I CZYTELNIĄ l a* ^ASOP, i AA ROK XXII 240 (7102) PosTedzenfe Biura Politycznego WARSZAWA (PAP)'. Biuro Polityczne KC PZPR na wczorajszym posiedzeniu roz Patrzyło i zaakceptowało przedstawiony przez rząd, opracowany wspólnie z wła dsami politycznymi i państwowymi województwa, pro gram społeczno-gospodarcze-go rozwoju Poznania i województwa poznańskiego w latach 1976—1980. W okresie XXX-lecia Polski Ludowej w Wielkopolsce dokonywał się proces intensywnej przebudowy struktury gospodarczej, w tym zwłaszcza rozbudowy potencjału przemysłowego. Wartość pro dukcji globalnej przemysłu (dokończenie na str. 3) „Sojuz-15" na orbicie MOSKWA (PAP) — Wczoraj w Związku Radzieckim wystrzelono sta tek kosmiczny „Sojuz— 15" z dwuosobową załogą. Dowódcą statku jest ppłk. Giennadij Sarafa-now, a inżynierem pokła dowym — płk.Lwem De min. Celem wprowadzenia Istatku „SOJUZ—15" na orbitę okołoziemską jest kontynuowanie badań na ukowych i eksperymentów w przestrzeni kosmicznej, ropoczętych 3 lipca br. w czasie wspólnego lotu statku „SOJUZ—14" i stacji orbital nej „SALUT—3". Z załogą utrzymywana jest stała łączność radiowa i telewizyjna. Według raportów załogi, samopoczucie kosmonau tów jest dobre; parametry mikroklimatu w kabinie statku utrzymują się w ustalonych granicach. Po wprowadzeniu stat ku „SOJUZ—15" na orbitę wokółziemską, kosmonauci Sarafanow i Demin przystąpili do wy konywania programu lotu. esss WARSZAWA (PAP). Jak Infor muje IMiGw Europę wschodnią oraz południowo-zachodnią pokrywają wyże. Pozostałe obszary kontynentu są pod wpływem układów niżowych Polska będzie pod wpływem zatoki ni zowej Zachmurzenie duże z większymi przejaśnieniami. Miej scami opady oraz burze. Temperatura maksymalna od 18 sto pm do 22 stopni. Wiatry słabe lub umiarkowane % kierunków eachodmch, ŚRODA, 28 SIERPNIA 1974 r. AB CENA 1 zł WSZYSTKICH KJ2AJ0W ŁĄCZCIE SI6 f W najbliższą niedziel? w Człuchowie WOJEWÓDZKIE ŚWIĘTO PIONÓW KOSZALIN. Zapadła decyzja w sprawie terminu i miejsca tegorocznego wojewódzkiego Święta Plonów Wojewódz kie dożynkj odbędą się w najbliższa niedzielę, 1 września w Człuchowie .Na czele honorowego komitetu obchodów Święta Plonów stanął I sekretarz KW PZPR. przewodniczą cy Wojewódzkiej Rady Narodowej, Władysław Kozdra. Starostą wojewódzkich do- dzj gospodarstwo rolne o ob żynek będzie Budowniczy szarze 18 ha. Do wzorowych Polski Ludowej, naczelny dy należy również gospodarstwo rektor Człuchowskiego Przed Gertrudy Ceitel, w którym siebiorstwa Rolno-Przemysło pracuje wraz z mężem. Ger wego, Bronisław Juzków, truda Ceitel jest znana dzia- starościnami: Jadwiga Paku- łączką Koła Gospodyń Wiej ła ze wsi Błękwit w pow. zło skich. towskim oraz Gertruda Cei- Człuchów intensywnie przy teł ze wsi Czarnoszyce w gotowu.ie się do dożynek, by pow. człuchowskim. Jadwiga nadać im w tym roku szcze Pakuła jest absolwentka tech gólnie uroczysty i imponują nikum rolniczego, sołtysem cy charakter. Do udziału w wsi, działaczka ZSMW.Wspól nie z matką wzorowo prowa (dokończenie na str. 3) Po Złotowie: Kołobrzeg Jak Już wczoraj informowaliśmy na wybrzeiu gdańskim przebywał I sekretarz KC PZPR Edward Gierek, gdzie wraz z ministrem rolnictwa — Kazimierzem Barcikowskim zapoznał się z przebiegiem akcji żniwnej w powiatach rralborskim i sztumskim. Szczegóły z pobytu I sekretarza KC PZPR wśród rolników wybrzeża gdańskiego zamieszczamy na str- 3. Na zdjęciu: kombajnista Eugeniusz Kułakowski (z lewej) wita Edwarda Gierka w PGR Brok symboliczną wiqzkq pszenicy. ^AF — Uklejewski — Telefot* ŻNIWA NA FINISZU KOSZALIN. Żniwa w województwie na finiszu. Jeszcze dwa, trzy dni i będzie po zbiorach. Rolnicy intensywnie przygotowują się już do jesiennych siewów i wykopków ziemniaków. Przedwczoraj o zakończeniu sprzętu zbóż zameldował powiat złotowski, wczorai meldunek o osiągnięciu fina łu żniwnej kampanii złożyła I sekretarzowi KW PZPR. Władysławowi Kozdrze dele gacja z powiatu kołobrzeskie go na czele z I sekretarzem KP PZPR w Kołobrzegu, Jó zefem Bajsarowiczem i naczelnikiem powiatu, Dariuszem Chorostowskim. W powiecie kołobrzeskim, mimo opóźnionego dojrzewa nia zbóż, żniwa w tym roku miały szczególnie szybki i sprawny przebieg. W ciągu kilku dni zebrano rzepaki z około 3,3. tys ha oraz w cia gu niecałych dwóch tygodni zboża z ponad 16,6 tys. ha W znacznym stopniu zaawansowane są podorywki, orki siewne oraz przygotowanie kwalifikowanych nasion zbóż-Pegeerowskie kombajny powszechnie pomagały w zbiorze rzepaku i zbóż rolni kom indywidualnym. Bardzo snrawnie działała techniczna obsługa rolnictwa awarie ma szyn usuwane były z reguły Po upływie kilku godzin. ... . (dokońćzenie na str. 3) - Ciekawy eksperyment PAN BIELSKO (PĄP). Zakład Ichtiologii Stawów Polskiej Akademii Nauk w Gołyszu w pow cieszyńskim prowadzi ciekawy eksperyment naukowy, zmierzający do zwiększenia wydajności hodowli królewskiego karpia. Na stawie, gdzie kontynuuje się prace eksperymentalne, zo stosowano specjalne treściwe pasze oraz dotlenianie wody przy pomocy aeratora czyi' elektrycznych „sztucznych płuc" Dotlenianie daje rekordowe wyniki hodowlane. W ub. roku na eksperymentalnym stawie zebrano 5412 kg ryb z 1 ha lustra wody, podczas gdy nc stawach niedocenianych odłó^ wynosił od 700 do 900 kg. Program rozwoju Ziemi Drawskiej Pięciolatka dynamicznych przemian * t)RAWSKO POM. Ważne znaczenie dla przyszłości pow. drawskiego miało wczorajsze spotkanie aktywu społeczno-gospodarczego, władz politycznych i administracyjnych z przedstawicielami władz wojewódzkich. Omówiono na nim najważniejsze, dotyczące rozwoju ziemi drawskiej problemy. W spotkaniu uczestniczyli: I sekretarz KW PZPR — Władysław Kozdra. wojewoda koszaliński — Stanisław Mach, sekretarz WK FJN — Barbara Polak i pin seł Józef Marchewka. Spotkanie fo poprzedziła wielomiesięczna praca przygotowawcza, w powiecie o-pracowano zasadnicze kierunki rozwoju gospodarki do 1980 roku, konsultowano je ze wszystkimi najważniej szymi, a zainteresowanymi zakładam? I instytucjami. Przedłożono je wcześniej do rozpatrzenia kierownictwu KW partii i wojewodzie koszalińskiemu. Na wczorajszym spotkaniu przedstawił {dokończenie na str. 3) 1-8 września TARGI KRAJOWE „JESIEŃ-71" POZNAft (PAPV. Na terenach MTP trwają Intensywne prace przed Targami Krajowymi ..JESTEfl 74", które odbę dą się w Poznaniu w drtiach t—8 września br. Wystawr^ t państwowego przemysłu kluczowego i terenowego, spół dzielczości ora^ rzemiosła zaprezentują w stolicy Wielkopolski artykuły rynkowe wartości ponad 116 mld zł .z czego ponad 100 mld zł przypada na towary przemysłowe. Przygotowuje sie też specjalne'Wvstawv problemowe, które trwać beda podczas targów W pawilonie nr 10 zorganizowana bedzie wystawa osiągnie*4 społeczno-gospo darczych naszego kraju w 30 -leci u PRL. Na do wierzch ni ponad 4.8 tys m, kw zaore-zentowana zostanie w kilku pawilonach targowych wysta w? rolnicza Zaprezentują sie na niej PGR. Rolnicze Spółdzielnie Produkcyjne, Kółka Rólmcze ukazane bedą kierunki mechanizacji f elektrvfikacii rolnictwa, budownictwa rolniczego. melioracii. gnsoodar ki wodnej, nauki i oświaty rolniczej. Trzecia wystawa z udzfe hm producentów z Bułgarii, CSRS, NRD. Polski. Rumunii. Węgier i ZSRR. — odbę dzie sie ood hasłem ..ułatwia mv Drace domową kobiecie pracującej? Dożynkowy wieniec .... książek W stolicy Cypru — Nikozji przebywał sekretarz generalny ONZ Kurt Waldheim, który przeprowadził rozmowy z przywódcami Greków i Turków cypryjskich na temat sytuacji na wyspie. Na zdjęciu: K. Waldheim składa oświadczenie dla prasy. CAF —» AP — Telefoto POZNAtf (PAP). Przystąpiono do urządzenia barwnych stoisk z książkami, które wieńcem ona sywać beda stadion .22 Lipca w Poznaniu — miejsce tegoroczne go ogólnopolskiego fiwteta plo nów. W tym ogromnym kierma szu dożynkowym uczestniczyć beda niemal wszystkie działają* ce w kraju wydawnictwa, Wśród 37 stoisk najliczniejszą grupę książek stanowić bedą na kiermaszu wydawnictwa z dziedziny rolniczej Także inne oficyny wydawnicze zapowiedzia ły wiele interesujących nowości. Na stoiskach podpisywać bedą swoje książki pisarze z całego kraju. . Strona i Z ZAGRANICY Głos KószaJfńdR nr m W TELEGRAFICZNYM ■"AV/XW»'.V> _ W. SKRÓCIE * w PAŁACU NARODOW w Genewie wznowi! obrady komitet przygotowawczy konferencji dla zbadania realizacji układu o nierozprzestrzenianiu broni nuklearnej. W pracy komitetu biorą udział delegacje 26 krajów. Zadaniem komitetu jest przygotowanie wniosków dla konferencji, która zbierze się 5 maja 1975 r. Przewodniczącym komitetu został arab. Eugeniusz Wyzner, stały przedstawiciel PRL w genewskiej siedzibie ONZ. * NA ZAPROSZENIE sekretarza generalnego Rumuńskiej Partii Komunistycznej, prezydenta Rumunii — Nicolae Ceausescu przybędzie do tego kraju na początku września br. sekretarz generalny Socjalistycznej Partii Odrodzenia Arabskiego (BAAS), prezydent Syrii — Hafez Asad, na czele delegacji par-tyjno-państwowej. * ZGODNIE Z osiągniętym porozumieniem, radziecki statek szkolny „Borodino", który odbywa rejs ze słuchaczami wyższych wojskowych szkół morskich po Oceanie Atlantyckim złozy wizyty oficjalne w meksykańskim porcie Veracruz i kolumbijskim porcie Cartagena. * miS?ZYNARODOwe kons<>reJum złocone z 32 banków Europy zachodniej, Stanów Zjednoczonych, Hongkongu i krajów arabskich udzieliło Egiptowi pożyczki w wysokości 100 min dolarów na rozwój przemysłu. * DEKRETEM Prezydium Wielkiego Churału Ludoweeo iw«n-krlfs in ReP"bliki Ludowej marszałka lotnictwa ZSRR A. Po-kryszkina odznaczono orderem Suche-Batora, A. Pokryszkin przebywa w Mongolii na zaproszenie Ministerstwa Obrouv tego kraju. Order przyznano mu w uznaniu zasług w dziedzinie nyc^io/Sjow.1 mon&olsko-rad2ieckiej i współpracy sił zbrój ko*ła^RpnZ?rnNICZĄfT p"zydlutn Rady Najwyższej ZSRR, Nl-p,r?y^ł wczoraj na Kremlu przebywającego w Związku Radzieckim wiceprzewodniczącego Naiwvższe1 RaT7*z' tj o prezydenta Republiki Cypryjskiej GiafkoS Kleridisa. ' żeeludze^mo^D^IEc' Argentyna zawarły porozumienie o Zai?anfcz?vch ar?,?1tyńskiee" Ministerstwa Snraw to jesT nowJm W- Buenos Aires' źe porozumienie t jes now>m dowodem zainteresowania obu stron w rnr szerzaniu i umacnianiu przyjacielskich stosunków. Mozambik? —1P P^riłr J1 *aaPr°boWa* rezygnację arcybiskupa by,ego reżimu portM^ ri.oW0kS„eT~y.m jsr&s wych któ?rnobTadow«łnaCji TP.oritu^łaIskich Związków Zawodo- cfa ZwiIzkówySJJnką ,*yst^iła .Międzynarodowa Konferen-zachod^rh, Zawodowych zrzeszająca organizacje w krajach 30. rocznica Słowackiego Powstania Narodowego PRAGA (PAP). W związku z 30. rocznicą Słowackiego Powstania Narodowego, w Panteonie Narodowym na Żiżkovie w Pradze odbyły się uroczystości żałobne. Na grobie pierwszego robotniczego prezydenta Czechosłowacji, Klementa Gottwałda złożyli wieńce sekretarz generalny KC KPCz Gustav Husak i inni działacze partyjni i państwowi. Na zaproszenie KC KPCz i rządu czechosłowackiego przybyła do Pragi radziecka delegacja partyjno-rządowa z ministrem obrony ZSRR marszałkiem Andriejem Greczką na czele. Delegacja weźmie udział w uroczystościach z okazji 30. rocznicy Słowackiego Powstania Narodowego. Delegacja KP Belgii w NRD BERLIN (PAP). Na zapro szenie KC SED przybyła do stolicy NRD delegacja Komunistycznej Partii Belgii z przewodniczącym KC Louisem van Geytem na czele. W jej skład wchodzą także członkowie Biura Politycznego Jean Blume i Jan Debrouwere. W pierwszym dniu wizyty delegację przyjął pierwszy sekretarz KC SED Erich Honecker. DANIA PIERWSZYM PARTNEREM POLSKI W SKANDYNAWII 433 min złotych dewizowych wyniosły globalne obroty handlowe między Polską a Danią w roku 1973, z tego w eksporcie 213 min zł dewizowych, a w imporcie — 220 min zł dewizowych. W ciągu 5 miesięcy bieżącego roku polski eksport na rynek duński osiągnął już wartość 198 min zł dewizowych, a import około 130 min zł dewizowych. Polska należy tym samym do tych nielicznych krajów, które w tym roku mają dodatni bilans handlowy s Danią. _ Nasze główne pozycje eksportowe na rynek duński, to obok tradycyjnego węgla — ' tekstylia, chemikalia, wyroby walcowane i artykuły żywnościowe; Tylko w 1973 roku nasz eksport do Danii osiągnął najwyższy stosunko wo przyrost w handlu z kra • jami skandynawskimi, a wśród krajów socjalistycznych Polska zajmuje w duńskim handlu zagranicznym nadal pierwsze miejsce. Jak oświadczył radca handlowy w Kopenhadze — Mieczysław Baran — -charakterystyczna jest znaczna różnorodność dos4.i;w. Odnosi s.;ę to głównie do wyrobów przemysłu elektromaszynowego, chemicznego, lek kiego i spożywczego, w których to grupach wzrost eksportu w roku bieżącym wyniósł przeciętnie 70 proc. ( Ostatni kryzys energetyczny na Zachodzie wpłynął także na to, że dostawy naszego węgla kamiennego. iktóre jeszcze w 1970 roku wahały się wokół 1.700 tys. jton, wzrosły w ubiegłym roku do 2,2 min ton. Tym Bamyrti Dania była w ubiegłym roku trzecim partnerem Polski w zakupach węglowych po Finlandii i f WłoszecH. Na bieżący role Dania zakontraktowała 3,5 min ton polskiego węgla, która to ilość nie zaspokaja jeszcze tegorocznych apetytów duńskich konsumentów naszego „czarnego złota" i nie jest wykluczone, że mały kraj nad Sundami stanie się wkrótce pierwszym odbiorcą polskiego miału węglowego. Warto pr^.y tym do dać, że polskie dostawy węglowe w ubiegłym roku powiązane były z zakupem dwóch duńskich cementowni, których brak odczuwa nasz przemysł budowlany. Niezwykle istotnym elementem polsko - duńskich obrotów handlowych jest fakt, że mimo przynależności tego kraju do EWG koła handlowe w Kopenhadze na dal wykazują duże zainteresowanie importem polskich artykułów spożywczych .Nasz eksport w tej dziedzinie wzrósł w ubiegłym roku do 5 min dolarów i rca szanse dalszego rozwoju. Wbrew utartym przez wie le lat poglądom, rynek duński przestał być monotowa-rowym, opartym jedynie na eksporcie węgla i imporcie statków. W ostatnich dwóch latach nastąpiło znaczne zróżnicowanie naszego 'eksportu, przy jednoczesnym rozszerzaniu skali naszych zakupów importowych. W tym okresie Polska zakontraktowała wiele różnych kompletnych obiektów przemysłowych oraz maszyn i urządzeń. Sprowadziliśmy z Danii między innymi wspom niane dwie cementownie, trzy masowce po 53 tysiące DWT, fabrykę elementów budowlanych do budowli wielokondygnacyjnych, suwnice bramowe dla stoczni. Zakupiliśmy także licencję na obróbkę blach okrętowych. Z kolei duńskie fiimy zło żyły oferty na sprzedaż między innymi takich obiektów, jak przetwórnie miąsa, fabryki mleka sproszkowanego, mleczarnie miejskie, szpi tale, budowę ośrodków wcza sowo - rekreacyjnych. Niektóre z tych ofert inajdują się już w stanie realizacji. Nasz „Budimex" podpisał w ubiegłym roku z trzema największymi firmami budowlanymi ramowe kontrak ty na dokonanie w najbliższych latach prac budowlanych na terenie Danii i kra jów trzecich. Nasze centrale handlu zagranicznego przewidują w bieżącym roku globalny wzrost naszego eksportu do Danii o 130 min zł dewizowych, o 85 proc. więcej, niż wynosił nasz eksport w 1973 roku do tego kraju, (INTERPRESS) RUDOLF, HOFFMAN W sprawie rozwiązania problemu cypryjskiego1 Grecja akceptuje radzieckie propozycje ATENY, LONDYN (PAP). Sekretarz generalny ONZ, Kurt Waldheim przybył wc zoraj ponownie do Aten, aby przedstawić rządowi grecki emu poglądy przywódców Tur cji i Cypru na temat uregu Iowania problemu cypryjskiego. W poniedziałek Waldheim konferował na ten temat w Nikozji i Ankarze. W tym dniu Grecja formalnie zaakceptowała radzieckie propozycje w sprawie sposobu rozwiązania problemu cypryjskiego. Minister spraw zagranicznych Grecji, Jeor-jos Mawros przekazał odpowiednią notę w tej sprawie ambasadorowi ZSRR w Ate nach, Igorowi Jezowowi. Grecja opowiada się za wycofaniem wszystkich obcych wojsk z wyspy oraz za zorganizowaniem, w ramach ONZ.międzynarodowej konferencji w sprawie Cypru. Urzędujący prezydent" Cypru, Glafkos Kleridis w wy powiedzi dla AFP również poparł propozycję Związku Radzieckiego na temat uregulowania kryzysu cypryjskiego drogą zwołania konferencji pod egidą ONZ. Kleridis podkreślił, iż stanowisko jego rządu w tej' sprawie jest takie samo jak stanowisko Grecji. Sekretarz generalny ONZ wyraził zadowolenie z poniedziałkowego spotkania między przywódcami obu społeczności Cypru — Glaf-kosem Kleridisem i Raufem Denktaszem. Postanowili oni spotykać się regularni* co poniedziałek, aby oma^ wiać kwestie sporne, zwłaszcza problem 200 tys. u-* chodźców. Waldheim c*kre-« ślił te rozmowy jako dobry, początek na drodze do ure-< gulowania konfliktu. Tym-< czasem po wyjeździe sekretarza generalnego ONZ z Ni kozji, przywódca Turków cypryjskich, Denktasz o-strzegł społeczność grecką* że będzie dążył do utworzenia „niezależnej tureckiej republiki Cypru", jeśli postawi ona sprawę kryzysu na forum Zgromadzenia Ogólnego NZ, które zbiera się w Nowym Jorku 17 września. Świadczy to o tym, że w sprawach zasadniczych stanowiska obu stron nadal się różnią. . PIERWSZA FAZA LIKWIDACJI IMPERIUM KOLONIALNEGO ALGIER (PAP). Przedwczo raj o godz. 18.40 czasu warszawskiego portugalski min ister spraw zagranicznych, Mario Soares i przedstawić iel Afrykańskiej Partii Niepodległości Gwinei Zielonego Przylądka (PAIGC), mjr Pe-dro Pires podpisali w Algie rze oficjalny dokument o przekazaniu władzy w Gwinei Bissau. Poinformowano oficjalnie, źe obie delegacje doszły do całkowitego porozumienia. Na jego mocy Portugalia uzna Republikę Gwinei Bissau za państwo suwerenne 10 września br. Obecne zawieszenie broni de facto jest od 26 bm. zawieszeniem broni de jure. Portugalskie siły zbrojne wycofają się całkowicie s Gwinei Bissau do 31 października br. Portugalia i Gwinea Bissau doszły do porozumienia w sprawie nawiązania i roz woju stosunków aktywnej współpracy na bazie niepodległości, równości, wzajemnego szacunku, wzajemności interesów i przykładnych stosunków między oby watelami obu krajów. Cesarz Etiopii w rękach armii LONDYN (PAP). Agencja Reutera powołując się na miarodajne źródła w Addis Abebie pisze, że Komitet Koordynacyjny etiopskich sił zbrojnych przygotowuje dalsze ograniczenia władzy cesarskiej. Komitet ma o- kreślić rolę I obowiązki cesarza Haile Selassie, który panuje w kraju od czterdziestu kilku lat. Oczekuje się, że Komitet ograniczy m. in. wyjazdy monarchy poza stolicę. Plenum KC KP Danii KOPENHAGA (PAP?. W Kopenhadze zakończyło się plenum KC KP Danii, które omówiło sytuację poli-< tyczną i gospodarczą kraju, program walki z rosnącym bezrobociem i inflacją oraz stosunek komunistów do prowadzonej przez rząd polityki zmniejszania spożycia i do wydatków państwom wych na oświatę i sprawy, socjalne. Opublikowane po plenuni dokumenty stwierdzają, że w Danii nadal zwiększa się bezrobocie, rosną ceny i po^ datki, umacniają swe wpły wy monopole Wspólnego Rynku. Podejmowane przez rząd posunięcia antyinflacyj ne — podkreślają dokumeri ty — mają charakter klaso-i wy, wrogi ludziom pracy. Dlatego też duńscy komuniś ci podkreślają, że nie zamie rzają godzić się z kontynuacją takiej polityki i doma gają się dymisji gabinetu Poula Hartlinga. Zgon Ch. Lindbergha WASZYNGTON (PAP). W swej posiadłości na Hawajach zmarł w dniu 26 bm. 72-letni płk Charles Lindbergh, słynny pilot, któ ry dokonał pierwszego indy widualnego przelotu samolo tem przez Atlantyk. Lindbergh wystartował 20 maja 1927 r. z Nowego Jorku na pokładzie swego samolotu „Spirit of St. Louis" i w 33 i pół godziny później lądował w Paryżu, witany przez cały ówczesny świat jako bohaterski pionier lotnictwa. Na terenie kontynentu amerykańskiego Lindbergh zasłynął przelotami bez lądowania na trasach San Diego w Kalifornii — Nowy Jork oraz Waszyngton — Mexico City. W okresie II wojny światowej Lindbergh zwolen nik izolacjonizmu amerykań skiego _ prowadził głośną kampanię przeciwko przystą pieniu Stanów Zjednoczonych do wojny przeciwko Niemcom hitlerowskim. Samolot „Spirit of St. Louis", zdobi obecnie, obok samolotu braci Wright muzeum Smithonian Institut w Waszyngtonie, 'SB m Dnia 26 sierpnia 1974 roku zmarł druh Henryk Rymgayłło senior strażactwa ochotniczego, były prezes Zarządu Związku OSP Okręgu szczecińskiego i koszalińskiego, organizator społecznego ruchu pożarniczego na Ziemi Koszalińskiej, długoletni członek Zarządu Głównego, członek Prezydium ZOW i prezes Ochotniczej Straży Pożarnej w Połczynie Zdroju. Za działalność społeczną odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Złotym Znakiem Związku i szeregiem innych odznaczeń państwowych i korporacyjnych. W Zmarłym tracimy doświadczonego, ofiarnego i oddanego sprawie bezpieczeństwa p.pożarowego działacza. Cześć Jego Pamięci! Wyrazy głębokiego żalu i współczucia RODZINIE składają zarząd Okręgu wojewódzkiego związku ochotniczych STRAŻY pożarnych i wojewodzka KOMENDA straży pożarnych w koszalinie iirrn~iriTTnirriiw^^ i m i i i iiii nm u iiiiiiiiiiiiiim liii mi iiiim W dniu 27 sierpnia 1974 roku zmarł nagle w wieku lat 51 Antoni Szutenbacli iHugoletnf, ialeodżałowany f ceniony pracownik Zakładów Zbożowo-Młynarskich w Słupsku. Wyrazy głębokiego współczucia RODZINIE składają pyrekcja, rada zakładowa. pof ,f i współpracownicy dniu 24 sierpnia 1974 roku zmarł nagle w wieku 46 lat Jan Kujawa długoletni pracownik Zakładów Drzewnych w Kołaczu Wyrazy współczucia RODZINIE dyrekcja, rada zakładowa, pof i współpracownicy ' Dnia 26 sierpnia 1974 roku zmarłą nasza Droga Matka Maria Irena Zuger * wdowa po podpułkowniku WP w stanie spoczynku. Pogrzeb odbędzie się w dniu 29 sierpnia 1974 roku, o godz. 14 z Domu Przedpogrzebowego na Cmentarzu Komunalnym w Koszalinie o czym powiadamiają pogrążeni w smutku SYN, SYNOWA, CÓRKA 4 WNUKI j rodzina W dLniu 26 sierpnia 1974 roku zmarł Henryk Rymgayłło ukochany Ojciec, Brat, Teść, Dziadziu!'. Pogrzeb odbędzie się 29 sierpnia 1974 r., o godz. 16 W Połczynie Zdroju, o czym zawiadamia pogrążona w smutku rodzina JBtei Koszaliński nr 243 I KB1JU ! WOJEWÓDZTWk Strona ) Posiedzenie Biura Politycznego KC PZPR dynamicznych przemian zakładu w tym kierunku, Wierzchowie oraz moderni- by dostarczał produkt finał- zacje ZPW i Zakładów w ny. Janikowie. Nie jest to oczy- W trakcie dyskusji wiele wiście pełna lista. Obecnym miejsca poświęcono zagadnie zakomunikowano jeszcze jea niom gospodarki komunał- ną mającą podstawowe zna nej, w tym mieszkaniowej, czenie decyzję: Zgodnie z Naświetlili je obaj naczelni- postanowieniem Uchwały Ra cy miast ze Złocieńca i dy Ministrów z tego roku, Drawska. Zagadnienia roi- w sprawie przyspieszenia nictwa drawskiego zaprezen rozwoju przemysłu rneblar- tował dyrektor PWGR w skiego przewiduje się wy- Drawsku — Piotr Kaszel, budowanie w latach 1976—78 Ostatnie trzy lata cechuje Fabryki Krzeseł w Drawsku, wysoka dynamika gospodar- która zatrudni 2 tys. osób. ki rolnej. Wydajność zbóż, Na spotkaniu padły rów- przy stosunkowo niskiej bo- nież ważne decyzje dotyczą- nitacji gleb, wzrosła o 8 ce pozostałych dziedzin go- kwintali z ha, a ziemniaków spodarki i warunków życia — o około 50 q. Obecnie po,, mieszkańców powiatu. Posta wiat koncentruje się na pro nowiono, że w przyszłej pię dukcji zwierzęcej, temu kie- ciolatce wybuduje się tu po- runkowi zamierza się pod- nad 6 tys. izb mieszkalnych- porządkować w przyszłości. W związku z lym planuje W następnej pięciolatce pro- się uruchomienie wytwórni dukcja ta ma wzrosnąć o prefabrykatów. sto proc. Na zakończenia tego "decy- W czasie spotkania zabrał dującego dla dalszego roz- również głos wojewoda ko- woju powiatu posiedzenia szaliński — St. Mach. Przed zabrał głos I sekretarz KW stawił on decyzję uzgodnio- — Wł. Kozdra. Mówił on ną z kierownictwem KW z uznaniem o inicjatywie partii, a dotyczącą społecz- drawskiego aktywu, która no - gospodarczego rozwoju doprowadziła do wydania powiatu do 1980 r. Jest to tak ważnego dokumentu. Na decyzja specjalna, nie mają leży to jednak traktować — takiej inne powiaty. Po roz- zaznaczył — jako wstęp do patrzeniu zasadniczych pro- rozwoju powiatu. Wyraził blemów powiatu wyraził też przekonanie, że przy po- aprobatę dla inicjatyw władz mocy władz oraz własnej, powiatowych mających na coraz lepszej gospodarności celu dalszy dynamiczny roz- wytyczone zadania zostaną wój ziemi drawskiej. Dla zrealizowane w terminie, że zabezpieczenia realizacji te- uda się wykonać więcej niż go programu wydał wiele w tej chwili się planuje, obowiązujących od wczoraj Tak widoczna troska o roz- postanowień. Obszernego do- wój powiatu może cieszyć — kumentu, liczącego 13 stron, stwierdził Wł. Kozdra — nie nie możemy tu w całości za zadowala jednak w pełni, cytować, niemniej warto Zwłaszcza postępy w dzie- przytoczyć jego najważniej- dżinie porządkowania, wpro sze stwierdzenia. W dziedzi- wadzania ładu w miastach, nie przemysłu założono m. wsiach i osiedlach powiatu in. rozbudowę Drawskich nie są szybkie i nie mogą Zakładów Ceramiki Budów- jeszcze satysfakcjonować. W lanej (kosztem 177 min zło- tym zakresie pow. drawski, tych) modernizację „Żelgaz- w stosunku do innych, znaj betu" (ponad 100 min), bu- duje się nadal na początku dowę Wytwórni Okleiny w drogi, (ew) Żniwa na finiszu (dokończenie ze str. 1) regionu poznańskiego, dostawcy wielu nowoczesnych ! unikalnych wyrobów, przekroczyła 105 mld zł, tj. 7,5 proc. produkcji kraju.. Następstwem uprzemysłowienia była postępująca ur banizacja. Powstał nowy, budowany od podstaw Koniński Okręg Przemysłowy. Równolegle z rozbudową przemysłu, następował rozwój, unowocześnienie struktury i wzrost towarowości wielkopolskiego rolnictwa. W gospodarce kraju Poznań spełnia szczególnie wa żne funkcje jako ośrodek przemysłowy, ośrodek szkolnictwa, nauki i kultury oraz jako centrum usług i akwizycji w międzynarodowych kontaktach gospodarczych. Program rozwoju społeczno-gospodarczego Poznania i województwa poznańskiego do 1980 r. zawiera ambitne zadania dalszej modernizacji i rozbudowy prze mysłu, intensyfikacji produkcji rolnej i zwiększenia jej towarowości, rozbudowy infrastruktury technicznej i społecznej. Program wytycza drogę dalszej poprawy warunków pracy i życia mieszkańców Wielkopolski i odpowiada wymogom ochrony naturalnego środowiska. Biuro Polityczne KC akceptując główne założenia programu społeczno-gospodarczego rozwoju Poznania i województwa poznańskiego s uznaniem podkreśliło patrio tyczną postawę, ofiarność i dużą dyscyplinę społeczną cechującą klasę robotniczą, chłopów i inteligencję Wielkopolski. Biuro Polityczne KC wyraziło przekonanie, że mieszkańcy Wielkopolski pracując pod kierownictwem poznańskiej organizacji partyjnej tak jak zawsze w minionym 39-leciu, poświęcą swe siły, aby w pełni zrealizować pro gram rozwoju swego regionu. Biuro Polityczne KC PZPR dokonało kolejnej oceny przebiegu tegorocznych trudnych żniw, które dobiegają końca. Do tegorocznych żniw rolnictwo przygotowało się sta rannie, co przy dużym zaangażowaniu rolników i pra cowników rolnictwa oraz technicznej jego obsługi, a także licznej pomocy mieszkańców miast i zakładów pracy pozwoliło na sprawny przebieg prac żniwnych. Biu ro Polityczne zwróciło uwagę na konieczność szybkiego zakończenia prac żniwnych we wszystkich tych gospodarstwach, gdzie pozostały jeszcze do zbioru zboża. Gospodarstwom, które mają trudności w zakończeniu prac żniwnych, należy udzie lić odpowiedniej pomocy. Obecnie rolnictwo wchodzi w zakres prac jesiennych — przygotowań do siewu zbóż oraz zbioru roślin okopowych i pastewnych. Biuro Polityczne zwraca się z apelem do rolników, pracowników PGR, przedsiębiorstw nasiennych o przeprowadzenie siewów zbóż ozimych we właściwych terminach agrotechnicznych. W kolejnym punkcie obrad Biuro Polityczne KC rozpatrzyło i zaakceptowało pro gram ogólnokrajowego przeglądu zapasów surowców, materiałów, maszyn i urządzeń w przedsiębiorstwach. Program jest kontynuacją uchwał VIII Plenum KC w sprawie poprawy efektywne go wykorzystania zasobów surowcowych i materiałów. Przegląd zapasów powinien przynieść poprawę w gospodarowaniu podstawowymi surowcami I materiałami, w ich przechowywaniu, a także zapewnić pełne wykorzystanie maszyn i u-rządzeń. Przeprowadzenie tej ważnej akcji wymaga pomocy i zaangażowania instancji i organizacji partyjnych oraz sprawnej i odpowiedzialnej pracy kierownictw zakładów aktywu zjednoczeń 1 resortów. W jej wyniku gospodarka narodowa powinna otrzymać dodatkowe ilości cennych surowców I materiałów. ................................................................. Drawsko! Pięciolatka (dokończenie ze str. 1) je I sekretarz KP PZPR — Jan Wysocki. Zawierały one propozycje gruntownej modernizacji i rekonstrukcji przemysłu w powiecie, mieś ciły się w nich także główne założenia dalszego rozwoju rolnictwa. Przedstawio no również zamierzenia dotyczące poprawy warunków socjalno - bytowych mieszkańców powiatu. Trzeba przy tym zaznaczyć, że reali zacja bieżących zadań, która jest przecież podstawą do snucia dalszych planów, jest dobra. Wiele przedsiębiorstw uzyskało w tym roku, w kra jowym i wojewódzkim współzawodnictwie czołowe lokaty, a w rolnictwie — wykonano już niektóre zada nia pierwotnie przewidziane na koniec pięciolatki. W dyskusji nawiązywano do tych tematów, rozszerzając bądź uzupełniając dodatkową argumentacją propozycje zawarte w programie. Wracano również do podjętej w lipcu wspólnej uchwały Komitetu Wojewódzkiego PZPR i Wojewódzkiej Rady Narodowej nt. koncepcji rozwoju Ziemi Koszalińskiej do 1990 roku. Edward Feldman, dyrektor Zakładów Przemysłu Ziemniaczanego w Janikowie skupił się w swej wypowiedzi na tej części wygłoszonego wówczas przez tow. Wł. Kozdrę referatu, która odnosiła się do koncepcji rozwoju przemysłu rolnokspożywczego. Stwier dził, że w zakładzie przeanalizowano zgłoszone wówczas uwagi i podjęto starania zmierzające do urzeczywistnienia zgłoszonych wtedy wniosków.; Warto wyjaśnić w tym miejscu, że w Janikowie produkuje się tyl ko półprodukty, w przedstawionej koncepcji mieszczą się propozycje modernizacji (dokończenie ze str. 1) Gospodarze powiatu poinformowali I sekretarza KW PZPR Władysława Kozdrę o osiągnięciu dobrych plonów i o staraniach, zmierzających ku temu, by w przyszłym roku plony były wyższe. Warunkiem zwiększenia wydajności zbóż z 1 ha jest w powiecie przede wszystkim wapnowanie gleb, intensyfikacja nawożę nia oraz zwiększenie obsza ru uprawy jęczmienia. W bieżącym roku spośród Ogólnokrajowy Konkurs Usprawniania Gospodarki Ma teriałowej. trwający rok, na przełomie 1973/74 roku wszedł w stadium ostateczne go bilansowania osiągnięć. Zakłady pracy w woj. koszalińskim ,o czym przypomina Wojewódzka Komisja Konkursowa, powinny do 31 sier pnia 'br. złożyć w WKK arkusz wyników. Chodzi po prostu o wykazanie co z deklarowanych oszczędności zo Wypadek motocyklowy WAŁCZ Śmiertelny w skutkach wypadek drogowy kołobrzeskich* państwowych gospodarstw rolnych stosun kowo najwyższe plony — średnio po 42 q zbóż z ha (łączny obszar uprawy 924 ha) i po 35 q rzepaku z ha (łączna powierzchnia planta ęji 369 ha) osiągnęła załoga PWGR w Drenowie. Uczestniczący w kołobrzeskiej delegacji, dyrektor PWGR Dren owo, Roman Mazur po informował I sekretarza KW PZPR, że te wysokie plony są wynikiem intensywnego nawożenia, starannej uprawy i doboru odpo stało osiągnięte oraz jakim sposobem. Na uczestników konkursu, którzy wypełnią i nadeślą wykaz prac oczekują cenne nagrody pieniężne, wyróżnienia i dyplomy. W naszych publikacjach prasowych pisa liśmy o wielu zakładach, w których konkurs wywołał du że ożywienie wśród racjona lizatorów. Dzięki niemu wprowadzono wiele pomysłów i wynalazków, które zdarzył się przedwczoraj w powiecie wałeckim, na trasie Tuczno — Strzaliny. Na przydrożne drzewo wpadł motocykl WSK, prowadzony przez 22-letniego Leona B. wiednich odmian zbóż. W Drenowie w przeliczeniu na 1 ha zastosowano po 400 kg nawozów sztucznych w czy stym składniku, obszar u-prawy jęczmienia, głównie odmiany gryf, zwiększono do prawie 400 ha. Z wszyst kich rodzajów zbóż jęczmień zapewnia najwyższe zbiory. I sekretarz KW PZPR, Władysław Kozdra serdecznie podziękował wszystkim kołobrzeskim rolnikom i tym, którzy wspomagali ich w żniwnym trudzie za sprawne i szybkie przeprowadzenie żniw życząc rów nie sprawnego przeprowadzenia jesiennych siewów i wykopków ziemniaków. (I.) przyczyniły się do dużych oszczędności cennych surowców i materiałów. Wszystkim więc tym, którzy mają w tej dziedzinie o-siągnięcia, przypominamy, że termin wykazania ich upływa 31 sierpnia br. Członkowie WKK czekają na arkusze z wynikami. Na najosz-czędniejszych oczekują cenne nagrody, (amper) Kierowca pojazdu poniósł śmierć na miejscu, natomiast pasażer, 18-letni Henryk W. doznał ciężkich obrażeń ciała. (w) Edward Gierek wśród żniwiarzy wybrzeża gdańskiego GDAŃSK (PAP). Jak Juł wczoraj informowaliśmy I sekretarz KC PZPR Edward Gierek przebywał 26 bm. na Żuławach i Powiślu- W towarzystwie zastępcy członka Biura Politycznego KC PZPR ministra rolnictwa — Kazimierza Barcikowskiego oraz gospodarzy ziemi gdań skiej Tadeusza Bejma i Henry ka Śliwowskiego gościł wśród rolników powiatów malbor-skiego i sztumskiego zapozna jąc się z przebiegiem prac żniwnych. Chociaż żniwa rozpoczęły się na ziemi gdańskiej _ z dużym opóźnieniem, zbiór zbóż w gospodarstwach państwowych zbliża się ku końcowi. _ Pegeery zakończyły Juf również siewy rzepaku _ na obszarze ponad 10 tys. ha i poważnie zaawansowały poa orywki. Jest to wynikiem ofiarności załóg oraz wzorowej organizacji pracy Po zapoznaniu się ze spos® bami suszenia zboża w suszarni w Starym Polu, Edward Gierek odwiedził fer-^ mę bydła w Piaskach. W nowoczesnej fermie w Czerninie goście zaznajomili się z przebiegiem tuczu prze myślowego trzody chlewnej* Obiekt ten t>o osiągnięciu pla nowa nej zdolności produkcyj nej dawać będzie krajowi o-koło 35 tys. tuczników rocznie. I sekretarz KC PZPR zwiedził również osiedle mieszkaniowe na terenie fer my, budynek socjalny i dom kultury, interesując się warunkami bytowymi załogi. I sekretarz KC PZPR był również gościem rolników spółdzielni produkcyjnej^ w Lichnowach, która jest pierw szym zespołowym gospodars twem powstałym przed laty na wybrzeżu gdańskim. Wizytę Edwarda Gierka na Żuławach i Powiślu zakończyło spotkanie z egzekutywą Komitetu Powiatowego PZPR w Malborku. Wojewódzkie święto plonów (dokończenie ze str. T) tegorocznych wojewódzkich dożynkach zaproszono delegację z Fabryki Maszyn Żniw nych w Płocku której kombajny bizony i super-bizony szczególnie przyczyniły się do sprawnego i szybkiego zbioru plonów oraz delegację produkującej kombajny ziem niaczane fabryki w Strzelcach Opolskich. (1) Komunikat MO Osoby, które rozpoznają przed stawionego na zdjęciu fotograficznym mężczyznę i mogą u-dzielić o nim informacji, proszone są o osobiste, telefoniczne lub korespondencyjne skontaktowanie się z Komendą Miej ską i Powiatową Milicji Obywa telskiej w Tychach, aieja Bielska nr 46. telefon 273011, względ nie z Komenda Wojewódzką Ml licji Obywatelskiej w Katowicach ul. nr 31 po kój 230, telefon 512-000. Mężczyzna ten podejrzany jest o wyłudzanie na terenie kraju różnych kwot pieniężnych. Osobom informującym zapew nia się całkowitą dyskrecję » Wczasy w siodle stają się coraz bardziej popularną formą wypoczynku. Wprawdzie jazda konna nie jest łatwą sztuką, czego już niejeden początkujący i nawet zaawansowany jeździec doświadczył tłukąc się boleśnie — ale, mim© ^ to warto spróbować. Przed nami jeszcze polska z ota jesień — podobno dla jazdy wierzchem najlepsza to pora' Fot. J. Małecki IZG L-2 OGÓLNOKRAJOWY KONKURS USPRAWNIANIA GOSPODARKI MATERIAŁOWEJ Do 31 sierpnia br. nadsyłanie wyników Strona 4 m swiEcm G/os Koszaliński nr 240 Spacerkiem po Stambule GDY STATEK przybija do brzego ZŁOTEGO ROGU i wysiada się przy moście Galata, blisko dworca Sirkeczi — uszy wypełnia ogłuszający harmider. Kramy, kramiki, kioski, sklepiki, a prz^ każdym sprzedawca przez mikro fon donośnie zachwalający «wój towar. Ten i ów, żeby było weselej, pomaga sobie jeszcze muzyczką. Czegóż tam nie można kupić!... Egzotyka egzotyką, ale ucie kając z tego rozgwaru, trafiamy przypadkiem (a prawdę powiedziawszy: zabłądziliśmy) l deszczu pod rynnę pvnują swoje usługi, z czego goście chętnie korzystają. Ulica Stambułu nie grzeszy nadmiarem elegancji. Mimo to, na każdym niemal kroku stoją mali chłopcy-pucybuty, dosyć natrętnie ciągnąc do siebie ewentualnych reflek-tantów. A propos elegancji. Dziwne się czasem widuje tam pary: on — ubrany po europejsku, w okularach, cała fizjonomia świadczy, że to intelektualista, prowadzący pod rękę żonę w długim, męskiego kroju ciemnym pal cie, na nogach przydeptane czarne kapcie, na głowie chustka zasłaniająca całe czo ło i wysoko na brodzie zawiązana. Bez rękawiczek bez torebki. Wszystko razem pozbawione już nie kokieterii, ale odrobiny szyku. Inną odmianą tego obrazka jest — syn w dżinsach, w kraciastej koszuli, z modną fryzurą, czule prowadzący pod rękę albo nawet za rękę matkę ubraną jak wyżej. I jeszcze jeden obrazek: wobec ogromnego odsetka analfabetów, zobaczyć można na ulicach Stambułu k;lka w rzędzie stojących stoi'ku w z maszynami do pisania, na których uliczni pisarze załatwiają niepiśmiennym korespondencję. Stambuł, iak żadne chyba na świecie, to miasto kontrastów to Wschód i Zachód, to Europa i Azja, to harmider wschodnich bazarów i nastrojowa cisza niezwykłej' piękności meczetów, których tylko w Stambule jest ponad 500, to dynamiczna ruch liwość śródmieścia i ospałe lenistwo przedmieść. Meczety... Cokolwiek się o nich napisze, wypadnie anemicznie, blado. Trzeba by pióra poety, żeby oddać na strój tych przyćmionych wnętrz, zasłanych wspaniały mi, tłumiącymi kroki, dywanami, ze ścianami wyłożonymi przepięknych kolorów i wzorów płytkami fajansowymi, gdzie każdy detal architektoniczny wykonany z artystyczną precyzją; a te plafony w kolorach i ornamentach oszałamiających swoim pięknem. A obok — przysiadający na piętach, albo czołem bijący o posadzkę modlący się. Gdzieś daleko pozostał zgiełk wielkiego handlowego miasta, a tu już *ylko cisza, Spokój i piękno, których nie zakłócają nawet gromady turystów z całego świata, z baedeckerem w rękach kontemplujących te cuda architektury. ST. ORZEŁOWSKA P - f—1mty 900 Km -U—» Cas»bl»nc« | MAROKO ✓ ALftlSRIA m I MALI MAURETANIA Z mapką w ręku Sahara Hiszpańska Sto miliardów dolarów to wartość, jaką przy obecnych cenach reprezentują legendar ne złoża fosfatu SAHARY HISZPAŃSKIEJ. Zasoby oceniane są na prawie dwa miliardy ton minerałów o wyso kim procencie surowca. Wydo bywa się je w miejscowości Bukraa (patrz mapka) l prze widuje się, że starczy tego na 170 lat, jeżeli wydobywać się będzie rocznie 10 min ton (ty le wydobywa się obecnie w Maroku). Liczby, które przy taczamy za AFP wystarcza, by wytłumaczyć, o Jaką staw kę toczy się rozgrywka między Hiszpanią, Marokiem i Mauretanią i dlaczego ten szmat pustyni znalazł się w centrum zainteresowania. Sahara Hiszpańska ma tys. km. kw„ tj. dwa razy mniej niż Francja, lecz zalud nia ją zaledwie 60 tys. miesz kańców w większości koczowni ków, którzy nie stanowią na wet siły roboczej, wystarczają cej do zaspokojenia potrzeb kopalni. Od 1967 roku eksploa tacją pokładów w Bukraa zajmuje się państwowe przed siębiorstwo hiszpańskie ENMINSA. w którym mają ■we udziały firmy francuskie i zachodnioniemieckle. Amerj kanie wycofali się z konsorcjum niezadowoleni, iż rząd hiszpański postanowił sam han dlować fosfatami. Jak się wydaje, zarówno rząd hiszpański jak i obc® koncerny prowadziły politykę wyczekiwania, spodziewając się zapewne obecnego kryzysu i nie inwestowały w wydobycie. Jak dotąd zbudowano jedynie niewielki port na dwa stutysięczniki i taśmociąg z kopalni na wybrzeże. Aby móc w pełni wykorzystać możliwości produkcyjne złóż trzeba by zainwestować jeszcze ok. 600 milionów dola rów. Innym dowodem polityki wy czekiwania jest to, że nikt dotychczas nie zainteresował się Innymi bogactwami naturalnymi tego terytorium, m. in złożami rud żelaza o zawartości do 60 proc. metalu. Przeprowadzono tam jedynie zwiad geologiczny. Sahara Hi szpańska to 1eden z ostatnich reliktów kolonializmu. Prędzej czy później Hiszpania będzie musiała się stąd wycofać. Do przejęcia hiszpańskiego dziedzictwa rości pretensje żarów no Maroko Jak i Mauretania. Zachodnioeuropejska „dziewiątka" przed nowym sezonem politycznym Za kilka dni w brukselskich kwaterach EWG znów zrobi się tłoczno. Zapełnią się brrra i sale konferencyjne. Dziennikarze bęaą czekali w kuluarach na oświadczenia rzeczników prasowych. Rozdzwonią się telefony i odezwie się rytmiczny stukot teleksów. Na pierwszy ogień pójdą sprawy rolne. Nie dlatego, żeby były najważniejsze, lecz ze względu na nacisk środowisk farmerskich oraz niecierpliwość władz i instytucji, będących uczestnikami „zielonej Europy". Jednakże przed „dziewiątką" stoi wiele problemów których ranga znacznie przewyższa spory agrarne. W grę wchodzą przede wszystkim międzynarodowe zagadnienia polityczne, które trzeba rozpatrywać w nowym kontekście, albowiem wakacyjna przerwa przyniosła dwa niezwykle ważne wydarzenia: zmianę na stanowisku szefa Białego Domu w Waszyngtonie i konflikt cypryjski. Dla EWG wyłoniły się w związku z tym bardzo istotne kwestie. Ministrowie spraw zagranicznych 9 państw muszą teraz dogłębnie przeanalizować zespół zagadnień nazywanych potocznie stosunkami transatlantyckimi. Przed wakacjami mogło się wydawać, że te sprawy w jakimś sensie zostały uregulowane. Udokumentowaniem tego miała być nowa deklaracja atlantycka — dzieło Nixona i Kissingera. Dzisiaj wygląda to inaczej. W Białym Domu zasiada Gerald Ford, a ostatnie wydarzenia związane z konfliktem cypryjskim doprowadziły do wyraźnej dezintegracji NATO. Któż przed kilkoma miesiącami mógł przewidzieć, że dojdzie do konfrontacji dwóch państw człon kowskich tego sojuszu — Grecji i Turcji, przy czym pierwsze z nich wycofa się z militarnej struktury paktu? Mówi się też, ie prezydent USA będzie prawdopodobnie musiał przed końcem bież roku udać się w podróż do Europy zachodniej, aby podjąć próbę zacieśnienia więzów sojuszniczych, rozluźnionych konfliktem cypryjskim i jego politycznym pokłosiem. Druga połowa roku 1974, to okres przewodnictwa Francji w Radzie Ministerialnej EWG. W kołach brukselskich „euro-kratów" czeka się więc na zapowiedziane już od kilku miesięcy inicjatywy Valerego Giscard d'Estaing, mające nadać nowy kształt koncepcjom integracyjnym Europy zachodniej. Jak dotąd można mówić raczej o dezintegracji, przejawiającej się w każdej niemal dziedzinie. Wspólny Rynek przeżywa niewątpliwie bezwład. Złożyło się na to wiele przyczyn, ale główna tkwi w stanowisku Londynu. Od czasu wejścia W. Brytanii do EWG ugrupowanie to znalazło się w wyraźnym impasie. Partner zza kanału torpeduje próby zbliżenia sie do celu. jakim jest unia gospodarczo-walutowa 9 państw, mająca stanowić podstawową przesłanke jedności politycznej. Czy pod tym wzgledem coś się zmieni? Czy Paryż — rzecznik zachodnioeuropejskiej tożsamości — potrafi znaleźć takie formuły, które przypadną do gustu opornym Anglikom? Nowy wspólnorynkowy sezon polityczny zapowiada sie więc interesująco. Ale zbyt wiele ciąży nad nim znaków zapytania, żeby można stawiać konkretne horoskopy. Dużo oczekuje się po planowanym spotkaniu na szczycie szefów 9 państw, do którego powinno dojść jesienią br., jeżeli — jak to zaznaczył prezydent Francji — zarysuią się realne szanse osiągnięcia częściowych choćby porozumień. JAN SIERZPUTOWSKI (BRUKSELA — PAP) BIUROKRACJA OPÓŹNIŁA POMOC DLA OFIAR KATASTROFALNEJ SUSZY PARYŻ. W stolicy Etiopii opublikowano raport specjał nej rządowej komisji badającej przyczyny i wszystkie o-kolicznoścś śmierci tysięcy ludzi w rejonach nawiedzonych w ostatnich czterech latach katastrofalną suszą. Szczegółowy raport opisuje suszę nawiedzającą Etiopię od 16 lat i oskarża kolejne rządy, iż nie zrobiły nic dla walki z kataklizmem, i że nie przyszły z pomocą ludności. Raport stwierdza, że wszy scy dotychczasowi szefowie rządów i wszyscy ministrowie rolnictwa, spraw wewnę trznych i spraw socjalnych a także gubernatorzy prowin cji północnych, szczególnie dotkniętych suszą, powinni zostać pociągnięci do odpowiedzialności za swoją bez- czynność i rozmyślne milczę nie w czasie, gdy tysiące Etiopczyków umierało z gło du. Raport stwierdza, że biu rokracja panująca w urzędach cesarskich spowodowała znaczne opóźnienie pomocy zagranicznej i opóźnienia w dostarczaniu żywności i leków do rejonów kieski. A\j torzy raportu oskarżaja włd* dze, iż starały się rozmyślnie zatuszować całą sprawę z przyczyn politycznych. Z miłości czy rozsądku? Co godzinę w Związku Radzieckim zawiera się ponad 200 małżeństw. Los przyszłej rodziny — jak twierdzą socjologowie — w dużej mierze zależy od tego, gdzie i w jaki sposób poznali się przyszli małżonkowie. Z przeprowadzonych na ten temat badań wynika, że 32 proc. młodych małżeństw poznało się w miejscu pracy, na studiach lub w biblio tece, a 38 proc. — na urlo pie lub na wieczorku tanecz nym. Tak więc większość kandydatów na małżonków znajduje sobie towarzysza ży ci a w pracy lub podczas nauki, w szkole lub na wyż szej uczelni. U znajomych młodzi poznają się w 8 przy padkach na 100, co oznacza, iż życie towarzyskie również związane jest bardziej z kręgiem znajomych z pra cy i nauki niż znajomych z „forum prywatnego". Przy pomocy zaś rodziców poznaje się tylko 2 pro cent nowożeńców. Socjologowie stwierdzają — na podstawie przeprowadzonych badań naukowych, a także wielu sondaży — że na wybór przyszłego małżonka nie ma wpływu ani posiadany przez niego mają tek ani też narodowość czy wyznanie Obecnie w społeczeństwie radzieckim nie ma też żadnej „ceny" tzw. „następca tronu", bowiem nikt nie posiada kapitałów ani kosztowności rodzinnych, które przechodziły z ojca na syna. Rodzice przy okazji ślubu dają, oczywiście, dzieciom prezenty w po staci bielizny • pościelowej, mebli, zastawy stołowej itp. Stan materialny młodej dżiny zależy jednak przede wszystkim od niej samej, od tego, jak młodzi potrafią pracować, czy w swoim cza sie zdobyli zawód, czy mają chęć do nauki. Oto dlaczego wyrachowanie przestało mieć rację bytu. Jakie wartości są obecnie najważniejsze dla młodych ludzi? Badania socjologiczne wykazały, że dla 94 proc. nowożeńców najważniejsza jest miłość I fylko miłość. Na pytanie zadane przez so cjologa: a jeśli nie byłoby miłości, które z uczuć byłyby dominujące? — odpowiadano: orzyjaźń sympatia, szacunek. Dla młodych mężczyzn, poza uczuciem, najważniejsze są takie cechy przyszłej żony, jak: dobroć, szerokie zainteresowania, gospodarność, kobiecość... Dla dziewcząt: rzetel ność, pracowitość, szerokie zainteresowania... (APN — Interpress)' Cios Koszaliński nr 240 PROBLEMY WOJEWÓDZTWU i« 3 — Pan też do tej fabryki? — Nie trudno zauważyć, ze mężczyzna, który o to pyta, jest z placu budowy. O jakiej fabryce tu mówić. Równi jak boisko płaszczyzna, poznaczona śladami gąsienic spychaczy, z dwóch stron okolona młodym lasem, Z prawej tereny przyszłej kotłowni, a od frontu zabudowania spółdzielni „Młot". — Bo tutaj tacy różni przychodzą, już się przymierzają do^ roboty w tej fabryce okuć budowlanych — wyjaśnia mój rozmówca. — Tak trudno o pracą? — Trudno, nietrudno, ale młodzież ucieka z powiatu. A ^w tej fabryce można będzie zatrudnić sześć razy więcej ludzi, niż w dotychczasowym największym zakładzie. — Na tę budowę to całe wycieczki przychodzą. W nie-t2ielę i każdy wolny od pracy dzień, jest ich więcej niż zatrudnionych na budowie. — Nie ma znów tak wiele do oglądania. — Ale dla mieszkańców Złotowa to wielka sprawa. Jakie tu były poprzednio inwestycje przemysłowe? Owszem, rozbudowywano zakłady, ale ludziom nie o to chodziło. Wszyscy marzyli o jakiejś wielkiej fabryce. Żeby miasto rangi nabrało... Długo rozmawialiśmy z Jackiem Tomczykiem. Reprezentuje jednego z podwykonawców. Jest kierownikiem budowy z ramienia KAPRI. — Do końca września oddamy zniwelowany i uzbrojony teren przyszłej budowy, doprowadzimy wodę i energię. W październiku może wejść na plac „Przemysłówka". I daję słowo, będzie mogła wejść. A ludzie przychodzą, żeby zobaczyć, że robi się wielką budowę, że to fakt, a nie plany i przymiarki. Przez wiele poprzednich lat mieli powody do rozczarowań. Planowano tu wiele inwestycji i jakoś nie dochodziły do skutku. Wczoraj i... jutro Nie udało się Prusakom zgermanizować Krajny. Na represje odpowiadali uporem, którego jedynym celem było przetrwanie, zachowanie polskości na tych ziemiach. Temu służyła polska prasa, polskie szkoły, polskie organizacje społeczne i gospodarcze. Tutaj była siedziba Dzielnicy V Związku Polaków w Niemczech. W Zakrzewie spoczywają prochy wielkiego działacza polonijnego, księdza Bolesława Domańskiego, w tym samym Zakrzewie, o którym do dziś się mówi, że w czasach germanizacji „był dla Polaków małym Krakowem", Zakrzewie odznaczonym przed paroma laty Sztandarem Pracy II Klasy. — Oprócz tych pięknych tradycji walki z germanizacją, nie tak wiele tu zastaliśmy po wojnie — mówi naczelnik powiatu, mgr Marian Adamiec, który pracuje w Złotow-skiem od 1945 roku. — Zacofane było rolnictwo, a o przemyśle nie ma nawet co wspominać. Zastaliśmy tutaj kilka prymitywnych fabryczek i kilkadziesiąt zakładów rzemieślniczych. Niemal wszystko zdewastowane. Dla przykładu: w 1946 roku pracowało w przemyśle 650 osób, a obecnie ponad 2500. Natomiast w gospodarce uspołecznionej cztery razy tyle. Nowy zakład, który budujemy, zatrudni docelowo tysiąc dwieście osób Będzie także rozbudowywana spółdzielnia „Drzewiarz" kosztem 30 min zł i fabryka mebli w Kra-jencei Pod tym względem rzeczywiście „ruszyło się" w powiecie. Generalnie rzecz biorąc, będziemy przede wszystkim inwestować w przemysł drzewny i meblarski, metalowy oraz skórzany. A jakie są perspektywy rozwoju rolnictwa? O tym, jak poprzednio tutaj gospodarowano, świadczą dokumenty. Niemiecki rocznik statystyczny z 1939 roku podaje, że zbierano wówczas 17 q z hektara czterech podstawowych zbóż, 140 q ziemniaków i 37 q siana z 2 pokosów. — Na początek startowaliśmy skromnie — opowiada naczelnik. — Zbiory z 4 zbóż nie przekroczyły w 1946 r. — 7 q z hektara. Ale trzeba dodać, że z mechanizacją było wtedy wyjątkowo kiepsko. Na przykład ciągniki — w całym powiecie mieliśmy ich 104, A dziś 1437. — Jak obecnie kształtują się zbiory płodów rolnych? — W ubiegłym roku uzyskaliśmy 28,6 q z ha podąta-wowych zbóż, ponad 200 q ziemniaków i ponad 70 q siana. Z rozmów, jakie przeprowadziłem w powiecie złotowskim, wynika, że te sukcesy są także rezultatem integracji. Osadnicy podpatrywali jak gospodaruje na swojej ziemi ludność rodzima. A były to przeważnie, i są do dzisiaj, gospodarstwa duże, dobrze uprawiane i przynoszące wysokie plony. Doświadczenia tych gospodarzy stosowali osadnicy na objętej przez siebie ziemi. Pogłębiali w ten sposób swoją wiedzę rolniczą. Na sukcesy nie trzeba było długo czekać. Już po kilku latach niektórzy „nowi" zaczęli dorównywać „miejscowym". Dziś już się wszystko wyrównało. Nie tylko pod względem zbiorów. Trudno dzielić obecnie mieszkańców powiatu złotowskiego na ludność rodzimą i tych, co z różnych stron tutaj przybyli. Pożenili się między sobą. Niejednokrotnie uprawiają wspólne gospodarstwa. Dla ich dzieci to ziemia rodzinna. — Jaka jest przyszłość złotowskiego rolnictwa? pytam naczelnika. — Nastawiamy się na specjalizację w hodowli bydła i trzody chlewnej. Przymiarki to jeszcze ostrożne, ale przewidujemy, że do 1980 będziemy mieć w powiecie ponad 90 sztuk bydła na 100 ha i około 160 sztuk trzody chlewnej. W związku z tym opracowaliśmy program modernizacji budynków inwentarskich w gospodarce chłopskiej. Chodzi o skoordynowanie tej działalności. W najbliższych latach przybędzie nam siedem tysięcy stanowisk dla bydła. Program ten jest niewątpliwie realny. Złotowska wie£ się buduje i to pełną parą. Co czwarty rolnik jest inwestorem. Mamy — mówi naczelnik — całe wsie wybudowane od podstaw. Na przykład Czernice czy Nowe Zakrzewo,. które kiedyś strzechami kryto — są teraz rzeczy wiScife nowe. ' Dwie rozmowy — Co to za budowa? Przecież dom macie, i to solidny. — A właśnie nowy dom sobie budujemy. — Młoda gospodyni ucisza szczebioczące na ręku dziecko. — Proszę na razie do tego starego, tam mamy projekt, można obejrzeć. Januszewscy rozkładają na stole plik arkuszy, wymiętych nieco, z pozawijanymi rogami. Widocznie ciekawych tego domu było więcej. — O, tutaj jest szkic — mówi gospodyni. — Wchodzi się do holu obok garażu. Razem będzie pięć pokoi, sypialnia, kuchnia, łazienka. Na piętrze taras i reszta pomieszczeń. Oczywiście, własne ujęcie wody. — To przecież willa, a nie dom. — Inni też tak mówią, a niektórzy to znacząco palceni do czoła dotykają, że taką willę to w Złotowie powinniśmy budować, a nie w takiej wiosce jak Franciszków©. — A nam się właśnie tutaj podoba — dodaje gospodarz. — Tu mamy ziemię i tu będziemy mieć porządny dom, taki żeby wiedzieć, że żyjemy. — Ile to będzie kosztowało? — Około pół miliona. Wzięliśmy 200 tysięcy pożyczki z Banku Rolnego, a resztę jakoś łatamy ze swoich dochodów. Robi prywatny wykonawca, ale ma kłopoty z pomocnikami, Z materiałami też nie jest najlepiej* Obiecanych belek stropowych do tej pory nie możemy dostać w filii „Jastrobetu" w Złotowie. Ale jesteśmy dobrej myśli. W przyszłym roku, latem, dom już powinien by i gotowy. Jan i Zofia Januszewscy dopiero od pięciu lat prowadzą 24-hektarowe gospodarstwo. Przejęli je ze skarbu państwa. Ona była poprzednio kierownikiem Domu Kul» tury w Krajence, a on wykładowcą w Technikum Młynarskim. — Teść mnie namówił — zwierza się gospodarz. — I teraz nie żałuję. Co na swoim, to na swoim. Że .na robić się trzeba, to fakt, ale widać" efekty tej roboty, — Ciężko było na początku — wspomina Zofia Januszewska. Mieliśmy tylko swoje meble i z jednym konikiem zaczynaliśmy. — Tego konia już od dwóch lat nie mamy. Sprawiliśmy sobie już za swoje ciągnik, dwie przyczepy, rozrzutnik do obornika... Tajemnica ich sukcesów tkwi w rozsądnej gospodarce.-Uprawiają ziemniaki dla Centrali Nasiennej i hodują tuczniki. Gospodarstwo zadbane. Nawet ciepła woda jest w oborze. Mają centralne ogrzewanie. Stary dom mieszkalny, po wybudowaniu nowego, przeznaczą na budynek gospodarczy i inwentarski. — Dalej będziemy rozwijać hodowlę. Już w tym roku odstawiliśmy 50 tuczników. Jak patrzę na te, co rósną, to zaraz sobie przeliczam. Te świnie na lodówkę, tamte na gaz, te znów na remont maszyn... ■— A które na samochód? — przerywam gospodyni. — O tym też myślimy, ale to trochę później. Najpierw to co najpotrzebniejsze. Jest nas przecież -osiem osób. Rodzice męża, nas dwoje i czworo dzieci. Potrzeb sporo. Następna zagroda. Należy do Joachima Misiaka. Ład, porządek, na każdym miejscu widać gospodarską rękę. Pani Anita Misiak prowadzi do pokoju gościnnego. Męża chwilowo "nie ma w domu. Rozmawiamy o tym jak było, jak jest teraz. — Urodziłam się w tym domu. To samo gospodarstwo prowadzili moi rodzice. Jak było przed wojną? Co ja na ten temat mogę powiedzieć, dzieckiem byłam, ale mama, która z nami mieszka, twierdzi, że nie ma porównania z tym co jest dzisiaj. Mamy centralne ogrzewanie, ciepłą wodę, łazienkę. W garażu stoi samochód, fiat 125 p. — Czyli można Was postawić za wzór gospodarzy. — O nie, takich jak my i jeszcze lepszych rolników, jest w Radawnicy wielu. — Ale i w tym gospodarstwie są sukcesy, którymi warto się pochwalić. — Mamy gniazdo reprodukcyjne trzody — mówi z dumą gospodyni. — W ubiegłym roku odstawiliśmy 70 sztuk, a przez połowę tego roku — 30. Z hektara zbieramy 30 q czterech zbóż. Udają nam się też ziemniaki, sadzeniaki dla Centrali Nasiennej. — Dobre plony — spore dochody. — Ale i wydatków dużo, jak to w gospodarstwie. Trzeba było zrobić kapitalny remofit domu. Pobudować nową, dużą szopę na maszyny, dwa garaże — na ciągnik i samochód. A teraz modernizujemy chlewnię. —- Będzie więc miał na czym gospodarować Wasz następca. — O to nam chodzi. Jeden syn uczy się na mechanika maszyn rolniczych, a drugi jest w Zasadniczej Szkole Rolniczej. Dokupiliśmy kawałek łąki. Teraz jest równe 20 hektarów. To ich ziemia, z dziada przejdzie na wnuka Będą musieli na niej mądrze gospodarzyć... ANTONI KIEŁCZEWSKI Romantyczne zakątki, jak ten w Darłówku, zawsze Ściągają malarzy, a także „podpatrywaczyusiłujących odgadnąć jak powstaje obraz bądź rysunek. ZAMIAST WYLEWAĆ DO KANAŁU.. CAF — Kraszewski Stały i szybki rozwój techniki w w Polsce wpływa na dużą dynamikę wzrostu zużycia produktów naftowych, W 1965 r, ich zużycie w kraju wynosiło 5,4 min ton, w 1969 r. ponad 7 min ton, zaś w roku bieżącym przewiduje się, że globalne zużycie tych produktów przekroczy 10 min ton. Zużycie środków smarowych — olejów i smarów — wynosi około 0,5 min ton. W świetle podanych wyżej liczb, krajowe wydobycie ropy naftowej stanowiące zaledwie około 6 proc. globalnego zapotrzebowania na produk ty naftowe, tłumaczy przekonywająco konieczność racjonalnej gospodarki paliwami płynnymi, olejami i smarami. Jednym z elementów tej gospodarki jest zbiórka i regeneracja olejów przepracowanych. Pozwala to na poważne zmniejszenie zużycia ropy naftowej jako surowca do produkcji środ ków smarowych. Aktualnie, roczna kra jowa zbiórka olejów przepracowanych wynosi około 71 tys, ton, to jest około 15 proc. zużywanych olejów świeżych, pozwalając na znaczną oszczędność w imporcie ropy naftowej oraz gotowych olejów. Nasze województwo zebrało w 1973 r. ok. 2,2 tys. ton olejów przepracowanych, co stanowi 18,6 proc. ogólnego zużycia olejów świeżych w woj. koszalińskim. Pamiętać bowiem należy, iż produkcja krajowa pokrywa zapotrzebowanie na produkty naftowe tylko w 76 proc. Stąd każda tona, każdy kilogram odzyskanego oleju przepracowanego, daje w efekcie or szczędności w wydatkowaniu dewiz na zakup ropy naftowej koniecznej dla zaspokojenia potrzeb gospodarki krajowej. Co to są oleje przepracowane? Są to oleje, które w trakcie pracy w maszynie czy w . urządzeniu, Wskutek zmian fizyko-chemicznych utraciły pierwotne własności użytkowe i nie mogą być nadal stosowane zgodnie z pierwotnym przeznaczeniem. Do olejów przepracowanych należy również zaliczyć oleje zanieczyszczone lub zawodnione przypadkowo przed ich właściwym użyciem w takim stop niu, że nie nadają się one do użycia. Po usunięciu zanieczyszczeń, w procesie zwanym regeneracją, pozostałe .składniki olejów mogą być ponownie użyte do celów zgodnych :v z pierwotnym przeznaczeniem lub w najgorszym razie do pracy w warunkach łagodniejszych. Wyniki badań stwierdzają, że oleje przepracowane, po usunięciu zanieczyszczeń są produktami o zupełnie dobrych właściwościach eksploatacyjnych. Dały więc podstawę do rozwinięcia akcji zmierzającej do maksymalnego odzyskiwania cennego surow ca wtórnego. Akcję tę rozwinęły nie tylko kraje nie dysponujące dostateczną ilością ropy naftowej, ale również kraje bogate w ten surowiec, jak Stany Zjednoczone i Związek Radziecki. W Polsce, obowiązek zbierania i odsprzedaży oraz regeneracji olejów prze pracowanych, istnieje już od 1952 r. Obecnie obowiązującym aktem normatywnym' w tej sprawie jest. uchwala nr 373 Prezydium Rządu z 1966 r. oraz zarządzenie ministra przemysłu che- micznego z 1968 r. Z dokumentów tycH wynika, że olejów, tak po jednokrotnym jak i wielokrotnym użyciu, nie wolno niszczyć, spalać, wylewać do kanalizacji lub używać do niewłaściwych celów. Jednostkami upoważnionymi do skupu olejów przepracowanych są: Centrala Produktów Naftowych oraz jednostki CRS ,,Samopomoc Chłopska", państwowe ośrodki maszynowe i stacje obsługi samochodów, któ re z kolei zobowiązane sa odsprzedawać te oleje cepeenom. Za każdy kilogram odsprzedanego oleju przepracowanego. odbiorca otrzymuje 2 zł. Warto podać, że z jednej tony oleju przepracowanego otrzymuje się produkty naftowe wartości około .6 tys. zł. podczas, gdy z jednej tony ropy naftowej — produkty o wartości około 4 tys. zł. Należy zaznaczyć, że produkty naftowre otrzymywane z przeróbki olejów przepracowanych są częstokroć gatunkowo lepsze, niż produkty otrzymywane z przeróbki ropy naftowej. Apelujemy do odbiorców produktów naftowych o zwiększenie tej zbiórki, aby cenny surowiec nie uległ zmarnowaniu. Chcielibyśmy, a sadzimy, ż€ wszystkim nam na tym zależy, aby województwo nasze, zajmujace czołowe miejsce w tej akcji, dalej utrzymało dotychczasową pozycję. A przy maksymalnym wysiłku i poświęceniu większej uwagi temu zagadnieniu poprawiło swoją lokatę w kraju. JAN BYCZKOWSKI st. Inspektor Przedsiębiorstwa CPN w Słupsku HISTORIS Głos Koszaliński nr 24d tmSSm WOJENNE LOSY WARSZAWSKICH POMNIKÓW NA KRAKOWSKIM PRZEDMIEŚCIU Krakowskie Przedmieście, jak cały zresztą Szlak Królewski stolicy, od dawna zdo bilo wiele pomników bliskich sercu każdego mieszkańca Warszawy i kraju. Tu też nosiciele hitlerowskiej „kultury" dokonali w latach 1939—1945 najwięcej bodaj aktów barbarzyństwa wobec pamiątek polskiej kultury. Wędrówki księcia Stara, licząca sobie co najmniej lat sto kilkadziesiąt, warszawska piosenka uliczna mówi o księciu Józefie Poniatowskim jako o tym, co „dobrze Niemców kropił". Bohater epilogu I Rzeczypospolitej i epopei napoleońskiej musiał istotnie cieszyć się wielką sympatią, skoro wkrótce do jego śmierci w pamiętnej Bitwie Narodów pod Lipskiem (r. 1813) społeczeństwo polskie postanowiło ufundować mu w Warszawie pomnik. Podjął się tego sławny duński rzeźbiarz Bertel Thorvaldsen. Pomnik księcia na koniu w stylu rzymskim znalazł się jednak w Warszawie na krótko przed wybuchem Powstania Listopadowego (r. 1830) i po jego zdławieniu wywieziony został przez carskiego namiestnika Paskiewi-cza do Homla na Białorusi. Dzieło Thor-valdsena zwróciły Polsce dopiero władze radzieckie w r. 1922. Pomnik stanął na dawnym Placu Saskim, noszącym dziś nazwę Placu Zwycięstwa, przed Grobem Nieznanego Żołnierza. W latach hitlerowskiej okupacji stał si<* pierwszym warszawskim pomnikiem zdjętym z cokoła i kompletnie zniszczonym przez następców tych, których swego czasu przyszło księciu Józefowi „dobrze kropić". Po wojnie okazało się, że na szczęście w duńskim Muzeum Thorvaldsena znajduje się naturalnej wielkości kopia pomnika polskiego księcia i marszałka Francji, bohatera spod Raszyna i Lipska. Duńczycy, którzy sami zaznali hitlerowskiego barbarzyństwa, zdobyli się wobec Warszawy na piękny gest — ofiarowali jej nowy odlew pomnika. Długo trwały korowody na temat miejsca ustawienia pomnika księcia w nowej rzeczywistości. Przez jakiś czas książę Józef „mieszkał" w Parku Łazienkowskim przed budynkiem Pomarańczami. Ostatecznie wrócił jednak na główny trakt s|j»rej Warszawy. Stoi obecnie na Krakowskim Przedmieściu, przed pałacem mieszczącym Prezydium Rady Ministrów Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, budynkiem, w którym miało miejsce wiele historycznych aktów — takich np. jak podpisanie Układu Warszawskiego, a także — Układu Polska — RFN. „Polskie wydało go plemię" „...wstrzymał Słońce — ruszył Ziemię, polskie wydało go nlemię" — wiadomo, że mowa o Mikołaju Koperniku. Wielki uczony miał swój pomnik w Warszawie już bez mała półtora wieku temu. Autorem posągu, przedstawiającego genialnego astronoma w pozycji siedzącej, z cyrklem i astro-labią w dłoniach, był sławny Duńczyk Thorv&.ldsen, ten sam, który stworzył warszawski pomnik księcia Józefa Poniatow- skiego, Na cokole pomnika, ustawTonega na Krakowskim Przedmieściu, umieszczona napis; „Mikołajowi Kopernikowi — Rodacy"' . , . - Bardzo to było nie w smak niemieckim szowinistom, zawsze skłonnym do wszela* kiej grabieży. I tak, już na początku hitlerowskiej okupacji, niemieckie władze zakryły wyryty na cokole pomnika polski napis tablicą w języku niemieckim, sławiąca Mikołaja Kooerroka jako „wielkiego niemieckiego astronoma". Repliką na hitlerowska bezczelność stała s*:e akc.i? harcerzy z podziemnej organizacji ,,Szar® Szeregi". Mroźną, zimowa noca 1^42 roku, dosłownie „pod nosem" hitlerowskich wart, udało się podharcmistrzowi Aleksemu Dawidowskiemu odkręcić niemiecką tablice,-ukryć ią w śniegu, a następnego dnia wywieźć z kolegami z centrum miasta. Pomnik Kopernika, mocno uszkodzony -W czasie walk w r. 1944, został przez Niemców wywieziony z Warszawy po upadku powstania. Odnaleziono go wkrótce po za-f kończeniu wojny w Nysie. Pierwsze polskie władze miasta z początku nie chciały oddać Kopernika Warszawie, uważaiąc, że postawienie pomnika na ziemiach odzyskanych bedzie najleoszym wyjściem z sytuacji. Ostatecznie jednak w dniu 22 lipca' 1945 roku, w pierwsza rocznice Manifestu Lipcowego, Mikołaj Kopernik powrócił do stolicy na swe dawne miejsce. Sąsiad Kopernika Hitlerowski okupant mordując ludność i niszcząc miasto me os-^ed^ał żadr^b warszawskich pomników Po upadku Powstania Warszawskiego 1944 roku barbarzyńcy spod znaku swastyki nie zawahali sie również stracić na uliczny bruk sasia-duiacej z Kopernikiem i patronującej barokowemu kościołowi Swietego Krzvta przy Krakowskim Przedmieściu figury Chrystusa. Zanim to się stało, Chrystus z Krakowskiego Przedmieścia zdążył się napatrzeć na niejedną hitlerowska zbrodm>. Tu* obok kościoła, wzniesionego w XVII i XVIII wieku, mieściła się w latach okupacji komenda policji. W dniach Warszawskiego Powstania 1944 roku właśnie m. in- przez Krakowskie Przedmieście pędzili hitlerowcy przed swymi czołgami kobiety i dzieci polskie, pragnąc w ten sposób zdobywać powstańcie barvkady, Przez sam budynek kościoła Św. Krzyża, nr.eszczący w sobie m, in. takie, relikwie narodowe, iak or>ita>-fi'a z sercami Chopina i Reymonta, tablice poświęcone pamięci Prusa, Kraszewskiego i Słowackiego — przez dwa tvgodnie orze-biegała pomiędzy kruchtą a ołtarzem linia frontu. Wstrząsające zdjecie zarytej w gruz, po-' krywający ulicę, figury Chrystusa z dłonią wzniesioną do góry obiega oo dziś łamy prasy światowej jako groźne memetir to; oto do czego zdolny jest niemiecki faszyzm i imperializm. Bliski sercu warszawiaków kościół $wie tego Krzyża, wraz z figurą Chrystusa przeć! wejściem, odbudowany został całkowicie już w latach pięćdziesiątych, przy znacznym udziale funduszów państwowych i społecznych. (Interpre*«rt. JERZY PAJKOWSKI Radzieckie samoloty na powstańczym lotnisku' Tri Duby w środkowej Słowacji. Fot. Pragopress 29 sierpnia - XXX rocznica wybuchu Diariusz Słowackiego Powstania Narodowego OQ SIERPNIA 1944 partyzanci słowaccy pod Żyliną rozpoczynają akcję zbrojną przeciw w* ko hitlerowcom. 30 sierpnia ogłoszono przez tajną radiostację w Bańskiej Bystrzycy proklamację o powstaniu. 1 września Słowacka Rada Narodowa ogłosiła deklarację o przejęciu całej działalności ustawodawczej i wyko nawczej władzy państwowej w Słowacji i o proklamowa niu Republiki Czechosłowackiej. W miast-ach i wsiach Słowacji władzę poczęły przejmować organy ludowe — Rewolucyjne Komitety Na rodowe, przepędzając dygnitarzy faszystowskich. Słowac ka Rada 'Narodowa ogłosiła szereg dekretów rewolucyjnych, zaś na ,terenie Central nej Słowacji rozpoczęła się demokratyczna rewolucja na rodowa. Partia komunistyczna wyszła z podziemia, przy stąpiła do działania, zaczęła wydawać gazety, zwoływa ła wiece i apelowała do narodu o popieranie rewolucyjnych powstańczych sił zbrojnych. Hitlerowcy w oierwszej ko lejności starali się zajać główne wezłv kolejowe w do linach rzek Wa^u i Gronu i punkty ważne , dla odwrotu swych woisk nod ciosami Ar mii Czerwonej na ws^odzie kraju oraz z terenów Rumunii, w której nastąpił przewrót antyfaszystowski. Niemieckie dowództwo liczyło na to, że w ciągu kilku dni "wojskowa eksnedycja osiągnie sukces na terenie Słowacji, ale walki przecia<*nełv się ponad 2 miesiące. Armia powstańcza-wzrosła do 60 tys. żołnierzy, zaś liczba partyzan tów do 5 tys. W Centralnej Słowacji roz gorzały krwawe boje, szczególnie pod Strecznem,' Vrut-kiem, w Rużomberku, Telgar cie, Żarnovicach, Pryvidzu i Zvoleniu. Skuteczne działania zbrojne słowackich żołnie rzy i- partyzantów mogły się toczyć tak długo dzięki efek tywnej pomocy radzieckiej broni i lotnictwa, a następnie skierowaniu do Słowacji II Czechosłowackiej Brygady Desantowej, sformowanej w ZSRR, z przybyciem której rozpoczęła się historyczna Operacja Karpacko-Dukiel-ska. Armia Czerwona wiązała w bojach hitlerowskie siły zbrojne w Karpatach, nie Dozwalając im rozwinąć dzia łań ofensywnych na terenie Centralnej Słowacji. W tym czasie powstał Wol nv Kraj Partyzancki, z ośrod kiem w Fańskiej Bystrzycy. Działała na tvm terytorium administracia demokratyczna rozwinęła sio działalność, kul turalna, wychodziła prasa de mokratyczna, odbywały się wiece. 17 września miało miejsce bardzo ważne wydarzenie — w Pańskiej Bystrzycy komuniści połączyli sie z soeiaHe roo^ratami. tworząc iednoli* ty front klasy robotniczej. Powstańcze siły zbrojno o-perowały na terytorium Sło- wacji do końca października, ale przewaga przerzuconych z Węgier wojsk niemieckich była zbyt wielka. 24 października padło Brez no. 27 października Niemcy za jęli Bańską Bystrzycę. Armia powstańcza, partyzanci i działacze polityczni wycofa li się w góry. Po przegrupowaniu oddziały słowackie przystąpiły do walki, aż do czasu wkroczenia armii wyzwoleńczej ze wschodu. Wprawdzie zasadniczy cel powstania nie został osiągnie ty — nie udało sie otworzyć wrót dla Armii Czerwonej do Słowacji i serca Europy, ani połączyć z nią działań bo jowych, ale zapisało ono piek ne karty w dziejach walki przeciwko hitlerowskim siłom zbrojnym. Powstańcy zablokowali dro gi na obszarze około 15 tys. kro. kw, wiele z n;ch zniszczyli, zlikwidowali liczne oddziały niemieckie, ^wiele wojska wzięli dó niewoli, zni szczyli wiele środków tran-soortu drogowego i kolejowego, a także samolotów, Wnieśli oni poważny wkład w dzieło przyspieszenia pro gramu faszyzmu i ustanowię nia systemu demokratycznego w wyzwolonych kraiach. (Tnterrjrcss) MTROSLAV KROPTLAK dyr. Instytutu F*sforii Słowackiej Akademii Nauk Przed 25-!eciem NRD. Kombinat petrochemiczny w Schwedt, qdzie przerabiana jest radziecka ropa naftowa doprowadzana rurociągiem „Przyjaźń". Kombinat współpracuje ściśle Z płockq „Petrochemią". CAF — ADN HM'.' G/os Koszaliński nr 240 ROLNICTWO Strona 1 Szczeciński* Akademia Itolnicza dla gospodarki W ogólnym dorobku A-kądemii Rolniczej w Szcze cinie ważną pozycją zajmuje dz.ałalność na rzecz gospodarki. Mury uczelni opuściło już 4160 magistrów i inżynierów rolnictwa, tytuły doktorów zdobyło 214 osób. Przygoto wanie wysoko kwalifikowanych kadr dla rolnictwa to jeden z przejawów tej działalności. Niemniej cenne są prowadzone przez tutejszych naukowców prace naukowo--badawcze, wykonywane na zlecenie państwowych gospodarstw rolnych i spół dzielni produkcyjnych regionów szczecińskiego i ko Szalińskiego. Zaś wyniki niektórych badań stosowa ne są przez rolników całego kraju, a nawet za gra nicą. . Jeden z tutejszych profesorów, dr Antoni Słaboń ski jest' autorem kilku od mian jarych i ozimych pszenicy oraz żyta tetra-ploidalnego. Kilka wyhodo wanych przez niego odmian jęczmienia jarego, m. in. „Gryf" i „Lubuski" zadomowiło się już na naszych polach, dając bardzo wysokie plony. Istotne znaczenie mają prace prowadzone przez naukowców Akademii w zakresie wzbogacania bazy paszowej oraz nowoczesnych metod rozwijania produkcji zwierzęcej. Niektóre z tych prac prowadzi się w oparciu o fermę przemysłowego tuczu trzo dy. chlewnej w Kołbaczu — pierwszą i największą tego typu fermę w naszym kraju. Rocznie dostarcza ona na rynek 36 tys. tucz ników. W Kołbaczu poważ nie zaawansowane są już prace nad wyhodowaniem krzyżówki odmian ras bydła nizinnego czarno-białe go — północnoholenderskiej wschodniofryzyjskiej i hol sztyńsko-fryzytfgkiej Pierw sze wyniki, które już uzyskano są bardzo pozytywne. W szczecińskiej Akademii prowadzi się także intensywne badania na rzecz gospodarki rybnej. Dotyczy to zwłaszcza jakości konserw i nowych technologii ich produkcji oraz zagospodarowania su rowców rybnych. (PAP) Mechanizacja t specjalizacja POLSKIE ROLNICTWO U PROGU XXI WIEKU Jakie będzie polskie rolnictwo u schyłku stulecia? Projekt planu przestrisnnego legospodarowemia kraju wiele miejsca poświęca rozwojowi i organizacji przestrzennej rolnictwa. Podjęto próbę określenia głównych kierunków przemian polskiego rolnictwa do roku 1990. Prognozy przewidują dalsze unowocześnianie gospodarki roi nej. Przemiany jakościowe powigzane zostanq z uporządkowaniem struktury przestrzennej. Nastqpi większa specjalizacja oraz rozszerzenie przemysłowych form produkcji rolniczej. W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych przewiduje się wykształcenie kilkunastu ośrodków produkcji rolniczej bardziej dostosowanych do warunków przyrodniczo-klimatycznych » eko nomicznych poszczególnych regionów kraju. Plany perspektywiczne zakładajq dalszy przyspieszony wzrost udziału gospodarki uspołecznionej w rolnictwie droga przejmowania gruntów PFZ, lepsze wykorzystanie ziemi, wzrost nawożenia mineralnego a jednocześnie znaczny spadek zatrudnienia i przyspieszenia technicznej rekonstrukcji rolnictwa. Program zakłada też konieczność zmniejszenia pogłowia koni. znacznego przyspieszenia mechanizacji nie tylko prac zwiqza-nych z uprawq I sprzętem, ale także w produkcji zwierzęcej, prac podwórzowych i transportu. Zakłada się także zwiększenie zadań z dziedziny ochrony roślin przy coraz szerszym stosowaniu biologicznych metod zwalczania chorób i szkodników roślin uprawnych. Utrzymanie wysokiej dynamiki wzrostu produkcji rolnej uzależnione będzie w poważnej mierze od zaopatrzenia wsi i rolnictwa w wodę, energię elektryczna, rozwoju budownictwa, przemysłu spożywczego oraz przemysłów produkujących na potrzeby gospodarki rolnej, a zwłaszcza — maszyn rolniczych i chemicznego. W poczatkach lat 80-tych powinno nqstqpić uporządkowanie organizacji przestrzennej rolnictwa. Prawdopodobnie wy-kształcq się specjalistyczne ośrodki produkcji rolnej, co już zostało zapoczqtkowane w kilku rejonach kraju. Tak np. równinne obszary Dolnego Ślgska przy niskich zasobach siły roboczej i przewidywanym wysokim stopniu mechanizacji predysponowane sq do intensyfikacji produkcji zbóż. Jak twierdzq specjaliści, Dolny Śląsk ma szczególne możliwości przekształcenia się w rejon pszeniczny, pszeniczno-buraczany lub psze-niczno-kukurydziany z dodatkową uprawą jęczmienia browarnego i rozwiniętq hodowlą bydła. Sudety, Bieszczady i pasma wzgórz morenowych na pojezierzach o urozmaiconej rzeźbie terenu, utrudniającej mechanizację, mogq się specjalizować w hodowli bydła mięsnego- W Karpatach wykształcać się będzie stopniowo rolnictwo oparte na hodowli i produkcji mleka. Rejony o korzystnym mikroklimacie m. in. Ziemia Lubuska, południowe Mazowsze, niektóre kotliny w Karpatach i Sudetach, środkowe Podlasie — mogq rozwinqć sadownictwo. Plan zagospodarowania przestrzennego uwzględnia w szerokim zakresie potrzebę ochrony terenów rolnych, leśnych i rekreacyjnych. Plany perspektywiczne uwzględniajgc wzrosl Urbanizacji kraju starają się połączyć harmonijnie rozwój wielkich aglomeracji z sasiadujqcymi obszarami rolniczymi, które stanowić będq naturalne zaplecze żywnościowe wielkich ośrodków miejskich i przemysłowych. (PAP). mgmm im To już końcowe akordy żniw. Na polach gospodarstw państwowych trwa kombajnowy zbiór dojrzewającej naj później z gatunków zbóż — pszenicy jarej... Fot. J. Piątkowski Do konserwacji pasz Samowyładowczy silos Prawidłowe konserwowanie pasz wymaga dokładnego ugnie cenią masy zielonej i tym celu stosuje się najczęściej silosy wieżowe, napełniane od gó ry. Takie silosy pozwalają wprawdzie na dokładne spraso wanie paszy pr ter. samougnia-tanie, ale nastręczają sporo trudności przy wybieraniu masy. Ostatnio Instytut Zootechniki w Krakowie uprawniony został t patentu tymczasowego do wy konania silosu wieżowego wy nalazku Jerzego Wegrzvna. kt.«» ry pozwala na oddolne samo-wyładowywanie pasz. Taki silos osadzony na kilku betonowych wspornikach, połączonych z dnem posiada korpus, kfórv w dolnej swej części jest dzwono wato rozszerzony tworząc kołnierz. Na środku dnu został u-mieszczony wi^loboczny stożko wy klinęprzez co dno silosu ma kilkustopniowy spadek, w ber metycznej pokrywie zamykającej od góry silos umieszczono urządzenie wentylowo-syfonowe z przewodami dla doprowadzenia do silosu dwutlenku węgla. Przez osadzenie silosu na wspornikach uzyskano podłużne otwory, przez które samoczynnie wysypuje się pasza. Dzięki temu istnieje możliwość sukcesywnego i częstego dopełniania silosu od góry i wybierania doj rzałych warstw zakonserwowanej paszy dołem. Hermetyczne zamknięcie silosu od góry i doprowadzenie do jego wnętrza dwutlenku węgla zapobiega psu ciu się górnych warstw paszy. (Interpress) NOWOŚCI ROLNICZO-HODOWLANE ZMECHANIZOWANY ZBIÓR KAMIENI Z POL ORNYCH Eksperci NRD wyliczyli, że kamienie na polach ornych będące przyczyną uszkodzeń maszyn i narzędzi rolniczych, powodują rocznie na 1 ha, straty wynoszące 200—300 DM. Według informacji Agencji ADN, w Ośrodkii Badań Żyzno ści Gleby w Mimchenberg pod Frankfurtem nad Odrą, wyprodukowano nowy system maszyn, za pomocą których można zbie rać i usuwać kamienie z pól ornych. System ten składa się z trzech narzędzi zawieszo nych za ciągnikiem. W skład systemu wchodzi pod bieracz, który z głębokości do 60 cm, wyciąga na powierzchnię duże kamienie. Drugie narzędzie — to mechaniczny zbie racz, który przejmuje wydobyte kamienie i odkłada je na bok. Trzecie — przesiewa glebę na głębokość 35 cm. i wybiera jeszcze wszystkie mniejsze kamienie, co zapobiega, przy głębokiej orce, uszkadzaniu narzędzi i maszyn. ZASTOSOWANIE KWASU BENZOESOWEGO DO KONSERWACJI PASZ Pracownicy Wszechzwiązkowe-go Instytutu Paszowego w ZSRR przeprowadzili badania nad konserwacyjnym działa- niem kwasu benzoesowego. Doświadczenia prowadzono na róż nych surowcach przeznaczonych do zakiszania, jak wieloletnie j jednoletnie trawy, kukurydza, buraki pastewne, życica, koniczyna czerwona, mieszanka owsa z wyką itp., do których dodawano 0,15 i 0,35 proc. kwasu benzoesowego. Stwierdzono, że pod wpływem kwasu benzoesowego mniej sze były ubytki suchej masy w kiszonce, a jej jakość uległa wy raźnej poprawie na skutek zmniejszenia się w niej zawartości amoniaku. Kwas benzoesowy poza tym nie dopuszczał do rozwoju niepożądanej mikroflory w paszy jak bakterie gnilne, kwas masłowy itp. Strawność kiszonki składającej się z mieszanki ko niczyny z tymotką, była dużo wyż sza niż kiszonki nie naprawionej. Podobnie azot zawarty w zakiszonej paszy był lepiej wy korzystany przez zwierzęta. SZCZEPIENIE DROBIU PRZEZ WODĘ PITNĄ W przypadkach nietypowego pomoru drobiu,i bronchitu nie wywołanego infekcją, szczepienia drobiu dokonuje się szczepionką zawartą w wodzie pitnej. Szczepienie takie może ied nak nie wywrzeć pożądanego skutku, jeżeli woda zawiera pewne zanieczyszczenia, jak np. związki chlorowe. To sarno dotyczy pozostałości środków dezynfekcyjnych po oczyszczeniu poideł. Belgijscy eksperci zaleca ją rozpuszczanie w wodzie małych ilości chudego mleka w proszku w celu zneutralizowania zanieczyszczeń. Większość drobiarzy podaje szczepionkę w wodzie pitnej we wczesnych godzinach rannych w przekonaniu, że po obudzeniu drób ma pragnienie. Angiel scy badacze natomiast uważają, że ostatnie dwie godziny dnia są najlepszą porą do podawania szczepionki w wodzie. NOWY RADZIECKI ŚRODEK KONSERWUJĄCY Pracownicy ogrodu botanicznego „Nikitskij Sad" na Krymie, wyizolowali z orzechów leś nych fizjologicznie czynną substancję, która zabija bakterie kwasu mlekowego i kwasu ócto wego. Jeżeli do soku owocowego doda się małą ilość tej substan cji, to sok taki nie kwaśnieje i przez długi czas zachowuje swój smak i aromat. Substancje te można otrzymywać rów nież z akacji, i niektórych gatunków mirtu. Nowy środek konserwujący ma być wprowadzony w ZSRR do przemysłu spożywczego. (PAP) POGŁOWIE bydła i trzody chlewnej w Polsce w latach powojennych musieliśmy odbudowywać od podstaw. Zwłaszcza hodowla zwierząt zarodowych, których wówczas nie mieliśmy prawie wcale, wymagała szybkiego odnowienia. Mieliśmy zupełnie zniszczone pogłowie trzody chlewnej — i tylko w województwie poznańskim zostały świnie z rodowodami. Dlatego do osiągnięć naszego rolnictwa i nauk rolniczych należy doprowadzenie hodowli zwierząt i produkcji zwierzęcej do obecnego stanu. Własne rasy, własne metody Badania naukowe I prace hodowlane przyczyniły się do wzrostu pogłowia zwie rząt. Obecnie rozwój chowu bydła wskazu je na możliwość zwiększenia pogłowia w latach 1973—1975 o około 800 tysięcy sztuk, a pogłowie trzody chlewnej ma wzrosnąć w roku 1975 do około 22 min sztuk. W hodowli bydła dopracowaliśmy się własnej metody selekcji buhajów używanych w państwowych zakładach unasie-niania zwierząt. Metc/da ta została oparta na trójstopniowej wycenie potomstwa testowanych buhajów. Badania naukowe nad krzyżowaniem uszlachetniającym rasę polską czerwoną doprowadziły do podniesienia wartości bydła, a w wyniku prac naukowo-badawczych otrzymano własne rasy w hodowli świń wielką białą polska, która doczekała się nagrody państwowej' III stopnia i złotnicką pstrą oraz złotnicką białą — wyróżnioną nagrodą państwową II stopnia. Podstawowym celem prac hodowlanych" jest zapewnienie pokrycia potrzeb społeczeństwa w zakresie spożycia mięsa oraz eksportu. A potrzeby te są niemałe. W o-statnich latach obserwuje się u nas zmia ny w sposobie odżywiania. Wraz ze wzrostem dochodów ludności spożywamy więcej pokarmów białkowych, szczególnie mięsa i jego przetworów. Zapotrzebowanie na mięso wzrasta w tak szybkim tem- rocznie na jednego mieszkańca. Aby więc pokryć potrzeby naszego społeczeństwa na mięso, nie tylko trzeba zwiększyć pogłowie i jego produkcyjność, lecz wdrażać nowe metody hodowlane, szukać nowych rozwiązań technologicznych i organizacyjnych. Wzrost liczebności pogłowia bydła wymagać będzie wzmożenia prac selekcyj-no-hodowlanych, które mają na celu do- 0 WIĘKSZY KOTLET NA TALERZU NAUKA A ROZWOJ HODOWLI ple, że nieraz trudno jeszcze w pełni jo zaspokoić. Jutro będzie więcej Program hodowli bydła i produkcji trzody chlewnej w perspektywie 1990 roku przewiduje wzrost spożycia mięsa do poziomu 95 kg na jednego mieszkańca rocznie. W tym spożycie mięsa wieprzowego ma wynieść około 55—60 kg na jednego mieszkańca. . Osiągnięcie takiego spożycia np. mięsa wieprzowego wymaga produkcji 35 min tuczników rocznie o średnim ciężarze ubojowym 110 kg. Nie sięgając jednak aż do roku 1990, ale do końca następnej pięciolatki — to jest do roku 1980 — prognozy przewidują wzrost spożycia mięsa do około 75 kg starczenie hodowli wartościowych rozpłodników oraz wysokiej klasy jałowic. Poważne perspektywy rozwojowe dotyczą także pogłowia trzody chlewnej i produkcji żywca wieprzowego. Dotychczasowe prace hodowlane nad trzodą chlewną były skoncentrowane głównie na dwóch rasach. Stanowią one w sumie 95 proc. pogłowia. Postęp w naukach zootechnicznych, szczególnie w genetyce populacji, umożliwia dalsze doskonalenie pogłowia trzody chlewnej. Ekonomiczne wykorzystanie pasz Na jednego miesz-kańca naszego kraju przypada obecnie pół hektara użytków rolnych. W związku z urbanizacją, roiwo-jem przemysłu i przyrostem ludności obszar ten będzie się kurczył. Ważnym więc zadaniem nauk rolniczych i rolnictwa będzie doprowadzenie do systematycznego wzrostu plonów z każdego hektara, s z każdej tony paszy produkowanie coraz więcej mięsa. Naukowe badania nad żywieniem zwierząt i paszoznawstwem prowadzone są obecnie w siedmiu wydziałach zootechnicz nych, instytutach lub katedrach żywienia i gospodarki paszowej. Szczególnie nasilone są prace badawcze w Instytucie Fizjologii i Żywienia Zwierząt PAN w Jabłonnej oraz w Zakładzie Żywienia Instytutu Zootechniki w Krakowie. W zakresie paszoznawstwa prowadzi się prace nad składem chemicznym i wartością pokarmową wielu pasz produkowanych w kraju. Od siedmiu Jat intensywnie rozwija się prace nad białkiem w żywieniu zwierząt, a z licznych probirmów, które powinny być rozwiązane w najbliższym czasie, można na czołowe miejsce wysunąć sprawę samowystarczalności w zakresie produkcji -białka paszowego. Intensywnie prowadzone są bowiem pracre naukowe i badawcze nad nowymi odmianami roślin pastewnych, nad koncentratami z roślin zielonych oraz nowymi źródłami białka np. z glonów, drożdży itd. Specjalne miejsce zajmuje w badaniach problem produkcji krajowej mączki rybnej. Obecnie jeszcze import takiej mączki wynosi wiele tysięcy ton rocznie. Te braki będą zastąpione przez własną produkcję krajową., (Interpress) IRENA NIZIAŁKOWSKA Strona 8 OGŁOSZENIA Głos Koszaliński nr 240 URZĄD GMINY DOBRZYCA, PCW. KOSZALIN PRZETARG NIEOGRANICZONY na wykonanie remontu kapitalnego budynku nauczycielskiego w Dobrzycy. Ogólny 'koszt robót 1.1S8 tys. zŁ Dokumentacja do wglądu w Urzędzie Gminy w Dobrzycy, W przetargu mogą brać udział przedsiębiorstwa państwowe, spółdzielcze i prywatne. Otwarcie ofert nastąpi w dniu 6 września 1974 roku, w biurze naczelnika Gminy Dobrzyca. Zastrzegamy sobie prawo wyboru oferenta lub unieważnienia przetargu bez podania przyczyn. K-2702 POWIATOWY ZWIĄZEK GMINNYCH SPÓŁDZIELNI „SAMOPOMOC CHŁOPSKA" w SŁUPSKU ogłaszti PRZETARG NIEOGRANICZONY na sprzedaż samochodu marki nysa, typ 501, nr silnika 170484, nr podwozia 42548, cena wywoławcza 40 tys. zł. Przetarg odbędzie się 13 IX 1974 r., o godz. 10, w biurze PZGS Słupsk, ul. Poznańska 99. Wymieniony samochód można oglądać codziennie, w godz. od 10 do 13, pod ww. adresem. Wadium w wysokości 10 proc. ceny wywoławczej należy wpłacić do kasy PZGS, w Słupsku, ul. Poznańska 99, najpóźniej w przeddzień przetargu, do godziny 13. Zastrzega się prawo unieważnienia przetargu bez podania przyczyn. K-2712 POWIATOWY ZARZĄD DRÓG LOKALNYCH w WAŁCZU, ul. Gen. Popławskiego 35 OgłaSZa PRZETARG OGRANICZONY na sprzedaż samochodu osobowego marki warszawa 204 nr podwozia 127348, nr silnika 655276, nr rej. EA 79-99 Cena wywoławcza 26.400 zł. Przetarg odbędzie się w dniu 4 IX 1974 r. o godz. 10, pod ww adresem. Przystępujący do przetargu obowiązany jest wpłacić wadium w wysokości 10 proc. ceny wywoławczej, w kasie PZDL, Wałcz, najpóźniej w przeddzień przetargu. Zastrzegamy sobie prawo unieważnienia przetargu bez podania przyczyn. K-2706-0 PAŃSTWOWE WIELOOBIEKTOWE GOSPODARSTWO ROLNE w CZŁOPIE, pow, WAŁCZ ogłasza PRZETARG NIEOGRANICZONY na przebudowę budynku mieszkalnego na stołówkę w Zakładzie PGR Drzonowo. W przetargu mogą brać udział przedsiębiorstwa państwowe, spółdzielcze i prywatne. Przetarg odbędzie się 5 IX 1974 r. o godz. 10, w biurze PWGR Człopa. Zastrzega się prawo wyboru oferenta lub unieważnienia przetargu bez podania przyczyn. Oferty w zalakowanych kopertach prosimy składać do dnia 4 IX 1974 r. K-2708 PAtfSTWOWE GOSPODARSTWO RYBACKIE SŁUPSK Zx*KŁAD DARŁOWO z siedzibą w SŁUPSKU, ul. Niemcewicza 9A ogłasza PRZETARG NIEOGRANICZONY na wykonanie konstrukcji stalowych prowadnic z wykonaniem robót ziemnych i betonowych w 26 stawach narybkowych w Bukowie Morskim pow. Sławno. Termin wykonania ww robót do 15 listopada 1974 r. Termin otwarcia ofert ustala się na dzień 2 września 1974 r., godz. 10 w biurze Zakładu, przy ul. Niemcewicza 9A w Słupsku. Zastrzega się prawo wyboru oferenta lub unieważnienia przetargu bez podania przyczyn. K-2711 GMINNA SPÓŁDZIELNIA „SAMOPOMOC CHŁOPSKA" w BĘDZINIE ogłasza PRZETARG NIEOGRANICZONY na wykonanie remontu kapitalnego w W7iejskim Domu Towarowym w Będzinie w zakresie robót rozbiórkowych i przebudowy wraz z robotami wykończeniowymi. W przetargu mogą brać udział przedsiębiorstwa państwowe, spółdzielcze i prywatne. Oferty należy składać w biurze 'GS w Będzinie, pow. Koszalin, do dnia 33 VIII 1974 r. Otwarcie ofert nastąpi w dniu 3 IX 1974 r. o godz. 8. Zarząd GS w Będzinie zastrzega sobie wybór oferenta lub unieważnienie przetargu bez podania przyczyn. K-2709 NADLEŚNICTWO WARCINO 77-230 p-ta Kępiice, pow. Miastko ogłasza PRZETARG NIEOGRANICZONY na wykonanie utwardzenia asfaltowego podwórza przy os&cizie urzęciu ^aóieśniciwa Vvarcuso (powierzchnia do utwardzenia około 40X60 m, koszt robót około iCO tys. zł.) oraz wykonanie remontu bieżącego budynku mieszkalnego i gospodarczego w Leśnictwie Pustowo. W zakres remontu wc-hodzą roboty: budowlane, dekarskie, elewacyjne oraz grodzeniowe. Koszt ww. remontu wynosić będzie około 300 tys. zł. Termin zakończenia ww. robót ustala się na dzień 30 października 1S74 roku, BHzszych informacii na temat wykonania powyższych robót udzieli kier. Nadleśnictwa Warcino-Oferty składać mogą w kancelarii Nadleśnictwa przedsiębiorstwa państwowe, spółdzielcze i prywatne, w zalakowanych kopertach z napisem „przetarg ', w terminie do^ 31 VIII 1974 r. Komisyjne otwarcie ofert odbędzie się 3 IX 1974 i\. w biurze Nadleśnictwa. Zastrzega się prawo wyboru oferenta lub unieważnienia przetargu bez -podania przyczyn. K-2t07 BIAŁOGARDZKA SPÓŁDZIELNIA MIESZKANIOWA LOKATORSKO-WŁASNOŚCIOWA w BIAŁOGARDZIE informuje, ie we wrześniu br ocffeęcfz/e przyjęcie w poczet członków tych kandydatów, którzy do dnia 10 IX 1974 r. zgromadzę? pełny wkład mieszkaniowy oraz złoża deklarację przystąpienia do Spółdzielni i wniosek o przydział mieszkania. K-2700 UWAG A! PRZEDSIĘBIORSTWA, GOSPODARSTWA ROLNE, ROLNICY, MIESZKAŃCY GROMADŹCIE MAKULATURĘ natronową w postaci worków po cemencie, paszach, wapnie, kredzie itp. Każda ilość skupuie GDAŃSKIE PRZEDSIĘBIORSTWO SUROWCÓW WTÓRNYCH poprzez swoje punkty skupu w Koszalinie oraz oddziały powiatowe. BLIŻSZYCH informacji udziela GPSW w Gdańsku, ul, Marynarki Polskiej 14, barak 44, te!. 43-04-21 (Dz. Obrotu Towarowego), K-265/B-0 PRZEDSIĘBIORSTWO BUDOWNICTWA ROLNICZEGO w Koszalinie, ul. Mieszka I 32 otgłasza dotMatkowąg nabór DO OCHOTNICZEGO HUFCA PRACY 12-miesięcznego dochodzącego dla młodzieży w wieku 16—18 lat if zertrotfareffc: M MURAiZ-TYNKARZ - MONTAŻYSTA M BET0NIARZ-ZBR01ARZ ■ BLACHARZ - DEKARZ UCZESTNICY HUFCA OTRZYMUJĄ; * WYNAGRODZENIE MIESIĘCZNE 600 zł -f 25% PREMII REGULAMINOWEJ * ODZIEŻ ROBOCZA I OCHRONNĄ * BEZPŁATNE POSIŁKI REGENERACYJNE W OKRESIE ZIMOWYM * MOŻLIWOŚĆ UKOŃCZENIA KURSU SZKOŁY PODSTAWOWEJ I KURSU FRZYUCZENIA DO ZAWODU. W PRZYPADKU terminowego wykonania zadaA zlecanych przez Przedsiębiorstwo junacy majq prawo do nagród za terminowej realizację inwestycji, jak również w przypadku wykazania się nienaganna pracg i naukg uzyskuje? prawo do nagrody rocznej i zakładowego funduszu nagród. PO ZAKOŃCZENIU NAUKI w OHP Przedsiębiorstwo zapewnia stałe zatrudnienie no dogodnych warunkach z możli-wościg podnoszenia swoich kwalifikacji w ramach Zasadniczej Szkoły Zawodowej. WYMAGANE DOKUMENTY: — podanie — życiorys — metryka urodzenia — świadectwo ukończenia co najmniej V klas szkoły podstawowej — należy składać w Dziale Ekonomicznym Przedsiębiorstwa w pokoju nr 6, ROZPOCZĘCIE ZAJĘĆ w hufcu odbyło się 1 VII 1974 r. K-2471-0 PRZEDSIĘBIORSTWO POŁOWÓW i USŁUG RYBACKICH „KORAB" w USTCE zatrudni natychmiast ABSOLWENTA WYŻSZEJ SZKOŁY' ROLNICZEJ, o specjalności technolog przetwórstwa rybnego. Warunki pracy i płacy do omówienia na miejscu. K-2713 ZARZAD POWIATOWEJ SPÓŁDZIELNI PRACY USŁUG WIELOBRANŻOWYCH w ŚWIDWINIE, ul. Kołobrzeska 3 zatrudni natychmiast pracowników wykonujących usługi dla ludności, w następujących zawodach: MECHANIKÓW SAMOCHODOWYCH, MECHANIKÓW INSTALACJI ELEKTRYCZNYCH, HYDRAULIKÓW, PLASTYKÓW oraz FACHOWCÓW DO WYROBÓW KAMIENIARSKICH. K-26S5-0 ZARZĄD ODDZIAŁU INŻYNIERÓW I TECHNIKÓW OGRODNICTWA w KOSZALINIE ogłasza zapisg na kursy kwalifikacyjne w 2tasM/otixie ntimirzał • OGRODNIK TERENÓW ZIELONYCH • PIECZ ARK ARZ • SZKÓŁKARZ • KWIACIARZ • SADOWNIK • WARZYWNIK WARUNKIEM PRZYSTĄPIENIA do egzaminu jest ukończenie szkoły podstawowej i minimum siedmioletni staż pracy, SZCZEGÓŁOWYCH INFORMACJI udziela i zapisy przyjmuje sekretariat Zarządu SITO — Dom Technika Koszalin, ul. Jana z Kolna 38 we wtorki I piątki, w godzinach od 15.30—18, telefon 227-12 K-27T8 ZASADNICZA SZKOŁA ZAWODOWA DOKSZTAŁCAJĄCA WOJEWÓDZKIEGO ZAKŁADU DOSKONALENIA ZAWODOWEGO w Słupsku, ul. Grodzka 8 posiada |esxcxe wolne miefsea w klasach I DLA CHŁOPCÓW W ZAWODACH: * łormlerz-odiBeuinilt * modielarz^odłetMinSczg (w <#rea/nfej W CZASIE NAUK! uczniowie otrzymywać będą wynagrodzenie miesięczne w wysokości: 260 zł w 1 roku nauki 380 zł w II roku nauki 600 zł w III roku nauki -f~ premia uznaniowa do 25 proc. ZAMIEJSCOWI otrzymują bezpłatnie stancje na terenie miasta Słupska jak również będą mogli korzystać z obiadów w przyzakładowej stołówce pracowniczej- WYMAGANIA: * ukończony 16 rok życia dla formierzy i 15 lat dla modelarzy, * świadectwo ukończenia szkoły podstawowej, * dobry stan zdrowia PODANIA przyjmuje i informacji udziela Dyrekcja Szkoły w Słupsku, ul. Grodzka 8 telefon 20-01, 02 do 05. K-2719-0 USŁUGI POGOTOWIE telewizyjne. Pluta-Terpiłowski, Koszalin, tel. 225-30. G-5262-0 TOKARZY do prac eksportowych, na dobrych warunkach przyjmę Grzegożewicz, , Koszalin, Hibnera 28. G-5412-0 GARAŻ murowany z kanałem, w centrum Koszalina do wynajęcia. Wiadomość: Koszalin, Biuro Osło szeń. G-5441 POMOC domowa natychmiast przyjmę. Maria Sawicka, Koszalin Ul. LutykÓW 11. G-5432-0 OPIEKA do 7-miesięcznsgo dziec ka potrzebna od września. Kosza lin W. Wasilewskiej 6/5, p* snastej. G-5435 G-5435 DO WARSZAWY opiekunkę nad dziećmi półtora i trzy i pćłlet-nim (starsze przedszkolaki) zatrudnię. Pokój własny. Możliwość nauki wieczorowej, wiadomość: Koszalin, ul. Bieruta 31/2, Pastu-szyńska. G-5447 ZAPISY na kursy pisania na ma szynie i kursy dla sekretarek, przyjmuje jeszcze Stowarzyszenie Stenografów i Maszynistek w Ko szalinie, ul Zwycięstwa 168, tel. 225-71 i Ośrodki Kursowe w Słup sku, Szczecinku i Koszalinie, któ re mieszczą się w liceach ekonomicznych. G-5440-0 DYREKCJA ZASADNICZEJ SZKOŁY ROLNICZEJ w Karżniczce Informuje że są jeszcze wolne miejsca w szkole i internacie do klasy pierwszej na rok szkolny 1974/75 K-2715 ZGUBY ZGUBIONO indeks studencki, wy dany przez Uniwersytet Łódzki Wydz. Mat.-Fiz. Chemia, na nazwisko Irena Szuba. G-5431 OW PZU Koszalin zgłasza zgubie nie pieczątki treści: Jerzy Fasz czewski, Pośrednik Ubezpieczenio wy Wałcz, ul. l Maja 71. G-5443 DYREKCJA TECHNIKUM BUDOWLANEGO w Koszalinie, ul. Jedności 9 posieukufe kwater DLA OKOŁO 40 UCZNIÓW i UCZENNIC od klasy I—V. OFERTY proszę zgłaszać pod adresem TECHNIKUM BUDOWLANEGO Koszalin, ul. Jedności 9 w sekretariacie szkoły, codziennie od godz. 10 do 14 telefon nr 263-38 K-2714-C PODZIĘKOWANIE Wszystkim, którzy wzięli udział w pogrzebie kochanego MĘŻA Jana Lewińskiego i okazali mi współczucie w tak ciężkich dla mnie chwilach najserdeczniejsze podziękowania składa ZONA Koledze Janowi Wagnerowi wiceprezesowi Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej serdeczne wyrazy współczucia z powodu zgonu OJCA składają SAMORZĄD I PRACOWNICY OKRĘGOWEJ SPÓŁDZIELNI iłtLKr/: AJ?5KTF.r W KOŁOBRZEGU Z SIEDZIBĄ W GOŚCINIE KRAŚNIK FABRYCZNY — pokój kuchnia, komfort. 35 m kw, kwa terunkowe zamienię na podobne lub inne w Koszalinie. Wiadomość: Biuro Ogłoszeń. G-5434 BYDGOSZCZ, mieszkanie kwaterunkowe, 2-pokojowe, duże samie nie na Koszalin. Wiadomość: Biu ro Ogłoszeń Koszalin. G-5436 ZAMIENIĘ mieszkanie dwupoko-jowe, kwaterunkowe, w nowym budownictwie (osiedle Północ) na podobne lub większe w innej dzielnicy. Koszalin, tel. 251-34, w godz. 10—18, Grzywacz. G-5448 PRZERWY W DOSTAWIE ENERGII ELEKTRYCZNEJ w dniach od 29 VIII do 31 VIII 74 r. codziennie od godz. 7.30 do 15 w KOSZALINIE, ul. Przemysł wat Morska od nr 67 do 100 Zakład Energetyczny prsepra sza za przerwy w .dostawie energii elektrycznej. K-272 WROCŁAW — mieszkanie M-3, spółdzielcze zamienię na podobne w Kołobrzegu, najchętniej z etatem nauczycielskim. Wiadomość: Koszalin Biuro Ogłoszeń. G-5444 SPRZEDAŻ GAR AZ blaszany, składanv okazyjnie sprzedam. Koszalin, tel, 235 s*. G-5430 STÓŁ, krzesła — sprzedam. Koszalin, Niepodległości 33/7 G-5433 MEBLE, starego typu — sprzedam. Koszalin, os. k. Marksa 15a G-54S9 LODOWKĘ meblową na gwarancji sprzedam. Wiadomość: Koszalin, Kasprzaka 8/13, po godz. 17. G-514S SYRENĘ 104 sprzedam. Darłowo, plac Zamkowy 2, Kątowski. G-5437 SYRENF 105 sprzedam. Koszalin telefon 271-06. G-5438 TRABANTA sprzedam. Koszalin, tel. 231-75. G-5442 MIESZKANIE M-3, własnościom® w Słupsku — sprzedam. Oferty: Koszalin Biuro Ogłoszeń. G-5445 Cios Koszaliński nr 24Ó SŁUPSK Strono 9 W gospodarstwach państwowych prawie po Minęły niespełna 2 tygodnie od rozpoczęcia zbiorów zbóż a już dzisiaj zakończono ten znojny okres w wielu państwowych gospodarstwach rolnych powiatu słupskiego, Niestety, są i spóźnialscy. Do takich zaliczyć trzeba mieszkańców gminy Smołdzino, gdzie zebrano dopiero . połowę ogólnego areału zbóż. ^ °cenę mijającej kampanii żniwnej prosimy sekretarza KMiP partii, Zygmunta Kołodzieja: — W zasadzie dzisiaj kończymy żniwa w gospodarstwach państwowych. Pewne opóźnienia notujemy w kom binatach: Borzęcino, Kusowo rolnicy — 7. Nasilenie prac było olbrzymie. Różnie organizowano pracę w poszczególnych gospodarstwach Okazało się, że małe brygady (po 3—4 kombajny) nie zdały egzaminu. Natomiast tam, gdzie pracowały większe zespoły, zboże zebrano wały i pracują na polach rolników gospodarujących in dywidualnie. Z pomocą pospieszyły m. in. gospodarstwa: Grapice, Malczkowo, Sycewice, Kończewo, Rędzi-kowo i Jezierzyce. Całkowite zakończenie żniw w powiecie . przewiduje się na 30 bm. Mamy już tegorocznych rekordzistów zbiorów w gospodarstwach państwowych. W Duninowie zebrano 60 q pszenicy „grana" z ha. W Sycewicach, na jednym z pól, osiągnięto wynik 47 q jęczmienia „piast". W tym gospodarstwie taki sam wynik zanotowano w zbiorach żyta „dańkowskie". Tak scharakteryzował żniwa sekretarz, Z. Kołodziej. My zaś dodajemy, że nie wszyscy rolnicy indywidual- .. * '.r v i Duninowo oraz w POHZ Bobrowniki. Otrzymaliśmy pomoc w postaci 7 kombajnów z powiatu koszalińskiego. Ogółem w powiecie pracowało przy zbiorach 220 kombajnów w pegeerach, kółka rolnicze miały 45 kom baj nów, zaś indywidualni szybciej, jak dla przykładu w kombinacie Sycewice czy Objazda. Zanim zakończy się żniwa, trzeba było posiać rzepaki. Uporano się z tym w zasadzie do 20 sierpnia, zwiększając ogólny areał o 900 ha. Kombajny z PGR praco- ni przystąpili do zbiorów w czasie, czekając na kombajny. Pozytywnym wyjątkiem byli mieszkańcy gminy Po-błocie, którzy nie czekali na maszyny. Oni też jako pierw si zakończą tegoroczne żniwa. (mef) Węgla pod dostatkiem ...ale są kłopoty z transportem. Kierownik składu opałowego w Słupsku, Kazimierz Bochniak, tak ocenia aktualną sytuację opałową: — W tym roku mamy zna czne zapasy węgla. Są także brykiety węgla kamiennego i brunatnego (po 490 i 350 zł). Zgromadziliśmy znaczne za pasy koksu, który sprzedawany jest tylko dla ludności. Koks jest w dwóch gatunkach „gruby" oraz „orzech". Oprócz tego dysponujemy koksem pogazowym w cenach 610 i 445 zł za tonę w zależności od gatunku. Brak natomiast koksu średniego. Na składowisku są znaczne ilości drewna podpałowego, brakuje lofixu i nie zanosi INTERWENCJI W SPRAWIE BRAKU MLEKA... ... otrzymaliśmy odpowiedź że słupskiej OSMlecz. Potwierdzono nasze krytyczne uwagi dotyczące niedostatku mleka w sklepach w niedzielę 18 bm. Z obserwa cji przeprowadzonych przez pracowników OSMlecz. wy nika, że napój ten można kupić w niedzielę najpóźniej do godz. 8. przy czym sklepy dyżurują do godz. 9. Pomimo pełnego realizowa nia zamówień, zarząd OSM zwrócił uwagę handlowcom, że nastąpił spadek ilości spo życia mleka w mieście. Na jednej z handlowych narad w Urzędzie Miejskim ustalono że dyrekcje WPHS i ,.WSS zobowiążą podległe pla cówki do zamawiania więk-szych ilości mleka. Skoro istnieje popyt na mle ko i OSM-lecz może dostarczyć do sklepów żądaną ilość towaru, to dlaczego tej I sprawy nie załatwiono ku klientów? się na dostawy w najbliższym czasie. Przyznać muszę, że mieszkańcy Słupska nie czekają w tym roku do ostatnich miesięcy z zaopatrzeniem w opał na zimę. Cieszymy się z tego bardzo, martwiąc jednocześnie, że od dłuższego czasu nie jesteśmy w stanie dostarczyć odbiorcy wykupionego opalu w przeciągu kilku dni. Przy czyna prosta — PTHW nie dotrzymuje umów transportowych. Mieliśmy otrzymywać 4 wywrotki dziennie, a mamy do dyspozycji ledwie 2 Ze sportu Ledwie zaczęła obracać się piłkarska karuzela, a już sypnęło niespodziankami, które serca wielu kibiców pobudziły do żywszego rytmu. Szczecińska Pogoń w dwóch spotkaniach na Śląsku zdobyła 3 pkt i obję ła prowadzenie w ekstrakla sie a szczebel niżej — Gwar dia Koszalin jest druga. Tymczasem w Słupsku rywalizacja Gryfa i Czarnych już na starcie przyniosła ogromne zaskoczenie. Derby derbami w takim spotkaniu może wygrać każ da ze stron. Dziesięć dni temu szczęście dopisało Czarnym. Należało więc o-czekiwać, że w następnej kolejce jedenastka Gryfa do łoży starań, aby strata do lokalnego rywala nie powię kszyła się. Tymczasem... CZARNI przed południem spotkali się z Bałtykiem Ko szalin. Pierwsza połowa me czu była nudna, obuwnicy grali wolno. Goście dwukrot nie byli bliscy uzyskania prowadzenia. Dopiero w 43 i 45 min. meczu słupszcza-nie zdobyli bramki. I właś- . nie w grzerwię - meczu na Jeśli chodzi o wozaków, to ci wożą według własnego uz nania, pobierając niekiedy ce ny wyższe niż obowiązujące. Niestety, jesteśmy w tym przypadku bezsilni. Mimo wszystko nie należy robić paniki. Ostatecznie moż na chyba poczekać na wyku piony węgiel około 14 dni, bo takie terminy dostaw przyjmujemy. Natomiast bardzo niekorzy stnie wyglądają dostawy ma teriałów budowlanych. Dosta wy III kwartału jeszcze nie dotarły. Np. ostatnią dostawę wapna hydratyzowanego odnotowaliśmy w kwietniu. Tyle kierownik K. Bochniak. A nam aż ciśnie się u-waga, że chyba czas na to, by PTHW nie zapominało o dostawach dla składu opałowego. Na zbyt wiele towaru czeka się tam już od dawna. (mef) trybunach rozgorzała dysku sja na temat rywalizacji lokalnych rywali. Kibice dowodzili swoich racji. Ogólnie panowało przekonanie, że dopiero wiosenny rewanż zadecyduje o losach mistrzowskiego tytułu. O możliwości porażki Gryfa w Miastku nikt nawet nie wspomniał, jako że ze Star- Pierwszy i ostatni tem bez większego trudu wygrywała nawet rezerwowa drużyna słupska. Po przerwie Czarni pokazali się już z lepszej strony. Przyspieszyli grę i uzyskali wyraźną przewagę w polu, udokumentowaną dwiema dalszymi bramkami. Widać wyraźnie, że zespół stać na znacznie więcej. Cała rzecz polega na tym, aby zawodni cy nie zdekoncentrowali się w meczach ze słabymi part Oświatowa inauguracja Ostatnie dni przed rokiem szkolnym Wyśmienita letnia pogoda w ostatnich dniach sprawia, że najmłodsi poczuli się tak, jak gdyby teraz właśnie zaczynali wakacje. A tymczasem to już ostatnie dni letniego wypoczynku przed nowym rokiem pracy 2 września — początek szkolnych zajęć! Powiatowa inauguracja odbędzie się w Główczycach; kończy się tam obecnie kapitalny remont i przebudowę obiektu. Tradycyjnie przed rozpo-* częciem szkolnych zajęć odbywają się narady, pedagogów. W Urzędzie Powiatowym, z udziałem przedstawi cieli władz partyjnych i admi nistracyjnych powiatu Kura torium Okręgu Szkolnego i dyrektorów szkół powiatu, omawiano stan przygotowań do nowego roku szkolnego, zwłaszcza tworzenie warunków do wprowadzenia w ży cie nowego systemu oświaty. Szczególnie ważne miejsce przypada w tym systemie szkołom gminnym. Jednym z dominujących zadań jest wpajanie młodzie ży zasad ładu, porządku, estetyki. Podczas narady 9 zasłużonych pedagogów otrzymało medale 30-lecia PRL. Podobna narada dla dyrek torów szkół Słupska odbę-dzie sie dzisiaj. (emte) L %KROCIB „EMPIK" ZAPRASZA Dzisiaj o godz. 18 w Klubie MPiK na zaproszenie Koła Miłośników Teatru STSK oraz Klubu, aktora Teatru Dramatycznego w Warszawie — Halina Jabłonowska przedstawi monodram „Tydzień jak tydzień" wg tekstu Natalii Barańskiej. Prezentowany był on wcześniej na festiwalach Teatru Jedne go Aktora we Wrocławiu i Gdańsku. PRZED POWIATOWYM FINAŁEM BIEGÓW PRZEŁAJOWYCH 8 września w Słupsku odbędzie się powiatowy finał Narodowych Biegów Przełajowych. Start i meta — na Stadionie 650-lecia: trasa bę dzie wiodła przez Lasek PÓł nocny. Zgłoszenia do udziału przyjmuje Słupskie Towarzystwo Krzewienia Kultury Fizycznej (w ratuszu) do 3 września. Szczegółowe informacje udzielane są także w siedzibie STKKF (tel. 61-50). (emte) 9 01 28 SIERPNIA ŚRODA AUGUSTYNA ___ w CO-GDZIE-KIEDY V Sekretariat redakcji ! Dział Ogłoszeń czynne codziennie od g. 10—16. w soboty do 14. ujsuipeiw 97 — MO 98 — Straż Pożarna 99 — Pogotowie Ratunkowe (nagle wezwania) 60-11 — zachorowania Inf. kolej. 81-10 Taxi: 39-09 ul. Murarska 38-24 pl. Dworcowy Taxi bagaż. 49-ou Pomoc drogowa 42-83 Apteka nr 32, ul. 22 Lipca 15, tel. 28-44 IDYŻURY nerami, które można wygry wać „na stojąco". Drużynie należy stawiać coraz wyższe wymagania. NA CO STAC OBUWNIKÓW? Wskazane byłoby rozgrywanie co pewien czas w środku tygodnia, meczów towarzyskich z zespołami II ligi, których na Wybrzeżu nie brakuje. Kiedy w niedzielę po południu z Miastka nadeszła wiadomość o porażce GRYFA 0:1, nikt nie chciał w to uwierzyć, nawet wysiadającym z autokaru zawodnikom. Jak by nie tłumaczyć — fakt jest faktem, a tabela nie kłamie. Czarni objęli w niej prowadzenie, a Gryf zajmuje ostatnie miejsce. Tego nikt się nie spodziewał! W najblizsżą niedzielę GRYF jest gospodarzem spotkania z Olimpem Złocie niec i będzie miał okazję zrehabilitować się za porażkę w Miastku. Jesteśmy przekonani. że to tylko chwilowy kryzys formy mistrza okręgu. CZARNI po odprawie danej Bałtykowi, staną przed trudnym zadaniem. Sława Sławno na swoim boisku zawsze należała do groźnych, < (J. m.j - MUZEUM POMORZA ŚRODKOWEGO — Zamek Książąt Pomorskich — czynne od g. 10— —16. Wystawy stale: 1) Dzieje i kultura Pomorza Środkowego, 2) Malarstwo portretowe St. I. Wit kiewicza. KLUKI: Zagroda Słowińska -czynna od g. 10—16. Wystawa — Kultura materialna i sztuka Słowióców. * BASZTA OBRONNA (ul. Pr; Nullo — Historia i współczesność Ziemi Słupskiej. SMOŁDZINO - Muzeum przyrodnicze SPN — czynne od s» 10-16. KLUB MPiK — Wystawa prac Słupskiego Towarzystwa Fotograficznego CZIIINO MILENIUM — Potop, I S. (pol ski, 1. ii) — szerokoformatowy —g. 14. 17 i 20 polonia — Jedna z tych rze GŁOWCZYCE czy (duński 1..18 godz. 16, 18.15 . 20.30.) STOLICA — Małżeństwo (franc. I. 16 godz. 19). 4 tjctka DĘBNICA KASZUBSKA JUTRZENKA — Układ (USAj Heca (RFN' l- 16> DAMNICA" g'18 lotnik — Honor samuraj^ (japoński 1. 18 ) pan. g. 19. program i Wiad.: 5.00, 6.00, 7.00, 8.00, 9.00. 12-05 15.00, 16.00, 19.00, 22.00, 23.00. 24.00, 1.00, 2.00 i 2.55 7.17 Takty i minuty 7.35 Dzień dobry kierowco 7.40 Takty i mi nuty 3.05 U przyjaciół 8.25 u-marli rzucają cień" 8.35 H. De-bich zaprasza 9.05 Refleksy 9.10 Wakacje z muzyką 9.30 Moskwa z melodia i piosenką 9.45 Recital I. Jarockiej 10.08 Apetyt wzrasta w miarę słuchania 10.13 H. Melvin i jego zespół 10.30 Lato z radiem 11.50 Nie tylko dla kierowców 12.25 Na muzycznej antenie 12.40 Koncert życzeń 13.00 Polska Kapela pod oyr. F. Dzierżą no wskiego 13.15 Rolniczy kwadrans 13.30 Z anto logii polskiego jazzu 14.00 Muzy ka ludowa 14.35 Różne barwy sarn by 15.10 Włoskie płyty 15.35 Operetka, jej twórcy i wykonaw cy 16.10 Z polskiej fonoteki 16.30 Aktualności kulturalne 16.35 Gra Big-Band K. Clarka i F. Bolan aa 17.00 Radio-kurier 17.20 Dyskoteka 18.00 Muzyka i Aktualności 18.25 Non-stop orzeboiów 19.15 Nagrania z małych płyt 19.55 Alkohol, alkoholizm, alko hol 20.00 Naukowcy — rolnikom 20.15 Fonoserwis 20.47 Kronika sportowa i komunikat Totaliza tora Sportowego 21.00 Ekonomia na co dzień 21.15 Śpiewa R, Ger czak 21.25 Koncert chopinowski 22.15 Gitara solo 22.30 Moto-spra wy 22.45 Gitara z fletem i sekcją 23.05 Korespondencja z za granicy 23.10 Różne barwy jazzu 0.05 Kalendarz Kultury Polskiej 0.10—2.55 Program nocny. program ii Wiad.: 3.30, 4.30, 5.30, 6.30, 7.30, 8.30 11.30. 13.30. 21.30, 23.30 7.10 Soliści w repertuarze popularnym 7.35 w radiowym tyglu 7.45 Poranna pozytywka 8.45 Muzyka spod strzechy 9.00 Brahms: serenada D-dur op. 11 9.40 w świecie współczesnej hu mani styki - aud. 10.00 Magazyn literacki 11.00 B. Britten: Wa- lÓane«naI>ilAmat1 F' Bri(,se'a op. minut o wychowa niu 11.40 Wiersze P. Koysa 11.50 Melodie z Chełmskiego 11.57 Sy gnał czasu f hejnał 12.05 E. sob kowicz gra utwory fortepianowe A. Szeluty 12.20 Ze wsi 1 o wsi 12.35 Wakacje z muzyką 13.00 Mój debiul literacki — mowi W. 2ukrowski 13.20 Spie wają „Novi" 13.35 „Patrol trzech — fragm. książki Cz. Chruszczewskiego 13.55 Mini--przegląd folklorystyczny 14.00 O zdrowiu dla zdrowia 14.15 „Dwoje znad Bugu" — reportaż 14.35 Mozart: symfonia D-dur K V 504 „Praska" 15.00 Radio- RADIO ferie 16.00 W trosce o słowo \ treść 18.20 Radiowy terminarz muzyczny 18.30 Echa dnia 18.40 kwiat i my 19.00 Śpiewa i gra na organach J Smiths 19.15 Język angielski (40) 19.30 Studio Współczesne „Kwatery" — słuchowisko J, Krasińskiego 20.30 Opera w przekroju. Gaetano Donizetti: ..Łucja z Lammer-mooru" 21.50 Wiadomości spor towe 21.55 Obrazy rodzinne — aud. 22.10 Utwory Orlanda di Lasso 22.30 Słowackie Powstanie Narodowe — aud. 22.45 Jazz 23.00 B. Martinu: „Msza polo-wa"23.35 Co słychać w świecie? 23.40 Francuskie pieśni satyrycz ne i .,airs de cour" z XVI i XVII wieku 24.00 Zakończenie programu. program III Wiad.: 5.00, 6.00, 12.05 Ekspresem przez świat: 7.00, 8.00, 10.30 15.00 17 00 19.00 7.05 Muzyczna zegarynka 7.30 Reporterskim tropem 7.40 Muzy czna zegarynka 8.05 Kiermasz płyt 8.35 Repetytorium z francu skiego w piosence 9.00 „Człowiek podziemny" 9.10 Repetytorium z angielskiego w niosen. ce 9.30 Nasz rok 74 9.45 Dyskoteka pod grusza 10.35 Dzień jak co dzień 11.45 „Od zmroku do świtu" 12.25 Za kierownicą 13.00 Gra i śpiewa zespół ,,Ossian" 13.05 Na wrocławskiej antenie 15 05 Program dnia 15 10 Dyskoteka pod gruszą 15.30 Her batka przy samowarze 15.30 Mu zyka pa flet i kontrabas 16.05 Uniewinniona z braku dowodów — gawęda 16.15 Od pierw szego nagrania — K. Gott 16 *5 Nasz rok 74 17.05 „Człowiek pod ziemny" 17.15 Kiermasz płyt 17.40 Co w prawie piszczy? — aud.18.00 Kroniki włoskie 18 30 Polityka dla wszystkich 18 45 Kwadrans dla „Stowarzyszenia Popierania Prawdziwej Twórczości „Chałturnik" 19.05 „Beniowski" — ode. 13 19.35 Muzycz na noczta UKF 20.00 Reminisren cje muzyczne. 20.45 Teatrzyk „Zielone oko": „GłówKa Pracuje" — słuchowisko wg opowiadania „Grunt to rozwaga" D. Honiga 2105 Gra Zespół Ch. Mingusa 21.20 Muzyczne brasilia na 21.50 Opera tygodnia 22 00 Fakty dnia 22.08 Gwiazda siedmiu wieczorów 22.15 Trzy kwadranse jazzu 23.00 Nowe tomiki poetyckie 23.05 Hymny koronacyjne Haendla (II) 23.25 Muzvka filmowa I Hayesa 23.55 Program na czwartek 23 50—24.00 Na dobranoc śpiewa Cz. Niemen. program t 10.00 „Biały ptak z czarnym znamieniem" — film fab. prod. radzieckiej (kolor) 16.25 Program dnia 16.30 Dziennik (kolor)' 16.40 „Błyskotliwe divertimeri to" — film baletowy prod. radzieckiej 17.00 klub Miłośników Sztuki — „Zbiory z Oceanii" (kolor) 17.35 Losowanie Małego Lotka 17.45 „144 przeboje" — prog. rozrywkowy węgierskiej TV 18.35 Kronika Pomorza Zachód niego 18.55 „Z siedmiu anten" — pro gram publicystyczny. 19.20 Dobranoc: czarodziejskie okulary (kolor) 19.30 Dziennik (kolor) 20.20 Kino Interesujących Filmów: „Biały ptak z czarnym znamieniem" — powtórzenie 21.55 Wiadomości sportowe 22.05 „Blachownia ~ reportaż ifaiwiua 22.35 Spotkanie t pisarką Z. Posmysz 23.00 Dziennik (kolor) 23.15 Program na czwartej program II 18.10 Program dnia 18.15 „wiedza i film" (z Ło dzi) 18.55 „O dniach innych" —* estrada poetycka (wiersze Z. Stroińskiego) 19.20 Dobranoc 19.30 Dziennik (kolor) 20.20 Informator turystyczny 20.50 Rozkosze łamania głowy 21.20 24 godziny (kolor) 21.30 „Wolny dzień — i co dalej?" — prog. publicystyczny, (z Poznania) 22.00 program na czwartek Strona 10 SPORT - ROZMAITOŚCI G/os Koszaliński nr 240 Na ringu Gwardia - Miedź W najbliższą sobotą, 31 bm w hali koszalińskiej Gwardii odbędzie się towarzyskie spotkanie pięściarskie między drużyną gospodarzy a legnicką Miedzią. Początek spotkania o godz. 18. Sekcja koszalińska ma w swym zespole kilku utalentowanych bokserów, najleps: są członkami kadry Federacji Sportowej Gwardia. Mecz zapowiada się interesująco. (el) Trzy rekordy świata Trzy rekordy świata ustanowiono w ostatnim dniu ro zegranych w miejscowości Concord pływackich mistrzostw USA. W wyścigu na 1500 m mężczyzn Shaw uzys kał 15.31,75, poprawiając rekord należący do Australijczyka Hollanda o 0,1 sek. Na tym samym dystansie reprezentantka Australii Turrall, uzyskała 16.33,94. Poprzedni rekord świata należał do tej samej zawodniczki i wynosił 16.39,28. Startująca w tym sa mym wyścigu Amerykanka Harshberger uzyskała międzyczas na 800 m 8.47,66, któ ry jest również rekordem świata. Polska-Finlandia na antenie PR 1 września Polskie Radio prze prowadzi bezpośrednią transmisje z eliminacyjnego meczu pił karskich mistrzostw Europy: Finlandia — Polska, który roze grany zostanie w Helsinkach. Transmisja odbędzie się w godzinach 14.00—15.45 w programie I. Tego samego dnia. w audycji „Przy muzycę o sporcie" o godz. 19.15, nadana zostanie pierwsza korespondencja z lekkoatletycznych mistrzostw Euro py w Rzymie. KICKA MA JUŻ MEDAL • Jagielski i Tomczyk - wyeliminowani Poniedziałek, dziesiąty dzień odbywających się w Hawanie I Bokserskich Mistrzostw Świata, nie był najszczęśliwszym dniem dla reprezentantów Polski. Trzech Polaków wystąpiło na ringu, jeden tylko odniósł zwycięstwo. W serii walk popołudniowych, Tomczyk (w. lekka) uległ na punkty Cutovowi (Rumunia). Polak przegrał na punkty ale po ładnej walce. W serii walk wieczornych (we wtorek nad ranem cza su europejskiego) walczyło dwóch kolejnych Polaków — Jagielski (w. piórkowa) i Kicka (w. półśrednia). Liczo na na zwycięstwo obu zawodników, gdyż nie mieli oni — teoretycznie — najsilniejszych przeciwników. Niestety stało się inaczej. W drugiej walce wieczoru Jagielski spotkał się z Garibaldim (Panama), który do tej pory niczym nie imponował, Polak został jednak pilony i uhhwp IIN>'IHWIW[IIW I iriiiipnrmnr Na jakich dystansach pobiegną? PZLA wysłał do Komitetu Organizacyjnego Lekkoatletycznych Mistrzostw Europy w Rzymie ostateczny skład naszej reprezentacji. Irena SZEWINSKA zgłoszona została do 4 konkurencji: 100 m, 200, 4x100 m i 4x400 m; natomiast Bronisław Ma linowski do trzech; 5 000 m, 10 000 m#3 000 m z przeszkodami. Dopiero przed startem B. Malinowski zadecyduje, na których dystansach pobiegnie. Lekkoatletyka Nasi juniorzy na mistrzostwach Polski Jak już informowaliśmy, na lekkoatletycznych mistrzostwach Polski młodzieży duży sukces odniosła nasza reprezentantka, JANINA FAR AT z MKS Bytów. W biegu na 800 m zdobyła ona tytuł wicemistrzyni Polski. Czas mierzony ręcznie wyniósł 2.10,3 min. Jest to wynik ró-yvny rekordowi okręgu. % Nasi lekkoatleci wrócili już z Warszawy,* o następnych rezultatach uzyskanych przez reprezentantów woj. koszalińskiego poinformował nas trener, Kazimierz Holak. Oto jego relacja: Zdobyliśmy także brązowy medal. Wywalczyła go sztafeta Gryfa, biegnąca na dystansie 4X400 m, w składzie: Grzelak, Jakubczyk, Tejc, Antczak. Wynik — 3.20,4 min. jest nowym rekordem okręgu juniorów. Czwarte miejsca zdobyli: Antczak w biegu na 400 m w 48,2 sek. i Koluch w pchnięciu kulą (obaj Gry! Słupsk) — 14,77 m. Sztafeta Bałtyku Kłoso-wicz, Jaworski, Nowogrodzki i Mołdawa) z czasem 49,2 sek. ustanowiła rekord okrę gu juniorów i zajęła 5 miej sce. W finale byli również zdo bywcy dalszych miejsc. Siód me pozycje wywalczyli: Ko-złowicz (Iskra) w rzucie o-szczepem — 62,24 m i Tyma (Wałcz) w biegu na 800 m. kobiet— 2.13,5 min., zaś ósme — biegaczka Witkę (Bytów) na dystansie 800 m 2.15,6 min, Skóra (Gry£) w skoku wzwyż kobiet — 1,60 m oraz Kwieciński (Bałtyk) w biegu na 800 m — 1.54,4 min. W biegu na tym ostatnim dystansie Jakubczyk z Gryfa ustanowił nowy rekord okręgu juniorów młodszych — 1.56,0 min. Wielkiego pecha miała by towianka Barbara Berend (MKS). W eliminacjach rzutu oszczepem uzyskała ona odległość 46,22 m, ustanawiając rekord okręgu mło-dziczek. W finale bytowian-ka rzucała tylko raz. Osiągnęła odległość 41,20 m i... odniosła kontuzję, co ją wyeliminowało z dalszej wal ki. Warto dodać, że wynik z eliminacji dałby jej brązowy medal. W sumie koszalińska młodzież lekkoatletyczna nie zdobyła wielu miejsc w czołówce. Liczniej niż kiedykolwiek do tej porypla sowała się w finałach. A ^o już się liczy. Teja start był udany, tel-ef) - niespodziewanie wyeliminowany z turnieju, przegrywając z Panamczykiem na punkty. Kilkadziesiąt minut później wszedł na ring drugi nasz pięściarz, Zbigniew Kicka, do pojedynku ze Skrickiem (RFN), Tym razem Polak okazał się lepszy, odniósł punktowe zwycięstwo awansując do półfinału mistrzostw świata. Kirira ma więc już zapewniony —r jako pierwszy z naszych pięściarzy — przynajmniej brązowy medal. W półfinale Kicka walczyć będzie z A-merykaninem Jacksonem, który zwyciężył McCalluma (Jamajka) przed czasem. W Kołobrzegu - turniej tenisowy Kołobrzescy działacze spor towi konsekwentnie zabiegają o upowszechnienie tenisa ziemnego. Niemal co tydzień organizuje się tam turnieje, zapraszając do udziału tenisistów z całego kraju, aktualnie przebywających w Kołobrzegu na wczasach. W ub. sobotę i niedzielę odbyła się kolejna impreza tenisowa. W finale BARAN z Gwardii Wrocław przegrał z reprezentantem gospo darzy — A. PYSZORĄ (4:8, 2:6). Trzecie miejsce zdobył Kurek, wygrywając z Man-dziejem (obaj Kotwica) w stosunku 15:13, 6:4. I ten turniej był dobrą propagandą tenisa w Kołobrzegu. Zwycięzca zdobył puchar kierownika Wydziału KFiT Urzędu Powiatowego. (el) Memoriał Najlepszy wynik w drugim dniu międzynarodowych zawodów lekkoatletycznych o memo riał im. Braci Znamieńskich od bywających sie w Moskwie, na dystansie 10 km ustanowił Mo-czałow — 28.30,0. Bieg 110 m ppł. wygrał repre zentant ZSRR Pierewierzjew, wyrównując naileoszy tegorocz nv wynik w ZSRR rezultatem 13,7. DZIŚ: KOTY Rys. J. Bohdanowicz (PĄi) Ry s~. J. Bohdanowicz (PA!] Rys. G. Desput (PAI) — Znasz tę osobę? Peretti długo i uważnie oglądał nuograrię Natalii. Nawet zbliżył się do okna* żeby; przyjrzeć się jej przy świetle. — Czy to nie żona tego notariusza, której zdjęcie opublikowała wczoraj prasa? Dużo młodsza, oczywiście. — Zgadza się. Tak wyglądała mniej więcej przed dwudziestu, może piętnastu laty... A oto druga jej fotografia, razem z mężem, w tym samym, a może trochę późniejszym okresie. Peretti z takim samym skupieniem wpatry-, wał się w zdjęcie z Cannes. — Nie, nie wiem, o kogo chodzi. Nikogo mi nie przypominają. Ani on ani ona. — Tego się spodziewałem. Ale to nie wszystko. Mam tutaj listę aktualnych lokali nocnych w Paryżu. Wiem, wiem, ty jesteś na pewno w posiadaniu danych bardziej szczegółowych... Chodzi mi o informację: czy jest jeden choćby — a może i więcej — lokal, którego właściciel jest ten sam, co przed laty? Szukam głównie w eleganckich dzielnicach, w okolicy Champs Elysees, w VIII dziel nicy... Peretti przejrzał uważnie listę. — Większość wymienionych w tym spisie kabaretów i dansingów jest nowych, przed piętnastu laty nie istniały. Moda się zmienia. Były czasy, kiedy życie nocne koncentrowało się na Montmartre. Później przyszła kolej na Saint-Germain-des-Prćs... Chwileczkę... Coś tu # jest... „Pickwick", przy ulicy Ponthieu... Ósma dzielnica... Prowadził i nadal prowadzi ten lokal taki cwany gość, co to ma napewno niejeden grzeszek na sumieniu, ale tak się zachowuje, $*> do niczego glo możną się przyczepić.. Ap, — Tylko ten jeden teblf * ___ j m hwitt iftwŁMPit r ftwwafr I M tr§m li* ® MIM u Sr , PRZEŁOZTŁAi Maria Wislowska (41) Rue Tryon... „RokokoM~s Elegancki kabaret nocny, właścicielką jest niejaka Blanche Bonnard, dobrze po pięćdziesiątce, ale świetnie się trzyma. Ma jeszcze jeden lokal nocny, na Montmartre, dużo gorszy, dla mniej wytwornej klienteli, pod nazwą „Słodki dreszczyk"... — Wiesz może, gdzie ona mieszka? — Kupiła sobie mieszkanie na Avenue de Wagram, podobno zapłaciła za nie kupę pieniędzy... —■ A gdzie mieszka właściciel „Pickwicka"? — Marcel Lenoir? W tej samej kamienicy, gdzie jest jego lokal, tylko na trzecim czy czwartym piętrze. Przypadł mi honor dokonywania rewizji w jego mieszkaniu; poszukiwaliśmy narkotyków. — Dziękuję ci, stary. — A co u ciebie? — Jakoś leci... Maigret wróci! do swego gabinetu. Po chwili wyszedł z teczką pod pachą, ażeby złożyć raport dyrektorowi tak jkk to robił ee dzień rano. Patrząc na dyrektora, siedzącego w fotelu Bi biurkiem, Maigret pomyślał, i» gdyby wy* raził na to zgodę, mógłby Już od przyszłego miesiąca zasiąść na jego miejscu. — Historia z tym notariuszem, Maigret? Jak tam? Pozostali szefowie wydziałów byli już w gabinecie dyrektora, każdy ze swoją teczką akt. — Jest jeszce w stadium nie za bardzo zaawansowanym. Na razie zbieram informacje. Mogą się przydać, albo i nie... Zobaczymy. Maigret rozesłał do gazet powiększone zdjęcie Natalii z podpisem: „Pani Sabin--Levesque, wówczas gdy miała lat dwadzieścia... Wstąpił do archiwum, żeby sprawdzić, czy w rejestrze sądowym nie figuruje osoba nazwiskiem Sabin-Levesque lub dziewczyna posługująca się pseudonimem „Trika". Nie znalazł. Nie, Natalia, nie była nigdy karana sądownie. Ani notowana na policji. — Zawieziesz mnie na ulicę Ponthieu? «— zapytał Maigret Lapointe'a. Wóz prowadzili zazwyczaj jego najbliżsi współpracownicy, Lapointe lub Janvier. Maigret nigdy jcszce sam nie usiadł za kierownicą Niedawno kupił sobie mały samochodzik, ażeby móc wyjeżdżać w sobotę wieczorem albo w niedzielę rano na wieś, do domku letniego w Meung-sur-Łoire, ale wówczas wóz prowadziła pani Maigret. — Jest coś nowego, szefie? — zapytał Lapointe. — Pojedziemy do właściciela nocnego lokalu przy ulicy Ponthieu. Ma go już od dwudziestu lat. Drzwi na trzecim piętrze otworzyła Im służąca, wprawdzie w białym fartuszku, ale raczej wątpliwej pzystości, (cdn) sGło» Koszaliński*' • organ KW PZPR, Redoguje Kolegium - oL Zwycięstwa *3//l3* (budynek WRZ2) 13-604 Koszalin. Telefony! contra to • 279-21 (lqczy l Pfz_ KALENDARIUM DZIEJÓW POMORZA ŚRODKOWEGO DO 1945 ROKU 7 Wstęp Na ręce Czytelników pragnę złożyć kolejną publikację poświęconą Środkowej części Pomorza. Tym razem jest to próba przedstawienia dziejów wymienionego obszaru w zestawieniu chronologicznym, począwszy od najstarszych dziejów Pomorza, udokumentowanych jedynie w źródłach archeologicznych, skończywszy na 1945 r. Potrzeba zgromadzenia i opracowania takiego kalendarium wynika z coraz to bardziej nasilającego się w ostatnich latach głodu informacji wśród lokalnej społeczności. Przyczyniły się do tego także nowe rezultaty badań nad problematyką środkowopomorską, które nie doczekały się całościowego ujęcia w odrębnej publikacji popularnonaukowej. Niestety, wyniki takowych badań publikowane są w wąskim kręgu zainteresowanych przez specjalistów i dla specjalistów, a dotychczasowe próby ich spopularyzowania w ogólnodostępnych publikacjach kończą się na ogół jedynie „przewertowaniem" takiej literatury przez czytelników przede wszystkim ze względu na zawiłości językowe i utrudniony odbiór informacji. Uniemożliwia to w rzeczywistości swobodne obcowanie z literaturą przedmiotu, oraz utrudnia przeciętnemu czytelnikowi zrozumienie zawiłości politycznych, gospodarczych czy kulturowych, skazując go na błądzenie w szeregach zestawień, tabel, skomplikowanych aneksów, czy też nierzadko mało ciekawymi wywodami. Kolejnym powodem do opracowania niniejszego kalendarium stała się chęć usystematyzowania i chronologicznego ujęcia w całość najważniejszych wydarzeń, uzupełnionych wieloma ciekawostkami. Publikacja ta może być także „szkieletemsłużącym do opracowywania dalszych publikacji, jak i praktycznym zestawieniem najważniejszych wydarzeń Pomorza Środkowego, przydatnym dla nauczycieli i uczniów gimnazjów, liceów i studentów. Urozmaiceniem dla ujętych w porządku chronologicznym są wyróżnione odrębną czcionką krótkie opisy wybranych zagadnień, ujęte w formie ciekawostek. Zasięg terytorialny niniejszego opracowania obejmuje następujące powiaty: Białogard, Bytów, Człuchów, Drawsko Pomorskie, Kołobrzeg, Koszalin, Lębork, Sławno, Słupsk, Szczecinek i Świdwin, tworzące tzw. Pomorze Środkowe, tj. obszar zamknięty w granicach województwa koszalińskiego i słupskiego z lat 1975-1998. Rozpiętość 8 chronologiczna obejmuje okres od ok 18 000 lat p.n.e. do końca grudnia 1945 r. Świadomie jednak pominąłem stosowanie dat dziennych, na rzecz hierarchii wydarzeń Jestem świadomy, że niniejsza publikacja nie rości sobie jakichkolwiek praw do publikacji naukowej, ale z powodzeniem może pełnić funkcją informacyjną jak i funkcję popularyzatora wiedzy o Pomorzu Środkowym. Serdeczne słowa podziękowania pragnę złożyć Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku, Muzeum Sztuki Dawnej i Współczesnej w Koszalinie, Muzeum Okręgowemu w Koszalinie, Archiwom Państwowym w Koszalinie i Słupsku, Wojewódzkiej Służbie Ochrony Zabytków w Szczecinie delegatura w Koszalinie, Wojewódzkiej Służbie Ochrony Zabytków w Gdańsku delegatura w Słupsku, Miejskiej Bibliotece Publicznej w Słupsku, Koszalińskiej Bibliotece Publicznej, Muzeum Okręgowemu w Człuchowie, Pomorskiej Akademii Pedagogicznej w Słupsku, Bałtyckiej Wyższej Szkole Humanistycznej w Koszalinie, Urzędowi Gminy Słupsk, Urzędowi Miasta i Gminy Sianów, słupskiej redakcji „Głosu Koszalińskiego"/,,Głosu Słupskiego", antykwariatowi „Antyk" ze Słupska, sekretariatowi szkoły i gimnazjum im. Janusza Korczaka w Słupsku, dyrekcji i sekretariatoyA V Liceum Ogólnokształcącego im. Zbigniewa Herberta w Słupsku, 28 Pułkowi Lotnictwa Myśliwskiego ze Słupska-Redzikowa, a w szczególności paniom Alicji Świetlickiej i Elżbiecie Wisławskiej za nieocenioną pomoc przy udostępnianiu zbiorów Miejskiej Biblioteki Publicznej w Słupsku oraz za anielską cierpliwość w znoszeniu mojej osoby, jak i dyrekcji tejże biblioteki, p. Zdzisławowi Dróbce, prezesowi Stowarzyszenia Numizmatyków Słupskich, p. Jerzemu Henke, członkowi Stowarzyszenia Filatelistów Okręgu Koszalińsko-Słupskiego oraz doktorowi Zbigniewowi Brzostowskiemu za udzielenie krytycznych uwag do wcześniejszej publikacji. Kacper Ryszard Pencarski, Słupsk, w październiku 2001 r. 9 Kalendarium dziejów Pomorza r Środkowego do 1945 r. PERIODYZACJA DZIEJÓW POMORZA ŚRODKOWEGO Starsza epoka kamienia (paleolit) ok. 600 000 - 8 000 r. p.n.e. Środkowa epoka kamienia (mezolit) ok. 8 000 - 4 200 r. p.n.e. Młodsza epoka kamienia (neolit) ok. 4 200 - 1 700 r. p.n.e. Wczesny okres neolitu 4 200 r. p.n.e. - 3 500 r. p.n.e. Środkowy okres neolitu 3 500 r. p.n.e. - 2 500 r. p.n.e. Późny okres neolitu 2 500 r. p.n.e. - 1 700 r. p.n.e. Epoka brązu 1 700 r. p.n.e. - 650 r. p.n.e. Wczesna epoka brązu 1 700 r. p.n.e. - 1 450 r. p.n.e. Starsza epoka brązu 1 450 r. p.n.e. - 1 200 r. p.n.e. Środkowa epoka brązu 1 200 r. p.n.e. - 1 000 r. p.n.e. Młodsza epoka brązu 1 000 r.p.n.e. - 800 r. p.n.e. Najmłodsza epoka brązu 800 r. p.n.e. - 650 r. p.n.e. Epoka żelaza 650 r. p.n.e. - 1 250 r. n.e. Okres halsztacki 650 r. p.n.e. - 400 r. p.n.e. 10 Okres lateński 400 r. p.n.e. - początek n.e. Okres rzymski początek n.e. - 375 r. n.e. Okres wędrówek ludów 375 r.-570 r. Okres wczesnośredniowieczny 570 r. - 1 250 r. ok. 18 000 lat p.n.e.-16 000 lat p.n.e. Ostre zlodowacenie zwane bałtyckim objęło teren całego Pomorza i zniszczyło ślady wcześniejszego osadnictwa pokładami glin i piasków morenowych wielometrowymi warstwami ok. 13 000 lat p.n.e. Wycofanie się lodowca do Skandynawii. Kształtuje się krajobraz Pomorza Środkowego ok. 10 000 lat p.n.e. Na obszarze Pomorza Środkowego pojawiają się pierwsi mieszkańcy (głównie południowa część regionu) ok. 8 000 lat p.n.e. Ocieplenie się klimatu. Pojawia się flora i fauna tundrowa. Ślady bytowania myśliwych i zbieraczy. Występowanie różnych obozowisk ludzkich, których mieszkańcy prowadzili na pół osiadły tryb życia Przemiany Bałtyku. Bałtyk stał się tzw. Morzem Yoldia (7 000 - 5 000 1. p.n.e.: jezioro Ancylusowe, od 5 000 L p.n.e.: Morze Litorina) Dorzecze Parsęty było penetrowane przez pierwszych myśliwych i zbieraczy Najstarsze ślady osadnictwa na ziemi lęborskiej, sławieńskiej, bytowskiej W okolicy dzisiejszego miasta Słupska pojawili się pierwsi mieszkańcy 11 ok. 7 000 lat p.n.e. Ocieplenie klimatu doprowadziło do powstania lasów iglastych na Pomorzu Środkowym Okolice Koszalina i Lęborka zamieszkiwali zbieracze, korzystający z bogactw przyrody ok. 6 000 lat p.n.e. Z okolic Smołdzina pochodzi najstarsze znalezisko, poświadczające istnienie trwałych osiedli w północnej części powiatu słupskiego ok. 5 000 lat p.n.e. W tzw. okresie litorynowym powstały w wyniku działania prądów morskich i wiatru liczne jeziora przybrzeżne, m.in. Łebsko i Sarbsko Na Pomorzu pojawiły się lasy liściaste ok. 4 200 lat p.n.e. Udomowienie bydła i świń, wytwarzanie wypalanych naczyń i ozdób z gliny W Parsęcku pod Szczecinkiem istniała neolityczna osada ok. 4 200 lat p.n.e. Najstarsze ślady pobytu człowieka na ziemi człuchowskiej ok. 3 450 lat p.n.e. 12 Nieopodal wsi Łupawa w powiecie słupskim wzniesiono najmłodsze grobowce megalityczne. Obiekty te są jedynymi tego typu zachowanymi w Polsce ok. 3 000 lat p.n.e. Nastąpiło lekkie ochłodzenie klimatu Intensywne zasiedlenie pasa nadmorskiego. Zasiedlone zostają ujścia największych rzek Pomorza Środkowego. Prowadzone są wyręby lasów. Osadnictwo zaczyna opierać się na myślistwie i zbieractwie, nabierając cechy osadnictwa stałego Powstało cmentarzysko grobowców w Borkowie w pow. sławieńskim (tzw. grób olbrzymów) ok. 2 500 lat p.n.e. W końcowej fazie neolitu, z obszarów stepowej Ukrainy przybyła na Pomorze ludność, reprezentująca gospodarkę pastersko-hodowlaną Pojawienie się kultury ceramiki sznurowej ok. 2 000 lat p.n.e. Najstarsze ślady pobytu na Górze Chełmskiej ok. 1 700 lat p.n.e. Początek epoki brązu Znaleziska z okresu kultury łużyckiej. Na omawianym terenie ukształtowały się dwie grupy reprezentujące tę kulturę: grupa zachodniopomorska obejmująca obszar pomiędzy Odrą a Kołobrzegiem oraz grupa wschodniopomorska rozciągająca się od Wisły do Parsęty Na Górze Chełmskiej powstał cmentarz 13 ok. 1 450 lat p.n.e. Pojawienie się kultuy przedłużyckiej, która ujednoliciła lokalne kultury z terenu Pomorza Rozpowszechnienie się brązu na całym obszarze Pomorza ok. 1 200 lat p.n.e. Na Pomorzu pojawiła się kultura łużycka ok. 1 400 lat p.n.e. Pojawia się własna produkcja metalurgiczna ok. 900 lat p.n.e. Na Wzgórzu Przemysława pod Szczecinkiem funkcjonowało grodzisko obronne ok. 700 lat p.n.e. Wyodrębiniła się grupa pomorska. Tutejsza ludność zajmowała się uprawą roli i hodowlą bydła Na teren Pomorza Środkowego trafiają plemiona germańskie ok. 650 lat p.n.e. Początek kultury wschodniopomorskiej. Pojawienie się wyrobów z żelaza, osadnictwa obronnego i grobów jamowych ok. 500 lat p.n.e. 14 W okresie kultury wschodniopomorskiej, zwanej też kulturą grobów skrzynkowych rozwinęła się, głównie na ziemi lęborskiej, specjalna ceramika o formach popielnic twarzowych i domkowych ok. 200 lat p.n.e. Rozwinęła się kultura oksywska ok. 150 lat p.n.e. Pomorze Środkowe w kręgu zainteresowań Rzymu. ok. 125 lat p.n.e. Okolice Człuchowa powoli wyludniają się. Ludność przenosi się do Kujaw i Wielkopolski ok. 1 roku n.e. Żegluga Pomorzan do Fryzji. Początek dalekosiężnego handlu wymiennego ok. 50 roku n.e. Rzymianie prowadzą ożywiony handel z plemionami pomorskimi. Za bursztyn płacą oni różnymi zbędnymi dla nich rzeczami, jakich Pomorzanie sami nie potrafią wytworzyć. Na obszar Pomorza zaczynają napływać w większej ilości monety rzymskie ok. 70 Przybycie Gotów na Pomorze. Goci zaaklimatyzowali się na Pomorzu na okres około 150 lat, żyjąc w pokojowym nastawieniu wśród rodzimych Wenedów. Przypuszczalna data powstania cmentarzyska Gotów w Grzybnicy nieopodal Koszalina 15 ok. 100 Pojawiają się pisane wzmianki o ludach nadbałtyckich, wymienianych przez starożytnych pisarzy: Tacyta (55-120 n.e.), Pliniusza (23-79 n.e.), Ptolemeusza (100-178 n.e.) Na terenie całego Pomorza Środkowego do dziś znaleźć można skarby monet rzymskich, których największa ilość dotarła tu w połowie I wieku n.e. Mimo to nie miały one wartości płatniczej, gdyż handel nadal był oparty na wymianie towarowej. Intensyfikacja osadnictwa W okolicach Krągu w pow. Sławno powstały kultowe kręgi Gotów i Gepidów W Koszalinie i okolicach wytapiano żelazo z rudy darniowej ok. 200 Ludy Gotów i Gepidów ze Skandynawii wędrowały przez Pomorze Środkowe na południe Europy ok. 400 Słabną kontakty środkowopomorzan z kupcami rzymskimi. Rozpoczyna się zastój gospodarczy spowodowany „wędrówką ludów". Powstają grodziska, czemu towarzyszy formowanie się struktur społeczeństwa feudalnego w obrębie terytoriów plemiennych ok. 500 Na Wyspie Solnej na terenie dzisiejszego Kołobrzegu znajdowała się jedna z najstarszych osad wczesnośredniowiecznych. Osada ta swoją świetność zawdzięcza przede wszystkim licznym wówczas występującym tu źródłom solnym ok. 700 16 Na Pomorzu Środkowym wykształciły się zespoły osadnicze o największym skupisku grodów w międzyrzeczu Regi i Parsęty (Równina Białogardzka, Pojezierze Drawskie), rejon nadmorski (Wybrzeże Słowińskie), okolice dzisiejszego Bytowa i Kartuz (Pojezierze Kaszubskie) i międzyrzecze Gwdy i Brdy (Pojezierze Krajeńskie), a także na linii rzek: Słupi, Wieprzy, Drawy, Łeby, Parsęty i Regi Do ok. 800 r. na ludność Pomorza składało się szereg plemion. Organizacja społeczna Pomorza była stosunkowo luźna i zastępowała ją spontaniczna łączność plemion wobec przeciwników ok. 800 Ekspansja ludów pomorskich z okolic dolnej Odry i Noteci w kierunku wschodnim do rzek Regi i Parsęty oraz ku Bałtykowi Rozpad Pomorza na dwa terytoria językowe: zachodnie i kaszubskie, których granica znajdowała się przypuszczalnie pomiędzy rzeką Grabową a Dzierżęcinką, podporządkowując ziemię drawską kaszubskiej grupie językowej Geograf Bawarski w swym opisie plemion nadbałtyckich wymienia plemię Thafnezi (okolice górnej Drawy, dzisiejszego miasta Drawska Pomorskiego i jeziora Drawskiego) i Zeriyani (okolice Białogardu i Kołobrzegu). Badania prowadzone w XX w. pozwoliły na dokonanie dalszego podziału plemion. Tak więc Zeriyani dzielili się na mniejsze plemiona: koszalińskie, kołobrzeskie i białogardzkie z osobną grupą zamieszkującą dolną Regę, a Thafnezi dzielili się na plemiona zamieszkujące źródła Regi, Parsęty, Drawy i Gwdy. Wenedzi (Słowińcy) zamieszkiwali środkowe i dolne biegi Wieprzy, Słupi, Łupawy i Łeby (grupa słowińsko-słupska oraz smołdzińsko-lęborska [Lupiglaa]) Kołobrzeg (Budzistowo) nabiera z wolna cech miejskich, rośnie jego znaczenie polityczne i handlowe, kontakty handlowe Kołobrzegu sięgają Norwegii, Szwecji, Gotlandii, Danii, Anglii, Rusi Kijowskiej, Czech, Moraw, Niemiec, Węgier, Bizancjum i krajów arabskich Znaczenia nabiera kącina pogańska na Górze Chełmskiej 17 831 Papież Grzegorz IV upoważnił biskupstwo w Hamburgu do powadzenia misji chiystianizacyjnej na terenach zamieszkiwanych przez Słowian Pomorskich ok. 900 Na terenie obecnego miasta Słupska, po prawej stronie rzeki Słupi istniała dość duża osada i miejsce kultu pogańskiego. W jej pobliżu znajdował się gród obronny Silne zagęszczenie osadnictwa w okolicach Człuchowa i Chojnic, utrzymujące się do ok. 1200 r. WAŻNIEJSZE OPOLA ŚRODKOWOPOMORSKIE WE WCZESNYM ŚREDNIOWIECZU TERYTORIUM NR KOL. OŚRODEK OPOLNY OŚRODEK KULTOWY IDENTYFIKACJA W ŹRÓDŁACH Dolna Parsęta 1 Bardy Wzgórze Budzistowskie Pomorani Górna Drawa, Gwda i Parsęta 2 Belbuk, Radacz Biała Góra, Wzgórze Świątki Thafnezi Dorzecze Łupa wy 3 Siodłanie Wzgórze Rowokół Lupiglaa Dorzecze Grabowej i Wieprzy 4 Wrześnica Święta Góra pod Polanowem Wenedzi Dorzecze Słupi 5 Słupsk Słupsk j.w. Międzyrzecze 6 Obrowo Góra Twarożyn ? 18 Gwdy i Brdy 7 pod Chojnicami ok. 950 Intrygujące wykopaliska z Mikorowa koło Bytowa: zmarłych chowano według chrześcijańskiego obrządku 970 Mieszko I opanował Pomorze Zachodnie. Tworzą się zręby państwa polskiego 991 Granice ówczesnej Polski zostały opisane w dokumencie „Dagome Iudex". Północna granica Polski oparta została o Bałtyk Ludność wyraźnie skupiona wzdłuż rzek: Rega, Parsęty, Słupi, Wieprzy, Łeby i Łupawy oraz nad większymi jeziorami regionu ok. 1000 W Parsęcku pod Szczecinkiem istniał kościół, zniszczony podczas reakcji pogańskiej po śmierci Bolesława Chrobrego i po uzyskaniu niezależności terytorialno-samorządowej Pomorzan Ośrodki grodowe, leżące na terenie dzisiejszego miasta Koszalina, brały znaczący udział w wymianie handlowej w zarówno strefie lokalnej jak i dalekosiężnej Wzrost importu pieniądza, który przybiera nader pokaźne lub wyróżniające wymiary ilościowe 1000 19 Utworzenie biskupstwa kołobrzeskiego z biskupem Reinbernem na czele. Kronikarz Thietmar nazwał Reinberna „biskupem kościoła solnego Kołobrzegu" (Salsae Cholbergensis ecclesiae episcopus). Diecezja podporządkowana była archidiecezji w Gnieźnie. Biskupstwo przetwało zaledwie 5-7 lat; w wyniku zamieszek i reakcji pogańskiej; po dawnym biskupstie nie pozostał żaden ślad. Próby zaprowadzenia chrześcijaństwa w okolicach jez. Łebsko i Gardno nie powiodły się POGAŃSKIE STANOWISKA KULTOWE NA POMORZU ŚRODKOWYM Barwino m Dobrociechy m Glizno ■ Góra Chełmska Góra Rowokół * Kołobrzeg mm Łubowo • Mielenko ■ Potęgowo tB Słup ■ Słupsk Wzgórze Świątki Żydowo • f - świątynie z IX-X w. • - figury i posągi kultowe ■ - inne elementy kultu f - świątynie z IX-X w. • - figury i posągi kultowe ■ - inne elementy kultu 1004-1005 Pomorzanie zrzucili zwierzchnictwo księcia Polan nad Pomorzem 1007 Wzmianka o Koszalinie w Kronice Wielkopolskiej, jako o jednym z grodów zdobytych w kampanii pomorskiej Bolesława Krzywoustego 20 Z okolic Koszalina uciekli Hunowie, których gród w Koszalinie zniszczono po likwidacji pogaństwa Definitywny upadek biskupstwa kołobrzeskiego 1032 „Roczniki Królestwa Polskiego" Jana Długosza ujawniły, że tego roku Pomorzanie zbuntowali się przeciwko królowi Mieczysławowi i wybrali sobie własnego księcia. W wyprawie odwetowej Mieczysław zabrał ze sobą trzech wygnanych książąt węgierskich: Andrzeja, Belę i Lewentę, wnuków węgierskiego króla Stefana. W ostateczności Pomorzanie zostali pobici, a wszelkie dochody z tego terytorium przeznaczono na utrzymanie godności książęcej. 1043-1069 Wielkie wyprawy i bitwy morskie Pomorzan z Duńczykami i Anglikami 1046 Prawdopodobnie w Białogardzie sprawował władzę książę pomorski Siemomysł. W 1046 r. Siemomysł wraz z Kazimierzem Odnowicielem gościł na dworze cesarskim Po raz pierwszy użyto nazwy „Pomorze" ok. 1050 Powstaje parafia w Łebuniu k./Lęborka 1060 21 W Kronice Godysława Baszka z XVI w. znalazła się wzmianka o założeniu Bytowa. Roku 1060 nie można jednoznacznie odrzucić, toteż kwestia powstania grodu do dziś jest tematem wielu sporów 1062 W Główczycach k./Słupska istnieje kościół. Jest to jedna z najstarszych parafii w tej części Pomorza 1091 Nieudane wyprawy księcia Władysława Hermana i wojewody Sieciecha na teren Pomorza Zachodniego ok. 1100 Dotychczasowe formy ustroju wspólnoty pierwotnej stają się przeżytkiem. Coraz większą rolę odgrywa inicjatywa wielmożów i książąt Istnieją szlaki handlowe na odcinkach: Gdańsk - Słupsk - Sławno -Koszalin - Szczecin, Tczew - Człuchów - Kalisz Pomorski - Choszczno, Sławno - Szczytno k./Człuchowa - Złotów - Poznań, Sławno - Barwice -Stare Drawsko - Wałcz - Poznań, Kołobrzeg - Trzebiatów - Wolin, Kołobrzeg - Białogard - Barwice - Szczecinek - Ujście - Poznań Na terenie dzisiejszego miasta Łeby funkcjonował gród Na przesmyku pomiędzy jeziorami Łobez i Bielsko, nieopodal dzisiejszego Białego Boru, rozwija się osada 1102-1121 Bolesław Krzywousty urządził wyprawę na Pomorze Zachodnie 1102 22 Krzywousty zdobył i zniszczył Białogard, wzmiankowany jako Albam nomine. Kronikarz Gall Anonim określił miasto jako znamienite, bogate, ludne miasto królewskie 1103 Wyprawa Bolesława Krzywoustego do Kołobrzegu. Spalono podgrodzie, ale Pomorzanie zdołali utrzymać gród 1107 Białogard ponownie zajęty i złupiony przez Krzywoustego. Złupienie tego grodu w 1102 i 1107 r. nie unicestwiło ani samego Białogardu, ani okolicznych miejscowości Bolesław Krzywousty ponownie zajął Kołobrzeg. Do walk nie doszło, gdyż nieznany z imienia książę złożył Krzywoustemu hołd 1109 Wojska polskie pobiły pod Nakłem Pomorzan. W konsekwencji wcielono do Polski 7 grodów pomorskich, wśród nich ośrodka w Człuchowie. W obawie przed podjęciem interwencji zbrojnej przez króla niemieckiego Henryka V, faktyczną władzę nad grodami powierzono Świętopełkowi 1122 Utworzenie diecezji włocławskiej, zwanej także diecezją pomorską. Diecezji przypisano tereny położone nad rzeką Łebą aż po Kołobrzeg 1124 Orszak biskupa Ottona z Bambergu przybył do Kołobrzegu i Białogardu. W Białogardzie Otton przebywał aż 8 dni. Biskup będzie przebywał na Pomorzu Zachodnim do 1128 r. 23 Siedziba księstwa zachodniopomorskiego została przeniesiona z Kołobrzegu do Kamienia 1135 W skład floty pomorskiej księcia Racibora wchodziło 300 okrętów, z których każdy mógł pomieścić 44 wojów i 2 konie, czyli razem przeszło 1300 osób 1140 Bulla papieska potwierdza odrębność terytorialną ziemi sławieńsko-słupskiej wraz z przynależnością do biskupstwa pomorskiego Księstwo sławieńsko-słupskie podporządkowano jurysdykcji biskupów rezydujących w Wolinie Utworzenie nowej diecezji wolińskiej na miejscu kołobrzeskiej. Jej granica na wschodzie oparta została na rzece Łebie. Diecezja podległa była bezpośrednio zwierzchnictwu stolicy apostolskiej Klasztory i inne instytucje nie tylko z terenów Pomorza stają się właścicielami kołobrzeskich warzelni bądź terenów przeznaczonych na ich budowę 1155 Do Sławna sprowadzono rycerski zakon joanitów 1156 W miejscu dzisiejszego Karlina istniała komora celna na Parsęcie, w której pobierano cło od drewna spławianego rzeką do kołobrzeskich warzelni 1159 24 Najstarsza pisana wzmianka o rzece Radwi (Radua) i rzece Parsęcie (Persandi) Gród w Białogardzie siedzibą kasztelana ok. 1160 Podział kasztelanii kołobrzeskiej na dwie części: wschodnią i zachodnią 1180 Falsyfikat gnieźnieński stwierdza, że król duński Waldemar II w latach 1225-1227 zajmował ziemię słupską (najstarsza wzmianka o Słupsku) 1181 Książę pomorski Bogusław I złożył hołd cesarzowi niemieckiemu Fryderykowi Rudobrodemu 1184 Bitwa pod Strzałowem na Pomorzu Zaodrzańskim, rozbicie floty pomorskiej. Pomorze Zachodnie i część Pomorza Gdańskiego stało się łupem Danii 1185 Książę sławieńsko-słupski Bogusław I zmuszony do uznania zwierzchnictwa duńskiego. Ziemia sławieńsko-słupska częścią Danii 1186 Pierwsza informacja o istnieniu księstwa Vartizlaus Zlauinie oraz o istnieniu Sławna i Ustki 25 1188 Przeniesienie siedziby diecezji wolińskiej z Wolina do Kamienia Pomorskiego. Wyodrębnienie się Pomorza spod zwierzchnictwa metropolii gnieźnieńskiej 1190 Księstwo sławieńskie bije własną monetę 1198 Wzmianka o książęcym urzędniku ze Szczytna k./Człuchowa ok. 1195 Książę sławieński Racibór I sprowadził do Sławska zakon rycerski joanitów ok. 1200 W lesie pod Krępkowicami w pow. Lębork wyrósł dąb szypułkowy, który rośnie tu do dnia dzisiejszego Na terenie współczesnego Czaplinka istniała osada 1200 Wzmianka o kościele św. Jakuba w Sławsku. Tutaj także mieści się komandoria joanitów 1205 Wyprawa Władysława Laskonogiego na Pomorze Zachodnie. Ograniczenie wpływów duńskich Najstarsza pisana wzmianka o rzece Wieprzy (Wipperam) 26 1207 (?) - 1229 Władcą księstwa białogardzkiego nad Łebą jest Mściwoj I 1208 Wzmianki o parafii w podsłupskim Kwakowie 1209 Budowa pierwszego kościoła w Człuchowie w miejscu, w którym stoi obecny kościół św. Jakuba Pierwsza wzmianka o Białogardzie koło Lęborka, ważnego grodu we wczesnym średniowieczu, siedzinie kasztelana, a później ziemi lęborskiej Najstarsza pisana wzmianka o rzece Słupi (Stolpa) 1210 Król duński Waldemar II urządził wyprawę na Pomorze i zajął kasztelanię słupską wraz z ziemią lęborską 1211 Henryk Brodaty nadał klasztorowi lubiążskiemu przywilej zezwalający na wysyłanie przez klasztor raz do roku 40 wozów po sól do Kołobrzegu 1212 Cystersi kończą wykorzystywanie warzelni soli w Kukini k./Kołobrzegu 1214 27 Książę Bogusław II podarował wieś „Cossalitz" (Koszalin) klasztorowi norbertanów z Białobuku k./Trzebiatowa. Zakonnicy rozpoczęli budowę nieistniejącego dziś kościoła św. Mikołaja przy obecnym placu Kilińskiego Klasztor w Trzebnicy stał się właścicielem kołobrzeskiej warzelni ok. 1215 Powstanie kapituły kołobrzeskiej przy kościele NMP 1217 Prawdopodobnie książę gdański Świętopełk zajął ziemię słupską Bulla papieska wymienia Górę Chełmską jako miejsce związane ze zwalczaniem kultu pogańskiego W Słupsku utworzono archidiakonat ok. 1220 Biskup kamieński utracił ziemię słupską 1222 Henryk Brodaty potwierdził przywilej z 1211 r., zezwalając na przewóz soli i śledzi z pominięciem cła Nowy kościół św. Jana w Kołobrzegu oddano pod opiekę benedyktynom z kujawskiego Mogilna 1226 Gdański Świętopełk zajął ziemię słupską, którą objęto kościelną jurysdykcją Gniezna 28 ok. 1227-1228 Warcisław wydzielił dzielnicę białogardzką (Białogarda k./Lęborka) Raciborowi 1227 Słupsk pod zwierzchnictwem księcia Pomorza Zachodniego, Barnima I W Sławnie wygasła miejscowa dynastia Raciborzyców Prawdopodobna data pierwszej lokacji miasta Słupska. Miasto zostało wymienione jako ośrodek kasztelański, występujący na równi z Kołobrzegiem i Pyrzycami Zjazd w Kołobrzegu - Barnimowi I przydzielono ziemię białogardzką i słupską 1230-1236 Książę gdański, Świętopełk, opanował ziemię słupską 1238 Książę gdański Świętopełk niszczy Białogardę pod Lęborkiem, wraz z zamkiem, włączając teren księstwa białogardzkiego do siebie Ziemia miastecka własnością księcia sławieńskiego Racibora Wzmianka o ziemi sławieńskiej, zajętej przez księcia Świętopełka 1248 29 Barnim I odstąpił ziemię kołobrzeską biskupstwu kamieńskiemu. Biskupi weszli w posiadanie kasztelanii kołobrzeskiej wraz z Kołobrzegiem i Koszalinem W Białogardzie k./Lęborka zakończono wznoszenie fortyfikacji Wzmianka o grodzie i zamku w Słupsku 1235 Wnuk Racibora I, gdański Świętopełk, siłą zajął Sławno. Jurysdykcję nad kościołem księstwa sławieńskiego przejęła ponownie archidiecezja gnieźnieńska. Utworzenie archidiakonatu słupskiego 1236 Mimo opanowania ziemi sławieńskiej przez Świętopełka, biskup kamieński utrzymał tu swoją jurysdykcję Wzmianka o kasztelani w Słupsku 1247 Karlino wraz z ziemią kołobrzeską zostało nadane biskupom kamieńskim ok. 1250 Na Świętej Górze pod Polanowem zbudowano kaplicę, gdzie znajdował się słynący łaskami ołtarz Matki Boskiej 5 km na północ od Koszalina, nieopodal jeziora Jamno, znajdował się gród Jomswikingów (ludów zamieszkujących południowy brzeg Bałtyku), będący ich główną siedzibą. Gród ten utoższamiany był z twierdzą Seestadt, szeroko opiewaną przez poetów skandynawskich. Seestadt nazywano także Jomsborgiem oraz Gardenhalem. Ślady tego miejsca zachowały się do połowy XIX w. 30 1251 Herman von Gleichen stał się biskupem diecezji kamieńskiej Najstarsza wzmianka o Kaliszu Pomorskim jako „Nova Calis" 1252 Książę Świętopełk przekazał konwentowi darguńskiemu wieś Bukowo k./Darłowa z przeznaczeniem na osiedlenie w niej zakonników 1253 Książę Świętopełk przyznał biskupowi Wolimirowi prawo do egzekwowania dziesięciny. Specjalna klauzula zwalniała z jej płacenia ludność zamieszkującą okolice Człuchowa, Tucholi i Chojnic 1254 Wzmianka o Drawsku Pomorskim 1255 Nowo założony Kołobrzeg, leżący 1 km od Bałtyku otrzymuje lubeckie prawa miejskie z rąk księcia Warcisława II i biskupa kamieńskiego Hermana von Gleichen. Osada kowali panwiowych i rybaków rządziła się swoimi elementami prawa miejskiego już przed 1255 r. Przez krótki czas funkcjonują dwa Kołobrzegi - stary, słowiański o tracącym znaczeniu politycznym i gospodarczym, oraz nowy - germański, rozwijający się ośrodek administracyjno-handlowo-usługowy 1257 31 Pomimo niechęci księcia Świętopełka, księciem na Białogardzie tytułował się Racibor Kapituła kołobrzeska oddała jedną warzelnię mieszczaninowi Wedelindowi. a drugą Hermanowi z Werben 1259 Świętopełk, wraz z panami wielkopolskimi i pomorskimi, odparł najazd Barnima I szczecińskiego na ziemię słupską Wzmianka o Karlinie po 1260 Nowy podział Pomorza Gdańskiego. Ziemię sławieńską prawdopodobnie otrzymał Warcisław 1262 Najstarsza wzmianka o Bobolicach 1263 Na Górze Chełmskiej istniała kaplica, skupiająca parafian przedlokacyjnego Koszalina. Kaplica ta była własnością biskupstwa kamieńskiego 1264 Zjednoczenie Pomorza Zachodniego z Pomorzem Wschodnim 1265 32 Kolejna prawdopodobna data nadania praw miejskich Słupskowi - być może prawa miejskie miastu nadał książę Świętopełk 1266 Koszalin otrzymuje lubeckie prawa miejskie z rąk biskupa kamieńskiego Hermana von Gleichen. Nadzór nad miastem biskup pozostawił swym urzędnikom: Markwardowi i Hartmanowi. Przy okazji wymienia się z nazwy nadbałtyckie Mielno (Mellen) Wzmianka o Świdwinie 1269 lub 1270 Wisław II Rugijski, siostrzeniec Świętopełka, wraz z Barnimem I najechał na Pomorze Sławieńskie 1269 Ziemia sławieńska przeszła w ręce księcia Rugii Wisława II Ziemia białogardzka miała stać się przedmiotem nadania przez Mściwoja II margrabiom brandenburskim. Do przekazania Brandenburczykom Białogardu i okolic jednak nie doszło Przypuszczalna data lokacji Darłowa na miejscu stolicy samodzielnej jednostki terytorialnej Pierwsza wzmianka o Słupsku jako mieście (civitas) 1273 Prawdopodobna data erygowania parafii dla miasta Darłowa Biskup kamieński Herman von Gleichen częściowo odzyskał pieczę nad słupskim archidiakonatem 33 1274 Koszalin otrzymał prawo do wyboru rady miejskiej. Początki robót prowadzących do regulacji cieków wodnych w mieście. W trakcie tych robót połączono dwa przeciwnie płynące cieki, z których powstała przepływająca obecnie przez miasto rzeka Dzierżęcinka. Biskup wydał zgodę na budowę nowego młyna w mieście 1275-1295 Władcą księstwa białogardzkiego nad Łebą jest Mściwoj II 1276-1280 Biskup Herman von Gleichen rozpoczął budowę murowanego zamku na terenie grodu w Lipiu k./Świdwina 1276 Biskup kamieński Herman von Gleichen odkupił część kasztelanii kołobrzeskiej wraz z Koszalinem za kwotę 3 500 grzywien srebra Wzmianka o funkcjonowaniu Słupska jako miasta i o tutejszym kościele św. Mikołaja 1277 Wisław II, zadłużony i uwikłany w wojnę z Danią, odsprzedał ziemię sławieńską Brandenburczykom z prawem do jej ponownego wykupu Herman von Gleichen założył w Budzistowie klasztor benedyktynek 1278 34 Książę Mściwoj II sprowadził do Słupska zakon dominikanów Do Koszalina sprowadzono zakon cystersek z Itzehoe w Holsztynie, których opiece powierzono Górę Chełmską, natomiast do Słupska sprowadzono zakon dominikanów Wiadomość o akcie fundacyjnym drewnianego kościoła w Koszalinie ok. 1280 Przypuszczalna data utraty znaczenia darłowskiego portu Biskupi kamieńscy weszli w posiadanie Karlina i jego najbliższych okolic, przejmując ten obszar jako spadek po Warcisławie III 1280 Brandenbuczycy zakupili zachodnią część kasztelanii kołobzeskiej. W Stargardzie Szczecińskim Brandenburczycy zawarli z Hermanem von Gleichen porozumienie, na mocy którego rozgraniczono ziemię świdwińską od ziemi kołobrzeskiej Prawdopodobna wzmianka o ziemi świdwińskiej, występującej pod nazwą Cinneborch. Pierwsza wzmianka o Świdwinie, wymienianym jako Schuiuelbeyn Wzmianka o istnieniu w Koszalinie grodu 1281 Obok Koszalina funkcjonowała kasztelania w wendyjskim grodzie -Kussalitz Przy kościele św. Mikołaja w Słupsku zainstalował się klasztor Norbertanek. Obiekt ten dał początek przyszłemu zamkowi. Klasztor otrzymał także ufundowaną przez księcia Mściwoja II kaplicę na Rowokole 35 Wzmianka o kościele św. Piotra w Słupsku 1282 Na mocy układu w Kępnie Pomorze Sławieńsko-Słupskie i ziemia lęborska przeszły pod jurysdykcję polskich królów Najstarsza pisana wzmianka o rzece Łupawie (Lupav) 1283 Ziemia sławieńska weszła w skład Pomorza Gdańskiego Zbrojna napaść na Darłowo całkowicie zniszczyła miasto Krzyżacy przystąpili do budowy zamku w Białym Borze 1284 Domniemana data wstąpienia Kołobrzegu do Hanzy 1285 Lębork otrzymał prawa miejskie z rąk księcia gdańskiego Mściwoja II Wzmianka o istnieniu kasztelanii w Białogardzie k./Lęborka i w Darłowie 1286 Książę wielkopolski Pzemysław II nadał ziemię czaplinecką templariuszom, w tym okolice jeziora Drawsko Barwice otrzymały prawa miejskie Najstarsza pisana wzmianka o Łebie i Czaplinku 36 Starosta Dominus Janusz zwany Kynstel zarządza grodem w Kaliszu Pomorskim Magnat pomorski, rycerz Borko, usilnie stara się o nadanie staremu Kołobrzegowi praw miejskich.Mimo to osada praw miejskich nie otrzymała Bogusław IV rozszerzył uprawnienia mieszkańcom Kołobrzegu, chcącym łowić ryby Budowa nowego młyna miejskiego w Koszalinie. Wzmianka o wałach grodowych w obrębie palisady miejskiej 1287 W Białogardzie pod Lęborskiem odbywa się zjazd pomorskich wielmożów, zorganizowany przez Święców Bogusław IV (Pomorze Zachodnie), Przemysł II (Wielkopolska) i Mściwoj II zawarli w Słupsku sojusz skierowany przeciwko Marchii Brandenburskiej Biskup Herman von Gleichen nadał Koszalinowi pola byłego grodu kasztelańskiego, rezerwując sobie i koszalińskim mniszkom 18 łanów Wieś Lipie nieopodal Świdwina otrzymuje prawa miejskie 1288 Przemysł II nadał zakonowi templariuszy osadę w Szczecinku 1289 Koniec istnienia kasztelanii w Koszalinie ok. 1290 37 Rozpoczęcie prac przy budowie zamku w Połczynie-Zdroju, stanowiącego przypuszczalnie własność templariuszy z Czaplinka 1291 W Słupsku odbył się drugi sojusz przeciwko Marchii Brandenburskiej Czaplinek został wy mieniony po raz pierwszy jako posiadłość templariuszy. Templariusze rozpoczynają budowę zamku, ustanawiając w Czaplinku własną komandorię 1292 Margrabia Albrecht z młodszej linii askańskiej przekazał swoim krewnym ze starszej linii, Ottonowi IV i Konradowi, miasto i ziemię świdwińską w zastaw za 100 brandenburskich funtów, z prawem do ponownego wykupu w terminie do 1294 r. 1294 Kasztelania szczycieńska, na mocy testamentu, została połączona z Wielkopolską Prawobrzeżny Słupsk, w dyplomie arcybiskupa gnieźnieńskiego, określony został jako wieś 1295 Po śmierci Mściwoja II, księcia gdańskiego, na mocy układu w Kępnie, nastąpił podział Pomorza. Księstwo sławieńsko-słupskie przypadło Przemysławowi II Pod Gąskami k./Koszalina doszło do zbrojnego starcia Pomorzan sławieńskich z Niemcami z Koszalina Wielki Mistrz Konrad von Jungingen potwierdził prawa miejskie Białego Boru 38 Wzmianka o Szczecinku 1296 Śmierć króla Przemysława II, zamordowanego przez ludzi Ottona IV. Brandenburczycy poszerzyli swoje terytoria, zagarniając Drawsko i Złocieniec. Następcą na Pomorzu Gdańskim i ziemi sławieńsko-słupskiej został Władysław Łokietek. Wkrótce Łokietek podarował gdańskiemu wojewodzie ziemię sławieńsko-słupską Prawdopodobna lokacja miasta Świdwina na prawie lubeckim. Przypuszcza się, że lokacja nastąpiła już przed 1292 r. 1297 Drawsko Pomorskie otrzymało prawa miejskie 1298 Książę pomorski Bogusław IV i Wacław Rugijski zezwolili kołobrzeżanom prowadzić swobodny handel we wszystkich swych posiadłościach Akt Władysława Łokietka, spisany na zamku w Słupsku, zatwierdził nadania Mszczuja II na rzecz klasztoru Norbertanek 1299 Białogard otrzymał lubeckie prawa miejskie z rąk księcia pomorskiego Bogusława IV Utarczki graniczne pomiędzy7 mieszkańcami ziemi sławieńskiej a niemieckimi mieszkańcami Koszalina Pierwsza pisana wzmianka o Karlinie 39 ok. 1300 W Mielnie k./Koszalina istniał niewielki gród strażniczy Początek prac budowlanych kołobrzeskiej konkatedry 1300 Księstwo sławieńskie pod panowaniem Wacława II Czeskiego W Barwicach konsekrowano kamienno-ceglany kościół 1301 Słupsk, Sławno, Darłowo i Białogarda opowiedziały się za jurysdykcją rugijską 1302 Bogusław IV zawarł porozumienie z Władysławem Łokietkiem przeciwko rosnącej w siłę Brandenburgii Kolejne utarczki graniczne pomiędzy mieszkańcami ziemi sławieńskiej a niemieckimi mieszkańcami Koszalina Książę rugijski Sambor został wyparty z ziemi sławieńsko-słupskiej 1303 Brandenburczycy lokowali Kalisz Pomorski. Dotychczas był on siedzibą urzędników wielkopolskich. Przypuszcza się, że Kalisz już przed 1303 r. był miastem Reforma systemu archidiakolnego przeprowadzona przez biskupa kamieńskiego Henryka Wacholza. Ziemia sławieńska została podporządkowana archidiakanatowi w Kołobrzegu 40 Ziemia złocieniecka lennem Wedlów z nadania brandenburskich margrabiów 1304 Najastarsza pisana wzmianka o Połczynie-Zdroju 1306 Brandenburgia rozpoczyna dziesięcioletni okres panowania na ziemi słupskiej (atak Brandenburgii na Pomorze Gdańskie) Darłowo przejęte przez Święców. Miasto stopniowo odzyskuje dawne znaczenie 1307 W Lędowie k./Ustki Święcowie zawarli pakt z margrabiami brandenburskimi skierowany przeciw Władysławowi Łokietkowi. W niedługim czasie znaczna część Pomorza Środkowego, znalazła się pod panowaniem Brandenburgii Białogard otrzymał od księcia Bogusława IV prawo składu Pierwsza pisana wzmianka o Polanowie. Jest to dokument wystawiony przez margrabiów Otta, Hermana i Waldemara z Brandenburga, stwierdzających, że Piotr z Nowogródka z rodu Święców jest posiadaczem zamków m. in. w Darłowie, Sławnie i Polanowie Wzmianka o Darłowie wymienia miejscowość nie jako miasto czy gród, lecz jako twierdzę 1308 Pomorze Sławieńsko-Słupskie i ziemia lęborska znalazły się pod panowaniem Krzyżaków 41 Koszalin wspólnie z radą Kołobrzregu, za sumę 100 grzywien srebra, zakupił pobliską wieś Gorzebądź (Gohrband). W mieście zbudowano ratusz z wieżą, symbolem suwerenności gminy miejskiej Wzmianka o istnieniu zamku biskupiego w Karlinie Ukończenie budowy ratusza w Koszalinie 1309 Połączenie Marchii Brandenburskiej z Zakonem Krzyżackim Ziemia człuchow ska zajęta przez Krzyżaków Wzmianka o Czarnem, gdzie Krzyżacy ukończyli budowę zamku obronnego ok. 1310 Wzniesiono Młyn Zamkowy w Słupsku, obecnie jeden z najstarszych obiektów przemysłowych w Polsce 1310 Władysław Łokietek, straciwszy nadzieję na odzyskanie Pomorza siłą, wypuścił z więzienia Piotra Święcę. Święcą powrócił na ziemię sławieńsko-słupską Słupsk otrzymał powtórzenie lubeckich praw miejskich z rąk margrabiów brandenburskich: Waldemara II i Johanna IV z dynastii askańskiej. Mieszkańcy miasta, na mocy układu w Krępcewie k./Pyrzyc otrzymali prawo do wolnej od cła żeglugi na rzece Słupi aż do jej ujścia Szczecinek otrzymał lubeckie prawa miejskie z rąk księcia Warcisława IV Cysterki z Koszalina zobowiązały się do wybudowania na własny koszt murów obronnych w pobliżu swoich obiektów zakonnych 42 Prawdopodobna data budowy kościoła w Białogardzie 1311 W Słupsku Krzyżacy zawarli porozumienie z margrabią Waldemarem, na mocy którego Pomorze Gdańskie po wsze czsy pozostanie we władaniu Zakonu Spór pomiędzy margrabiami brandenburskimi a kurią poznańską o kwoty płynące z dziesięcin z terenów położonych na wchód od Drawy. Sprawa zakończyła się układem zawartym w grudniu tego samego roku Pierw sza wzmianka o wsi Sianów. W dokumentach wymieniany jest także po raz pierwszy Złocieniec Koszalin posiada własną mennicę, bijącą wendyjskie monety 1312 Kasata zakonu templariuszy. Ich nieruchomości w Czaplinku zostały przejęte przez Brandenburczyków Piotr Święcą dokonuje relokacji Darłowa na prawie lubeckim. Początek wzmożonej współpracy Darłowa z Koszalinem Krzyżacy, za sumę 250 grzywien, wykupili wieś Człuchów od wielmoży wielkopolskiego Mikołaja z Ponieca, ostatniego kasztelana na Szczytnie Roszczenia arcybiskupa gnieźnieńskiego, Jakuba Świnki, do wschodnich terenów diecezji kamieńskiej. Arcybiskup podjął interwencję w tej sprawie u bezpośrednio do papieża 1313 Margrabiowie Brandenburscy zatwierdzili dotychczasowe przywileje Słupska i równocześnie rozszerzyli akt lokacyjny miasta 43 Piotr Święcą nadał Polanowowi prawa miejskie Kołobrzeg posiadł na własność wszystkie okoliczne młyny za kwotę 1800 grzywien Biskup Henryk Wacholt potwierdził wszystkie dotychczasowe nabytki Koszalina Wzmianka o zamku obronnym w Kaliszu Pomorskim, którego budowę przypisuje się Wedlom 1315 Warcisław IV przeniósł swoją siedzibę z Anklamu do Białogardu. Początki budowy zamku (pierwsza wzmianka o tej budowli) Koniec rządów margrabiów brandenburskich na ziemi sławieńskiej i złączenie jej z Pomorzem Zachodnim 1316 Powrót ziemi słupskiej i sławieńskiej do Pomorza Zachodniego 1317 Papież Jan XXIII wydal zgodę na przyłączenie wschodniej części diecezji kamieńskiej do arcybiskupsktwa gnieźnieńskiego. Rok później teren ten z powrotem powrócił do diecezji kamieńskiej Lokacja Sławna na prawie lubeckim przez braci Święców Książę Warcisław IV odebrał ziemię sławieńsko - słupską Brandenburczykom, zatwierdzając prawa miejskie miastu Słupsk Wzmianka o zamku w Złocieńcu 44 1319 Lokacja Polanowa na prawie niemieckim Arcybiskup w Gnieźnie dożył skargę w Rzymie na wypędzenie przez biskupa kamieńskiego archidiakona Jana ze Słupska. Z miasta usunięto siłą także gnieźnieńskich dostojników, m.in. sufragana Dominika Margrabiowie brandenburscy odsprzedali ziemię świdwińską za 11 000 grzywien srebra rycerzowi Mikołajowi Olafsonowi z Danii i Wedegonowi, przedstawicielowi możnego rodu von Wedlów. Początek budowy murów miejskich i bram w Świdwinie 1320 Joanici przenieśli swoją siedzibę ze Starego do Nowego Sławna 1320-1365 Budowa człuchowskiego zamku. Obiekt stał się jedną z najpotężniejszych twierdz, drugą po warowni malborskiej [KREUZRITTERBURG SCHLOCHAU] KREUZRITTERBURG SCHLOCHAU Przez wiele wieków intrygowało historyków pytanie - dlaczego w Człuchowie, małej, ubogiej, lichej mieścinie zagubionej pośród lasów, twórcy XIV-wiecznego imperium krzyżackiego zbudowali potężną fortecę, o której Jan Długosz pisał, że rycerze zakonni „kładli ją na równi z Malborkiem". Dziś, okaleczona budowla niegdyś potężnego zamku, po którym zachowała się jedynie ośmioboczna wieża, nie przyciąga tylu turystów, co warownia malborska, ale jej dzieje są nie mniej interesujące. Dawniej zamek, którego budowa rozpoczęła się w 1320 r., pełnił przede wszystkim funkcję militarną polegającą na ochronie głównego szlaku, którym do Prus przybywali krzyżowcy i osadnicy z Zachodu. Ogromne znaczenie miał tutaj także aspekt psychologiczny. Każdy, kto wjeżdżał do państwa zakonnego od tej strony, zaraz spotykał fortece, której widok budził 45 respekt i podziw dla krzyżackiej potęgi: oto symbol naszej siły, dzięki której ty, krzyżowcu, możesz zdobyć sławę i łupy w walce z pruskimi poganami, a ty kolonisto, będziesz mógł bezpiecznie orać swą ziemię, uprawiać rzemiosło i handel, budować miasta i wsie. Dlatego też samo miasto wegetowało w cieniu wielkiej fortecy, nigdy nie wydobywając się ze swojej zaściankowej funkcji. Mimo lokacji w 1348 r., jeszcze dwa wieki później w Człuchowie-mieście istniało tylko 50 domów. Lustracja dóbr królewskich, przeprowadzona w 1565 r. donosiła, że w mieście jest 4 szewców, 1 piekarz, 1 ślusarz i 2 kowali, a „miasteczko nie jest budowane ani obwarowane od nieprzyjaciela". Miasto funkcjonowało w cieniu potężnej warowni czteroskrzydłowego zamku, przy budowie którego czynny udział brała okoliczna ludność, głównie z nieistniejącej obecnie wsi Neudank.1 Warownia dzieliła się na tzw. zamek wysoki oraz trzy warowne przedzamcza, przy czym każda z tych budowli była otoczona osobnym murem i rozdzielona fosą Dostępu do całości broniły wody trzech pobliskich jezior, których poziom był wyższy od dzisiejszego aż o 4 metry. Aby dostać się na tzw. wysoki zamek, należało przejść siedem bram i trzy fosy. Pierwszym komturem, który wprowadził się przed 1326 r. do niewykończonej jeszcze twierdzy był Ludwig von Liebenzelle. Dopiero trzeci komtur, Gunter Snóze, wprowadził się do budowli, z której zniknęli murarze. Poświęcenia budowli dokonał w 1365 r. komtur człuchowski i założyciel wielu wsi w okolicach Człuchowa - Heinrich von Thabach. Słynny mickiewiczowski Konrad von Wallenrod był dziewiątym z kolei komturem człuchowskim, rządzącym nim od 25 lipca 1378 r. do 28 listopada 1382 r., a później został Wielkim Mistrzem Zakonu. Warownia człuchowska była nie do zdobycia, o czym przekonali się Szwedzi, którzy w latach 1628-1655 wielokotnie oblegali Człuchów. Jedynie miasto padało wówczas, gdy lód skuł wody jezior. W XVIII wieku zamek stracił znaczenie militarne, a kiedy w 1793 r. wielki pożar strawił miasto, król Fryderyk Wilhelm II zezwolił rozebrać twierdzę na budulec do odbudowy domów. Człuchowianie rozebrali całkowicie wielki budynek przyklasztorny i podzamcza, ale na pamiątkę pozostawili najwyższą wieżę zamkową mającą u podstawy mury o grubości przekraczające 5 metrów. Wieża ta była wykorzystywana w XIX wieku jako dzwonnica ewangelickiego kościoła, który wzniesiono tego samego wieku na fundamentach jednego z zamkowych skrzydeł. Zarówno kościół, jak i wieża przetrwały ostatnią wojnę, w przeciwieństwie do miasta, zniszczonego niemal w połowie i to głównie przez Rosjan. Jeśli więc ktoś zdecyduje się zatrzymać w malowniczym Człuchowie, rozciągniętym nad trzema wspaniałymi jeziorami, niech 1 Człuchów. Zarys dziejów, pod red. T. Gasztolda i W. Zybajło, Człuchów 1998, s.42-43 46 koniecznie wejdzie na schody zamkowej wieży, po której wąskimi schodkami wędrowali Krzyżacy, rycerze średniowiecznego Zachodu, polscy starostowie i książęta, Szwedzi, Prusacy i niemieccy landraci. Patyna wieków robi niesamowite wrażenie.2 1321 Książę Warcisław IV nadal w lenno swemu marszałkowi Henningowi Behrowi ziemię bytowską wraz z wszelkimi dochodami Cystersi z Pelplina, staraniem Święców, otrzymali na własność jeziora: Bobięcińskie, Kamień i Żydowo wraz z przyległymi 5 000 ha gruntów W Sławnie, z inicjatywy księżnej Zofii, rozpoczęto budowę gotyckiego kościoła Mieszczanie darłowscy otrzymali prawo do wolnej żeglugi w porcie i po Wieprzy Kołobrzeżanie otrzymali prawo swobodnego handlu na terenie Pomorza Gdańskiego Wzmianka o Bobolicach 1325 W Nakle Warcisław IV zawarł porozumienie z Władysławem Łokietkiem przeciwko Zakonowi Krzyżackiemu. Ponadto Polska miała otrzymać obszary położone na wschód od Drawy i Parsęty Początek budowy zamku w Człuchowie. Ukończenie budowy nastąpiło ok. 1365 r. Wzmianka o drewnianej palisadzie w Słupsku 2 Pommersche Nachrichten mit Kolberger Blatt, Nr 3-4 (21-22), Herbst-Winter 2000/2001; Zamek w Człuchowie. Sezon 1996, br. autora, rękopis powielony kserograficznie, wyd. Miejski Ośrodek Kultury w Człuchowie 47 Na 100 kilometrów kwadratowych przypadało 0,1 nazw niemieckich w ziemi słupskiej, 0,2 w ziemi sławieńskiej, 0,9 w kołobrzeskiej i 1,8 w Koszalińskiej 1326 Ziemia słupska dostała się pod panowanie książąt szczecińskich Joanici przenieśli się ze Sławska do Sławna, sprawując pieczę nad tutejszym kościołem Wojska polsko-litewskie zdobyły złocieniecki zamek, po czym je zniszczyły 1329-1341 Słupsk siedzibą kasztelana krzyżackiego 1329 Książęta ze Szczecina oddali ziemię słupską pod zastaw Krzyżakom na 12 lat w zastaw za 6 000 grzywien. Natychmiast w Słupsku utworzono komturię z Ulrykiem von Nugwitzem na czele Zakon Krzyżacki zakupił od synów Henninga Behra gród bytowski wraz z całą okolicą za 800 grzywien denarów pruskich Smołdzino i okolice przechodzą na własność Zakonu Krzyżackiego Krzyżacy zakupili także Bytów wraz z okolicą. Wzmianka o tutejszym kościole św. Katarzyny 1330 Krzyżacy zlikwidowali księstwo białogardzkie nad Łebą Ruszyła budowa kościoła mariackiego w Koszalinie. Jego budowa potrwa do 1333 r. W mieście wybudowano pierwszy świecki budynek z cegły 48 Szczecinek stal się siedzibą samodzielnej kasztelanii Sianów niewielkim grodem Jaśka Święcy ze Sławna 1331 Miasto Koszalin zakupiło od biskupa bogatą wieś Jamno. Początek rywalizacji z Kołobrzegiem W Kołobrzegu zbudowano kaplicę św. Jerzego Wzmianka o Połczynie-Zdroju 1333 Bracia Ludeke i Hasso von Wedel nadali Złocieńcowi brandenburskie prawa miejskie Wzmianka o Miastku 1334-1336 Krzyżacki wójt Lęborka zmuszał kupców z Pomorza Zachodniego do sprzedaży swoich towarów w swoim mieście ze znaczną dla nich stratą 1334 Herman Roden i Wiskinus von Vorbeke wymienieni zostali jako właściciele Czaplinka 1335 Polczyn-Zdrój otrzymał brandenburskie prawa miejskie z rąk swych właścicieli, von Wedlów 49 W Sianowie istnieje podgrodzie, będące własnością tutejszego zamku Słupsk zakupił osadę w Ustce Wilhelm von Massów wymieniany jako pan Miastka 1336 Henryk von Wedel otrzymał od margrabiego przywilej na budowę zamku w Kaliszu Pomorskim 1336-1352 Rozbudowa i ufortyfikowanie Kalisza Pomorskiego 1337 Święcowie - Jaśko z Darłowa i Jaśko ze Sławna sprzedali Słupskowi Ustkę i okoliczne wsie. Ustka własnością rady miejskiej Słupska Układ w Berlinie - w zamian za obronę Połczyna przed wrogami, margrabia uzyskał poparcie Wedlów i ich pomoc wojskową 1338 Budowa kościoła Najświętszej Maryi Panny w Świdwinie, prawdopodobnie w miejscu wcześniejszej, drewnianej świątyni Wzmianka o Lęborku 1339 Biskup kamieński Fryderyk von Eickstadt zakupił ziemię bobolicką od rodziny von Wedel wraz z trzy czwartą częścią samego miasta Bobolic 50 1340-1378 Rozbudowa miasta i zamku w Złocieńcu. Miasto otoczono murami obronnymi 1340 Bobolice otrzymały prawa miejskie z rąk biskupa kamieńskiego Fryderyka von Eickstadta 1341 Mieszczanie ze Słupska i okoliczna szlachta urządzili zbiórkę pieniędzy na spłatę brakującej części (2 766 grzywien) zaciągniętego u Krzyżaków w 1329 r. przez książąt zachodniopomorskich długu. Miasto przeszło w własność książąt wołogojskich. Książęta Szczecina, Wenedów, Kaszubów, Pomorza i Rugii przyrzekli, że nigdy nie doprowadzą do przekazania bądź odsprzedania ziemi słupskiej ani Prusom, ani Zakonowi Krzyżackiemu Lębork otrzymał chełmiński zakres praw miejskich z rąk mistrza zakonnego Dietricha Burggraffa von Altenburga Siedziba komturstwa została przeniesiona ze Słupska do Bytowa 1343-1370 Karlino feudalną rezydencją biskupią; rozpoczęcie budowy murowanego zamku 1343 Przymierze polsko-pomorskie. Książę słupski Bogusław V ożenił się z córką Kazimierza Wielkiego, Elżbietą. Było to przypieczętowanie układu postanawiającego, że w razie wojny Polski z Zakonem, Bogusław V nie przepuści posiłków dla Zakonu i przyśle Kazimierzowi Wielkiemu 400 rycerzy. Okazałe wesele zostało odnotowane w kronikach Jana Długosza 51 Sianów otrzymał lubeckie prawa miejskie z rąk rycerza Piotra Święcy z Polanowa. Do miasta przyłączono Nową Wieś (rejon ul. Łubuszan) Wzmianka o dworze stanowiącym własność joanitów w Sławnie 1345 Ludwik Brandenburski za zgodą biskupa kamieńskiego oddał joanitom zamek i miasto Czaplinek W Lęborku zakończono budowę zamku 1346 Bytów otrzymał chełmińskie prawa miejskie z rąk Wielkiego Mistrza Henryka Dusemera. Zasadźcami mianowano H. Beschorna i Johana Krzyżacy założyli osadę w Debrznie Okres sporów Koszalina ze szlachtą. Pachołkowie koszalińscy spalili pobliską wieś Manowo, za co miasto musiało zapłacić 200 grzywien kołobrzeskich 1347 Obalenie władztwa Święców na ziemi sławieńskiej przez Bogusława V i przyłączenie go do księstwa słupskiego 1348-1355 Bunty mieszczan z Drawska wywołane przeciwko Wittelsbachom, pobierającym zbyt wygórowane podatki 1348 52 Wielki Mistrz Zakonu Krzyżackiego Henryk Dusemer nadał Człuchowowi prawa miejskie. Pomimo tego nowopowstałe miasto nadal wegetuje w cieniu potężnej warowni Książę zachodniopomorski Bogusław V przekazał Sianów biskupom kamieńskim. Ów biskup nadał wkrótce miastu liczne przywileje, m in. prawo do korzystania z dodatkowych pól i łąk, połowu ryb w rzekach, polowań w okolicznych lasach Zamieszki w Połczynie-Zdroju spowodowane nadmiernym uciskiem fiskalnym Na Pomorze dotarła zaraza zwana czarną śmiercią (dżuma dymieniczna) 1350 W celu odbudowy ze zniszczeń, spowodowanych wcześniejszymi rozruchami w Drawsku , margrabia Ludwik zwolnił miasto z podatków na okres 5 lat Wzmianka o sławieńskiej kaplicy św. Jerzego Wedlowie stali się formalnymi właścicielami Kalisza Pomorskiego Margrabia Ludwik osadził w Drawsku Pomorskim zakon franciszkanów 1351 Epidemia dżumy w Połczynie-Zdroju i Świdwinie W ośrodkach miejskich rozpoczęło się prześladowanie ludności żydowskiej; obwiniano ją za tegoroczną „czarną śmierć" (dżumę) 1352 53 Książę Bogusław V zakupił od bogatej mieszki darłowskiej Elżbiety von Behr wyspę wraz z młynem z myślą o budowie zamku. Rozpoczęła się budowa zamku. Intensywne prace budowlane będą prowadzone do 1374 r. Pierwsza pisana wzmianka o pielgrzymkach udających się na Górę Chełmską 1353 Piotr z Polanowa odstąpił miasto biskupom kamieńskim Koszalin zakupił wieś Unieście (Vnest-Venest > wejście-wyjście z portu) 1354 Debrzno otrzymało prawa miejskie 1355 Na tle nadmiernego ucisku fiskalnego, w Połczynie-Zdroju dochodzi do kolejnych zamieszek 1356 Fundacja klasztoru Marientron na Wzgórzu Świątki k./Szczecinka przez księcia Bogusława V i jego młodszych braci Barnima IV i Warcisława V Konsekracja kościoła św. Jana Chrzciciela w Ustce 1357 Komtur gdański Zygfryd von Basenheim nadał Łebie lubecki zakres praw miejskich Święcowie sprzedali Polanów i Sianów biskupom kamieńskim. Odtąd biskupi sprawowali pieczę nad zamkiem w Polanowie 54 Łeba otrzymała prawa miejskie z rąk komtura gdańskiego Wilhelma von Baldersheima ok. 1360 Epidemia „czarnej śmierci" na Pomorzu Zachodnim 1360 Rozpoczęto budowę zamku w Starym Drawsku (Drahimiu). Budowa potrwa do 1366 r. 1361 Król duński Waldemar IV, dążąc do zjednoczenia Skandynawii, zniszczył miasto Wisby na Gotlandii - miejsce postoju statków hanzeatyckich. Hanza wystąpiła zbrojnie. Kołobrzeg ze Szczecinem i Anklamem wystawił przeciw duńskiemu władcy 600 żołnierzy i wiele okrętów. Wojna skończyła się zwycięstwem Waldemara IV, a Kołobrzeg poniósł straty w wysokości 6 000 grzywien lubeckich Darłowo, za pośrednictwem Kołobrzegu, stało się członkiem Hanzy W klasztorze augustianów eremitów w Świątkach pod Szczecinkiem zmarła najstarsza córka Kazimierza Wielkiego, Elżbieta Piastówna, gdzie próbowała schronić się przed zarazą 1362 Darłowo utrzymuje kontakty z miastami hanzeatyckimi 1363 Lębork siedzibą wójta krzyżackiego 55 1364 W klasztorze na Świątkach zmarła i tam została pochowana księżna Zofia, żona Barnima IV (według innych źródeł księżna Zofia zmarła na zamku w Białogardzie)3 Zamek w Machlinach k./Czaplinka wymieniono jako własność joanitów 1365 Budowa przytułku św. Ducha w Sławnie Wzmianka o przynależności Słupska do Hanzy Poświęcenie kaplicy znajdującej się w północnym skrzydle zamku wysokiego w Człuchowie 1366 Joanici sprzedali zamek w Starym Drawsku Kazimierzowi Wielkiemu. Król oddal joanitom zamek w lenno 1367 Podział księstwa zachodniopomorskiego pomiędzy braćmi. Warcisław V otrzymał ziemię szczecinecką 1368 Kazimierz Wielki włączył do Polski obszar pomiędzy Drawą a Gwdą wraz z Czaplinkiem i Drahimiem (Starym Drawskiem). Udało mu się to dopiero m.in. po interwencji stolicy apostolskiej. Król dopomógł również książętom szczecińskim w odzyskaniu ziemi słupskiej. Zmiana dróg handlowych z 3 por. H. W. Janocha, F. J. Lachowicz, Zamki Pomorza Środkowego, Koszalin 1990, s. 17 56 Pomorza do Polski. Układ w Drawsku Pomorskim usankcjonował większość polskich zdobyczy, które jednak okazały się nietrwałe. Po śmierci Kazimierza Wielkiego powyższe tereny powróciły do margrabiów brandenburskich Margrabia brandenburski Otto oddał Kazimierzowi Wielkiemu komandorię z Czaplinkiem i zamkiem 1370 Każko Słupski, desygnowany następca tronu po Kazimierzu Wielkim, otrzymał w testamencie ziemię sieradzko-łęczycką. Kruszwicę, ziemię bobrzyńską, Bydgoszcz, Złotów i Wałcz Biskupstwo kamieńskie zastawiło przygraniczne Bobolice - jako zastaw pożyczki, Bobolice przypadły Krzyżakom Budowa ratusza w Kołobrzegu 1371 Drawsko Pomorskie stało się własnością Wedlów 1372 Na darłowskim zamku odbył się zjazd książąt pomorskich - kuzynów i braci Bogusława V Kaźko IV Słupski został współrządcą swego ojca, księcia Bogusława V Biskup kamieński decyduje się na przeniesienie siedziby biskupiej do Karlina. Początki prac przy budowie obronnego zamku Waldemar IV Duński sprzedał Kołobrzegowi tereny pomiędzy Skanór i Falsterbo przy wybrzeżach Skanii. Teren ten stanowił zaplecze dla rybołówstwa morskiego 57 Bogusław V oddał w zastaw Białogard waz z zamkiem Gordowi Manteufilowi 1373 Marchia Brandenburska (w tym okolice Drawska) włączona w skład władztwa rodu cesarskiego 1374 Połczyn-Zdrój własnością Manteufflów Margrabia Zygmunt oddał w lenno Henrykowi von Giintersbergowi wójtostwo ziem nad Notecią i Drawą z zamkiem w Kaliszu Pomorskim 1376 Pomorzanie zniszczyli twierdzę joanitów w Machlinach nieopodal Drawska Pomorskiego. Książę pomorski złupił Czaplinek i okolice Wojska pomorskie zniszczyły obronny zamek w Czaplinku 1377 Gdański komtur Albrecht von Schwarzburg wyznaczył granicę Zakonu Krzyżackiego z ziemią lęborską i bytowską Pierwsza wzmianka o murowanym domu w Koszalinie Zmarł Kazimierz IV (Kaźko Słupski) 1378 Na Górę Chełmską z polecenia papieża przybyła pielgrzymka pokutników Rzymu 58 Z rąk właściciela Świdwina, Hansa von Wedla, miasto otrzymało potwierdzenie wszystkich dotychczasowych nadań i przywilejów Konrad von Wallenrod stał się komturem ziemi człuchowskiej. Funkcję tę sprawował od 25 lipca 1378 r. do 28 listopada 1382 r., po czym został wybrany na Wielkiego Mistrza Zakonu Krzyżackiego Kalisz Pomorski stał się własnością Gtintersbergów 1379 Książę słupski Warcisław VII potwierdził przebieg ustalonej w 1377 r. przez komtura krzyżackiego Albrechta von Sschwarzburga. Mimo to przebieg tej granicy został ostatecznie zatwierdzony w 1408 r. w Czarnem 1380 „Executorium" papieskie raz na zawsze zabroniło przedstawiać arcybiskupstwu gnieźnieńskiemu jakiekolwiek roszczenia do wschodniej części biskupstwa kamieńskiego Wielki Mistrz Winrich von Kniprode spotkał się w Sławnie z księciem Warcisławem VII, gdzie podpisano układ normalizujący stosunki na terenach przygranicznych. Przewidziano m.in. wspólne ściganie dłużników i przestępców Ukończono budowę kołobrzeskiego ratusza 1381 Rada miasta Gdańska zwróciła się do władz Darłowa, by dwóm gdańszczanom, Konradowi Plathe i Heynemu von Rubin udzielono pożyczki w wysokości 1000 grzywien. Z pożyczek udzielanych przez radę Darłowa korzystali także słupscy książęta 1382 59 Wielki Mistrz Zakonu Krzyżackiego Konrad Zóllner von Rothenstein nadał Białemu Borowi chełmińskie prawa miejskie Lokacja Białego Boru na prawie chełmińskim na tzw. „surowym korzeniu" Słupsk (i przynależny mu port w Ustce) stał się członkiem Hanzy Właściciel Świdwina, Hans Wedel, oddał miasto pod zastaw za 500 grzywien otrzymanych od rady miasta Chojny. Do zwrotu pożyczki prawdopodobnie nie doszło W Darłowie na zamku urodził się Eryk I. W wieku 15 lat został królem Danii, później także i Szwecji i Norwegii. Doprowadził on do dalszej rozbudowy darłowskiego zamku. [ERYK I POMORSKI] ERYK I POMORSKI W 1382 r. na zamku w Darłowie przyszedł na świat najsłynniejszy pomorski władca Eryk I. Wychowany w Kopenhadze przez cioteczną babkę, a zarazem duńską królową Małgorzatę, w wieku 15 lat został królem Danii. Po zjednoczeniu państw skandynawskich zasiadł także na tronie Szwecji i Norwegii. Król Eryk, mimo 25-letniego pożycia z Filippą córką angielskiego króla Henryka IV, nie doczekał się potomka. Dążył więc do osadzenia na tronie skandynawskim swego kuzyna Bogusława IX. Eryk zwracał się także do Władysława Jagiełły z propozycją zawarcia dwóch unii - kalmarskiej i polsko-litewskiej. Jako warunek stawiał małżeństwo Jadwigi i Bogusława IX. Do małżeństwa i unii nie doszło, a zamiłowanie Eryka do przygód i pięknych kobiet doprowadziło w końcu do otwartego buntu poddanych. Ostatecznie władca zmuszony był uciec do swojego zamku Visby na Gotlandii. Zdetronizowany, szybko stał się korsarzem i z wierną mu drużyną przez 12 lat łupił kupieckie statki i wybrzeża Skandynawii. Ostatni „Wiking Bałtyku", jak nazywali go współcześni, zgromadził nieprawdopodobne skarby. Kroniki wspominają między innymi o szczerozłotym posągu Chrystusa naturalnej wielkości, złotej monstrancji, srebrnych figurach Dwunastu Apostołów, oraz o wielu drogocennych klejnotach i naczyniach. W 1449 r. Eryk powrócił do Darłowa, gdzie w dostatku dożył swoich ostatnich dni. Zdobyte w wyprawach skarby pozwoliły księciu przeprowadzić rozbudowę zamku. Ze wszystkich skarbów umierającemu byłemu królowi pozostał tylko złoty gołąb, z którym nie chciał się rozstać aż do śmierci w 1459 r. i którego włożono mu do trumny. W 60 1888 r. podczas remontu kościoła mariackiego wydobyto z krypty i otwarto trumnę Eryka. Znalezionego obok szczątków króla złotego gołębia przekazano na dwór pruski i od tej pory ślad o nim zaginął. Prochy Eryka złożono w sarkofagu z piaskowca, który do dziś można oglądać w kościele NMP w Darłowie - w kaplicy po prawej stronie od głównego wejścia.4_ 1383 Zakończyła się budowa zamku w Białym Borze 1384 Odnowienie porozumienia granicznego pomiędzy księstwem sławieńskim a Zakonem. Odnowienie zawarte zostało w Lęborku Na zamku krzyżackim w Elblągu wydano dokument, uprawniający stronę krzyżacką do odebrania ziemi świdwińskiej Do Świdwina przybył Zakon Szpitala Najświętszej Maryi Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie W Koszalinie wzniesiono kaplicę św. Gertrudy w stylu skandynawskim 1385 Karlino otrzymało lubeckie prawa miejskie z rąk biskupa Rehberga 1386 Koszalin, za pośrednictwem Kołobrzegu, utrzymuje kontakty handlowe z Hanzą 4 E. Bielecka, E. Dzierko, Zamek Książąt Pomorskich w Darłowie. Przewodnik po Muzeum, Koszalin 1993, s. 10-11; J. Ellwart, Pomorze Środkowe. Przewodnik turystyczny, Gdynia 1999, s. 30 61 Porozumienie pomiędzy Krzyżakami a słupskimi książętami, zawarte w Lęborku Biskup Rehberg z Karlina zaciągnął u mieszczan kołobrzeskich pożyczkę pod zastaw zamku na prowadzenie wojny z książętami zachodniopomorskimi 1387 Biskupi kamieńscy zmuszeni zostali oddać Polanów księciu Bogusławowi VIII jako zastaw za zaciągniętą pożyczkę Na Górze Chełmskiej modliła się błogosławiona Dorota z Mątów przed podróżą do Rzymu Białogard stał się członkiem Hanzy 1388 W pobliżu Sianowa napadnięto na orszak Wilhelma, księcia Geldrii zdążającego do Krzyżaków. Sprawcami okazali się rycerze z Nowej Marchii, księstwa słupskiego, dominium biskupiego i ziemi białogardzkiej Z nieznanych dla nas przyczyn mieszczanie z Koszalina zabili pana Hennecke. Był to przykład częstych sporów mieszczaństwa z rycerstwem Warcisław IV rozpoczął budowę murowanego zamku w Białogardzie. Na terenie grodu przez pewien czas urzęduje książę 1389 Rycerze ze Szczecinka rozblili posiłki zmierzające z Niemiec do Prus. W odwecie biskup kamieński zagroził narzuceniem klątwy na ziemię szczecinecką Złocieniec zniszczony przez Krzyżaków. Odbudowa zamku i miasta 62 ok. 1390 Nasilenie się ruchu pielgrzymowego. Mieszkańców Pomorza, jako pokutników przyciągała Ziemia Święta, Rzym, klasztor Santiago de Compostella i Akwizgran ok. 1390 Prawdopodobna data budowy kościoła w Sławsku (datą graniczną budowy kościoła jest 2 poł. XIV w.) 1390 Książę słupski Warcisław VII złożył w Pyzdrach hołd Władysławowi Jagielle. Księstwo słupskie stało się lennem Korony Polskiej „Cud w Osiekach" uczynił to wieś sławnym miejscem pielgrzymkowym [HOSTIA OSIECKA] Jak głoszą historyczne przekazy, w 1390 r. we wsi Osieki, położonej przy zachodnim krańcu jeziora Jamno, nieopodal Sianowa, miał miejsce cud. W tutejszym kościele św. Antoniego odbywała się msza święta. Podczas komunii, blisko ołtarza, stała uboga świniarka. Podchodząca od tyłu szlachcianka, przepychając się do przodu, uderzyła świniarkę za to, że ośmieliła się stanąć przed nią. Dziewczyna straciła równowagę i wpadła na księdza sięgającego właśnie po hostię. Najświętszy Sakrament wypadł mu z ręki, a gdy go podniósł, okazało się, że hostia krwawi. Szlachcianka jako winna świętokradztwa musiała udać się z błagalną pielgrzymką do Rzymu. Podobno już nigdy nie powróciła w rodzinne strony. Leganda zapewnie ma swój urok, ale trzeba pamiętać, że dla tej okolicy (pomijając Górę Chełmską k./Koszalina i Świętą Górę pod 5 J. Ellwart, Pomorze Środkowe. Przewodnik turystyczny, Gdynia 1999, s. 71 63 Polanowem), brakowało jakiegokolwiek chrześcijańskiego elementu, który miałby odbicie w lokalnej tradycji, a tym bardziej, jeśli chciałoby się uczynić z nieznanej miejscowości słynny ośodek pielgrzymkowy. Prawdopodobnie szlachcianka tak silnie popchnęła ubogą świniarkę, że dziewczyna uderzyła w hostię, co doprowadziło do rozległych uszkodzeń, a krew na hostii mogła należeć właśnie do pobitej. Uszkodzenia wewnętrzne mogły być na tyle silne, by dziewczyna zmarła, bądź została skazana na długi i bolesny powrót do zdrowia, skoro szlachcianka zmuszona została do udania się na pielgrzymkę aż do Rzymu. Nagłośnienie tego incydentu w postaci cudu zostało szybko wykorzystane przez biskupa kamieńskiego Nikolausa Bucke^a, który natychmiast rozpropagował „cud z Osiek" w latach 1392-95 i co pozwoliło uczynić Osieki słynne na ponad sto lat.6 Nie wszystkie „cuda" dało się odpowiednio rozpropagować, a co za tym idzie - ściągnąć dary od pielgrzymów. Znane są liczne fałszywe dokumenty kościelne preparujące lokalne kulty. Nie było wcale ważne, jakimi pobudkami kierowali się produkujący je zakonnicy. O wiele ważniejsze było to, że ówcześni chcieli wierzyć w cuda; prawda była jedynie wartością zbiorową uwarunkowaną tradycjami grupy. Dlatego też taka struktura psychologii społecznej stanowiła bardzo podatny grunt dla wiary w świętych, w relikwie, i... cuda. Podczas reformacji cudowna hostia zaginęła nie wiadomo gdzie, a o wydarzeniach sprzed sześciuset lat mało kto pamięta._ 1392 Warcisław XVII słupski i Warcisław VIII wołogoski wybrali się na pielgrzymkę do Ziemi Świętej 1394 Hanza wraz ze sprzymierzonymi miastami (m. in. z Kołobrzegiem, Słupskiem i Darłowem) wyekwipowała flotyllę wojenną przeciwko bałtyckim piratom. Wyprawa nie przyniosła efektu, a piratów poskromniono dopiero w XV w. W okolicach Szczecinka zamordowano Warcisława VII, księcia wołogojskiego 6 Pommersche Nachrichten mit Kolberger Blatt, Nr. 1-2 (23-24), Fruhling/Sommer 2001 64 Na zamek w Karlinie ściągnięto i osadzono Kartuzów W Darłowie księżna Adelajda założyła ostatni klasztor (obok klasztoru w Łącku k./Sławna) na terenie ziemi słupskiej. Był to klasztor kartuzów W Łącku k./Sławna wznoszony jest klasztor kartuzów 1395 Pożar Słupska Konrad von Jungingen potwierdził prawa miejskie Białego Boru oraz przywileje z 1382 r. Czarne otrzymały prawa miejskie z rąk Wielkiego Mistrza Konrada von Jungingena 1395-1403 Budowa zamku w Czarnem 1396 Wielki sztorm zmył z brzegu część zabudowań Łeby 1398 Początek budowy bytowskiego zamku. Kamienie, cegły i inne materiały były gromadzone przez 8 lat. Prace budowlane zostaną zakończone w 1405 r. ok. 1400 Początek budowy zamku w Krągu k./Polanowa Biały Bór otoczono murami miejskimi 65 1400 Zygmunt Luksemburski odsprzedał Krzyżakom ziemię drawską z Drawskiem Pomorskim, Złocieńcem i Czaplinkiem. Pozwoliło to na częściowe okrążenie ziemi słupskiej od południa i na uniezależnienie się Zakonu od biegnącej przez nią głównej drogi ze Szczecina do Gdańska Wzmianka o murach obronnych Sławna 1402 Podział terytorialny księstwa słupskiego na część wschodnią i zachodnią 1403 Mieszczanie z germańskiego Nowego Sławna (obecne Sławno) napadają na wendyjskie Sławsko, niszcząc gród i całą zabudowę. Serię napadów niszczycielskich na terytorium Nowej Marchii prowadzi także rycerstwo z księstwa słupskiego Bogusław VIII wystawił przywilej handlowy kupcom polskim, zezwalający na handel w księstwie słupskim i na korzystanie z portu w Darłowie 1405 Wezwany do Rzymu Mikołaj Bock, biskup diecezji kamieńskiej, poprosił Krzyżaków o zaopiekowanie się biskupstwem, gdyż sądził, że książę słupski Bogusław VIII niespodzianie napadnie na biskupstwo. Biskup zwrócił się też z prośbą do Wielkiego Mistrza Konrada von Jungingena o pieczę nad zamkami w Koszalinie, Karlinie i Bobolicach, jak i o wyznaczenie jednego z Krzyżaków na wójta biskupstwa kamieńskiego 1406 Krzyżacy zajęli Czaplinek wraz z okolicą 66 1407 Władysław Jagiełło zarządał od joanitów wpuszczenia polskich załóg do Czaplinka i Starego Drahimia. Zakonnicy odmówili, toteż król wypędził joanitów z ich posiadłości i odebrał im dobra Wielki Mistrz Zakonu Ulrich von Jungingen potwierdził miastom i mieszkańcom Nowej Marchiii wszystkie dotychczasowe prawa i przywileje Mieszczanie ze Szczecinka ujęli Klausa Kleista z pobliskiego Radacza, który swymi napadami doprowadził do zubożenia wielu znakomitych mieszczan. Doprowadziło to do wstawiennictwa członków rodziny Kleistów z całego Pomorza. Kleistowie przyrzekli, że jeśli Klaus Kleist w przyszłości dokona dalszych szkód, to członkowie rodu staną się zakładnikami szczecineckich mieszczan 1408 Pożar Białego Boru W Czarnem ostatecznie potwierdzono przebieg granicy pomorsko-krzyżackiej Ulrich von Jungingen ponownie potwierdził prawa miejskie Białego Boru 1409 Bogusław VIII zawarł w Szczecinku przymierze z Zakonem Krzyżackim, przyrzekając im pomoc zbrojną w czasie ewentualnej wojny. Książę jednak uchylił się od udzielenia pomocy podczas wojny polsko-krzyżackiej w latach 1409-1410 Wojska polskie pustoszą Kalisz Pomorski wraz z zamkiem 67 Komturowie z Tucholi i Człuchowa napadli na Krajnę, paląc Sępólno Krajeńskie i Kamień Krajeński. Zdobyto Bydgoszcz, gdzie osadzono załogę komturstwa człuchowskiego Wizyta Ulricha von Jungingena w Lęborku, Bytowie, a także w podbytowskim Niezabyszewie Na zamku w Szczecinku odbył się antypolski zjazd z udziałem książąt zachodniopomorskich: Bogusława VIII Słupskiego, Świętobora I Szczecińskiego oraz Wielkiego Mistrza Zakonu Krzyżackiego Ulricha von Jungingena. Książęta przyrzekli, że nie zawrą z Jagiełłą żadnych umów bez wiedzy Zakonu, a w razie wojny opowiedzą się po stronie Krzyżaków. Z umowy wywiązał się jedynie Kazimierz V Szczeciński, który wystawił 600-osobową drużynę przeciw Jagielle, z której to jeden z heroldów wręczał przed bitwą słynne dwa nagie miecze Wojska pomorskie Bogusława VIII ostatecznie zajęły biskupie Karlino i spaliły miasto wraz z kościołem. Zamek, otoczony wodą nie został zdobyty Odnowiono dotychczasowe przywileje Białego Boru Wzmianka o Barwicach 1410 Wojska Jagiełły bezskutecznie oblegały zamek w Człuchowie Okolice Białego Boru zostały spustoszone przez Pomorzan. Jeszcze tego samego roku, zmuszeni do opuszczenia Białego Boru Pomorzanie, spalili miasto Bogusław VIII udał się do Malborka, składając tam hołd Władysławowi Jagielle. Za to książę otrzymał w lenno Lębork, Człuchów, Świdwin, Czarne, Biały Bór i Debrzno Rozbudowa kolegiaty mariackiej w Kołobrzegu 68 1411 W okolicy Lędyczka k./Człuchowa rozegrała się krwawa bitwa rycerstwa polskiego z wojskami komtura człuchowskiego, Klausa Kameke I pokój toruński. Ziemia bytowska i lęborska częścią Zakonu Krzyżackiego 1412 Krzyżacy organizują zbrojne napady na ziemię słupską Darłowo stało się pełnoprawnym członkiem Hanzy 1412-1413 Wielokrotne najazdy rycerstwa pomorskiego i małopolskiego na Ziemię Drawską 1413 Komtur człuchowski przypuścił niespodziewany atak na Krajnę. Podczas błyskawicznego uderzenia zrównano z ziemią Łobżenicę. Strona polska wystąpiła z pretensjami, że Krzyżacy nie dotrzymują warunków traktatu z 1411 r. Skargi te nie zostały rozpatrzone Ukończono przebudowę warowni w Świdwinie 1414 Początek soboru w Konstancji. Rozpoczyna się proses rozjemczy, na którym biskup kamieński ocenił swoje straty w wojnie z Pomorzem na 30 000 złotych reńskich guldenów Mieszczanie ze Słupska niedopuścili do rozbudowy tutejszego zamku, którego budowę kontynuował w tym czasie Bogusław VIII 69 1415 Napad Pomorzan na stanowiącą własność Zakonu Krzyżackiego wieś Miłocice k./Miastka i zrównanie wsi z ziemią 1416 Rada miejska Słupska, wbrew zaleceniom Hanzy, udzieliła schronienia Flotemu, działaczowi opozycyjnemu Hanzy. Doprowadziło to do rozszerzenia konfliktu, co zakończyło się usunięciem Słupska z Hanzy 1418 Pakt obronny Darłowa, Słupska i Sławna, którego celem stała się ochrona lądowych dróg handlowych Bobolice powróciły do biskupstwa kamieńskiego Układ dwóch konkurujących ze sobą ośrodków portowy ch - Kołobrzegu i Darłowa - na mocy którego oba miasta znosły cła na towary sprzedawane pomiędzy sobą W Darłowie pochowano Bogusława VIII 1419 Rada miejska Koszalina stała się wierzycielem biskupów kamieńskich z chwilą wykupu długów biskupiego zamku w Karlinie. Pod zastaw wzięto za sumę 3 000 grzywien olborę, t.j. podatek miejski 1420 Wojska polskie najechały na Kalisz Pomorski i zniszczyły miasto wraz tutejszym zamkiem Biskup sprzedał Kołobrzegowi swoje dochody z czynszu solnego za sumę 5000 grzywien 70 1422 Mieszkańcy Drawska Pomorskiego, za cichym przyzwoleniem władz zakonnych, zorganizowali wyprawę na obsadzony polską załogą zamek w Drahimiu. Mieszczanie zostaną wyparci z zamku dopiero w 1423 r. Pokój melneński. Krzyżaków zobowiązano do oddanian Polsce Starego Drawska Zjazd miast pruskich w Malborku zakwestionował wielkość beczek przywożonej tam soli kołobrzeskiej. Kołobrzegowi nakazano stosowanie beczek luneburskich pod groźbą konfiskaty towaru 1423 Do Szczecinka przybył król Danii Szwecji i Norwegii Eryk I, książęta Otto i jego brat Kazimierz V szczecińscy, Bogusław IX słupski, Wielki Mistrz Krzyżacki Paul von Russdorf, delegat Zakonu Kawalerów Mieczowych z Inflant, wójt Nowej Marchii i opat klasztoru w Kołbaczu, a także przedstawiciele pomorskiej szlachty. Celem zjazdu była kolejna próba zmontowania antypolskiego układu, przewidującego, że na wypadek wojny z Polska, każda ze stron w ciągu trzech miesięcy wystawi 2000 zbrojnych Krzyżacy zajęli Drawsko Pomorskie, mieszczanie drawscy zostali wyparci z Drahimia Król Eryk I udał się na pielgrzymkę do Ziemi Świętej 1427 Sojusz zawarty pomiędzy Koszalinem, Kołobrzegiem, Słupskiem, Darłowem i Sławnem w celu ochrony przed napadami rabusiów i członków rodów pomorskich na kupców wymienionych miast Przystąpienie Koszalina do Hanzy 71 1431 Budowa nowej świątyni na Górze Chełmskiej. Budowy obiektu nie ukończono 1432 W Czaplinku zamieszkała dość spora grupa taborytów 1433 Husyci z Czech zorganizowali wielką wyprawę przeciwko Krzyżakom, kierując się na Gdańsk i Tczew. Przeszli przez Człuchów, spustoszyli Koczałę. Mimo gróźb ze strony Krzyżaków, do wyprawy dołączył książę Bogusław ze Słupska. Dzięki temu zabiegowi Husyci pozostawili niezniszczony Szczecinek Bezskuteczne oblężenie zamku w Bytowie przez Husytów Biały Bór złupiony przez Czechów Złocieniec zajęty za zgodą Wedlów przez siły polsko-czeskie. Uchroniło to miasto przed poważniejszymi zniszczeniami 1435 Pierwsza wzmianka o pątnikach udających się na odpust na Górę Rowokół pod Smołdzinem Wójt Grabowa k./Sławna zabrał kupcowi gdańskiemu kilka koszy fig wiezionych z miast Pomorza Zachodniego. Spowodowało to interwencję Gdańska u rad miejskich Słupska, Darłowa i Koszalina z nakazem przywrócenia ładu i porządku na drogach Pomorza Zachodniego 72 1436 Biskup kamieński Zygfryd zastawił Polanów i Sianów wraz z okolicą u księcia sławieńsko-słupskiego Bogusława IX. Książęta sławieńsko-słupscy wykorzystywali zamek sianowski jako rezydencję myśliwską Krzyżacy ponownie zajęli Złocieniec 1438 „Wielka śmierć" zdziesiątkowała całe rodziny Świdwina 1440 W okresie konfliktów Anglii z Hanzą, Koszalin uwięził kupca angielskiego, przebywającego w mieście. O kupca w swym liście do Lubeki upomniał się sam angielski król Henryk VII W Kwidzynie założono Związek Pruski, do którego przystąpił Lębork. Bytów, z racji swego uzależnienia administracyjnego od Krzyżaków, nie przystąpił do związku Zbrojne oddziały Kołobrzegu napadły7 na konkurencyjny port Koszalina w Unieściu, niszcząc zgromadzoną tam sól potrzebną do konserwacji ryb Walter von Kirschkorb został krzyżackim wójtem Świdwina. Niedługo potem pomiędzy miastem a nim będą toczyły się spory i nieporozumienia. Panowie von Leckow, Von Ramele i von Manteufflowie prowadzą rozmaite zatargi z mieszczanami świdwińskimi 1441 Sztorm w Łebie zniszczył część miasta 1442 W odwecie za napady Krzyżaków na ziemię słupską, Kleistowie wraz z podszczecineckimi Kaszubami urządzili wypady na ziemie Zakonu 73 Spór kapituły kołobrzeskiej z miastem. Kapitułę poparł biskup Zygfryd, toteż miasto weszło w spór z samym biskupem. Fakt ten stał się przyczyną otwartej wojny; Kołobrzeg zamknął bramy miasta przed zdążającym do niego biskupem, obozującego poza miastem przez kilka dni. Pośrednikiem w sporze stał się Bogusław IX, który czując się obrażonym kazał sobie zapłacić 9000 grzywien z Kołobrzegu, a biskup miał prosić radę miejską o przebaczenie Biskup Zygfryd potwierdził wszystkie posiadłości Koszalina Do Świdwina sprowadzono klasztor kartuzów 1444 Krzyżacy ze Świdwina niszczą pobliskie miasteczko i zamek w Lipiu Biskup kamieński Zygfryd sprzedał Bobolice wraz z zamkiem Micksowi Massowowi za 5 000 marek Kompleks leśny o obszarze 30 km kw., położony na wschód od Koszalina, stał się lennem miasta, nabytym od rodu von Kamecków 1446 Bitwa pod Tatowem k./Koszalina pomiędzy Kołobrzegiem a Koszalinem na tle zatargów konkurujących ze sobą miast. Bitwa przyniosła zwycięstwo Koszalinowi, którego mieszkańcy triumfalnie powrócili do miasta, unosząc ze sobą znaki wojenne przeciwników Spór Kołobrzegu z nowym biskupem Henningiem Ivenem. Miasto odmówiło złożenia hołdu, nazywając biskupa intruzem. Biskup obłożył Kołobrzeg klątwą Na zamku w Świdwinie Krzyżacy osadzili w więzieniu, a następnie zamordowali rycerza z Prus Henryka Skolima, pozbawionego wcześniej swego majątku. Sprawa ta zaostrzyła i tak już napięte stosunki władz krzyżackich ze świdwińskim rycerstwem i mieszczaństwem 74 Koszalin zakupił część jeziora Jamno. Trudności w eksploatacji lasów, uzyskanych przez miasto w 1444 r. spowodowały ich przekazanie klasztorowi bukowskiemu W klasztorze w Świątkach pod Szczecinkiem pochowano Bogusława IX 1447 W księstwie słupskim rządy objął Eryk I 1449 Pierwsza wzmianka o istnieniu szkoły miejskiej w Słupsku 1450 Odbudowa zamku w Kaliszu Pomorskim Zamek w Złocieńcu własnością Borcków 1452 Brandenburgia wykupiła z rąk Zakonu Krzyżackiego Nową Marchię 1453 W Darłowie zmarł Eryk I. Pierwotnie pochowano go w bądź w tutejszym klasztorze kartuzów bądź u cystersów w pobliskim Bukowie Morskim. W przyszłości Fryderyk III ufunduje dla niego skromny sarkofag, który zostanie złożony w kościele mariackim w Darłowie Budowa Bramy Koszalińskiej w Sławnie 75 1454 Zamki w Człuchowie i Bytowie opanowane przez oddziały Związku Pruskiego z Gdańska, dowodzone przez Antoniego von Osten. Koniec panowania Krzyżaków w obu miastach zakończył się m. in. spaleniem Bytowa. Z Lęborka uciekł krzyżacki wójt Drawsko Pomorskie zostało podporządkowane Friedrichowi von der Ostenowi, wójtowi ze Świdwina Eryk II panem Czarnego. Z jego ramienia tutejszym komendantem został Konrad Massów Krzyżacy pod Świdwinem założyli wielki obóz wojskowy, w którym udało się zebrać 15 000 żołnierzy. Świdwinianie prowadzą pertraktacje z elektorem, mające na celu pozbycie się żołnierzy, których pobyt poważnie nadwyrężył możliwości finansowe Bitwa pod Chojnicami. Wojska Kazimierza Jagiellończyka poniosły ogromną porażkę. Oddziały polskie rzuciły się do panicznej ucieczki w kierunku Człuchowa. Tych, których zdołano doścignąć, bestialsko zamordowano Lębork włączono do Polski Prawdopodobnie w Darłowie (a nie w Słupsku) urodził się Bogusław X, najwybitniejszy władca Pomorza. Inne źródła za miejsce narodzin przyszłego wielkiego księcia opowiadają się za Słupskiem. [HANS LANGE] HANS LANGE Z domem nr 20 w Łącku pod Darłowem, na miejscu spalonej w XVIII wieku zagrody, związana jest legenda. Mieszkał tu niegdyś rybak Hans Lange, który pod swój dach przyjął wygnanego z zamku w Dar łowię, późniejszego księcia, Bogusława X. Ów młodzieniec, będący pretendentem do władzy książęcej stanowił dla swojej bezwzględnej, oddanej miłostkom matki zbyt duże zagrożenie. Według legendy, po nieudanej próbie otrucia Bogusław uciekł z zamku i błąkał się po Darłowie, gdzie przygarnął go Hans 76 Lange. W ciągu kilku lat spędzonych w Łącku przyszły książę nauczył się miłości do swej pomorskiej ojczyzny i sztuki sprawiedliwego rządzenia. W rzeczywistości Bogusław X prawdopodobnie wówczas przebywał na dworze królewskim w Krakowie, ale ta legenda ma swój urok. Do 1945 r. na wspomnianym budynku w Łącku wisiała XIX-wieczna, żeliwna tablica upamiętniająca legendę, ale po wojnie schowano ją i ślad po niej zaginął. Dopiero w 1998 r. tablicę odkryto w starej stodole, ale nie wiadomo, czy wróci ona na swoje miejsce. Inną ciekawostką związaną z Hansem Lange są metamorfozy, jakie „przechodził" w ciągu ostatniego półwiecza. Mimo metrykalnych zapisów imienia i nazwiska w wersji niemieckojęzycznej, po wojnie rozpisywano się o Janie Długim. W latach 80-tych Jan Długi został przerobiony na Jana Lange i dopiero kilka lat temu oficjalnie powrócił do wersji „Hans Lange". 7_ 1455 Lębork i Bytów oddane w lenno książętom pomorskim Elektor Fryderyk II Hohenzollern uroczyście wjechał do Świdwina, włączył miasto do Brandenburgii i potwierdził Świdwinowi wszystkie dotychczasowe przywileje Człuchów miastem królewskim i ssiedzibą starostwa niegrodowego Wójt Szczecinka, Kordt Glasenapp, zabronił przemarszu rycerzom niemieckim wracającym do Rzeszy przez ziemię szczecinecką Część Złocieńca zakupił od elektora Heinrich von Borke 1456 Bytów został spalony przez wojska zaciężne ze Stargardu. Wojska nie zdobyły zamku Ostry konflikt Kołobrzegu z Trzebiatowem. Kołobrzeżanie zatopili wraki statków, załadowane kamieniami w ujściu Starej Regi, blokując tym samym port Trzebiatowa 7 J. Ellwart, Pomorze Środkowe. Przewodnik turystyczny, Gdynia 1999, s. 44-45 77 Czarne przyłączyło się do nowopowstałego Związku Miast Pruskich 1458 Rozpoczęcie budowy Bramy Słupskiej w Sławnie 1459 Gdańsk, przeciwstawiający się polityce Zakonu Krzyżackiego, wprowadził do Lęborka swoje oddziały zaciężne. W 1460 r. Eryk II zwrócił Krzyżakom Lębork, co spowodowało opór mieszczan Koszalin otrzymał przywilej sądzenia mieszczan wyłącznie w obrębie murów miejskich W Darłowie zmarł Eryk I. Na krótko przed śmiercią przekazał księżnej Zofii, żonie Eryka II, skarby przywiezione ze Skandynawii 1460 Książę Eryk II przekazał ziemię bytowską i lęborską Zakonowi 1461 Chorągiew litewskich Tatarów w służbie Rzeczypospolitej pod dowództwem Wojciecha Górskiego, w sile ok. 600 osób, złupiła Szczecinek bez wiedzy i rozkazu króla. Pospolite ruszenie zajęło Debrzno Biały Bór zajęty przez wojsko polskie Wojska biskupa kamieńskiego pod dowództwem wcześniejszego wodza wojsk szwedzkich, Dinniesa von der Ostena, ponownie wystąpiły zbrojnie przeciw Kołobrzegowi. Oddziały biskupie przypuściły nieudany szturm na miasto. W grudniu próbowano wedrzeć się do miasta przez zamarzniętą Parsętę, ale lód na rzece załamał się i wielu ze szturmujących zginęło w rzece 78 Zniszczony zamek w Lipiu przejął Eggard von Manteuffel z Połczyna 1462 Kilkuset zaciężnych żołnierzy czeskich zajęło ziemię lęborską i plądrowało ją aż po granice z ziemią słupską Polacy spalili Bytów i okoliczne wsie 1463 Jerzy Dąbrowski, kasztelan z Nakła, rządzi Człuchowem 1464 Rozszerzono prawa Koszalina do sądownictwa i urzędu kata. Sąd miejski ma prawo wydawać wyroki śmierci 1466 Krzyżacy opanowali zamek w Człuchowie, lecz Kazimierzowi Jagiellończykowi udało się zdobyć Człuchów i Chojnice. Twierdza człuchowska była ostatnim miejscem oporu Krzyżaków na Pomorzu. Człuchów stał się siedzibą powiatu w województwie pomorskim II pokój toruński. Ziemia człuchowska wraz z Białym Borem jako siedzibą starosty w granicach Królestwa Polskiego. Ziemia bytowsko-lęborska powróciła do księstwa zachodniopomorskiego (nadanie księciu Erykowi II). Czarne uznano za starostwo niegrodowe Powiat człuchowski liczy 2 436 km kw. 1467 Zawarty pokój pomiędzy biskupem a Kołobrzegiem nie miał w praktyce żadnego znaczenia - wojna biskupstwa z Kołobrzegiem trwała do 1477 r. 79 Massowowie odsprzedali połowę Bobolic niejakiemu Dubisławowi, oraz część miasta Piotrowi Munchowowi i Glasenappom Kolejna powódź nawiedziła Łebę 1468 Stany pruskie żądają rewindykacji ziemi bytowskiej i lęborskiej. Żądania zostają niespełnione Jeden ze statków koszalińskiej floty handlowej został schwytany przez kapra szczecińskiego i doprowadzony do portu w Stralsundzie. Koszalin wystosował do Lubeki szereg pism z prośbą o pomoc w odzyskaniu statku 1469 Układ kołobrzesko-koszaliński, na mocy którego mieszkańcy obu miast zrezygnowali ze składania przysięgi wierności biskupom kamieńskim Książę Bogusław X nadał Połczyn-Zdrój Jakubowi von Polenzowi Zatargi graniczne mieszkańców Białogardu i Świdwina [BITWA O KROWĘ] BITWA O KROWĘ W 1469 r., podczas rządów wójtowskich łużyczanina Jakuba i jego syna Krzysztofa von Polentz w Świdwinie i wójta Białogardu, Karstena z Oparzna wywiązał się drobny spór o krowę. Sporne zwierze, wypożyczone pewnemu chłopu z ziemi białogardzkiej przez mieszkańca podświdwińskiej wsi Niemierzyno, nie powróciło do swojego właściciela po wygaśnięciu określonego w umowie terminu, co pociągnęło za sobą napierw bezskuteczną interwencję wójta ze Świdwina, Jakuba, u starosty białogardzkiego Karstena Wopersnow, a następnie serię zbrojnych wypadów z obu stron, przy okazji których wzajemnie zabierano sobie duże ilości bydła. Do decydującego starcia zbrojnego zmobilizowanych mieszczan i chłopów z Białogardu i Świdwina doszło 15 lipca 1469 w lasach 80 nieopodal wsi Łęgi (Langensche Heide) na granicy pomorsko-marchijskiej, podczas którego, jak przekazała tradycja, zginąć miało aż 300 Pomorzan, a 100 mieszkańców Białogardu wzięto do niewoli i osadzono na zamku w Świdwinie, znanym wówczas jako Kiek in Pommern. Zdobyto też proporzec białogardzian, który zawieszono na ambonie świdwińskiego kościoła mariackiego. W świdwińskiej Bramie Kamiennej umieszczono zaś inną zdobycz - żelazny pierścień, podobno wykuty z jarzma wołu wierzchowego, na którym siedział dowodzący białogardzianami starosta Wopersnow. Świdwinianie ponadto wrócili do swego miasta z 300 wozami łupów.8 W 1969 r. z pomysłu Leona Zdanowicza, instruktora Powiatowego Domu Kultury w Świdwinie, w 500 lat po „bitwie o krowę", zapoczątkowano bitewne spotkania pomiędzy Białogardem a Świdwinem. Pierwsza „bitwa o krowę" zakończyła się zwycięstwem świdwinian. Symboliczną nagrodę stanowią pięknie spreparowane krowie rogi oprawione na desce, które zdobią wnętrze urzędu miejskiego zwycięskiej drużyny, by za rok znów stać się celem zmagań. Konkurencje są ustalane przez obie drużyny zawsze od nowa. Większość z nich, jak strzelanie z łuku, ścięcie toporem drewnianego niedźwiedzia, rzut oszczepem i toporem do celu, rozpalanie rozklepanym do czerwoności drutem ogniska, rozpiłowanie kłódki u pasa cnoty, czy dla dziewcząt - rzucanie wianków na krowie rogi, ubieranie rycerza na wyprawę wojenną co roku gromadzi kilkutysięczne tłumy widzów, turniejowe spotkania odbywają się na przemian w Świdwinie i Białogardzie, i choć nikt do wyników turnieju nie przykłada większej wagi, do bilans dotyczczasowych zwycięstw w niemal trzydziestu potyczkach jest korzystny dla Świdwina. Każda bitwa kończy się pokojową ucztą z wołowiną przygotowywaną przez białogardzian i piwem fundowanym przez świdwinian.9 1470 Albrecht Achilles (Brandenburgia) najechał na ziemię szczecinecką i złupił podszczecinecki augustyński klasztor Marientron 1472 8 Białogard 1299-1999. Studia z dziejów miasta, pod red. B. Polaka, Koszalin-Świdwin 1999, s. 109-110; J. Ellwait, Pomorze Środkowe..., s. 194; Świdwin 1296-1996. Studia z dziejów miasta, pod red. B. Polaka, Koszalin-Świdwin 1996, s. 59-60 9 Świdwin 1296-1996. Studia z dziejów miasta..., s. 141-142; Białogard 1299-1999..., s. 175-176 81 Etyk II Pomorski oddaje Polanów Piotrowi von Glasenappowi z Koprzywna za 6 wsi 1473 Najstarsza księga bractwa solnego w Kołobrzegu wymienia 36 warzelni na terenie miasta 1474 Zmarł Bogusław IX, władzę po nim odziedziczył jego syn, Bogusław X. Fakt ten stał się przyczyną nieporozumień z Bogusława X z jego matką Zofią Książę Eryk II przejął na własność zamek i miasto Polanów. Tego roku dokonał zamiany ze swym radcą Piotrem Glasenappem, przekazując mu w 6 wsi koło Darłowa w zamian za całą ziemię polanowską wraz z Polanowem 1475 Książę Pomorza Środkowego, Bogusław X, przebywał na zamku w Sianowie u swojego doradcy i przyjaciela Adama Podewilsa. Służba księcia słysząc o przebiegu w pobliżu szlaku handlowego postanowiła napaść na kupców poruszających się w okolicy Góry Chełmskiej licząc, że podejrzenie padnie na grasujących tu zbójów. Przypadkowo obrabowani zostali kupcy koszalińscy. W odwecie mieszczanie z Koszalina napadli na sianowski zamek, a ich zbrojny oddział wziął do niewoli księcia i osadzili w lochach koszalińskiego ratusza. Od tej pory pomiędzy Koszalinem a Bogusławem X wywiązał się kilkuletni spór Budowa Bramy Kamiennej w Świdwinie 1476 82 W Malborku toczą się nieudane rokowania pomiędzy Kazimierzem Jagiellończykiem a Bogusławem X, dotyczące zwrotu ziemi bytowskiej i lęborskiej 1477 Wielki pożar Słupska Barwice własnością książąt pomorskich 1478 Bogusław X zjednoczył księstwa zachodniopomorskie 1479 Miastko wymienione jako wieś Mtinchowie nabyli jedną ósmą Barwic 1480 Książę Bogusław X zawarł umowę z radą miejską Koszalina, na mocy której rada musiała przeprosić na klęczkach księcia za incydent z 1475 r. i wypłacić ogromne odszkodowanie w postaci 3 000 reńskich guldenów za uwięzienie księcia, anulować dług zaciągnięty przez ojca Bogusława w wysokości 500 grzywien, przekazać 200 koni i zburzyć Bramę Młyńską, przez którą przewieziono księcia Książę Bogusław X prowadził dalszą rozbudowę darłowskiego zamku Wygnany z Rzymu i osiadły w Kamieniu jako biskup kamieński Marinus z Fregano potwierdził prawo koszalinian do swobodnej żeglugi morskiej. Potwierdził i rozszerzył on także wszystkie dotychczasowe przywileje Kołobrzegu 83 1481 Zarząd nad karlińskimi dobrami biskupimi, jak i nad innymi posiadłościami biskupimi, z powodu niespłaconych długów a także z powodu prób odzyskania władzy w Rzymie przez Marinusa z Fregano, otrzymali jego nadaniem mieszczanie koszalińscy i kołobrzescy. Wcześniej karliński zamek został zdobyty przez kołobrzeżan Do konfereracji miast pomorskich, opowiadającej się za likwidacją rozbójnictwa przystąpiły miasta: Słupsk, Darłowo, Sławno, Białogard, Kołobrzeg i Koszalin 1483 Jurgen Kleist kupuje sianowski zamek 1485 Biskup Wellstein z Karlina wypłacił odszkodowania powstałe z zaciągnięcia długów przez swych poprzedników. Przystąpiono do odbudowy karlińskiego zamku 1486 Biskup Benedykt von Waldstein rozszerzył uprawnienia sądownicze Kołobrzegu. Tenże biskup rozpoczął odbudowę karlińskiego zamku 1487 Bogusław X potwierdził joanitom prawo do działalności misyjnej i duszpasterskiej w Sławnie 1488 84 Wszystkie rzeczy wyrzucone na brzeg nieopodal portu kołobrzeskiego, zgodnie z prawem brzegowym, stają się własnością miasta. Chodzi przede wszystkim o majątek rozbitków 1489 Bogusław X wprowadził do obiegu nową monetę w ramach refonny monetarnej na Pomorzu Zachodnim Biskup kamieński Benedykt poręczył wyłączność prawa sprzedaży soli kołobrzeżanom na terenie biskupstwa kamieńskiego 1490 Ziemia lęborska przekazana wraz z wianem Anny, córki Kazimierza Jagiellończyka, księciu Bogusławowi X 1492 W Bytowie powstał szpital i przykościelny dom opieki 1493 Traktat pyrzycki: Brandenburgia uznała niezależność Pomorza, ale zapewniła sobie sukcesję na wypadek wymarcia dynastii pomorskiej 1495 Zaraza w Kołobrzegu Regent Szwecji Sten Sture potwierdził Kołobrzegowi wolności celne na Gotlandii, Olandii oraz w Sztokholmie, Kalmarze i Finlandii 1496 85 Bogusław X Wielki rozpoczął pielgrzymkę do Ziemi Świętej 1497 Huragan niszczy port w Darłowie. Statki cumujące w porcie zostały wepchnięte przez wir na ląd, w falach Bałtyku zginęło wielu ludzi. Jeden ze statków znalazł się w pobliżu dzisiejszej kaplicy św. Gertrud} . Samo miasto zostało podtopione przez wody Bałtyku. Sztorm i powódź w Kołobrzegu. Wichura uszkodziła wieże kościołów i dachy domów, a woda zalała miasto; zerwany most na Parsęcie spłynął ku morzu Powódź w Słupsku, rzeka Słupia zalała miasto Nawałnica burzowa zniszczyła Koszalin. Wichura szalejąca pomiędzy Koszalinem a Kołobrzegiem dokonała wielu zniszczeń, w tym wszystkich młynów. J. D. Wendland odnotował także, że na wspomnianym odcinku wieże kościołów wraz z dzwonami pospadały na ziemię Sztorm w Łebie zniszczył część miasta W Słupsku zmarła księżna Zofia, matka Bogusława X, uznana obecnie za „Białą Damę" jej ulubionej siedziby - darłowskiego zamku ok. 1500 Budowa Nowej Bramy w Słupsku 1500 Wielki pożar Połczyna-Zdroju Początek prac fortyfikacyjnych na bytowskim zamku 1502 86 Konsekracja niewielkiego kościoła św. Jerzego w Darłowie 1503 Katastrofalna susza nawiedziła Pomorze 1504 Wielki pożar Koszalina, wraz z ratuszem spłonęły księgi miejskie Aleksander Jagiellończyk nadaje Człuchowowi przywilej organizowania trzech dorocznych jarmarków 1505 Bobolice zostały odkupione przez biskupa kamieńskiego 1506 Miastko określone mianem „miasteczka". Była to prawdopodobnie wieś posiadająca pewne prawa miasta. Pojawia się wzmianka o tartaku w Miastku 1509 Jakub Kleist oddał zamek sianowski w książęce lenno 1506 Pożar Białogardu 1507 Zaraza w Kołobrzegu 87 1510 Konflikt Hanzy z Danią. Kołobrzeg, otrzymawszy wcześniej od Duńczyków znaczne przywileje handlowe, nie wystąpił zbrojnie przeciw Danii. Ze wszystkich miast pomorskich jedynie Stralsund pośpieszył z pomocą Lubece Dwa koszalińskie statki schroniły się przed burzą w darłowskim porcie. Darłowskie władze miejskie aresztowały z niewiadomego powodu załogę statku, a towar skonfiskowano. Spór roztrzygnął biskup Marcin, który nakazał zwrócić Koszalinowi oba statki, ale ograniczył miastu prawo uprawiania żeglugi jedynie do połowu ryb, faworyzując port w Kołobrzegu i Darłowie Konsekracja nowego kościoła w Karlinie 1512 Kołobrzeżanie pojmali największego bandytę grasującego w tej części Pomorza - Szymona Lodego, którego, zgodnie z prawem, skazano na śmierć. Brat straconego poprzysiągł zemstę - zebrał wszystkich kompanów Szymona i szlachtę. Powstał znaczny oddział, który napadał na wsie Kołobrzegu, palili obory i stodoły, a wszystkie drogi wokół Kołobrzegu były przez ten oddział kontrolowane Biskup Marcin sprzedał Bobolice wraz z zamkiem braciom Szymonowi i Henningowi Lode Andrzej Wentzl wykonał ołtarz dla kościoła mariackiego w Koszalinie 1515 Kurt von Manteuffel, zastąpił dotychczasowe brandenburskie prawa miejskie Połczyna-Zdroju prawami lubeckimi. (Niektóre źródła mówią o relokacji miasta). Prawdopodobnie w tym roku von Manteuffel zbudował w Połczynie obronną wieżę mieszkalną, dając początek tutejszemu zamkowi 88 1516 Wilkierz miasta Koszalina. Zgodnie z nim kupcy, zasiadający w radzie miejskiej Koszalina, wydali zakaz kupowania towarów od ludności mówiącej po wendyjsku (kaszubsku). Zabroniono także prowadzenia handlu po zewnętrznej stronie murów miejskich 1517 Pożar Białogardu Przebudowa świdwińskiego zamku 1518 Von Borkowie stali się jedynymi właścicielami Złocieńca 1519 W kronice lęborskiej gminy ewangelickiej znalazła się notatka o odprawieniu pierwszych nabożeńst luterańskich w tutejszym kościele św. Jakuba w Lęborku 1520 Krzyżacy podjęli nieudaną próbę zdobycia utraconego zamku w Człuchowie 1521 Bogusław X złożył hołd lenny cesarzowi Karolowi V. Pomorze Zachodnie stało się więc księstwem Rzeszy, przy czym uwolniło się od pretensji elektorów brandenburskich 89 Erazm von Manteuffel z Połczyna-Zdroju został biskupem kamieńskim. Za swoją siedzibę obrał zamek w Lipiu 1522 Do Słupska przybył Jan Chrysian Ketelhut, uczeń głównego reformatora Pomorza - Jana Bugenhagena 1523 Niechętny reformacji Bogusław X wydał zarządzenie zabraniające podżegającym kaznodziejom i zbłąkanym zakonnikom wygłaszania kazań Pożar zamku starościńskiego w Białogardzie Zmarł Bogusław X. Jego zwłoki złożono w kościele św. Ottona w Szczecinie 1524 Zamieszki w Kołobrzegu spowodowane niezadowoleniem mieszczan polityką gospodarcza. Na czele zbuntowanych mieszczan stanął Jakub Kasper Adebar. Wkrótce powstała „rada czterdziestu ośmiu" z Adebarem na czele, mająca wielki wpływ na życie miasta, ale zryw mieszczan upadł, Adebara ścięto, a „radę czterdziestu ośmiu" rozwiązano Jerzy I i Barnim IX potwierdzili dotychczasowe przywileje Słupska Krzyżacy podjęli się drugiej nieudanej próby zdobycia człuchowskiego zamku 1525 Zamieszki w Słupsku na tle religijnym. Rada miasta opowiedziała się za luteranizmem, natomiast mieszczanie za katolicyznem. Do Słupska przybył książę Jerzy, nakładając na winnych karę w wysokości 800 guldenów 90 Trzecia nieudana próba zdobycia zaniku w Człuchowie przez Krzyżaków 1526 Zygmunt Stary rozszerza przywileje nadane Człuchowowi w 1504 r. przez Aleksandra Jagiellończyka Zygmunt I przekazał ziemię lęborko-bytowską w lenno księciu Jerzemu I 1528 Dżuma w Darłowie W Słupsku cech szewców nie uznał uczniów pochodzenia wendyjskiego. Pomorzanie wendyjscy mimo to dość długo utrzymywali się w cechach miasta Stosownie do ustaw hanzeatyckich, rada miejska Kołobrzegu zakazała członkom innych cechów niż browarniczych warzenia piwa 1529 W Kołobrzegu, Drawsku Pomorskim i Połczynie-Zdroju zapanowała zaraza zwana „angielskim potem" 1530 W Popielewie k./Białogardu zburzono zamek Manteufflów, własność szlacheckiego rodu i jednocześnie przestępców. Siedmiu z nich powieszono 1531 Książę Barnim, poruszony zuchwałością właścicieli dóbr połczyńskich, Manteufflów, najeżdża ze starostą polskim z Drahimia na podświdwińskie Popielewo i zrównuje je z ziemią Biskup Erazm z Kamienia sprzedał Bobolice Marckowi Puttkamerowi 91 Wysłannik Marcina Lutra, Mikołaj Klein z Lubeki, wygłosił kazanie w kościołach w Kołobrzegu i Koszalinie Budowa kaplicy św. Jerzego w Kołobrzegu 1532 Rozruchy religijne w Koszalinie. Zniszczenie kaplicy maryjnej na Górze Chełmskiej. Jeszcze tego samego roku podjęto odbudowę kaplicy Pożar Bytowa 1533 Spór piwowarów z innymi cechami na Pomorzu o wyłączność na sprzedaż piwa Książę Barnim XI zakazał odbywania jarmarków w poddarłowskich posiadłościach cystersów (Bukowo Morskie, Łącko) i ustanowił 3 jarmarki w Darłowie 1534 Wielki pożar Drawska Pomorskiego Sejm w Trzebiatowie, protestantyzm religią obowiązującą na Pomorzu. Rozpoczynają się rozruchy: w Koszalinie protestanci zniszczyli wyposażenie tutejszej świątyni mariackiej Nowy zatarg pomiędzy Lubeką (Hanza) a Danią. Kołobrzeg zdecydowanie opowiedział się po stronie duńskiej. Zatarg zakończył się porażką związku hanzeatyckiego W Kołobrzegu utworzono Pedagogium i Studium Teologii, przekształcone później na Liceum. Szkoła przyczyniła się do rozwoju humanizmu na terenie Pomorza Zachodniego 92 Władzę nad Kołobrzegiem sprawują książęta szczecińscy, mianujący biskupów jedynie ze względów administracyjnych 1535 Odbudowa białogardzkiego zamku; obiekt podwyższono o kilka kondygnacji Epidemia w Koszalinie; zmarło ok. 1500 osób W Koszalinie powstała szkoła miejska 1537 Rada miasta Sławna przejęła kościół mariacki z rąk joanitów Pożar Szczecinka Reformacja dotarła do Drawska. Katoliccy duchowni zostali zmuszeni do opuszczenia tutejszego kościoła parafialnego. W mieście dokonano kasaty klasztoru dominikanów 1540-1575 Przebudowa zamku w Karlinie 1540 Drugi wielki pożar Szczecinka Najazd Borków na Lipie i zniszczenie zamku Świdwin wraz z zamkiem, z zachowaniem praw elektorów brandenburskich, przekazano joanitom 93 W związku z kosztami urządzania dworu w Kostrzynie (!), na Drawsko, Kalisz Pomorski i Złocieniec nałożono podatek piwny Rozbudowa bytowskiego zaniku 1544 Konflikt księcia Barnima XI z radą miasta Słupska. Okoliczna szlachta wdarła się do miasta, rozpoczęła pogrom tutejszego patrycjatu, a rada miejska została zmuszona do ustępstw 1545 Bobolice wraz z zamkiem zostało odkupione przez Jurgena Massowa. Przy rozbudowie zamku pomocy udzielali mieszkańcy miasta W Słupsku założono instytut dla kształcenia pastorów, uwzględniający naukę języka polskiego. Instytut jednak działał w małym zakresie Do Kołobrzegu na stałe przeniósł się klasztor cystersek 1546 Książę Barnim X potwierdził przywileje Sianowa, pozostawiając sobie jedynie prawo do zamku 1547 Trzeci wielki pożar Szczecinka 1548 Kołobrzeżanie czynią starania, ażeby miasto podlegało nie książętom szczecińskim, a bezpośrednio cesarzowi. W tym celu złożyli oni hołd cesarzowi Karolowi V w Augsburgu, który potwierdził wszystkie przywileje miasta i zezwolił miastu na wybijanie własnej monety 94 Elektor Joachim II zezwolił na przeniesienie komandorii joanickiej z Chwarszczan do Świdwina. Odtąd zamek stał się siedzibą joanitów na przeszło 300 lat 1549-1551 Kolejna zaraza w Kołobrzegu ok. 1550 W Możdżanowie pod Słupskiem funkcjonuje kopalnia bursztynu o doskonałej jakości Czwarta rozbudowa zamku w Darłowie 1550 Pożar wsi Budowo na ziemi słupskiej Zaraza morowa w Świdwinie 1551 Nowy burmistrz Koszalina, z pochodzenia kołobrzeżanin, zniósł obchody zbrojnego zwycięstwa Koszalina nad Kołobrzegiem w 1446 r., a także innych świąt bractw cechowych 1552 Powstał nowy przepływ łączący wody jeziora Jamno z Bałtykiem; stary uległ zasypaniu Słupsk, na skutek nędzy, wystąpił z Hanzy Król Zygmunt August potwierdził przywileje miasta Człuchowa z 1348 r. 95 Z dóbr ziemskich, należących do świdwińskich kartuzów, utworzono domenę elektorską, odsprzedaną w 1601 r. von Wachholzowi 1554 Pożar Słupska Wielki pożar Debrzna 1555 Książęta szczecińscy przejęli Kołobrzeg W koszalińskich kaplicach odbyły się ostatnie katolickie msze 1556 Na Rynku w Białogardzie zbudowano kamienicę, która w XIX w. zaadaptowana zostanie na hotel „Wolter", będąc jednocześnie najstarszym obiektem Białogardu do 1945 r. 1557 Pomorze zaangażowane w sprawy inflanckie. W Darłowie książę Barnim przyjął posłów Zygmunta Augusta, wysłanych do Danii W Kołobrzegu powstała superintendentura ewangelicka, odpowiednik katolickiego dekanatu 1558 W styczniu Darłowo nawiedził jeszcze silniejszy niż w 1497 r. sztorm. Zaniepokoił się nim sam książę Barnim wraz z żoną Anną Luksemburką. Sztorm ten powtórzył się w lutym 96 Wielki, szalejący przez 3 dni sztorm i powstała z tego powódź pozbawiła życia wielu mieszkańców Łeby. Pozostali łebianie postanowili przenieść się w biezpieczniejsze miejsce. Postanowiono przenieść miasto w obecne miejsce Silne sztormy doprowadziły do zniszczenia Starej Łeby Kolejny pożar Słupska 1560 Rozbiórka zaniedbanych obiektów poklasztomych w Koszalinie Kolejna rozbudowa zamku w Bytowie, zakończona w 1570 r. Wiadomość o polskim pastorze Pawie Buntowskim, wygłaszającym kazania dla ludności wendyjskiej w Słupsku 1562 Pożar Białogardu 1563 Bezskuteczne starania Polski, Szwecji i Danii o przyciągnięcie Pomorza na swoją stronę i zapewnienia sobie poparcia w ewentualnej przyszłej wojnie Pożar Słupska Szczecinek został złupiony przez oddziały księcia Eryka Brunświckiego 1564 Wybuch epidemii w Słupsku pochłonął życie ok. 1 000 osób, w Kołobrzegu ok. 2 000 Pożar Białogardu 97 1565 Wprowadzenie obowiązku dokonywania przeglądów wojsk złożonych z rycerstwa ziemskiego Wzmianka, że zamek w Czaplinku jest nieużywany i zdewastowany 1566 Podczłuchowska Polnica zniszczona podczas wojen ze Szwedami 1568 Do portu w Darłowie zawinęły polskie okręty kaperskie, których załogi obrabowały mieszczan 1569 Sekularyzacja koszalińskiego zakonu cystersek Koszaliński renesansowy zamek wybudowany przez księcia Jana Fryderyka na gruzach klasztoru cystersek stał się siedzibą książąt - biskupów i miejscem zebrań sejmów ziemskich w dominium kamieńskim Książęta szczecińscy przyznali Barwicom prawo do organizowania dwóch jarmarków w ciągu roku 1571 Wyznaczono komisję mającą za zadanie ostateczne ustalenie granicy polsko-pomorskiej. Próby wyznaczenia granicy nie powiodły się Jan Fryderyk prowadzi piątą z kolei rozbudowę darłowskiego zamku 98 1572 Silny sztorm nawiedził Łebę Książę Jan Fryderyk poparł prawo koszalinian do żeglugi na Bałtyku, kończąc okres sporów pomiędzy Koszalinem a Słupskiem, Darłowem i Kołobrzegiem o wyłączność na handel na Bałtyku. Chwilowo Kołobrzeg został pozbawiony uczestniczenia w handlu morskim na całym Pomorzu Lipie pod Świdwinem pozbawiono praw miejskich 1573 Elektor wprowadził dla Drawska podatek katastralny (!) oraz dotkliwe opłaty celne, ograniczające handel z Polską 1574 Stara Łeba została ponownie zniszczona przez sztorm Pożar Połczyna-Zdroju 1575 Mieszkańcy Bobolic zwrócili się z prośbą o powrót do dominium biskupstwa kamieńskiego Ukończenie budowy koszalińskiego zamku 1576 Barnim XI zatrzymał pod Sianowem i zmusił do odwrotu 230 knechtów z Lubeki maszerujący na pomoc dla Gdańska w wojnie przeciwko Stefanowi Batoremu Książę pomorski Jan Fryderyk przyjął na zamku w Białogardzie hołd lenny stanów ziemi białogardżkiej 99 1577 Miasta Pomorza Zachodniego regularnie dostarczają posiłki na pomoc Gdańskowi. W związku z tym Stefan Batory podjął nieudaną próbę odcięcia wszystkich dróg lądowych z Pomorza Zachodniego oraz dróg morskich. Największe transporty zaciężnych odprawiono z portu w Kołobrzegu i Darłowie Złupienie Ciosańca na ziemi złotowskiej, wsi pomorskiej na terenie Rzeczypospolitej, doprowadziło do wydania polecenia o uzbrojeniu mieszczan Szczecinka i Białogardu. Pomimo tego, odbyło się bez większych incydentów Pożar Kalisza Pomorskiego Rada miejska Lęborka zabroniła sukiennikom ze Słupska detalicznej sprzedaży sukna w czasie trwania jarmarków w Lęborku Bobolice ponownie własnością biskupstwa kamieńskiego 1578 Pomorzanie zniszczyli młyn Górki Liszkowo i Łubowo na rzece Brzeźnicy i napadli na wieś 1580 Całkowita rozbiórka zamku w Krągu i budowa nowego zamku utrzymanego w stylu renesansowym Początek prac nad rozbudową słupskiego zamku, prowadzonych do 1587 r. przez Wilhelma Zachariasza 1581 100 Najazd polskiego oddziału 400 pieszych i konnych na wieś Pniewo oraz najazd podstarościego wałeckiego Mikołaja Szaflckiego na włości Boninów w Wilczych Laskach pod Szczecinkiem doprowadził do wielkiej paniki wśród Pomorzan. Ze Szczecinka wysłano do Szczecina szereg listów z prośbami o pomoc. Panika spotęgowana była także informacją o uderzeniu Polaków na Pomorze 1581-1592 W Szczecinku nasiliły się „walki z czarownicami". W tym okresie spalono 27 osób w tym dwóch mężczyzn 1582 Potężna wichura spustoszyła Drawsko Pomorskie wraz z okolicą, pozostawiając po sobie jedynie ruiny i zgliszcza Superintendent słupski D. Croll stwierdził, że Wendowie zajmują jeszcze ziemie darłowską, sławieńską i słupską 1583 W Smołdzinie urodził się Michał Mostnik, autor modlitewników i śpiewników w języku słowińskim Kolejny wielki pożar Szczecinka 1584 Zaraza morowa w Świdwinie i Drawsku Pomorskim Porozumienie pomiędzy cechami z Gdańska, Kołobrzegu, Słupska i Elbląga z konsorcjum kupców z Gdańska, mające na celu ukrócenie nielegalnego handlu bursztynem Wystąpienia kołobrzeżan przeciwko radzie miejskiej 101 W Gardnie Wielkiej ewangelicki pastor Blancenius przekłada na język polski postylię 1585 W Koszalinie, w skutek epidemii, zmarło ponad 1000 1586 Szymon Krofey z Bytowa, pastor ewangelicki, dostarczył pisma religijne dla miejscowej ludności kaszubskiej w publikacji „Duchowne piesne D. Marcina Luthera y ynszych nabożnich mężów. Z niemieckiego w Sławiesky ięzik wilozone przez Szymona Krofea Sluge Słowa Bożego w Bytowie " Starosta Konarski nadał Czarnemu wilkierz 1587 Kołobrzeg zawarł niekorzystną dla miasta ugodę z księciem Kazimierzem. Książę oddał miastu wszystkie zagarnięte wcześniej dobra wiejskie, w zamian za poddanie kontroli gospodarki miejskiej. Wszystkie sprawy sporne miasta, przekraczające 25 florenów, będą odtąd trafiać pod sąd książęcy. Miasto straciło status wolnego miasta hanzeatyckiego Incydent graniczny w rejonie Kluczewa k./Połczyna-Zdroju na granicy z Brandenburgią [BITWA O ŚWINIE] Pierwsza wzmianka o Bornym (dzisiejsze „Borne Sulinowo"), będącej własnością von Glasenappów BITWA O ŚWINIE Bliskość granicy z Polską i Brandenburgią sprawiała, iż nawet drobne konflikty przekształcały się w poważne starcia zbrojne, z których uczestnikami byli z reguły panowie z Połczyna-Zdroju - von ManteuffIowie. Jesienią mieszkańcy Połczyna-Zdroju paśli po stronie polskiej w lasach nieopodal wsi Kluczewo swoje świnie. Na polecenie starosty drahimskiego 102 zabrano kilka sztuk, co spowodowało najazd na Kluczewo oddziału dowodzonego przez Manteufflów z Połczyna i Lipia. Oddano dziesiątki strzałów z armat, wieś Kluczewo doszczętnie zniszczono, byli zabici i ranni. Brandenburczycy skonfiskowali świnie, ale starosta drahimski zwrócił się ze skargą do księcia pomorskiego ze skargą Książę nakazał Manteufflom zwrot zabranej zwierzyny. Podobne zatargi powstawały także na granicy brandenburskiej, np. w 1580 r., kiedy to Borkowie ze Złocieńca wtargnęli do lasów należących do Połczyna-Zdroju i zrabowali drewno przygotowane do budowy domów.10 1589 Pożar Darłowa Kolejna epidemia w Słupsku Przeprowadzono prace remontowe portu w Ustce 1590 Sztorm na Bałtyku uniemożliwił prowadzenie dalszych prac remontowych usteckiego portu i wyrządził wiele szkód w nie zakończonych robotach. Rada Słupska oskarżyła ustczan o odmowę udzielenia pomocy, w konsekwencji czego pomiędzy Słupskiem a Ustką wywiązał się długoletni spór Spory graniczne pomiędzy rycerstwem polskim a szczecineckim doprowadziły do krwawej bitwy pod Jastrowiem. Incydenty graniczne będą trwały jeszcze przez 30 lat Informacja o istnieniu szkoły przy kościele parafialnym w Miastku W Łebie, z materiałów pochodzących ze starego kościoła, zbudowano niewielką kaplicę, rozbudowaną w latach 1667-1668. Kaplica ta wkrótce spłonęła 10 Połczyn-Zdrój. Studia z dziejów miasta, pod red. B. Polaka, Koszalin - Połczyn-Zdrój 1998, s. 67 103 1591-1592 Budowa kościoła w Łebie 1592 Od sierpnia, za zgodą księcia pomorskiego, w Połczynie-Zdroju, rozpoczynają odbywać się jarmarki Książęta szczecińscy ponownie przyznali Barwicom prawo do organizowania dwóch jarmarków rocznie 1593 Kolejne zaburzenia na granicy pomorsko-polskiej. Na podbój kilku pomorskich wsi wybrał siępodstarości drahimski Maciej Ulanowski Zygmunt III Waza wystawił dla Człuchowa przywilej, zabraniający wykonywania rzemiosła poza terenem miasta i handlu poza rynkiem 1596 W Bobolicach powstała pierwsza szkoła w dziejach miasta 1597 Zaraza w Kołobrzegu 1598 Dawid Konarski z Sępólna k./Człuchowa organizuje obronę Wybrzeża przeciw Szwedom 104 1599 Kolejne wystąpienia kołobrzeżan przeciwko radzie miejsckiej. Kołobrzeżanie utworzyli 20-osobowe przedstawicielstwo mieszczan Ewangelikom z Debrzna nakazano zwrot przejętej katolickiej świątyni ok. 1600 Relacja pomorskiego kronikarza Cosmasa von Simmera: w okolicach Barwic, nazwanych „Wentort", mieszkają dawni mieszkańcy tego obszaru, wymieniani w innych źródłach jako Kaszubi 1601 Monopol władzy rady kołobrzeskiej stał się przyczyną wybuchu powstania zbrojnego mieszczan i reprezentantów wszystkich kołobrzeskich cechów. Na czele powstania stanął były żołnierz Mateusz Plantekow i krawiec Tytus Gótzke. Usunięto starą radę i utworzono nową. W konsekwencji książę nałożył na miasto grzywnę w wysokości 1 000 talarów, a przywódców powstania schwytano i stracono Pożar Połczyna-Zdroju. Zakaz urządzania w mieście jarmarków Do Szczecinka przybył z Torunia z grupą uczniów Butelius, profesor tamtejszego gimnazjum Kościół w Białym Borze przeszedł pod zarząd katolików 1602 Wybuch epidemii w Szczecinku i Kołobrzegu 1604 Stany księstwa kamieńskiego złożyły uroczysty hołd księciu Franciszkowi 105 1605 Wielka zaraza ponownie zdziesiątkowała ludność Drawska Pomorskiego 1606 Pożar Bobolic, prawdopodobne zniszczenie tutejszego zamku Zamek w Szczecinku stanowił apanaże dla wdów książęcych. Książę Filip II rozpoczął przebudowę tutejszego zamku 1608 Koszalinianin Daniel Listków wraz z innymi polskimi rodzinami dotarł do wybrzeży przyszłych Stanów Zjednoczonych [DANIEL LISTKÓW] Miastko nadal jest wymieniane jako Flecken. Zwrot ten w terminologii niemieckiej określa dużą osadę, większą od wsi, ale nie będącą miastem. DANIEL LISTKÓW Daniel Listków, z pochodzenia koszalinianin, w 1608 r. dotarł do Ameryki. Wraz z kilkoma rodzinami z Koszalina oraz przybyszami z Polski utworzył pierwszą polską kolonię w Stanach Zjednoczonych. Wcześniej, na przełomie XVI i XVII w. wędrował po oceanach razem ze znanym polskim żeglarzem Krzysztofem Arciszewskim. Jak podaje Wańkowicz w swych wspomnieniach z wędrówki po Ameryce, dokładnie 25 maja 1608 r. statkiem „Good Speed" do Wirginii przybyło ośmiu Polaków, którzy nauczyli angielskich osadników robić szkło, wytapiać smołę i wypalać potaż. Jeden z Anglików w piśmie do Londynu pisał: „... W ciągu trzech miesięcy osiągnęliśmy więcej niż przedtem przez trzy lata". Ci polscy osadnicy walczyli także z Indianami i to z plemieniem, z którego pochodziła rozsławiona przez Disney^ a Pocahontas.11_ 11 E. Buczak, Koszalin. Moja mała ojczyzna. Zarys dziejów miasta, Koszalin 1996, s. 17-18; J. Ellwart, Pomorze Środkowe..., s. 53 106 1609 Wielki pożar Polanowa w którym spłonęła połowa miasta. Glasenappowie zezwolili na budowę ratusza Franciszek I zbudował kościół w pobliżu zamku w Koszalinie 1610 Franciszek I założył w Koszalinie mennicę biskupią Kołobrzeg po raz ostatni uczestniczy w Hansetagu w Nakle. Upadek znaczenia związku hanzeatyckiego 1612 Krwawe starcie w Barkowie pod Człuchowem pomiędzy chłopami z okolicznych wsi, a zaciężnymi wojskami pułkownika Denhoffa, plądrującymi okolicę 1613 Von Glasenappowie potwierdzają prawo do używania przez Polanów własnej pieczęci herbowej Na zamku w Szczecinku spotkały się zwaśnione strony - polska i pomorska - w celu ustalenia wspólnej granicy. Pertraktacje prowadzono przez cały dzień, a wieczorem doszło w mieście do tumultu, w którym zginął Pomorzanin 1614 Szczecinek został złupiony przez kilkuset konfederatów polskich wracających spod Moskwy W Kołobrzegu ponownie doszło do zaburzeń 107 1615 Epidemia ospy w Darłowie Nieurodzaj na Pomorzu doprowadził w 1616 r. do głodu Ukończenie prac konserwacyjnych mol i nabrzeża w usteckim porcie 1616 W życie weszła „Rozszerzona i objaśniona ordynacja dla chłopów i owczarzy" z szeregiem przepisów, regulujących także i sprawy prywatne chłopów Reforma administracyjna Pomorza Zachodniego. Na krótko utworzono „Powiat Szlachecki", na który składały się dobra Glasenappów i Ebersteinów, szybko zresztą zlikwidowany i po częściach przyłączony do sąsiednich powiatów: drawskiego, szczecineckiego i białogardzkiego Pożar Słupska Von Massowowie, jako właściciele Miastka, skierowali do sądu nadwornego w Szczecinie skargę na mieszczan, odmawiających składania im przysięgi. Staraniem Massowów, sąd wydał korzystny dla nich wyrok 1617 Polanów otrzymał ponowiony, lubecki zakres praw miejskich. Glasenappowie zezwolili na budowę ratusza w mieście Bunt mieszkańców Miastka skierowany przeciw von Massowom, traktującym miastczan jak poddanych wiejskich. Zwolennicy Massowów musieli zbiec do pobliskiego Dretynia z obawy o życie. Miastczanie zrównali wszystkie posiadłości von Massowów z ziemią. Wyrokiem sądu nadwornego w Szczecinie, Miastko otrzymało prawa miejskie 108 Kolejna epidemia ospy w Darłowie 1618 Początek wojny trzydziestoletniej Zamieszki uliczne w Kołobrzegu. Kołobrzeżanie i plebs wobec grożącej klęski głodu siłą zatrzymały załadowane w porcie statki ze zbożem. Nastąpiła ugoda pomiędzy radą a mieszczaństwem Elihard Lubinus, profesor literatury i teologii uniwersytetu w Greifswaldzie na Pomorzu Przednim opracował tzw. „Wielką Mapę Pomorza" (Nova illustrissimi principatus Pomeraniae descńptio cum adjuncta Principum Genealogia et Principum veris et potiorum magnibus et Nobilium insignibuś) w skali 1:235 000 wraz z tablicami genealogicznymi książąt zachodniopomorskich i herbami pomorskiej szlachty. Jest to niezwykle cenne źródło, zawierające także panoramy szeregu miast Pomorza Zachodniego [LUBINUS] LUBINUS Przy wejściu do słupskiego Muzeum Pomorza Środkowego, jak i na wystawie koszalińskiego Muzeum Okręgowego przy ul. Piłsudskiego na uwagę zasługuje imponująca nie tylko rozmiarami mapa Pomorza Zachodniego (135 na 221 cm, tyczy się to jedynie wydania będącego w zbiorach słupskiego muzeum), ale i również ukazanymi tu treściami. Jej powstanie należy zawdzięczać Filipowi II (1601-1618), jednemu z bardziej światłych książąt zachodniopomorskich tamtego okresu. Sam książę zyskał gruntowne wykształcenie na uniwesytecie w Greifswaldzie, gdzie szczególnie zainteresował się geografią i kartografią a także sztuką i architekturą Owocem tego stało się założone w jego rezydencji na zamku w Szczecinie małego muzeum, w którym kolekcjonował stare mapy, księgi, medale, monety oraz dzieła sztuki dawnej i współczesnej. Na tym tle zrodził się pomysł stworzenia nowej mapy niewielkiego „imperium pomorskiego", do czego przyczynił się także brak rzetelnych map wydanych drukiem oraz ich niedostępność. Początkowo miała to być mapa o formacie 40 na 50 cm. Filip II, zyskawszy aprobatę biskupa kamieńskiego, księcia wołogojskiego Filipa Juliusza i książąt osiadłych w okręgu darłowskim, zwrócił się z tym zamysłem do profesora literatury i teologii uniwersytetu greifswaldzkiego, Eliharda Lubinusa, miłośnika kartografii pomorskiej. Sam Lubinus zdobył 109 już doświadczenie jako twórca map, gdyż w 1585 r. opublikował mapę wyspy Rugii, a także kilka innych map w rękopisach. Lubinus rozpoczął więc pogłębione studia nad Pomorzem, połączone badaniami historyczno-terenowymi. Efektem tych prac stał się liczący 127 stron „Szczegółowy opis Pomorza Zachodniego" i „Dziennik podróży". Filip II zmienił więc wizję przyszłej mapy na rzecz większego formatu, tak więc powstała „Nova illustrissimi principałus Pomeraniae descriptio cum adjuncta Principum Genealogia et Principum veris et potiorum magnibus et Nobilium insignibus" w skali 1:235 000 - arcydzieło sztuki kartograficznej, sporządzone przy użyciu niezwykle prostych przyrządów mierniczych w postaci tyczki służącej do określenia wzniesień, kwadrantu i astrolabium. Niezwykle dokładnio zaznaczono cieki wodne, skrupulatnie rozgraniczono, podzielono i zasygnaturowano miasta, miasteczka i wsie. Na podstawie tej mapy możemy prześledzić niekiedy daleko idące przeobrażenia w wyniku działalności człowieka jak i sił przyrody. Mapa ukazauje postacie książąt Pomorza Zachodniego współczesnych autorowi mapy, drzewo genealogiczne zachodniopomorskiego rodu książęcego (157 imion) i 19 przedstawicieli dynastii rugijskiej, ujętych w osobnym drzewie. Na mapie pojawił się „Krótki opis Pomorza i jego rzeczy godnych pamięci", a także postać Lubinusa z przyrządami. Ogólne obramowanie mapy stanowi fryz z 353 tarcz herbowych pomorskich rodów szlacheckich, ułożonych w porządku alfabetycznym. 22 tarcze pozostały puste, gdyż pomimo ponagleń księcia, rody te nie nadesłały swoich wizerunków herbowych. Interesujący jest także fryz składający się z 49 winet ważniejszych miast Pomorza Zachodniego. Ich autorem jest zacny malarz holenderski, osiadły w Szczecinie, Hans Wolfart. Artysta, niemalże z dokładnością fotograficzną utrwalił nie tylko zarys przestrzenny miast, ale i istniejące w początkach XVII w. umocnienia i średniowieczne obwarowania. Nad kształtem mapy Lubinus pracował od wiosny 1611 r. do jesieni 1617 r. Amsterdamski sztycharz Mikojał Geilkercken wykonał 12 płyt miedziorytniczych, a druk mapy powierzono jednemu z bardziej znanych wydawców druków kartograficznych, Jakubowi Hondiuszowi, również z Amsterdamu. Pierwszy nakład wyniósł 20-30 egzemplarzy, co wiązało się z niewydolnością produkcji papieru w papierni w Strudze pod Szczecinem. Filip II niestety nie zdążył ujrzeć sponsorowanego przez siebie dzieła, gdyż zmarł 2 lutego 1618 r. W 1619 r. podjęto starania zmiarzające do dalszego dodruku mapy. Papiernia w Strudze otrzymała zamówienie na 12,5 ryzy papieru, co umożliwiłoby druk 500 map. Okazało się, że papier dostarczony przez papiernię, ze względu na zanieczyszczenia, w ogóle nie nadawał się do druku, a starania o zwrot należności za opłacony z góry papier stały się 110 nieskuteczne. Spór o należności trwał aż do śmierci Lubinusa w 1621 (2 VI). Mapa z czasem stała się unikatem, o którym z wolna wszyscy zapomnieli. Nienaruszone płyty miedziorytnicze odnaleziono w 1756 r., na strychu przeznaczonej do rozbiórki kamieniczki w Stralsundzie. Przeleżały one tam prawie 140 lat. 2 lata później jedna z oficyn z Hamburga podjęła się wznowienia druku przy użyciu dość dobrej jakości grubego papieru, oznaczonego filigranami. Mapa doczekała się także wznowienia w 1926 r. staraniem Pomorskiego Towarzystwa Historycznego ze Szczecina, na papierze gazetowym w opracowaniu zakładów graficznych M. Bauchwitza w Szczecinie, a także, już po wojnie, na terenie byłej Republiki Federalnej Niemiec12 1619 Zaraza w Kołobrzegu Wielki pożar Świdwina 1620 Kolejna dżuma w Darłowie Pożar Drawska Pomorskiego. Spłonęło wówczas prawie 300 domów mieszkalnych, w tym ratusz, kościół i archiwa miejskie Początek wzmożonej aktywności jezuitów chojnickich na terenie dekanatu człuchowskiego 1622 Sianów podlega kasztelanii darłowskiej Smołdzino wraz z okolicą stają się ponownie własnością Gryfitów 12 Z. Gręźlikowski, Mapa Pomorza Zachodniego opracowana przez Eliharda Lubinusa, Słupsk 1989, s. 3-6 111 1623 Rady miast Debrzna, Człuchowa i Chojnic złożyły skargi do wyższych instancji na wykup zboża na wsi przed mieszczaństwem przez szlachtę, sołtysów, karczmarzy i młynarzy W Człuchowie spalono na stosie rodzinę woźnego miejskiego, posądzonego o czary Wystąpienia przeciwko władzom miejskim w Słupsku. Przywódcy wystąpień zostali skazani na wygnanie. Wystąpienia przeciwko radzie Słupska miały miejsce także w Ustce. Na polecenie rady Słupska, bunt ten został spacyfikowany Budowa „Domu Wdów" przy bytowskim zamku 1624 Drugi pożar Darłowa. Mimo pomocy książąt Koszalina i Słupska, miastu nie udało się odzyskać dawnego znaczenia Sianowianie otrzymują prawo do połowu ryb w nieistniejącym obecnie jeziorze pomiędzy Sianowem a Skibnem „Czarna śmierć" dotarła na Pomorze Zachodnie. Była to dżuma, która wyludniła całe połacie ziemi 1625 W Darłowie wybuchła zaraza 1626 Pierwsze oddziały piechoty szwedzkiej w Ustce Czarne zajęte przez Szwedów 112 Pobyt wojsk Chorwatów armii Wallensteina w Połczynie 1627 Na Pomorze wkroczyły wojska cesarskie pod dowództwem Wallensteina. Przyniosło to ze sobą rabunki, konieczność zakwaterowania wojsk, zniszczenia i znaczne wyludnienie miast, m. in. Sławna, Koszalina i Kołobrzegu, Białogardu Dowodzący wojskami cesarskimi baron Ftinfkirchen zarządził, by w domu każdego skarżącego się Pomorzanina kwaterowało dziesięciu jego żołnierzy W rejeonie Łeby patrolujące okręty króla Zygmunta Augusta stoczyły bitwę z częścią floty wojennej Gustawa Adolfa Szczecinek i Debrzno zajęte przez Szwedów W bitwie pod Hamersztynem (Czarne) starły się wojska Koniecpolskiego ze Szwedami [HAMMERSZTYN] HAMMERSZTYN Wieczorem, 11 kwietnia 1627 r. do zajętego przez Szwedów miasta Czarne nadeszła niepokojąca wiadomość o możliwości szybkiego starcia się z nadciągającymi wojskami Koniecpolskiego. W miasteczku zebrały się wszystkie zwerbowane w Niemczech oddziały, ponieważ wtedy właśnie przybył Kóternitz z tylną strażą silnie przerzedzoną w starciach z chorągwiami Żółkiewskiego. Szwedzi postanowili więc bronić Czarne tak długo, aż z pomocą nadejdzie armia Oxenstierny, odcięta przez wylewy Wisły. Przez całą noc z 11 na 12 kwietnia około 1700 Szwedów przygotowywało się na obronę miasteczka. Błyskawicznie wzniesiono szereg umocnień, otaczając miasto podwójną palisadą szańcami, rowami i wałami. Już 12 kwietnia straż przednia (3 chorągwie husarskie, 3 kozackie) pod dowództwem Moczarskiego ruszyła z marszu ku szwedzkiej rajtarii. Rajtarzy nie wytrzymali polskiej szarży i rzucili się do ucieczki. Próbujący pochwycić ich Polacy zostali przyjęci silnym ogniem, na skutek którego atak polski załamał się. W południe pod Czarne Koniecpolski podjechał z 113 dragonami. Niektórym z żołnierzy udało się nawet dostać na wały, ale i tak Polacy zostali wyparci. O godz. 19 bój wygasł. 13 kwietnia spod Bytowa i Chojnic na pomoc Koniecpolskiemu przybyła piechota i artyleria. Wzrosła liczebność strony polskiej, co pozwoliło na udaremnienie szwedzkim rajtarom Streiffa próby przebicia się. 14 kwietnia wojskom Koniecpolskiego stopniowo udawało się opanować miasto. Jeszcze w trakcie walk część żołnierzy szwedzkich domagała się kapitulacji. Zgodzono się tylko na wysłanie delegacji, która miała przede wszystkim za zadanie przeciągać rozmowy do chwili, kiedy do Czarnego przybędą wojska Oxenstierna. Fakt ten Koniecpolski jednak przewidział; nie dość, że nie dał się wciągnąć w być może niekończące się rozmowy, to jeszcze 15 kwietnia przypuścił zdecydowany atak na Czarne. Szturm rozpoczął sięuderzeniem części husarskiej starosty ryskiego Andrzeja Stanisława Sapiehy na szwedzkie szańce. Od samego ostatecznego szturmu miasto było ostrzeliwane przez polską artylerię. Po początkowych niepowodzeniach Polacy wdarli się do miasta. Dowódcy szwedzcy, Streiff i Teuffel, zostali aresztowani i ograbieni przez własnych żołnierzy. W tej sytuacji Koniecpolski nakazał wstrzymać ogień. Rano 16 kwietnia pod namiot Koniecpolskiego przybyło uroczyste poselstwo szwedzkie, któremu hetman podyktował warunki kapitulacji. Rajtarzy zmuszeni zostali oddać broń i złożyć przysięgę, że już nigdy nie będą walczyć przeciwko polskiemu królowi. Ten, kto zechce, będzie mógł przyłączyć się do oddziałów Koniecpolskiego; reszta zostanie oddalona do granicy polsko-pomorskiej. Działa i amunicja zostanie przywłaszczona przez stronę polską zaś zagarnięte przez Szwedów mienie będzie zwrócone pomorskiej szlachcie, chłopom i kościołom. Nazajutrz odbyła się uroczysta kapitulacja.13_ Pożar darłowskiego młyna książęcego Nieudany atak Szwedów na zamek w Człuchowie. W konsekwencji Szwedzi spalili miasto 1628 Wielki pożar Miastka 13 Człuchów. Zarys dziejów..., s. 87, por. także: M. Bielski, W. Rezmer, Bitwy na Pomorzu. Szkice z dziejów militarnych Pomorza Nadwiślańskiego (1109-1945), Gdańsk 1993 [dot. bitwy pod Hamersztynem] 114 W Szczecinku stacjonują oddziały cesarskie Wallensteina, rekwirując i ściągając kontrybucję Spalono podkołobrzeskie Budzistowo, Lęborskie Przedmieście, Zielenin i Panewniki i pięć kołobrzeskich kościołów. Kąśliwe uwagi pod adresem dowódcy Flinfkirchena, co oznacza „pięć kościołów", stają się źródłami wielu nieporozumień. Rusza budowa bastionów i rawelinów Przebywający w Ustce płk. Hebron nakazał budowę fortyfikacji portowych Podczas wojny trzydziestoletniej, w opuszczonym białogardzkim zamku kwaterują wojska cesarskie i szwedzkie W Ustce i Darłowie zebrano wielką ilość kamieni, które wrzucono do koryt Słupi i Wieprzy. Szybko postępujące w związku z tym zapiaszczenie portu doprowadziło do jego upadku Okolice nadbałtyckich Gąsek zasypane przez nadmorskie piaski 1629 Trzecia epidemia dżuma w Darłowie Słupsk dotknięty przez krwawą biegunkę Król szwedzki Gustaw II Adolf zabronił uprawiania handlu z Kołobrzegiem Oddział Tiefenbacha nałożył na Bytów wysoką kontrybucję, a opuszczając miasto doszczątnie je spalił Wysokie kontrybucje nałożone przez kompanię z Regimentu Mirando w Miastku przyczyniły się do wy niszczenia osady. 1630 Dowódca wojsk cesarskich nakazał zniszczenie portu w Darłowie 115 Zaraza w Szczecinku przyniosła śmierć ok. 500 osobom, w Koszalinie 912, w Kołobrzegu 3 500 osób (wraz z okupantami), w Białogardzie 1000 osób Zaraza morowa w Słupsku. Tego samego roku do miasta wkroczyli Szwedzi. Rozpoczął się rabunek miasta Zaraza w Koszalinie - zmarło 912 osób Woska cesarskie w Połczynie-Zdroju. Miasto znajduje się w przepaści ekonomicznej, mieszkańcy nie posiadają nawet własnego ziarna siewnego Lęborski zamek został podpalony przez Szwedów. Spłonęły 182 domy w Kołobrzegu Szwedzi po trzymiesięcznym oblężeniu zajęli Kołobrzeg. Na środkowopomorskie miasta nałożyli wysokie kontrybucje Szwedzi zajęli zamek w Świdwinie Zniszczono kołobrzeską kaplicę św. Jerzego na Lęborskim Przedmieściu 1631-1632 Szczecinek ponownie zajęty przez Szwedów 1631 Wojska Gustawa Adolfa zajęły Kołobrzeg, a armia cesarska zmuszona była opuścić miasto. W zamian za znaczne sumy przeznaczone na utrzymanie armii, w mieście zapanował większy ład i przywrócono bezpieczeństwo obywatelom Do Barwic przybył Gustaw Adolf, a jego wojska w liczbie 3 600 żołnierzy stacjonował}7 w okolicy przez 5 lat Szwedzi pod wodzą Bachdorffa nałożyli na Miastko wysokie kontrybucje. Pogorszyła się i tak tragiczna sytuacja osady 116 1632 W parafii w Smołdzinie k./Słupska pracę rozpoczął Michał Mostnik 1633 Mieszczanin Doring z Koszalina próbował przeszkodzić w wygłaszania kazania kaznodziejowi luterańskiemu. Natychmiast wsczął się tumult, tłum zaś zażądał ukarania Doringa. Gdy rada miasta nie chciała doszukiwać się w postępowaniu Doringa występku, tłum pochwycił Doringa, kilka osób zawiązało go w worku i wrzucono z mostu do głębokiej wówczas Dzierżęcinki. W konsekwencji biskup Erazm nałożył na miasto grzywnę w wysokości 650 florenów, do której spłaty zobowiązano 60 osób. Kary tej nie wyegzekwowano Bogusław X potwierdza statut związku sukienników Książę Ernest Bogusław von Croy ze Słupska objął urząd biskupa kamieńskiego 1635 Na rozkaz szwedzkiego komendanta Białogardu splądrowano Białogard i Połczyn-Zdrój. W Połczynie okradziono kościół i zamek. Mieszkańcy zbiegli do Rzeczypospolitej, a miasto stało się zupełnie wyludnione. Niedługo potem w okolicy Połczyna pojawili się handlarze żydowscy, którzy sprzedawali zrabowane m. in. w Połczynie dobra meterialne 1636 Kolejna zaraza w Szczecinku zabrała ok. 300 osób W Drawsku zainstalował się garnizon z armii feldmarszałka Hermana Wrangla 117 1637 Śmierć Bogusłąwa XIV, ostatniego księcia z dynastii Gryfitów. Teren Pomorza Środkowego byl plądrowany na przemian przez Szwedów i Brandenburczyków Patent o zajęciu Pomorza Zachodniego przez Brandenburgię Zamek w Białogardzie k./Lęborka został ostatecznie zburzony przez Szwedów W lęborkim zamku odbyła się przysięga przedstawicieli stanów. Ziemia bytowska i lęborska powróciła do Polski i w 1641 r. została włączona do województwa pomorskiego, otrzymując jednak pewną autonomię administracyjną Melchior Wejher, jako komisarz królewski, zajął ziemię lęborską i bytowską 1638 Port w Ustce został zdewastowany przez wojska generała Bannera Konsekracja kościoła p.w. św. Salwatora-Zbawiciela w Lęborku 1639 Zaburzenia w Bytowie spowodowane osobą księdza Judyckiego. Mieszkańcy miasta nie chcą dopuścić katolickiego księdza do odprawiania nabożeństw. Działania wojewody pomorskiego Pawła Działyńskiego i wojsko przywróciły porządek w mieście Szlachta sławieńsko-słupska, bez uzgodnienia z władzami szwedzkimi na Pomorzu, ustanowiła nowy sąd dla spraw kryminalnych i cywilnych Katolicy przejęli tzw. dom modlitwy w Lęborku 118 Jan Mikrelius, pochodzący z Koszalina rektor Pedagogium i Uniwersytetu w Gryfii wydał „Sześciokrąg o dawnym Pomorzu", niezwykle cenną kronikę Pomorza 1640 Rugowanie języka kaszubskiego na ziemi słupskiej - język ten może być używany jedynie w kościołach Ostre konflikty katolików z protestantami w Białym Borze Księżna Jadwiga ufundowała gimnazjum w Szczecinku Ustanowienie statutu portu w Ustce 1642 Najemnicy w służbie cesarskiej pod dowództwem Pigłowskiego i Turno, szlachty wałeckiej, splądrowali Szczecinek 1643 Ustkę nawiedził silny sztorm. Początek upadku portu, zanikają kontakty7 handlowe z Anglią, Flandrią, Holandią i Kołobrzegiem, Darłowem, Szczecinem i Gdańskiem Szczecinek zajęły wojska Krokowskiego, którego Szwedzi wyparli z miasta Karlino splądrowane przez wojska cesarskie pod dowództwem Joachima Krockowa Wojska cesarskie pod Białogardem i Kołobrzegiem Saliny kołobrzeskie ponownie rozpoczęły produkcję soli Staraniem Michała Briickmanna (Pontanusa), pastora ze Smołdzina, wydano w Gdańsku „Mały Catechism D. Marcina Luthera niemiecko- 119 wandalski albo słowięski, to je sta z niemieckiego języka w słowięski wystawiony y na jawność wydań z przydatkiem Siedm psalmów pokutnych Dawida y inszych potrzebnych rzeczi a także „ Osobliwe Historyi pasyi naszego Pana Jezusa Według ewangelista Matheusza y niektórych piesn duchownych " 1644 Pożar w Ustce strawił 60 % budynków mieszkalnych Staraniem starosty7 Jakuba Wejhera zbudowano w Człuchowie istniejący do dziś kościół 1645 Krwawe rozruchy na tle wyznaniowym w Białym Borze, spowodowane przez protestantów. Spalono wówczas kościół i plebanię oraz zabito księdza i nauczyciela z przyklasztornej szkółki. Sprawą zainteresował się król, który wysłał do Białego Boru własnego komisarza sądowego. Ewangelikom, jako winnym, nakazano w ciągu 4 lat odbudować i ponownie wyposażyć tutejszą świątynię Joanici ponownie właścicielami zamku w Świdwinie 1646 Elektor brandenburski powołał na Pomorzu pocztę kurierską. Rok później odbył się pierwszy kurs poczty konnej dragonów na trasie Hamburg-Ryga przez Koszalin i Słupsk Przez Pomorze Środkowe, w czasie podróży z Francji do Polski, przejechała Maria Ludwika Gonzaga, żona Władysława IV. Podczas swej podróży, Maria Ludwika zatrzymała się w Kołobrzegu, gdzie zwiedzała solanki i podniszczone wojnami miasto, w Koszalinie, gdzie przenocowała na tutejszym zamku, Sławnie i Słupsku, a w Lęborku orszak Marii Ludwiki został uroczyście przyjęty przez polskich posłów7 120 W Kołobrzegu spłonęło kilkanaście budynków 1648 Starosta Jakub Weyher zorganizował w okolicach Debrzna pułk zaciężnych Koniec wojny trzydziestoletniej poprzedzony pokojem westfalskim. Pomorze Środkowe częścią Brandenburgii. Zniszczenie wielu pomorskich miast i wsi, w tym Kołobrzegu, Sianowa Likwidacja sądu miejskiego w Sianowie, miasto pozbaiono także prawa do uczestnictwa i głosu w Sejmie Krajowym Trzeci pożar Darłowa Podział księstwa zachodniopomorskiego pomiędzy Szwecję a Brandenburgię. Początek germanizacji wschodniej części Pomorza Środkowego Zamek w Białogardzie uczyniono siedzibą domeny białogardzkiej ok. 1650 Chłopi z Pomysku Wielkiego k./Bytowa płacą specjalny podatek na „walkę z czarownicami", z którego dochody przeznaczane są na utrzymanie kata w Bytowie Do podkoszalińskiego Jamna sprowadzono osadników holenderskich, aby osuszyli otaczające wieś bagna. Dalsza grupa kolonistów z Holandii przybyła do Jamna w XVIII w. [KULTURA JAMNEŃSKA] KULTURA JAMNEŃSKA Wieś Jamno (Jamund) pod Koszalinem jest wsią dosyć starą O wsi wspomina się już w dokumencie fundacyjnym koszalińskiego klasztoru cystersek w 1278 r. Wspomniany klasztor miał wówczas sprawować opiekę nad kościołem w Jamnie. 121 Przed wiekami z daleka sprowadzano jedynie dobra luksusowe, pozostałe ze względu na złe drogi (a nawet ich brak) i utrudniony transport musiały być wytwarzane na miejscu. Dlatego każde miasto fundowało sobie wsie własnościowe. Tak więc w 1331 r., z nadania biskupiego, wieś przeszła na własność Koszalina. Jamneńczycy zostali obciążeni czynszami płaconymi radzie miejskiej Koszalina oraz świadczeniem różnego rodzaju prac, m.in. do stawiania zaprzęgów konnych i pracy w lasach miejskich. Pomimo bliskości jeziora Jamno, wieś nigdy nie była typową wsią rybacką Rybołówstwo rozwijało się jedynie tam, gdzie nie było dobrej ziemi uprawnej, a okolice Jamna obfitowały w żyzne gleby. Do otoczonej bagnistym terenem wsi - od wschodu ujętej rozległymi torfowiskami, od północy wodami jeziora, od zachodu obszernymi łąkami i Dzierżęcinką - można było dotrzeć jedynie w czasie suchego lata lub mroźnej zimy. Znaczna izolacja miejscowości, mimo sąsiedztwa Koszalina, miała ogromny wpływ na odrębność obyczajów i kultury. Jamneńczycy żenili się przeważnie między sobą niewielkim odstępstwem były śluby zawierane w pobliskim Łabuszu (Labus). W XVII w. do wsi sprowadzono kolonistów z Holandii, którzy mieli za zadanie osuszyć otaczający obie wsi teren. Holendrzy w Jamnie i Łabuszu zostali i scalili się z tutejszą ludnością Silna izolacja przyczyniła się do rozwoju wyjątkowej kultury, która uczyniła Jamno sławnym na całym Pomorzu. Dzięki temu, już na przełomie XIX i XX wieku wykonano badania etnograficzne, rysowano, fotografowano i zbierano przedmioty codziennego użytku. W utworzonym po pierwszej wojnie światowej Heimatmuseum w Koszalinie przygotowano ekspozycję zwaną „Jamunder Stube" („izbą jamneńską"), w której odtworzono wnętrze dawnej chałupy. Każda zagroda w Jamnie była zamknięta z czterech stron i oddzielona od sąsiednich zagród. W głębi podwórza znajdowała się „kurna chata", gdzie pod jednym dachem mieściła się część mieszkalna i stajnia. Był to budynek szachulcowy, kryty trzciną początkowo bez oddzielnych izb mieszkalnych i sypialnych (łóżka były umieszczone w niszy ściany). Okolice Jamna i Łabusza stanowiły dawniej duży ośrodek meblarski. Sprzęty domowe były wykonywane przez wiejskich stolarzy na bogato profilowanych oparciach krzeseł i zydli przeważały malowane lub rzeźbione motywy ptaków. Częstymi motywami zdobniczymi są tulipany, serca, gwiazdy wpisane w koło, rozety. Meble jamneńskie, znakomicie do dziś zachowane, są dowodem wysokiego poziomu rzemiosła ludowego. Zdobnictwo pojawiające się na sprzętach codziennego użytku było typowe tylko dla Jamna. Ornamentyka zbliżona była do zdobnictwa holenderskiego, a także do zdobnictwa regionu Schwalmer w Hesji. Uwagę zwracają także stroje ludowe: odzież codzienna (białe bluzy i pasiaste gorsety z kolorowymi tasiemkami u kobiet, białe, lniane koszule ozdobione 122 u szyi chustą pasiaste kamizelki i jasne kolorowe spodnie-bryczesy u mężczyzn), odzież niedzielna, weselna i żałobna. Zwyczaj noszenia tradycyjnego stroju zachował się do początku XX wieku; później strój ten był zakładany tylko z okazji uroczystości wiejskich, bądź na potrzebu filmu czy reklamy. Najgorzej zachował się strój codzienny, noszony bez przerwy aż do zupełnego zniszczenia. Stan ducha jamneńskich chłopów oddawało popularne wśród nich powiedzenie: „Ein Herrkann jedermann sein, aber nicht sein ein Bauer..." „Panem może być każdy, ale nie każdy może być chłopem..." Kultura jamneńska została brutalnie przerwana w latach 1945-1946, kiedy to rdzenni jamneńczycy zostali zmuszeni do opuszczenia swojej rodzinnej wsi. Dzisiaj wiedzę o tej kulturze przekazują jedynie zachowane materiały ikonograficzne, dokumenty oraz zabytki kultury materialnej, zbierane latami przez polskie i zagraniczne muzea. 4_ 1650 W Kołobrzegu wzniesiono „Dom Merkurego" - najokazalszą kamienicę nie tylko Kołobrzegu, ale i Pomorza Środkowego. W mieście znajdowało się aż 150 warzelni piwa (179 w 1613 r.) W Kołobrzegu zmarł Kosma Simmer (Simmern), kołobrzeżanin ur. w 1581 r., autor „Kosmografii" - wielotomowego opisu świata 1652 Baszta Rzeczna w Kołobrzegu została zniszczona przez eksplo/ję prochu 1653 Pomorze Środkowe częścią Brandenburgii. Napływ brandenburskiej szlachty, m.in. rodów Belowów, Blankenseenów, Bochnów, Braunschweigów, Hansteinów, Marwitzów Wielki pożar Czarnego 14 R. Scheller, Jamno - ilustracje z przeszłości. Jamund - Bilder vergangener Tage, Koszalin 1995, s. 3-6; E. Buczak, Koszalin - moja mała ojczyzna..., s. 20-21 123 Utworzenie Dyrektorium (Zarządu Pomorza) w Kołobrzegu. Siedziba Zarządu została w 1669 r. przeniesiona do Stargardu Szczecińskiego, a w 1720 r. do Szczecina. W mieście przebudowano ratusz Zmarła ostatnia pomorska księżna, której szczątki złożono w sarkofagu w darłowskim kościele mariackim Brandenburczycy utworzyli w Koszalinie wielki garnizon wojskowy Szczecinek zajęty przez Brandenburczyków w wyniku tzw. szczecineckiego recesu granicznego. W mieście rozpętała się kolejna zaraza 1654 W Kołobrzegu otwarto najstarszą w monarchii Hohenzollernów szkołę oficerską - Akademię Rycerską, przyciągającą młodzież szlachecką w wieku od 15 do 18 roku życia z terenów całego Pomorza. Uczelnia dała podwaliny pod korpus kadetów w Berlinie. W mieście powstałe także powołana przez elektora drukarnia, którą jednak w 1686 r. przeniesiono do Stargardu Asmus von Manteuffel zmuszony został odsprzedać Jakubowi von Krockowowi Połczyn wraz z zamkiem Zmarł Michał Mostnik W ratuszu w Słupsku uruchomiono urząd pocztowy 1655 Pożar Słupska. Zniszczeniu uległ klasztor Norbertanek Największy w dziejach miasta pożar Białego Boru W wyniku podpalenia spłonęła najzamożniejsza część Połczyna-Zdroju 124 Człuchowski zamek, po kilkumiesięcznej obronie wojsk polskich pod wodzą starosty Jakuba Wejhera, został zdobyty przez Szwedów Król Szwecji, Karol Gustaw zakłada w Brzeźnie k./Człuchowa obóz W Chośnicy pod Bytowem przebywa Maria Ludwika i Stefan Czarniecki Pomorze bazą wypadową dla Szwedów w najeździe na Polskę 1656 Szwedom udało się opanować człuchowski zamek Synowie Konarskiego najechali na Miastko i dokonali rzezi mieszkańców. Pozostali przy życiu miastczanie rozproszyli się po okolicy, m. in. trafili do Bytowa Szwedzi ograbili i spalili Bytów. Wysadzono w powietrze wieżę kwadratową tutejszego zamku. Podobnie uczyniono z Białym Borem Wizyta Jana Kazimierza na zamku w Drahimiu 1657 Na mocy układu welawskiego ziemia lęborska i bytowska stały się lennem elektora brandenburskiego, jako rekompensata za odstąpienie od przymierza ze Szwedami i pomoc wojskową przy ich wypędzeniu W Kołobrzegu stacjonuje eskadra złożona z okrętów kaperskich, którą elektor przeznaczył do walki z flotą szwedzką Brandenburgia ostatecznie zajęła Pomorze Zachodnie („szczeciński reces graniczny") Drugi wielki pożar Miastka 125 Zaraza w Białym Borze. Z tego powodu Szwedzi zmuszeni zostali do opuszczenia miasta W kołobrzeskim Arsenale od uderzenia pioruna wybuchły 82 centary prochu. Natychmiast ogień rozprzestrzenił się na całe miasto W Bytowie spłonął kościół św. Katarzyny Wielki pożar Lęborka Król Jan Kazimierz oddał elektorowi brandenburskiemu zamek w Drahimiu w zastaw za sumę 120 000 reńskich talarów Szwedzi opuścili człuchowski zamek Wierzchowo k./Drawska zniszczone przez oddziały Czarnieckiego 1658 Szlachta z okolic Lęborka i Bytowa złożyła przysięgę wierności elektorowi Fryderyk Wilhelm zniósł odrębność ziemi bytowskiej jako samodzielnej jednostki, a na siedzibę władz administracyjnych wyznaczył Lębork Wielki pożar Złocieńca, z którego ocalał jedynie zamek 1659 Zdobycie i złupienie Czarnego przez Szwedów pod wodzą Adolfa-Jana, brata szwedzkiego króla Karola-Gustawa Pożar Kalisza Pomorskiego 1660 Na zamku w Słupsku zmarła Anna Croy, siostra Bogusława XIV, osoba sprzyjająca tutejszej ludności kaszubskiej 126 Guntersbergowie odbudowali zamek w Kaliszu Pomorskim w stylu renesansowym 1661 Likwidacja słupskiego sądu ziemskiego, którego obowiązki na 10 lat przejął Sąd Nadworny w Kołobrzegu Odbudowa zniszczonych w czasie wojny ze Szwedami fragmentów bytowskiego zamku 1662 Walki szlachty z okolic Lęborka i Bytowa o zagwarantowane wcześniej prawa Odnowiono kaplicę św. Gertrudy w Koszalinie 1664 Kolejna zaraza w Kołobrzegu Pożar Drawska Pomorskiego 1665 Pożar Słupska 1666 Szwedzi zniszczyli podczłuchowski Krępsk Sztorm niszczy zaniedbany port w Ustce 127 W kołobrzeskim porcie wybudowano wieżę, której światło wskazywało żeglarzom drogę do portu 1668 Silny sztorm zupełnie niszczy ustecki port, konsekwencją czego stało się odsunięcie Słupska od szlaków handlu morskiego Prawdopodobnie Słupsk otrzymał od księcia Bogusława V przywilej menniczy (być może dokument potwierdzający przywilej jest późniejszym falsyfikatem) W Połczynie-Zdroju, wdowa Ilse Klitzke, jako ostatnia ofiara zabobonu, została spalona na stosie. Przed egzekucją zeznała, że współuczestniczkami tajemnych praktyk były także żony prominentnych obywateli miasta Drahim (Stare Drawsko) strażnicą brandenburską Utworzenie z Karlina pruskiej domeny państwowej Prusacy zajęli Czaplinek 1669 Szczecinek został złupiony przez polskie oddziały 1670 Kolejny pożar Połczyna-Zdroju Kołobrzeska taryfa celna narzuciła kupcom z terenów Polski ścisłe poruszanie się wyłącznie po wyznaczonych dla nich szlakach handlowych pod groźbą konfiskaty towarów. Kupcy z Gdańska zobowiązani byli do płacenia ceł w Słupsku, Sławnie, Sianowie i Koszalinie. Kupcy przybywający od strony południowej zmuszeni byli do płacenia 9 fenigów od konia w Złocieńcu, Połczynie, Białogardzie i Karlinie 128 1671 Silne gradobicie zniszczyło uprawy w okolicach Połczyna-Zdroju Kolejny pożar Drawska Pomorskiego W Słupsku utworzono Sąd Przysięgłych, rozstrzygający sprawy rycerstwa całego Pomorza na wschód od Odry. Sąd ten został w 1680 r. przeniesiony do Stargardu Szczecińskiego 1672 Ukończono budowę ratusza w Bytowie 1673 Odbudowa słupskiego klasztoru Norbertanek; ruiny pobliskiego kościoła pozostają nietknięte do lat 30-tych XVIII w. 1674 Budowa kościoła p.w. św. Piotra w Białogardzie Zaraza w Kołobrzegu Pożar Tuchomia w pow. Bytów 1675-1685 Budowa kościoła św. Jerzego w Bytowie 1675 Czwarty pożar Darłowa 129 Szwedzi pod Kołobrzegiem. Spalono przedmieścia miasta. Wznowienie produkcji statków w Kołobrzegu Rusza budowa bytowskiego kościoła św. Jerzego W Bruskowie Wielkim pod Słupskiem urodził się Petrus L. Wochenfus, pedagog, poeta, dyrygent i kompozytor 1676 Epidemia czerwonki w Kołobrzegu 1677 Pożar kościoła w Białogardzie 1678 Uchwalenie wilkierza dla portu i osady w Ustce 1679 Pożar darłowskiego zamku Drawsko Pomorskie stało się miastem garnizonowym 1680 Kolejny pożar zamku w Dar łowię Książę de Croy w swoim testamencie polecił wybudowanie latarni na Rowokole. Wola księcia nie została spełniona 130 1681 Edykt, na mocy którego hugenoci francuscy otrzymali przywilej produkcji i sprzedaży wyrobów tytoniowych na terenie Pomorza Zachodniego na 20 lat. Edykt zniesiono w 1687 r., a monopol nad Pomorzem Zachodnim przekazano Kołobrzegowi Wielki pożar Kalisza Pomorskiego Restauracja zniszczonego podczas wojny trzydziestoletniej kościoła w Barwicach 1682 Wprowadzenie podatku, zwanego akcyzą, w całości przeznaczonego na potrzeby armii Fryderyka Wilhelma I Pożar strawił m. in. kaplicę w Łebie Kolejny wielki pożar Szczecinka i Lęborka Pod przewodnictwem Chojnic, zawiązano konfederację pomiędzy Człuchowem, Debrzem, Czarnym i Białym Borem, a później także i z Tucholą, w celu wspólnego przedstawiania sejmikowi Prus Królewskich spraw nurtujących małe miasta. Konsolidacja ta nie powiodła się 1683 Pożar Kalisza Pomorskiego i tutejszego zamku Skorumpowana rada miasta Słupska usiłowała pozbawić mieszczan produkujących piwo dla własnych potrzeb Podjęto nieudaną, kolejną próbę odbudowę usteckiego portu Na zamku w Człuchowie zebrała się szlachta kaszubska do wyprawy wiedeńskiej Jana Sobieskiego 131 W Łebie oddano do użytku kościół NMP 1684 Bunt oficerów w twierdzy kołobrzeskiej, krwawo stłumiony 1685 Wielki pożar Karlina Powstała Komisja do Spraw Uporządkowania Miast, zajmująca się kontrolowaniem i badaniem stanu gospodarki miast Pomorza Zachodniego W Kołobrzegu powołano kolegium do spraw handlu W Łebie zbudowano nowy, istniejący do dnia dzisiejszego kościół NMP 1686 Członkowie gildii browarniczych składają liczne skargi na dwory, duchowieństwo, nauczycieli, młynarzy i karczmarzy, a także na chłopów, którzy warzą piwo w nieograniczonych ilościach. Mnogość skarg zainteresowała elektora brandenburskiego, który powołał specjalną komisję dla zbadania i uregulowania spraw piwowarskich Z inicjatywy elektora usprawniono rzekę Drawę. Pozwoliło to na spław soli z Kołobrzegu aż do Berlina 1688 Odkrycie źródeł wody mineralnej w Połczynie-Zdroju. Sprawą, od 1693 r., zajął się tutejszy pastor Joachim Titel Pożar Łeby 132 1689 Pożar Świdwina Łupawa k./Słupska otrzymuje prawa miejskie. Podniesienie wsi do rangi miasta wiązało się z faktem, że właściciel dóbr w Łupawie, J. E. Grumbkow, był równocześnie ministrem Fryderyka Wilhelma 1690 Sztorm na Bałtyku przyczynił się do zamulenia przesmyku jeziora Jamno. Fakt ten stał się przyczyną upadku Koszalina jako ośrodka potowego 1691 Elektor brandenburski zakazał sprzedaży piwa, wódki i słodu na wsiach, także produkcji piwa w wiejskich karczmach. Spowodowało to liczne i ostre protesty szlachty z okolic Białogardu W Koszalinie urodził się J. D. Wendland, niedoceniany do dnia dzisiejszego kronikarz, autor manuskryptu „Zbiór różnych miasta Koszalina dotyczących rzeczy liczącego 610 stron. Wendland zmarł w Koszalinie w 1757 r. 1692-1695 W Przytocku k./Słupska spalono żywcem łącznie 11 kobiet posądzonych o czar>r 1693 Pożar Czarnego Słupski kościół św. Jacka stał się własnością protestantów 133 1696 Wielki pożar Szczecinka. Miasto zostało zwolnione z podatków Pożar Drawska Pomorskiego 1699 Likwidacja jarmarków wełnianych w Białogardzie i powołanie w ich miejscu jarmarków w Kołobrzegu Dewastacja zamku w Bytowie. Rozebrano 2 metry wysokości muru północnego 1700 Wielki pożar Bytowa Rada miasta Koszalina wystąpiła ze „służbowym memoriałem" do króla Fryderyka II i stanów pomorskich z prośbą o utworzenie uniwersytetu. Prośbę motywowano znacznymi odległościami, dzielącymi Koszalin od innych ośrodków uniwersyteckich (Giyfia), a także dość silnym regionalnym potencjałem naukowym. Prawie wszystko wskazywało na to, że w Koszalinie powstanie uniwersytet, ale król w ostatniej chwili cofnął zgodę na powołanie tej placówki w mieście [TEORIA KINETYCZNA GAZÓW] W Czaplinku osadzono sporą grupę ludności szkockiej Odbudowa zamku w Kaliszu Pomorskim w stylu barokowym TEORIA KINETYCZNA GAZÓW Jeśliby w 1700 r. powstał w Koszalinie uniwersytet, to z pewnością region zyskałby wielu wybitnych specjalistów z różnych dziedzin. Niewątpliwie, choć wprawdzie po niemal półtora wieku po nieudanej próbie stworzenia koszalińskiego uniwersytetu, do grona takich osób należał urodzony w Koszalinie fizyk Rudolf Clausius (1822-1888). Jego 134 zainteresowania skupiały się przede wszystkim na właściwościach fizycznych gazów, jak i na energii cieplnej, co podczas prac nad maszyną parową pozwoliło mu na sformułowanie tzw. II zasady termodynamiki i stworzenie twierdzenia o wzroście entropii. Podwaliny teorii kinetyczno-molekularnej gazu doskonałego zawdzięczamy Bernoulliemu (1700-1782). Ostatecznie jednak prace Clausiusa pozwoliły na stworzenie teorii, która doskonale tłumaczy i interpretuje zachowanie się gazów. Według niej gaz doskonały składa się z szybko poruszających się cząsteczek, zderzających się ze sobą i bombardujących ścianki naczynia, w którym się znajdują. Wynikiem tego jest ciśnienie gazu. Aby móc obliczyć to ciśnienie, Clausius przyjął następujące założenia: a) cząsteczki gazu doskonałego traktujemy jako bardzo małe, doskonale sprężyste kulki, poruszające się chaotycznie we wszystkich kierunkach; b) zaniedbujemy siły wzajemnego przyciągania się cząsteczek; c) liczba wzajemnych zderzeń pomiędzy cząsteczkami jest niewielka - inaczej - cząsteczki znacznie częściej uderzają w ścianki naczynia, niż zderzają się ze sobą. Rozważaną przez Clausiusa wielkością fizyczną była średnia enargia kinetyczna gazu doskonałego. Biorąc pod uwagę gaz doskonały, w którym N cząsteczek, zgodnie z wcześniejszymi założeniami, poruszają się we wszystkich możliwych kierunkach z różnymi prędkościami v=1, v=2, v=A/. Jeżeli założymy, że cząsteczki mają taką samą masę (mamy do czynienia z gazem jednorodnym), to każdej z nich możemy przypisać odpowiednią energię kinetyczną. Clausius wprowadził także pojęcie entropii, określając ją jako wielkość wprost proporcjonalną do ilości ciepła Q, a odwrotnie proporcjonalną do temperatury liczonej w skali bezwzględnej. Jeśli w układzie nie zmienia się ilość ciepła, a obniża się temperatura, to entropia wzrasta. Tak więc kierunek przebiegu zjawisk w przyrodzie jest zawsze nastawiony na wzrost entropii układów.15_ 1701 Fryderyk I rozwiązał kołobrzeską Akademię Rycerską i w 1703 w jej miejsce powołał Szkołę Kadetów l5K. Chyła, Fizyka dla uczniów liceów ogólnokształcących, Bielsko-Biała 1997, s. 80-81, Wielka Ilustrowana Encyklopedja Powszechna Wydawnictwa Gutenberga, Kraków 1931, t. 3, s. 126-127, t. 4, s. 261 135 W Słupsku spalono na stosie ostatnią osobę uznaną za czarownicę, Trynę Papista 1702 Ostatnie kazania po kaszubsku wygłoszono w Kwakowie i Kończewie w pow. słupskim 1704-1745 Przebudowa zamku w Złocieńcu na styl barokowy 1704-1758 Przebudowa świdwińskiego zamku 1705 Jakub von Krockow junior zbudował pierwszy, dwuskrzydłowy dom zdrojowy w Połczynie-Zdroju. Tego samego roku miasto nawiedził kolejny pożar 1707 Wojska szwedzkie przywlekły do Bytowa dżumę. Jej epidemia będzie trwać do 1709 r. Sąd nadworny w Stargardzie ponownie nadaje nierespektowane prawa miejskie Miastku Książę Karol Radziwiłł ze świtą schronił się przed Szwedami na szczecineckim zamku. Kilkumiesięczny pobyt księcia był wielkim obciążeniem finansowym miasta 136 1708 W związku z odmową mieszkańców Polanowa zapłaty jednego z podatków, Glasenapp sprowadził do miasta dragonów ze Sławna, którzy dokonali bezwzględnej egzekucji należności. Zwycięstwo panów skłoniło część mieszkańców do opuszczenia miasta 1708-1709 Ciężka zima zniszczyła zasiewy. Z mrozem zawitała zaraza, prawdopodobnie przywleczona tu z przygranicznych obszarów Polski 1709 Epidemia zdziesiątkowała ludność Bytowa i Debrzna W Kołobrzegu wzniesiono szaniec „Munde" („Ujście"), broniący dostępu do portu od strony morza 1710 Rzeka Słupia ponownie podtopiła Słupsk W Kołobrzegu wzniesiono ogromną, jedną z czterech, tężnię na Wyspie Solnej Na ziemi człuchowskiej rozpoczęto oddawanie wolnym i czynszowym chłopom ziemię pofolwarczną, co wkrótce przyczyniło się do zwiększenia renty czynszowej Pożar Szczecinka 1711 Epidemia ospy w Drawsku W Szczecinku wydano zakaz budowy drewnianych domów 137 1712 Król pruski Fryderyk I wysunął projekt połączenia kanałami Berlina z Kołobrzegiem. Do projektu powracano w 1753, 1800, 1806, 1817, 1821 i 1858 r. W związku z rozwojem sieci kolejowej, kanału nie zbudowano 1713 Do Koszalina ściągnięto garnizon wojskowy (regiment dragonów), początkowo rozlokowany w okolicznych wioskach, ze sztabem mieszczącym się w Koszalinie Zakończono budowę drugiego domu zdrojowego „Halbe Mond" w Połczynie-Zdroju, finansowanego przez Fryderyka Wilhelma I 1714 Władze pruskie wprowadziły kontrolę miejskich ksiąg skarbowych W Koszalinie powstał Dom Pracy Przymusowej, zatrudniające osoby bez stałego zajęcia W Słupsku i Białogardzie powstał stały garnizon wojskowy 1716 Ostatnie słowiańskie nabożeństwa zostały zniesione w Słupsku Ponowna odbudowa kościoła św. Katarzyny w Bytowie 1717 Reforma podatkowa na Pomorzu. Na terenie byłego biskupstwa kamieńskiego reformę przeprowadzono w 1719 r. 138 Fryderyk Wilhelm I wydał rozporządzenie podporządkowujące państwu pruskiemu wszystkie dziedziny związane z organizacją produkcji i zbytu wyrobów wełnianych, wełnopodobnych, lnianych, jedwabnych i innych Spis ludności Ustki wykazuje ogromny spadek ludności o ponad połowę w stosunku do XVII w. Następuje zubożenie portu W Darłowie ponownie wybuchła epidemia ospy 1718 Wielki pożar trawi niemal cały Koszalin wraz z ratuszem i znajdującym się w nim archiwum. Spłonął wówczas cenny księgozbiór Schwederów, ufundowany miastu w końcu XVII w. Z Koszalina do Białogardu przeniesiono dragonów. W tym samym roku spłonęła część miasta Słupska Fryderyk Wilhelm I uznał miasto Koszalin za garnizon wojskowy. Doprowadziło to do szybkiego rozwoju rzemiosła W Sławnie ulokowano szwadron huzarów ze Słupska W miastach wprowadzono akcyzą - podatek konsumpcyjny 1719 Trzeci wielki pożar Miastka. Pożar nawiedził także Ustkę 1720 W Koszalinie, w miejscu zlikwidowanego w Słupsku landwójtostwa, powstał Sąd Nadworny (Oberhofgericht), obejmujący swoim zasięgiem Pomorze Środkowe Werbunki do armii Fryderyka Wilhelma I przyczyniły się do masowych ucieczek do Polski ze wschodnich terenów Pomorza Środkowego. W 1720 r. ze Słupska uciekło 65 osób, z Lęborka 46, z Bytowa 25, a z Łeby 11 osób. Z wsi domeny bytowskiej uciekło 51 osób, a z domeny lęborskiej 52 139 1721 Król pruski Fryderyk Wilhelm I wymusza respektowanie praw miejskich Miastka. Obowiązuje tu lubeckie prawo przez obserwancję, t.j. prawo zwyczajowe. W mieście stacjonują szwadrony lub kompanie różnych regimentów dragonów, huzarów i landwery (do 1816 r.) Karlino, Miastko i Szczecinek stają się miastami garnizonowymi Pożar Borzyszkowów Zniszczenie Rzeczenicy podczas wojny północnej W Czaplinku stacjonuje pruski garnizon 1722 Piąty pożar Darłowa Kondycję ekonomiczną junkrów pomorskich poprawił zakaz sprowadzania do Prus obcego zboża. Zakaz ten dość szybko doprowadził do wewnętrznego wzrostu cen zbóż 1723 Wzrosty obrotów usteckiego portu, spowodowane głównie wewnętrznym importem z ośrodków Prus Na Rynku w Słupsku otwarto Królewską Aptekę Dworską W Bydlinie pod Słupskiem urodził się filozof i historyk, David Ruhnke 1724 Gospodarka miejska Kołobrzegu została poddana ścisłej kontroli kamery Wojenno-Skarbowej w Szczecinie. Likwidacja dawnego samorządu 140 Budowa kościoła zamkowego, obecnie kościoła prawosławnego przy ul. Mickiewicza w Koszalinie. W mieście ukończono planowe wyburzanie murów obronnych. Na środku rynku wzniesiono pomnik króla Fryderyka Wilhelma I, a obok dwie fontanny W Koszalinie ruszyła budowa wodociągu, którym dostarczano wodę pitną dla miasta z Góry Chełmskiej Nowy podział administracyjny Pomorza Zachodniego. W formie przejściowej powołano m. in. „Połączony Powiat Sławieńsko-Polanowski" Uruchomiono stały kurs pocztowy na trasie Hamburg-Szczecin-Królewiec przez Koszalin i Słupsk W Słupsku powstał Dom Pracy Przymusowej 1725 W Bytowie spłonął ratusz Pożar Czaplinka Budowa ratusza w Darłowie Dystrykt połczyński połączono z dystryktem białogardzkim. Stworzono tym samym powiat białogardzko-połczyński 1726 Epidemia duru plamistego i żółtej gorączki w Drawsku (do 1727 r.) Wprowadzenie jednolitej dla Pomorza Zachodniego taryfy celnej W Czaplinku rozpoczął działalność zbór ewangelicki 141 1727 Pożar Ustki 1728 W Koszalinie Michał Schweder założył fundację oświatową na rzecz kształcenia patrycjuszowskiej młodzieży z miasta. 1729 Wielki pożar Człuchowa W Smołdzinie urodził się Johann Gotthelf Linder, profesor Sztuk Pięknych w Królewcu ok. 1730 Pod naciskiem biskupa poznańskiego przeprowadzono remont czaplineckiej świątyni 1730 Pożar Ustki 1731 Po przejęciu słupskiego zamku przez państwo, do Berlina wywieziono cenne wyposażenie zamku wraz z bogatą biblioteką, a sam zamek przeznaczono na magazyn zbożowy, potem na magazyn soli Goltzowie kupili zamek w Kaliszu Pomorskim 1733 142 Poświęcenie piątej już z kolei budowli kościoła w Miastku (wszystkie cztery wcześniejsze bądź spłonęły w pożarach, bądź zostały zniszczone podczas najazdów Szwedów) Restauracaja kościoła św. Mikołaja w Słupsku Zburzono zamek w Lipiu 1735 Pożar Cecenowa na ziemi słupskiej 1736 Na krótko przed Wielkanocą, kolejny wielki pożar objął Polanów (ocalał jedynie zamek i 11 budynków). W tutejszym kościele spaleniu uległy dzwony, a żar spowodował wypalenie się trumien w kryptach pod świątynią. Na dodatek część poparzonych ludzi zamarzła na dworze 1737 Epidemia ospy w Drawsku Ukończenie budowy drewnianego wodociągu z Górzy Chełmskiej do Koszalina Rozbudowano kościół w Jamnie pod Koszalinem 1738 Król sprowadził do Polanowa 18 rodzin sukienników, które zapoczątkowały rozwój lokalnego sukiennictwa 1740 143 Projekt odbudowy usteckiego portu. Odbudowa nie powiodła się, gdyż nie udało się zgromadzić potrzebnych 10 000 talarów. W 1742 r. przeprowadzono jedynie drobny remont Duńczycy obłożyli na niektóre kołobrzeskie towary wywożone przez Sund cło, które na skutek interwencji władz pruskich, zostało zniesione w 1747 r. Generalna przebudowa i rozbudowa świdwińskiego zamku dokonana przez joanitów Polanów liczy jedynie 426 mieszkańców 1741 Odbudowa spalonego w 1736 r. polanowskiego kościoła 1742 Zarządzeniem Kamery Wojenno-Skarbowej w Szczecinie pozostawiono starostom jedynie władzę nad sądownictwem i sprawami szlacheckimi Przeprowadzono niewielki remont portu w Ustce Właściciel podszczecineckiego Radacza przywiózł do swoich włości rydwan, który otrzymał król Jan III Sobieski od cesarza Austrii za zwycięstwo pod Wiedniem. Po przerobieniu, z pojazdu wykonano ambonę dla miejscowego kościoła. Po 1945 r. obiekt odnowiono i przeniesiono do Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku, skąd został zabrany do Muzeum Narodowego w Warszawie 1743 Sianów zakupił jezioro pomiędzy miastem a Skibnem. Początek akcji osuszania jeziora Przebudowa kościoła św. Jerzego w Bytowie 144 1744 Z Karlina do Słupska przeniesiono sztab miasteckiego regimentu huzarów Budowa ratusza w Połczynie 1745 Z rozkazu Fryderyka Wielkiego zwołano mieszczan kołobrzeskich na rynek, by mogli się sami przekonać, co to jest ziemniak 1746 Pomorzanie w trybie administracyjnym zostali zmuszeni do uprawy ziemniaków. Powstają pierwsze krochmalnie i gorzelnie odbierające ziemniaki W Polanowie osiedla się 18 rodzin sukienników. Początek budowy młyna sukienniczego 1748 Rada miejska w Słupsku ustala karę - trzy złote talary - dla parobków uciekających z folwarków należących do Słupska. 1749 Przystąpiono do karczowania lasu miejskiego Koszalina, porastającego teren pomiędzy gruntami podmiejskimi a północnym stokiem Góry Chełmskiej ok. 1750 Zburzenie sianowskiego zamku 145 1751 Na podslawieńskich plantacjach, jak podają kroniki, rosło 3 200 krzewów morwowych. Niekorzystne warunki klimatyczne doprowadziły do zaniechania hodowli morw na przełomie XVIII i XIX w. Dalsza rozbiórka zamku w Bytowie Pieczę nad połczyńskim uzdrowiskiem powierzono podskarbiemu miejskiemu 1753 W Bożance k./Miastka rusza fabryka barchanu i tkalnia adamaszku braci Lange 1755-1756 Pomorze ponownie zostało doświadczone klęską głodu 1755 Budowa kościoła w Czarnem 1756 Początek wojny siedmioletniej. 1757 Do Drawska wkroczyły wojska rosyjskie 1758 146 Kołobrzeg oblężony przez wojska rosyjskie Epidemia ospy w Drawsku 1759 Wojska rosyjskie na ziemi słupskiej. Rok później Rosjanie opuścili miasto. Kozacy użytkownikami kościoła św. Mikołaja. Szczecinek został splądrowany przez wojska cesarskie Sztorm zniszczył mola i nabrzeża usteckiego portu Spłonął zamek w Starym Drawsku. Obiektu już nigdy nie odbudowano Rozpoczęto budowę ratusza w Sławnie, oddanego do użytku w 1768 r. 1760 Epidemia cholery w Darłowie. Miasto zostało splądrowane przez wojska rosyjskie. Bombardowania Darłówka doprowadziły do uszkodzenia mostu i dalszego uszkodzenia nabrzeży Ponowne oblężenie Kołobrzegu przez wojska rosyjskie Rosjanie splądrowali i spalili Połczyn-Zdrój Oblężenie Koszalina przez rosyjskie wojska pod dowództwem gen. Totlebena. Obrońcą miasta został major von Benkendorf 1761 Kołobrzeg po raz trzeci oblężony podczas wojny siedmioletniej przez wojska rosyjskie. Załoga kołobrzeska skapitulowała Rosjanie zajęli Karlino (dowódca gen. Romacow), splądrowali i spalili zamek, którego już nie odbudowano 147 1763 Koniec wojny siedmioletniej Zniszczono wiele miast i wsi, w tym Koszalin, Sianów, podsławieńskie Warszkowo W Miastku zainstalowano szwadron regimentu huzarów W nieistniejącym budynku przy ul. Budowlanej w Kołobrzegu przebywał król pruski Fryderyk Wielki 1764 Jan Jerzy Gelczewski uruchomił jedną z najstarszych na Pomorzu manufakturę papierniczą w Kłosie k. /Koszalina W Koszalinie rozpoczyna urzędowanie Kolegium Deputacyjne Kamery Wojenno-Skarbowej (Das Kriegs- und Domanen Kammer Deputations-collegium, prowadzące nadzór nad gospodarką miast w zakresie przemysłu i handlu, a także uprawnienia kamery szczecińskiej w sprawach skarbowych i administracyjnych 1765 W Karlinie spłonęły zabudowania Nowego i Starego Przedmieścia Pożar Czaplinka Zmiana pastora nieznającego języka słowińskiego doprowadziła do zamieszek w Gardnie Wielkiej Nieudana próba budowa nowego mostu na Słupi i drogi omijającej zabudowę ciasnego miasta Słupska przez zarząd królewski. Prace budowlane zostały wstrzymane przez władze miasta i mieszkańców 1766 148 Uroczyste obchody 500-lecia Koszalina. Chrystian Wilhelm Haken, pastor kościoła w Jamnie, napisał dobrze opracowaną monografię miasta (wy dane w 1840 r. dzieło J. E. Benno nie dorównywało swemu pierwowzorowi, ani bogactwem treści, ani ścisłością faktów) 1768 Pożar Złocieńca Epidemia ospy w Drawsku 1769 W Słupsku powstała szkoła kadetów założona przez Fryderyka II dla synów szlachty pomorskiej. Szkoła stała się wkrótce niezwykle skutecznym narzędziem germanizacyjnym 1770-1773 Rozbudowa kołobrzeskiej twierdzy 1770 Warcino k./Słupska zostało splądrowane przez Rosjan Król Fryderyk Wielki funduje w Wartkowic k./Kołobrzegu nieistniejący obecnie kościół z przepięknym wyposażeniem Właściciel Połczyna, Antoni von Krockow, przeprowadził rozbudowę tutejszego zamku. Przebudowa trwała do 1772 r. W Słupsku powstała manufaktura garbarska 1771 149 Przekazanie silnie zniszczonego obiektu słupskiego kościoła św. Mikołaja na potrzeby szkoły dla ubogich ratuje obiekt przed rozbiórką Kolejny wielki pożar Kalisza Pomorskiego. Mieszkańcy miasta otrzymali zgodę na rozbiórkę murów obronnych 1772 I rozbiór Polski. Ziemia człuchowska wraz z Człuchowem, a także ziemia czaplinecka wraz z Czaplinkiem zajęta przez Prusy. Przyłączenie do Prus w miastach wyglądało następująco: do miast przybyły delegacje króla Fryderyka II, mieszkańcom zebranym na rynku odczytano edykt okupacyjny. Z budynków publicznych zerwano polskie orły i zawieszono w ich miejsce pruskie, opieczętowano pomieszczenia, w których znajdowały się dokumenty miejskie. Rozwiązano rady miejskie, powołując w ich miejsce magistraty Ziemię czaplinecką włączono do powiatu szczecineckiego Człuchów liczy jedynie 813 mieszkańców, co przyczyniło się do przeniesienia starostwa do Chojnic Jeszcze przed rozbiorem Polski, ze Słupska oddelegowano pułk huzarów słupskiego garnizonu pod wodzą W. S. Bellinga i jego podwładnego G. L. von Bliichera, przerzucając go przez granicę do Chojnic, gdzie młody wówczas Blucher zasłynął z pogromu wieśniaków polskich i mieszczan z Chojnic [BLUCHER] Wzrost znaczenia portu w Ustce po zakończeniu wojny siedmioletniej. Rozszerzenie lokalnego rynku miast Pomorza Środkowego o wcielone do Prus ziemie porozbiorowe Była strażnica w Drahimiu została zamieniona na siedzibę ziemskiego urzędu podatkowego 1773 150 Szlachta starostwa człuchowskiego, na prośbę mieszczan, złożyła w Malborku wniosek o usunięcie z Człuchowa Żydów. W 1775 r. człuchowianie wystąpili ze skargą na starościnę Annę Radziwiłłównę, iż popiera Żydów w mieście Ku radości mieszkańców, Glasenappowie zostali zmuszeni do sprzedaży miasta 1775 W Wrześciu k./Słupska wygłoszono ostatnie kazanie w języku kaszubskim W Kołobrzegu powstała manufaktura, produkująca tekstylia Likwidacja garnizonu w Czaplinku Ruiny zamku w Kaliszu Pomorskim nabył Ludwik von Beausorbe 1776 Epidemia ospy w Drawsku Na polecenie króla Fryderyka II rozpoczęto budowę dwóch kanałów Gardno-Łebsko i Łupawa-Łebsko, pełniących funkcję regulatora poziomu wód. Budowa potrwa do 1778 r. Mielno, zadłużone przez swych właścicieli, Damnitzów, trafia pod zarząd wierzycieli 1777 Fryderyk II polecił opracowanie planów rozbudowy słupskiej szkoły kadetów Pod pozorem usprawnień administracyjnych, ziemia bytowsko-lęborska została włączona do obszaru prowincji pomorskiej, jako jeden z powiatów tzw. „Pomorza Tylnego" Hinterpommern 151 Piorun uderzył w wieżę kołobrzeskiej kolegiaty. Wybuchł pożar, który po pewnym czasie ugaszono 1778 Pożar 19 domów mieszkalnych w Ustce Z inicjatywy Jana Fryderyka Igela uruchomiono garbarnię w Koszalinie. W mieście uruchomieno wytwórnię powozów W Słupsku, Skarszowie, Karzcinie, Lubuniu, Lubuczewie i Łupawie wygłoszono ostatnie kazania w języku kaszubskim W Koszalinie i Bobolicach powstały manufaktury garbarskie Na białoborskim Rynku ewangelicy zbudowali nową świątynię 1779 Woda rozmyła Kanał Chełst w Łebie, niszcząc materiały budowlane, potrzebne do budowy portu 1780-1786 Na fundamentach zburzonego zamku w Białogardzie zbudowano siedzibę urzędów królewskich 1780 Wielka powódź w Szczecinku Budowa młyna w Sianowie W Darłowie powstała manufaktura garbarska Rozbiórka białogardzkiego zamku 152 Pastor Christian Hacken ze Słupska w swym raporcie podziwia dumę narodową tutejszych Kaszubów. Pomimo tego Hacken nawołuje do usunięcia mowy kaszubskiej ze szkół i kościołów. Tutejsza ludność kaszubska sporadycznie się buntuje przeciwko wprowadzaniu siłą kaznodziei niemieckich W Słupsku otwarto kasę Ziemstwa Kredytowego 1781 Ostateczny wyrok sądu nadwornego w Koszalinie kończy spór Massowów o respektowanie praw miejskich Miastka W Koszalinie uruchomiono fabrykę mydła 1782 Fryderyk II dostarczył niezbędne środki pieniężne na budowę nowej sieci hydrograficznej w Człuchowie W Koszalinie powstała wytwórnia pasów, rękawiczek i sakiewek Początek rozbiórki murów obronnych Drawska 1783 Major Fryderyk von Wrangel, nowy właściciel Polanowa, przyjął lenno z rąk mieszkańców miasta. W przyszłości von Wranglowie znacznie zmniejszą świadczenia mieszkańców na rzecz właścicicieli tegoż miasta Uczony Aleksander von Humboldt przybył do Kołobrzegu w celu zbadania ujęć źródeł solanek i ich eksploatacji. Wnioski z badań przyczyniły się do wykupu solanek i warzelni przez państwo pruskie w 1801 r. (faktyczne przejęcie warzelni nastąpiło ok. 1820 r.) [TALIZMAN] 153 TALIZMAN W lecznictwie ludowym ludzi i zwierząt, jeszcze do końca XIX w. pewne znaczenie miały talizmany. F. Lorentz, w swej pracy Kultura ludowa i język, Toruń 1934, podaje, jak wyglądał talizman, używany we wschodniej części Pomorza Środkowego i na Kaszubach. Używano go, by polepszyć swój los i żeby nie opuszczało szczęście, a także by zapobiec wściekliźnie. Była to drewniana tabliczka z zagadkowym napisem: s A T O R A R E P O T E N E T O P E R A R O T A S Wyrazy czytane w kierunkach poziomych lub pionowych, w przód lub w tył dają zawsze ten sam tekst. Tabliczki te, zawieszane ludziom i zwierzętom na szyi, miały także chronić przed ukąszeniem wściekłego psa. jeżeli jednak kogoś wściekły pies ugryzł, mieszano mąkę żytnią z sercem, wątrobą i śledzioną tego psa, robiono z tego płaski placek, wyciskano na nim powyższą formułkę, wypiekano go i dawano do zjedzenia pokąsanemu. Niestety źródła milczą czy taka kuracja odnosiła skutki.16_ 1784 Pożar Łeby Obniżenie poziomu wód w jeziorze Wielimie i Trzesiecko pod Szczecinkiem. Pracami kierowali głównie fachowcy sprowadzeni z Holandii Fryderyk Wielki wydał zgodę na budowę w miejscu karlińskiego zamku, nowych obiektów browarów Kołobrzeski sukiennik Ehrgott Friedrich Schater przy współpracy z komendantem twierdzy7 gen. Janem Peltowskim wynalazł urządzenie do 16 S. Jank, Weterynaria ludowa Kaszub, Słupsk 1993, s. 19 154 wystrzeliwania liny na znaczną odległość, mające zastosowanie w ratownictwie okrętowym Briiggemann opacowal niezwykle cenne do dnia dzisiejszego dzieło „Wyczerpujący opis stanu obecnego Królewsko-Pruskich Księstw Pomorza" Część murów z zamku w Drahimiu została rozebrana i przeznaczona na budowę pobliskiego kościoła 1785 Do Koszalina trafiło pismo z prośbą o całkowitą likwidację kazań w języku polskim na terenie Bytowa. Wniosek magistratu bytowskiego został odrzucony z zaleceniem ograniczenia nabożeństw do dwóch w miesiącu 1786 Wielki pożar Człuchowa Powstała druga garbarnia Jana Dawida Kleista w Koszalinie W Cetyniu wygłoszono ostatnie kazanie w języku kaszubskim 1787-1794 W Miastku stacjonuje dowódca jednego ze szwadronów huzarów, późniejszy feldmarszałek, książę Gebhard Leberecht von Blticher [BLUCHER] 1787 Epidemia ospy w Drawsku 1789 155 Burmistrz i rada miejska Połczyna-Zdroju zwróciła się do mieszkańców miasta z apelem o dobrowolne składki na odbudowę zniszczonej przez Rosjan kolumny Rolanda, zdobiącej połczyński Rynek. Kolumny jednak nigdy już nie odbudowano Ukończono rozbiórkę dużej części murów obronnych i wałów w Świdwinie 1790 W głębinach jeziora Drawsko, w ciągu jednej nocy zapadło się aż 6 mórg obszaru miejskiego Czaplinka W Człuchowie spuszczono wodę z jeziora Stuchów. Woda spłynęła także z fos zamkowych W Dobieszewie k./Słupska wygłoszono ostatnie kazanie w języku kaszubskim 1791 Utworzenie służby pożarniczej w Połczynie-Zdroju 1792 W okolicy Jarosławca rozbił się żaglowiec „Emanuel" 1793 Kolejny wielki pożar Człuchowa, spaleniu uległa cała drewniana zabudowa miasta. Mieszczanie otrzymali zgodę na rozbiórkę zamku, przeznaczając materiał na odbudowę miasta. Na pamiątkę pozostawiono jedynie wieżę zamkową Regulamin zdrojowy Połczyna zawiera postulat o „upiększaniu miejsc spacerowych poprzez sadzenie drzew ozdobnych w celu uprzyjemnienia 156 pobytu kuracjuszom". Niektóre z tych drzew zachowały się do dnia dzisiejszego 1794 Garnizon z Koszalina uczestniczył w zajmowaniu ziem polskich, zajętych przez Prusy po drugim rozbiorze Pożar Wierzchocina k./Słupska W Białogardzie zburzono Bramę Młyńską, zwaną także Karlińską 1795 W Daninie i Mikorowie pod Słupskiem wygłoszono ostatnie kazania w języku kaszubskim 1796 Fryderyk II, znany ze swego skąpstwa, wyasygnował na odbudowę spalonego Człuchowa 8000 talarów 1797 Pruskie władze odrzuciły projekt budowy nowego kanału łączącego jezioro Jamno z Bałtykiem Zamknięto cmentarz w pobliżu kościoła mariackiego w Słupsku. W mieście rozebrano stary ratusz 1798 W Berlinie zmarł kołobrzeżanin, Karol Wilhelm Ramler, profesor logiki i nauk wyzwolonych, a później dyrektor Teatru Narodowego Na Rynku w Słupsku zbudowano ratusz 157 Gebhard von Blucher wszedł w posiadanie dworu w podsłupskim Niewierowie. Bliicher szybko doprowadzi majątek do wielkiego zadłużenia [BLUCHER] BLUCHER W Rostocku, w 1742 r. urodził się siódmy syn podrzędnego pomorskiego szlachcica, będącego rotmistrzem w armii Hesji-Kasselu. Syn ten, któremu na imię było Gephard, był zaniedbany wychowawczo przez swego ojca. Jako niespełna szesnastolatek uciekł z domu, i zaciągnął się do szwedzkiego regimentu huzarów Sparre. W ciągu trzech lat, młody awanturnik awansował do stopnia chorążego. W 1760 r., podczas wypraw na Pomorze, młody Blucher został ujęty przez pruskich huzarów słupskiego regimentu generała Bellinga. Podobno Belling rozpoznał w Blucherze swego dalekiego krewnego, tak więc szybko przyzwyczaił się do pyskatego młodego żołnierza szwedzkiego. Blucherowi zaproponowano przejście do armii pruskiej, tak więc w 1761 r. Blucher został adiutantem słupskiego generała. Po dość długim okresie dymisji, Gebhard ponownie wstąpił do słupskiego pułku jako major, stając się w 1801 r. generałem-leitnantem. Po pokoju tylżyckim otzymał generalne dowództwo na Pomorzu, a za swe agresywne metody przekonywania króla Fryderyka do wojny z Francją został usunięty z tego stanowiska i przeniesiony na Śląsk. Gdy jednak w 1813 r. Francji wypowiedziano wojnę, Blucher został dowódcą armii pruskiej na Śląsku. Za kampanię przeciw Francuzom w 1814 r., Fryderyk Wilhelm III nadał mu tytuł księcia von Wahlstadt oraz posiadłości na Śląsku pomimo tego, iż większość bitew z Napoleonem Blucher przegrał. Los miał zetknąć Napoleona i Bluchera pod Waterloo, bitwą kończącą okres studniowego panowania francuskiego wodza. 18 czerwca 1815 r. Napoleon zmuszony był szturmować główne siły angielskie, zresztą dobrze przygotowane na jego przyjęcie. Bitwa dowódcy sił sprzymierzonych - Wellingtona z Napoleonem trwała cały dzień. Wellington wysłał kuriera z wiadomością o swej klęsce, ale kurier ten nie dotarł do celu, gdyż na polu bitwy pojawili się Prusacy Bluchera, którzy tego dnia przybyli biegiem prawie 30 kilometrów. Blucher wykorzystał bitewny nieład wśród Francuzów i zadał im ostateczny cios, po czym 7 lipca wkroczył do Paryża. Fryderyk Wilhelm III tym razem nadał Blucherowi Krzyż Żelazny z gwiazdą orderową i złotym wieńcem. Bohater spod Waterloo tracił z wiekiem siły i podupadł na zdrowiu. Zmarł 12 września 1819 r. w swoich dobrach k./Wrocławia, jako schizofrenik pogrążony w starczej melancholii. Po śmierci stał się 158 symbolem pruskiego militaryzmu, pisano o nim wiersze, układano piosenki, a spadkobiercy tradycji historycznej, jakimi byli żołnierze słupskiego V Regimentu Huzarów Bluchera, cieszyli się powszechnym uznaniem i szacunkiem wśród mieszkańców Słupska. Tego szacunku z pewnością zabrakło po 1919 r., kiedy to regiment brał czynny udział w tłumieniu manifestacji i strajków w Koszalinie i Słupsku, przyczyniając się do kilku ofiar śmiertelnych. Tego mieszkańcy Słupska swojemu regimentowi nie zapomnieli...17_ 1799 W Motarzynie i Budowie wygłoszono ostatnie kazania w języku kaszubskim W Połczynie-Zdroju funkcjonuje 5 domów uzdrowiskowych ok. 1800 Kołobrzeskie solanki wzbudzają zainteresowanie jako środek leczniczy 1800 Wielki pożar Sianowa 1803 Więzień twierdzy kołobrzeskiej, Jan Held, napisał broszurę propagującą leczniczy wpływ kąpieli w Bałtyku 1804 Sprawy kościelne i szkolne ziemi bytowsko-lęborskiej podporządkowano Sądowi Nadwornemu i Konsystorzowi w Koszalinie 17 Głos Koszaliński/Głos Słupski, Głos Pomorza - różne numery, por. także Historia Słupska pod red. S. Gierszewskiego, Słupsk 1981; Dzieje Słupska, pod red. J. Lindmajera, Słupsk 1986 159 Von Belowowie sprzedają Mielno von Schmelingom za sumę 7 000 talarów 1805 Likwidacja darłowskiego kościoła zamkowego. Jego wyposażenie przekazano do tutejszego kościoła mariackiego i kaplicy św. Gertrudy W Człuchowie urodził się mjr Fryderyk Wilhelm Kasiski, autor pierwszej w dziejach książki o tajnym piśmie i sztuce jego odczytywania, co utorowało drogę współczesnej kiyptologii, a także pionier prac archeologicznych na terenie ziemi człuchowskiej. Zmarł w 1881 r. w Szczecinku 1806 Po klęsce Prus pod Jeną i Auerstadt, przez Pomorze Zachodnie uciekła rodzina królewska, kierując się do Królewca Epidemia ospy w Drawsku Von Wranglowie sprzedali Polanów wraz z zamkiem von Natzmerom W Czarnoszycach k./Człuchowa urodził się Stanisław Janta-Lipiński, dowódca oddziału powstańczego biorącego udział w pochodzie na Starogard w 1846 r. W Lęborku wzniesiono „Dom Młynarza" 1807 Edykt królewski dopuszcza możliwość zakupu majątków ziemskich nie tylko przez szlachtę. Zniesione zostało także poddaństwo osobiste chłopów Książę Antoni Sułkowski z Rydzyny, dowódca 20-osobowego plutonu żołnierzy I Wielkopolskiego Pułku Legionów Dąbrowskiego zajął Sianów. Wkrótce przez miasto przeszedł drugi batalion wspomnianego pułku w sile 160 600 żołnierzy. Batalion ten, dowodzony przez gen. Oliyiera Loison a dociera do Kołobrzegu i uczestniczy w oblężeniu miasta-twierdzy [WIKT] Koszalin obsadzony przez Francuzów. Koszalinianie mieli obowiązek złożenia przysięgi wierności, której to nie złożył urzędnik sądu, późniejszy burmistrz August Ernst Braun Francuzi zajęli Karlino. Przyczynili się oni do wybuchu epidemii czerwonki, która zabrała z sobą jedną trzecią mieszkańców miasteczka. W istniejącym do dziś budynku na przeciwko Ratusza urzędował słynny gen. Parma, który żelazną ręką ściągał kontrybucje z okolicznych miast i majątków. Po opuszczeniu Karlina przez Francuzów, miasto zostało zajęte przez huzarów gen. Bluchera Po kapitulacji Szczecina przypuszczono szturm na twierdzę Kołobrzeg. Komendantem i obrońcą Kołobrzegu został August Neithart von Gneisenau, późniejszy feldmarszałek i wybitny teoretyk wojskowy, a jego zastępcą - Waldenfels. Walki toczą się w pobliżu wszystkich fortów. Kamienny Fort przechodził kilkakrotnie z rąk do rąk. Prowadzone jest uderzenie z obu stron Parsęty. W lipcu zajęto główne pozycje obronne twierdzy, a jej upadek miał nastąpić w ciągu kilku najbliższych dni. Upadku nie ogłoszono, gdyż z Tylży przyszła wiadomość o przerwaniu walk Reinhold von Krockow, właściciel dworu w Pieszczu k./Sławna, rozpoczął organizację Freikorpsu Pomorskiego Wojska polskie pod dowództwem gen. M. Sokolnickiego wkroczyły do Słupska, tocząc boje o miasto w pobliżu Bramy Młyńskiej. Dowództwo nad obroną miasta przejął kapitan von Gutzmerow. Niedługo potem oddział kawalerii majora Schilla ze Słupska pobił pod Mianowicami k./Słupska polski patrol kontrolujący szosę Szczecin-Gdańsk Ludność Bytowa entuzjastycznie powitała napoleoński legion polski pod dowództwem gen. Józefa Trzebuchowskiego Gen. Sokolnicki stacza bitwę z oddziałami pruskimi w Mianowicach pod Słupskiem W Ustce utworzono garnizon wojsk francusko-polskich 161 Blokada kontynentalna ustanowiona przez Napoleona (edykt z 21 listopada 1806 r.) wymierzona przeciwko Anglii przyczynia się do zachwiania pozycji środkowopomorskich portów. Z sytuacji skorzystali natomiast mieszkańcy portowych miast, którzy zbili majątek na przemytnictwie towarów z Anglii. Największy przemyt odbywał się w rejonie Darłowa Rewizja kontrolna usteckiego portu, dokonana przez pruskich urzędników zatrudnionych przez Francuzów, mająca na celu wykrycie obecności nielegalnych angielskich towarów, o mało co nie zakończyła by się całkowitym zniszczeniem Ustki. Angielski kapitan Ross podpłynął do portu i zagroził, że ostrzela Ustkę i zrówna z ziemią. Celnik pruski został zwolniony na urlop, a jego następca nie utrudniał już ruchu w porcie (podobne ultimatum odrzuciła Kopenhaga, za co miasto zostało zniszczone, zabito 2 000 osób, a kilka tysięcy dalszych zostało rannych) Gen. Łubieński zajął Szczecinek. Na przedmieściach miasta doszło do potyczek, wśród których zginęło ok. 30 osób. Przez Szczecinek przemaszerowało w 1807 r. ok. 80 000 żołnierzy Darłowski zamek zamieniono na szpital dla żołnierzy francuskich Kaszubi z podbytowskiej Ugoszczy spieszą z pomocą legionom H. Dąbrowskiego, stacjonujący m nieopodal wsi W Warszkowie pod Sławnem i Stramnicy pod Kołobrzegiem kwaterują wojska napoleońskie. W tejże Stramnicy uzgodniono warunki pokoju prusko-francuskiego Z Kończewa k./Słupska na pomoc generałowi Trzebuchowskiemu, mającemu zająć Słupsk wyruszają wojska gen. Sokolnickiego Trwają walki w Gawrońcu na ziemi drawskiej WIKT Specyfika pomorskiego odżywiania pozostawała w związku z klimatem, glebami, warunkami geograficznymi, formami gospodarki oraz 162 wytworzonomi pod ich wpływem tradycjami kulinarnymi. Pomorzanie, wobec silnej izolacji swego regionu od reszty Rzeszy, a także słabej wymiany między wsią a miastem, ograniczani byli wyłącznie do produktów wytworzonych na miejscu, a że Pomorze ich nie rozpieszczało, byli przyzwyczajeni do skromnego jedzenia. Było ono tak skromne i niewyszukane, że pod względem formy, smaku i sposobu przyrządzania nie odpowiadało innym nacjom czy też gustom mieszkańców innych dzielnic. W czasie pobytu Francuzów na Pomorzu w 1807 r. kwaterujący uskarżali się, ile kłopotów sprawiało im dogodzenie potrzebom żywnościowym i smakowym stacjonujących tam oddziałów francuskich. Istniała inna ocena dobrego mięsa - nie szynka, ale polędwica, inny sposób przyrządzania potraw, używanie do każdego posiłku wina i to w dużych ilościach, podczas gdy Pomorzanie używali go tylko przy wielkich uroczystościach. Francuzi ciągle żądali kawy i ciasta, a Pomorzanie mieli kłopoty z dostarczeniem mąki pszennej, gdyż pszenicy nie uprawiano na Pomorzu w ogóle, lub w bardzo małych ilościach. Kiedy Francuzom podano kluski ziemniaczane (pyzy), nanizali je na sznurek i powiesili w poprzek wiejskiej ulicy. Nigdy nie brali do ust kaszy, gdyż wzbudzała u nich wstęt i odrazę. Zupełną nieświadomość o pożywieniu Pomorzan wykazała jeszcze w 1871 r. pewna bawarska gospodyni, u której zakwaterowano dziesięciu żołnierzy z Pomorza. Ze strachem wypytywała, jak należy ich ugościć, co gorsza - nie wiedziała, czym się odżywiają Przygotowała więc cały kosz sałaty i 10 ziemniaków dla pięciu osób i spytała się, czy to wystarczy. Natychmiast ją pouczono: „Dziesięć razy więcej ziemniaków i dziesięć razy mniej sałaty".1_ 1808 W Prusach w życie wchodzi kodeks miejski, gdzie władzę nad miastami przejmuje magistrat (Polanów). Prywatni właściciele miast niechętnie zrzekają się swych praw do nich (Miastko). Rozluźnienie zależności Ustki od Słupska Likwidacja koszalińskiego sądu nadwornego i utworzenie w jego miejscu Wyższego Sądu Krajowego (Oberlandsgericht). Kamera koszalińska zmieniła nazwę na rejencję koszalińską i stanowiła w tym czasie główny organ lokalnej administracji państwowej 18 L. Turek-Kwiatkowska, Kultura na Pomorzu w XIX wieku, Koszalin 2000, s. 35-36 163 Przebudowa pałacu Pliiddemanna, późniejszego „Domu Braunschweigów", obecnie siedziby Muzeum Oręża Polskiego przy ul. Armii Krajowej Francuski marszałek Soult wydał zakaz grzebania zmarłych na usteckim cmentarzu wokół kościoła, zobowiązując wójta Ustki do wyznaczenia nowego miejsca na cmentarz. Usytuowano go tam, gdzie znajduje się dzisiejszy, przy ul. Wyszyńskiego Kasacja zakonu joanitów w Świdwinie Połczynianie odkupili zamek von Krockowów W Nożynie i Skórowie wygłoszono ostatnie kazania w języku kaszubskim 1809 W Szczecinku zatrzymał się wracający z Królewca do Berlina król Fryderyk Wilhelm III wraz z małżonką Luisą Do Słupska trafił silny oddział strażniczy, kontrolowany przez Francuzów, mający za zadanie penetrację wybrzeża i lokalnych gościńców W Drawsku Pomorskim stacjonuje szwadron 5 Pomorskiego Pułku Huzarów Bluchera W Kołobrzegu urodził się znany malarz historyczny, portrecista i ilustrator, Hermann Freihold Pllidemann 1810 Po raz ostatni zwołano sejmik pruskiej części Pomorza (Landstube) Walka czeladników budowlanych słupskich z pracodawcami o polepszenie warunków zdobywania mistrzostwa, kończy się buntem czeladników. Bunt zakończyła interwencja wojska 164 Zniesiono zakaz osiedlania się piekarzy na wsi. Wydano też edykt znoszący wszelkie różnice pomiędzy miastem a wsią przy wykonywaniu zawodu [CHLEB POMORSKI] W Sianowie powstał urząd pocztowy obsługujący m.in. trasę konną Berlin-Królewiec W Kołobrzegu zbudowano nowy kościół p.w. św. Mikołaja CHLEB POMORSKI Do 1810 r., t.j. aż do zniesienia zakazu cechowego, na wsi pomorskiej nie miał prawa osiedlić się żaden piekarz. Dlatego więc prawie każdy pastor, każdy nauczyciel i oczywiście gospodarz musiał mieć własny piec. Pieczenie chleba należało do gospodyni. Rozpalała ona w piecu chlebowym gałązkami i doprowadzała do właściwej temperatury. Mąkę na chleb, zawsze z własnego ziarna, pobierano z młyna lub wiatraka i w specjalnej dzieży wyrabiano ciasto bez drożdży, tylko na chlebowym zaczynie. Formowano bochny od 12 do 15 funtów (6 - 7,5 kg), które w dużych ilościach pieczono, ponieważ musiały wystarczyć na przynajmniej dwa tygodnie. Zwyczaj pieczenia chleba był utrzymywany aż do 1945 r., aczkolwiek do wsi położonych nieopodal miast przyjeżdżał piekarz z chlebem na sprzedaż, a w większych wsiach, zwłaszcza po 1810 r., piekarz osiadał na stałe. Chleb pieczono z żyta, ale przy złych urodzajach dodawano do ciasta owsa lub grochu. Na północny wschód od Słupska, mieszkańcy okolic jeziora Gardno i Łebsko do takiego ciasta dodawali także jęczmień. Po przesuszeniu do takiego ciasta dodawali nierzadko rybie łuski i ości oraz tartych kartofli. F. Tetzner, który prowadził badania nad tą ludnością jeszcze w XIX w. napisał, że „Słowińcy jedzą tak chleb marny, że tylko oni byli go w stanie przełknąć i strawić (...). Chleb wypieczony z takiego ciasta jest naprawdę trudny do zjedzenia".1 W pozostałej części Pomorza chleb był nieporównywalnie smaczniejszy. Pieczono chleb czarny żytni i chleb mieszany. Spośród tutejszych gatunków chleba wyróżniano specjalny, o bardzo spieczonej, chrupkiej skórce (herzhartes Gerstebrot), pieczony najczęściej w okolicach Kołobrzegu. Ten rodzaj chleba był szczególnie polecany dzieciom, które musiały jeść dużo takich skórek, gdyż te uważano za najzdrowsze. Przy 19 H. Soja, J. Gralak, Muzeum wsi Słowińskiej w Klukach, Kluki, br. roku wyd. 165 dużych bochenkach wypiekano także małe bochenki, czy raczej placki chlebowe, które dzieci chętnie zjadały na gorąco, gdyż były niezwykle smaczne, a i twierdzono, że pomorskiemu żołądkowi nic nie jest w stanie zaszkodzić. Pomiędzy Czaplinkiem a Miastkiem wypiekano inny rodzaj pomorskiego chleba - Pampeln, w kształcie flądry, którym sprzedażą zajmowały się głównie kobiety na jarmarkach. Na wschodzie Pomorza Środkowego przez długi czas utrzymywał się wypiek z mąki i kartofli (Kartoffelbrot), który świeży był wyśmienity, ale jeśli był nieco szczerstwiały, to był kwaśny i gorzki. Wypieki z ciasta pszennego pojawiły się dość późno, gdyż dopiero na początku XIX wieku. W okolicach Darłowa pieczono pszenne, okrągłe Kringele czy też lubiane przez dzieci rożki Schnecke. Pod Słupskiem pieczono znamienne tylko dla okolic tego miasta długie, półmetrowe kołacze napełnione marmoladą i pszenne ciasta, napełnione rodzynkami, przeważnie na Nowy Rok. Niektóre ciasta, jak tzw. Heisswecken, przywędrowały na Pomorze aż ze Szwecji i zwane maślanymi bułeczkami (czyżby pączki?) były powszechnie spożywane na terenach zajętych przez Szwecję. Z pieczeniem chleba były zawsze związane określone obyczaje i różne przypowieści. Wierzono, że kto chce zostać bogaty, to musi chleb kroić równo, przed rozpoczęciem krojenia chleba należało uczynić znak krzyża. Młodzi po ślubie zachowywali kawałek weselnego chleba, gdyż tak długo, jak zdołali go przetrzymać, nie groził im brak jedzenia. Kto jadł dużo spleśniałego chleba, ten szybko się starzał. Kto ukroił chleb krzywo, oznaczało, że w tym dniu skłamał.20 [PÓŁGĘSKI]_ PÓŁGĘSKI Najwięcej uwagi przy sporządzaniu potwaw na Pomorzu, poświęcano gęsi. Wędzone półgęski pomorskie były znane, bez przesady, na całym świecie. Utarła się nawet opinia, że pomorska gęś to potrawa bogów. Przygotowanie tej bezkonkurencyjnej potrawy wymagało specjalnego toku postępowania, który na Pomorzu był bardzo skrupulatnie przestrzegany. Hodowlę gęsi z poprzedniego roku kończyło wielkie bicie gęsi tuczonych na Boże Narodzenie, a rozpoczynało nową hodowlę od pierwszego dnia nowego roku. Dokonywano wówczas wyboru gęsi do dalszego chowu. Wybierano najlepsze i szukano dla nich odpowiedniego gąsiora, czasami nawet w innych wsiach. Było to konieczne, gdyż gąsior jest produktywny jedynie przez kilka tygodni w roku i w tym okresie tworzy własny gęsi „harem". Przez resztę roku jest nieproduktywny, a jeść musi. 20 L. Turek-Kwiatkowska. Kultura..., s. 36-40 166 Wielki hodowca gęsi niechętnie więc dopuszczał do gąsiora, twierdząc, że gąsiora powinni mieć także i mali hodowcy. Często się zdarzało, że gąsior u wielkiego hodowcy wolał obce gęsi, a gęsi hodowcy pozostawały nie zapłodnione. Niektóre gęsi składały tylko sześć jaj i już chciały siadać do wylęgu, niektóre zaś niosły się aż do lata, ale do lęgu nie zdradzały ochoty. Z każdego stada pozostawiano głównie dwie gęsi i jednego gąsiora. Żeby hodowla była udana, zalążki jaja badano za pomocą wahadła. Złoty pierścień wieszano na blond włosie kobiety. Jeśli pierścień wisiał nieruchomo, oznaczało to, że będzie gąsior; jeśli pierścień wirował -będzie gęś. Liczono także odlatujące dzikie gęsi i wnioskowano, ile gęsi uchowa się w hodowli. Dość długo wierzono w działanie czarów, zatem palono gniazda wraz ze skorupami, a po wylęgu młode okadzano. Praktyki te były z powodzeniem stosowane jeszcze w latach trzydziestych XX wieku. Bicie gęsi rozpoczynano pod koniec listopada i później przed Bożym Narodzeniem. Kobiety myły najpierw je w ciepłej wodzie (istniał przesąd, że kto się w tej wodzie umyje, pozostanie piękny), potem gęsi schładzano, czyste pierze składano do worków, gdzie czekało na darcie w długie, zimowe wieczory. Krew z gęsi ściągano i gotowano na niej adwentową czerninę z kluskami. Po sprawieniu gęsi, szyję wykorzystywano na przyrządzanie gęsich kiełbasek składających się z farszu z gotowanych kartofli z cebulą z przyprawami i pieczonych na tłuszczu. Półgęski nacierano różnymi ziołami i wędzono w kominie. Jedzono je początkowo we własnym gospodarstwie, później także sprzedawano jako specialitate de la maison z Pomorza. Upowszechnił się także przemysł przetwórczy gęsi w Darłowie, Koszalinie, Sławnie czy Słupsku. Rozpowszechnił się zwyczaj przysyłania rodzinie lub znajomym, którzy wyemigrowali ze wsi. Chciano im w ten sposób przypomnieć o pomorskiej kuchni, obdarować kawałkiem Heimatu. Wspomniane darcie pierza odbywało się między Bożym Narodzeniem a Nowym Rokiem. Gospodyni była dumna ze swych ogromnych pierzyn, ale obcy, jak i z pewnością mąż z dziećmi i sąsiedzi woleli pieczoną gęś.21_ 1811 Król Fryderyk Wilhelm podjął decyzję o przeniesieniu słupskiej szkoły kadetów do Poczdamu. Zespół budynków po szkole przejął Prowincjonalny Dom Inwalidów, znajdujący się w gestii ministerstwa wojny 21 L. Turek-Kwiatkowska, Kultura..., s. 42-43 167 Prowincję pomorską, bez dekanatu lęborskiego i parafii Czaplinek, włączono do diecezji wrocławskiej 1812 Przemarsz armii napoleońskiej przez Pomorze Środkowe w drodze na Moskwę. Na miasta i wsi spadły wysokie opłaty za wyżywienie i wyposażenie francuskich żołnierzy. W Szczecinku zmarli żołnierze chowani są na wzgórzu św. Jerzego (okolice ul. Lipowej i Jana Pawła II) Armia gen. Macdonalda w rejonie Białego Boru skonfiskowała niemal wszystkie woły i konie Pożar Brzezia w pow. Człuchów Płonie kościół w Ugoszczy k./Bytowa W Nożynku k./Bytowa kwateruje sam Napoleon Bonaparte wyprawiający się przeciw Moskwie. Nocuje on też w pałacu w Łupawie 1813 Nad Sianowem przeszedł huragan, wyrządzając wielkie straty Pokonana armia napoleońska przechodzi w drodze powrotnej do Francji przez Pomorze. Przeciągające przez Wierzchowo Człuchowskie wojska francuskie przyciągnęły z sobą zarazę, na skutek której zmarła ponad połowa mieszkańców wsi W Szczecinku stacjonuje sztab gen. G. L. von Bluchera 1814 Rozebrano Bramę Młyńską w Świdwinie 168 Do 1873 r. w Miastku funkcjonuje szkoła kształcąca mistrzów tkackich Hrabia Heinrich von Dohna-Wundlacken stanął na czele komitetu organizacyjnego nad utworzeniem rejencji koszalińskiej. W 1816 r. stanie się on pierwszym prezedentem tej rejencji Ukończono budowę obecnego kościoła MB Królowej Polski w Kaliszu Pomorskim 1815 Pomorze w całości stało się częścią Prus Ukazuje się zarządzenie służące za podstawę do uwłaszczenia chłopów na Pomorzu. Zarządzenie te ukazało się głównie z niezadowolenia chłopów żądających respektowania edyktu z 1811 r., zapowiadającego uwłaszczenie po okresie 4-letniej karencji Na wskutek pożaru wznieconego przez uderzenie pioruna, uszkodzona została górna część wieży zamkowej w Słupsku Pożar Budowa k./Słupska 1816 Koszalin staje się siedzibą władz rejencyjnych (odpowiednik współczesnego województwa). W oparciu o ustawę rejencja składała się z powiatów: białogardzko-połczyńskiego, drawskiego, „Księstwa" (dawne ziemie biskupstwa kamieńskiego), koszalińskiego, lęborsko-bytowskiego z siedzibą w Lęborku, miasteckiego, sławieńskiego, słupskiego, szczecineckiego i świdwińskiego Nowa deklaracja uwłaszczeniowa stała się bardziej niekorzystna dla chłopów, niż poprzednia z 1815 r. Gospodarstwa chłopów małorolnych i bezrolnych objęto rugami, a sami chłopi mieli odtąd stanowić najemną siłę roboczą w powiększonych folwarkach 169 Generalny Urząd Poczty wydał zarządzenie o konieczności stosowania stempli pocztowych, początkowo jedynie dla przesyłek zagranicznych, a od 1817 r. także dla przesyłek krajowych Powiat słupski największym powiatem na terenie Prus (ponad 2000 km kw.) Lębork najmniejszym miastem powiatowym w rejencji koszalińskiej. Wyprzedzały go nawet miasta nie będące siedzibami powiatów, jak Kalisz Pomorski, Połczyn-Zdrój, Złocieniec i Darłowo Utworzenie prowincji Prusy Zachodnie, w skład której weszła rejencja gdańska i kwidzyńska. W skład tej prowincji, w ramach rejencji kwidzyńskiej, wszedł powiat Człuchów W Koszalinie ukazał się pierwszy numer „Amtsblatt der Kóniglichen Regierung zu Kóslin" („Dziennik Urzędowy Rejencji w Koszalinie") -dziennik urzędowy rejencji koszalińskiej Urząd burmistrza Koszalina objął Ernst-August Braun, zasłużony dla miasta, pełniący funkcję burmistrza nieprzerwanie przez 43 lata 1817 Pożar Ustki W Sławnie utworzono stacjonujący do 1901 r. garnizon 1 Szwadronu V Pomorskiego Pułku Huzarów ze sztabem w Słupsku Początek budowy przedmieścia Fryderyka Wilhelma III w Koszalinie (ob. rejon ul. Zwycięstwa, Andersa i Piłsudskiego). Król osobiście finansował realizację tego przedsięwzięcia Natzlawowie odsprzedali mieszkańcom Polanowa swój zamek 1818 170 Trwający kilka dni huragan nad Lęborkiem zerwał dach korpusu wieży tutejszego kościoła św. Jakuba i zniszczył okna. Odbudowę przeprowadzono dopiero w 1822 r. Opiekę nad wiejskimi szkołami elementarnymi powierzono pastorom Człuchów podniesiono do rangi miasta powiatowego Likwidacja posterunków celnych w Miastku Zamknięto cmentarz znajdujący się na terenie obecnego parku im. Książąt Pomorskich w Koszalinie 1819 Koszalińska gmina ewangelicka otrzymuje cmentarz przy ul. Młyńskiej, używany do końca lat 30-tych XX w. Likwidacja cmentarza przykościelnego. Rozbiórka Nowej Bramy Mieszkańcy Polanowa wykupują tutejszy zamek wraz z przywilejem stanowienia praw 1820 W Koszalinie, na części fundamentów po dawnym zamku, wybudowano istniejący do dziś gmach sądu rejencyjnego. Ukończono budowę pierwszych domów mieszkalnych na Przedmieściu Fryderyka Wilhelma (obecnie rejon ul. Zwycięstwa i Andersa). Budowa tego 32-domowego osiedla potrwa do 1838 r. W Rowach wygłoszono ostatnie kazanie w języku kaszubskim Rozbiórka ruin kaplicy na Górze Rowokół 1821 171 Utworzenie biskupstwa chełmińskiego, do którego przynależała ziemia lęborska i bytowska 1822 Czterdziestogodzinny deszcz padający nad Sianowem i okolicą wyrządza wiele szkód Rozbiórka kaplicy św. Mikołaja, znajdującej się na pl. Kilińskiego w Koszalinie W Koszalinie powstało seminarium nauczycielskie, z inicjatywy nadprezydenta prowincji szczecińskiej Sacka 1823 Król Fryderyk Wilhelm III odbył kurację w Połczynie-Zdroju 1824 Fale sztormowe zniszczyły kilka budynków w Darłówku Kolejny pożar Wierzchocina k./Słupska Uroczyste obchody 700-lecia chrztu Pomorza Rozkwit szczecineckiego gimnazjum za rektoratu J. S. Kaulfussa (do 1832 r.) uchodzącego za najznakomitsze gimnazjum na Pomorzu Zachodnim 1825 Obowiązkiem szkolnym objęto wszystkie dzieci, które ukończyły 5 lat Pożar Krępska pod Człuchowem W Bytowie zorganizowano pocztę konno-wozową 172 W miejscu dawnej kaplicy zamkowej w Człuchowie wybudowano kościół ewangelicki Rozebrano resztki ratusza w Połczynie-Zdroju, a także Bramę Kołobrzeską, zwaną też Wardyńską lub Białogardzką W Słupsku powstała pierwsza drukarnia. Tego samego roku ukazał się pierwszy numer „Wochenblatt fur die Stadt Stolp" W Kołobrzegu pojawił się pierwszy numer „Kolberger Wochenblatt" W Koszalinie pojawił się pierwszy numer dziennika „Pommersches Volksblatt". W mieście oddano do użytku obiekt sądu i prokuratury W Stowięcinie wygłoszono ostatnie kazanie w języku kaszubskim 1826 Mielno i Unieście stają się kąpieliskami. Rozpoczyna się ożywiony ruch turystyczny w obu kąpieliskach K. C. Mrongowiusz wydał słownik kaszubski, uwzględniający specyfikę językową Kaszubów z okolic Bytowa i Lęborka 1827 Władze rejencji koszalińskiej postanowiły dokonać spisu ludności kaszubskiej na swoim terenie. Wywnioskowano, że nabożeństwa w tym języku będą musiały się odbywać jeszcze dla 4080 mieszkańców Kupiec Israel Jacobi wznosi w Białogardzie tzw. „stary ratusz", wykupiony w 1847 r. za sumę 5 500 talarów przez władze miasta W Koszalnie położono kamień węgielny pod budowę ratusza Podczas przebudowy kościoła św. Jakuba w Człuchowie znalezono zbiór dokumentów kościoła i parafii z końca XVIII w. 173 1828 W Człuchowie oddano do użytku kościół ewangelicki. Obiekt stanowi dobudówkę do wieży niegdyś potężnego zamku W miejscu zniszczonego w 1807 r. kościoła św. Jerzego, zbudowano nową świątynię Rozpoczynają się prace przy budowie drogi Szczecin - Gdańsk przez Karlino, Koszalin, Sianów, Sławno, Słupsk, Lębork (do 1835 r.) Początek prac budowlanych na drodze z Sianowa do Darłowa. Prace te zakończą się w 1835 r. Proboszcz z Budowa k./Słupska, Jakob Homann wydał trzytomowe dzieło o pomorskiej florze (prace kontynuowane do 1835 r.) W Soszycy k./Bytowa uruchomiono jedną z najstarszych elektrowni wodnych w Europie 1829 Budowa szosy Sianów-Kłos doprowadziła do zatarcia śladów zamku w Sianowie Położono kamień węgielny pod now>7 ratusz w Kołobrzegu Na Górze Chełmskiej odsłonięto pomnik pojektu Schinkla poświęcony koszalinianom poległym w wojnach napoleońskich. Budowa latarni w Jarosławcu W Szczecinku powstał sąd okręgowy 1830 174 Slowińcy ze Smołdzina w obronie ojczystej mowy wypędzili pastora Kypkego (1830 r.), odmówili płacenia podatków na szkołę niemiecką i dokonali kilku podpaleń. Pastor musiał schronić się w smołdzińskim majątku, a żandarmi, którzy doprowadzili pastora do kościoła zostali obrzuceni kamieniami. Winni zostali aresztowani, a sąd ukarał grzywną 31 osób. Spór smołdzinian z pastoerm trwał do 1838 r. W Słupsku uruchomiono fabrykę mydła W Kołobrzegu, w swym mieszkaniu, Gottlieb Keutel założył pierwsze urządzenie umożliwiające korzystanie z kąpieli solankowych. W 1859 r. urządzenie to przeszło na własność doktora Behrendsa Budowa nowego kościoła ewangelickiego projektu Schinckla w Czaplinku Wzmianka o zaniku w Czarnem jako ruinie 1831 W Słupsku urodził się Heinrich von Stephan, wynalazca kartki pocztowej, przezes Światowego Związku Pocztowców i generalny pocztmistrz Rzeszy Na całym Pomorzu obfite żniwo zebrała epidemia cholery. Zmarło wówczas 1426 osób (na ok. 3000 chorych). Ofiarami epidemii stali się m. in. August von Gneisenau, Karl von Clausewitz, Friedrich Hegel. W związku z epidemią, jedynie urząd poczty w Słupsku zdecydował się na dezynfekcję korespondencji. Nadawcom listów zalecono papier przed zapisaniem zamoczyć w occie Port w Ustce staje się własnością państwa pruskiego. Przyczynia się to do osłabienia zależności Ustki od Słupska W Polanowie mieszka 1113 osób 1832-1836 Budowa szańca Waldenfelsa, obecnego Kamiennego Szańca w Kołobrzegu 175 1832 Epidemia cholery w Drawsku W Smołdzinie wygłoszono ostatnie kazanie w języku kaszubskim W Wałdowie k./Miastka urodził się Jozue Czerniecki-Schwartz, profesor i rektor uniwersytetu w Lund W Kołobrzegu zakończono prowadzone od 1829 r. prace budowlane ratusza projektu Karola Schinkla. Obiekt wzniesiono w miejscu wcześniejszego, średniowiecznego ratusza, spalonego w 1807 r. podczas obrony twierdzy Do Ustki przybyli pierwsi wczasowicze Uruchomienie browaru w Słupsku 1833-1835 Do Sianowa spowadzono ok. 100 byłych polskich uczestników Powstania Listopadowego. Przebywali oni w tutejszym specjalnym obozie pracy i byli zatrudnieni przy budowie trasy z Koszalina do Sianowa (obecna ul. Słupska w Koszalinie. Część z nich wyemigrowała do Stanów Zjednoczonych Ameiyki Północnej 1833 Pożar Złocieńca Władze pruskie odrzuciły ze względu na koszty, pilotowany przez burmistrza Augusta Brauna, fabrykantów papierni H. Schlutiusa i mydlarni Vogla projekt budowy portu najeż. Jamno [HAFEN KÓSLIN-NEST] Rozbiórka popadającego w ruinę zachodniego skrzydła darłowskiego zamku W Lęborku powołano do życia związek sportowy 176 W Białym Borze urodził się znany ornitolog Karl Russ, którego przedwojenny pomnik zachował się do dnia dzisiejszego HAFEN KÓSLIN-NEST W 1833 r. władze miasta Koszalina wystąpiły z propozycją portu miejskiego, a właściwie budowy nowego. Zaproponowano powiększenie istniejącego kanału łączącego jezioro Jamno z Bałtykiem oraz budowę sztucznego kanału z Kędzierzyna do Sianowa, skąd towary byłyby dalej transportowane wozami. W drugim wariancie proponowano, by kanał doprowadzić do północnych granic miasta, jednak projekt ten wymagałby powstania systemu śluz. Najtańszą koncepcją była budowa kanału do wsi Skwierzynka i drogi łączącej ją z Koszalinem. Po uzyskaniu pozytywnej opinii Głównej Komisji Budowlanej z Berlina rozpoczęto konkretne prace i gromadzenie funduszy. Ale z planowanych 40 000 talarów koszty wzrosły do 80 000. Ostatecznie w 1853 r. przekazano komplet dokumentów do ministrerstwa, ale tam cała dokumentacja zaginęła. Wobec tańszych przewozów kolejowych i uruchomienia połączenia kolejowego ze Szczecinem w 1859 r., zaniechano pomysłu.22_ 1834 W związku z planowaną podróżą króla do Prus Wschodnich, prezydent rejencji von Bonin polecił magistratom w Karlinie, Koszalinie, Sianowie, Sławnie, Słupsku i Lęborku natychmiastowe naprawienie bruków i poboczy Pożar Tuchomia k./Bytowa Rozpoczęto pierwszy etap odbudowy zaniedbanego przez dziesięciolecia portu w Ustce W Słupsku uruchomiono drugą fabrykę mydła 22 D. Szewczyk, Koszalin. Dzieje miasta. Przewodnik po wystawie, Koszalin, br. daty [1994], s. 13-14; J. Ellwart, Pomorze Środkowe..., s. 55, por. także: Dzieje Koszalina, pod red. B. Drewniaka i H. Lesińskiego, Poznań 1967 177 1835 Pożar Szczecinka W okolicach Słupska schronił się nie dawno wypuszczony z więzienia w Poznaniu zwolennik kościoła luterańskiego ewangelicko-unijnego. Schronienia udzielał mu Heinrich von Below w swych posiadłościach w Łobzowie i Wierszynie Podjęto decyzję o budowie nowej latarni w Jarosławcu - obiekt zbudowany w latach 1829-1830 okazał się za mały Joachim Borchard ufundował koszalińskiej gminie żydowskiej synagogę przy ul. Szpitalnej Budowa ratusza w Złocieńcu W Czaplinku powołano do życia związek sportowy Profesor J. G. L. Kosegarten opracował słownik języka kaszubskiego 1836 Początki prac przy budowie drogi Kołobrzeg-Karlino i drogi Słupsk-Ustka. Prace budowlane obu dróg potrwają do 1838 r. Początki prac przy budowie drogi Darłowo-Karwice. Prace budowlane potrwają do 1837 r. Port w Kołobrzegu przekazano pod zarząd państwa W Koszalinie powołano do życia Pomorskie Towarzystwo Ekonomiczne (Neue Pommersche Ókonomische Gesellschaft), mające filie w Słupsku (1837 r.), Lęborku, Złocieńcu (1838 r.), Koszalinie, Szczecinku, Bytowie (1844 r.), Świdwinie (1847 i 1849 r.), Bobolicach (1852 r.), Miastku (1857 r.) i w Karlinie (ok. 1857 r.) Początek prac nad założeniem parku w Połczynie-Zdroju. Prace kontynuowane będą do 1839 r. 178 Z inicjatywy koszalińskiego burmistrza, założono „Związek Upiększania Miasta" Pastor G. L. Lork opracował słownik języka kaszubskiego z uwzględnieniem specyfiki językowej Kaszubów z okolic Lęborka i Bytowa 1837 W Sarbii pod Kołobrzegiem założono Związek Misyjny - pierwszą na Pomorzu organizację wspierającą berlińską akcję misyjną Pożar podczłuchowskiego Bukowa 1838 Złocieniecki przedsiębiorca, Ludwig Klatt, jako pierwszy na terenie rejencji koszalińskiej uruchomił nowoczesną maszynę parową do produkcji sukna 1839 Kolejny pożar Złocieńca Początki prac przy budowie drogi Lębork-Łeba ok. 1840 Pożar Niezabyszewa k./Bytowa 1840 Administracja państwa pruskiego przejęła port w Darłowie Miasto Polanów odsprzedało z zyskiem zabudowania zamkowe Chłopy stają się bałtyckim kąpieliskiem 179 Pożar Mosin k./Człuchowa Otwarcie fabryki mebli w Słupsku 1841 Trzeci w tym stuleciu pożar Złocieńca W Lęborku ukazał się pierwszy numer pisma ziemi lęborsko-bytowskiej „Amtlicher Kreisblatt" 1842 Budowa „Pałacu Młynarzy", pełniącego obecnie siedzibę Muzeum Okręgowego w Koszalinie przy ul. Młyńskiej W Słupsku rozpoczęto budowę pierwszej bożnicy żydowskiej, funkcjonującej do 1902 r., kiedy to zbudowano nowy, przestronniejszy gmach Pożar Damna k./Słupska 1843 Budowa cegielni miejskiej w Polanowie. Cegielnię i betoniarnię otwarto także w Słupsku Powiat „Księstwo" podzielono na powiat kołobrzesko-karliński, koszaliński i bobolicki Władze Białego Boru podjęły decyzję o zmianie herbu [DAMIANA] Ukazał się piewszy numer „Schlawer Kreisblatt" 180 Biały Bór otrzymał w 1382 r. chełmińskie prawa miejskie z rąk wielkiego mistrza Konrada Zóllnera von Jungingena, które zostały potwierdzone w 1395 r. przez Konrada von Jungingena i Ulricha von Jungingena w 1408 r. Już w 1394 r. miasto posługiwało się własną pieczęcią przedstawiającą dziewczynę z wiankiem na głowie i kwiatem w prawej ręce, stojącą pomiędzy dwoma gałęziami tworzącymi literę „U". W późniejszej wersji pieczęci, dziewczyna trzyma w ręku kulę (piłkę), a otacza ją okazały wieniec jelenia. Z roku 1843 znana jest pieczęć przedstawiająca postać dziewczyny bez piłki, z rękoma wspartymi na biodrach, otoczona gałęziami dębowymi. W końcu jednak wrócono do wcześniejszej postaci pieczęci i herbu. Z powyższą pieczęcią związana jest pewna legenda, która prawdopodobnie miała odbicie w rzeczywistości. Otóż herbowa niewiasta przyodziana w niebieską suknię, to żyjąca w XV lub XVI wieku Damiana -żona miejscowego bednarza. Odznaczała się ona niezwykłą urodą i niezwykłym temperamentem. Podobno w stosunkowo niedługim czasie uwiodła wszystkich, co bardziej dorodnych mężczyzn Białego Boru, nie licząc przejezdnych gości. W tym procederze, ważną rolę odgrywała owa piłka. Komu rzuciła ze swego okna piłkę, ten był oczekiwany przez nią o zmierzchu, oczywiście wtedy, kiedy pracowity bednarz wyprawiał się po materiał do Miastka, lub też wyruszał z gotowymi beczkami do Kołobrzegu. Nie wiadomo dokładnie, czy te rogi nawiązują do smutnej doli bednarza, czy też symbolizują głębokie bory otaczające tak niegdyś, jak i obecnie miasteczko. Podobno, kiedy ów bednarz dowiedział się o wszystkim, zapakował niewierną Damianę do beczki i wrzucił do jeziora. Problem herbu powrócił w XIX wieku, kiedy to żona jednego z burmistrzów również nie szczędziła wdzięków męskiej części ludności, wówczas już znacznie większego miasteczka. Doszło nawet do tego, iż burmistrz, wsparty przez kilku rajców miejskich przeforsował - wobec czystej aluzji owych rogów - zmianę herbu. Rogi zostały zastąpione dwoma smukłymi drzewami. Kiedy jednak żona burmistrza zestarzała się i wszyscy zaczęli powoli o całej sprawie zapominać, mieszczanie Białego Boru powrócili do dawnego herbu. Herb widniał jeszcze kilkanaście lat temu na frontowej ścianie budynku Rady Miasta i Gminy. W 1988 r. w czasie remontu budynku, herb został zniszczony i przykryty nową elewacją.23_ 23 M. Czerner, Herby miast województwa koszalińskiego, Koszalin 1989, s. 39-41 181 1844 Utworzono Zarząd Kąpieliska Ustka Bilans dochodów z kołobrzeskich warzelni z poniesionymi nakładami ze strony rządu pruskiego wykazał, że nakłady są niezwrotne, a sama inwestycja jest nieopłacalna Początek budowy nowego ratusza w Bytowie W lasach pod Kaliszem Pomorskim odbyło się ostatnie polowanie na wilki w tej części Pomorza 1845 Epidemia cholery w Drawsku Likwidacja powiatu lęborsko-bytowskiego i powołanie w jego miejscu powiatu lęborskiego i bytowskiego Początki prac przy budowie drogi Słupsk-Bytów-Kościerzyna. Prace budowlane potrwają do 1849 r. Rusza produkcja w fabryce sukienniczej Neumann w Miastku, przy ul. Zielonej August Kolbe zakłada w Sianowie manufakturę zapałczaną. Początkowo pracowały w niej 3 osoby W Słupsku otwarto drugą fabrykę mebli W Koszalinie powstała pierwsza na terenie rejencji odlewnia żelaza z fabryką narzędzi i maszyn rolniczych Zakończenie prac renowacyjnych koszalińskiego kościoła mariackiego W Świdwinie utworzono Towarzystwo Upiększania Miasta W Szczecinku pojawił się pierwszy numer „Norddeutsche Zeitung" 182 Otwarcie huty szkła w Karwnie w pow. bytowskim (do 1887 r.) Tego samego roku otwarto hutę w podczłuchowskim Międzyborzu, funkcjonującą do 1876 . W Gardnie Wielkiej wygłoszono ostatnie kazanie w języku kaszubskim 1846 Początki prac przy budowie drogi Karlino-Białogard-Połczyn-Szczecinek-Okonek. Prace budowlane potrwają do 1849 r. Stworzenie funduszu melioracyjnego dla rejencji koszalińskiej, który w 1867 r. dysponował kwotą 418 832 talarów Nieurodzajny rok 1846 doprowadził w Koszalinie do rozruchów głodowych, brutalnie stłumionych przez wojsko Rozdzielono powiat lęborski od powiatu bytowskiego Wzrasta deficyt, pogarszają się warunki życia, nasila się migracja ludności Rozbiórka starego ratusza w Drawsku W Sławnie urodził się Franz Mehring, wybitny działacz niemieckiego ruchu robotniczego, współzałożyciel Komunistycznej Partii Niemiec 1847 Rada miejska Słupska opowiedziała się za budową nowego placu do handlu wełną (Wollmarkt), obecnego placu Zwycięstwa Wystąpienia mieszkańców Pomorza („Rewolucja kartoflana"), poprzedzone nieurodzajami (między innymi lipcowe opady śniegu !) i wysokimi cenami W Słupsku wystąpienia zostały stłumione przez wojsko 183 Manifestacja biedoty miejskiej Koszalina (głównie na Rokosowie). Manifestanci rozpędzili straż miejską, a na drugi dzień uczynili podobnie ze sprowadzonymi ze Słupska huzarami, wspartymi miejscowym cechem rzeźników. Dopiero w dniach następnych sprowadzona z Karlina jednostka artylerii zaprowadziła spokój w mieście W Połczynie-Zdroju i w Białogardzie tłum wybił szyby i demolował sklepy. Grożono także podpaleniem miasta. Landrat połczyński zmobilizował policję do stłumienia rozruchów Zaburzenia w Bytowie. Dziesięciu uczestnikom tumultu bytowski sąd wymierzył po 14 dni aresztu bądź 14 uderzeń kijem, względnie obie kary równocześnie Klęska gradobicia dotknęła Bytów W Szczecinku powstała papiernia Rozbiórka popadającego w ruinę ratusza w Białogardzie Usunięto resztki fundamentów latarni morskiej na Rowokole, służącej od XVII wieku W Drawsku Pomorskim powstała jedna z pierwszych kas oszczędnościowych na Pomorzu Zachodnim 1848 Nowa ordynacja wyborcza daje większe prawa biedniejszym. Prowadzi to do protestu junkierstwa. Mimo to, wybory do parlamentu berlińskiego na terenie rejencji koszalińskiej, poza drobnymi incydentami, miały spokojny przebieg. W Szczecinku, w dniu wyborów, szambelan von Kleista dotkliwie pobił kandydata Ludwika Rentch'a Wiosna Ludów stała się tłem dla wystąpień ludności kaszubskiej. Utworzył się „Volksverein" („Towarzystwo Ludowe") 184 Walki uliczne w Berlinie, kończące pokojową manifestację na cześć króla, stają się tłem do demonstracji w miastach Pomorza Zachodniego. W Słupsku i Połczynie-Zdroju robotnicy wtargnęli do sklepów, skąd zabrali chleb Rozruchy w Miastku; jedna osoba została ciężko pobita, burmistrza próbowano wywieźć taczką poza miasto. W mieście samorzutnie powstała straż obywatelska z klubem, który „przywłaszczył sobie prawo decydowania w sprawach należących do kompetencji magistratu " Podczas sejmiku okręgowego w Szczecinku doszło do starć pomiędzy członkami dwóch klubów politycznych: Klubu Konstytucyjnej Monarchii i Klubu Republikańskiego Epidemia cholery w Kołobrzegu W Słupsku spłonęła szkoła, stojąca w miejscu dzisiejszej poczty głównej przy ul. Łukasiewicza. Obiekt został szybko odbudowany i podwyższony o jedno piętro W miastach tworzone są oddziały straży mieszczańskiej (Burgerwehr) W Rekowie k./Bornego Sulinowa chłopi odmówili płacenia podatku gruntowego i drogowego. Prowadzi to do starć z żandarmami rekwitującymi odzież i żywność Port darłowski przejęty przez państwo pruskie W Koszalinie pojawił się pierwszy numer „Kósliner Inteligenzblatt", a w Bytowie „Btitower Kreisblatt", a w Białogardzie „Komethenstrahl" - pismo związane z wydarzeniami Wiosny Ludów W Polanowie oddano do użytku nowy ratusz 1849 Na Pomorzu wybuchła epidemia cholery 185 Próba założenia Stowarzyszenia Czytelniczego w Bytowie zakończyła się zamieszkami, w wyniku których kilka osób zostało pobitych, a innym zniszczono dobytek. Tumult wywołali bytowscy konserwatyści W związku z zamieszkami na terenie całej rejencji koszalińskiej, władze bytowskie zgłosiły potrzebę niezwłocznego przysłania do Bytowa 50 ludzi z batalionu słupskiej Landswehry Likwidacja sądu zamkowego w Połczynie-Zdroju W Słupsku ukazał się pierwszy numer regionalnej gazety „Inteligenzblatt" ok. 1850 Zasięg mowy kaszubskiej przesunął się do granicy z Pomorzem Gdańskim. Na terenie Pomorza Środkowego język kaszubski był używany jedynie na Bytowszczyźnie i w rejonie jeziora Łebsko i Gardno W Karnieszewicach k./Sianowa, Pomorskie Towarzystwo Leśne założono arboretum - doświadczalny leśny ogród. Prowadzono tu także badania nad aklimatyzacją rzadkich gatunków drzew w klimacie pomorskim Adaptacja południowego skrzydła darłowskiego zamku na sąd i więzienia 1850-1860 Przebudowa kościoła w Połczynie-Zdroju 1850 Uchwalenie konstytucji pruskiej, znoszącej antykościelne prawa państwowe. Kościół ewangelicki i protestancki mają prawo do samodzielnego organizowania się, posiadania własnych zakładów i fundacji oraz gromadzenia funduszów na nauczanie, praktyki religijne i cele charytatywne Wprowadzenie znaczka pocztowego w Prusach 186 W Łebie wygłoszono ostatnie kazanie po kaszubsku Na Rowokole gości król pruski Fryderyk Wilhelm IV W Koszalinie istniały 22 karczmy. Miasto stało się siedzibą dyrekcji poczt Na terenie byłego zamku w Czarnem wzniesiono pałac 1851 Ottomar Runge, burmistrz Słupska, wprowadził numerację domów i nadał ulicom nowe nazwy 1852 Epidemia cholery w Drawsku Biskup wrocławski Melchior Diepenbrock założył parafię katolicką w Koszalinie. Kościół katolicki na Pomorzu Środkowym bez dekanatu lęborskiego i parafii Czaplinek należał do diecezji wrocławskiej Ponownie wzniesiono kościół w Polanowie na miejscu poprzedniej, spalonej świątyni Ornitolog Eugen Ferdynand von Homeyer kupuje Warblewo pod Słupskiem i zakłada tu muzeum ptaków Do Koszalina sprowadzono jeden ze szwadronów stacjonującego w Słupsku V Regimentu Huzarów W Słupsku otwarto fabrykę likierów Władze miasta Słupska rozpisały przetarg na dokończenie wielkiej akcji osuszania bagna na dzisiejszym pl. Zwycięstwa. Inwestycję ukończono w 1855 r. Bagno pochłonęło ok. 30 tys. wozów piasku Uruchomienie browaru w Bytowie 187 Budowa ratusza w Szczecinku W Białogardzie pojawił się pierwszy numer „Belgarder-Polziner Kreisblatt", który w 1880 r. zmienił tytuł na „Belgarder Zeitung". W Sławnie ukazał się piewszy numer tygodnika „Anzeiger fur den Schlawer Kreis" 1853 Na Pomorzu ponownie wybuchła epidemia cholery Wprowadzenie dwuizbowości organów miejskich. Wybierano radę, która wybierała kolegium magistrackie w osobie burmistrza, adiunkta, radcy miejskiego i członków. Kadencja burmistrza trwała 12 lat, członków zaś 6 Epidemia cholery w Darłowie. Dla tutejszego kościoła mariackiego niemiecki rzeźbiarz Nothagen wykonał dwukondygnacyjny ołtarz główny W Szczecinku uruchomiono browar W Karzcinie k./Słupska urodził się Otto Knopp, regionalista, „zbieracz" pomorskich baśni, legend, podań i mitów 1854 Likwidacja stoczni w Kołobrzegu. W tutejszym porcie zakończono prace nad umocnieniem nabrzeży Rozbiórka Bramy Kowalskiej w Słupsku W Bytowie powstała fundacja charytatywna Teresy Hauptmann von Sykorskiej W Kołobrzegu urodził się Marcin Pludemann, kompozytor i pedagog muzyczny Piewsza wzmianka o istnieniu poczty w połczyńskich obiektach zamkowych 188 1855 Na Pomorzu wybuchła trzecia w tym stuleciu epidemia cholery Ukończenie budowy szpitala szarytek w Połczynie-Zdroju. W mieście odkryto złoża borowiny Ukończono renowację kościoła mariackiego w Drawsku Pomorskim Opracowano wstępne plany rozbiórki ruin zamku w Bytowie 1856 Rosyjski uczony Aleksander Hilferding prowadzi badania nad Słowińcami. Badaniami objął także powiat lęborski i bytowski. Wkrótce ukazała się jego praca „Ostatki Słowian na południowym brzegu Bałtyku" Na trasie Szczecin-Kołobrzeg-Ustka rozpoczął regularne kursy parowiec „Stolp", zakupiony w Szkocji z demobilu angielskiej floty transportowców, zbudowany w 1853 r. Zniesiono kazania w języku polskim w Bytowie Otwarto kolejny browar w Słupsku 1857 Na odcinku pomiędzy Kołobrzegiem a Łebą sztorm wyrzucił 4 statki, a ich załogi utonęły Kryzys ekonomiczny spowodowany wieloletnimi nieurodzajami, trudnościami z realizacją spłat nowych podatków gruntowych i inwestycyjnych 189 W Słupsku uruchomiono trzeci browar, otwarto fabryk maszyn i odlewnię żeliwa. Do miasta dotarł telegraf. Początek budowy kościoła przy ul. Słowackiego W Bytowie założono przędzalnię wełny i fabrykę maszyn rolniczych Rozbiórka starego ratusza w Miastku Zakończenie wydobywania bursztynu z kopalni w Ugoszczy i w okolicach Borzytuchomia k./ Bytowa 1858 W pobliżu Ustki fale morskie wyrzuciły na brzeg statek „Dorotha". W tym samym roku na redzie portu w Ustce wywrócił się statek „Rugenwalde". Czterech członków statku utonęło Rząd pruski likwiduje saliny w Kołobrzegu. Rozbiórka czterech wielkiech tężni W Białogardzie oddano do użytku funkcjonując}7 do dnia dzisiejszego szachulcowy budynek dworca kolejowego W Sławnie powołano Towarzystwo Upiększania Miasta 1859 W latach 1858-1859 na terenie rejencji koszalińskiej, w konsekwencji kryzysu z 1857 r. odbyło się szereg przymusowych sprzedaży nieruchomości ziemskich i 15 dóbr rycerskich Wizyta króla Fryderyka Wilhelma Kołobrzegu Uczony F. Wóhler zbadał źródła na Wyspie Solnej i prawym brzegu Pasęty ustalając zasolenie na 5,03 % i 4,64 %. Prócz bromu, Wóhler oznaczył w nich ślady jodu, fosforu, boru, litu, strontu, miedzi i arsenu 190 W Słupsku przy ul. Szarych Szeregów powstało gimnazjum, dziś I Liceum Ogólnokształcące W Żołnie k./Człuchowa powstała huta szkła Oddano do użytku najstarszą na Pomorzu Środkowym linię kolejową na odcinku Stargard Szczeciński-Koszalin [pozostałe linie kolejowe - patrz niżej] Powołanie seminarium nauczycielskiego w Bytowie Rozpoczęto budowę gmachu obecnego Urzędu Miejskiego w Kołobrzegu, pierwotnie obiektu przeznaczonego dla gimnazjum W Kołobrzegu pojawił się pierwszy numer „Kolberger Zeitung" W Koszalinie pojawił się pierwszy numer „Kósliner Zeitung". Do miasta dotarł telegraf LINIE KOLEJOWE24 NORMALNOTOROWE Odcinek linii kolejowej rok oddania do użytku Stargard Szczeciński - Koszalin 1859 Białogard - Kołobrzeg 1859 Koszalin - Słupsk 1869 Słupsk - Gdańsk 1870 Słupsk - Szczecinek 1878 Słupsk - Ustka 1878 Sławno - Darłowo 1878 24 Chronologia budowy linii kolejowych normalnotorowych i wąskotorowych została opracowana na podstawie: J. Lindmajer, Przemiany gospodarcze na terenie rejencji koszalińskiej w latach 1850-1914, Koszalin-Słupsk 1981, linie normalnotorowe: s. 208 tab. 25, linie wąskotorowe: s. 210 tab. 26 24 Chronologia budowy linii kolejowych normalnotorowych i wąskotorowych została opracowana na podstawie: J. Lindmajer, Przemiany gospodarcze na terenie rejencji koszalińskiej w latach 1850-1914, Koszalin-Słupsk 1981, linie normalnotorowe: s. 208 tab. 25, linie wąskotorowe: s. 210 tab. 26 191 Szczecinek - Człuchów 1878 Szczecinek - Runowo Pom. 1878 Szczecinek - Białogard 1878 Szczecinek - Piła 1879 Kołobrzeg - Goleniów 1882 Bytów - Korzybie 1884 Wałcz - Kalisz Pom. 1888 Kalisz Pom. - Ulikowo 1895 Kalisz Pom. - Choszczno 1895 Bobolice - Grzmiąca 1896 Świdwin - Połczyn-Zdrój 1897 Koszalin - Kołobrzeg 1899 Lębork - Łeba 1899 Złocieniec - Kalisz Pom. 1900 Bytów - Kościerzyna 1901 Lębork - Bytów 1902 Człuchów - Miastko 1902 Połczyn-Zdrój - Grzmiąca 1903 Złocieniec - Połczyn-Zdrój 1903 Bobolice - Polanów 1903 Lębork - Kartuzy 1905 Bytów - Miastko 1909 Sławno - Ustka 1911 Polanów - Korzybie 1921 WĄSKOTOROWE Kołobrzeg - Resko 1895 Gościno - Sławoborze 1895 Słupsk - Dębnica Kaszubska 1894 Koszalin - Polanów 1896 192 Słupsk - Cecenowo 1897 Studnica - Janikowo 1897 Sławno - Polanów 1897 Polanów - Żydowo - Gołogóra 1898 Wałcz - Wierzchowo 1900 Garczegorze - Prusewo 1904 Koszalin - Unieście 1905 Bobolice - Manowo 1905 Białogard - Świelino 1905 Białogard - Rokosowo 1905 Motarzyno - Budowo 1906 Gościno - Pobłocie Wielkie 1909 Wrzeście - Bargęcino 1910 Ustka - Smołdzino 1913 Karlino - Pobłocie Wielkie 1915 Linie kolejowe niezrealizowane25 Linie kolejowe niezrealizowane25 _NORMALNOTOROWE Świdwin - Resko_ Czaplinek - Jastrowie_ Darłowo - Sianów Skibno_ Darłowo - Postomino_ Bobolice - Miastko_ Świdwin - Drawsko Pom._ Czaplinek - Barwice_ _WĄSKOTOROWE Świdwin - Sławoborze_ Drawsko Pom. - Wierzchowo_ Świdwin - Janikowo 25 tamże, s. 206 w przypisie 193 Barwice - Juchowo 1860 Budowa systemu wodociągowego w Sławnie przy użyciu drewnianych rur Budowa kościoła św. Piotra w Słupsku Rozbudowa połanowskiego kościoła Uruchomienie browaru w Świdwinie Uruchomienie tartaku w Darłowie Do Koszalina sprowadzono nowo utworzony batalion fizylierów 54 regimentu piechoty W Lęborku urodził się Paul Nipkow, wynalazca urządzenia do mechanicznego wybierania obrazu telewizyjnego [PAUL NIPKOW] W Szczecinku powołano do życia związek sportowy PAUL NIPKOW W 1860 r. w Lęborku, w rodzinie rzemieślników i handlowców (ojciec był browarnikiem), urodził się Paul Nipkow. Po ukończeniu szkoły w Lęborku Nipkow podjął naukę w wejherowskim gimnazjum, a od 1882 r. na Uniwersytecie Fryderyka Wilhelma w Berlinie. W 1884 r. młody, 24-letni inżynier wynalazł urządzenie do mechanicznego wybierania obrazu telewizyjnego, stosowane w pierwszym okresie rozwoju telewizji. Urządzenie to, nazwane „tarczą Nipkowa" zostało wykorzystane przez szkockiego wynalazcę, Johna Logie Baird'a, który jako pierwszy na świecie dał pokaz telewizyjny oparty na tarczy Nipkowa. Zasada działania tarczy jest dość prosta. Nipkow wymyślił wirujące koło z dziurkami usytuowanymi wzdłuż lini spiralnej, służącymi do rozkładania obrazu na punkty. Ten proces optyczny pozwala się także zastosować w drugą stronę - sekwencja punktów, wyemitowana w odpowiedniej dla siebie kolejności, pozwala na złożyć je w obraz. 194 Wykorzystuje się więc mechaniczne analizowanie i syntetyzowanie obrazów. Obecnie „tarczę Nipkowa" spotyka się w urządzeniach obserwacyjnych, stosowanych do przeszukiwania przestrzeni powietrznej w celu wykrycia samolotów i rakiet. Paul Nipkow zmarł w 1940 r. w Berlinie i został pochowany w rodzinnym grobie, na cmentarzu ewangelickim w Lęborku. Jeszcze do 1945 r. obecna ul. Targowa w Lęborku nosiła nazwę Nipkowstrafie. Szczątki Nipkowa zostały ekshumowane na obecny cmentarz, a w latach 80-tych polskie społeczeństwo upamiętniło postać Paula Nipkowa pamiątkową tablicą wmurowaną w ścianę lęborskiego muzeum; budynku, który dawniej stanowił własność rodziny Nipkowów.26_ 1861 Opodatkowano największe powierzchniowo prywatne majątki ziemskie Kolejny pożar Szczecinka W Lęborku uruchomiono fabrykę maszyn rolniczych Likwidacja urzędu solnego w Kołobrzegu. W mieście oddano do użytku gazownię Przebudowa wieży kościoła w Miastku W Kołobrzegu pojawił się pierwszy numer „Kolberger Volkszeitung" W Białogardzie powołano do życia związek sportowy Na zamku w Połczynie zainstalowano aparaturę telegraficzną 1862 Władze pruskie odrzuciły projekt budowy portu handlowego w Łebie 26 L. Bender, Wynalazki, Warszawa 1995, s. 56, por. także: A. S. Dubiel, Dolina Łeby, Lębork 1984 195 W Koszalinie i Słupsku uruchomiono gazownię miejską Uruchomiono stałe połączenie telegraficzne Polanowa z Miastkiem i Sławnem W Drawsku powstała niewielka fabryka sukna, która zapoczątkowała rozwój trady cji tekstylnej w mieście W Słupsku pojawił się pierwszy numer „Intelligenzblatt fur Stolp, Schlawe, Lauenburg und Butów" 1863 W Kołobrzegu powstaje pierwsze duże sanatorium doktora Behrendsa. Daje to początek przyszłemu, słynnemu Uzdrowiskowi Kołobrzeg Podczas sztormu zimowego wzburzone fale zniszczyły urządzenia kołobrzeskiego kąpieliska Rusza budowa nowego basenu portowego w Ustce W Białogardzie oddano do użytku lazaret Ukończono rozbudowę kościoła w Barwicach W Bytowie ukazał się pierwszy numer „Biitower Anzeiger" 1864 W okolicy Jarosławca zatonęły szczecińskie żaglowce „Mary Ann", „Orfeusz" i norweski szkuner „Martin Luter" W Słupsku rozpoczęto odprawiać regulane msze dla katolików Do Szczecinka dotarł telegraf Rozpoczęcie drugiego etapu odbudowy7 portu w Ustce 196 Przed kołobrzeskim ratuszem odsłonięto pomnik Fryderyka Wilhelma III W Polanowie gen. Fryderyk Wrangel otrzymał honorowe obywatelstwo miasta. Generał Wrangel przekazał wówczas tutejszemu kościołowi 100 talarów na utrzymanie krypty swoich rodziców i srebrną puszkę dla biednych, znaną jako „puszkę Wrangla" W Debrznie utworzono seminarium nauczycielskie W okolicach Słupska pojawili się pierwsi listonosze wiejscy 1865 Heinrich von Stephan ze Słupska wynalazł kartkę pocztową [HEINRICH VON STEPHAN] Uruchomienie browaru w Drawsku Pomorskim W Człuchowie oddano do użytku szpital miejski Baron von den Reck sprzedał białogardzki zamek Jaskemu z Dębczyna Do kołobrzeskiego portu doprowadzono bocznicę kolejową Wydano zakaz wydobywania bursztynu z kopalni w Rzeczenicy HEINRICH VON STEPHAN 7 stycznia 1831 r., jako jedenaste dziecko mistrza krawieckiego ze Słupska urodził się Heinrich Stephan. W wieku 16 lat ukończył on miejscową szkołę z wyróżnieniem, co pozwoliło mu za rok objąć stanowisko pisarza pocztowego w słupskim urzędzie pocztowym. Praktykę zdobywał także w Malborku, Gdańsku, Kolonii, Frankfurcie n./Menem, Berlinie i Poczdamie. Jego zainteresowania wybiegały o wiele dalej, niż zainteresowania pocztowe. Interesował się całością gospodarki krajowej, historią filozofią uprawiał dziennikarstwo dotyczące teatru i muzyki, był zapalonym turystą i miłośnikiem przyrody. Posługiwał się kilkoma językami europejskimi._ 197 W 1856 r. Heinrich Stephan został powołany do Generalnego Urzędu Pocztowego, gdzie udało mu się przeprowadzić reformę berlińskiej poczty. Ważne wydarzenie w życiu Stephana miało miejsce w czasie V Niemieckiej Konferencji Pocztowej w Karlsruhe. 30 listopada 1865 r. zaproponował on, jako pierwszy na świecie, wprowadzenie do użytku nowej formy korespondencji - karty „Postblatt", przesyłanej bez użycia kopert. Odkryta karta o wymiarach 150 x 115 mm miała z jednej strony miejsce na adres i wydrukowany znaczek pocztowy, na odwrocie zaś miejsce na korespondencję. Skostniała pruska organizacja urzędnicza nie uznała jednak tego, na ówczesne czasy, rewolucyjnego pomysłu, tłumacząc się, że korespondencja powinna być tajna. Z pomysłu skorzystał wiedeńczyk Emanuel Herrmann, który niemal identyczny projekt przedstawił austro-węgierskiej poczcie w 1869 r., przyjęty do realizacji po długich sporach i dyskusjach. Niepowodzenie to nie przysłoniło realizacji innych ambitnych osiągnięć Stephana. Prusy, za jego staraniem podpisały wiele układów pocztowych, m.in. z Hiszpanią Portugalią Norwegią Danią Szwajcarią Belgią Włochami, a na krótko przed wybuchem wojny z Francją także z Wielką Brytanią W 1870 r. został Generalnym Dyrektorem Północni-Niemieckiego Związku Pocztowego. Niedługo potem przyczynił się do wprowadzenia, mimo różnej waluty, jednakowego znaczaka pocztowego na terenie całej Rzeszy. Z jego polecenia wyposażono listonoszy w wozy konne, a w łącznicach telefonicznych posadził setki kobiet (nowy zawód), wprowadził morską komunikację pomiędzy Europą a Azją W 1868 r. zostały stworzone podwaliny Światowego Związku Pocztowego. W urzędach pocztowych wprowadził zasadę służebności wobec klienta, jeszcze zanim zaczęto o niej mówić w Ameryce. Za jego namową uruchomiono linie żeglugowe do Azji, Afryki i Australii. Poprowadzono też po dnie morskim kable telegraficzne. Zasługi Stephana w dziedzinie poczty i innych polach działalności zostały dostrzeżone przez cesarza Wilhelma I, który 19 marca 1885 r. przyznał Stephanowi tytuł szlachecki. Von Stephan aktywnie prowadził działalność na rzecz międzynarodowego forum poczty, biorąc udział w wielu kongresach światowych. Na kolejnym kongresie w Waszyngtonie w 1897 r. już się nie zjawił. Minister Poczty USA otwierając kongres powiadział: „ ... wśród tych pustych miejsc jest jedno, pierwsze o największym znaczeniu, owo miejsce powszechnie znanego człowieka, który poprzez swój geniusz, swój wysoki rozum, swoją niewzruszoną wolę zorganizował Światowy Związek Pocztowy...Tak niech idea postępu, jedności, umiarkowania i zgody, natchnienie Stephana, które przyniosło mu sukcesy w naszym 198 zgromadzeniu, służą dewizom Pocztowego Związku w imię jego pomyślności i rozkwitu..." Ernst Heinrich Wilhelm von Stephan po długiej chorobie zmarł 8 kwietnia 1897 r. w Berlinie. Kondolencje słane były do Berlina z całego świata. Wkrótce po jego śmierci wiele miast przyznało mu tytuł honorowego obywatela (w tym oczywiście Słupsk), przyznano mu pośmiertnie wiele innych tytułów i odznaczeń. W setną rocznicę urodzin, w 1931 r., w Słupsku największy plac miasta - Wełniany (obecny pl. Zwycięstwa) - jak i szkołę średnią nazwano jego imieniem.27 Myśl co chcesz, rób co powinieneś, chroń co kochasz, milcz, gdy się burzysz, mów, gdy musisz, pracuj z ochotą, nie popadaj w kłopoty, módl się do Boga. Heinrich von Stephan_ 1866-1888 W Świdwinie znajduje się okręgowe dowództwo Obrony Krajowej 1866 W Koszalinie powstał Pruski Hipotetyczny Bank Akcyjny dla Pomorza Zachodniego (Pommersche Hypotekonaktienbank in Cóslin) W Miastku rusza produkcja sukna w fabryce Meschke (ul. B. Chrobrego) Rozpoczęto prace nad przebudową i przedłużeniem obu mol w porcie w Ustce. Prace przy nich przedłużaniu zakończą się w 1872 r., ale ostateczna budowa zakończy się dopiero w 1903 r. Epidemia cholery ponownie nawiedziła Pomorze 27 S. Szpilewski, A. Skorek, J. Henke, Z dziejów poczty w Słupsku, Słupsk 2001, s. 34-42; J. Dudź, Szczecinek na starych pocztówkach, Szczecinek 1999, s. 3; por. także liczne artykuły zamieszczone w Głosie Koszalińskim/Głosie Słupskim, Dzienniku Bałtyckim i Głosie Pomorza 199 Do Połczyna-Zdroju, Białogardu i Karlina dotarł telegraf Do Białogardu sprowadzono regiment dragonów Uruchomienie browaru w Sławnie Uruchomienie tartaku w Słupsku W Lęborku ruszyła budowa kościoła ewangelickiego W Drawsku Pomorskim powołano do życia gimnazjum państwowe W Świdwinie utworzono siedzibę dowództwa okręgu Obrony Krajowej Białogardzki zamek stał się własnością barona von den Luche z Dębczyna W Szczecinku mjr F. W. Kasiski, dowódca pułku pospolitego ruszenia, zorganizował wielką wystawę archeologiczną w budynku zbrojowni Landwehry. W końcu XIX w. potężne zbiory Kasiskiego zostały zakupione przez berlińskie Muzeum Królewskie W Nożynie k./Bytowa otwarto hutę szkła W Połczynie-Zdroju ukazał się pierwszy numer „Der Polziner Bote", który w latach 90-tych XIX w. zmienił nazwę na „Polziner Zeitung" 1867 Reforma wojskowa w Prusach, zmiana numeracji jednostek stacjonujących na terenie kraju Otto von Bismarck otrzymuje od króla Wilhelma I dotację w dowód uznania za wynik wojny prusko-austriackiej. Środki te Bismarck przeznaczył na kupno podsłupskiego Warcina [BISMARCK] Rozbiórka Bramy Holsztyńskiej w Słupsku, w Koszalinie rozebrano Wysoką Bramę 200 Uruchomienie tartaku w Świdwinie W Drawsku Pomorskim powstało seminarium nauczycielskie. W mieście otwarto szpital powiatowy BISMARCK Wśród wzgórz morenowych Wysoczyzny Polanowskiej, porośniętej przepięknymi lasami, w gminie Kępice w powiecie słupskim, leży wieś Warcino, nosząca do 1945 r. nazwę Varzin. Miejscowość wzmiankowana była już w 1445 r. jako Warcz, w 1480 r. jako Vartziny a w 1486 r. jako Vatzinn. Była to jedna z najstarszych posiadłości zacnego pomorskiego rodu von Zitzewitzów, a od chwili sprzedaży wsi po 1660 r. von Massowów, którzy z kolei w 1765 r. odsprzedali Warcino von Podewilsom. W 1804 r. majątek odziedziczyła córka Wernera von Podewils, szambelana dworu królewskiego, która wniosła Warcino jako wiano do rodu von Blumenthalów. Majątek znacznie ucierpiał podczas wojny trzydziestoletniej i siedmioletniej; w 1760 r. został splądrowany przez Rosjan. Reforma rolna z 1807 r. doprowadziła do rozgraniczenia majątku dworskiego od gminy chłopskiej, która od tej pory musiała spłacać wysokie odszkodowanie za przeprowadzone uwłaszczenie. Sytuacja ta szybko doprowadziła do zubożenia gminy, co bardzo kontrastowało z zamożnym okręgiem dworskim. Werner Ewald von Blumenthala w 1867 r. stracił wszystkie pieniądze na giełdzie po wybuchu wojny prusko-austriackiej w 1866 r. Natomiast w 1867 r. Otto von Bismarck otrzymał od króla Wilhelma I dotację w dowód uznania za wynik wojny i postanowił przeznaczyć pieniądze na zakup właśnie zadłużonego warcińskiego majątku, ponieważ leżał on w odosobnieniu, wśród lasów obfitujących w zwierzynę. Nowy właściciel dokonał rozbudowy posiadłości. Kłopoty zdrowotne spowodowały, że pobyty Bismarcka w Warcinie były coraz częstsze, a po dymisji w 1890 r. były kanclerz zamieszkał tu na stałe. Po jego śmierci w 1898 r. majątek przejął syn Wilhelm, a następnie wnuk Wilhelm Mikołaj. O swej posiadłości Bismarck powiedział: „Tylko w Warcinie mogę być sam. Tutaj jest mi dobrze, znam każde drzewo od młodości. Lasy mnie orzeźwiają Leśniczy rewirowy - to mógłby być zawód mojego życia". Żona Otta, Joanna Charlotta z Putkamerów napisała o tej posiadłości niezbyt ciepło: „w chwili kupna dwór był trochę szkaradny, ze zniszczonymi wstrętnymi pokojami, tysiącem komór i zakamarków, obwisłymi stropami i krzywymi podłogami, tak że należało obawiać się każdego kroku (...). 201 Cztery pokoje na piętrze i cztery na parterze były znośne, pozostałe były odrażające, ale park przeuroczy. Bismarck był wielkim miłośnikiem przyrody. Kochał konie i psy. jego ulubionym psem był Tyras, nazwany przez służbę „Reichshundem" („Psem Rzeszy"). Na terenie parku pochowane zostały dwa dogi, Sultl i Flota, oraz koń Różyczka, na którym jeździł w czasie wojny w 1866 r. Drugi ukochany koń Motylek, po swojej śmierci doczekał się w 1893 r. odlewu z brązu, którego po wojnie przekazano na złom. Szczęśliwym trafem odlew ocalał i dzięki zabiegom dyrektora Technikum Leśnego w Warcinie, Stanisława Grześkowiaka, powrócił do Warcina w latach dziewięćdziesiątych. Jeszcze w listopadzie 1894 r. zmarła jego małżonka na puchlinę wodną a sam Bismarck zmarł 4 lata później. Po jego śmierci Warcino stało się miejscem wycieczkowym i hołdowniczym wojskowych i weteranów. 6 marca 1945 r. na teren posiadłości wdarła się 19 Armia Radziecka, a ostatnia pani Warcina, synowa kanclerza Sybilla Malwina von Bismarck, nie chcąc opuścić pałacu odebrała sobie życie, zażywając truciznę. _ 1868 W Kołobrzegu oddano do użytku szachulcowy budynek teatru Budowa kościoła p.w. Najświętszego Serca Jezusowego w Słupsku W Kępicach otwarto fabrykę papieru, produkującą towar wysokiej jakości. Z czasem fabryka ta zyskała miano najlepszej fabryki papieru w Niemczech. Jeszcze tego samego roku ruszyła produkcja wy sokiej jakości papieru banknotowego W Szczecinku ponownie obniżono wody jezior Wielimie i Trzesiecko 1869 ~8 A. Świetlicka, E. Wisławska, Słownik historyczny miast i wsi województwa słupskiego. Przewodnik bibliograficzny, Słupsk 1998, s. 238-239; Głos Pomorza z dn. 4 VIII 2000 r. 202 Strajk cieśli koszalińskich zakończył się aresztowaniami. Pozostali na wolności cieśle kontynuowali strajk. W konsekwencji cieślom przyznano żądane podwyżki Uruchomiono pocztę konną na trasie Słupsk-Ustka Słupsk odkupił od majątku w Redzikowie lasy. Na ich podstawie rozpoczęto zakładanie Lasku Północnego 1870 W Ustce powstało towarzystwo mające na celu jak najszybsze przekształcenie całej osad}7 w kąpielisko bałtyckie W Słupsku zbudowano kościoły: św. Krzyża i Św. Ottona Teodor Kiełpiński z Olszanowa k./Człuchowa zakłada fundację na rzecz sierot w Czarnem. Z braku sierot fundację przekształcono na dom starców Pogłoska, że w okolicach Czołpina pod Słupskiem wylądowało ok. 600 żołnierzy francuskich, przeciw którym wysłano słupskich huzarów. Pogłoska okazała się fałszywa Przebudowa kościoła mariackiego w Złocieńcu 1871 Uchwalono Konstytucję Rzeszy Niemieckiej Ukończenie budowy latarni morskiej w Ustce. Tutejszy kościół przestaje pełnić funkcję latarni W Koszalinie powstała fabryka celulozy Powstaje druga fabryka zapałek w Sianowie Ruszyła produkcja w fabryce musztardy w Świdwinie 203 W Dziechlinie pod Lęborkiem założono tartak i hutę szkła 1872 Likwidacja powiatu „Księstwo" (Furstentum). Podział byłego powiatu na powiat koszaliński, bobolicki i kołobrzesko-karliński Modernizacja ustroju powiatu. Landraci posiadają szeroki zakres kompetencji, nie podlegają im jedynie inspekcje przemysłowe i urzędy miar Rozkazem cesarza Wilhelma I zlikwidowano Twierdzę Kołobrzeg W Kołobrzegu powołano komitet budowy „Żydowskiego Domu Zdrojowego" - obiektu przeznaczonego na bezpłatne leczenie ubogich chorych Budowa gmachu białogardzkiego gimnazjum, rozbudowanego w 1926 r. Do użytku oddano także progimnazjum męskie w Sławnie Rozbiórka Bramy Młyńskiej w Koszalinie 1873 Likwidacja najmniejszego na Pomorzu powiatu karlińskiego i połączenie go z powiatem kołobrzeskim pod wspólną nazwą „Powiat Kołobrzeg-Karlino". W Karlinie otwarto szkołę średnią Ruszyły prace regulacyjne rzeki Drawy W Człuchowie powstaje szkoła dla głuchoniemych Budowa fortu „Ujście" („Munde") w Kołobrzegu. Prace budowlane potrwają do 1777 r. August Gerlach z Parsowa zakłada w Koszalinie browar spółki akcyjnej Budowa kościoła św. Ottona w Słupsku 204 W Słupsku otwarto kolejną fabrykę mebli. W mieście pojawił się pierwszy numer „Yolksblatt fiir Hinterpommern, Ost und Wespreussen" 1874 Pożar Główczyc W Koszalinie i Zlocieńcu uruchomiono fabryki maszyn rolniczych Rozbiórka lęborskiego ratusza wraz z zabudową zajmującą środek Rynku. W mieście powstała nieduża fabryka przerobu lnu Budowa latarni morskiej w Czołpinie Majątek w Barnowcu pod Kępicami własnością Otta von Bismarcka 1875 Początek tzw. „wewnętrznej kolonizacji" na Pomorzu, mającej za zadanie uzdrowić sytuację gospodarczo-ekonomiczną regionu W Sianowie rozpoczyna się przemysłowa produkcja zapałek w fabryce Augusta Kolbe. W mieście oddano do użytku nieisniejący obecnie szpital W Słupsku na pl. Zwycięstwa odsłonięto pomnik poległych w wojnie z Francją w latach 1870-1871 W Szczecinku prowadzone są prace przy założeniu parku, kontynuowane do 1903 r. Oddanie do użytku latarni morskiej w Czołpinie Początek prac nad założeniem Lasku Południowego w Słupsku W Ustce oddano do użytku budynek poczty Oddano do użytku zadbany, uprzątnięty i oświetlony rynek w Lęborku 205 W Darłowie i Białogardzie uruchomiono fabryki maszyn rolniczych 1876 Oddanie do użytku linii kolejowej Szczecinek-Człuchów Urząd pocztowy w Koszalinie przyłączył zakłady telegraficzne z terenu rejencji koszalińskiej W Polanowie odbywa się pierwsze „Święto Róż" W Miastku do 1920 r. funkcjonuje Królewski Zakład Przygotowujący do Stanu Nauczycielskiego Otwarcie szpitala miejskiego w Złocieńcu W Słupsku otwarto fabrykę skór. Do miasta dotarł telegraf Uruchomienie tartaku w Ustce W Białogardzie oddano do użytku urząd pocztowy W Lęborku rozebrano Bramę Gdańską W Dębnicy pod Człuchowem urodził się Jan Riemer, członek tajnego Związku Filomatów w Chojnicach, a od 1928 r. wykładowca w Wyższej Szkole Handlowej w Warszawie Budowa latarni morskiej w Gąskach 1878 Oddanie do użytku linii kolejowej Słupsk-Ustka Na Rynku w Białym Borze oddano do użytku kościół W Świdwinie powstała 9-letnia szkoła rolnicza, która w 1893 r. awansowała na wyżsżą szkołę 206 W Szczecinku powstała odlewnia żelaza i zakład przerobu drewna, który szybko stal się największym zakładem w tej branży na terenie rejencji koszalińskiej W Koszalinie powstały zakład}7 przetwórstwa rybnego K. Waldemanna, które w przyszłości będą dysponowały 300 miejscami pracy Budowa liceum miejskiego w Sławnie Oddano do użytku latarnię w Gąskach 1879 Budowa sianowskiego ratusza W Słupsku oddano do użytku nowy gmach poczty, ruszyła fabryka maszyn rolniczych Zmarł generał Wilhelm Sebastian von Belling, początkowo chorąży kołobrzeskiego batalionu. Jako pułkownik, w 1760 r., oddano pod komendę nowo utworzony V Pułk Huzarów, stacjonujący w Słupsku. Jego zwłoki złożono w kościele mariackim w Słupsku Ukazał się piewszy numer „Rugenwalder Zeitung" Po jeziorze Trzesiecko pływa pierwsza w Szczecinku pasażerska łódź motorowa W Żelazie k./Słupska powstaje potężna cegielnia 1880 W Skarszowie k./Słupska spłonął pałac Do usteckiego portu wybudowano linię kolejową W Świdwinie oddano do użytku synagogę 207 Rybak z Łubowa k./Szczecinka podczas łowów na jez. Łubicko Wielkie natrafił na posąg lokalnego pogańskiego bożka - Belbuka. Posąg ten dopiero w latach 20-tych XX w. trafił do szczecineckiego muzeum 1881 W Świdwinie otwarto bibliotekę publiczną W Kołobrzegu ukazał się pierwszy numer „Kolberger Volkszeitung'\ a w Czaplinku i Złocieńcu „Tempelburger-Falkenburger Zeitung" 1882 Ukończenie budowy kościoła w Ustce W Słupsku spłonęła scena teatralna w domu strzelców Klęska nieurodzaju w podczłuchowskim Pietrzykowie. 10 rodzin ze wsi emigruje do Ameryki W Słupsku i Kołobrzegu zainstalowano centralę telefoniczną 1883 W Sławnie urodził się znany niemiecki rzeźbiarz Wilhelm Gross Budowa dworca kolejowego w Bytowie W Smołdzinie wygłoszono ostatnie kazanie w języku Słowińców 1884 Na południu powiatu słupskiego (wsie Kwakowo i Objazda) wybuchła epidemia błonicy (dyfterytu) 208 W Koszalinie i Kołobrzegu oddano do użytku gmachy poczty. Pocztę w Koszalinie rozbudowano jeszcze w 1908 r.) W Lęborku oddano do użytku szpital joanicki Powódź w Kołobrzegu Druga fabryka zapałek spłonęła w pożarze 1885 Zniesiono możliwość zatrudniania polskich robotników sezonowych z terenów zaboru austriackiego i rosyjskiego, a także możliwość zatrudniania ich w samych Prusach (tzw. „rugi pruskie") W Darłówku wzniesiono niewielki budynek stacji pilotów Budowa katolickiego kościoła w Czaplinku 1886 W Sławnie urodził się malarz i impresjonista, Otto Priebe, który po 1 wojnie światowej związał się na stałe ze Słupskiem. Jego prace wystawione w 1933 r. na terenie zamku berlińskiego zainteresowały samego Hitlera. Priebe brał udział w wielkich wystawach sztuki w Monachium w 1938, 1940 i 1943 r. W 1945 r. wywieziony przez Rosjan w niewiadomym kierunku (Grudziądz ?), gdzie prawdopodobnie zmarł Ukazał się pierwszy numer „Schlawer Zeitung" W Kołobrzegu, przed domem Emanuela Hirschfelda, odsłonięto jego pomnik. Pomnik został zniszczony po dojściu Hitlera do władzy w ramach akcji antyżydowskich Ukończenie budowy bobolickiego kościoła W Główczycach wygłoszono ostatnie kazanie w języku kaszubskim 209 1887 Podczas silnych sztormów na wysokości Lubiatowa k./Słupska, na Bałtyku uległy zagładzie szczeciński bryg „Hellas" i hamburski żaglowiec „Amanda" Sztorm zniszczył port w Łebie Heinrich von Stephan, z okazji 90 urodzin cesarza Wilhelma I zorganizował zbiórkę wśród urzędników pocztowych na cele Niemieckiego Towarzystwa Ratowniczego. Z tych pieniędzy7 zakupiono trzy łodzie ratunkowe, z których dwie trafiły na Pomorze Środkowe - „Telegraf Rzeszy" do Kołobrzegu i „Pocztmistrz Generalny" do Ustki Firma „Dreheim" z Ustki zakończyła budowę usteckiego kościoła W Kołobrzegu oddano do użytku kościół św. Mikołaja Kapitalny remont kolegiaty kołobrzeskiej W Słupsku założono gorzelnię W Darłówku rozpoczęto budowę falochronów Budowa zakładu dla psychicznie chorych w Lęborku. W czasie II wojny światowej w budynkach zainstalowała się szkoła SS W Koszalinie oddano do użytku mleczarnię Budowa nowego ujścia rzeki Łeby 1888 Podział wielkiego powiatu chojnickiego. Z jego zachodniej części powstał powiat Człuchów , wchodzący w skład rejencji kwidzyńskiej 210 Wielka powódź nawiedziła Szczecinek. Woda na Rynku osiągnęła 139 cm nad jego poziomem. Wielka woda nie oszczędziła wielu innych miast Pomorza Środkowego, m. in. Słupska i Sławna Ruszyły prace regulacyjne rzeki Parsęty W Drawsku Pomorskim powstał powiatowy związek agronomiczny Budowa szpitala miejskiego w Sławnie, od 18% r. szpitala powiatowego (po przeprowadzonej rozbudowie) W Koszalinie powstaje jedna z najstarszych wytłaczalni win na Pomorzu -„Walhalla" („Raj Wikingów"), założona przez H. Onnascha Na Górze Chełmskiej zbudowano 31,5 metrową wieżę widokową wraz z niewielkim hotelikiem i restauracją. Z wieży po dziś dzień rozciąga się widok na niemal połowę Pomorza Środkowego Projektant ogrodów Marten zakłada w Kołobrzegu plac Cesarski, obecnie plac 18 Marca Uruchomienie krochmalni w Słupsku W Szczecinku oddano do użytku wytwórnie nagrobków i mebli W Koszalinie i Szczecinku oddano do użytku rzeźnię komunalną W Świdwinie powstała garbarnia parowa 1889 W Bałtyku, nieopodal Ustki, po wywrotkach łodzi utonęło sześciu rybaków. W pobliżu Gąsek zaginęły szwedzkie statki „Sara" i „Martinus" Budowa urzędu poczty w Białogardzie W Bytowie oddano do użytku niewielki budynek szpitala 211 Otwarcie czwartej fabryki mebli w Słupsku Pożar wsi Jamno w pow. Koszalin 1890 Bismarck, ze wględu na kłopoty zdrowotne zamieszkuje na stałe w Warcinie Malborski malarz Grimmen za sumę 50 000 marek odnowił średniowieczne polichromie nawy głównej w kołobrzeskiej katerdrze Dawną siedzibę domeny białogardzkiej przebudowano na kamienicę czynszową W Kołobrzegu powstał najstarszy na Pomorzu Zachodnim związek mleczarski W Lęborku powstała fabryka zapałek W Słupsku oddano do użytku rzeźnię komunalną Ustka liczy sobie ok. 2 000 mieszkańców. W pobliżu miasta przepłynęła eskadra marynarki wojennej, w skład której wchodził m. in. flagowy okręt cesarza Wilhelma II 1891 Powstała korporacja rolnicza dla powiatu białogardzkiego i kołobrzesko-karlińskiego Budowa gmachu sądu przy ul. Lipowej w Białogardzie W Koszalinie powstała ceniona w regionie Szkoła Rolnicza W Kołobrzegu oddano do użytku rzeźnię komunalną oraz szpital i dom kuracyjny św. Marcina. Do miasta sprowadził się zakon elżbietanek 212 W Lęborku oddano do użytku szkołę katolicką, gimnazjum i szpital joanicki Drugi pożar w podczłuchowskim Bukowie 1892 Powstała korporacja rolnicza dla powiatu słupskiego, sławieńskiego i świdwińskiego oraz osobna dla powiatu bobolickiego Polska katolicka ludność w Koszalinie otrzymuje własny kościół p.w. św. Józefa W Świdwinie oddano do użytku mleczarnię Oddano do użytku stację pilotów w Ustce Ukazał się pierwszy numer „Pollnower Zeitung" („Gazety Polanowskiej") i „Generalanzeiger Fur Pollnow und Umgebung" („Generalnego Biuletynu Dla Polanowa i Okolicy") Budowa zabezpieczającego brzeg morski systemu ostróg w pobliżu Jarosławca W Bytowie powołano do życia związek sportowy Pożar Gardny Wielkiej k./Słupska 1893 W Lęborku spłonęła ul. Długosza Uruchomienie elektrowni w Darłowie 1894 213 W Skarszowie k./Słupska spłonęła fabryka papki drzewnej i tektury, należąca do Oskara F. Meissnera, właściciela fabryki papieru w Dębnicy Kaszubskiej Włynkowo k./Słupska zostało zniszczone przez huragan o niespotykanej dotychczas sile Ukończono budowę neogotyckiego kościoła w Debrznie 1895 Ponownie spłonęła ul. Długosza w Lęborku wraz z południową pierzeją Rynku W Białogardzie wzniesiono dom fundacji im. Kleista Retzowa (obecnie budynek Młodzieżowego Ośrodka Kultury) W Kołobrzegu otwarto Berliński Dom Wypoczynkowy przy ul. Konopnickiej. W porcie zbudowano „Wieżę Pilotów" na miejscu wcześniejszej, drewnianej W Słupsku otwarto drugą odlewnię żeliwa i fabrykę maszyn W Koszalinie zainstalowano centralę telefoniczną W Słupsku i Lęborku oddano do użytku mleczarnię Powierzchnia rejencji koszalińskiej wynosi 14 026,37 km kw., na jej terenie istniało 12 powiatów, 23 miasta, 919 gmin wiejskich i 988 okręgów dworskich. Obszar rejencji zamieszkiwało 563 569 mieszkańców 1896 Przy ul. Morskiej w Koszalinie oddano do użytku młyn parowy W Białogardzie zainstalowano centralę telefoniczną W Sławnie oddano do użytku rzeźnię komunalną 214 Uruchomienie tartaku w Lęborku, Sławnie i Drawsku Pomorskim W Małoszycach pod Lęborkiem powstaje pierwszy w powiecie lęborskim wodociąg napędzany parą 1897 W Berlinie zmarł Heinrich von Stephan Uruchomienie elektrowni w Połczynie-Zdroju W Lęborku zainstalowano centralę telefoniczną Przeprowadzono kapitalny remont kościoła mariackiego w Darłowie Wyposażenie polanowskiego kościoła w ołtarz Naprzeciw budynku głównej poczty w Kołobrzegu odsłonięto pomnik poległych w wojnach z 1864, 1866 i 1870 r., autorstwa Georga Meyera z Berlina W Sławnie otwarto bibliotekę publiczną W Miastku powołano do życia związek sportowy W Bytowie odsłonięto pomnik ku czci żołnierzy poległych w czasie wojen z Austrią w 1866 r. i Francją w latach 1870-1871 Władze miasta Słupska wspólnie z wieloma lokalnymi korporacjami rozpisały otwarty konkurs architektoniczny na budowę nowego ratusza. O warunki konkursu poprosiło aż 486 architektów (szkice-koncepcje zostały przysłane Jedynie" przez 87). Prace budowlane rozpoczęto 17 czerwca 1898 r. Rada miasta Białogardu umieściła na Rynku akt erekcyjny budowy pomnika Fryderyka Wilhelma I, owinięty w trzy numery lokalnej „Belgarder Zeitung" z marca 1897 r. Dokumenty te zostały znalezione podczas robót wykopaliskowych w 1999 r. 215 W sławieńskim hotelu „Deutscher Hof' odbyła się pierwsza na Pomorzu Środkowym projekcja „żywych obrazów" z kinematografu „Triumph" Na Rynku w Szczecinku odsłonięto pomnik Wilhelma I dłuta prof. Wandscheidera z Berlina Albert von der Golz z Pakotulska k./Człuchowa podjął decyzję o odstrzale kormoranów. Ptaki bardzo szybko opuściły jezioro Szczytno 1898 Eksplozja zbiornika z benzyną u drogerzysty i producenta benzyny, Emila Marxa naprzeciwko ratusza w Kołobrzegu. Pożar został natychmiast ugaszony przez mających ćwiczenia w pobliżu strażaków. Nadpalona została wieża ratusza i kilka sąsiednich budynków W Koszalinie powstał Rejencyjny Urząd Melioracyjny Słupsk wydzielono z powiatu ziemskiego Na Rynku w Białogardzie odsłonięto pomnik Wilhelma I. W czasie I wojny światowej rzeźbę przetopiono na potrzeby armii W Koszalinie uruchomiono centralę telefoniczną; miasto doczekało się też nowej przepompowni wody i wieży ciśnień na Górze Chełmskiej W Lęborku oddano do użytku gazownię. Dla robotników fabryki zapałek wybudowano kolonię przy obecnej ul. Zwycięstwa Uruchomienie elektrowni w Bobolicach; prąd dotarł także do Bobolic Oddano do użytku gazownię w Bytowie Oddanie do użytku linii kolei powiatowej Sławno-Polanów-Żydowo Na złocienieckim zaniku rozpoczęto prace remontowe, prowadzone do 1906 r. Ruiny obiektu, uszkodzonego w 1945 r., zostały wysadzone w 1976 r. 216 W Polanowie powołano do życia związek sportowy7 Rusza elektrownia wodna w Strudze k./Bytowa W Debrznie urodził się malarz pejzażysta Walter Gerth 1899 W Lęborku spłonęła ul. Staromiejska z częścią Rynku i kilkoma budynkami w jego najbliższym sąsiedztwie Sztormowe fale wyrzuciły na Lubiatowską Wydmę pod Ustką norweski parowiec „lalo", płynący ze Szkocji do Gdańska Powstał Niemiecki Związek Kresów Wschodnich (Ostmarkenverein), t.j. osławionej HAKATY. Prowadzi to do wzmożenia nacisków ęermanizacyjnych przede wszystkim we wschodniej części Pomorza Środkowego Budowa (do 1901 r.) koszar przy ul. Kołobrzeskiej w Białogardzie Nieopodal plaży w Kołobrzegu, w miejscu obecnego sanatorium „Bałtyk" rozebrano tzw. „staiy pałac plażowy" i wybudowano nowy, pięciokondygnacyjny neobarokowy gmach. W mieście oddano także do użytku nowy szpital miejski Budowa elektrowni parowej w Słupsku W Ustce rozpoczęto produkcję w fabryce materiałów betonowych Uruchomienie gazowni w Świdwinie W Sianowie powstała trzecia fabyka zapałek W Słupsku i Ustce pojawił się pierwszy numer „Allgemeine Zeitung Fur Stolp (mit Stolpmunde)" 217 Liczba ludności kaszubskiej w powiecie bytowskim wynosi 4797 osób, ludności polskiej 23, niemieckiej 19 025. W powiecie człuchowskim Kaszubów było 11 976, 29 Polaków i 51 432 Niemców, a w powiecie lęborskim Kaszubów było 4227, 11 Polaków i 39 372 Niemców. Liczba ludności żydowskiej: pow. Bytów: 364, pow. Człuchów: 1464, pow. Lębork:393 ok. 1900 Na miejscu drewnianej stacji oddano w Kołobrzegu budynek dworca kolejowego 1900 Ustka otrzymuje całkowitą niezależność administracyjną od Słupska Prawdopodobna data budowy Domu Gminy Ewangelickiej, obecnie Państwowego Domu Dziecka w Białogardzie Ojczyźniany Związek Kobiet Czerwonego Krzyża wybudował w podkołobrzeskim Gościnie jeden ze swoich szpitali, który wkrótce przejął funkcję szpitala powiatowego dla powiatu Kołobrzeg-Karlino W Lęborku oddano do użytku nowy ratusz W Koszalinie powstał zakład produkujący znaki i urządzenia sygnalizacyjne dla kolei (Eisenbahnsignal-Bauanstalt) W Darłowie oddano do użytku rzeźnię komunalną Uruchomienie elektrowni w Słupsku Budowa wielkich elewatorów w Darłowie Uruchomienie tartaku w Kołobrzegu, Bytowie, Białogardzie, Karlinie i Miastku Rejencję koszalińską zamieszkiwało 14 889 katolików (w 1939 r.: 21 701) 218 Liczba mieszkańców miast: Barwice 2 338 Ustka 2 364 Polanów 2 445 Kalisz Pom. 3 679 Złocieniec 4 371 Czaplinek 4 680 Połczyn-Zdrój 4 956 Miastko 5 335 Sławno 5 972 Drawsko Pom. 5 883 Bytów 6 487 Świdwin 6 742 Szczecinek 10 024 Lębork 10 442 Słupsk 27 272 1901 W Słupsku oddano do użytku nowy ratusz projektu K. Zaara i R. Vahla, którego budowę rozpoczęto w 1898 r. W mieście doszczętnie spłonął gmach urzędu powiatowego. Oddato tu także do użytku kompleks budynków koszarowych dla kawalerii Likwidacja garnizonu kawaleryjskiego w Sławnie W Miastku oddano do użytku rzeźnię komunalną W Bytowie ukazał się pierwszy numer „Butower Tageblatt" 1902 W Ugoszczy k./Bytowa powstał Bank Ludowy, mający uniezależnić Polaków od banków niemieckich. Bankt taki powstał także w Bytowie Budowa urzędu starostwa w Szczecinku Słupska gmina żydowska otrzymała synagogę przy obecnej ul. Niedziałkowskiego 219 W Kołobrzegu otwarto kąpielisko rodzinne W Warcinie k/Kępic odsłonięto pomnik upamiętniający najsłynniejszego mieszkańca wsi - Ottona von Bismarcka, odsłonięty przez syna Wilhelma. Pomnik został zniszczony przez Rosjan po zakończeniu II wojny światowej 1903 Zakończenie rozbudowy usteckiego portu, prowadzonej od 1864 r. Oddanie do użytku falochronów Sztorm przyczynił się do rozbicia 5 statków na Wybrzeżu Środkowym. Utonęły wówczas cztery osoby; dwie przepadły bez wieści W Kołobrzegu powstało kąpielisko dla mężczyzn i kąpielisko rodzinne. Odsłonięto tu także pomnik Gneisenaua i Nettelbecka Uruchomienie elektrowni w Miastku Otwarto bibliotekę publiczną w Słupsku i oddano do użytku budynek starostwa W Kańsku k./Drawska Pomorskiego otwarto męskie sanatorium przeciwgruźlicze W Barwicach oddano do użytku budynek dworca kolejowego 1904 Rejencyjny Urząd Melioracyjny w Koszalinie przekazał pod nadzór wschodnią część rejencji (powiaty: Sławno, Lębork, Miastko, Bytów), a także powiat Drawsko swej filii w Słupsku Ukończenie budowy gmachu starostwa w Kołobrzegu W Łebie rozpoczęto budowę nadmorskiego „Kurhausu", obecnie hotelu „Neptun". Budowę dokończono w 1906 r. 220 W Ustce oddano do użytku gazownię W Świdwinie oddano do użytku rzeźnię komunalną Kolejna przebudowa wieży miasteckiego kościoła Przebudowa złocienieckiego zamku W Kołobrzegu, Darłowie, Bytowie, Sławnie i Białogardzie oddano do użytku mleczarnię Latarnia w Ustce rozpoczyna emitownie białego przerywanego światła Utworzenie spółki „Kolej Wąskotorowa Mścice-Mielno" Bagicz pod Kołobrzegiem staje się nadbałtyckim kąpieliskiem 1905 W Sławnie i Lęborku oddano do użytku nowy gmach poczty W Białogardzie oddano do użytku gmach starostwa. Dziś mieści się tu siedziba Urzędu Miasta W Lęborku otworzono szpital miejski W Karlinie powstał Królewski Sąd Rejonowy Przebudowa skweru pomiędzy ul. Walki Młodych i Dubois, tzw. Preulienplatz w Kołobrzegu, służącego pierwotnie jako targ, plac ćwiczeń i parad, nadając placowi charakter rekreacyjny W portach mają swoje siedziby konsulaty: duński (Kołobrzeg, Darłowo, Ustka), norweski (Kołobrzeg, Ustka), szwedzki (Kołobrzeg, Ustka), holenderski (Kołobrzeg) i portugalski (Kołobrzeg) 221 Uruchomienie połączenia kolejowego z Koszalina do Mielna z przesiadką w Mścicach Nauczyciel Paul Schulz z Koszalina rozpoczął prace wykopaliskowe na Górze Chełmskiej Do Połczyna-Zdroju zaczęli przybywać kuracjusze wojskowi W Studzienicach urodził się dr Johannes Hinz, ostatni katolicki proboszcz prałatury pilskiej 16 mieszkańców Słupska i powiatu słupskiego podało jako język kaszubski jako ojczysty, a 507 osób podało - jako język ojczysty - język polski 1905-1906 Zmasowane strajki w zakładach Rzeszy i Pomorza Pożar manufaktury Yólknerów z Duninowa k./Ustki 1906 Pożar śródmieścia Lęborka Strajk dzieci w Ugoszczy k./Bytowa przeciw lekcjom w języku niemieckim. Do strajku dołączyły także szkoły z powiatu człuchowskiego i bytowskiego W Kołobrzegu otwarto zakład przyrodoleczniczy „Louisenbad" przy zbiegu ulic Źródlanej i Zwycięzców. Na forcie „Ujście" zbudowano nową latarnię, a także wzniesiono kościół św. Jerzego 1907 Pożar Karlina strawił m.in. ratusz Udany strajk usteckich pracowników portowych 222 Gerhard von Belov z Pieńkowa k./Sławna, członek sekty religijnej „Belowianie" buduje w swej pieńkowskiej posiadłości „salę modłów" W stulecie obrony twierdzy kołobrzeskiej w Kołobrzegu na placu przed katedrą odsłonięto pomnik Gneisenaua i Nettelbecka autorstwa Georga Meyera. W mieście odbyły się wówczas uroczyste obchody stulecia zwycięskiej obrony miasta przed wojskami napoleońskimi Gmina żydowska w Słupsku doczekała się własnego domu przedpogrzebowego Pożar Gardny Wielkiej W Lęborku rozpoczęto przebudowę kościoła p.w. św. Jakuba. Prace będą prowadzone do 1910 r. 1908 Pożar wsi Jamno k./Bytowa Hans Grade z Koszalina zdobywa główną nagrodę za projekt samolotu sportowego z silnikiem i wykonanie na nim lotu Oddano do użytku siedzibę starostwa w Człuchowie (obecnie Urzędu Miasta) przy ul. Wojska Polskiego. Budowę obiektu rozpoczęto w 1905 r. Do Polanowa doprowadzono energię elektryczną W Szczecinku oddano do użytku kościół św. Mikołaja, obecnie kościoła NMP W pewnej lipcowej niedzieli padła rekordowa liczba przewozów koleją z Koszalina do Mielna - przewieziono 2 500 osób W Darłowie powstało towarzystwo budowlane Budowa krążownika „S.M.S. Kolberg", który w I wojnie światowej dostał się w ręce Francuzów, a w latach 30-tych zezłomowano 223 1909 Rozebrano kościół p.w. św. Mikołaja w Szczecinku Nadzwyczajne walne zgromadzenie akcjonariuszy fabryki papieru w Kępicach. Postanowiono podwyższyć kapitał akcyjny o 3 min marek i dokupić akcje firmy Hammermill Paper Co w Erie w USA Drewniana stacja pilotów w Kołobrzegu została zastąpiona murowaną latarnią W Drawsku Pomorskim oddano do użytku gmach starostwa W Białogardzie zbudowano drugi zespół koszar Joanici zakładają w Mielnie dom dziecka 1910 W Słupsku spółka „Stadtische Verke" uruchomiła komunikację tramwajową. Rozpoczęto budowę dużego domu towarowego, a także odsłonięto pomnik cesarza Wilhelma I autorstwa Johannesa Bose z Berlina. Cesarz Wilhelm II wraz z żoną odwiedzili wówczas Słupsk i brali udział w obchodach 600-lecia miasta. Uroczyste obchody 600-lecia miasta odbyły się także w Szczecinku, gdzie program obchodów był znacznie atrakcyjniejszy, niż w Słupsku. Cesarz odwiedził także Smołdzino Pożar budynków gospodarczych dawflego zamku w Białogardzie Ruszyły zakrojone na szeroką skalę prace regulacyjne cieków wodnych w pobliżu rzeki Łeby Przez Polanów przejeżdża pierwszy samochód, należący do marszałka dworu von Crangen. Parcelacja polanowskiego parku zamkowego i zasypanie stawu miejskiego W Bytowie otwarto polski, spółdzielczy Bank Ludowy 224 Elektryfikacja Koszalina Uruchomienie elektrowni w Kołobrzegu i Białogardzie Pożar Sianowa w pobliżu kościoła. Trzy sianowskie fabryki zapałczane zatrudniają łącznie 479 osób Ukończono budowę umocnień stale rozmywanego brzegu Bałtyku na wysokości Sarbinowa Budowa budynku dworca kolejowego w Ustce Budowa wieży widokowej w Szczecinku, poświęconej Bismarckowi (obecnie wieża Przemysława) Zamek w Białogardzie przebudowano na kamienice i przystosowano do celów mieszkalnych Ukazał się pierwszy numer „Schlawer Tageblatt", mutacji „Stolper Neuster Nachrichten" Prawdopodobna data powstania fabryki wapna gaszonego w Pogorzelicach k./Lęborka Przy szosie Mianowice-Zagórzyca w powiecie słupskim odsłonięto pomnik upamiętniający potyczkę oddziału Schilla z niewielką grupą polskiego podjazdu w 1807 r. Monument został odsłonięty przez cesarzową Augustę Viktorię, która wraz z mężem uczestniczyła w obchodach 600-lecia miasta Słupska 1911 W Koszalinie rozpoczyna się budowa szpitala z inisjatywy sióstr Diakonisek z Salem. Budowę ukończono w 1914 r. Po mieście zaczynają kursować tramwaje na trasie dworzec kolejowy-szpital powiatowy. Linię tę przedłużono w 1925 r. do Rokosowa. Do 1913 r. trwać będą także prace przy budowie oczyszczalni ścieków 225 W Kołobrzegu odbył się V Międzynarodowy Kongres Lecznictwa Morskiego, przyznający miastu rangę uzdowiska I kategorii. W mieście oddano do użytku budynek obecnej Szkoły Podstawowej nr 1 W Białogardzie przy ul. Chopina wzniesiono „Dom Marii-Marty" - zakład opiekuńczy dla chorych na chorobę alkoholową kobiet i ukończono budowę Elektrowni Okręgowej Do Sianowa dotarła energia elektryczna. W mieście zlikwidowano stację poczty konnej. Powstaje tu szkoła żeńska. Obłożenie zapałek cłem wywozowym prowadzi do załamania rynku zapałczanego w Sianowie i Lęborku W Bytowie otwarto polski dom towarowy „Bazar", będący równocześnie największym sklepem w tym mieście Początek prac regulacyjnych na rzece Radew. Oddano do użytku elektrownię wodną w Niedalinie k./Koszalina. Krótko po tym oddano do użytku sztuczny zbiornik wodny - jez. Hajka Ukończono skanalizowanie Ustki, początek prac nad skanalizowaniem Lęborka. Rozpoczęto prace nad skanalizowaniem Koszalina, prowadzone do 1913 r. Profesor Uniwersytetu Poznańskiego, Mikołaj Rudnicki, prowadził dwumieszięczne badania językoznawcze w parafiach Smołdzino i Gardno. Spotkał on tam jedynie 10 osób mówiących po kaszubsku, ponadto zauważył, że młodzi Słowińcy w ogóle nie chcą mówić po kaszubsku W Bytowie ukazał się pierwszy numer „Butower Tageszeitung" 1912 W Koszalinie odbyła się wystawa przemysłowo-rzemieślnicza będąca przeglądem i promocją osiągnięć gospodarczych miast Pomorza Zachodniego i Środkowego. Elementem promującym miasto był folklor 226 jamneński. W mieście otwarto liceum miejskie, obecnie liceum im. S. Dubois W granice Bytowa włączono rządowy Nowy Bytów. Początek budowy osiedla Jeziorki W Słupsku, z ul. Tuwima przeniesiono na Plac Zabaw (obecnie pl. bł. Kostkowskiego) kaplicę św. Jerzego Ruszyła budowa zapory na rzece Słupi poniżej ujścia rzeki Bytowy Ukończono budowę nowego ratusza w Karlinie Ukończono przebudowę dworca kolejowego w Sławnie Przy ul. Beniowskiego w Ustce oddano do użytku budynek Szkoły Podstawowej nr 1 W Polanowie wybudowano obiekt szkoły średniej oraz kościół katolicki Otwarcie drugiego kąpieliska rodzinnego w Kołobrzegu Kolejny pożar Gardny Wielkiej Nieznany sprawca podpalił papiernię w Dębnicy Kaszubskiej k./Słupska Liczba zagranicznych robotników sezonowych na terenie rejencji koszalińskiej wynosi 8601 osób 1913 Zachodnia plaża w Ustce zniszczona podczas grudniowego sztormu. Woda wdarła się także na nową Promenadę Wydmową w Kołobrzegu W Koszalinie oddano do użytku szpital powiatowy Regulacja górnego i środkowego odcinka rzeki Słupi 227 Uruchomienie „tramwaju plażowego" - linii tramwajowej z Koszalina do Mielna Sensację wśród mieszkańców Pomorza wzbudził przelot pierwszego niemieckiego samolotu wojskowego „Taube 3913", lecącego z Gdańska do Kołobrzegu 1914 Początek I wojny światowej. Na teren Pomorza Środkowego trafiło wielu jeńców rosyjskich, zatudnionych przede wszystkim na wsi Nieopodal Darłówka morze przerwało wał wydmowy, zalewając tereny nizinne pomiędzy morzem a jeziorem Kopań Parowiec „Stolp" załadowany cementem, po awarii urządzeń sterowniczych, został zepchnięty przez sztorm na plażę w Ustce. Wrak statku zalegał tam przez kilka lat wraz z warstwą skamieniałego cementu Do Unieścia k./Koszalina sprowadzono jeńców rosyjskich, których zatrudniono w okolicznych majątkach. Jeńcy rosyjscy zostają także przywiezieni do nowego obozu jenieckiego w Bytowie Przy zbiegu ul. 4 Marca i Zwycięstwa w Koszalinie oddano do użytku kompleks koszarowy. Dokonano przebudowy dworca kolejowego i wybudowano wiadukt nad ul. Szczecińską W Kołobrzegu przy ul. Łopuskiego oddano do użytku liceum miejskie (obecny budynek ZSZ i Szkoły Podstawowej nr 3) W Słupsku rozpoczęto budowę kompleksu szpitalnego przy ul. Obrońców Wybrzeża. Budowa zostanie zakończona w 1918 r. W Lęborku oddano do użytku gmach starostwa oraz nowoczesny budynek szpitala powiatowego W Koszalinie założono wojskową szkołę pilotów przy ul. Morskiej 228 Gwałtowny sztorm zniszczył drewniane molo oraz część promenady nadmorskiej w Kołobrzegu W Ustce spłonął spichlerz portowy, który jednak natychmiast odbudowano. Na wschód od Słupi, powstaje kąpielisko dla mężczyzn i kobiet Otwarcie Muzeum w Szczecinku 1914-1918 W Czarnem funkcjonuje obóz dla jeńców wojennych 1915 Wprowadzenie reglamentacji żywności. Początkowo wprowadzono kartki na chleb, potem na mleko, mięso i ziemniaki Restauracja koszalińskiego kościoła 1916 W Żydzinie pod Słupskiem za sumę 10 min marek wybudowano bazę dla sterowców („Zeppelinów"). W samym mieście, w pobliżu ul. Grottgera i Koszalińskiej, otwarto niewielkie lotnisko i szkołę pilotów Budowa szerokiej opaski betonowej chroniącej brzeg przed zniszczeniem na wysokości Jarosławca. Prace będą kontynuowane do 1936 r. i wznowione w latach 60-tych XX w. 1917 Sztorm rozmył wydmę oddzielającą morze od jez. Bukowo. Jezioro wystąpiło z brzegów, zalewając przyległe łąki. Sytuacja powtórzyła się w 1918 i 1921 r. Budowa dworca kolejowego w Polanowie i Miejskiego Banku Polanowskiego (obecnie budynek Urzędu Miasta i Gminy) 229 Trzecia przebudowa wieży kościoła w Miastku 1918 Rewolucja listopadowa w Niemczech, koniec I wojny światowej, Polska odzyskała niepodległość. Z dnia na dzień pogarsza się sytuacja polityczno-ekonomiczna Pomorza. W miastach powstają Rady Robotniczo-Żołnierskie Na podbudowie wcześniejszego progimnazjum realnego, utworzono w Połczynie-Zdroju szkołę średnią Do Bytowa i Człuchowa dociera energia elektyczna 1919 Dewaluacja marki. Z astronomicznej sumy 1 192 350 000 000 000 marek, w koszalińskiej kasie miejskiej, po okresie inflacji pozostały 1 192 marki Sytuacja gospodarcza przyczyniła się do wielu demonstracji w miastach i na wsi Pomorza Środkowego. Zamieszki na pl. Zwycięstwa w7 Słupsku zostały brutalnie stłumione przez tutejszy regiment huzarów; zdemolowano hotel dworcowy i szereg sklepów. Po dwóch godzinach trwania demonstracji bezsilna policja wezwała wojsko: jedna osoba została zabita, a trzy ciężko ranne. Mimo brutalnej interwencji wojska, zamieszki trwały jeszcze do późnego wieczora. Huzarzy ze Słupska, jak i Regrost brali udział w tłumieniu strajków na wsi powiatu słupskiego. Zdesperowani mieszkańcy Koszalina ruszyli pod siedzibę władz miasta rozbijając i rabując po drodze sklepy. Dopiero połączone siły koszalińskiej policji i oddziału Reichswery ze Słupska przywróciły porządek Strajk koszalińskich tramwajarzy całkowicie sparaliżował komunikację w mieście Kolejne zamieszki w Koszalinie. Z tłumu oddano strzał do atakujących żołnierzy. Salwa wojskowa wymierzona w tłum okazała się tragiczniejsza w skutkach - trzech demonstrantów zostało zabitych, a siedmiu ciężko 230 rannych. W obawie przed dalszymi zamieszkami, rada miejska powołała i uzbroiła „Straż Obywatelską" Władze pruskie rozważają możliwość zabrania ze Słupska 5 pułk huzarów. Groźba natychmiastowego wybuchu ogólnomiejskiego buntu i kolejnych strajków doprowadziła do rezygnacji z dyslokacji Polska Powiatowa Rada Ludowa w Lęborku zorganizowała antyniemiecki wiec, przerwany przez policję. Uczestników rozpędzono, a organizatorów -S. Hozuka i S. Gracza - skazano wyrokiem sądu okręgowego w Słupsku na kilkumiesięczne więzienie Strajk powszechny w Białogardzie. Przeciwko zgromadzonym na Rynku robotnikom, miejscowy komendant garnizonu wysłał samochód ciężarowy z oddziałem żołnierzy. Z obu stron padły strzały, 1 osoba została zabita. Pobudziło to aktywność tłumu, który przypuścił szturm na ratusz i gmach landratuiy. Do robotników przyłączyło się 30 zbuntowanych żołnierzy. Dowódca garnizonu jeszcze raz podjął próbę spacyfikowania miasta, znów padły strzały, w wyniku czego 3 osoby zostały zabite, a 11 rannych, z których część później zmarła. Próba zdobycia zajętych obiektów przez robotników nie powiodła się. Dopiero nocą, gdy do Białogardu sprowadzono ciężki sprzęt i bron, zmuszono robotników i zbuntowanych żołnierzy do poddania się Zamieszki w Miastku. Mieszkańcy wystąpili przeciwko radzie miejskiej. Porządek na ulicach udało się stłumić dopiero po ściągnięciu oddziałów wojskowych ze Słupska Podczas pertraktacji prowadzonych w świdwińskim ratuszu, od pchnięcia nożem zginął dowódca tutejszego oddziału, por. rez. Karbe. Kilka miesięcy później, do miasta ściągnięto regularny oddział z Kołobrzegu, mający za zadanie zapobiec ewentualnym strajkom. Miejscowi murarze porzucili pracę, domagając się 20-procentowej podwyżki. Żołnierze z Kołobrzegu zachowywali się prowokacyjnie, świdwinianie natomiast odpowiadali im kamieniami i wyzwiskami W Warcinie k./Kępic, siedzibie von Bismarcków, przeprowadzono masowe rewizje i konfiskaty 231 Ukończenie budowy najokazalszego usteckiego pensjonatu przy ul. Kopernika. Budowę prowadzono od 1914 r. Początek prac melioracyjnych na podsianowskich łąkach Przed darłowskim ratuszem wzniesiono Pomnik Ludzi Morza (Hemptenmacherbrunnen) , przedstawiający fontannę z rybakiem Ciągłe zmiany granicy polsko-niemieckiej: podbytowskie Żukówko zostało wcielone do Polski, ale w 1920 r, znalazło się w Niemczech Organizuje się Pomorska Obrona Ludowa (Pommerschen Volkswehr), mająca na celu obronę wschodnich rubieży Pomorza Środkowego przed powstawaniem ewentualnych polskich oddziałów ochotniczych. Organizacja zajmowała się również publikacją materiałów poświęconych „polskiemu niebezpieczeństwu" Delegacja polska udała się na konferencję do Paryża, domagając się przyłączenia do Polski m.in. Bytowa, Lęborka i Słupska. Pół roku później Heine, ministrer spraw wewnętrznych Niemiec zapewnił, że powiat lęborski i bytowski pozostanie w Niemczech Szczepan Gracz z Lęborka został aresztowany za próbę stworzenia tajnej organizacji, mającej na celu przyłączenie do Polski powiatu lęborskiego i słupskiego Paul von Hindenburg złożył wizytę w Kołobrzegu. Do miasta przeniesiono siedzibę Naczelnego Dowództwa Reichswehry Na teren Pomorza Środkowego zaczynają napływać optanci z terenów przyznanych Polsce W miastach Pomorza powstają Rady Robotniczo-Chłopskie i Żołnierskie, początki ostrych walk politycznych pomiędzy ugrupowaniami W Koszalinie rozpoczęto budowę osiedli komunalnych; w mieście ukończono remont kaplicy św. Trójcy 232 W Bardach pod Kołobrzegiem instaluje się Pomorska Fabryka Kredy z Czarnogłów k./Golczewa 1920 „Pucz Kappa-Luttwitza" w Berlinie. Pracownicy ziemscy uczestniczyli w licznych strajkach organizowanych w majątkach Pomorza Do wschodnich powiatów rejencji koszalińskiej wysłano dwie kompanie policji, mające interweniować w przypadku ewentualnych zamieszek Zamieszki pomiędzy robotnikami a wojskiem w Słupsku. Jedna osoba została zabita. Brutalne starcia z wojskiem mają miejsce także na terenie wsi powiatu słupskiego. Starcia te nie kończą strajku w podsłupskich majątkach Zamieszki w Lęborku, spowodowane działalnością prawicowego majora Sametzkiego i Naumanna, których to robotnicy zażądali wydalenia z miasta. W mieście doszło do strzelaniny pomiędzy ludnością a wojskiem W Lęborku trwają prace nad przygotowaniem zbrojnego powstania komunistów i rolników z miasta i okolic. Ostatecznie poprzestano na czerwcowym strajku rolników Robert Pluta-Prądzyński z Ugoszczy organizuje „Marsz na Bytów" - protest przeciwko wcieleniu ziemi bytowskiej do Niemiec. Przed budynkiem bytowskiej landratury zebrało się kilkuset Polaków W Koszalinie odbyły się liczne demonstracje, które wkrótce przekształcały się w walki uliczne. Trzech demonstrantów zostało zabitych, a siedmiu ciężko rannych Do Świdwina ponownie skierowano oddziały wojskowe, w tym pluton żandarmerii W Słupsku powstała, jako pierwsza na Pomorzu Zachodnim, lokalna grupa Komunistycznego Związku Młodzieży Niemieckiej 233 Zgodnie z ustaleniami traktatu wersalskiego, kapitan Pochhamer odprowadził do Rzymu ostatni sterowiec LZ 120 z bazy z podsłupskich Jezierzyc Na terenie powiatu człuchowskiego znajduje się 628 Polaków. Tego roku, na Listę Polską w wyborach do parlamentu Rzeszy z terenu powiatu oddano „aż" 1 głos (w XII 1924 r.: 19 głosów, w 1928 r.: 14, w 1930 r.: 18, w VIII 1932 r.: 1, wXI 1932 r.: 12) Zakończono elektryfikację Lęborka. Miasto otrzymało komunikację omnibusową Kołobrzeg wydzielono z powiatu Przy ul. Krakusa i Wand}7 w Koszalinie otwarto elitarny zakład opiekuńczy fundacji Karkutscha (obecnie gmach policji) W Koszalinie przy ul. Piłsudskiego wznoszone są obiekty szkoły kadetów W Gałąźni Małej w pow. bytowskim powstaje największa na Pomorzu elektrownia o mocy 3,5 MW Zamknięto hutę szkła w Rowach k./Słupska, czynną od 1872 r., eksportującą tafla szkła m. in. do Jerozolimy Wytyczenie granicy polsko-niemieckiej. Budowane są posterunki straży granicznej po obu stronach granicy, co ma ukrócić szerzące się przemytnictwo Niemiecki Związek Wschodni przyczynia się do rozpowszechniania wiadomości o zagrożeniu ze strony Polaków wschodnich rubieży Rzeszy. Początek prowadzenia szeroko zakrojonej akcji propagandowej, gloryfikującej kulturę germańską na Pomorzu Zachodnim Rozpoczyna działalność konspiracyjna organizacja „Pommerntreue" (do 1923 r.), wrogo nastawiona przeciw postanowieniom traktatu wersalskiego, a także nawołująca do rewizji granicy niemiecko-polskiej. Obszar działań „Wierności Pomorza" zamykał się w powiatach: Sławno, Słupsk, Bytów, 234 Lębork i Miastko, tworząc Słupski Okręg Graniczny Północ (Stolper Grenzbezirk Nord) W Ustroniu Morskim wybudowano rozlewnię wód morskich polecanych jako doskonały środek antydepresyjny i leczniczy „Czarny strajk" w Tychowie k./Białogardu. W tutejszym majątku Kleistów podczas rozruchów zraniono lokalnego przywódcę jednej z prawicowych partii. Niedługo potem Kleistowie wezwali na pomoc huzarów z Białogardu, którzy krwawo stłumili strajk Oddano do użytku przebudowany dworzec kolejowy w Ustce 1921 Sztorm rozmył kanał łączący jez. Bukowo z Morzem Bałtyckim Otwarcie linii kolejowej Polanów-Korzybie Budowa stadionu w Polanowie Pożar wsi Jamno pod Koszalinem W Słupsku rozpoczęła się produkcja słynnego w Europie Zachodniej sera „Stolper Jungchen" Władze Ustki zleciły wykonanie projektu herbu gminnego artyście-malarzowi Wilhelmowi Granzowowi. Herb został przyjęty w 1922 r. Do Łeby przybył Max Pechstein, jeden z najwybitniejszych ekspresjonistów niemieckich. Wkrótce Pechstein przeniósł się do Łeby na stałe, gdzie mieszkał tu aż do 1945 r. 1922 Woda z Bałtyku ponownie przedostała się do jeziora Kopań 235 Powiat człuchowski został włączony do nowej prowincji z siedzibą w Pile, o nazwie: Marchia Graniczna - Poznań-Prusy Zachodnie (Grenzmark Posen-Westpreussen) Pierwsze próby ograniczenia napływu robotników rolnych z Polski, polegające na ich zastępowaniu przez wojsko i wychowanków z domów sierot W Polanowie wzniesiono pomnik ku czci poległych w I wojnie światowej. Taki pomnik odsłonięto także w Ustce, autorstwa rzeźbiarza Josepha Thoraka Oddanie do użytku elektrowni wodnej w Rosnowie pod Koszalinem i sztucznego zalewu na rz. Radwi. Tego samego roku oddano także do użytku elektrownię wodną w Skarszowie Dolnym na rzece Słupi. Początek budow\r elektrowni „Strzegomino" w Konradowie na Słupi Brak personelu oraz konieczność oszczędzania energii elektrycznej i pieniędzy zmusiła władze Słupska do całkowitego zawieszenia komunikacji tramwajowej. Dopiero w 1924 r. wznowiono ruch tramwajów, lecz jedynie na linii dworzec kolejowy - koszary. Pełna komunikacja tramwajowa została przywrócona dopiero w 1927 r. Tego samego roku na identyczną decyzję zdobył się magistrat Koszalina. Komunikacja tramwajowa w Koszalinie została przywrócona w 1924 r. W Kołobrzegu zimowy sztorm wyrządził wiele szkód Pożar zespołu budynków dawnej poczthalterii w Słupsku W Ustce odsłonięto pomnik Josefa Thoraka „Umierający wojownik", upamiętniający poległych 76 mieszkańców tej miejscowości w I wojnie światowej 1923 Hiperinflacja uwidoczniła się w 1923 r., wprowadzono „markę rentową" („Rentenmark"), której wartość określono na jeden bilion znajdujących się 236 w obiegu marek papierowych. Miasta wprowadzają „Notgeldy" - pieniądze zastępcze, funkcjonujące jedynie w obrębie danego miasta NSDAP otrzymała zakaz działalności na terenie Prus. Dlatego też słupska NSDAP skupiała się przy tutejszym klubie boksu i szermierki W Bytowie powstał Związek Polaków w Niemczech, włączony w struktury tzw. V Dzielnicy Demonstracja bezrobotnych w Koszalinie, stłumiona białą bronią przez policję Koszalin został wydzielony z powiatu ziemskiego Budowa kościoła p.w. Ducha Świętego w Szczecinku, obsługującego także tutejszą ludność polską Uporządkowanie terenu przed białogardzkim dworcem kolejowym, wytyczenie gustownych trawników i zieleńców W Ugoszczy powstaje pierwsza w powiecie bytowskim drużyna harcerska i polski chór W Słupsku stworzono Narodowosocjalistyczną Partię Pracy (NSDAP) W Bytowie utworzono zakład kąpielowy 1924 Członkowie nielegalnego w Prusach NSDAP w Słupsku splądrowały tutejsze lokale należące do ludności żydowskiej, po czym przystąpiono do ataku na Żydów przebywających w jednej z restauracji. W wy niku pobicia kijami i kuflami kilka osób (także i Niemców) zostało ciężko rannych W Sławnie, katolicki ks. Franciszek Niehring, za pośrednictwem murarza Kellera i miejskiego architekta Dietricha Suhra, potajemnie wykupił od handlarza bydła Karla Trabandta parcelę budowlaną pod budowę kościoła. Sprawa ta zyskała rzesze przeciwników wśród ewangelickiego kleru (głównie pastor Stavenhagen), władz miasta i mieszkańców Sławna 237 W Nowej Bramie w Słupsku powstało „Heimatmuseum". Tego samego roku „Heimatmuseunr powstało także w Wysokiej Bramie w Białogardzie, a w Kołobrzegu powołano „Towarzystwo Pielęgnowania Historii", które w przyszłości da początek lokalnemu muzeum W Koszalinie otwarto szpital przeciwgruźliczy. Miasto uruchomiło w młynie nad Dzierżęcinką elektrownię o mocy 90 kW Budowa sieci wodociągowej w Białogardzie Modernizacja koszalińskiej sieci wodociągów Na białogardzkim Rynku odsłonięto pomnik poległym w I wojnie światowej projektu prof. Otto Rusza elektrownia wodna w Strzegominie k./Słupska W Studzienicach pod Bytowem powstaje koło Związku Polaków w Niemczech. Związek ten odbył także spotkanie organizacyjne w Ugoszczy, na którym prezesem wybrano Jana Styp-Rekowskiego 1925 Powstaje Wschodniopomorski Związek Kąpielisk, promujący bałtyckie kąpieliska poza powiatem, w którym dane kąpielisko się znajduje W Bytowie powstało Polsko-Katolickie Towarzystwo Szkolne, które zwróciło się do rejencji w Koszalinie z prośbami o zorganizowanie punktów nauczania języka polskiego dla dzieci. Prośby te były cały czas odrzucane W Kołobrzegu odbył się pierwszy w Europie Zjazd Balneologów. W mieście otwarto także Teatr Leśny, a staraniem miejscowego koła historycznego otwarto muzeum miejskie. Kołobrzeg został ponownie ogłoszony uzdrowiskiem wysokiej rangi 238 Powstała pierwsza linia autobusowa komunikacji regionalnej Słupsk-Łupawa-Rokity, a także druga linia tramwajowa w Koszalinie, łącząca miasto z Rokosowem Zakończono budowę kościoła luterańskiego w Koszalinie, przy ul. Franciszkańskiej Początek planowej ochrony brzegu morskiego w pobliżu Ustki Budowa kompleksu sportowego: stadionu sportowego, kortów tenisowych i hali sportowej nieopodal jeziora Miejskiego (Urzędowego) w Człuchowie Na pl. Powstańców Warszawy w Słupsku odsłonięto pomnik pamięci poległych w I wojnie światowej żołnierzy z tutejszego regimentu W Kłącznie i w Rekowie na Bytowszczyźnie powstają oddziały Związku Polaków w Niemczech W Noskowie pod Sławnem urodził się Heinrich Eugen von Zitzewitz, znany malarz i rzeźbiarz 1926 Kurt Cronau, prezydent rejencji koszalińskiej, ujawnił katastrofalną sytuację gospodarczą tej jednostki administracyjnej. Rząd Rzeszy przedstawił po raz pierwszy projekt pomocy dla wschodnich terenów nadgranicznych Wizyta prezydenta Rzeszy, Paula von Hindenburga w Słupsku. Prezydent był obecny przy otwarciu nowego stadionu przy obecnej ul. Madalińskiego Upadła firma „AMBI" (Arthur Muller, Ban- und Jndustriewerke) z Koszalina, założona w 1914 r., gospodarczy kolos, specjalizujący się w budowie samolotów (okres I wojny światowej), później wielokrotnie zmieniający asortyment w czasach kryzysu 239 Połczyn-Zdrój ogłoszono uzdrowiskiem. Rozpoczęcie wielkiej akcji promocji miasta jako uzdrowiska, co doprowadziło do natychmiastowego zwiększenia liczby kuracjuszy Budowa tzw. „nowego ratusza" w Białogardzie. Obecnie mieści się w nim Pomorski Bank Kredytowy Przebudowa nabrzeży kołobrzeskiego portu. Prace będą mięły miejsce jeszcze w 1928 i 1936 r. W mieście rozpoczęto budowę gmachu dla biblioteki miejskiej W Kołobrzegu odbyły się zawody samochodowe, prowadzone przez przedstawicieli firm: BMW czy Daimler. Zawody te odbyły się także w 1929 r. Na plaży wschodniej w Ustce wbito pierwsze drewniane ostrogi, mające za zadanie zabezpieczenie brzegu przed dalszą destrukcyjną działalnością fal morskich W budynku dawnego kościoła św. Mikołaja w Słupsku utworzono szkołę dla dzieci upośledzonych umysłowo i kilka klas gimnazjum W Krzyni wybudowano elektrownię wodną W Ustroniu Morskim otwarto Pomorską Wyższą Szkołę Rolniczą 1927 Albert Grzesinski, niemiecki minister spraw wewnętrznych, udał się do Koszalina, Słupska, Lęborka, Bytowa i Miastka, by osobiście zapoznać się z kondycją gospodarczo-ekonomiczną regionu Budowa szpitala powiatowego w Białogardzie, rozbudowanego w latach 1933-1934 Ukończono przebudowę kościoła św. Jakuba w Człuchowie, prowadzoną z przerwami od 1920 r. Zaawansowane prace trwały w latach 1926-1927 240 W Kołobrzegu oddano do użytku nowy budynek biblioteki miejskiej oraz port rybacki. W mieście zimowy sztorm wyrządził wiele szkód. Dotychczasowy kursujący po mieście omnibus został zastąpiony przez autobus Osuszenie mokradeł nieopodal rzeki Słupi pod budowę szkoły żeńskiej (Lessingschule) w Słupsku Herman Kohls funduje polanowianom wieżę widokową w pobliżu gospody „Na Wielkim Widoku" („Zur Groften Aussicht") Do latarni w Darłówku dobudowano jeszcze jedno piętro Czwarta (a trzecia w tym stuleciu) przebudowa wieży miasteckiego kościoła Przy złej pogodzie zbłądził i wylądował na jeziorze Gardno angielski dwupłatowiec trzymotorowy z sześcioosobową załogą Lotnisko w Słupsku punktem etapowym w komunikacji cywilnej Berlin -Szczecin - Gdańsk - Królewiec W Człuchowie powstało Heimatmuseum in Schlochau W Kaliszu Pomorskim zamknięto ostatnią tkalnię Ruiny zamku w tarym Drawsku (Drahimiu) przeszły na własność władz powiatowych w Szczecinku 1928 Konsekracja kontrowersyjnego, katolickiego kościoła pw. św. Antoniego w Sławnie Powstaje Deutscher Ostmarkenbund Stolp. antypolska organizacja, starająca się o uruchomienie w Słupsku rozgłośni radiowej o zasięgu przynajmniej na obszary przyłączone do Polski po 1918 r. 241 Koszalińska fabryka papieru (dotychczas największy zakład na Pomorzu Zachodnim) własnością kapitału angielskiego W Lęborku oddano do użytku budynek browaru Magdalińskich Rozbudowa pomieszczeń dworcowych w Połczynie-Zdroju W Białogardzie powstaje szkoła męska im. Hindenburga przy ul. Dąbrowszczaków i Dom Starców przy ul. Zwycięstwa W podsłupskim Żydzinie zatrzymał się włoski polarnik Umberto Nobile z 20-osobową ekipą na swym sterowcu „Italia" w drodze na Biegun Północny. Nobile został przyjęty w słupskim ratuszu. Na głowę nadburmistrza posypał się ogień oskarżeń i zarzutów za to, że reprezentant władzy w mieście ośmielił się „siedzieć przy jednym stole z przedstawicielami narodu bandytów, rozbójników i przeniewierczych zdrajców". Generała Nobilego nakłoniono do zdementowania pogłosek o incydentach w Słupsku. Zredagowany odpowiednio tekst został rozesłany do dzienników i czasopism niemieckich z prośbą o opublikowanie Likwidacja „okręgów dworskich" - samodzielnych dotychczas jednostek administracyjnych Architekt i zarazem budowniczy miasta Słupska zgłosił Ratuszowi w Słupsku projekt przeznaczenia Zamku Książąt Pomorskich na cele kulturalne. Projekt ten doczekał się realizacji dopiero w latach 1959-1965 1929 Nieurodzaj ziemniaków, podstawowego artykułu żywnościowego Pomorza. Całemu regionowi grozi głód Początek wielkiego kryzysu światowego. Ogromna liczba zakładów przemysłowych z terenu Pomorza zmuszona została do zamknięcia produkcji i zwolnienia pracowników. Stan taki potrwa do 1933 r. Muzeum regionalne (Heimatmuseum) w Koszalinie przeniosło się z małego lokalu przy ul. Szpitalnej do nowego obiektu przy ul. Piłsudskiego 242 W Słupsku oddano do użytku nowoczesny gmach szkoły żeńskiej na rogu ulic Kościuszki i Krakusa Ukończono budowę świątyni katolickiej w Drawsku Pomorskim „Tramwaje plażowe" z Koszalina do Mielna przewiozły pewnego lipcowego dnia ok. 11 000 pasażerów W Lęborku oddano do użytku średnią szkołę żeńską, obecnie budynek liceum Budowa nowego basenu rybackiego w Kołobrzegu. W mieście zainstalowano najnowocześniejszą w Niemczech automatyczną centralę telefoniczną, którą Rosjanie wywiozą do Związku Radzieckiego w 1945 r. i zainstalują w Woroneżu Uroczyste otwarcie polskiej szkoły w niemieckim Płotowe k./Bytowa w budynku po Volkschule. Szkole wkrótce wypowiedziano umowę o najem lokalu Otwarcie szkoły polskiej w Rabacinie k./Bytowa. Szkoła funkcjonuje do 1932 r. Podobną szkołę otwarto w Osławie-Dąbrowie na żądanie mniejszości polskiej. Szkoła ta natychmiast stała się obiektem szykan ze strony niemieckiej, tak więc nakazem wydziału oświaty i religii Rejencji Koszalin, obiekt zamknięto w 1932 r. Rozpoczęto regulację rzeki Wieprzy, prowadzoną do 1933 r. 1930 Prezydent Rzeszy, Paul von Hindenburg, wprowadził w życie dekret „O pomocy na Wschodzie" pomimo oporu przedstawicieli z Niemiec Środkowych i Zachodnich, przeciwnym dopłatom do deficytowych terenów Rzeszy Słupscy komuniści zorganizowali na pl. Zwycięstwa manifestację, która zakończyła się zaburzeniami w i przed ratuszem. Kilka dni później policja i 243 wojsko znów7 stoczyły bitwę z tłumem. Niedługo potem, na skrzyżowaniu uli Szymanowskiego i Lutosławskiego miały miejsce kolejne starcia przepędzonych z pl. Zwycięstwa komunistów i robotników słupskich z policją Utworzenie diecezji berlińskiej, do której przynależały ewangelickie parafie Pomorza Środkowego W Koszalinie odbył się zjazd przedstawicieli kościoła ewangelickiego z Pomorza, na któiym obecny był m.in. F. Onnasch, głowa kościoła środkowopomoskiego W Niezabyszewie k./Bytowa wybuchła bójka pomiędzy polskimi uczestnikami wiecu przedwyborczego, a przywiezionymi przez pastora Peckera z Tuchomia bojówkarzami niemieckimi. Trzech bojówkarzy zostało rannych, a pastor przez kilka dni nie mógł odprawiać nabożeństw Z inicjatywy Karla Rosenowa otwarto także muzeum powiatowego w Darłowie (Kreismuseum). Początek prac remontowych zamku, które prowadzono od 1929 r. do 1935 r. Powołanie Kasy Polskiej w Bytowie W Białogardzie ukończono budowę pływalni W Szczecinku powstał stadion miejski i tor wyścigowy W Polanowie otwarto korty tenisowe Ubogi dotychczas w7 urządzenia port kołobrzeski doczekał się nowych dźwigów i pięciu elewatorów pneumatycznych Nieopodal Bornego Sulinowa założono poligon wojskowy, który w przyszłości stanie się największym poligonem w Europie [GROB-BORN] Przywrócono stan pierwotny mierzei pomiędzy jeziorem Bukowo a Bałtykiem, zniszczonej przez liczne sztormy w roku 1921 i latach 1922-1930 [„GRZEBIEŃ"] 244 GROB-BORN W 1930 r. nieopodal osady Groflborn w pobliżu Szczecinka założono poligon wojskowy, powiększony w latach 1935-1936 o 215 km kw. Wybudowano tu charakterystyczne dla niemieckiej armii koszarowe miasto dla 100 000 żołnierzy. W 1939 r. z poligonu wyruszyła armia Heinza Guderiana. W tym samym roku właśnie tutaj zlokalizowano Oflag II D Grofl-Born, składający się z dwóch części: obozu górnego znajdującego się na tzw. „Psiej Górze" i obozu dolnego u stóp tej góry. Obóz góny zabudowany był starymi, drewnianymi barakami, wzniesionymi przed wojną dla niemieckiej Służby Pracy. W 1939 r. przemieniono go na obóz jeniecki. Otrzymał wówczas kryptonim Stalag II E. Początkowo przebywali w nim jeńcy polscy, przeważnie żołnierze armii „Pomorze". W 1940 r. Stalag II E przeniesiono do Skwierzyny, a w jego miejscu założono obóz dla jeńców francuskich - Oflag II D GroB-Born, nazywany także Oflagiem II D Westfallenhof (Kłomino), od znajdującej się w pobliżu niewielkiej wsi Kłomino. Francuzów, którzy przebywali na Psiej Górce od czerwca 1940 r. do połowy maja 1942 r. wywieziono z obozu, a na ich miejsce sprowadzono polskich oficerów z Oflagu II B w Choszcznie (Arnswalde) w liczbie 2544 oficerów i 274 podoficerów i szeregowców. W czerwcu 1942 r. do obozu przybyło 316 oficerów i 50 szeregowców ze zlikwidowanego Oflagu XII A Hadamar, a we wrześniu tego roku przybyło tu 108 oficerów z Oflagu VI B Doesel. W nocy z 19 na 20 maja 1942 r. obóz na Pskiej Górze został omyłkowo zbombardowany przez aliantów. Zginęło 14 jeńców, a 26 zostało rannych. W obozie dolnym, oddalonym o 1 km od górnego, przebywali początkowo Rosjanie, przywożeni w zaplombowanych wagonach. Z każdego takiego wagonu wynoszono po kilku zmarłych z zimna i głodu, których zwłoki w liczbie kilku tysięcy pochowano w zbiorowych mogiłach na tutejszym cmentarzu. Pod koniec 1943 r. z dolnego obozu ewakuowano Rosjan, a na ich miejsce w styczniu 1944 r. przybyli jeńcy polscy z Oflagu II E w Neubrandenburgu. W lutym do obozu dolnego przeniesiono jeńców z Psiej Góry i wówczas nastąpiło połączenie obu obozów, którego niemieckim komendantem został gen. mjr Stengel. Stan liczebny po połączemiu wynosił 4660 oficerów i 352 podoficerów oraz szeregowców. W październiku 1944 r. do Oflagu II D przybyło 350 jeńców z powstania warszawskiego, a w styczniu 1945 r. dalszych 800 powstańców, których zakwaterowano w obozie górnym.___ 245 Oflag II D został ewakuowany marszem pieszym 28 stycznia 1945 r. w bardzo złych warunkach atmosferycznych. U kilku jeńców wystąpiła opuchlizna głodowa, inni chorowali na biegunkę. Kilkunastu oficerów zmarło z głodu i wycieńczenia. Na ostatnim etapie długiego marszu wydatną i nieoczekiwaną pomoc okazał jeńcom Międzynarodowy Czerwony Krzyż, dowożący samochodami paczki z żywnością Marsz ewakuacyjny, liczący 1000 kilometrów trwał 96 dni i zakończył się 28 marca 1945 r. w Stalagu X B w Sandbostel pod Bremą Tam zwrócono polskim oficerom mundury i wywieziono do Kolonii, a stamtąd do obozu wychowawczego (Arbeitserziehungslager) w Lubece, który został zajęty przez Anglików 2 maja 1945 r. Około 700 oficerów odzyskało wolność w samym Bornem. Chorzy nie byli objęci obowiązkiem ewakuacji, toteż większość jeńców symulowała choroby (wśród nich pisarz Leon Kruczkowski). Pozostanie w obozie wiązało się z dużym niebezpieczeństwem, gdyż cofające się frontowe jednostki, a zwłaszcza formacje Waffen-SS mogły rozprawić się z jeńcami. Sytuację pogarszał fakt, że w pobliżu Bornego Sulinowa znajdowały się umocnienia Wału Pomorskiego. Tak więc wielu z pozostałych jeńców przypłaciło decyzję o pozostaniu w obozie życiem. 5 lutego 1945 r. teren obozu został zajęty przez 18 Pułk 6 Dywizji Piechoty LWP.2_ „GRZEBIEŃ" Rybacy, zamieszkujący wsie nad nadmorskimi jeziorami już przed wiekami stosowali specjalne narzędzia do łowienia w mule. W 1957 r. stara rybaczka z Dąbkowic w powiecie sławieńskim przekazała koszalińskim muzealnikom trzy bodarze oraz tzw. grzebień. Technika połowu ośćmi polegała na nadziewaniu ryb przez uderzenie z góry na różnego rodzaju szpikulce i bodarze. „Grzebień" jako jedyny służył do połowu poprzez „ciągnięcie" i doskonale nadawał się do połowy węgorzy. Przeciętnie długość grzebienia z drzewcem wynosiła około trzech metrów. Rybak trzymał z łodzi koniec drzewca, dociskając jednocześnie grzebień do dna. Dolna część drzewca za pomocą liny była połączona z przodem łodzi, dzięki czemu rybak nie musiał się siłować z drzewcem. Podobno jedna łódź była w stanie złowić w ciągu dnia 1 centar ryb (50 kg). Stosowanie ości, ze względu na kaleczenie ryb, zostało zakazane na początku XX wieku.30_ 29 J. Pollack, Jeńcy polscy w hitlerowskiej niewoli, Warszawa 1986, s. 22-23; Zbrodnie hitlerowskie na Ziemi Koszalińskiej w latach 1933-1945, pod red. A. Czechowicza, Koszalin 1968, s. 89-101 30 J. Ellwart, Pomorze Środkowe..., s. 39 246 1931 Kanclerz Briining udał się na teren rejencji koszalińskiej, by zbadać stan sytuacji gospodarczej. Wkrótce na teren Pomorza Środkowego trafiają pierwsze dotacje państwowe w ramach tzw. „Pomocy dla Wschodu". Fundusze będą etapowo przekazywane na Pomorze aż do 1939 r. Ożywia się budownictwo i infrastruktura komunalna, poprawia się kondycja gospodarcza regionu Walki ideowe i uliczne pomiędzy komunistami a hitlerowcami. NSDAP brutalnie rozprawia się z pochodami bezrobotnych na całym Pomorzu Wichura nawiedziła Kołobrzeg. Uszkodzona została wieża kościoła św. Marcina Oddanie do użytku gmachu sądu i prokuratury przy ul. Waryńskiego w Koszalinie Zorganizowano 9 Pomorski Pułk SS Uroczyste obchody setnej roczniczy urodzin Heinricha von Stephana w Słupsku. Wollmarkt (Wełniany Targ) przed tutejszym ratuszem przemianowano na Heinrich-von-Stephanplatz W podbytowskim Kozinie po wielu perypetiach udało się wybudować w odległości 3 km od zabudowań katolicki kościół we wsi zarządzanej przez protestanckiego radcę handlowego Schliekera Ukazały się pierwsze numery nazistowskich pism: „Die Fackel" w Słupsku, (jeszcze tego samego roku nazwę gazety zmieniono na „Stolper Fackel"), „Die Grenzwache" w Szczecinku, „Lauenburger Freiheitskampfer" w Lęborku i „Der Ostpommersche Kampfer" w Sławnie Pismo do Prezydenta Rejencji w sprawie rozmieszczenia dzieci polskich na terenie Bytowszczyzny. Dzieci mówiące po polsku w powiecie bytowskim zamieszkiwały w następujących miejscowościach: Osława Dąbrowa, Płotowo, Przewóz, Rekowo, Studzienice, Rabacin, Kłączno, Piaszno, 247 Sominy, Tuchomko, Ugoszcz, Dąbrówka, Dębno, Dzierżążnik, Górki, Jeleńcz, Masłowice, Mokrzyn, Półczno, Trzebiatkowo, Czarna Dąbrówka, Ciemno, Sierżno, Żukówko i miasto Bytów. Nieprzemyślana renowacja XVII-wiecznych obrazów z kościoła w podsłupskim Smołdzinie doprowadziła do znacznego rozwoju grzybów i pleśni 1932 Przedwyborcza wizyta Adolfa Hitlera w Lęborku Przed wyborami, w Świdwinie, odbyły się w dniach 27-30 lipca manifestacje hitlerowskie. Miasto stało się fortecą hitlerowców na Pomorzu Zachodnim Wybory na prezydenta Rzeszy. Na Hitlera oddano w w Połczynie-Zdroju 64 % głosów, w Lęborku 59 %, w Bytowie 54 %, w Słupsku 51 %, w Kołobrzegu 45 %, w Koszalinie 42 % (w Szczecinie 38 %) Przed ratuszem w Sianowie odbył się wielki wiec antyhitlerowski, w którym udział brali przede wszystkim robotnicy miejscowych fabryk. Po wiecu tutejsza bojówka faszystowska wywołała bójkę, w czasie której wiele osób zostało rannych. Rok później, po dojściu Hitlera do władzy, sprawę tę skrupulatnie badano, a na robotników posypały się wielkie kary pieniężne W Słupsku toczył się sfingowany przez Deutscher Ostmarkenbund Stolp, pokazowy proces przeciwko działaczowi polonijnemu z Bytowszczyzny -Janowi Bauerowi. Bauera skazano na rok więzienia Kryzys gospodarczy zmusił dyrekcję Warcińskiej Spółki Papierniczej do podjęcia decyzji o likwidacji fabryki papieru w Dębnicy Kaszubskiej pod Słupskiem Likwidacja powiatu świdwińskiego i przyłączenie go do powiatu białogardzkiego. Zlikwidowano także powiat bobolicki, włączając jego obszar do powiatu koszalińskiego 248 Polski samolot cywilny PZL-5, oznaczony symbolem SPACX, wskutek awarii, naruszył niemiecką przestrzeń powietrzną i awaryjnie ląduje pod Słupskiem. Piloci zostali aresztowani, o czym - wbrew istniejącemu obowiązkowi - nie powiadomiono polskiego konsula w Szczecinie. Interwencja konsula Sztarka ze Szczecina nie przyniosła żadnych rezultatów. Pilotom wytyczono proces, a następnie skazano ich na wysoką grzywnę, po czy m jednak ich uwolniono Okręt szkolny Reichsmarine „Niobe" z Ustki tonie na Bałtyku w pobliżu wyspy Fehmarn, przewrócony na burtę nagłym szkwale. Ginie 69 członków załogi Powstanie muzeum w Miastku Ukończenie budowy gmachu landratury i stadionu lekkoatletycznego w Białogardzie W Sławnie ukończono renowację kościoła mariackiego, a w Drawsku Pomorskim renowację obecnego kościoła Zmartwychwstania Pańskiego 1933 Adolf Hitler został kanclerzem Niemiec. W miastach Rzeczy i Pomorza odbywają się potężne manifestacje zorganizowane przez nazistów Wybory (12 III) do Kreistagów. Liczba deputowanych w poszczególnych powiatach Pomorza Środkowego: NSDAP pozostałe ugrupowania Białogard 17 10 Bytów 10 10 Drawsko Pom. 15 7 Kołobrzeg 15 8 Koszalin 15 9 Lębork 16 9 Szczecinek 18 10 249 Miastko 14 9 Sławno 15 12 Słupsk 15 13 W Słupsku pikietowano żydowskie placówki handlowe i usługowe. Działania tutejszych nazistów spotkały się z protestem burmistrza, którego wkrótce pozbawiono najpierw zakresu władzy policynej, a potem odesłano go na bezterminowy urlop Ustawa o „rekwizycji majątku wrogów narodu i państwa" prowadzi do postawienia w stan likwidacji wszystkich działających na terenie Pomorza polskich (i nie tylko) instytucji, organizacji i stowarzyszeń Ustawa o zapobieganiu dziedzicznie choremu potomstwu stała się jedynie pozorem legalności prowadzonych sporadycznie zabiegów sterylizacji w szitalu miejskim w Słupsku. Zabiegom poddawano przede wszystkim Polków z Bytowszczyzny Utworzenie Związku Niemieckiego Wschodu (Bund Deutscher Osten), mającego za zadanie przygotowanie niemieckiej opinii publicznej do realizacji perspektywistycznych założeń. Popularyzacja wschodnich krańców Rzeszy w Niemczech W życie weszła ustawa o niepodzielności gospodarstw dziedziczonych W Połczynie-Zdroju „nieznani sprawcy" powybijali pewnej wrześniowej nocy okna w wielu żydowskich mieszkaniach. Tydzień później na murach tutejszej synagogi pojawił się wielki, wykonany olejną farbą napis: „Kto kupuje u Żyda, ten jest zdrajcą". W październiku do akcji przeciw połczyńskim Żydom włączyły się miejscowe bojówki, a na polecenie władz wykonano fotografie wszystkich żydowskich sklepikarzy i wywieszono na ulicznych taplicach propagandowych SA. Na terenie Poligonu wojskowego (Truppenubungsplatz Hammerstein) w Czarnem powstał obóz koncentracyjny [KONZENTRATIONSLAGER HAMMERSTEIN] Bojkot sklepów żydowskich na całym Pomorzu 250 Początki prac nad budową Wału Pomorskiego [POMMERNSTELLUNG] W Lęborku otwarto skoszarowaną Wyższą Szkołę Nauczycielską i Graniczną („Hochschule fur Lehrerbildung mit Grenzlandhochschule") Na terenie rejencji koszalińskiej istnieją 4 polskie szkoły, w których zatrudnionych było 4 nauczycieli, a nauki pobierało w nich łącznie 65 uczniów Aktywną działalność na terenie polskiego pogranicza prowadzi placówka wywiadowcza w Koszalinie Zakończono budowę szpitala powiatowego w Bytowie Na latarni w Gąskach pojawiły się pęknięcia, zagrażające konstrukcji budynku. Wykonano wówczas pierwsze plomby, a prace zabezpieczające wykonano jeszcze w 1960 r. W Lęborku zakwaterowano oddział pułku ochrony pogranicza -Lauenburger Grenzwachtregiment Pożar pierzei wschodniej Rynku w Koszalinie (6 VI) Znakiem nowych czasów stało się wystawianie kamieni-pomników, bądź sadzenie drzew poświęconych Adolfowi Hitlerowi W Kołobrzegu ukazał się pierwszy numer „Kolberger Beobachter" W Kołobrzegu odbył się zlot młodzieży narodowosocjalistycznej z terenu Pomorza W Czaplinku odbyły się uroczyste obchody 600-lecia miasta. Zbudowano nawet makiety starych bram miejskich Podczas poszerzania ulicy zamkowej w Słupsku zlikwidowano część murów obronnych i część ogrodu zamkowego 251 POMMERNSTELLUNG Jednym z najsilniejszych systemów obronnych Trzeciej Rzeszy były budowane od 1933 r. tzw. „pozycje pomorskie", których budowę skoncentrowano wzdłuż dawnej granicy z Polską. Ten pas żelbetonowych umocnień rozbudowano w 1938 r. i następnie w latach 1944-1945. Umocnienia Wału Pomorskiego przebiegały wzdłuż linii od Słupska przez Polanów-Miastko i Szczecinek do Wałcza. Umocnienia otoczone były gęstymi kompleksami leśnymi i rzekami, stanowiąc w ten sposób naturalną przeszkodę utrudniającą działania wojenne w kierunku zachodnim. Na obszarze Pomorza Środkowego, głównie w rejonie Szczecinka i Białego Boru zachowały się ciągi betonowe różnego typu. Niektóre z nich były umocnione dodatkowo stalowymi płytami w ścianach czołowych i posiadały pancerne kopuły, ponadto wyposażono je w działa przeciwpancerne i ciężkie karabiny maszynowe oraz wyrzutnie granatów. W zależności od konfiguracji terenu tworzyły one mniejsze lub większe zespoły. Usytuowane na stokach niewielkich wzgórz, w lasach, na przesmykach między jeziorami, nad rzekami i na terenach bagiennych połączone były rowami strzeleckimi i okopami, zabezpieczone zaporami przeciwczołgowymi. W walkach w 1945 r. umocnienia Wału Pomorskiego nie zostały całkowicie wykorzystane. Wału broniły: grupa korpuśna „von Tettau", w skład której wchodziły: Dywizja Piechoty „Pommernland", Dywizja Piechoty „Barwalde", 15 Dywizja SS „Lettland", a także Dywizja Piechoty „Markisch Friedland" w składzie: 1, 2, 3 i 4 pułk podchorążych z oficerskiej szkoły artylerii w Bornem-Sulinowie, pułk Volksturmu „Deutsch Krone" oraz 40 dywizja do zadań specjalnych. Bitwa o przełamanie Wału Pomorskiego odbyła się w końcowym etapie ofensywy styczniowej 1945 r. I Armia Wojska Polskiego rozpoczęła działania bojowe 29 stycznia w rejonie Złotowa, Jastrowia i Mirosławca.31 KONZENTRAZIONSLAGER HAMMERSTEIN Przejęcie władzy w Niemczech przez Adolfa Hitlera w 1933 r. wiązało się z ostrą rozprawą przeciwników politycznych. Sytuacja ta błyskawicznie dała o sobie znać także na Pomorzu. Policja pomocnicza, wywodząca się z bojówek SA i SS samorzutnie organizowała katownie i więzienia, a pierwszymi takimi miejscami była szczecińska redakcja dziennika „Volksbote", baraki placu sportowego w Szczecinie przy ul. Twardowskiego, wiezienie w Szczecinie-Dgbiu, oraz nieczynna wówczas 31 S. Porbadnik, Izby pamięci narodowej na Wale Pomorskim, Poznań 1981, s. 3-7 252 stocznia „Wulkan". Stosowane tam bestialskie metody traktowania więźniów określane były przez mieszkańców Szczecina mianem „wulkanizacji". Władze policyjne w 1933 r. wpadły na pomysł zorganizowania takiego miejsca m.in. na terenie placu manewrowego w Czarnem w powiecie człuchowskim. Korespondencję w tej sprawie prowadził Minister Spraw Wewnętrznych, władze Marchii Granicznej Poznań-Prusy Zachodnie i Pruskie Ministerstwo Finansów, które było właścicielem poligonu. 7 kwietnia przedstawiono projekt przekształcenia poligonu w obóz. Już 11 kwietnia Ministerstwo Spraw Wewnętrznych nakazało przekazać poligon z przeznaczeniem na przyszły obóz koncentracyjny, 21 kwietnia nakazano wybudować infrastrukturę obozu, a całość opasać drutem kolczastym. Obliczono, że w dwóch nowopowstałych barakach będzie można zmieścić ok. 300 więźniów z możliwością rozszerzenia ich liczby do 1000. 23 czerwca do Czarnego przybyła inspekcja, w skład której wszedł starosta powiatu człuchowskiego Cóster, radca rejencji z Piły Schubolz, asesor rejencji Barbrock, redca policji Heyn i oficerowie policji ppłk. Peters i mjr Bachsler. Termin przyjęcia pierwszych więźniów ustalono na dzień 28 czerwca 1933 r. Wobec więźniów zastosowano surowy regulamin; nie przysługiwało im prawo składania skarg i zażaleń. W przypadku jakiejkolwiek próby ucieczki z obozu natychmiast stosowano broń palną. Przerwano wszelkie kontakty osobiste więźniów ze światem zewnętrznym. Więzień miał tylko prawo do napisania jednego krótkiego listu, podlegającego szczegółowej kontroli. Wobec więźniów stosowano wewnętrzny regulamin, daleko wykraczający poza ramy regulaminu obozowego. Niektórych więźniów rozstrzelano już podczas transportu, rzekomo z powodu usiłowania ucieczki. Szczególne metody znęcania się nad więźniami („Umschlungsmethoden") stosował SS-Sturmfuhrer Adrian. E. Wiesner tak wspomną jego bestialstwa: „In der schwarzen Morderuniform stolzierte er durch die Gange des Zuchthauses, Fufistritte waren seine Umgangssprache. Unter seiner Leitung erfofgte fast taglich der abendliche „Sport", eine entsełzliche Tortur. Stundenlang wurden Haftlinge uber den Hof gejagt, mit Gummiknuppeln geschlagen, ins Gesafi und Geschfechtsteile getreten. Besonders liebte es Adrian, Haftlinge zu zwingen ihr eigenes blutiges Waschwasser zu trinken". „W czarnym uniformie szedł on dumnie na obchód tego ciężkiego więzienia, pozostałościami po rozmowie z nim były ślady stóp na ciele. Z jego zarządzenia rozpoczynał się codziennie wieczorny „sport', przerażające tortury. Przez godzinę urządzał polowanie, uderzając [nas] gumową pałką w siedzienie i genitalia. Szczególnie uwielbiał Adrian zmuszać więźniów do wypicia wody zmieszanej z krwią '. 253 Zła sława Adriana stała się tak głośna, że władze w celu uspokojenia opinii publicznej zdegradowały go i przeniosły do obozu koncentracyjnego w Słońsku (KZ Sonnenburg). Wobec przeforsowania koncepcji skupienia przeciwników reżimu w tego typu obozach koncentracyjnych, żywot KZ Hammerstein był stosunkowo krótki. Jego likwidacja nastąpiła w pierwszej połowie sierpnia 1933 r. W okresie poprzedzającym II wojnę światową teren obozu wykorzystywany był przez Krajową Inspekcję Policji Północ w Szczecinie jako plac ćwiczeń (Polizeiubungsplatz). Przejściowo SA-Gruppe Pommern zlokalizowała tam swój ośrodek szkoleniowy (SA-Sportschule), a bezpośrednio przed agresją Niemiec na Polskę poligon w Czarnem stanowił rejon mobilizacyjno-koncentracyjny dla oddziałów 4 Armii Wehrmachtu. W czasie II wojny światowej zlokalizowano tu obóz jeniecki Stalag II B Hammerstein. W Stalagu II B Hammerstein stworzono idealne warunki do masowej zagłady więźniów, przeprowadzania selekcji i mordowania wyselekcjonowanych więźniów ze względu na poglądy polityczne bądź rasowe. Obok Polaków, w obozie przebywali także Rosjanie, Włosii, Amerykanie i Jugosłowianie. W Czarnem, na skutek głodu, chorób i nieludzkiego traktowania zmarło kilka tysięcy osób.32_ 1934 Podczas referendum na rzecz Adolfa Hitlera, w Słupsku padł na niego największy odsetek głosów w całej rejencji koszalińskiej - 25 881 osób głosowało na „tak", 2 300 osób na „nie" (uprawnionych do głosowania było 30 470 osób). W Koszalinie na Hitlera padło jedynie 7131 głosów Naczelnym prezydentem prowincji Pomorze został Franz Schwede-Coburg, pełniący tę funkcję do 1945 r. Odnowa i przebudowa parku miejskiego w Koszalinie wraz ze znajdującym się tam stawem, na którym w latach 20-tych zawisła groźba zasypania. W mieście zainstalowała się fabryka papieru przy obecnej ul. Batalionów Chłopskich W Słupsku wizytę złożył dowódca SA, Ernst Rohm. Witany owacyjnie Rohm wpisał się do Złotej Księgi miasta 32 Zbrodnie hitlerowskie..., s. 42-48, 101-104 254 W Kukini pod Kołobrzegiem, członkowie Stahłhełmu zranili w czasie bójki członka SA. Wypadek ten stał się wkrótce pretekstem do wszczynania zamieszek przez SA; w Słupsku na murach budynków mieszkalnych pojawiły się napisy „Zemsta za Kołobrzeg", „Niech zdechnie Stahlhelm", „ Stahlhelm-trucizna" W nocy z 1 na 2 lipca we wszystkich miastach Pomorza ważniejsze obiekty użyteczności publicznej obstawiono jednostkami SS („noc długich noży"). Aresztowano dowódców lokalnych komórek SA oraz odwołano wielu urzędników administracji publicznej ze swych stanowisk W Miastku zorganizowano obóz (Einwandererlager) dla uchodźców niemieckich z zagranicy. Od 1938 r. stanowił on miejsce zakwaterowania i szkolenia narodowych socjalistów z Austrii Intensyfikacja budowy osiedli domków jedno- i wielorodzinnych na przedmieściach Słupska. Osiedla domków jednorodzinnych wznoszone są także w Ustce Ukończono zagospodarowanie koszalińskiego parku miejskiego nieopodal dawnego zamku Za rzekome szpiegostwo aresztowano i skazano na 7 lat więzienia polskiego robotnika spod Bytowa - Piotra Wojaka Rozbudowa szpitala powiatowego w Białogardzie W Kołobrzegu odbyła się wielka impreza handlowa pod nazwą „Braune Messe" („Brunatne Targi") W Wietrznie pod Polanowem powstaje hitlerowski ośrodek szkolenia administracyjnego W Starkowie pod Słupskiem odbył się zjazd chłopskich rodzin pomorskich, które mogły się wylegitymować przynajmniej 200-letnią tradycją Pobyt kompozytora Richarda Straussa w Szczecinku stał się inspiracją do napisania opery „Daphoe" 255 E. Sprockhoff dokonał pierwszej inwentaryzacji obiektów na „cmentarzysku olbrzymów" w Borkowie k./Polanowa 1935 Wójtowie wsi, na mocy ustawy, stali się ich burmistrzami, a dotychczasowe przedstawicielstwo gminne zostało zastąpione mianowaną radą gminy (Gemeinderat) o wyłącznie doradczym charakterze Ustka otrzymała prawa miejskie Pod zarzutem ubliżania Niemcom, w Bytowie aresztowano kierownika tutejszego Banku Polskiego, Jana Olejniczaka. Olejniczaka szybko zwolniono z aresztu bez jakichkolwiek wyjaśnień Zakończono prace remontowe zamku w Darłowie, rozpoczęte w 1929 r. Białogardzkie muzeum przeniesiono z Wysokiej Bramy do budynku starego ratusza Gestapo w Koszalinie donosi w swym sprawozdaniu do swej nadrzędnej placówki w Berlinie: „ (...) Sklepy, których właścicielami są Żydzi, są nadal odwiedzane przez miejscową ludność. W związku z tym w całym okręgu koszalińskim postawiono napisy: „Stop! - Żydzi! Niebezpieczeństwo utraty życia!", „Na tę ulicę Żyd wjeżdża na własne ryzyko!", „Żydzi tu niczego nie zgubili!", „Żydzi nieporządani!", „Żydowscy handlarze tu nic nie sprzedadzą!" (...)". Kilka tygodni później koszalińskie gestapo doniosło: „Ludność jest nastawiona do Żydów bardzo wrogo. Zakupy w sklepach żydowskich zmniejszyły się. Przewiduje się, że niedługo splajtują. Wielu Żydów kupiło ciężarówki i jeździ z towarami, by się ich pozbyć". Na Pomorzu coraz bardziej popularne stały się odbiorniki radiowe „Telefunken", które dzięki przystępnej cenie i przede wszystkim poleceniom terenowych placówek NSDAP, pojawiły się w domach i miejscach publicznych Liczba bezrobotnych na terenie rejencji koszalińskiej wyniosła 13 000 osób 256 Rozbudowa garnizonu w Bornym Sulinowie. Na terenie miasta-garnizonu powstało kasyno, hotel dla kadry i miejsce odbywania narad Budowa poligonu Wehrmachtu w Darłówku [„DORA"] Ruszyła budowa lotniska w Bagiczu pod Kołobrzegiem. Propaganda głosiła, że budowane obiekty to fabryka proszku do prania „Persil". Przystąpiono do budowy nowych obiektów koszarowych na terenie miasta W Łebie powstał poligon rakietowy, zamieniony w 1941 r. w stację doświadczalną Przebudowa zamku w Lęborku z przeznaczeniem na siedzibę sądu powiatowego Kołobrzeski teatr zyskał status teatru stałego, będąc tym samym jedynym stałym teatrem na Pomorzu Środkowym Ukończono przebudowę ul. Zamkowej w Słupsku, przy czym zlikwidowano część ogrodu zamkowego W Koszalinie uruchomiono pierwszą linię autobusową, łączącą pl. Kilińskiego z cmentarzem komunalnym W Rościnie k./Kołobrzegu, na Parsęcie, rozpoczęto budowę pierwszej na świecie elektrowni przepływowej Załoga kutra usteckiego, pływająca po wodach Zatoki Gdańskiej została uwięziona w wielkim polu lodowym. Uwięzieni rybacy przez 5 dni czekali na pomoc, (bezskutecznie). W końcu uznano ich za zaginionych. Rybacy zdecydowali się na... pieszą wędrówkę po tafli lodowej w poszukiwaniu pomocy, ale po trzech kilometrach musieli wrócić do kutra. Wkrótce wycieńczonych rybaków odnalezono, odzyskawszy przy tym ich kuter Na terenie rejencji koszalińskiej, w końcu stycznia bez pracy pozostawało wciąż 17 331 osób (w 1934 r.: 13 058, w lutym 1935 r.: 13 139 osób) 257 1936 Zarządzeniem Reichsfuhrera SS Heinricha Himmlera rozdzielono policję bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei) od policji kryminalnej (Kriminalpo-lizei). Szczecińskiemu Gestapo podlegały bezpośrednio placówki terenowe w Koszalinie i Pile, natomiast koszalińskiej placówce podlegały ekspozytury w Bytowie, Kołobrzegu, Lęborku, Słupsku i Szczecinku Początek akcji germanizacyjnej pozostałych dotychczas nazw polskich na terenie Pomorza. Zakazano używania języka polskiego w miejscach publicznych Władze Połczyna-Zdroju przekazały Adolfowi Hitlerowi budynek sanatorium ,,Luisenbad"\ Hitler oddał obiekt Głównemu Urzędowi Ss do Spraw Rasy i Osadnictwa. W 1937 r. w byłym sanatorium rozpoczęła swą działalność placówka Lebensbornu Budowa lotniska wojskowego w podsłupskim Redzikowie. Równolegle z budową lotniska, koszaliński Urząd Budownictwa Wojskowego prowadzi rozbudowę kompleksu koszar przy ul. Bohaterów Westerplatte. Pomiędzy Ustką a Jarosławcem budowany jest największy w III Rzeszy poligon przeciwlotniczy „Nieznani sprawcy" wybili szyby w oknach w bytowskim biurze Związku Polaków w Niemczech Ustawa powołuje „Hitleijugend". Tabor kolejowy w Słupsku wzbogacił się o samobieżne wagony, napędzane silnikami gazowymi W Kołobrzegu powołano do życia stałą orkiestrę symfoniczną Wizyta feldmarszałka von Mackensena w Słupsku Kompleks białogardzkich basenów był wykorzystywany dla kadry najlepszych pływaków niemieckich, przygotowujących się do olimpiady berlińskiej 1936 r. 258 W Sławnie założono obóz Służby Pracy. Remont Bramy Koszalińskiej i jej adaptacja na siedzibę „Hitlerjugend" Rozpoczęła się budowa koszalińskiego kompleksu sportowego pomiędzy ul. Racławicką a Targową W Krosinie nieopodal Złocieńca ukończono budowę hitlerowskiego ośrodka szkoleniowego Ordensburg Cróssinsee. Ośrodek będzie w przyszłości jedynym ośrodkiem szkoleniowym w Rzeszy, gdzie będzie się przygotowywać kadrę dla opanowanych przez Niemcy terenów Związku Radzieckiego W Bagiczu k./Kołobrzegu rusza budowa wielkiej bazy wojskowej i lotniska Kierownik miejskiego urzędu budowlanego, Weegmann, opracował częściowo wykonany do 1945 roku plan przebudowy i rozbudowy podsłupskiego Ryczewa z zamiarem włączenia w przyszłości wsi do Słupska. Ryczewo włączono do Słupska dopiero w 1949 r. W okolicy Bornego Sulinowa zakończono hodowlę żubrów na Pomorzu 1937 Ustawa o spisie ludności pozwala na dokładne rozeznanie i rozgraniczenie nacji zamieszkujących Rzeszę (na Pomorzu separacja Niemców od Polaków i Żydów). Obrót ziemią należącą do Niemców musi być uzgodniony z władzami administracyjnymi pierwszej instancji Władze w Berlinie wydały tajne, zresztą nierespektowane zarządzenie, mające doprowadzić do nieopuszczania przez mieszkańców wschodnich powiatów rejencji koszalińskiej Policja na całym Pomorzu aresztowała osoby stanowiące „zagrożenie dla obyczajów" Landrat bytowski odmówił całej grupie wycieczkowej do Gdyni wydania paszportów 259 Przyjęto pojekt rozbudowy portu w Ustce, głównie awanportu, likwidując jego poważne wady oraz zwiększyć zdolności przeładunkowe. Po pracach sondażowych i przygotowawczych wybudowano basen budowlany, place składowe, magazyny, kolejkę towarową i betoniarnię. Całą budowę wstrzymano 23 września 1939 r. W Bytowie rozpoczęto odbudowę zamku dla potrzeb hitlerowskich organizacji młodzieżowych Początek budowy gmachu rejencji koszalińskiej przy ul. Andersa w Koszalinie. Roboty budowlane zakończono w 1939 r. Obiekt po 1950 r. wykorzystywano jako siedzibę Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej i Urzędu Wojewódzkiego. W lutym zamknięto komunikację tramwajową w Koszalinie, pozostawiając jedynie linię Koszalin-Mielno Friedrich Onnasch, superintendent kościoła ewangelickiego na Pomorzu założył w Koszalinie tajne seminarium W pobliżu Gąsek z nieznanych przyczyn uległy zniszczeniu parowce -grecki „Argeus" i amerykański „Martinus" W Świdwinie odsłonięto pomnik „Poległym Bohaterom Miasta Świdwina" W powiecie sławieńskim ukazał się pierwszy numer „Grenzzeitung", dziennika powstałego w wyniku połączenia „Schlawer Zeitung" i „Riigenwalder Zeitung" W Dębnicy Kaszubskiej k./Słupska montowane są silniki do bombowców Junkers i Messerschmitt Pożar kościoła w Studzienicach na Bytowszczyźnie 1938 Utworzenie rejencji pilskiej (dotychczas Marchia Graniczna Poznań-Prusy Zachodnie), obejmującej powiaty. Człuchów, Drawsko Pomorskie i Szczecinek. Obszar rejencji koszalińskiej, po odebraniu wymienionych 260 powiatów i przyłączeniu powiatu łobeskiego i gryfickiego wynosił 12 769 km kw. Rejencja pilska została włączona w struktury prowincji Pomorze Na telefoniczne polecenia terenowych placówek policyjnych zniszczeno synagogi i obiekty stanowiące własność pomorskich Żydów w ramach tzw. „kryształowej nocy". Zniszczono synagogi w Koszalinie (tutejsza synagoga uchodziła za najpiękniejszą na Pomorzu), Słupsku, Lęborku, Człuchowie, Bytowie, Szczecinku, Świdwinie, Kaliszu Pomorskim. Reszty zniszczeń dopełnili sami mieszkańcy miast. W rejencji pilskiej zniszczono 231 mieszkań żydowskich, zdemolowano 63 sklepy i spalono doszczętnie 16 synagog. Kołobrzeska synagoga została uratowana jedynie z tego powodu, iż za stojącym w jej sąsiedztwie spichrzem stanął w obronie właściciel młyna Hans Wolff. Mimo to synagoga została zdemolowana i zamknięta W miastach i na wsiach regionu odbyły się liczne manifestacje pod hasłami „Światowe żydostwo i jego czerwoni oraz czarni przyjaciele" Nasiliły się programy radiowe, podkreślające niemiecką przeszłość Pomorza. Teren całego Pomorza, w tym polskiego z Bydgoszczą, obsługiwała rozgłośnia w Słupsku W Połczynie-Zdroju „nieznani sprawcy" podjechali pod dom zdrojowy i w drzwiach mieszkania zastrzelili żydowskiego lekarza, Leo Levy "a Żydzi ze Szczecinka zostali wysłani do robót przy autostradzie Berlin -Królewiec [REICHSAUTOBAHN] ,, Całe Niemcy zwróciły swe oczy na Człuchów" - w Człuchowie położono kamień węgielny pod budowę pierwszego w Rzeszy Domu Młodzieży Hitlerowskiej. W uroczystości, która odbyła się 12 czerwca, brał udział minister spraw wewnętrznych Wilhelm Frick, przywódca młodzieży hitlerowskiej Baldur von Schirach, przedstawiciele administracji lokalnej oraz ok. 8 000 dzieci Rozpoczęto zakrojoną na szeroką skalę rozbudowę portu w Ustce. Koszt rozbudowy portu wstępnie oceniono na 30 milionów marek (!), zatwierdzono budowę dwóch falochronów o długości 1200 i 500 metrów. Niedokończoną inwestycję porzucono w połowie września 1939 r. Do 261 okrojonego projektu budowy portu powracano jeszcze kilkakrotnie po wojnie Zmieniono herb miasta Koszalina. Nowe godło przedstawiało dużą literę „Z" z dwoma kółkami po bokach, nawiązując do tradycji gmerków rzemieślniczych, którymi ozdabiano wiele wyrobów koszalińskich. Herb ten zostanie zmieniony w 1945 r. na wizerunek głowy Jana Chrzciciela leżącej na tacy, a w 1959 r. na obecny Uroczyste obchody 600-lecia Połczyna-Zdroju. na które Adolf Hitler otrzymał zaproszenie, a z którego nie skorzystał .Mieszkańcy miasta mieli fuhrerowi za złe, że zlekceważył to zaproszenie W Kołobrzegu otwarto „Muzeum Nettelbecka" Przedstawiono plany budowy ulic obwodowych dla miasta Słupska. Funkcje obwodnic miały pełnić ulice wylotowe oraz ulice: Krzywoustego, Jaracza, 9 Marca, Kilińskiego, Sienkiewicza, Wiejska, Sierpinka, Lotha, Lutosławskiego, Drewniana, Sobieskiego, Kołłątaja, Wita Stwosza, Paderewskiego Likwidacja linii tramwajowej z Koszalina do Mielna (tramwaj kursuje jedynie na trasie Mielno-Unieście) W Bińczu pod Człuchowem powstaje ośrodek zakonny Misjonarzy Świętej Rodziny Edward Kleist z Tychowa pod Białogardem próbuje zorganizować koalicję antyhitlerowską. Współpracował też z uczestnikami słynnego zamachu na Fiihera Jan Roch Bauer, działacz polonijny z ziemi bytowskiej został skazany w pokazowym procesie przez słupski sąd za krzywoprzysięstwo na 1 rok więzienia. Na rozpawę czekał 8 miesięcy w słupskim areszcie Generał Walter von Brauchtisch wydał rozkaz dowódcy 3 armii, by armia była gotowa do zajęcia obszaru Wolnego Miasta Gdańska, kiedy otrzyma zakodowaną depeszę: „Przeprowadzić ćwiczenia transportowe w Ustce, dostęp do granicy wolny" 262 Na Górze Chełmskiej pod Koszalinem odbyły się regionalne zawody narciarskie REICHSAUTOBAHN Niewiele brakowało, a mieszkańcom Drawska Pomorskiego, Złocieńca, Połczyna-Zdroju, Bobolic, Miastka i wsi położonych na północ od Bytowa przeszkadzałby dziś hałas samochodów pędzących autostradą z Berlina do Królewca i dalej na wschód. Były różne wersje co do przebiegu tej drogi. Początkowo planowano, że autostrada będzie biec przez Szczecin, Koszalin, Słupsk, Lębork i Gdańsk. Rozważano także tzw. wariant południowy, pokrywający się z obecną drogą Tczew - Gorzów Wielkopolski, przez Chojnice i Człuchów. Budowa nowej, czteropasmowej nitki była uwarunkowana także połączeniem poligonu w Bornem Sulinowie z poligonem SS-Ubungsplatz Westpreussen. Reichsautobahn, już jako zbudowana, była oznaczana na wielu mapach samochodowych Rzeszy. Do jej budowy, obok niemieckich robotników, ściągnięto pomorskich Żydów, a od 1939 r. także robotników przymusowych, których rozlokowano na całej długości budowanej trasy w Reichsautobahnlagerach, t.j. obozach budowy autostrad. Według opisu Bronisława Tablewskiego, przymusowego pracownika Reichsautobahnlager Neuschónwalde (Zagozd pow. Drawsko Pomorskie), tutejszy obóz, położony ok. 3 km od Drawska, składał się z drewnianych baraków ogrodzonych drewnianym płotem z drutem kolczastym. Około jednego kilometra od obozu przebiegała wytyczona trasa pod przyszłą autostradę. Praca w takich obozach była niezwykle ciężka. Wczesna zima 1939 r. i silny mróz (zamarznięta ziemia) nie pozwalał na prowadzenie wydajnych robót. W grudniu 1939 i styczniu 1940 r. ziemia była tak zamarznięta, że roboty trzeba było przerwać. Przy okazji zatrudnionych robotników rozdzielono do innych prac w pobliskich miejscowościach. Do końca wojny prace zostały poprowadzone jedynie wstępnie. Praca zatrudnionych więźniów obozu polegała przede wszystkim na zdzieraniu wierzchniej warstwy ziemi. W 1942 r. wszelkie roboty ziemne zostały wstrzymane, a sprzęt skierowano na potrzeby wojenne. Jeszcze w latach 60-tych nieśmiało rozważano możliwość ukończenia rozpoczętej jeszcze przed wojną inwestycji. Do kontynucji prac nie doszło, mimo tego, że na sztabowych mapach wojskowych z początku lat 70-tych wyraźnie zaznaczono odcinek pomiędzy Szczecinem a Stargardem Szczecińskim jako istniejący. Tymczasem grunty przeznaczone 263 pod budowę autostrady rozparcelowano, a o rolnikach spod wsi Knyki k./Barwic mówiono, że dostali pola po autostradzie. Wielu mieszkańców z pewnością się cieszy, że mogą po dziś dzień spać wśród głuchej ciszy tutejszych pól i lasów. Gdyby jednak ta transpomorska inwestycja sprzed 1945 r. została dokonczona, to z pewnością przyczyniłaby się do wydźwignięcia całego Pomorza Zachodniego z marazmu gospodarczego i ekonomicznego lat 90-tych.33 1939 Liczba ludności Prowincji Pomorze w dniu 17 V wynosi 2 393 944 mieszkańców, w tym: rejencji szczecińskiej 1 237 782 osoby, rejencji koszalińskiej 676 790, a rejencji pilskiej 479272 Zakończenie formowania i dyslokacji w regionie 4 armii ze sztabem w Jastrowiu, wchodzącej w skład Grupy Armii „Północ" z dowództwem naczelnym w Połczynie-Zdroju „Nieznani sprawcy" napadli i zdemolowali bytowskie lokale Kasy Polskiej, Polskich Towarzystw Szkolnych i Związku Polaków w Niemczech W szpitalach ewakuuje się łóżka, chorzy są transportowani na zachód, głównie do Szczecina i Koszalina. W sierpniu rozdzielono kartki żywnościowe, wydrukowane już kilka lat wcześniej Na ziemi bytowskiej funkcjonowały biblioteki polskie w Ugoszczy, Płotowej, Osławie-Dąbrowie i Rabacinie. Biblioteki te, wraz z innymi wszystkimi polskimi instytucjami zostały zlikwidowane w sierpniu, podobnie, jak inne polskie instytucje na całym Pomorzu „Dni Nettelbecka" w Kołobrzegu połączone z akcjami propagandowymi /Druga połowa sierpnia/ Wprowadzenie stanu wojennego we wschodniej części rejencji koszalińskiej 33 Głos Pomorza, różne numery, por. także mapy topograficzne i topograficzno-turystyczne wydane nakładem Wojskowych Zakładów Kartograficznych okolic Szczecina i Stargardu Szczecińskiego 264 Wybuch II wojny światowej. Z terenów Pomorza Środkowego i powiatu złotowskiego, na Polskę uderzyły następujące siły: 4 Armia, dowódca: gen. art. G. von Kluge, szef sztabu: gen. mjr Brennecke, kwatermistrz: płk. Richter; XIX Korpus Pancerny, dowódca: gen, wojsk pancernych H. Guderian, szef sztabu: Płk. Nehring; 2 Dywizja Zmotoryzowana, gen, por. Bader,_ 20 Dywizja Zmotoryzowana, gai. por. Wiktorin; 3 Dywizja Pancerna, gen. por. Gey; II Korpus, dowódca: gen. piechoty Strauss, szef sztabu: gen. mjr Biełer, 3 Dywizja Piechoty, gen, mjr Lichel;_ 32 Dywizja Piechoty, gen, por. Bohme;_ III Korpus, dowódca: gen, artylerii Hassę, szef sztabu: gen, mjr Galłenkampf 50 Dywizja Piechoty, gen, por. Sorsche;_ Brygada „Netze", mjr, von Gablenz;_ Dowództwo 12 Rejonu Ochrony Pogranicza, dowódca: gen. por. Metz, 10 samochodowych kompanii piechoty, 6 batalionów budowlanych, 1 pododdział artylerii ciężkiej i innej_ Dowództwo 2 Rejonu Ochrony Pogranicza, dowódca: gen. Kaupisch; 207 Dywizja Piechoty, gen, mjr Tiedeman;_ 18 kompanii piechoty, 6 kompanii karabinów maszynowych_ Odwód armii:___ 26 Dywizja Piechoty, gen, mjr hr. von Brockdorf Ahlefeldt;_ 218 Dywizja Piechoty, gen, mjr Grothe_ Ulice miast na Pomorzu toną nocami w ciemnościach. Latarnie uliczne są wyłączone, okna są zasłonięte specjalnie wyprodukowanymi czarnymi, grubymi papierami Oddział SS, chcący zdobyć metal na potrzeby wojenne, rozpoczął dewastację cmentarza leśników w Pysznie k./Bytowa. W obronie cmentarza stanęli wszyscy mieszkańcy wsi; nie uniknięto ostrych utarczek słownych, także skierowanych przeciwko „dziadowi Hitlerowi, który właśnie w taki sposób zamierza wygrać wojnę" 265 W pierwszą wojenną niedzielę - 3 września - wszystjde kościoły były nieczynne. W kolejne niedziele zakaz odbywania mszy już nie obowiązywał Do nadgranicznych szpitali Prowincji Szczecin trafiają pierwsi ranni Adolf Hitler wraz z Ewą Braun złożył wizytę w Połczynie-Zdroju. Wegetarianin Hitler w jednej z tutejszych restauracji zamówił sobie kartofle i parówki Na obszarze Pomorza Środkowego rozlokowano jeńców z kampanii wrześniowej, zatrudnionych przede wszystkim przy budowie autostrady Berlin-Królewiec. Obozy pracy przy budowie autostrady zorganizowane były w powiecie drawskim i szczecineckim [REICHSAUTOBAHN] W Parchowie pod Bytowem wymordowano polską nteligencję, a 90 % parchowian zostało zmuszonych do podpisania Volkslisty Na obrzeżach Szczecinka, przy szosie do Barwic, nieopodal schronów Wału Pomorskiego, miał być wzniesiony wielki pomnik symbolizujący zwycięstwo Germanii nad Polonią. Śladami po niedokończonej budowie są duże kamienie z pobliskich miejscowości, których nazwy można w tych kamieniach jeszcze dziś odczytać Do obozu w Bornem Sulinowie w listopadzie przywieziono ok. 6 000 jeńców polskich Ukończenie budowy kąpieliska w Polanowie Burmistrzowi Słupska powierzono ambitną funkcję komisarza Bydgoszczy, z którą to, wskutek przebiegłości podwładnych gdańskiego gauleitera A. Forstera, burmistrz musiał się pożegnać W Koszalinie funkcjonują cztery linie autobusowe, w Słupsku zaś dwie linie tramwajowe: czerwona i zielona 266 LUDNOŚĆ POMORZA ŚRODKOWEGO W1939 rM REJENCJA KOSZALIŃSKA Powiat Ludność w 1939 r. BIAŁOGARD 79 337 BYTÓW 28 021 KOŁOBRZEG-KARLINO 38 776 KOŁOBRZEG 36 760 * KOSZALIN 46 841 * KOSZALIN 46 200 LĘBORK 64 039 MIASTKO 40 732 SŁAWNO 78 383 SŁUPSK 83 031 SŁUPSK 50 350 * REJENCJA PILSKA Powiat Ludność w 1939 r. CZŁUCHÓW 55 197 DRAWSKO 43 675 SZCZECINEK 85 826 * - miasta stanowiące samodzielne powiaty * - miasta stanowiące samodzielne powiaty 1940 34 Dane liczbowe zostały opracowane w oparciu o dane statystyczne zebrane w dniu 17 maja 1939 r. przez Urząd Statystyczny Rzeszy, zamieszczone w: J. Hinz, Pommern: Wegweiser durch ein unvergessenes Land, Wurzburg 1992 267 Projekt Nemitza, zakładający zalesienie mniej urodzajnych terenów Pomorza Środkowego Na konferencji wyższych dowódców policji i SS zapowiedziano, że w odniesieniu do terenów Starej Rzeszy, w pierwszej kolejności zostaną usunięci Żydzi z Pomorza Zachodniego i Środkowego. Początkowo Żydzi byli transpotowani głównie do Szczecina, potem na Lubelszczyznę. Od 1940 r. Słupsk stał się przeniesioną ze Szczecina centralą deportacyjną pomorskich Żydów Zarządzenie nakazujące Polakom przebywającym w Rzeszy noszenie oznakowania w postaci litery „P" Podniósł się poziom rzek pomorskich w swych korytach. W Słupsku z budynków przy ul. Szarych Szeregów ewakuowano mieszkańców, tramwaje nie mogły przejeżdżać zalanymi ulicami Armii Krajowej i Partyzantów W obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen k./Oranienburga (Brandenburgia), na skutek bicia i tortur zmarł Jan Roch Bauer, prezes oddziału polskiego Banku Ludowego w Bytowie i działacz polonijny Otwarcie obozu jenieckiego dla aliantów zestrzelonych nad Rzeszą w Podborsku pod Białogardem. Obóz pracy powstaje w Ostrowicach k./Drawska Powstają obozy pracy podlegające Niemieckiemu Frontowi Pracy, specjalizujące się na rzecz wojska, zakładom pracy, organizacjom i związkom Biskup berliński H. Wienken domagał się od władz hitlerowskich, by Polakom dać szansę uczestniczenia w niedzielnych i świątecznych mszach katolickich. Władze rejencji koszalińskiej zezwoliły na odprawianie mszy w pierwszą niedzielę miesiąca. Nabożeństwa te były stopniowo ograniczane, a potem już nie odprawiane Gestapo w Koszalinie wykryło tajne seminarium F. Onnascha. Seminaria zamknięto, rektorzy, za działalność antypaństwową zostali pozbawieni prawa głoszenia kazań, a Fridricha Onnascha wydalono z Koszalina 268 Wznowienie robót zmierzających do poszerzenia portu w Ustce, jednak na podstawie okrojonego projektu. Pojekty rozbudowy usteckiego portu zmieniano jeszcze w 1942 i 1943 r. Jezioro Łebsko objęto działalnością poligonu Luftwaffe w Łebie Większe fabryki z Pomorza Środkowego całkowicie przestawiły się na produkcję zbrojeniową Koszalińskie Gestapo zabrano na front załogę elektrowni Niedalino. Nowi, niedoświadczeni pracownicy elektrowni spowodowali powódź w okolicy Wykupienie części gruntów wsi Dębnica Kaszubska przez miasto Słupsk. Prawdopodobnie miasto nosiło się z zamiarem stworzenia kolonii we wsi Mroźna zima na Pomorzu, przez Europę przemieszczała się wielka fala zimna. Brak materiałów opałowych prowadzi do zamknięcia wielu szkół. Czasowo wstrzymane zostają prace przy budowie autostrady Berlin-Królewiec[REICHSAUTOBAHN] 1941 W Łebie powstała rakietowa stacja doświadczalna dla potrzeb Luftwaffe Na poligonie w Darłówku prowadzone są badania nad nowym, potężnym działem - „Dorą" [„DORA"] Przy lęborskiej szkole Młodszych Dowódców SS zatrudniono więźniów ze Stutthofu Hitlerowcy wywłaszczyli Księży Misjonarzy Świętej Rodziny Prowincji Niemieckiej z zakupionego w 1936 r. pałacu w podczłuchowskim Bińczu Na ekrany kin trafił półtoragodzinny film Hansa Bertrama „Kampfgeschwader Lutzów", którego dużą część scen nakręcono na lotnisku w Bagiczu z udziałem żołnierzy pułku lotniczego „Hindenburg" z Bagicza 269 Ustkę zamieszkuje 5051 osób „DORA" Nie do końca są zbadane tajemnice darłowskiego poligonu. O ile samo miasto nie ma dla nas specjalnie wiele tajemnic, o tyle dzieje tutejszego poligonu są do tej pory niewyjaśnione. Wiadomo, że wódz Trzeciej Rzeszy, Adolf Hitler, był osobiście zainteresowany powstaniem broni nowej generacji, jakże daleko odbiegającej zarówno w użyciu, jak i w skutkach od dotychczasowej, konwencjonalnej broni. Między innymi z tych powodów w 1935 r. rozpoczęto budowę nowego poligonu i koszar w Darłowie-Darłówku Zachodnim. Na to przedsięwzięcie nie żałowano pieniędzy, mobilizując najlepszych niemieckich uczonych i inżynierów. Już w 1936 r. wdrożono program „Sofort" („Natychmiast"), który łączył plany fiihrera z artylerią kolejową Do przedsięwzięcia rychło dołączyły się zakłady Kruppa. Tymczasem budowa poligonu, prowadzona przez firmę „Hans Suhr" ze Sławna, która opiekowała się wzniesionymi przez siebie obiektami, trwała w zaskakująco błyskawicznym tempie: wzniesiono mury okalające teren i baraki, przeciągnięto specjalną nitkę kolejową łączącą port z poligonem. Wzdłuż Morza Bałtyckiego powstało kilka nowych ulic, a pomiędzy wydmami i bagnami powstały koszary, hale produkcyjne o wysokości do 12 m i liczne wieże strażnicze. Już w trakcie wojny do Darłówka Zachodniego ściągnięto wielu jeńców, głównie Francuzów, Jugosłowian, Rosjan i Polaków, którzy w tutejszej stoczni budowali ogromne transportowce z żelbetonu. Beton był bardziej odporny na wodę i rdzę, nie wymagał powłoki malarskiej, nie posiadał nitów, które w każdej chwili mogą się obluzować, nie rdzewieje i nie gnije. Dwa pierwsze takie statki o wyporności 3650 ton zostały przejęte przez Rosjan. Wspomnianych jeńców w ogóle nie ściągano do robót na poligonie. Lasy i morze skryło cały poligon przed ludzkim okiem, chroniony był dodatkowo wyznaczoną strefą bezpieczeństwa. Już zaawansowane prace były wielokrotnie nadzorowane m.in. przez Hermana Goeringa, Ericha Raedera, Wilhelma Keitla i Gerda Rundstadta. W dniach 25-28 sierpnia 1935 r. darłowski poligon odwiedził osobiście Adolf Hitler i to w towarzystwie Benito Mussoliniego. Na tutejszym placu eksperymentacyjnym („Schiepplatz"), od 1941 r. eksperymentowano z „Dorą" - największą w dziejach świata armatą. Cała konstuncja ważyła 1350 ton, lufa ważąca 400 ton wznosiła się 8,6 m od powierzchni ziemi, a jej długość wynosiła 32480 mm, o średnicy 800 mm. Lufę można było wznieść do 53 stopni, a oddawać wystrzały co 45 minut. Prędkość początkowa siedmiotonowego pocisku wynosiła V=720 m/sek, przy czym istniała realna możliwość podniesienia prędkości początkowej nowych, 4,8- 270 tonowych pocisków do V=820 m/sek. Pocisk, który trafiał w ziemię, tworzył rów o głębokości 32 m.35 „Dora", w 1942 r. została rozmontowana i przetransportowana na Półwysep Krymski. Stamtąd ostrzeliwała jeszcze dalekie radzieckie fortyfikacje. Rok później cała dokumentacja „Dory" zaginęła. W styczniu 1945 r. pozostały w Darłówku personel ewakuowano. Ściągniętą do Rzeszy „Dorę", jak i jej następcę „Gustawa II", na rozkaz Hitlera zniszczono. Taki sam los spotkał urządzenia obsługujące „Dorę", pozostałe na darłowskim poligonie.36_ 1942 Na Pomorze Środkowe trafiło wielu robotników przymusowych. W miastach i na wsiach powstają liczne obozy pracy, m.in.: - prac budowlanych Bauleitung Lager, Baudienstlager, Baulager - prac związanych z gospodarką morską lub wojenną Marinerlager - prac na kolejach Bahnlager, Reichsbahnlager - prac leśnych Waldlager - prac w cukrowniach Zuckerfabriklager - w przemyśle ziemniaczanym A uslanderlager bei Kartofelwalzmuhle - prac związanych z budową autostrad Reichsautobahnlager, Reichsbahnlager - obóz pracy w Ustce Arbeitslager Stolpmiinde - obóz pracy w Barwicach Barackenlager Barwalde - obozy mieszkalne Wohnlager - obozy dla kobiet Lager Jur Frauen i t.d. Obozy przejściowe dla ludności polskiej, objętej akcją przesiedleńczą z Zamojszczyzny, ziem wcielonych do Rzeszy i uczestników powstania warszawskiego skierowano do tzw. obozów przejściowych Umsiedlungslager, Durchgangslager. Obozy takie mieściły się w Miastku i Słupsku Wkrótce prace nad budową autostrady przerwano, a sprzęt techniczny wywieziono do prac związanych bezpośrednio z potrzebami wojennymi 35 Poza materiałami publikowanymi, ogólne dane techniczne są dostępne także na niemieckojęzycznej stronie internetowej www.geocites.com/CapeCanaveral/Lab/1167/dora 36 Neue Kolberger Zeitung, Nr. 1(1), August-September 1995, Budowa stoczni małych trałowców w Ustce Trybunał Ludowy w Berlinie skazał na śmierć Antoniego Szroedera, działacza polonijnego z Bytowszczyzny. Wyrok wykonano w 1943 r. W Szczecinku do 1944 r. działają konspiracyjne jednostki batalionu „Odra" Zlikwidowano mieszczący się w budynku szkoły podstawowej przy ul. Deotymy w Słupsku obóz dla Żydów z Pomorza, a później dla matek z dziećmi. W 1945 r. podczas organizacji polskiej szkoły znaleziono tu wiele żelaznych łóżek i sprzęt chirurgiczny 1943 Zarządzenie policji rejencji koszalińskiej ujednoliciło sposób traktowania robotników przymusowych, zatrudnionych na terenie rejencji Istnieje realna groźba likwidacji powiatu człuchowskiego i przyłączenia jego obszaru do powiatu szczecineckiego W Darłówku zwodowano pierwszy statek żelbetowy, zbudowany w tutejszej stoczni, budującej statki tego typu [„DORA"] W Modrolesie k./Białogardu założono obóz jeniecki. Przyjmowano tu jeńców z terenów całej Rzeszy, głównie Amerykanów Na terenie powiatu człuchowskiego, szczecineckiego i miasteckiego, działała polska organizacja, odnotowana w dokumentacji niemieckiej jako „Batalion Odra". Dowództwo organizacji znajdowało się w obozie w Kłominie na czele z płk. Witoldem Morawskim Na poligonie doświadczalnym w Łebie rozpoczęto prowadzenie doświadczeń z amunicją lotniczą, prowadzonych do 1944 r. Przeprowadzono prace konserwatorskie w polanowskim foluszu (odnowienie budynku i rekonstrukcja koła młyńskiego) 272 W Berlinie ścięto Antoniego Szroedera, członka oddziału Związku Polaków w Niemczech z Kłączna na Bytowszczyźnie Wojna odznacza się coraz bardziej na życiu codziennym. Na informatorach turystycznych pojawia się treść: „Prosimy nie zapomnieć kartki żywnościowej " Zapadła decyzja o uchronieniu najcenniejszych zabytków z kołobrzeskiej kolegiaty przed ewentualnym zniszczeniem. Pastor Paul Hinz ukrył część zbiorów w świątyni, a część rozwieziono po terenie całego powiatu, m. in. do Dygowa, Charzyna, Korzystna, Wrzosowa i Mierzyna W bezpośrednim sąsiedztwie z jeziorem Wielimie budowane są bunkry Wału Pomorskiego Początek prac nad produkcją największego i najdroższego kolorowego filmu „Kolberg" [„KOLBERG"] „KOLBERG" Jesienią 1943 r. na polecenie Goebbelsa rozpoczęto prace nad realizacją kolorowego filmu-giganta „Kolberg". Film miał za zadanie ukazać miasto, którego symbol powinien jednoczyć naród niemiecki, a wojsko mobilizować do jeszcze większego poświęcenia. Pracami przygotowawczymi kierował reżyser Veit Harlan, do którego Goebbels skierował następujący dokument: „Niniejszym polecam Panu zrealizowanie wielkiego filmu „Kolberg" [...]. Upoważniam Pana, jeśli okaże się to konieczne, do żądania pomocy od wszystkich służbowych placówek Wehrmachtu, państwa i partii z jednoczesnym powołaniem się na to, iż zlecony przeze mnie film służy naszej duchowej akcji kierowania wojną Przeznaczono olbrzymie środki na nakręcenie flimu; zgromadzono ogromną liczbę aktorów i statystów, zbudowano ogromne makiety i przeznaczono wielkie fundusze na dekoracje. Do odtworzenia głównych ról zaangażowano najwybitniejszych aktorów: Nettelbecka kreował Heinrich George, Gneisenaua - Horst Caspar, Schilla - Gustav DieBI, Lucadou - Paul Wegener. Główną rolę kobiecą dziewczynę Marię, grała żona Harlana Kristin Sóderbaum, pierwszoplanowa aktorka pochodzenia szwedzkiego. Zdjęcia filmowe robiono od 1944 r. pod Berlinem, na poligonie wojskowym w Bornym Sulinowie i w Kołobrzegu. Tego samego roku odbyło się 273 udźwiękowienie tego 111-m i nutowego filmu. Goebbels kazał zmienić zakończenie (chodziło o pieśń, którą w tym czasie posługiwało się radio angielksie w niemieckojęzycznych audycjach), a także usunąć kilka scen przedstawiających cierpienia ludności cywilnej. Film gotowy był w grudniu 1944 r., a jego prapremierę poprzedzono głośną reklamą Stosownie do życzeń Hitlera, premiera filmu odbyła się 30 stycznia 1945 r. jednocześnie w Berlinie i w stawiającej opór aliantom twierdzy La Rochelle. Przy pomocy samolotów i łodzi podwodnych przewożono kopie filmu na wschód i zachód, by dodać odwagi żołnierzom walczącym na straconych pozycjach. W ciągu następnich tygodni film był wyświetlany w wielu miastach Rzeszy; do samego Kołobrzegu już nie dotarł - uprzedziły go oddziały Armii Czrerwonej i Wojska Polskiego. Społeczeństwo niemieckie nigdy nie dowiedziało się drogą oficjalną o upadku Kołobrzegu. Zresztą nie współgrałoby to z nieugiętą postawą wytrwałych bohaterów filmu. Odtąd o Kołobrzegu przestało się mówić cokolwiek. Po wojnie, przez 20 lat film leżał na półkach magazynów filmowych. Później został dopuszczony na ekrany, lecz oczywiście z odpowiednim komentarzem. W 1998 r. film „Kolberg" wyemitowała francusko-niemiecka telewizja satelitarna „Arte".37_ 1944 Na terenie Pomorza Środkowego znajdowało się wielu robotników przymusowych - Polaków, Rosjan, Francuzów, Holendrów i innych narodowości. Niektórzy mieszkańcy Pomorza zaczynają opuszczać miejsca zamieszkania Szczecinecka placówka gestapo wykryła „Batalion Odrę". ^szto\vano ponad 100 osób, głównie jeńców z obozu w Czarnem i Kłomime. przeniesiono ich do więzienia w Pile i obozie w Policach. Na wniosę gestapo w Szczecinie, we wrześniu wywieziono ich do obozu koncentracyjnego w Mauthausen, gdzie zostali straceni Z poligonu w Łebie wystrzelono 4 rakiety balistyczne „Reinbote" w kierunku Bornholmu. Jedynie pierwszy wystrzał był udany, kolejne trzy " Szereg strzępków informacji na to temat zawarto w 1, a także w publikacjach: H. Kroczyński, Dzieje Kołobrzegu Kalendarium, Kołobreeg,200< Patan Historia Kołobrzegu w fotografii. Kolberg do 1945 r„ Kołobrzeg 1 , • Kołobrzeg. Sto lat w fotografii 1897-1997, Kołobrzeg 1998 274 były niecelne. Fakt ten nie został dostrzeżony przez przebywającą w Łebie generalicję, toteż całość prezentacji uznano za udaną Nad Szczecinkiem zestrzelono amerykański bombowiec, a zwłoki załogi złożono na tutejszym cmentarzu wojennym W Słupsku powstał podobóz obozu koncentracyjnego podgdańskiego Stutthofu (SS.KL. Stutthof-Aussenkommando Stolp). Do miasta trafił pierwszy transport Żydów z różnych krajów europejskich, którzy natychmiast zostali skierowani do obozu w Stutthofie [SS.KL. STUTTHOF - AUSSENKOMMANDO STOLP] W mieście, przy ul. Deotymy zorganizowano także obóz dla kobiet z dziećmi. Liczba ofiar tego obozu jest trudna do ustalenia-szacuje się, że na skutek głodu, zimna i chorób zmarło ok. 200 dzieci Zorganizowano specjalne obozy prac fortyfikacyjnych w rejonie Szczecinka, Białego Boru, Miastka, Polanowa, Słupska i Ustki. Koordynatorem prac była organizacja Todta i władze wojskowe. Silne umocnienia budowane są w Kołobrzegu Pacyfikacja lasu nieopodal Ciemina pod Bytowem. W akcji przeciwko polskim partyzantom wzięło udział około 60 policjantów i SS-manów, stacjonujących na bytowskim zamku, przemianowanym na SS-Kommandos aus der Biitower Ordensburg. Na ślad partyzantów naprowadził niemiecki leśniczy Albrecht von Hagen z miejscowości Łęgi k./Połczyna-Zdroju był jednym z organizatorów zamachu na życie Adolfa Hitlera. Von Hagena natychmiast aresztowano, a potem powieszono, po czym ciało prawdopodobnie spalono lub przekazano do doświadczeń akademii medycznej. Rozpoczęły się prześladowania pozostałych członków rodziny, odbierając im rodzinny majątek w Łęgach Ukończono przedłużanie pasa startowego podsłupskiego lotniska w Redzikowie z 1200 metrów do 2400 Koszalin został ogłoszony twierdzą Początek przygotowań do ewentualnej obrony Szczecinka, Sianowa 275 Gotowy do wypłynięcia statek żelbetowy, powstały w stoczni w Darłowie, został zatopiony przez aliantów w przeddzień próbnego rejsu W Berlinie ścięto pochodzącego z podświdwińskiego Łęgu Albrechta von Hagen za udział w spisku na życie Adolfa Hitlera Do Koszalina sprowadzono kilkuset internowanych żołnierzy włoskich z obozu w Czarnem, zatrudniając ich przy robotach ziemnych wokół miasta Likwidacja połączenia tramwajowego z Mielna do Unieścia Aresztowano Friedericha Karla von Zitzewitza z Motarzyna pod Słupskiem za niechęć dla reżimu hitlerowskiego Budowa umocnień w Słupsku W okolicach Koszalina przebywają niedobitki dywizji „Markisch Friedland" i „Barwalde", a także słuchacze podoficerskiej szkoły policyjnej z Lęborka Opracowano w ogólnych zarysach główne kierunki ewakuacji z terenów Pomorza Środkowego. Ludność z powiatu Szczecinek i Człuchów generalnie ma być ewakuowana na północny zachód, pozostali w kierunku na Gdańsk, ludność powiatu Białogard i Koszalin w kierunku północno-zachodnim, mieszkańcy powiatu Kołobrzeg-Karlino częściowo będzie ewakuowana drogą morską, a mieszkańcy powiatu Bytów, Sławno, Słupsk, Lębork zostaną skierowani na wschód od Gdańska i Gdyni. Sytuacja w lutym i marcu 1945 r. pozwoli jedynie na realizację ewakuacji w kierunku zachodnim. Akcje ewakuacyjne powierzono specjalnym, powiatowym „Komisjom Alberta" Port w Ustce stał się portem wojennym dla mniejszych łodzi podwodnych, ścigaczy i patrolowców Do Drawska Pomorskiego ściągnięto ogromną rzeszę żołnierzy, mających uderzyć na zbliżających się Rosjan. Wojska II Frontu Białoruskiego zmusiło to do opracowania „Operacji pomorskiej" 276 SS.KL STUTTHOF-AUSSENKOMMANDO STOLP Na terenie obiektów kolejowych stacji Stolp in Pommern powstał ukryty przed ludzkim wzrokiem, ogrodzony wysokimi murami budynków kolejowych i wysokim parkanem, podobóz obozu koncentracyjnego podgdańskiego Stutthofu. Więźniami słupskiego obozu byli przede wszystkim Żydzi obojga płci z różnych krajów Europy, głównie z Łotwy, Niemiec, Węgier, Austrii, Czechosłowacji i nieliczni z Polski. Było tu także 20 chłopców z łódzkiego getta w wieku od 10 do 14 lat. Więźniowie byli rozlokowani według płci. Mężczyźni i nieletni chłopcy byli zakwaterowani w wagonowni, gdzie spali na czteropiętrowych łóżkach. Zatrudnieni byli w warsztatach kolejowych. Kobiety natomiast pracowały na torowiskach przy poszerzaniu torów, poszerzaniu i układaniu szyn oraz przy naprawie torów. W stosunku do kobiet panował terror, w którym przodowały członkinie straży obozowej, znęcające się nad kobietami-Żydówkami. Gdzieś w grudniu 1944 r. dokonano powieszenia 8-10 więźniów na terenie wagonowni za to, że przechwycono ich na okradaniu paczek żywnościowych lub wyrobów tytoniowych. Na bocznicy kolejowej stał wagon, który został rozbity przez kolejarzy niemieckich w celach rabunkowych. Dla uniknięcia odpowiedzialności, kolejarze wprowadzili w błąd więźniów mówiąc im, że mogą sobie zabrać transport z tego wagonu, jednocześnie zawiadamiając o tym władzom, że więźniowie dokonują włamania, gdy więźniowie byli w wagonie, zostali natychmiast aresztowani. Warunki sanitarne były tragiczne. Były więzień obozu, lekarz medycyny dr Lech D. nie posiadał bandaży, zamiast których używano papieru toaletowego. Strawa pod względem jakościowym i ilościowym w ogóle nie była w stanie utrzymać w równowadze bilansu kalorycznego. Na początku 1945 r. podobóz zlikwidowano. Wspominany dr L.D., chyba jako jedyny przeżył moment likwidacji obozu, gdyż w końcu 1944 r. został odwołany ze skierowaniem do obozu w Gdyni. Prawdopodobnie wszyscy więźniowie zostali zamordowani podczas ewakuacji obozu. Trudno przyjąć, by zostali oni zamordowani w samym Słupsku bądź w najbliższej okolicy (oddziały Armii Czerwonej nie natrafiły na żadne informacje o masowej egzekucji, jeśliby nie liczyć egzekucji w Lasku Południowym z 6 marca 1945 r.). Pomimo opublikowanych po wojnie w krajowej prasie wezwań Komisji Badań Zbrodni Hitlerowskich w Koszalinie, nie zgłosił się nikt, kto mógłby podzielić się ewentualnymi wiadomościami o losie więźniów ze Słupska.38_ 38 Zbrodnie hitlerowskie..., s. 80-84; Historia Słupska pod red. S. Gierszewskiego, s. 387-392 277 1945 Na Pomorze trafiają rzesze uciekinierów z Gdańska i Prus Wschodnich (już od 1944 r.). Władze hitlerowskie niektórych miast podejmują decyzję o wywiezieniu do Rzeszy maszyn z wielu zakładów przemysłowych. Propaganda niemiecka wyolbrzymia zagrożenia i podsyca obawy. Dezorganizacja wszystkich dziedzin życia wojennego i cywilnego stała się powszechna. Zatłoczenie w miastach „Komisja Alberta" ma za zadanie udzielać pomocy niemieckim uchodźcom z Prus i wschodniej części Pomorza Tragedia „Wilhelma Gustloffa" pod Łebą [„WILHELM GUSTLOFF"] „WILHELM GUSTLOFF" Wokół tragedii „Wilhelma Gustloffa" narosło wiele legend i fantastycznych domysłów. Transportowiec ten kojarzono ze słynną Bursztynową Komnatą podawano wiele wersji dotyczących liczby ofiar, które 30 stycznia 1945 r. utonęły w zimnych wodach Bałtyku. Statek miał wypłynąć z Gdyni już 28 stycznia z kompletem pasażerów, gdy jednak nakazano dalsze przyjmowanie uchodźców. 30 stycznia wycieczkowy statek funduszu wczasów pracowniczych „Wilhelm Gustloff" wypłynął z portu w Gdyni. Około godz. 21, nieopodal Łeby, statek został trafiony trzema radzieckimi torpedami. Po 50 minutach transportowiec utonął, a wraz z nim, jak sądzono dotychczas, utonęło bądź zamazło w lodowatej wodzie ok. 5100. Zwłoki ofiar morze wyrzuciło aż w pobliżu Ustki. Według najnowszych badań, na pokładzie „Gustloffa" były aż 10 582 osoby, w tym: 918 oficerów, podoficerów i członków załóg 2 szkolnego dywizjonu łodzi podwodnych w Gdyni, 173 marynarzy floty handlowej, 373 dziewczyny z dywizjonu służby pomocniczej, 162 rannych i 8956 uciekinierów, głównie kobiet, dzieci i starców z terenów Pomorza. Zdołano uratować zaledwie 1252 rozbitków, t.j. 5 %, z których 13 natychmiast zmarło po wyjęciu z wody. Ujawniony w 2001 r. przez Heinza Schóna, rozbitka z tego statku i późniejszego autora wielu publikacji na ten temat, fakt, że wśród 8537 ofiar w grupie uciekinierów ponad połowę stanowiły dzieci, stawia tą morską katastrofę za największąw dziejach ludzkości. W 1998 r. Towarzystwo „Polska-Niemcy" w Gdyni wystąpiło do władz miasta z prośbą o upamiętnienie tej katastrofy. Dziś tylko nieliczni 278 pamiętają gdzie spoczywają szczątki 126 ofiar pochowane na cmentarzu w Gdyni-Witominie. Po grobach nie ma dziś żadnego śladu, natomiast większość uważa, że postawienie pomnika przyczyniłoby się do rozbudzenia niepotrzebnych emocji. Poza tym na pokład „Gustloffa" dostali się nie tylko Niemcy, ale i wielu ludzi o polsko brzmiących nazwiskach: Bulicka, Chudziński, Kamiński, Kruczek, Laskowski, Latuszek, Popławski, Stemek, Wysinski, Danielczak, Czernitzki, Olschewski, Rogaliński, Schmielewski, Szonowski, Antoniewicz, Jagodzynski. Na cmentarzu w Hamburgu są groby polskich żołnierzy, którzy walczyli z Niemcami, podobnie jak groby brytyjskich pilotów zestrzelonych nad miastem. A w Gdyni największa w historii świata katasrofa nie może doczekać się chociażby niewielkiej tablicy pamiątkowej.39_ 10 lutego, po północy, do Ustki dotarł meldunek o trafieniu dwiema torpedami dawnego statku pasażerskiego „General von Steuben". W odległości ok. 12 km na południe od Ustki zginęło ponad 3000 osób Ostatni z von Somnitzów właściciel Charbrowa pod Lęborkiem ukrył przed Rosjanami zbiory swej potężnej biblioteki, nie odnalezionej do dnia dzisiejszego Zbiorowe samobójstwo w swej posiadłości w Pieńkowie popełniają von Belowowie W Kępicach-Kępce i Kępicach-Kruszce zakończyła się produkcja śmigieł i szyb do samolotów myśliwskich Wilhelm Granzow, który w 1922 r. stworzył herb Ustki, zginął wraz z ustecką dziennikarką Adelajdą von Livonius podczas morskiej ucieczki z tego miasta W Słupsku zgromadzono ogromne siły Wehrmachtu. Wkrótce Wehrmacht wraz ze sztabem korpusu armijnego opuścił miasto, kierując się w stronę Lęborka Ewakuowano więźniów obozu z Krępy Kaszubskiej k./Lęborka. Ich trasę naznaczyły mogiły w Bożepolu, Godętowie, Łęczycach, Gęsi. Ewakuacja 39 Pommersche Nachrichten..., Nr. 3-4 (21-22), Herbst/Winter 2000/2001 279 pochłonęła łącznie ok. 13 000 ofiar. Przeprowadzono także ewakuację jeńców z obozu w Słupsku, Podborsku, Bornem Sulinowie-Kłominie, Bornem Sulinowie-Nadarzycach, Czarnem. W Łówczu k./Lęborka żołnierze SS zamordowali w czasie ewakuacji stutthofskiego obozu 200 więźniów różnych narodowości Ewakuacja niemieckiej ludności cywilnej z Pomorza w temperaturze ok. 30 stopni poniżej zera. Wysocy funkcjonariusze hitlerowscy wraz z całą administracją uciekają z miast i wsi niemal na kilka godzin przed wkroczeniem do poszczególnych miejscowości oddziałów Armii Czerwonej i wojsk polskich. Przez porty środkowego wybrzeża ewakuowano: z Ustki 32 780 osób, z Darłówka 5 556 osób, a z Kołobrzegu 128 582 osoby W Kołobrzegu przebywało ok. 90 000 ludzi, t.j. o 50 000 więcej niż mieszkańców. Samo miasto obwołano twierdzą, obronę której powiarzono pułkownikowi Fullriedowi, mianowanego dowódcą przez samego Hitlera. Ewakuacją z miasta objęto jedynie kobiety i dzieci (młodzież powyżej 15 roku życia oraz starcy mieli obowiązek pozostać w twierdzy) W Słupsku przebywało ok. 150 000 osób, w tym ok. 100 000 uciekinieów, w Koszalinie zaś ok. 100 000 Czarna Dąbrówka stała się siedzibą i miejscem narodzin „Gryfa Pomorskiego" - tajnej organizacji wojskowej i punktu oporu, działającego na terenie powiatu bytowskiego, a także kościerskiego i kartuskiego Władze rejencji koszalińskiej ewakuują się do Gryfic W Lęborku powstał wielonarodowy obóz dla więźniów ze Stutthofu, w którym zginęło ok. 500 osób Na terenie rejencji koszalińskiej sformowano oddział specjalny SS o krzyptonimie „SS-Sonderstab III", którego zadaniem było dokonywanie egzekucji na zapleczu frontu. Fabryka zapałek w Sianowie pracuje normalnie na dwa dni przed zajęciem miasta przez Armię Czerwoną. Po jej zajęciu zdemontowano podstawowe maszyny i urządzenia i wywieziono do Związku Radzieckiego. 280 Dyrektor darłowskiego muzeum, Karl Rosenow, uchronił cenniejsze zbiory muzeum przed rozgrabieniem, ukrywając je w budynku banku w Sławnie. Obiekt ten jednak został zniszczony, a zamek przetrwał rok 1945 bez zniszczeń Wycofujący się Niemcy wysadzili w powietrze obiekty lotniczej stacji doświadczalnej w Łebie Pod Dominkiem w powiecie słupskim zderzył się pociąg osobowy z towarowym. Zginęło kilka osób, w tym palacz parowozu Trwają zacięte walki w Sławie k./Świdwina, jak i w całym „kotle świdwińskim" Pod Borujskiem, nieopodal Bornego Sulinowa, miała miejsce ostatnia szarża kawalerii polskiej Wielu Niemców zostało zabitych przez swych ziomków. Na drodze z Koszalina do Gdańska wkraczający Rosjanie naliczyli ok. 140 powieszonych żołnierzy niemieckich z tablicami na piersiach o treści „Powieszony za samowolne opuszczenie pozycji„Powiaszony za dezercję", „Powieszony za tchórzostwo„Zdrajcy konają tak jak ten skonał "czy „ Wiszę tu, ponieważ nie wierzyłem w Fuhrera 12 II Zajęcie Kalisza Pomorskiego 26 II Zajęcie Czarnego i silnie umocnionego Białego Boru 27II Armia Czerwona zajęła Człuchów, Bobolice i Polanów. Teraz uderzenie skierowano na Czarne, bronione przez francuski oddział SS „Karol Wielki" 28 II 32 Dywizja Kawalerii Gwardii zajęła Szczecinek Zdolne do noszenia broni sławieńskie dzieci i młodzież zmuszone są do obrony miasta przed Armią Czerwoną 281 Walki w okolicach Miastka. Żołnierzy radzieckich próbuje powstrzymać 7 Dywizja Pancerna i kontratakująca 4 Dywizja Grenadierów Pancernych SS i Policji 3 III Zajęcie Miastka, Świdwina, Sianowa, Barwic, Czaplinka (pierwszego miasta po przełamaniu Wału Pomorskiego) i Karlina [SCHLAG BEI RUMMELSBURG] Rosjanie zaczęli ostrzał artyleryjski Białogardu. Miasto zajęto 4 III 4 III Zajęcie Koszalina 4 III Zajęcie Drawska Pomorskiego, Kępic i Karlina 5 III Zajęcie Połczyna-Zdroju, Debrzna, Barwic i Złocieńca 6 III Zajęcie Sławna Stacjonujący w Bytowie Wehrmacht zupełnie nie przejawiał woli walki. Miasto zostało opanowane 8 III Początek walk o Kołobrzeg. Delegacja cywilów, wysłana do płk. Fullriede, komendanta twierdzy kołobrzeskiej, prosząca o poddanie miasta, została na jego rozkaz rozstrzelana. Do obrony miasta zmobilizowano następne jednostki: pułk zapasowy 3 armii pancernej, grupa marynarki wojennej „Prien", batalion alarmowy SS „Hempel" 51 forteczny batalion karabinów maszynowych, 91 forteczny zmotoryzowany batalion karabinów maszynowych, grupa niszczycieli czołgów „Hoks", kompania saperów, kompania kolejowa, pułk Volkssturmu. Walki wspierało 76 dział, wyrzutni ciężkich pocisków rakietowych i moździerzy różnych kalibrów, 18 czołgów oraz 12 transporterów opancerzonych. Amunicję transportował świnoujski batalion „Kell", a w rejonie portu działały bez przerwy dwa niszczyciele typu „Admirał Scheer" oraz okręty dozorowe, trałowce i ścigacze 7 III Zajęcie Darłowa przez Armię Czerwoną i (na szczęście dla miasta) Polaków7. Tego dnia w podsłupskim Lasku Południowym rozstrzelano 22 jeńców wojennych 282 Na dzień przed zajęciem Słupska, hitlerowcy zastrzelili w Lasku Południowym 22 osoby z tutejszego obozu „Schlieppgrund 2" mieszczącego się przy ul. Kozietulskiego 8 III Zajęcie Słupska, Bytowa i Ustki 10 III Zajęcie Lęborka i Łeby 18 III Kapitulacja „Twierdzy Kołobrzeg" („Festung Kolberg"), zaślubiny żołnierza polskiego z Bałtykiem. Tekst zaślubin wypowiedziany przez kaprala Franciszka Niewidziajło. „Po ciężkim, krwawym trudzie doszliśmy do Ciebie, Morze. Widzimy, że nie na marne poszedł trud i praca. Przysięgamy, że Cię nigdy nie opuścimy. Rzucam ten pierścień w Twe fale, poślubiam Cię, Morze, jako żeś było i będziesz nasze". Podczas dwutygodniowych walk zniszczeniu w mieście uległy następujące obiekty: Katerda NMP, „Dom Merkurego", „Pałac Plażowy". Rosjanie budują nową latarnię morską w Kołobrzegu, wykorzystując elementy architektury dawnego fortu „Ujście" SCHLAG BEI RUMMELSBURG Obszar Pomorza Środkowego w 1945 roku nie został tak łatwo oddany Armii Czerwonej. Praktycznie, co kilkadziesiąt kilometrów piętrzyły się trudności w zajmowaniu tego terenu, począwszy od Wału Pomorskiego, poprzez „kocioł świdwiński", walki pod Miastkiem, Bobolicami i Polanowem, skończywszy na dziewiętnastodniowych, krwawych walkach w Kołobrzegu. Rosjanie już na przełomie stycznia i lutego 1945 r. doszli do Odry, będąc w linii prostej około 100 km od Berlina. Obawiali się jednak, że Niemcy, kontratakując z Pomorza na ich prawe skrzydło, zrobią to, co w 1920 r. zrobił Piłsudski: powtórzą Cud nad Wisłą. Miała temu zapobiec operacja pomorska 2. Frontu Białoruskiego, która rozpoczęła się 24 lutego. Ostrze natarcia wojsk Rokossowskiego wyszło spod Piły w kierunku Koszalina. Niency stawili opór pod Bobolicami i Polanowem, ale mimo to Rosjanom udało się już 28 lutego dojść do szosy Koszalin-Słupsk. Wówczas to zacięte walki rozgorzały pod Miastkiem, gdzie na rozkaz Hitlera skierowano dwie odwetowe dywizje. Miały one przywrócić odciętym na Pomorzu Wschodnim wojskom łączność z resztą Rzeszy. Na wschód od Miastka, od 28 lutego, powstrzymała Rosjan 7. Dywizja Pancerna, a 4. Dywizja Grenadierów Pancernych SS i Policji próbowała 283 nawet kontratakować. Jej natarcie zaległo 1 marca na odległość 10 km na południowy zachód od Miastka. 3 marca w Miastku byli już Rosjanie. Kilka godzin później przełamali niemieckie pozycje obronne między Miastkiem a Świerznem i doszli do szosy Miastko-Głodowo. Niemcy, osłaniani przez 8. Policyjny Regiment Grenadierów pancernych na pozycjach w Dretyniu i Trzebielinie, wycofali się w kierunku Słupska i dalej na wschód.40_ Ze względu na ogromne zniszczenia Kołobrzegu, władze powiatu zostały przeniesione do Karlina (do 1947 r.) Raport dla Pełnomocnika Rządu, wystosowany ze strony radzieckiej. Czytamy w nim, że: 1) osadzanie Polaków w obiektach poniemieckich jest bezprawiem, Polacy powinni zwrócić je z chwilą powrotu prawowitych właścicieli niemieckich; 2) Polacy mogą handlować jedynie towarem przywiezionym z Polski po wcześniejszym udowodnieniu jego pochodzenia; 3) wszystko, co znajduje się na terenach zajętych przez Armię Czerwona jest jej niepodzielna własnością i tylko komendant wojenny ma prawo nim dowolnie dysponować Rosjanie zdemontowali żydzińską bazę sterowców. Do ZSRR wywieziono przede wsystkim podziemne instalacje i zbiorniki paliwa. Często zdarzają się przypadki odebrania mienia osadnikom. Całkowicie zniszczono także trzy największe papiernie w Koszalinie, Kępicach i Dębnicy Kaszubskiej k./Słupska W miastach, wsiach i folwarkach powstają radzieckie komendatury wojenne Po zakończeniu działań wojennych Rosjanie niszczą śródmieścia Koszalina, Słupska, Sławna, Lęborka, Polanowa, Świdwina, Bytowa, Kalisza Pomorskiego, Drawska Pomorskiego, Złocieńca, Człuchowa. Zniszczenia wojenne ominęły Ustkę, Łebę i Darłowo Zbiory Muzeum Regionalnego w Szczecinku zostały rozgrabione przez Rosjan. Będzie to głównym powodem reaktywowania muzeum dopiero w 1958 r. 40 Głos Pomorza, n-ry z marca 2001 284 Rosjanie wydali nakaz powszechnej ewakuacji Koszalina z powodu „zagrożenia ostrzałem wybrzeża". W rzeczywistości miasto zostało splądrowane Na trasie kolejowej Szczecin-Lębork mają miejsce dość często organizowane przez bandy szabrowników napady na zbiorowe transpoty kolejowe Głód w miastach Pomorza, ludność niemiecka próbuje zdobyć jakiekolwiek pożywienie na wsi. Pojawiają się pierwsze polskie sklepy, ale Niemcy nie posiadają polskich złotówek Przez Pomorze przeszła epidemia tyfusu. Zmarło kilka tysięcy osób Rosjanie zajęli 3 kompleksy koszarowe Białogardu: koszary im. A. Hitlera przy ul. Kołobrzeskiej, „Koszary Połczyńskie" przy ul. Połczyńskiej i „Koszary Koszalińskie" przy al. Zwycięstwa, a także szpital, strzelnicę i kasyno oficerskie. Administracja polska bezustannie popadała w konflikty z Rosjanami Na teren Pomorza Środkowego przybyły liczne grupy operacyjne z Piły, Gniezna i Bydgoszczy, tworzące władzę w terenie. W lipcu Polacy przejeli władzę z rąk komendatur radzieckich. Zniszczenia miast Pomorza Środkowego podczas działań wojennych i działalności Armii Czerwonej kształtowały się następująco: BIAŁY BÓR 95% KOŁOBRZEG 90% BARWICE 80% POLANÓW 80% KALISZ POMORSKI 75 % w tym spalono zamek BOBOLICE 75% DEBRZNO 70% CZŁUCHÓW 60% BYTÓW 60% CZAPLINEK 50% 285 SŁAWNO 50% ZŁOCIENIEC 50% MIASTKO LĘBORK 50% DRAWSKO POMORSKIE 50% CZARNE 40% KOSZALIN 40 % śródmieście 80 % SZCZECINEK 40% SŁAWNO 35% ŚWIDWIN 35% SŁUPSK 35% Niewielkie zniszczenia wojenne odnotowano w następujących miastach: Niewielkie zniszczenia wojenne odnotowano w następujących miastach: BIAŁOGARD_ BORNE SULINOWO* DARŁOWO_ KARLINO_ KĘPICE* **_ ŁEBA_ POŁCZYN-ZDRÓJ SIANÓW_ USTKA * nie będące wówczas miastem ** poza zniszczeniami Warcińskiej Fabryki Papieru Przeprowadzony w połowie 1945 r. spis ujawnił, że 25 % budynków mieszkalnych i gospodarczych na wsi pomoskiej uległo całkowitemu zniszczeniu. Zdewastowano bądź wywieziono ok. 50 % maszyn i narzędzi rolniczych 286 Niefirnkcjonujące urządzenia melioracyjne doprowadziły do częściowego lub całkowitego zalania pól uprawnych. Znaczne obszary uprawne zupełnie nie nadawały się do użytku Stan inwentarza żywego na terenie Pomorza Środkowego w stosunku do 1939 r. kształtował się następująco: 10 % bydła, 4 % koni, 2 % trzody chlewnej, 3 % owiec Koszalin do 1946 r. stał się przejściową stolicą całego Pomorza Zachodniego Kępicom nadano nazwę „Businko", funkcjonującą do 1947 r. Świdwin zapisywany jest w polskich dokumentach jako Świbowin. Nazwa jest używana zamiennie z nazwą współczesną Zjazdy przedstawicieli władz powiatowych z Pomorza Zachodniego w Koszalinie, na których potwierdzono zakończenie tworzenia polskiej administracji terenowej. Rysują się podstawy do starań o przekazanie nadzoru nad gospodarką stronie polskiej z rąk komendatur radzieckich Koszalińska Milicja Obywatelska stoczyła w 1945 r. trzy potyczki z większymi grupami niemieckimi, zaopatrywanymi przez ludność niemiecką Tworzą się komitety PPS i PPR, zawiązują się organizacje ZWM. Powstały Powiatowe Rady Narodowe w Koszalinie, Słupsku, Karlinie (ze względu na całkowite zniszczenie Kołobrzegu), Białogardzie, Drawsku Pomorskim, Szczecinku, Człuchowie, Miastku, Bytowie, Lęborku i Sławnie Powstają Powiatowe Urzędy Repatriacyjne (PUR) W Słupsku powstało Centrum Wyszkolenia Milicji Obywatelskiej; w mieście uroczyście odsłonięto prowizoryczny pomnik Powstańców Warszawy Początek wysiedleń Niemców za Odrę [„HERRENVOLK"] Komisja Sądowo-Lekarska, pod przewodnictwem prokuratora Sądu Okręgowego w Słupsku i w obecności przedstawicieli Armii Radzieckiej 287 oraz grupy byłych robotników przymusowych, dokonała oględzin i ekshumacji znalezionych zwłok 21 mężczyzn i jednej kobiety rozstrzelanych w podsłupskim Lasku Południowym Przejmowanie poniemieckich księgozbiorów, na bazie których powstały pierwsze biblioteki Ponowne uruchomienie latarni morskiej w Ustce. Tego samego roku powstała Stocznia „Ustka" Rosjanie demontują linie kolejowe w okolicach Słupska: SŁAWNO-USTKA SŁUPSK-BUDOWO SŁUPSK-SMOŁDZINO USTKA-KĘPNO a także drugi tor na linii SŁUPSK-LĘBORK. Próbują także rozmontować linię MIASTKO-SZCZECINEK Uruchomienie darłowskiego portu. Pierwszym zagranicznym statkiem, który zawitał w tym porcie była holenderska „Helene" Rosjanie zbudowali nową latarnię w Kołobrzegu, wykorzystując architekturę portowego fortu Ustce potwierdzono prawa miejskie „HERRENVOLK» Niemcy zamieszkujący tzw. „ziemie odzyskane" natychmiast odczuli zmianę wynikającą z przekazaniem władzy Polakom z rąk Rosjan. Jeszcze w kwietniu 1945 r. niemiecka ludność miejska otrzymała obowiązek noszenia białych opasek na ramieniu. Na Pomorzu Środkowym nakaz ten obowiązywał jedynie w Słupsku, Lęborku i Ustce (do listopada 1945 r.). Wprowadzenie godziny policyjnej dla Niemców został połączony z zakazem posiadania odbiorników radiowych, aparatów telefonicznych i zakazem prowadzenia telefonicznych rozmów międzymiastowych. Niemcy pracujący na terenie Pomorza, w pierwszych tygodniach po przejęciu administracji przez Polaków w ogóle nie otrzymywali wynagrodzeń, potem zaś od wypłacanych zarobków potrącano im różnego rodzaju podatki: na 288 odbudowę kraju, na odbudowę Warszawy, na budowę szkół powszechnych, dziecińców i sierocińców, na fundusz wdów po poległych i inwalidów wojennych, a także na fundusz uświadamiający Niemców o przegranej wojnie. Podatki te wynosiły od 15 do 50 % płacy. Niemcy nie mogli należeć do związków zawodowych, nie podlegali ustawodawstwu socjalnemu, a często pracowali jedynie za wyżywienie. Apel władz o zwalnianie Niemców z pracy i zatrudnianie na ich miejsce Polaków nie odniósł skutków, gdyż ludność niemiecka okazała się niezwykle tanią siłą roboczą. Pierwsi Polacy, którzy przybyli na wieś zajęli domy, sklepy i gospodarstwa. Niezwykle często towarzyszyło temu plądrowanie i bicie dotychczasowych właścicieli niemieckich. Natychmiast rozpoczęły się wypędzenia Niemców z ich domów. Nowopowstała Milicja Obywatelska często dopuszczała się napadów rabunkowych. Obraz wszechogarniającego złodziejstwa można było wtedy skwitować jednym zdaniem: „Rosjanie kradli wszystko, co dało się wywieźć, Polacy kradli wszystko w koło, okradając Niemców, a Niemcy kradli żywność, by przeżyć".41_ Na teren Pomorza Środkowego trafiają dostawy UNRRA Ich rozdzieleniem zajmuje się przedstawicielstwo w Sopocie, a od 1946 r. także ekspozycja w Szczecinie Uroczyste otwarcie Muzeum Regionalnego na zamku w Darłowie Zabezpieczono przed szabrownikami z Polski resztki poniemieckich zbiorów z dawnego Heimatmuseum w Słupsku, których liczba szacuje się na ok. 10 % zbiorów sprzed 1945 roku Ukazał się pierwszy numer „Wiadomości Koszalińskich" 41 Sprawa ludności niemieckiej z terenu powiatu słupskiego na krótko po wojnie została przedstawiona w opowiadaniu R. von Krockowa p.t. Czas kobiet (w wersji niem.: Die Stunde der Frauen), [wyd. różne]. Szerzej o zagadnieniu informują nas obszerne, trudno dostępne w Polsce tzw. „Heimatbuchy" dla poszczególnych powaiatów Pomorza Środkowego, gdzie obok wstępnego ogólnikowego opisu zagadnienia, w dalszych częściach przedstawiono wypędzenie i przesiedlenia z poszczególnych miejscowości opisywanego powiatu. Por. także: Der Kreis Schlochau, 1.1,11, pod red. M. Vollacka i H. Lemke, Kiel 1976; K.H. Pagel, Der Landkreis Stolp, Ltibeck 1989; F. Schwenkler, Kóslin. Die siebenhundertjahrige Geschichte einer pommerschen Stadt und ihres Kreises, Lubeck 1966, czy też Der Kreis Schlawe. Ein pommersches Heimatbuch, t. I, II, pod red. M. Yollacka, Hussum 1986, 1989 289 Rosjanie zajmują Bagicz, który opuszczą dopiero w 1992 r. Zajęty został także poligon w Bornym Sulinowie, opuszczony przez Rosjan w 1993 r. Szerzy się szabrownictwo. Domniemani osadnicy często po kilku dniach opuszczali miasta i wsie, zostawiając w przekazanym im mieszkaniach jedynie gołe ściany Udało się uruchomić linię kolejową Lębork-Słupsk-Koszalin-Świdwin i jej odgałęzienia do Kołobrzegu i Szczecinka Na teren Pomorza Środkowego trafili repatrianci z Grodna i Wilna Pomiędzy różnymi urzędami krążą dokumenty w sprawie ujednolicenia nazwy miasta Ustki. Do 1946 r. tutejsza stacja kolejowa posługiwała się nazwami: „Uszcz", „Uść", „Ustka", zarząd miasta „Postomin", urząd pocztowy „Nowy Słupsk", a kapitanat portu „Słupioujście". Funkcjonowała także zupełnie oficjalnie przedwojenna nazwa „Stolpmiinde". W 1945 r. na posiedzeniu Miejskiej Rady Narodowej postanowiono nadać miastu nazwę „Postomin". Nazwa ta nie była respektowana, toteż w 1947 r. zdecydowano się na zmianę „Postomina" na „Ustkę" W grudniu w Kołobrzegu mieszka jedynie 1373 Polaków. Liczba mieszkańców Koszalina w ciągu dwóch miesięcy wzrosła z 5000 do 23 000, co wiązało się z powrotami do domów ludności niemieckiej PRZYNALEŻNOŚĆ ADMINISTRACYJNA POSZCZEGÓLNYCH POWIATÓW POMORZA ŚRODKOWEGO W OKRESIE 7.07.1945-29.05.1946 r.: Województwo szczecińskie:_ Kołobrzeg, Koszalin, Białogard, Szczecinek, Świdwin, Drawsko Pomorskie Województwo gdańskie:_ Miastko, Słupsk, Sławno, Lębork, Bytów 290 Województwo bydgoskie: Człuchów Aneksy KSIĄŻĘTA POMORZA ZACHODNIEGO Z DYNASTO GRYFITÓW WARCISŁAW I *1147 RACIBORI ♦ 1156 BOGUSŁAW I 1130-1187 KAZIMIERZ I $1180 BOGUSŁAW E 1178-1220 KAZIMIERZ H 1180-1220 BARNIM I 1210-1278 WARCISŁAW m 1210-1264 Podział księstwa w 1295 r. Linia książąt wołogoskich BOGUSŁAW IV 1252-1309 WARCISŁAW IV 1290-1326 BARNIM IV 1325-1365 Podział Księstwa Wołogoskiego w 1367 r. Księstwo Słupskie na Księstwo Rugijsko-Wołogoskie i Księstwo Rugijsko-Wołogoskie BOGUSŁAW VI 1350-1393 WARCISŁAW VI 1345-1394 BARNIM VI 1365-1405 291 WARCISŁAW Vm 1373-1415 BARNIM VH 1403-1451 BARNIM Vffl 1405-1451 ŚWIĘTOBÓR n 1408-1436 WARCISŁAW IX 1400-1457 WARCISŁAW X 1435-1478 Księstwo Słupskie BOGUSŁAW V 1318-1373 WARCISŁAW V 1326-1390 WARCISŁAW VH f 1395 KAZIMIERZ IV 1345-1377 BOGUSŁAW VIII 1364-1418 BARNIM V 1369-1402 BOGUSŁAW IX 1407-1446 ERYKI 1382-1459 ERYKII 1425-1474 Linia książąt szczecińskich OTTON I 1279-1344 BARNIMIE 1300-1368 KAZIMIERZ DI 1348-1372 BOGUSŁAW VII 1355-1404 ŚWIĘTOBÓR I 1351-1413 OTTON n 1380-1428 KAZIMIERZ V ♦ 1435 JOACHIM I 1424-1451 OTTON m 1444.1464 Zjednoczone Księstwo Zachodniopomorskie BOGUSŁAW X 1454-1523 BARNIM XI 1501-1573 JERZY I 1493-1531 FILIP I 1515-1560 JAN FRYDERYK 1542-1600 292 BARNIM XC 1549-1603 KAZIMIERZ VI 1557-1605 ERNEST LUDWIK 1545-1592 BOGUSŁAW Xm 1544.1606 FILIP n 1573-1618 FRANCISZEK 1577-1620 JERZY n 1582-1617 ULRYK 1589-1622 FILIP JULIUSZ 1584-1625 BOGUSŁAW XIV 1580-1637 WYKAZ ZAMKÓW POMORZA ŚRODKOWEGO WEDŁUG ICH PRZYNALEŻNOŚCI DO WŁAŚCICIELI Zamki książęce Białogard Białogarda Darłowo Koszalin_ Słupsk_ Szczecinek Świdwin Zamki biskupie Bobolice_ Karlino_ Lipie_ Zamki zakonów rycerskich Biały Bór Bytów_ 293 Czaplinek_ Czarne_ Człuchów_ Debrzno Lębork Machliny Sławsko (Stare Sławno) Stare Drawsko (Drahim) Zamki rycerskie i szlacheckie Kalisz Pomorski Krąg_ Ostre Bardo_ Polanów_ Połczyn-Zdrój_ Popielewo_ Prostynia_ Sianów_ Stare Dębno_ Złocieniec MIARY PRUSKIE STOSOWANE NA TERENIE REJENCJI KOSZALINSKIEJ PO 1816 r.42 Miary długości_uwagi_w metrach 1 stopa pruska (reńska)_=12 cali_0,313853 42 A. Wielopolski, Gospodaka pomorza Zachodniego w latach 1800-19J8, Szczecin 1959, s. 81. Ustawa z dnia 17 maja 1856 (Gesetzsammlung, 1856) ustaliła jako jednostkę w obrocie handlowym: 1 funt celny = 500 gramów; 100 funtów = 1 centar; 40 centarów = 1 łaszt okrętowy (Schiffslast); 1 funt = 30 łutów 294 1 cal pruski =12 linii 0,026154 1 linia pruska 0,002180 1 pręt pruski (reński) =12 stóp 3,766242 1 mila pruska =2000 prętów 7532,48 1 łokieć berliński =25,5 cali 0,666939 1 Faden =6 stóp pruskich 1,883121 1 Lachter =80 cali pruskich 2,092357 Miary powierzchni uwagi w metrach kwadratowych 1 pręt kwadratowy 14,18 1 morga 2553,22 Miary objętości uwagi w litrach 1 korzec (berliński) =3200 cali sześciennych 54,9615 1 miara (berlińska) =1/16 korca 3,4351 1 kwarta berlińska =1/3 miary 1,1450 1 wiadro =60 kwart berlińskich 68,7019 1 Oxoft =3 wiadra 306,1056 lOhm =2 wiadra 137,4037 1 Anker =1/2 wiadra 34,3509 1 beczka (piwna) =100 kwart 114,5031 1 beczka (solna) =4 korce berlińskie 219,8460 1 beczka (siemienia lnianego) =37 i 2/3 miary ber. 129,3885 Miary wagi uwagi w kg 1 centar pruski =110 funtów pruskich 51,4487 1 funt pruski 0,4677 1 łaszt okrętowy =4000 funtów pruskich 1870,862 w gramach 1 marka =1/2 funta 266 1 karat 0,206 295 WYNIKI WYBORÓW PREZYDENCKICH W POWIATACH POMORZA ŚRODKOWEGO. ETAP H, 10 KWIETNIA 1932 r. Lp powiat Liczba Hitler Hinden- Thdlmann itini ważnych głosów burg 1 Sławno 37322 26345 10209 741 27 2 Bobolice 10777 7561 2644 562 10 3 Szczecinek 38590 25341 11950 1275 24 4 Świdwin 11376 7333 3847 195 1 5 Koszalin 14104 8727 5042 334 1 6 Białogard 26236 16230 9480 516 10 7 Kołobrzeg 19998 12136 7324 537 1 8 Lębork 31336 18607 10763 1965 1 9 Słupsk 39026 22855 15685 478 8 10 Drawsko P. 19530 11174 6420 1935 1 11 Miastko 19366 11050 6936 1366 14 12 Bytów 13945 7241 6187 509 8 13 Słupsk m. 24713 12654 11513 541 5 14 Kołobrzeg m. 18108 8143 8326 1637 2 15 Koszalin m. 16159 7131 7881 1140 — WYBITNI ŚRODKOWOPOMORZANIE Białogard Joachim Utech, 1889-1960, rzeźbiarz Biały Bór Karl Ruft, 1833-1900, ornitolog 296 Bobolice Paul Kleinschmidt, 1883-1943, malarz_ Hans Jurgen Heise, ur. 1930, liryk, autor „Mojej małej przyjaciółki Schizofreni" (1981)_ Bruskowo Wielkie, pow. Słupsk Petrus Wochenfuss, ur. 1675, dyrygent i kompozytor Cyhulino, pow. Koszalin_ Christian Ewald von Kleist, 1715-1759, oficer Człuchów Erwin Hollstein, 1892-1966, malarz i grafik Darłowo Eryk I Pomorski, 1382-1459, król Danii, Szwecji i Norwegii (?) Bogusław X Wielki, 1454-1523, najwybitniejszy władca Pomorza Zachodniego_ Johannes Bugenhagen, w 1. 1534-35 pracował nad pomorskim porządkiem kościelnym_ August Koberstein, 1797-1870, krytyk literatury_ Berhold Yolz, 1839-1899, geograf i historyk_ Debrzno_ Walter Gerth, zm. 1898, malarz pejzażysta Dzikiy pow. Szczecinek_ Johannes Lippent, 1910-1985, działacz ewangelicki we Friedlandzie k./Getyngi__________ Jamno, pow: Koszalin 297 Joachim Heinrich Wilhelm Kirchhof, 1800-1861, muzyk Karlino Johann Benno, 1777-1848, pisarz i regionalista Karsina, pow. Koszalin_ Ulrich Bogusław von Bonin, 1682-1752, pisarz Karścinoy pow. Kołobrzeg_ Ernst Christoph von Manteuffel, 1676-1749, minister Augusta III Mocnego_ Kołobrzeg Hans II Schlief, zm. 1466, burmistrz Kołobrzegu, założyciel fundacji_ Karl Wilhelm Ramler, 1725-1798, pisarz i krytyk muzyczny, dyrektor Teatru Narodowego w Berlinie_ Joachim Nettelbeck, 1738-1824, mieszczanin, obrońca Kołobrzegu w 1807 r._ Hans Benzmann, 1869-1926, pisarz, historyk literatury_ Hans Albert Walter, zm. 1928, malarz i grafik_ Koszalin_ Johann Micraelius, 1597-1658, historyk, autor „Sześciu Ksiąg Starego Pomorza"_ Rudolf Clausius, 1822-1888, fizyk, twórca III zasady dynamiki_ Hermann Haken, 1828-1916, nadprezydent prowincji szczecińskiej_ Carl Adolf Lorenz, 1837-1923, kompozytor_ Bruno Bucher, 1828-1899, dyrektor Austriackiego Muzeum Sztuki w Wiedniu_ Hans Grade, 1874-1946, pierwszy niemiecki konstruktor samolotu z silnikiem, w 1912 r. założyciel pierwszej prywatnej poczty lotniczej, konstruktor pierwszego niemieckiego samochodu osobowego, włączonego do seryjnej podukcji w 1919 r._ 298 Lębork Julius Bahnsen, 1830-1881, filozof_ Paul Nipkow, 1860-1940, wynalazca tzw. „tarczy Nipkowa", która stała się podstawą do prac nad upowszechnieniem telewizji _ Łeba_ Max Pechstein, 1881-1955, malarz Ostre Bardo, pow. Białogard_ Bernhard Trittelwitz, 1879-1969, pisarz Podgórki, pow. Sławno ___________ Kurt Schwertfeger, 1897-1966, profesor Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Alfred/Leine Połczyn-Zdrój Anton von Krockow, 1714-1778, generał Riimsko, pow■ Słupsk__ Christian Graf von Krockow, ur. 1927, działacz polityczny, publicysta i historyk Sławno Franz Mehring, 1846-1919, socjaldemokrata, współzałożyciel Niemieckiej Partii Komunistycznej_ Herman Kuhn, 1851-1935, minister finansów w 1. 1914-1915_ Hans Bredow, 1879-1959, pionier światowej komunikacji radiowej_ Wilhelm Grofi, 1893-1974, rzeźbiarz_ Gunter Machemehl, 1911-1970, rzeźbiarz_ Słupsk 299 Wilhelm Sebastian von Belling, 1710-1779, generał, od 1763 r. w Słupsku Dawid Runhke. 1723-1798, badacz języka staroniemieckiego_ Thomas Heinrich Gadebusch, 1736-1804, historyk_ Gebhard Leberecht von Blucher, 1742-1819, generał, w 1. 1763-1772 i 1787-1792 w Słupsku_ Christian Ludwig Mursinna, 1744-1823, lekarz_ Wilhelm Dames, 1821-1898, geolog_ Otto von Kameke, 1826-1899, malarz_ Heinrich von Stephan, 1831-1897, generalny pocztmistrz Rzeszy Niemieckiej, twórca kartki pocztowej_ Erwin Bumke, 1874-1945, sędzia, prezes Urzędu Sądownictwa Rzeszy w 1929 r._ Oswald Bumke, 1877-1950, psychiatra i neurolog_ Hein Theueijahr, ur. 1913, rzeźbiarz_ Bronisław Jerzy Kostkowski, 1915-1942, student Seminarium Duchownego we Włocławku, zmarły w obozie zagłady w Dachau, w 1999 r. batyfikowany_ Smołdzino, pow. Słupsk Johann Gotthelf Lindner, 1729-1776, filozof i pedagog, profesor Akademii Sztuk Pięknych w Królewcu_ Strzeienice, pow. Koszalin Paul Dahlke, 1904-1984, aktor filmowy Studzienice, pow. Bytów_ OttoHinz, 1903-1945(7), regionalista Szczecinek_ Lothar Bucher, 1817-1898, polityk, parlamentarzysta i zaufany człowiek Otta Bismarcka_ Paul Stubbe, 1874-1950, malarz i lekarz_ 300 Karl Rosenow, 1873-1958, wybitny regionalista, założyciel i dyrektor Muzeum Powiatowego w Darłowie_ Świdwin Rudolf Virchow, 1821-1902, lekarz, światowej sławy patolog, polityk i wybitny regionalista_ Złocieniec__ Otto Neitzel, 1882-1920, krytyk muzyczny 301 Spis tablic z informacjami dodatkowymi KREUZRITTERBURG SCHLOCHAU _44 „HERRENVOLK"_287 KULTURA JAMNEŃSKA 120 LUBINUS_108 PAUL NIPKOW_193 POMMERNSTELLUNG 251 PÓŁGĘSKI_165 REICHSAUTOBAHN_262 SCHLAG BEI RUMMELSBURG _282 SS.KL.STUTTHOF-AUSSENKOMMANDO STOLP _276 TALIZMAN_153 TEORIA KINETYCZNA GAZÓW _133 WIKT_161 „WILHELM GUSTLOFF" 277 * BISMARCK 200 BITWA O KROWĘ 79 BITWA O ŚWINIĘ 101 BLUCHER 157 CHLEB POMORSKI 164 DAMIANA 179 DANIEL LISTKÓW 105 „DORA" 269 ERYK I POMORSKI 59 GROB-BORN 244 „GRZEBIEŃ" 245 HAFEN KÓSLIN-NEST 176 HAMMERSZTYN 112 HANS LANGE 75 HEINRICH VON STEPHAN 165 HOSTIA OSIECKA 69 „KOLBERG" 272 KONZENTRATIONSLAGER HAMMERSTEIN 251 303 Bibliografia 1) 50 lat Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku, pod red. J. Piotrowskiej, Słupsk 1998 2) 1000-łetnie dziedzictwo chrześcijańskie Pomorza Środkowego. Katalog wystawy, pod red. K. Bastowskiej i D. Szewczyk, Koszalin 2000 3) O. Baranowska, Pomorze Zachodnie. Moja mała ojczyzna, Szczecin 2001 4) L. Bender, Wynalazki, Warszawa 1995 5) Białogard 1299-1999. Studia z dziejów miasta, Koszalin-Białogard 1999 6) E. Bielecka, E. Dzierko, Zamek Książąt Pomorskich w Dar łowię. Przewodnik po Muzeum, Koszalin 1993 7) M. Bielski, W. Rezmer, Bitwy na Pomorzu. Szkice z dziejów militarnych Pomorza Nadwiślańskiego (1109-1945), Gdańsk 1993 8) Bobolice wczoraj i dziś, pod red. T. Gasztolda, Koszalin, br. roku 9) G. Bojar-Fijałkowski, A. Zientarski, Obóz jeniecki w Czarnem. Stalag II B Hammerstein, Koszalin 1975 10) L. Bończa-Bystrzycki, Kościół katolicki na Pomorzu Zachodnim 1871-1945, Koszalin 1995 11)L. Bończa-Bystrzycki, Lokalia i kuracja katolicka św. Antoniego w Sławnie (1924-1945), Sławno 1997 12) Z. Boras, Książęta Pomorza Zachodniego. Z dziejów dynastii Gryfitów, Poznań 1976 13) Z. Boras, Stosunki polsko -pomorskie w drugiej połowie XVI wieku. Zarys polityczny, Poznań 1965 14) J. Borzyszkowski, J. Mordawski, J. Treder, Histońa, geografia, język i piśmiennictwo Kaszubów, Gdańsk 1999 15) E. Buczak, Koszalin - moja mała ojczyzna. Zarys dziejów miasta, Koszalin 1996 16) E. Buczak, K. Przeworska, Karlino. Zarys dziejów, Koszalin 1985 30 4 17) Z. Bukowski, Bytów. Wszystko o..., Bytów 1995 18) Bytów, br. autora, Bydgoszcz 1997 19)K. Chyła, Fizyka dla uczniów liceów ogólnokształcących, Bielsko-Biała 1997 20) A. Czarnik, Gardna Wielka, Słupsk 2001 21) A. Czarnik, Ruch hitlerowski na Pomorzu Zachodnim 1933-1945, Biblioteka Słupska tom 22, Poznań-Słupsk 1969 22) A. Czarnik, Szkice z dziejów Pomorza Zachodniego w latach 1939-1945, Koszalin 1975 23) A. Czarnik, Z dziennika hitlerowskiego propagandysty, Słupsk 1998 24) M. Czerner, Herby miast województwa koszalińskiego, Koszalin 1989 25) M. Czerner, Latarnie morskie polskiego wybrzeża, Biblioteka Słupska tom 17, Poznań-Słupsk 1967 26) Człuchów. Folder informacyjno-reklamowy, brak autora, Bydgoszcz, brak daty wydania 27) Człuchów. Zarys dziejów, pod red. T. Gasztolda i W. Zybajło, Człuchów 1998 28) Z. Daczkowski, E. Skarbek-Wąsiewska, S. Szpilewski, Zabytki województwa słupskiego, Szczecin 1982 29) Drawsko Pomorskie 1297-1997. Studia z dziejów miasta, pod red. B. Polaka, Koszalin - Drawsko Pomorskie 1997 30) B. Drewniak, Początki ruchu hitlerowskiego na Pomorzu Zachodnim 1923-1934, Poznań 1962 31) A. S. Dubiel, Dolina Łeby, Lębork 1984 32) A. S. Dubiel, Lębork 1285-1945-1985 i okolice, Szczecin-Koszalin 1985 33) J. Dudź, Szczecinek. Przewodnik historyczny, Szczecinek 1996 34) Z. Dworecki, Działalność narodowa ludności polskiej w rejencji pilskiej 1920-1932, Poznań-Słupsk 1969 35) Dzieje Kołobrzegu, pod red. H. Lesińskiego, Biblioteka Słupska, tom 14, Poznań-Słupsk 1965 36) Dzieje Koszalina, pod red. B. Drewniaka i H. Lesińskiego, Poznań 1967 37) Dzieje Lęborka, pod red. j. Lindmajera i T. Machury, Poznań 1982 38) Dzieje powiatu świdwińskiego, pod red. J. Lindmajera i E.Z. 305 Zdrojewskiego, Poznań 1973 39) Dzieje Sławna, pod red. J. Lindmajera, Słupsk 1994 40) Dzieje Słupska, pod red. J. Lindmajera, Słupsk 1986 41) Dzieje Ustki, pod red. J. Lindmajera, Słupsk 1985 42) Dzieje Ziemi Człuchówskiej, pod red. H. Rybickiego i E.Z. Zdrojewskiego, Poznań 1975 43) Dzieje Ziemi Drawskiej, pod red. T. Gasztolda, Poznań 1972 44) Dzieje Ziemi Miasteckiej, pod red. H. Rybickiego, Poznań 1971 45) R. Dziemba, Historia kołobrzeskiej bazyliki konkatedral-nej. Kalendarium, Kołobrzeg 2000 46) W. Eisermann, Aus Pommems alter Zeit. Bilder aus der Geschichte Ostpommerns von der Yorzeit bis zum 19. Jahrhundert, Gollnow 1937 47) J. Ellwart, Kaszuby. Przewodnik turystyczny, Gdynia 1998 48) J. Ellwart, Miasto i gmina Polanów, Gdynia 1997 49) J. Ellwart, Pomorze Środkowe. Przewodnik turystyczny, Gdynia 1999 50) Ewangelicyzm na Pomorzu, pod red. J. Wilda, Słupsk 2001 51) W. Fenrych, Związki Pomorza Zachodniego z Polską w latach 1370-1412, Biblioteka Słupska t. 10, Poznań-Słupsk 1963 52) M. Fyda, Z. Matyla, Człuchów w starej fotografii, Człuchów 1998 53) T. Garczyński, Bytów i okolice. Przewodnik, Poznań 1977 54) T. Garczyński, Połczyn-Zdrój i okolice. Przewodnik, Poznań 1971 55) T. Gasztold, Śladami operacji pomorskiej, Poznań 1973 56) T. Gasztold, J. Lindmajer, Złocieniec. Zarys dziejów, Koszalin 1985 57) T. Gasztold, A. Muszyński, H. Rybicki, Koszalin. Zarys dziejów, Poznań 1974 58) T. Gasztold, H. Kroczyński, H. Rybicki, Kołobrzeg. Zarys dziejów, Poznań 1979 59) Gmina Smołdzino. Informator, pod red. G. Białopiotrowicza, Słupsk 1999 60) K. Górski, Pomorze wczoraj i dziś, Lwów 1934 61) Z. Gręźlikowski, Mapa Pomorza Zachodniego opracowana przez Eliharda Lubinusa, Słupsk 1989 306 62) K. Hahuła, Cmentarzysko Gotów w Grzybnicy, Koszalin 1992 63) J. Ilinz, Pommern: Wegweiser durch ein unvergessenes Land, Wtirzburg 1992 64) Historia Bytowa, pod red. Z Szultki, Bytów 1998 65) Historia Pomorza, pod red. G. Labudy, t. \ cz. 1, Poznań 1972 66) Historia Pomorza, pod red. G. Labudy, 1.1, cz. 2, Poznań 1972 67) Historia Słupska, pod red. S. Gierszewskiego, Słupsk 1981 68) J. Ilkiewicz, Borkowo. Cmentarzysko megalityczne, Koszalin 1998 69) S. Jank, Weterynaria ludowa Kaszub, Słupsk 1993 70) H.W. Janocha, F.J. Lachowicz, Badania archeologiczne na Pomorzu Środkowym, Koszalin 1981 71) H.W. Janocha, F.J. Lachowicz, Chrońmy zabytki archeologiczne województwa koszalińskiego, Koszalin 1981 72) H.W. Janocha, F.J. Lachowicz, Góra Chełmska. Miejsce dawnych kultów i sanktuarium maryjne, Koszalin 1991 73) H.W. Janocha, F.J. Lachowicz, Zamki Pomorza Środkowego, Koszalin 1990 74) J. Jaskóła, Ustka. Bedeker, brak roku i miejsca wydania 75) M. Jóźwiak, A. Świetlicka, Kronika wydarzeń miasta Słupska, Słupsk 1984 (maszynopis w zbiorach MBP w Słupsku) 76) I. Kaczyńska, T. Kaczyński, Zamki w Polsce Północnej i Środkowej. Przewodnik, Warszawa 1999 77) E. Kai, Pomorze w zabytkach sztuki. Lębork, Wrocław-Warszawa-Kraków 1993 78) H.-J. Knaack, Miastko w starych fotografiach. Rummelsburg in alten Fotografien, Koszalin 1998 79) A. Konarska, Mecenat artystyczny szlachty pomorskiej od XVI do początku XX wieku. Katalog wystawy przygotowany z okazji 50-lecia Muzeum Pomorza Środkowego, Słupsk 1998 80) A. Konarska, Słupsk na dawnej pocztówce, Słupsk 2000 81) A. Konarska, T. Skórowa, H. Ostrowska-Wójcik, Informator Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku, Słupsk, brak daty 82) B. Konarski, 650 lat Sianowa. Najstarsze wydarzenia z dziejów Sianowa i Ziemi Sianowskiej, Sianów 1992, cz. 1, 2, 3, 4 (maszynopis) 308 104) A.M. Mosiewicz, Chrońmy zabytki etnograficzne województwa koszalińskiego, Koszalin 1972 105) B. Możejko, B. Śliwiński, Herby miast, gmin i powiatów województwa pomorskiego, tom I, Gdańsk 2000 106) J. Narkowicz, Pomorze Koszalińskie, Poznań 1977 107) J. Narkowicz, Pomorze Środkowe zaprasza, Warszawa 1975 108) Nasze Morze 1987, pod red. S. J. Cieślińskiego, Warszawa 1987 109) J. Nitkowska - Węglarz, Słupsk miasto niezwykłe, Słupsk 2001 110) J. Nitkowska - Węglarz, Szukajcie pomorskich skarbów, Słupsk 1998 111) J. Nitkowska - Węglarz, Tajemnicze Pomorze, Słupsk 1998 112) W. Nowicki, Znakowane szlaki piesze województwa koszalińskiego, Koszalin 1995 113) Opuscula minora in memoriam Iosepho Spors, (br. nazwiska red.), Stolpensi 1993 114) J. Patan, Historia Kołobrzegu w fotografii. Kolberg do 1945 r., Kołobrzeg 1999 115) J. Patan, Kołobrzeg i okolice. Przewodnik, Kołobrzeg 1997 116) J. Patan, Kołobrzeg. Sto lat w fotografii 1897-1997, Kołobrzeg 1998 117) J. Patan, Kołobrzeg. Touristi-scher Wegweiser, Kołobrzeg 1998 118) J. Patan, Pomorze Zachodnie na dawnych pocztówkach od Szczecina do Koszalina do 1945 roku, Kołobrzeg 2000 119) A. J. Pawłowski, Zamek w Bytowie. Przewodnik, Słupsk 1994 120) J. Pelczar, Pojezierze Drawskie. Przewodnik turystyczny, Warszawa 1977 121) K. Pencarski, Borne Sulinowo. Dzieje miasta, Słupsk 1996 (rękopis) 122) K. Pencarski, Koszalin. Dzieje miasta, ógólny zarys dziejów, Słupsk 2001 (maszynopis) 123) K. Pencarski, Leksykon administracyjno - historyczny Pomorza Środkowego. Tom 1 (A-F), Słupsk 2000 (maszynopis) 124) K. Pencarski, Spacerkiem po Sianowie, Słupsk 2001 (maszynopis) 125) J. Pollack, Jeńcy polscy w hitlerowskiej niewoli, Warszawa 1986 126) Połczyn-Zdrój. Studia z dziejów miasta, pod red. B. Polaka, Koszalin -Połczyn Zdrój 1998 307 83) B. Konarski, Historia Sianowa. Część /, Sianów, br. daty (maszynopis) 84) B. Konarski, Histońa Sianowa. Część II, Sianów, br. daty (maszynopis) 85) B. Konarski, Sławno i okolice, Szczecin 1981 86) J. Kostrzewski, Pradzieje Pomorza, Wrocław - Warszawa -Kraków 1966 87) Koszalin współczesny, pod red. E. Buczaka, Koszalin 1998 88) Koszalińskie w Polsce Ludowej, pod red. E.Z. Zdrojewskiego, Poznań 1975 89) Kościoły Sławna, pod red. J. Sroki, Sławno, br. roku 90) L. Kotarski, Łeba-wojenne tajemnice. Stacja doświadczalna 1941-1945. Przewodnik, Konin 2000 91) K. Kozłowski, J. Podralski, Gryfici. Książęta Pomorza Zachodniego, Szczecin 1985 92) H. Kroczyński, Dzieje Kołobrzegu. Kalendarium, Kołobrzeg 2000 93) L. Krzyżanowski, Cz. Piskorski, Polskie Wybrzeże Bałtyku. Przewodnik, Warszawa 1981 94) Książka i biblioteki w Złotowskiem i Bytowskiem, pod red. A. Czechowicza, Koszalin 1976 95) H. Kudźma, J. Miatkowski, Sławno, Sławno, br. daty 96) J. Lindmajer, Przemiany gospodarcze na terenie rejencji . koszalińskiej w latach 1850-1914, Koszalin-Słupsk 1981 97) J. Lux, Polanów w starych fotografiach. Pollnow in alten Fotogrąfien, Koszalin 1995 98) S. Łach, Przekształcenia ustrojowo-gospodarcze w rolnictwie ziem zachodnich i północnych w latach 1945-1949 (Studium historyczne, Słupsk 1993 99) W. Łęcki, P. Maluśkiewicz, Pojezierze Drawskie. Przewodnik, Poznań 1977 100) P. Maluśkiewicz, Człuchów i okolice, Szczecin 1980 101) P. Maluśkiewicz, J. Wałkowski, Człuchów i okolice. Przewodnik, Poznań 1977 102) U. Mączka, Przeszłość Ziemi Bytowskiej przemawia..., Bytów 1996 103) J. Mielcarz, Dzieje społeczne i polityczne Księstwa Słupskiego w latach 1372-1411, Poznań-Słupsk 1976 309 127) Pomorze - trudna ojczyzna ? Kształtowanie się nowej tożsamości 1945-1995, pod red. A. Saksona, Poznań 1996 128) B. Popielas-Szultka, Początki i lokacje miast na Pomorzu Sławieńsko-Słupskim do połowy XIV wieku, Słupsk 1990 129) B. Popielas-Szultka, Rozwój gospodarczy dominium bukowskiego od połowy XIII do połowy XVI wieku, Słupsk 1980 130) B. Popielas-Szultka, Z. Szultka, Sanktuarium Maryjne na Górze Chełmskiej, Słupsk 1991 131) M. Poprawska, J. Sroka, Dawne Sławno. Schlawe frtiher, Sławno 1995 132) J. Poprawski, Darłowo i okolice, Szczecin 1981 133) S. Porbadnik, Izby Pamięci Narodowej na Wale Pomorskim, Poznań 1981 134) Pradzieje Pomorza Środkowego, pod red. M. Sikory, Biblioteka Słupska, tom 26, Poznań-Słupsk 1975 135) Protestantyzm i protestanci na Pomorzu Zachodnim, pod red. J. Iluka i D. Mariańskiej, Gdańsk-Koszalin 1997 136) G. Przykucka, Ewangelików obrządek religijny, Lębork 1999 137) W. Ring, Lębork i okolice, Szczecin 1980 138) Rodzina pomorska, pod red. J. Borzyszkowskiego, Gdańsk 1999 139) M.J. Rumiński, Polskie Wybrzeże Bałtyku. Przewodnik, Białystok 1997 140) H. Rybicki, Kluki. Zarys dziejów, Słupsk 1998 141) H. Rybicki, Nazywano ich Słowińcami, Słupsk 1995 142) H. Rybicki, Powrót pogranicza kaszubskiego do Polski po drugiej wojnie światowej, Słupsk 1988 143) H. Rybicki, B. Zdrojewska, E.Z. Zdrojewski, Koszalin. Rozwój miasta w Polsce Ludowej, Poznań 1985 144) K. Rypniewska, H.P. Schulz, Białogard w starych fotografiach. Belgard in alten Fotograf i en, Koszalin 1998 145) K. Rypniewska, H.P. Schulz, Kołobrzeg w starych fotografiach. Kolberg in alten Fotografien, Koszalin 1996 146) K. Rypniewska, H.P. Schulz, Kołobrzeg w starych fotografiach 2. Kolberg in alten Fotografien 2, Koszalin 1998 147) K. Rypniewska, H.P. Schulz, Koszalin dawniej. Place i parki. 310 Kóslin damals. Platze und Parks, Koszalin 1994 148) K. Rypniewska, H.P. Schulz, Koszalin dawniej. Wnętrza. Kóslin damals. Innenansichten, Koszalin 1994 149) K. Rypniewska, H.P. Schulz, Koszalin w starych fotografiach. Kóslin in alten Fotografien, Koszallin 1993 150) K. Rypniewska, H.P. Schulz, Mielno w starych fotografiach. Grofimóllen in alten Fotografien, Koszalin 1994 151) D. Rypniewski, Mielno w starych fotografiach 2. Grofimóllen in alten Fotografien 2, Koszalin 2000 152) E. Rzetelska - Feleszko, Pomorze Zachodnie. Nasz język dawniej i dziś, Warszawa 1986 153) R. Scheller, Jamno - ilustracje z przeszłości. Jamund - Bilder vergangener Tage, Koszalin 1995 154) F. Schulz, B. Wolter, Stolp-Bilder aus dem Lehen der Stadt von 1860 bis 1984, Bonn - Bad Godesberg 1984 155) M. Sikora, Pradzieje Pomorza Środkowego. Przewodnik po wystawie (Muzeum Koszalin), Koszalin 1964 156) J. Skarboński, Ziemia Bytówska, Kraków 1965 157) Sławno, pod red. J. Sroki, Sławno 1999 158) M. Słodziński, Biały Bór. Zarys dziejów, Koszalin 1984 159) Słowińska wieś Kluki, br. nazwiska red., Biblioteka Słupska t. 2, Poznań 1958 160) J. Spors, Dzieje polityczne ziemi sławieńskiej, słupskiej i białogardzkiej, Biblioteka Słupska t. 25, Poznań 1973 161) J. Spors, Organizacja kasztelańska na Pomorzu Zachodnim w XII-XIII wieku, Słupsk 1991 162) J. Spors, Studia nad wczesnośredniowiecznymi dziejami Pomorza Zachodniego. XII - pierwsza połowa XIII w., Słupsk 1988 163) J. Sroka, Sławno, Sławno 1999 164) J. Sroka, Sławno w starej fotografii. Sławno in der alten Fotografie, Sławno 1992 165) W. Stachlewski, Koszalin i okolice. Przewodnik, Warszawa 1983 166) E. Szalewska, Szlak elektrowni wodnych, Słupsk 1999 167) M. Szczaniecki, K. Śląski, Dzieje Pomorza Słupskiego w 311 wypisach, Poznań 1961 168) D. Szewczyk, Koszalin. Dzieje miasta. Przewodnik po wystawie, Koszalin 1994 169) D. Szewczyk, Koszalin w obiektywie XX wieku, Koszalin 1994 170) D. Szewczyk, Poczta na Pomorzu Zachodnim od XVIII do XX wieku, przewodnik po wystawie, Koszalin 1994 171) Szkice Słupskie, pod red. A. Benesza, Biblioteka Słupska t. 6, Poznań 1960 172) Szkice z dziejów Pomorza. Pomorze nowożytne, pod red. G. Labudy, Warszawa 1959 173) Szlachta - społeczeństwo -państwo między Warmią a Rugią w XVIII-XX wieku, pod red. M. Jaroszewicza, Szczecin 1998 174) S. Szpilewski, "Spod zasłony przemalowań ". Siedemnastowieczne obrazy z kościoła parafialnego p.w. Trójcy Świętej w Smołdzinie, Słupsk 2000 175) S. Szpilewski, Zabytki Słupska. Kościół p.w. św. Jacka, Słupsk, brak daty 176) S. Szpilewski, Zabytki Słupska. Ratusz miejski, Słupsk, brak daty 177) S. Szpilewski, Zabytkowy Słupsk, Słupsk 2000 178) S. Szpilewski, A. Skorek, J. Henke, Z dziejów poczty w Słupsku, Słupsk 2001 179) Z. Szultka, Książę Ernest Bogusław von Croy (1620-1684), Słupsk 1996 180) Z. Szultka, Pomniki i miejsca pamięci narodowej w Słupsku, Słupsk, br. daty 181) Z. Szultka, Rzemiosło i handel Słupska w drugiej połowie XVII i XVIII wieku, Koszalin-Słupsk 1981 182) Z. Szultka, Studia nad rodowodem i językiem Kaszubów, Gdańsk 1992 183) Z. Szultka, Szkoła kadetów w Słupsku /1769-1811/, Gdańsk 1992 184) A. Szwichtenberg, Połczyn-Zdrój i okolice, Warszawa 1988 185) K. Śląski, Podziały terytorialne Pomorza w XII-XIII wieku, Poznań 1960 186) Świdwin 1296-1996. Studia z dziejów miasta, pod red. B. Polaka, Koszalin-Świdwin 1996 187) A. Świetlicka, Ziemia Słupska w podaniu, baśni i legendzie. Poradnik bibliograficzny, Słupsk, brak daty 188) A. Świetlicka, E. Wisławska, Słownik historyczny miast i wsi województwa słupskiego, Słupsk 312 1998 189) Tablice historyczne, opr. W. Mizerski, Warszawa 1996 190) E. Tomczyk, Wybrzeże Bałtyku. Od Dźwirzyna do Darłowa. Przewodnik dookoła Polski, Bielsko-Biała 1995 191) E. Tomczyk, Wybrzeże Bałtyku. Od Jarosławca do Łeby., Przewodnik dookoła Polski, Bielsko-Biała 1996 192) K. Trzebiatowski, Oświata i szkolnictwo polskie na Pomorzu Zachodnim w pierwszej połowie XX wieku (1900-1939), Poznań 1961 193) L. Turek - Kwiatkowska, Kultura na Pomorzu w XIX wieku, Koszalin 2000 194) S. Tyszecki, Łeba i okolice, Szczecin 1979 195) S. Tyszecki, Słowiński Park Narodowy. Przewodnik, Poznań 1981 196) Ustka w liczbach, br. autora, daty i miejsca wydania 197) L. Walkiewicz, M. Żukowski, Darłowo w starej fotografii. Riigenwalde in der alten Fotografie, Darłowo 1994 198) Wielka Ilistrowana Encyklopedia Powszechna Wydawnictwa Gutenberga, Kraków 1931, t. 3, 4 199) A. Wielopolski, Gospodarka Pomorza Zachodniego w latach 1800-1918, Szczecin 1959 200) A. Wirski, Srebrne wieki Pomorza (IX-XI wiek), Koszalin 1995 201) E. Wisławska, Biblioteki publiczne na Ziemi Słupskiej, Słupsk 1995 202) E. Wisławska, Miejska Biblioteka Publiczna Słupsk. Informator, Słupsk 1999 203) E. Wisławska, Słupskie instytucje kulturalne. Informator 2000, Słupsk 2000 204) S. Wiśniewski, Błękitny szlak do Słowińskiego Parku Narodowego, Słupsk 1992 205) Województwo koszalińskie zaprasza. Informator turystyczny, brak autora, wyd. PAPT oddz. Koszalin, Koszalin 1996 206) I. Wojtkiewicz, Rowerem po Ziemi Słupskiej, Gdynia 1999 207) J. Wójcicki, Wolne Miasto Gdańsk 1920-1939, Warszawa 1976 208) B. Zabel, Dzieje kołobrzeskich solanek, Biblioteka Kołobrzeska zeszyt nr 6, Kołobrzeg 1990 209) Zamek w Człuchowie, brak autora, Człuchów 1998 313 210) Zamek w Człuchowie. Sezon 1996, brak autora, Człuchów 1996 211) Zamek w Człuchowie. Sezon 1995, brak autora, Człuchów 1995 212) Zbrodnie hitlerowskie na Ziemi Koszalińskiej w latach 1933-1945, pod red. A. Czechowicza, Koszalin 1968 213) Z dziejów Koszalina, pod red. L Malczewskiego, Biblioteka Słupska, t. 7, Poznań-Słupsk 1960 214) Z dziejów Ziemi Koszalińskiej w XIX i XX wieku, pod red. A. Czechowicza, Koszalin 1971 215) Ze studiów nad toponimią Pomorza Środkowego, pod red. E. Homy, Koszalin 1976 216) Ziemia Bytowska, pod red. K. Szwajcy, Kraków 1965 217) Ziemia Kołobrzeska, pod red. K. Szwajcy, Kraków 1965 218) Ziemia Słupska, pod red. K. Szwajcy, Kraków 1964 219) Ziemia Szczecinecka, pod red. K. Szwajcy, Kraków 1966 220) Z pradziejów Pomorza Środkowego, pod red. W. Hensla, Popularnonaukowa Biblioteka Archeologiczna, zesz. 13, War szawa-Koszalin 1964 221) Źródła do historii Słupska do połowy XIV w., pod red. B. Popielas-Szultki, Słupsk 2000 Prasa 1. Głos Koszaliński. Dziennik Pomorza Środkowego, Koszalin 1991- 2. Głos Pomorza (wydanie dla Koszalina i Słupska), Koszalin, Słupsk 1952- 3. Głos Słupski. Dziennik Pomorza Środkowego, Koszalin-Słupsk 1991- 4. Poselska Partyrura, Słupsk-Warszawa (po 1999 r.) 5. Przegląd Słupski, Słupsk (po 1992 r.) 6. Wiadomości Koszalińskie (po 1995 r.), Koszalin Wydawnictwa ciągłe 1) Biuletyn Historyczny Lęborskiego Bractwa Historycznego i Muzeum w Lęborku, Lębork 1993- 2) Informator Zarządu Okręgu Polskiego Związku Filatelistów, nr 2/2001, Koszalin, czerwiec 2001 314 3) Koszalińskie Studia i Materiały, Koszalin 1963- 4) Merkuriusz Człuchowski. Kwartalnik Klubu Przyjaciół Muzeum, Człuchów 1994- 5) Spotkania z zabytkami. Miesięcznik popularnonaukowy, nr 8 (114), Warszawa, sierpień 1996 Strony internetowe 1) www.generalswiss.net/ortschafte n/pommern.html 2) www.geocites.coin/CapeCanaver al/Lab/1167/dora 3) www.hinterpommern.de/Geschic hte/Landesgeschichte/1 ljh.html 4) www.hinterpommern.de/Geschic hte/Landesgeschichte/12jh.html 5) www.hinterpommern.de/Verwalt ung/Kreise/rbkoeslin.html 6) www.kolobrzeg.pl/historia/histor ia.htm 7) www.slupsk.pl/Historia/historia 01.asp 8) www.slupsk.pl/Historia/historia 02.asp www.stolp.de/Stolp-Stadt/einwohnerzahlen.htm 315 DraygL Pomorze w latach 800-950 318 Pomorze okoto 1370 r 319 Pomorze okoio 1640 r 320 ^. Pomorze okoto 1660 r. 321 fielka Wieś GDAŃSK Wierzyca fczew Miastko. Starogard Gd. Chojnice Człuchów Tuchola Maksymalny zasięg kaszubszczyzna na przełomie XIX i XX wieku Kwidzyn 75-100% Kaszubów E1213 50-75% - granice prowincji | y ■ ] go0/ °większc m'eiscowosc' I-1 3-25%° o_10_20km 322 Łeba LĘBORK Ustka SŁUPSK Darłowo SŁAWNO fSj/ćl. Sianów f KOSZALIN ./ .V\ Polanów \ KOŁOBRZEG BYTÓW (Kępice) Trzebiatów Karlino MIASTKO BIAŁOGARD GRYFICE Bobolice r Świdwin pt°ty Resko Połczyn-Zdrój # ŁOBEZ POLSKA Węgorzyno Rejencja pilska Rejencja koszalińska w latach 1939-1945 Legenda KOSZALIN SŁUPSK CZŁUCHÓW Kalisz Pom. stolica rejencji miasto wydzielone z powiatu siedziba powiatu inne miasta 323 Rejencja koszalińska Biały Bór Barwice m CZŁUCHÓW SZCZECINEK -czarne # j DRAWSKO POM. ( Kalisz Pom. Recz Czaplinek Lędyczek Debrzno Okonek . \f— Złocieniec ^ , ' -zp atA ) Jastrowie Mirosławiec Krajenka Jastrowie • T • v • f • V Kraienk ZŁOTÓW Drawno CHOSZCZNO • Dobiegniew # r uoDieg STRZELCE KRAJ. WAŁCZ Tuczno Człopa TRZCIANKA .Krzyż POLSKA Drezdenko Rejencja pilska w latach 1939-1945 Legenda KOSZALIN - stolica rejencji SŁUPSK - miasto wydzielone z powiatu CZŁUCHÓW - siedziba powiatu Kalisz Pom. - inne miasta MBP Słupsk Centrala 1915' 191518