Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym i pod redakcją Beaty Taraszkiewicz Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich - Zarząd Oddziału Biblioteka Uczelniana Akademii Pomorskiej Słupsk 2013 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym EKOLOGIA pod redakcją Beaty Taraszkiewicz Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich - Zarząd Oddziału Biblioteka Uczelniana Akademii Pomorskiej Słupsk 2013 Z/1^d5 7 OO.AOZ Recenzenci: dr hab. Marek Nahotko dr Maja Wojciechowska Projekt okładki i rysunki: Jarosław Milewski ISBN 978-83-88783-19-7 Publikacja wydana dzięki dotacji Wydziału Kultury i Sportu Urzędu Miejskiego w Słupsku oraz Prorektora ds. Nauki Akademii Pomorskiej w Słupsku * * * Wydawnictwo upamiętniające 96-rocznicę powstania Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich Nakład 200 egz. r Spis treści WSTĘP 5 Wiesław Babik Uniwersytet Jagielloński - Kraków CZŁOWIEK W ZDERZENIU Z INFORMACJĄ W SYTUACJI NADMIARU I NIEDOBORU INFORMACJI. RZECZ O ZACHOWANIACH INFORMACYJNYCH W XXI WIEKU - SPOJRZENIE Z PUNKTU WIDZENIA EKOLOGII INFORMACJI................................... 7 Beata Taraszkiewicz Akademia Pomorska - Słupsk CYBERPRZEMOC - WIRTUALNE CIOSY, PRAWDZIWE RANY! ......... 27 Paweł Kisiel Akademia Pomorska - Słupsk PROBLEM ARCHIWIZOWANIA I WARTOŚCIOWANIA INFORxMACJI W INTERNECIE ...................................................... 37 Krystyna Michniewicz-Wanik Uniwersytet Wrocławski - Wrocław OTWARTY DOSTĘP (OPEN ACCESS) JAKO SPOSÓB NA NIEKTÓRE DEFORMACJE ŚRODOWISKA INFORMACYJNEGO...................... 49 Jolanta Laskowska Uniwersytet Gdański - Gdańsk BIBLIOTEKI SZKOLNE I ICH ROLA W KSZTAŁTOWANIU KULTURY INFORMACYJNEJ SPOŁECZEŃSTWA................................... 63 Jadwiga Zdanowska Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie Zofia Brzeska Morski Instytut Rybacki - Państwowy Instytut Badawczy w Gdyni ZNACZENIE ALFABETYZACJI INFORMACYJNEJ Z PUNKTU WIDZENIA ROZWOJU SPOŁECZEŃSTWA INFORMACYJNEGO...................... 74 3 Gabriela Chamier Gliszczyńska Akademia Pomorska - Słupsk UZALEŻNIENIE OD NOWYCH MEDIÓW: POWSTANIE, SKUTKI I TERAPIA....................................... 81 Wioletta Jachym Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa - Tarnów EKOLOGIA INFORMACJI W WALCE Z ZAGROŻENIAMI INFOSFERY......................................... 93 4 WSTĘP Kolejna, druga publikacja z serii „Ekologia informacji" ma za zadanie ukazać czytelnikom główne problemy współczesnego środowiska informacyjnego (ińfosfery). W dobie tworzenia społeczeństwa wiedzy coraz częściej stajemy przed problemem niedoboru oraz nadprodukcji informacji. Skutkiem obu tych sytuacji jest ogarniający nas stres informacyjny, który podobnie jak „zwykły" stres ma bardzo negatywne skutki dla naszego organizmu. Jednak zjawisko „tsunami" i „suszy informacyjnej" nie jest jedynym problemem, z jakim musimy się dziś borykać korzystając z tzw. nowych mediów. Coraz bardziej dotkliwe są różnego rodzaju patologie społeczne związane z cyberprzestrzenią, jak np. uzależnienia od gier komputerowych, portali społecznościowych czy telefonów komórkowych (fonoholizm). Szczególnie jednak groźna jest cyberprzemoc, która może przybierać różnorodne, coraz bardziej Wyrafinowane i okrutne formy (hejting, sexting czy trolling). Cyberprzestrzeń sprzyja powstawaniu patologii, gdyż pozwala na ukrycie i zmianę swojej tożsamości. Ten fakt, oraz tak zwany efekt „kabiny pilota bombowca" pozwala sprawcom na poczucie anonimowości, bezkarności i braku konsekwencji za swoje czyny (skutki nie są widoczne dla sprawcy, więc uważa, ze ich nie ma). Mimo tego, że zmienia się i doskonali pod tym kątem prawo oraz coraz mocniej uświadamia się społeczeństwo 0 grożących niebezpieczeństwach, wciąż słyszymy o ofiarach przemocy i przestępstwach Popełnionych w tzw. cyberświecie. Niezwykle ważnym dziś problemem jest też kwestia archiwizowania 1 wartościowania informacji w Internecie, gdzie wciąż możemy spotkać mnóstwo mtormacji nieprawdziwych, niepełnych i nieaktualnych. Istotnym zagadnieniem jest również idea otwartego dostępu do publikacji naukowych (Open Access), szczególnie w dobie tworzenia społeczeństwa wiedzy. Nie należy również zapomnieć o kwestii rozwijania kultury informacyjnej 1 alfabetyzacji informacyjnej, w której szczególną rolę pełnią biblioteki szkolne. m.in. w bibliotece młodzi ludzie mogą zapoznać się z podstawami nauki zwanej ekologią informacji i poznać jej znaczenie w walce z zagrożeniami środowiska informacyjnego. Miłej lektury! Wiesław Babik Uniwersytet Jagielloński Kraków Człowiek w zderzeniu z informacją w sytuacji nadmiaru i niedoboru informacji. Rzecz o zachowaniach informacyjnych w XXI wieku - spojrzenie z punktu widzenia ekologii informacji Zacznę w nietypowy sposób. W opowiadaniu Stanisława Lema, zamieszczonym w „Cyberiadzie. Wyprawie szóstej, czyli jak Truri i Klapaucjusz demona drugiego rodzaju stworzyli, aby zbójcę Gębona pokonać" [26] tytułowego zbójcę od zwykłych rabusiów odróżnia to, że rabował nie kosztowności, lecz poszukiwał „wszelkiej, byle prawdziwej" informacji i wiedzy. Otrzymał on urządzenie, które dostarczyło mu tego, cztgo pragnął. Urządzenie to potrafiło z przypadkowych ruchów cząstek powietrza wydobyć wszystkie prawdziwe informacje, jakie znał Wszechświat. Okazało się jednak, że nieograniczony dostęp do informacji nie tylko, że nie zaspokoił jego pragnień, lecz stał si? dla zbójcy przekleństwem. Utonął „przywalony lawiną informacyjną", gdyż nie był w stanie w natłoku błahych i trywialnych informacji odnaleźć przydatnej dla niego wiedzy. Uważam, że może to być trafna metafora sytuacji współczesnego człowieka. Odkrycie sensu w zalewie danych i informacji jest bowiem jednym z głównych wyzwań stojących przed współczesnym człowiekiem [15]. Aby sprostać temu wyzwaniu i uniknąć l°su zbójcy Gębona, człowiek przyjmuje różne postawy i zachowania, które stały się Przedmiotem niniejszego opracowania. Człowiek staje na informacyjnym rozdrożu. ^ takiej sytuacji może skorzystać ze wsparcia ekologii informacji, która proponuje mu imperatyw równoważenia rozwoju człowieka, społeczeństwa i środowiska, w którym funkcjonuje [3; 15]. Zasygnalizowane tu - typowe sytuacje informacyjne zostaną Sprezentowane w świetle ekologii informacji. XXI wiek - epoka ludzi uwikłanych w informacje Specyficzne problemy informacyjne świata na początku trzeciego tysiąclecia 0raz topień ich skomplikowania i nasilenia sprawiają, że zarówno stan środowiska 7 Wiesław Babik - Człowiek w zderzeniu z informacji} w sytuacji nadmiaru i niedoboru informacji. Rzecz o zachowaniach informacyjnych w XXI wieku - spojrzenie z punktu widzenia ekologii informacji informacyjnego, jak i jego realny oraz potencjalny wpływ na człowieka ulegają ciągłym zmianom i stają się dla ludzi coraz bardziej uciążliwe [28], Zalew informacji przerasta możliwości percepcji człowieka, nie mówiąc już o ich przetwarzaniu [2; 4; 5]. Często neutralizuje on efektywne sposoby reagowania i działania człowieka przejawiające się w różnych formach zachowań informacyjnych [11; 32], Niebezpieczny jest również, uznawany za charakterystyczny dla poprzedniego ustroju społeczno-gospodarczego w Polsce, niedobór informacji, który zwykle przekłada się na trudności w sferze decyzyjnej człowieka i konieczność podejmowania decyzji obarczonych większym lub mniejszym ryzykiem w warunkach niekompletnej informacji. Zarówno nadmiar, jak i niedobór informacji są stanami subiektywnymi [35]. Obie sytuacje czasami wywołują skrajne reakcje człowieka. Ich dodatkowymi stymulatorami są m.in. moda i konsumpcjonizm informacji zabijające nawyk „oszczędności" informacji oraz wszechobecny rynek informacyjny wraz z jego masowością i globalnością, oparty głównie na Internecie i mass mediach. To wszystko sprawia, że pod nogami przeciętnego użytkownika informacji zaczyna chwiać się grunt, dotychczas stabilny i uporządkowany. Wywołuje to określone skutki, m.in. mentalne zmiany w zachowaniu człowieka jako konsumenta informacji. „Dowiedziono w licznych badaniach, że człowiekowi nie sprzyja zarówno niedobór jak i nadmiar informacji. Obie sytuacje wywołuję niepokój. Pierwsza dla której modelem może być zamknięty ciemny pokój, powoduje lęk przed czymś nieznanym, niewidocznym zagrożeniem, poczuciem iż nie ma się wpływu na swoją sytuację. Druga dla której modelem niech będzie po prostu Internet z niezmierzoną ilością odsyłaczy i dróg, którymi można podążać powoduje nadmierne obciążenie umysłu, nieumiejętność podjęcia jednej decyzji, nerwowość, nieumiejętność konsekwentnego i spójnego działania. Nie są te cechy typowo ludzkie" [44], W dzisiejszym świecie bazą funkcjonowania społeczeństwa jest informacja. „Człowiek, uwikłany w różnorodne procesy społeczne, odgrywający określone role społeczne, jest od najwcześniejszych chwil swojego życia poddany strumieniowi różnorodnych informacji" [17, s. 42]. Króluje informacja, będąca nieodzownym elementem sprawnego funkcjonowania i efektywnej egzystencji człowieka w świecie na różnych płaszczyznach życia codziennego i społecznego zarówno w wymiarze lokalnym, jak i globalnym [46]. Możliwości, które pojawiły się na przełomie drugiego i trzeciego tysiąclecia znacznie zmieniły świat informacyjny. Wcześniej, aby zdobyć informacje człowiek musiał spotkać się z nią materialnie, pójść do biblioteki, archiwum, muzeum, księgarni, antykwariatu, kiosku czy sklepu. Wymagało to, więc pewnego zachodu. Obecnie siedząc w miejscu i klikając można uzyskać natychmiast informacje prawie na każdy temat. W związku z tym człowiek zaczyna coraz częściej wybierać tylko źródła elektroniczne, cyfrowe, rezygnując z informacji tradycyjnej. 8 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym Otoczenie informacyjne człowieka rozszerzyło się do ogromnych wręcz globalnych rozmiarów i to w stosunkowo krótkim czasie. Z jednej strony zrobiono wielki krok do przodu pod względem sposobów przechowywania informacji, metod jej prezentacji i dostępu do niej (nowe cyfrowe narzędzia wyszukiwawcze - wyszukiwarki internetowe). Z drugiej jednak strony środowisko informacyjne człowieka zostało w dużym stopniu zainfekowane informacjami o niskiej jakości i wartości, często nieużytecznymi, a także pod wieloma względami niebezpiecznymi [37]. Zalew informacji w Internecie spowodował, że współczesny człowiek nabrał pewnych nawyków, które z istoty będąc niekontrolowane nie do końca są dla niego odpowiednie. Wykształciły się nowe potrzeby i sposoby ich zaspokajania oraz związane z nimi zachowania informacyjne [12]. Obecnie człowiek nie tylko odbiera informację. Jego status zmienił się z biernego odbiorcy na kreatora Sieci, co ma zarówno wady, jak i zalety. Z jednej strony to dobrze, ze całe rzesze ludzi tworzą informacje nawzajem wspierając się wiedzą. Z drugiej zaś strony istnieją obawy o kontrolę w ten sposób tworzonych źródeł informacji, w których każdy może dodać coś od siebie, nie zawsze wartościowego i znaczącego. Człowiek nauczył się, że jeżeli ma coś do powiedzenia, dodania, ma potrzebę ekspresji i wyrażenia swojego zdania, to może i powinien to zrobić w Internecie. Pomagają mu w tym m.in. błogi, ogólne i tematyczne fora internetowe, czaty, grupy mailowe i dyskusyjne czy zbieżne z jego zainteresowaniami strony WWW. Każdy użytkownik Sieci może wnieść swój wkład w informacyjny świat, zobaczyć jego dotychczasowy dorobek, skomentować go i ocenić. Jeżeli strona wczytuje się powyżej 20 sekund to zaczynamy Sl? niecierpliwić. Częstą reakcją na tak „długie" oczekiwanie jest rezygnacja z oglądania zawartości danej strony i podjęcie próby znalezienia nowego źródła informacji w pokaźnych przecież zbiorach sieciowych. Pojawiło się przekonanie, że im szybciej informacja pokazuje się przed oczami, tym jest lepsza [21]. Tymczasem jeżeli się pędzi, to można czegoś ważnego nie zauważyć. Nadmierna szybkość sprawia też, że w pewnym Momencie tracimy orientację i nie wiemy, gdzie się znajdujemy. Przerasta więc ona nasze niożliwości orientacji i sprawia, że tracimy panowanie nad informacją [41]. Dodatkowo natłok informacji powoduje, że poszukiwane informacje są wybierane w sposób nieprzemyślany, często na zasadzie „pierwszej-lepszej". Przeciętny Uzytkownik Internetu próbujący znaleźć interesującą go informację zwykle przegląda kilka lub kilkanaście początkowych pozycji z listy odpowiedzi wyszukiwarki. Jeżeli °ne> a dokładnie ich treść, nie satysfakcjonują go, wówczas w jego umyśle pojawia Sl? myśl, że poszukiwana informacja jeszcze nie istnieje. Powinniśmy zdawać sobie sprawę z tego, że to, czy znajdujemy w Internecie potrzebną nam informację i czy jest °na relewantna i odpowiednia do naszych potrzeb, jest wynikiem działania wielu czynników. Dlatego do efektywnego wyszukiwania informacji w środowisku Sieci 9 Wiesław Babik - Człowiek w zderzeniu z informacją w sytuacji nadmiaru i niedoboru informacji. Rzecz o zachowaniach informacyjnych w XXI wieku - spojrzenie z punktu widzenia ekologii informacji niezbędne jest odpowiednie przygotowanie i wiedza na temat wyszukiwania informacji i jakości informacji w Internecie [lj. Komputer włączony do Sieci to także znacznie ułatwiający nam życie kompleks informacyjno-rozrywkowy, który jest nie tylko wielofunkcyjny, ale i pod wieloma względami bardzo atrakcyjny [27]. Obecnie posiadanie komputera z dostępem do Internetu to warunek przystosowania się do współczesnego standardu życia. Bez nich nie da się nadążyć za dynamiczną i pędzącą rzeczywistością. W społeczeństwie opartym na wiedzy brak komputera czy Internetu stawia człowieka w trudnej i niekomfortowej sytuacji. Wtedy człowiek staje się wyobcowany, wyalienowany, gdyż ma nieadekwatny i nierówny w stosunku do reszty społeczeństwa dostęp do informacji.. Człowiek nie chce być odizolowany i wyalienowany. Chce mieć to, co posiadają inni, szczególnie jeśli chodzi o dostęp do wiedzy. Ba, uważa, że to mu się należy, co jest charakterystyczne dla postawy młodszego pokolenia użytkowników informacji. Wybór cennych źródeł informacji w Internecie zakłócany jest przez szum informacyjny. Szum informacyjny tworzy swoistego rodzaju mikrośrodowisko informacyjne, mikroinfosferę, w której rodzi się „mgła" i „smog" powodujący chaos i nieład a w konsekwencji zaburzenie harmonii [38; 40], Natłok informacji i chęć szybkiego zdobycia wiedzy sprawiają, że bardzo trudno jest w pędzie wybrać informację relewantną i pertynentną tj. zaspokajającą potrzeby informacyjne konkretnego użytkownika. Trudno jest w pośpiechu przeprowadzić efektywną selekcję informacji, wybrać odpowiednią a odrzucić nieprzydatne. Ekologia informacji sygnalizuje, że bezmyślne pozyskiwanie informacji w Internecie w sposób nieprzemyślany i szybki powoduje błędne rozumienie świata. Często jest to skutkiem czerpania nieadekwatnej w stosunku do potrzeb wiedzy o zjawiskach otaczających człowieka a także rozpowszechniania informacji nieprawdziwych i nikomu niepotrzebnych. Infosfera zostaje wówczas zainfekowana, filtracja jest niedostateczna, a to ułatwia szkodliwe działanie czynników wprowadzających w otoczeniu informacyjnym człowieka zamęt i chaos. W natłoku informacyjnym człowiek często stara się przyswoić jak najwięcej interesujących go informacji a te, które nie są mu w danej chwili potrzebne i uważa, że potencjalnie mogą mu się przydać za jakiś czas, magazynuje. Często powodem tego jest obawa przed tym, że można nie mieć później dostępu do informacji, które mogą się przydać, lub że zapomnimy gdzie je znaleźliśmy, stąd staramy się je zachować „na później", tak na wszelki wypadek. Takie zjawisko potocznie nazywane jest chomikowaniem informacji. 10 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym Marian Gołka [20] dostrzega w tym następujące przyczyny: potęgowanie znaczenia wiedzy teoretycznej, stanowiącej źródło wszelkich innowacji we wszystkich sferach życia człowieka; silna dyfuzyjność technologii informacyjnych; szybkość obiegu informacji, błyskawiczna łączność, zanik barier czasowych i odległościowych w trakcie procesu komunikowania się, w tym kontakt w czasie rzeczywistym, inaczej mówiąc „symultaniczność przestrzenna obiegu informacji"; kompresja przestrzeni i czasu - swoista „medialna globalność"; przekraczanie barier czasowych i przestrzennych w procesie komunikowania; dekoncentracja, czyli rozproszenie działań w przestrzeni; autopomnażanie się roli informacji; stosunkowe zmniejszenie ekonomicznej roli własności intelektualnej na skutek szerokich możliwości kopiowania i bezpłatnej dystrybucji dóbr intelektualnych; pojawienie się tzw. rzeczywistości wirtualnej w obrazach, dźwiękach, tekstach, życiu społecznym; postępujące zróżnicowanie w zakresie modeli tworzenia wypowiedzi i twórczej ekspresji (tekst, hipertekst, symulacja graficzna, film, multimedia itd.), w tym powstanie nowych form sztuki (tzw. net artu); obecność hipertekstów (przekraczanie linearności tekstów; pozbawienie tekstu ontologicznej jedności), pociągająca za sobą zmianę sposobu pojmowania i funkcjonowania nadawcy i odbiorcy komunikatu; funkcjonowanie wielu alternatywnych źródeł informacji i pomysłowość w tej kwestii wielu podmiotów - a więc brak monopolu na (większość) informacji; powszechność dostępu do informacji; natychmiastowa transmitowalność informacji oraz publiczny dostęp do podstawowych usług informatycznych; zalew informacji (szum informacyjny), ograniczenie wolności przez nadmiar informacji, brak umiejętności selekcji informacji; obecność informacji poddanych zniekształceniu lub wręcz zabiegom manipulacji lub dezinformacji i związana z tym niezdolność odbiorców do weryfikacji ich wiarygodności; stosowanie informacyjnych technologii cyfrowych w niemal wszystkich dziedzinach życia (nauki, sztuki, gospodarki, polityki, życia codziennego itd.) oraz nieodwracalne powiązania i interakcje zachodzące między funkcjonowaniem wielu sfer życia a komputerami; kształtowanie się nowych podziałów, nowych struktur społecznych; zmiany zachodzące na płaszczyźnie komunikowania się ludzi, a tym samym zmiany w funkcjonowaniu więzi społecznych; 11 Wiesław Babik - Człowiek w zderzeniu z informację w sytuacji nadmiaru i niedoboru informacji. Rzecz o zachowaniach informacyjnych w XXI wieku - spojrzenie z punktu widzenia ekologii informacji zatarcie granicy między tym, co prywatne a tym co publiczne; całkowite warunkowanie życia społecznego, gospodarczego, po części też politycznego i kulturowego przez cyfrowy obieg informacji i działanie komputerów [19]; kreowanie rzeczywistości przez środki masowego komunikowania (wzajemne przenikanie się sfer społeczeństwa informacyjnego i kultury masowej) [20]. Zachowania informacyjne współczesnego człowieka mają więc określone bardzo szerokie podłoże, którego zasadnicze elementy zostały zasygnalizowane powyżej. Zachowania informacyjne - definicja i rodzaje Na bazie potrzeb informacyjnych rodzą się różnorodne zachowania informacyjne, ponieważ potrzeby są bezpośrednim czynnikiem wywołującym zachowania informacyjne. Jak podaje Marzena Świgoń to potrzeba sprawia, że użytkownik podejmuje określone działania zwane zachowaniami informacyjnymi [39]. Jednocześnie „nie każda zaistniała potrzeba spowoduje działania zmierzające do jej zaspokojenia, a już na pewno nie zawsze działaniem tym jest szukanie odpowiedniej informacji" [33, s. 27]. Nie należy jednak utożsamiać tych pojęć, ponieważ - jak uważa Natalya Godbold - możliwe są zachowania informacyjne niewynikające z potrzeb informacyjnych [18]. Zachowania informacyjne stanowią aktualny przedmiot badań wielu obszarów nauki: nauki o informacji (informatologii), architektury informacji, ekologii informacji, zarządzania, pedagogiki [30; 36; 43], Zdaniem Toma Wilsona zachowania informacyjne to wszystkie zachowania ludzi związane ze źródłami i kanałami informacji, w tym aktywne i celowe jej poszukiwanie, pasywny odbiór oraz wykorzystanie informacji [45]. W książce Katarzyny Materskiej czytamy, że zachowania informacyjne to „różnorodne działania, które podejmuje jednostka w celu określenia (identyfikacji) swoich potrzeb, szukania oraz użytkowania i przekazywania informacji" [31, s. 108]. Zachowania informacyjne uzależnione są od postaw, jakie użytkownik przyjmuje wobec informacji i nie zawsze są one pozytywne. „Złe postawy wobec informacji prowadzę do „produkcji" niewłaściwych zachowań informacyjnych takich, jak nagminne łamanie praw autorskich, bezkrytyczny odbiór informacji, nieograniczone zaufanie do treści zamieszczonych w Internecie, celowa dezinformacja, manipulowanie informację, bałaganiarstwo" [9, s. 77]. Kwestię wpływu różnych czynników na zachowania informacyjne menadżerów poruszyła Barbara Niedźwiedzka, wymieniając determinanty osobnicze (doświadczenie, samoocena, wiedza o przedmiocie, wykształcenie, zainteresowania), determinanty związane z pełnioną rolą oraz determinanty środowiskowe [33]. Znane są również 12 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym badania wpływu wieku, wykształcenia oraz informacji na zachowania informacyjne użytkowników. Inne wykazy podają jedynie czynniki: zewnętrzne (uwarunkowania ekonomiczne, społeczno-kulturowe) oraz czynniki wewnętrzne (potrzeby, motywy, postawy, osobowość) lub przedstawiają bardziej rozbudowany schemat, wymieniając determinanty: - indywidualne (psychologiczne) - motywy, postawy, osobowość, proces uczenia się; społeczno-kulturowe - klasa, grupa społeczna, rodzina, kultura; ekonomiczne - dochody, cechy, polityka sprzedaży; inne - warunki przyrodnicze życia, ustrój społeczno-polityczny, system prawny. Czynniki oddziałujące na zachowania informacyjne omawiała również Hanna Batorowska przy okazji badań kultury informacyjnej uczniów. Wymieniła etykę korzystania z informacji, umiejętności informacyjne, kontakty i pracę grupową, wychowanie informacyjne, kulturę informacyjną środowiska, wiedzę z zakresu nauki 0 informacji, tworzenie mądrości i jej użytkowników, infrastrukturę informacyjną, a także motywacje korzystania z informacji [9]. Istnieją różne zachowania informacyjne, w tym przede wszystkim: poszukiwanie, Przekazywanie, wykorzystywanie informacji [18]. Zazwyczaj przedmiotem badań są celowe i świadomie podejmowane zachowania informacyjne. Zachowania informacyjne bada się również w kontekście reagowania na informację, dzielenia się informacją, rozpowszechniania i tworzenia dokumentów, jej przypadkowego pozyskiwania. »Poszukiwanie informacji nie zawsze jest ściśle ukierunkowane, celowe, a w życiu c°dziennym częściej pojawiają się sytuacje, gdy informacje gromadzone są okazjonalnie 1 Przypadkowo (nie są wynikiem systematycznych, echowych i planowanych działań)" ^3» s. 199], W badaniach zachowań informacyjnych nie należy więc ograniczać się jedynie Pojedynczego ich typu, bo w efekcie otrzymamy jednostronny bądź zafałszowany lch obraz. Również samo wartościowanie zachowań informacyjnych nie jest prawidłowe. ^ efekcie wszystkie zachowania spełniają lub mogą spełniać swoje zadanie, to znaczy "Powodować", iż świat staje się zrozumiały dla użytkownika. Istnieje wiele modeli i teorii dotyczących zachowań informacyjnych, których celem Jest opis i wyjaśnienie operacji na informacji [36; 43]. Modele te rozwijały się i zmieniały razem z perspektywą dostrzegania miejsca użytkownika w procesie informacyjnym. 13 Wiesław Babik - Człowiek w zderzeniu z informację w sytuacji nadmiaru i niedoboru informacji. Rzecz o zachowaniach informacyjnych w XXI wieku - spojrzenie z punktu widzenia ekologii informacji Modele te i teorie są zbieżne z czterema następującymi podejściami stosowanymi przez ich twórców: podejście kognitywne (poznawcze); społeczne - użytkownik na tle grupy, zbiorowości; najważniejszym determinantem zachowań jest usytuowanie społeczne; organizatorskie - najważniejsze są cechy organizacji lub struktury, w której użytkownik funkcjonuje; podejście społeczno-poznawcze ze wskazaniem zmian jakie zachodzą w człowieku pod wpływem otoczenia [33]. Potwierdzeniem zmienności i ewolucji owych modeli może być modyfikacja modelu zachowań informacyjnych Toma Wilsona dokonana przez Barbarę Niedźwiedzką, która dodała nowy element odnoszący się do sposobu poszukiwania informacji: użytkownik poszukuje sam informacji, lub użytkownik korzysta z pomocy innych osób [33], Zaowocowało to istotną zmianą tego modelu. Jak pisze Niedźwiedzką „model ten wciąż daleki jest od doskonałości i na pewno nie wyczerpuje wszelkich aspektów zjawiska zachowań informacyjnych. Nie oddaje choćby tego, że proces wyszukiwania informacji od momentu powstania potrzeby (sytuacji problemowej) przez kolejne etapy [...] nie jest w rzeczywistości linearny [...]. Dalsze teoretyczne i empiryczne badania nad użytkownikami informacji mogą proponowany tu model rozwinąć i udoskonalić" [33, s. 33]. Oprócz modelu kognitywnego, modelu Toma Wilsona, spopularyzowanego w polskich badaniach przez Niedźwiedzką, warto wymienić również model Sense-Making oraz model Elfriedy Chatman (zachowań informacyjnych w życiu codziennym) oparty na „małych światach", czyli małych grupach społecznych. Ten ostatni z wymienionych modeli jest o tyle ciekawy, że odchodzi od powszechnie stosowanych modeli uwzględniających takie determinanty społeczne, jak wiek, wykształcenie czy status ekonomiczny. Opiera się on na perspektywie etnograficznej i założeniu, że „od systemu wartości zależy, które informacje są wybierane z informacyjnego środowiska i to co się z nimi robi (...). Spojrzenie na badaną społeczność jako na „mały świat" pozwala opisać całościowo, we wzajemnych relacjach wspólny kontekst zachowań informacyjnych" [23, s. 196]. Niektóre inne czynniki wpływające na zachowania informacyjne W epoce przedinternetowej w codziennym życiu ludzi panował model systemocentryczny, w którym w centrum komunikacji, relacji z systemem informacyjnym nie znajdował się człowiek, lecz informacja. Odgrywała ona główną rolę i to jej były podporządkowane procesy informacyjne. Sądzono, że człowiek powinien dostosować się do takiego stanu rzeczy, przystosować się do informacji. 14 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym Obecnie to człowiek znajduje się w centrum systemu informacyjnego. Najważniejsze w tym systemie jest podejście do użytkownika. Użytkownik informacji chce a nawet żąda, aby był traktowany indywidualnie, gdyż ma cechy indywidualne i w związku z tym inne potrzeby. Stąd pracownicy informacji powinni dostosować się do użytkowników, starając się zrozumieć ich potrzeby. W ten sposób organizowane s<£ także zasoby informacyjne, źródła informacji oraz narzędzia wyszukiwawcze. Na tej podstawie zrodziła się idea Web 2.0. Wielość narzędzi informacyjnych, które z założenia miały ułatwiać proces wyszukiwania informacji w Internecie, przeważnie utrudnia lub nawet przeszkadza w znalezieniu relewantnej informacji. Człowiek często nie wie, które narzędzia do czego służą, nie zna podstawowych zasad rządzących wyszukiwaniem informacji w środowisku cyfrowym. Wielu członków społeczeństwa informacyjnego ma luki w wiedzy na temat Internetu i jego zawartości. Edukacja w tym zakresie jest często mało efektywna i niewystarczająca. Współczesny człowiek oczekuje informacji dynamicznej, szybkiej i musi ją Wybrać z natłoku informacji, jaki serwuje mu Internet. Musi szybko podjąć decyzję, czy akceptuje dane źródło czy nie. Jeżeli coś mu nie odpowiada, to odrzuca to ponieważ do wyboru wiele innych zasobów informacyjnych prezentowanych przez inne wyszukiwarki internetowe, w tym zasoby ukryte [34]. Jest faktem, że obecnie najcenniejszym przedmiotem handlu i wymiany jest informacja. Bez informacji nie byłoby świata. Człowiek nie rozwijałby się. Wiedza na temat zjawisk zachodzących w przyrodzie i świecie byłaby znikoma. Na szczęście Powstały nowe zawody, które próbują radzić sobie z chaosem informacyjnego świata i zagubieniem w szumie informacyjnym. To bibliotekarze i brokerzy informacji starają się przebrnąć przez „apetyczne", kuszące reklamy informacji i dotrzeć do tego, co użytkownika interesuje najbardziej - treści, informacji samej w sobie. Niekiedy takie reklamy są przepełnione fałszem, który jest bardziej niebezpieczny niż informacja niekompletna, ponieważ istnieje ryzyko jego rozpowszechnienia bez zdawania sobie z tego sprawy. Przeciętny użytkownik Internetu często nabiera się na wizualny element stron WWW, bezwarunkowo ufa ich treści opierając się na nienagannej stronie formalnej danego źródła informacji. W środowisku Internetu przeciętny użytkownik tej ogromnej, nieogarniętej cybernetycznej przestrzeni zapełnionej informacjami spotyka się z informacją Przypadkową niemal na każdym kroku. Praktycznie przy włączeniu dowolnej internetowej przeglądarki użytkownik z każdej strony jest „bombardowany Przypadkową informacją. 15 Wiesław Babik - Człowiek w zderzeniu z informację w sytuacji nadmiaru i niedoboru informacji. Rzecz o zachowaniach informacyjnych w XXI wieku - spojrzenie z punktu widzenia ekologii informacji Zjawisko przypadkowości informacji jest przyczyną wielu zagrożeń. Często są to niepożądane treści, które wyświetlają się mimowolnie. Pojawiają się też różne kategorie informacji, które są zakazane, niemoralne, nieetyczne i mające negatywny wpływ na człowieka. Chodzi tu przede wszystkim o treści pornograficzne, sadystyczne, brutalne. Informacja przypadkowa okazuje się w niektórych miejscach zupełnie niepotrzebna, stając się zwykłym śmieciem egzystującym w środowisku Sieci. Manuel Castells i wielu innych naukowców zajmujących się Internetem uważa, że Internet jest największym na świecie śmietnikiem [13]. Informacja przypadkowa nie zawsze jest informacją ekologiczną, godną zaufania. Tego rodzaju informacja nie jest bagatelizowana przez ekologię informacji, wręcz przeciwnie - jest przedmiotem szczególnego zainteresowania tej dyscypliny, gdyż zagrożenia pochodzą także ze strony informacji przypadkowej. Taka informacja bowiem często przyciąga z powodu jej atrakcyjności, kontrowersyjności, treści, która niekiedy okazuje się nieprawdziwa. Innym zagrożeniem jest zwykłe odwrócenie uwagi od pierwotnego celu wyszukiwania informacji, a także wywołanie rozkojarzenia i braku skupienia, co powoduje małą efektywność pracy ze źródłem informacji. W swym ogólnym kształcie Internet umożliwia otwarte publikowanie i wykorzystywanie treści. Otwartość ta jednak powoduje duży stopień nieuporządkowania, dynamikę i interaktywność, co wymusza na użytkownikach odejście od dawnych przyzwyczajeń informacyjnych opartych na uporządkowanym, stałym i mało zróżnicowanym środowisku informacyjnym. Niezbędne stają się umiejętności, które ułatwiałyby skuteczne poruszanie się po tak szybko rozwijającym się obszarze. Znamiennym symbolem dzisiejszych czasów, w których dokonuje się ewolucja społeczeństwa konsumpcyjnego, zalewanego monstrualnymi ilościami informacji, prezentowanymi w postaci różnorakich komunikatów jest proces wypierania tekstu przez obraz. W obecnej kulturze przez wzgląd na „magiczną" i „magnetyczną" moc obrazu ikoniczność stanowi sztandarową formę komunikacji. Jest ona charakterystyczna nie tylko dla komunikacji międzykulturowej, ale i globalnej. Wizualna forma komunikacji jest stale promowana. Pretenduje ona do zastąpienia komunikatu tekstowego, gdyż w znaczny sposób przewyższa go łatwością odbioru, niweluje bariery językowe oraz w większym stopniu przekracza bariery kulturowe. Komunikat wizualny stanowi doskonały środek manipulacyjny w wyniku skondensowania informacji. 16 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym Nadmiar informacji zagrożeniem dla człowieka Nadmiar informacji, często będący skutkiem multiplikacji informacji, jest niekiedy generowany w celu wywołania tzw. chaosu informacyjnego, który sprawia, że odbiorca traci wrażliwość na wiadomości dla niego istotne i ważne. Informacje przekazywane w nadmiarze, w celu spowodowania chaosu informacyjnego traktowane są jako sposób "manipulowania informacją. Przytoczone wcześniej a opracowane przez M. Golkę zestawienie cech społeczeństwa informacyjnego niesie ze sobą zarówno szanse, jak i zagrożenia. Zagrożenia intelektualne są generowane przez: problemy z selekcjonowaniem informacji przy zbyt dużym jej napływie. Umysł w takich sytuacjach ma trudności z wyborem odpowiednich informacji w przypadku, gdy za dużo informacji jest przyjmowanych i interpretowanych. Pojawia się wówczas powierzchowność w przyswajaniu informacji, występuje brak analizy źródeł informacji a akceptacja informacji następuje na tzw. „pierwszy rzut oka"; nadmiar informacji kształtuje człowieka intelektualnie płytkiego. Przez natłok informacji następuje blokada w prawidłowym i efektywnym kształtowaniu się intelektu ludzkiego; wiedza niewłaściwie przyjmowana, w odbiegających od normy proporcjach sprawia, że człowiek gubi się w informacyjnym świecie. Nie potrafi znaleźć prawdziwych i cennych wartości, trudno mu odróżnić prawdę od fałszu, jego hierarchia wartości jest zachwiana, jest niestabilny emocjonalnie. lak pokazują liczne badania, najwięcej zagrożeń dla harmonii środowiska lnforrnacyjnego ludzi wypływa ze złego i szkodliwego działania, a także niePrawidłowego użytkowania technologii informacyjnych i komunikacyjnych Ze szczególnym naciskiem na Internet [22]. W środowisku Sieci trudno jest Poprawnie określić jakość informacji oraz jej wartość. Trudno też ocenić, czy dane Zr°dł° informacji jest kompletne i wartościowe. Przeglądanie wszystkich informacji na dany temat w Internecie jest praktycznie niemożliwe, gdyż jest to zbyt duży zasób lnformacji, a przeszukanie ich wszystkich graniczy z cudem. Ekologia informacji wskazuje jak mądrze wybierać informacje, jak dokonywać oceny źródeł elektronicznych, Jak ustalać i sprawdzać odpowiedzialność i afiliację twórców informacji. Zwraca też uWagę na t0) £e ze środowiskiem informacyjnym człowieka trzeba postępować tak, jak Ze srodowiskiem naturalnym. Trzeba je pielęgnować i dbać o nie. 17 Wiesław Babik - Człowiek w zderzeniu z informacją w sytuacji nadmiaru i niedoboru informacji. Rzecz o zachowaniach informacyjnych w XXI wieku - spojrzenie z punktu widzenia ekologii informacji Wpływ barier informacyjnych na zachowania informacyjne Z potrzebami i zachowaniami informacyjnymi ściśle związane jest pojęcie barier informacyjnych, stąd często autorzy piszą o barierach w kontekście potrzeb lub zachowań informacyjnych. „Bariery utrudniają rozpoznanie lub uświadomienie sobie potrzeb, utrudniają poszukiwanie informacji" [39, s. 19]. Bariera to przeszkoda utrudniająca lub uniemożliwiająca korzystanie z informacji bądź jej rozpowszechnianie. T. D. Wilson uważa, że bariery związane są bezpośrednio z cechami osoby poszukującej informacji, z otoczeniem, środowiskiem, z rolą społeczną pełnioną przez osobę, oraz warunkami zewnętrznymi, np. politycznymi, ekonomicznymi. Istotnym jest fakt, że bariery mają negatywny wpływ zarówno na potrzeby, jak i zachowania informacyjne. Mogą utrudniać uświadomienie potrzeby, bądź utrudniać poszukiwanie informacji [39]. Interesujące spojrzenie na bariery informacyjne prezentuje Tomasz Galewski wyróżniając następujące psychologiczne bariery informacyjne: przeciążenie informacyjne (ang. Information overload); umiejętności posługiwania się informacją (ang. Information literacy); problemy z pamięcią [16]. Warto pamiętać, że istnieją silne związki między zachowaniami informacyjnymi a potrzebami pomimo, że zdarzają się zachowania, które nie były spowodowane potrzebą. Potrzeby i zachowania łączą z kolei bariery informacyjne, występujące zarówno na etapie potrzeb, jak i zachowań. Naukowcy w rozważaniach nad zachowaniami informacyjnymi coraz częściej skupiają się na emocjach, nastrojach, motywacjach. Ich badanie pokazuje wpływ emocji i uczuć na procesy informacyjne [24]. W nauce o informacji problematyka emocji pojawia się przy okazji badań nad tymczasowymi miejscami informacyjnymi (information grounds). Analizie podawani byli uczestnicy powstających przypadkowo zbiorowisk (kolejka w sklepie, poczekalnia, ale również biblioteka) pod względem wpływu zainteresowań, motywacji, emocji, czy nastrojów na zachowania informacyjne, w szczególności zaś na wymianę informacji [24], W najnowszych opracowaniach dotyczących komunikowania się ludzi najczęściej wymienia się bariery: postrzegania, dotyczą interpretacji przekazywanej informacji; różne, mylne zrozumienie przekazu wiąże się z różnicami występującymi między nadawcą a odbiorcą komunikatu; 18 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym emocji - emocje negatywne, ale również pozytywne wpływają na odbierane komunikaty, ale również kształtują wysyłane; braku zaufania do komunikatu - przez co również wątpliwa wiarygodność nadawcy; szumu informacyjnego - zbyt dużo otrzymanych wiadomości względem możliwości ich przetworzenia, brak selekcji informacji; sprzecznych komunikatów niewerbalnych; nieumiejętność słuchania - wybiórcze słuchanie, skupienie na adekwatnej reakcji; zniekształcenia - celowe manipulowanie informacją przez nadawcę; językowe - żargon, język techniczny. Tymczasem „bez racjonalnie ukształtowanej sfery informacyjnej nie może efektywnie funkcjonować współczesne społeczeństwo, państwo - jego administracja, nauka i szkolnictwo, kultura, gospodarka narodowa i siły zbrojne" [17, s. 42]. Przykładem zdominowania dzisiejszego obrazu świata przez informację i różnego rodzaju technologie jest fakt pojawiania się chorób informacyjnych, wywoływanych źle Zorganizowanym przepływem informacji, który prowadzi do stresu i frustracji [6; 7]. C° ciekawe, zarówno przyczyną chorób, jak i „lekarstwem" na informacyjne dolegliwości Jest informacja. Tu rośnie ranga posiadania kluczowych kompetencji informacyjnych, charakteryzuj ących się świadomością roli i znaczenia informacji: umiejętności Selekcji informacji pochodzących z różnych, często niespójnych i zróżnicowanych Zr°deł informacji; umiejętności doboru właściwych środków w procesie gromadzenia, Przechowywania i udostępniania informacji [6]. Społeczeństwo informacyjne stawia przed obywatelami cywilizacyjne wyzwania, głównie w zakresie wiedzy, kompetencji, umiejętności korzystania z dobrodziejstw ery informacyjnej. W związku z tym nie można skupiać uwagi tylko na kształceniu nrniejętności informacyjnych, lecz trzeba koncentrować się na sposobie korzystania z Powszechnie dostępnej informacji oraz na tworzeniu wspólnych zasobów sieciowych. Kompetencje informacyjne (ang. Information literacy) skupiają się na zawartości ^formacji, komunikacji, wyszukiwaniu informacji i jej ocenie. Jest to zespół umiejętności umożliwiających rozpoznanie zapotrzebowania na informację oraz jej anzację, ocenę i efektywne wykorzystanie. To on „stanowi podstawę kształcenia Zl twórczych, umiejących dostosować się do zmian spowodowanych szybkim tempem r°zwoju technologii informacyjno-komunikacyjnych" [9]. Co istotne, obecnie uważa się g° za fundamentalny składnik wykształcenia traktowany na równi z umiejętnością C2ytania czy pisania. 19 Wiesław Babik - Człowiek w zderzeniu z informacją w sytuacji nadmiaru i niedoboru informacji. Rzecz o zachowaniach informacyjnych w XXI wieku - spojrzenie z punktu widzenia ekologii informacji Jest faktem, że nigdy dotąd rozwój informacji nie odbywał się w sposób tak dynamiczny i jednocześnie chaotyczny. Atomizacja informacji i duszący dym, tworzący smog informacyjny, powodują szereg skrajnie odmiennych zachowań informacyjnych użytkowników informacji, którzy daremnie próbują radzić sobie z zewsząd otaczającym ich szumem informacyjnym. Powszechnie stosowane sposoby używane w zmaganiu się z natłokiem informacji takie, jak wielozadaniowość czy strategia minimalnego zaspokojenia, okazują się mało efektywne. Ba, czasami nawet prowadzą do patologii stanów psychicznych i fizycznych. Wpływ na to mają czynniki psychologiczne, jak kompulsywne pocieszanie się informacją, świadome unikanie jej, przerośnięta potrzeba reakcji czy „bycia na bieżąco". Stan przeciążenia informacyjnego jest odczuciem subiektywnym i zależy m.in. od takich czynników, jak poziom kompetencji informacyjnych, zwłaszcza tych podstawowych, umiejętność poprawnego formułowania kwerend wyszukiwawczych. Ludzie różnią się od siebie pod wieloma względami, w tym zdolnością przetwarzania informacji. Są to indywidualne cechy każdego człowieka. Zarówno nadmiar, jak i deficyt informacji mają wymiar jednostkowy oraz organizacyjny. W przypadku nadmiaru informacji faktycznym problemem staje się stres informacyjny, kreowany przez nowoczesne sposoby zarządzania, wymagające szybkości w analizie danych i podejmowaniu wiążących decyzji, co skutkuje przeładowaniem pracą, nadmiernymi wymaganiami a w skrajnych przypadkach groźbą utraty stanowiska [25]. Przeciążenie informacją przeważnie powoduje zachowania defensywne, przyczynia się do chaosu i spadku kreatywności oraz podejmowania niewłaściwych decyzji. Nadmiar informacji okazuje się bardziej szkodliwy, niż jej niedobór. Inni twierdzą, że lepszy jest niedobór niż nadmiar informacji. Zdania w tym przedmiocie są podzielone [42]. Właściwa polityka informacyjna i edukacyjna powinny nie tyle dotyczyć rozwoju technologii informacyjnych i komunikacyjnych, co skupiać się na treści prezentowanych informacji i zarządzaniu nimi zgodnym z potrzebami informacyjnymi użytkowników [14]. Technologia sama w sobie nie jest winna zalewowi informacji - jest raczej czynnikiem, który umożliwia masowe rozpowszechnianie informacji przez każdego, kto posiada do tego odpowiednie chęci i narzędzia. Występujący wcześniej proces selekcji informacji i jej autorów, który występował przy pisaniu książek czy drukowaniu prasy ustąpił miejsca sytuacji, w której praktycznie każda osoba mająca dostęp do Sieci internetowej jest w stanie dodać nawet niewielki komentarz, który automatycznie powiększa liczbę informacji w ogóle. Eksplozja nieważnych, niezrozumiałych, nieaktualnych, fragmentarycznych, przypadkowo czy celowo nieprawdziwych informacji prowadzi do sytuacji, w której „zza drzew nie widać lasu". 20 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym Ekologia informacji sposobem równoważenia informacyjnego rozwoju człowieka i społeczeństwa Szereg niekorzystnych reakcji człowieka w odpowiedzi na zalew informacją, Przekonuje o dużym znaczeniu technik radzenia sobie z tą sytuacją. Rola w propagowaniu takich właśnie technik należy m.in. do bibliotekarzy i systemu edukacji, który Przejść powinien od tradycyjnego nauczania w stronę zapraszania uczniów do pracy z treścią i traktowania informacji jako przydatnego narzędzia, ocenianego w świetle rozwiniętych kompetencji informacyjnych [10; 29]. Prawidłowe podejście do informacji wedle zasad ekologii jest - co warto mocno podkreślić - zrównoważonym kompromisem pomiędzy osiągnięciami dzisiejszych czasów a wolnością jednostki ludzkiej, przejawiającą się w możliwości filtrowania otrzymywanych informacji, wykorzystywania ich w sposób w pełni świadomy oraz oceny ich jakości w świetle kompetencji informacyjnych i własnych faktycznych potrzeb. Jedną z polecanych w psychologii technik radzenia sobie ze stresem, w tym dresem wywołanym przez informację (stres informacyjny), jest metoda eliminowania niepewności. Polega ona na uzyskaniu takiej ilości informacji o sytuacji stresującej, która pozwala oswoić się z sytuacją i zredukować poczucie niepewności. Zarówno deficyt, jak i nadmiar informacji działają szkodliwie, generując napięcie mające Negatywny wpływ na użytkownika informacji [8]. Zjawisko niedoboru nie pozwala na uzyskanie dostatecznej informacji na temat sytuacji, a jej nadmiar prowadzi do trudnego do opanowania chaosu, który wzmaga poczucie zagubienia. Podobnie jak w psychologii kładzie się nacisk na odpowiednią higienę psychiczną, tak w ekologii informacji podkreśla się wagę higieny informacyjnej w ramach kultury informacyjnej, której zasad uczy nauka o informacji. W związku z powyższym rodzą się również pytania, na które odpowiedzi znajdują si? poza zakresem artykułu: w jaki sposób przekazywać wiedzę dotyczącą zasad ekologii informacji, w którym momencie edukacji należy wprowadzać takie treści, czy zajęcia 2 informatyki, języka polskiego czy też wiedzy o społeczeństwie, mogłyby przyczyniać się do wzrostu kompetencji informacyjnych uczniów, z których coraz większa liczba zostaje użytkownikami Internetu? Taką wiedzę należałoby propagować, jeśli nie w szkole podstawowej, to na pewno na studiach, które mają uczyć krytycznego i twórczego rnyślenia, analizowania informacji i wyciągania z nich właściwych wniosków. Pozostaje rnieć nadzieję, że wraz z rozwojem wiedzy na temat zagrożeń informacyjnych zwiększać się będzie również świadomość potrzeby ekologii informacji, co może przyczynić się efektywnego korzystania z dobra, jakim jest dostęp do różnego rodzaju informacji. 21 Wiesław Babik - Człowiek w zderzeniu z informację w sytuacji nadmiaru i niedoboru informacji. Rzecz o zachowaniach informacyjnych w XXI wieku - spojrzenie z punktu widzenia ekologii informacji Podsumowanie Przedmiotem artykułu były zachowania informacyjne człowieka w XXI wieku w typowych sytuacjach informacyjnych: nadmiaru i niedoboru informacji. Zostały one zaprezentowane w świetle ekologii informacji. Nadmiar informacji przerasta możliwości percepcji człowieka, nie mówiąc już o ich przetwarzaniu. Często też neutralizuje efektywne sposoby reagowania i działania człowieka przejawiające się w postaci zachowań informacyjnych. Niebezpieczny jest również niedobór informacji, co zwykle przekłada się na trudności w sferze decyzyjnej człowieka i konieczność podejmowania obarczonych większym ryzykiem decyzji w warunkach niekompletnej informacji. Obie sytuacje wywołują skrajne reakcje człowieka. Człowiek staje na informacyjnym rozdrożu. „Gdy występuje nadmiar informacji, stopień ich zrozumienia maleje wprost proporcjonalnie do wzrostu informacji - mając tę świadomość, należy więc do zdobywania informacji podchodzić rozsądnie" [42, s. 362]. Obecnie większość tworzonych systemów zdaje się przyjmować założenie, że problemem ich odbiorców jest niedobór informacji, a nie niedobór uwagi. Tymczasem ludzie faktycznie potrzebują lepszych sposobów agregacji informacji oraz filtrowania rzeczy nieistotnych lub nieadekwatnych. W drapieżnym świecie, w którym wiele osób informacją posługuje się jak rewolwerowiec, trzeba uczyć siebie i innych wartościowania i selekcji informacji, a także refleksyjności, solidności i umiarkowania. Rola nauczyciela ewoluuje od „dostawcy informacji" poprzez „menadżera procesu uczenia się" do „strażnika" bądź „obrońcy" ucznia/studenta przed przeładowaniem informacyjnym. Cenną pomoc oferuje ekologia informacji, proponując imperatyw równoważenia rozwoju i człowieka, społeczeństwa i środowiska, w którym funkcjonuje. 22 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym BIBLIOGRAFIA W- AUGUSTYNEK Andrzej. Mikrospołeczność informacyjna. Kraków: Wydawnictwo Naukowo-Dydaktyczne AGH 2001. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://winntbg.bg.agh.edu.pl/skrypty/0020/rozdz3.pdf. Stan z dnia 25.07.2013 (s. 63-90. Osobowościowe determinanty zachowań informacyjnych), te]- BABIK Wiesław, WARZYBOK Agnieszka. O niektórych zjawiskach towarzyszących odbiorowi informacji: percepcja informacji w świetle ekologii informacji. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.up.krakow.pl/ktime/ref2008/babik.pdf. Stan z dnia 25.07.2013. J- BABIK Wiesław. Ekologia informacji - wyzwanie XXI wieku. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.tuo.agh.edu.pl/wba.pdf. Stan z dnia 25.07.2013. W- BABIK Wiesław. Informacja i jej zagrożenia w społeczeństwie informacyjnym. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.tuo.agh.edu.pl/wb-informacja.pdf. Stan z dnia 25.07.2013. J- BABIK Wiesław. O natłoku informacji i związanym z nim przeciążeniu informacyjnym. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.up.krakow.pl/ktime/ref2010/babik.pdf. Stan z dnia 25.07.2013. [6j. BABIK Wiesław. O niektórych chorobach powodowanych przez informacje. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.up.krakow.pl/ktime/ref2006/Babik.pdf. Stan z dnia 25.07.2013. BABIK Wiesław. Uzależnienia od informacji - problem technologii informatycznych XXI wieku. „Edukacja. Studia-Badania-Innowacje"2010 Nr 2 (110) [Dodatek do numeru], s. 5-11. •J- BADKE William. Information overload? Maybe not. „Online Magazine" 2010 Vol. 34 No. 5, p. 52-54. BATOROWSKA Hanna. Kultura informacyjna w perspektywie zmian w edukacji. Warszawa: Wydawnictwo SBP 2009, 544 s. ISBN 978-83-61464-10-5. J- BATOROWSKA Hanna. Od alfabetyzacji informacyjnej do kultury informacyjnej: rozważania o dojrzałości informacyjnej. Warszawa: Wydawnictwo SBP 2013, 155 s. ISBN 978-83-61464-87-7. J- batorski Dominik, w morzu informacji. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://academia.pan.pl/dokonania/ophp?id=637&jezyk=pl. Stan z dnia 30.07.2013. [12]. BAWDEN David, ROBINSON Lyn. The dark side of information: overload, anxiety and other paradoxes and pathologies. „Journal of Information Science" 2008 Vol. 20, p. 1-12. 23 V Wiesław Babik - Człowiek w zderzeniu z informacją w sytuacji nadmiaru i niedoboru informacji. Rzecz o zachowaniach informacyjnych w XXI wieku - spojrzenie z punktu widzenia ekologii informacji [13]. CASTELLS Manuel. Społeczeństwo sieci. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2007, 532 s. ISBN 978-83-01-15148-5. [14]. FAZLAGIĆ Jan Amir. Zjawisko „nadmiaru informacji" a współczesna edukacja. „E-mentor" 2010 Nr 4 (36). [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.e-mentor.edu.pl/artykul/index/numer/36/id/773. Stan z dnia 25.07.2013. [15]. FIDEL Raya. Humań Information Interaction: An Ecological Approach to Information Behavoiur. Cambridge MA: The MIT Press 2012, 348 pp. ISBN 978-0-262-01700-8. [16]. GALEWSKI Tomasz. Psychologiczne bariery informacyjne w społeczeństwie informacyjnym. „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego" 2012 Nr 721. „Studia Informatica" Nr 29, s. 185-197. [17]. GOBAN-KLAS Tomasz, SIENKIEWICZ Piotr. Społeczeństwo informacyjne: szanse, zagrożenia, wyzwania. Kraków: Wydawnictwo Fundacji Postępu Telekomunikacji 1999, 159 s. ISBN 83-86476-19-2. [18]. GODBOLD Natanya. Beyond information seeking: towards a generał model of information behaviour. „Information Research" 2006 Vol. 11 no 4. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://InformationR.net/ir/ll-4/paper269.html. Stan z dnia 25.07.2013. [19]. GOŁKA Marian. Bariery w komunikowaniu i społeczeństwo (dez) informacyjne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2008, 281s. ISBN 978-83-01-15663-3. [20]. GOŁKA Marian. Manipulacja a demokratyzacja w społeczeństwie informacyjnym. „Przegląd Zachodni" 2006 R. 62 Nr 4, s. 25-42. [21]. INDYKA-PIASECKA Agnieszka. Model użytkownika w internetowych systemach wyszukiwania informacji. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://dbc.wroc.pl/Content/1514/Indyka-Piasecka_A.pdf. Stan z dnia 25.07.2013. [22]. JUSZCZYK Stanisław. Człowiek w świecie elektronicznych mediów - szanse i zagrożenia: (o problemach tworzącego się społeczeństwa informacyjnego). Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego 2000, 215 s. ISBN 83-226-0956-6. [23]. KAMIŃSKA-CZUBAŁOWA Barbara. Zachowania informacyjne w życiu codziennym: wybrane aspekty. [W:] M. Próchnicka, A. Korycińska-Huras, (red.) Między przeszłością a przyszłością. Książka, biblioteka, informacja naukowa -funkcje społeczne na przestrzeni dziejów. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 2007, s. 195-202. ISBN 978-83-233-2429-4. [24], KRAKOWSKA Monika. Koncepcja tymczasowych miejsc informacyjnych („information grounds") i rola emocji w badaniach zachowań informacyjnych użytkowników. [W:] Kocójowa M. (red.) Biblioteki, informacja, książka: interdyscyplinarne badania i praktyka w 21 wieku (w dziesięciolecie śmierci prof. dra hab. Wiesława Bieńkowskiego). [Dokument elektroniczny], Kraków: INIB UJ 2010. [CD-ROM], /y 24 -____________Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym t25l ledzińska Maria. Człowiek współczesny w obliczu stresu informacyjnego. Warszawa: Instytut Psychologii PAN 2009, 225 s. ISBN 978-83-85459-91-0. [26]. LEM Stanisław. Cyberiada. Wyprawa szósta, czyli jak Truri i Klapaucjusz demona drugiego rodzaju stworzyli, aby zbójcę Gębona pokonać. Kraków: Wydawnictwo Literackie 2001, 595 s. ISBN 83-08-02932-9. [27], LESZCZAK Oleg, LESZCZAK Świetlana. Infotainment: informacja - rozrywka - manipulacja (stereotypy kulturowe i językowe społeczeństwa informacyjno-konsumpcyjnego). [W:] DZIENIKOWSKA Jolanta (red.) Książka, biblioteka, informacja - między podziałami a wspólnotą. Kielce: Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej im. Jana Kochanowskiego 2007, s. 447-461. ISBN 978-83-7133-331-6. oj- MALHOTRA Yogesh. Information ecology and knowledge management. Towards knowledge ecology for hyperturbulent organizational environments. [In:] Encyclopedia of Life Support Systems (EOLSS). Oxford (UK): UNESCIO/Eolss Publishers 2002. [29], MATERSKA Katarzyna. Rola bibliotek w rozwiązywaniu informacyjnych Problemów współczesności. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http;//jjk.nazwa.pl/ensil/index2.php?option=com_content&do _pdf=l&id-88. Stan z dnia 25.07.2013. UJ- MATERSKA Katarzyna. Człowiek a informacja. Wybrane aspekty zachowań informacyjnych. [W:] LEOŃCZUK Jan (red.) Od księgoznawstwa przez bibliotekoznawstwo do nauki o informacji XXI wieku: księga pamiątkowa dedykowana prof. Annie Sitarskiej. Białystok: Książnica Podlaska im. Łukasza Górnickiego 2007, s. 197-208. ISBN 978-83-60368-66-4. J- MATERSKA Katarzyna. Informacja w organizacjach społeczeństwa wiedzy Warszawa: Wydawnictwo SBP 2007, 405 s. ISBN 978-83-89316-85-1. ^]. McDONALD Jackie, BATH Peter, BOOTH Andrew. Information overload and information poverty: challenges for healthcare service managers? „Journal of Documentation" 2011 Vol. 67 No. 2, p. 238-263. ^]. NIEDŻWIEDZKA Barbara. Modyfikacja modelu zachowań informacyjnych. T. D. Wilsona w świetle wyników badania zachowań informacyjnych menadżerów. "Zagadnienia Informacji Naukowej" 2002 Nr 1, s. 22-33. J- SILVEIRA Teresa. How to effectively use information in digital enyironment? [In:] 17th annual BOBCATSSS symposium (Bobcatsss 2009: „Challenges for the New Information Professional"), Porto (Portugal), 28-30 January 2009. Conference Paper. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://eprints.rclis.org/12950/. Stan z dnia 25.07.2013. 25 Wiesław Babik - Człowiek w zderzeniu z informacją w sytuacji nadmiaru i niedoboru informacji. Rzecz o zachowaniach informacyjnych w XXI wieku - spojrzenie z punktu widzenia ekologii informacji [35]. SYNEK Pavel. Psychological Aspects of Information Behaviour. Abo Akademi University 2010, 19 s. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://eprints.rclis.Org/14280/l/Synek_-_Psychological_aspects_of_information_ behaviour_-_essay.pdf. Stan z dnia 25.07.2013. [36], SZMIGIELSKA Barbara, WOLSKI Karol, JASZCZAK Aleksandra. Modele wyjaśniające zachowania użytkowników Internetu. „E-mentor" 2012 Nr 3 (45). [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.e-mentor.edu.pl/drukuj/artykul/numer/45/id931. Stan z dnia 25.07.2013. [37]. SZPUNAR Magdalena. Internet - medium informacji versus dezinformacji. „E-mentor" 2007 Nr 2 (19). [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://e-mentor.edu.pl/drukuj/artykul/numer/19/id/410. Stan z dnia 25.07.2013. [38]. SZYDA Mariola. Data smog - wyzwanie dla bibliotekarzy. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.ebib.info/publikacje/matkonf/matl7/szyda.php. Stan z dnia 25.07.2013. [39], ŚWIGOŃ Marzenna. Bariery informacyjne - podstawy teoretyczne i próba badań w środowisku naukowym. Warszawa: Wydawnictwo SBP 2006, 224 s. ISBN 83-89316-64-1. [40]. TADEUSIEWICZ Ryszard. W dymie i we mgle... [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.solidarnosc.org.pl/~ksn/Docs/rystad.pdf. Stan z dnia 25.07.2013. [41]. TAFILOWSKI Piotr. Szybkość informacji. „Folia Bibliologica" 2009 Vol. LI, s. 25-41. [42]. TOMASZUK Anna. Niedobór a nadmiar informacji - różnice i podobieństwa. „Zeszyty Naukowe Politechniki Białostockiej. Ekonomia i Zarządzanie" 2005 Z.10, s. 357-364. [43], VAKKARI Pertti. Trends and approaches in information behavior research. „InformationResarch" Vol. 13 No 4. Paper 361. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://informationR.net/ir/13-4/paper361.html. Stan z dnia 25.07.2013. [44], WIATRÓW Marcin: Czy o nadmiarze informacji należy pisać w tonie alarmistycznym? [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://cyberbadacz.republika.pl/nadmiar.html. Stan z dnia 25.07.2013. [45]. WILSON TOM D. Humań Information Behaviour. „Informing Science". Special Issue on Information Science Research 2000 Vol. 3 No 2, p. 49-55. [46], WOŹNIAK-KASPEREK Jadwiga. Problemy nauki i praktyki informacji. Wybór subiektywny. „Przegląd Informacyjno-Dokumentacyjny CONIW" 2009 Nr 1 (304), s. 7-18. 26 Beata Taraszkiewicz Akademia Pomorska Słupsk cyberprzemoc - wirtualne ciosy, prawdziwe rany! „Przemoc nie jest oznakę siły, lecz słabości" Bł. ks. Jerzy Popiełuszko Nowe, elektroniczne media: komputer, Internet i telefon komórkowy całkowicie 1 nieodwracalnie zmieniły oblicze współczesnego świata. Z jednej strony otworzyły dla nas nowy, wspaniały cyberświat z jego mnóstwem niezwykłych możliwości, z drugiej zaś stały się źródłem wielu negatywnych zjawisk i niebezpieczeństw. Najgroźniejszym 2 nich jest cyberprzemoc1 (ang. „cyberbullying"), czyli stosowanie agresji przy użyciu nowoczesnych środków komunikacji (tzw. nowych mediów) dokonywane najczęściej Poprzez: nękanie, zastraszanie, wyśmiewanie, ujawnianie tajemnic czy kradzież cudzej tożsamości. Terminu „cyberbullying" na określenie aktu agresji dokonanego przy pomocy nowych mediów użył po raz pierwszy w 2004 roku Bill Belsey - Kanadyjczyk, który )est również twórcą pierwszej strony internetowej poświęconej cyberprzemocy (www.cyberbullying.ca) [1]. Obok pojęcia cyberprzemoc, w literaturze używane zamiennie synonimy tego słowa: cybernękanie, cyberprześladowanie, cyberagresja, elektroniczna agresja oraz termin cybermobbing, który odnoszony jest cyberprzemocy, ale dokonywanej przez długi okres czasu. O cyberprzemocy mówi się obecnie bardzo dużo, być może dlatego, że stanowi ona coraz bardziej powszechne zjawisko. Sprzyjają temu następujące czynniki: • ciągły i niezmiernie szybki rozwój nowych technologii (dzięki telefonom komórkowym i miniaturyzacji urządzeń każdy z nas może być paparazzi), • zjawisko „always on" („ciągle podłączeni do Sieci ) - stała dostępność ofiar, • anonimowość sprawcy, pozorny brak identyfikacji dający poczucie bezkarności; 1 Pojęcie „cyberprzemoc", zostało zaproponowane jako odpowiednik angielskiego terminu cyberbullying w 2007 roku przez Łukasza Wojtasika, autora wielu publikacji i akcji poświęconych bezpieczeństwu dzieci w Internecie, między innymi koordynatora programu „Dziecko w Sieci . 27 Beata Taraszkiewicz - Cyberprzemoc - wirtualne ciosy, prawdziwe rany! • nieograniczona lub „niewidoczna" publiczność; • niejawność komunikacji online (brak nadzoru dorosłych np. rodziców); • dystans między sprawcą a ofiarą; • efekt „kabiny pilota bombowca" (sprawca nie widzi negatywnych skutków swoich działań) [2, s.65]. W literaturze przedmiotu, jako pierwszy, znany przypadek cyberprzemocy podaje się rozpowszechnienie filmu z udziałem japońskiego ucznia, który nagrano podczas jego pobytu w szkolnej szatni (2000 r.) [17]. Jednak najbardziej znany jest przypadek Ghyslaina Raza, chłopca, który naśladując jednego z bohaterów filmu „Gwiezdne wojny" odtworzył i nagrał ze swoim udziałem scenę walki, w której zamiast świetlnego miecza użył przyrządu do zbierania piłek golfowych (tzw. wędki). Jeden z kolegów Ghyslaina znalazł film w szkolnej szatni i umieścił go w Internecie bez zgody chłopca w kwietniu 2003 roku. Nagranie od razu zyskało wśród internautów ogromną popularność2 a tym samym stało się dla nich inspiracją do wielu parodii i przeróbek. Jednocześnie film znany pod tytułem „Star Wars Kid" uzyskał wiele negatywnych, złośliwych a nawet agresywnych komentarzy (np. sugerujących chłopcu popełnienie samobójstwa). Z powodu tych komentarzy i ostracyzmu szkolnego środowiska Ghyslain przeżył załamanie nerwowe, wielokrotnie zmieniał szkołę i przez wiele lat leczył się psychiatrycznie. Tyle historia a dziś? Dziś jak już wspomniano, o cyberprzemocy słyszymy bardzo często. Mimo że jest przestępstwem stała się trwałą częścią nowego cyberświata. Jednak skoro cyberagresja jest tak powszechna, należy zadać pytanie - jak postrzega ją współczesne społeczeństwo? Czy zdaje sobie sprawę z zagrożeń, jakie ona niesie ze sobą? Oto kilka przykładowych cytatów dotyczących tego zagadnienia znalezionych w Sieci: „cyberprzemoc to społeczny terror z wykorzystaniem nowoczesnych technologii...", „cyberprzemoc jest jedną z najgorszych form nienawiści...", „cyberprzemoc jest jak gwałt..." Jak widzimy dzisiejsze społeczeństwo trafnie uważa, że akt cyberagresji to terror, nienawiść, gwałt. Tymczasem w oczach sprawców, cyberprzemoc to tylko „niewinne", nieszkodliwe zachowania. Jednak skutki tych „niewinnych" zachowań są dla ofiar bardzo poważne lub wręcz tragiczne: zaburzenia psychiczne, depresje a nawet samobójstwa. Oto kilka przykładów z ostatniego roku: 2 sierpnia 2013 roku 14-latka Hannah Smith z Wielkiej Brytanii popełniła samobójstwo po serii negatywnych komentarzy na portalu Ask.fm. Wśród nich znalazły się m.in. i takie: „ty obrzydliwa k..„ idź się zabić, wszyscy będą szczęśliwi", „krowo", „gruba szmato", „żebyś zachorowała na raka" [16]. 2 Ocenia się, że do chwili obecnej film ten miał około milliard odsłon. 28 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym Hannah to, co najmniej siódma, znana ofiara cyberprzemocy na portalach sPołecznościowych (głównie portalu Ask.fm), która w ciągu ostatniego roku popełniła samobójstwo. W kwietniu 2013 roku zabił się 15-letni Josh Unsworth (Wielka ®rytania) a w 2012 roku dwie nastoletnie siostry z Irlandii: 13-letnia Erin Gallagher (październik 2012 roku) oraz jej 15-letnia siostra Shannon (dwa miesiące po śmierci siostry, grudzień 2012 roku). Wcześniej, w 2012 roku samobójstwo popełniły także Ciara Pugsley, 15-latka z Killargue w Irlandii (wrzesień 2012 roku) oraz 16-letnie: Amanda Todd z Kanady (październik 2012 roku) i Jessica Laney z USA (grudzień 2012 roku). Są to tylko najbardziej znane i spektakularne przypadki samobójstw dokonanych z Powodu cyberprzemocy obecnej w Internecie, lecz jest ich z pewnością o wiele więcej. Znaczący jest fakt, że aż cztery z wymienionych powyżej ofiar spotkały się z cyberagresją na stronie Ask.fm. Jest to serwis społecznościowy, który został utworzony w 2010 roku na Litwie. Miał on początkowo działać w formie portalu, na którym można byłoby zadać każde pytanie i otrzymać od inernautów odpowiedź. W rzeczywistości jednak zamiast zadawać pytania i odpowiadać na nie, internauci w większości wyrażali swoje negatywne opinie na temat pytających lub też zadawali im pytania wyłącznie obraźliwe. W ten sposób Ask.fm przekształcił się w portal promujący nienawiść. Jednak, mimo niezbyt dobrej opinii oraz medialnego ostracyzmu jego popularność jest ogromna, codziennie korzysta z niego aż 13,2 min użytkowników a w sumie 60 min osób na całym świecie [15]. Jednak Ask.fm nie jest na pewno jedynym serwisem społecznościowym, na którym obecna jest cyberprzemoc, np. z raportu „2012 Teen Internet Behavior Study firmy McAfee wynika, że Facebook, jeden z najpopularniejszych wśród nastolatków portali społecznościowych jest przez 93% z nich wskazywany jako miejsce, gdzie spotkał s^ z cyberprzemocą [14]. Od cyberprzemocy nie są też wolne inne serwisy (Twitter, %Space) czy też popularna w Polsce Nasza Klasa (NK). O skali obecności zjawiska cyberprzemocy świadczy też fakt, że według portalu wirtualnemedia.pl już prawie co czwarty nastolatek padł jej ofiarą [10]. Przemoc istnieje na świecie od czasu, kiedy istnieje ludzkość, tymczasem 0 cyberprzemocy zaczęto mówić dopiero od niedawna. Możemy powiedzieć, że pojawiła się °na w momencie, kiedy powstały nowe media (komputer, Internet, telefon komórkowy) s. 53]. Nic zatem dziwnego, że to właśnie one są najczęściej wykorzystywane do aktów elektronicznej agresji3, groźniejszej nawet od agresji „realnej . W tym miejscu należałoby zapytać, dlaczego cyberprzemoc obecna w nowoczesnych mediach od niedawna jest uważana za groźniejszą od „normalnej" przemocy, obecnej od zawsze? Według Dariusza Jędrzejko i Agnieszki Taper niebezpieczeństwa i zagrożenia, jakie niosą ze sobą najnowsze środki komunikacji a zwłaszcza komputer i Internet są groźniejsze, ponieważ Czasami sprawcy wykorzystują do tego celu również aparaty fotograficzne, kamery, dyktafony oraz inne urządzenia. 29 Beata Taraszkiewicz - Cyberprzemoc - wirtualne ciosy, prawdziwe rany! poprzez powtarzalność zachowań i treści budują w użytkownikach (szczególnie młodych) przekonanie, że to co robi się przy ich pomocy jest nieszkodliwe i akceptowane przez innych. Po drugie media te dostarczają przeogromną ilość różnorodnych, czasem niewłaściwych informacji, do odbioru których dzieci i młodzież nie są przygotowane ani intelektualnie, ani emocjonalnie. Rodzi to, prawdziwe i wymierne problemy psychiczne oraz emocjonalne, jakimi są choroby informacyjne, takie jak np. stres informacyjny czy erotomania internetowa. Po trzecie, wirtualna rzeczywistość a szczególnie gry komputerowe zmieniają nastawienie społeczeństwa do przemocy. Agresja pokazywana w mediach staje się często środkiem do osiągnięcia celu, jej używanie jest nagradzane (np. poprzez punkty i dodatkowe opcje w grze), co może spowodować, że młodzież w późniejszym życiu zacznie naśladować zachowania agresywne i będzie się z nimi identyfikować. Po czwarte, ogromna ilość scen przemocy obecna w środkach masowego przekazu (np. wirtualne akty agresji w grach, w których dzieci i młodzieży biorą udział nawet miliony razy) powoduje desyntezyzację, czyli odwrażliwienie i zobojętnienie odbiorców na agresję. Nie bez znaczenia jest również fakt, że nowe media pozwalają na ukrycie lub zmianę tożsamości osób z nich korzystających, dając przy tym pozorne poczucie bezkarności oraz powodują szybsze „dorastanie" dzieci i młodzieży [7, s. 25,73-75]' Należy również pamiętać o tym, że cyberagresja jest groźniejsza od agresji „realnej"> ponieważ materiały stanowiące jej źródło mogą być dostępne dla wielu osób przez długi okres czasu, a w niektórych przypadkach ich usunięcie jest nawet niemożliwe (po usunięciu z jednego miejsca w Sieci, pojawiają się w innym). Wymienione powyżej czynniki niewspółmiernie mocno sprzyjają wzrostowi agresji w społeczeństwie a szczególnie jej wirtualnej postaci - cyberagresji, która może przybierać różnorodne formy, z których najpopularniejsze to: • wojna na obelgi -flaming-, • prześladowanie (mobbing elektroniczny) - harassment; • oczernianie, poniżanie - denigration; • podszywanie się, kradzież tożsamości - impersonation; SZCZEGÓLNIE NIEBEZPIECZNE! • ujawnianie, pozyskiwanie tajemnic - outing; • wykluczenie, ostracyzm - exclusion; • cybernękanie, śledzenie - cyberstalking; • „radosne okładanie" - happy slapping, „podskakiwanie"- hopping; • agresja techniczna np. bombing. Wszystkie te formy wirtualnej przemocy niosą ze sobą wymierne szkody w psychice i sferze emocjonalnej ofiar [12, s. 106-110]. Według Fundacji Dzieci Niczyje najbardziej pospolitą odmianą cyberprzemocy wśród młodzieży jest wulgarne wyzywanie (47%)' 30 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym Rys.l. Dzieci w Sieci DZIECI W SIECI - dręczą nauczycieli i okradają rodziców NEGATYWNE DOŚWIADCZENIA t Polski miało negatywne doświadczenia w internecie Prawie miało co najmniej jedne- poważne negatywne doświadczenie &p, &&}%&$ od mm$o $0 czynlema z. ose^sIgK*-wiednimi t?esdami: lub znala^O się w sytuacjach, z którymi nie potrafiły sobie pórad&M rodzkdw* których dzieci padły ofiarą przestępczości internetowej, sami jej doświadczyli! poHkiCh śt>ię Je] ofiara pofcfc«cfe Aawczyswjfr vi«fQs», zę; s«-rw $c«owych <.*vo*cn ? rt>Kz*ctim comasj.} iii? w *zkof.icf! edukacji r.a [(jT? : Cnto prawda o polskich dzieciach w sieci - dręczą nauczycieli i okradają rodziców °^ent elektroniczny]. Tryb dostępu: http://tech.wp.pl/kat, 1009785, title, Cala-prawda-o-~dzieciach-w-sieci-drecza-nauczycieli-i-okradaia-rodzicow, wid, 14069945,wiadomość. -drecza-nauczycieli-i-okradaj c html?ticaid-1119cb. Stan z dnia 16.08.2013 31 Beata Taraszkiewicz - Cyberprzemoc - wirtualne ciosy, prawdziwe rany! ośmieszanie, poniżanie i upokarzanie (21%) a także straszenie i szantaż (16%). Okazuje się przy tym, że ponad połowa badanej młodzieży (52%) miała do czynienia z przynajmniej jednym rodzajem werbalnej przemocy w Internecie lub poprzez komórkę, przy czym 25% respondentów stwierdziło, że był to przypadek jednorazowy a jeśli już dotknęła ich przemoc werbalna, to najczęściej (52%) miało to miejsce kilkakrotnie, a nierzadko (30%) aż ponad 5 razy [18]. Co dziwne, według badań Eu Kids Online, aż 40% cyberagresorów stało się równocześnie ofiarami cyberagresji ze strony innych użytkowników Sieci [8]. Ofiarami, jak i sprawcami cyberprzemocy są najczęściej młodzi ludzie, jednak zjawisko cyberprzemocy dotyka również dorosłych. Często jej ofiarami stają się np. osoby znane, tzw. celebryci, osoby zupełnie przypadkowe, na które sprawca przypadkowo natrafił w Sieci, grupy osób np. fani jakiegoś zespołu lub... nauczyciele [9, s. XIII]. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na zjawisko cyberprzemocy skierowanej przeciwko nauczycielom, tzw. „cyberbaiting" („bait" - dręczenie, zakładanie przynęty na wędkę). Z badań Massachusetts Aggression Reduction Center (MARC) przy Bridgewater State University w USA wynika, że aż 19,5% chłopców oraz 13% dziewcząt ze szkoły średniej zrobiło zdjęcie lub nagrało film z udziałem swojego nauczyciela (bez jego zgody) [5] a tylko 2,3 % zostało na tym przyłapanych [6]-Zjawisku temu sprzyja wręcz nieograniczony dostęp uczniów do nowoczesnych technologii, znajomość ich możliwości (często o wiele wyższa niż u nauczycieli) a także świadomość anonimowości i przynależności do grupy, która automatycznie powoduje u sprawcy obniżenie poczucia odpowiedzialności za swoje czyny. Z raportu Norton Online Family (producent oprogramowania firmy Norton pozwalającego na kontrolę rodzicielską działań dzieci w Internecie) wynika, iż 21% (jeden na pięciu) nauczycieli stał się ofiarą cyberprzemocy lub też zna nauczyciela, który stał się ofiarą takiej przemocy [13]. Z powodu nasilania się tego zjawiska, coraz większa liczba nauczycieli (67% według raportu firmy Norton) [5] przestaje korzystać z portali społecznościowych oraz ogranicza przyjmowanie do grona znajomych swoich uczniów. Dzieje się tak głównie z obawy przed aktami cyberagresji, która może przyjmować różne formy, np. ośmieszania pedagoga poprzez doprowadzenie go do stanu irytacji a następnie rejestrowania jego zachowania telefonem komórkowym. Kolejnym krokiem dręczyciela jest najczęściej publikacja nagrania w Internecie a tym samym kolejne ośmieszenie nauczyciela. W tym miejscu spiralę „nienawiści" jest już bardzo trudno zatrzymać, ponieważ jeśli nagranie znajdzie się w Internecie „rozprzestrzenia się jak rak". Trzeba jednak pamiętać również i o tym, że nowoczesne technologie używane czasem przez uczniów do ośmieszania nauczycieli pozwoliły równocześnie na ujawnienie przemocy stosowanej przez pedagogów wobec uczniów oraz ukazały wiele negatywnych zachowań, których świadkami do tej pory byli tylko młodzi ludzie. 32 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym Kolejną bardzo groźną formą cyberprzemocy, która przynosi śmiertelne żniwo Wsród młodzieży jest sexting. Sexting polega na przesyłaniu i publikowaniu erotycznych Zdj?ć bez zgody osób, które na tych zdjęciach widnieją. Najczęściej, nieświadoma Zagrożenia osoba przesyła swoje erotyczne zdjęcia nowo poznanej osobie lub swojemu Partnerowi a ten bez jej zgody zamieszcza je w Internecie (bardzo często ma to Bejsce )ako akt zemsty tuż po zakończeniu związku). O tym, jak groźny jest sexting swiadczy fakt, że w wielu przypadkach kończy się samobójstwem. Najgłośniejszą ofiarą teJ formy cyberprzemocy jest 18-letnia Amerykanka, Jessie Logan. Jej kompromitujące, nagie zdjęcia wysłał wszystkim znajomym były chłopak dziewczyny. Jessie nie wytrzymała kpin, negatywnych komentarzy oraz prześladowania i powiesiła się kilka ^lesięcy po publikacji zdjęć w Internecie. Tragiczna historia Jessie obiegła cały świat, na naszym rodzimym gruncie również nie brakuje dramatycznych przykładów. aj ardziej znana jest historia 14-letniej Ani z Gdańska, która w 2006 roku popełniła Samobójstwo po tym, jak koledzy na oczach całej klasy próbowali ją rozebrać, a potem 14 rnul°Wali scenę gwałtu, którą nagrali telefonem komórkowym. Następnego dnia, -latka po tym jak dowiedziała się o rozpowszechnieniu filmu powiesiła się na skakance. °> ze sytuacja wydarzyła się w szkole, podczas lekcji, w czasie gdy nauczyciel wyszedł z sali, nikt z kolegów i koleżanek Ani skutecznie nie przeszkodził sprawcom w lch haniebnym procederze. Historia polskiej 14-latki jest tragiczna, lecz niestety, zjawisko sextingu dotyka Jraz to młodsze dzieci, np. w USA głośna stała się również historia samobójstwa letniej Hope Witsell (w 2009 roku), po tym jak jej zdjęcie topless zostało zamieszczone *nternecie. Oczywiście problem ten dotyczy również dorosłych. Ostatnio świat obiegła ^adomość o śmierci Emmy Jones, brytyjskiej nauczycielki pracującej w Abu Dhabi, ra wypiła - świadomie lub przypadkowo - żrący płyn, tuż po tym jak jej nagie zdjęcia rafiły do Internetu. O tym, jak poważny i szeroki jest problem sextingu świadczy fakt, że w trakcie n przeprowadzonych przez Donalda Strassberga i Ryana McKinnona ^niwersytecie Utah wśród 606 nastolatków w wieku 14-18 lat stwierdzono, że prawie 0 uczniów wysłało swoje erotyczne zdjęcia przez telefon komórkowy, a prawie dwa ^zy tyle przyznało, że otrzymało takie zdjęcia od innych. Co gorsze, aż 25% uczniów, °rzy otrzymali tego typu zdjęcie przekazało je innym osobom [11]. Sexting jest bardzo poważnym problemem, jednak inną, szczególnie niebezpieczną, ^iewinną rozrywką" rozpowszechniającą się w cyberprzestrzeni jest tzw. „hejting" - (ang. e ~ nienawidzić), polegający na celowym zamieszczaniu złośliwych, bezwzględnych, ienawistnych komentarzy lub informacji. Hejtowanie to dziś zjawisko powszechne, 33 Beata Taraszkiewicz - Cyberprzemoc - wirtualne ciosy, prawdziwe rany! niestety dla osób słabych psychicznie, które stały się ofiarami tego procederu może ono okazać się drogą do samounicestwienia (tak jak to się stało z wspomnianymi powyżej nastolatkami). Z hejtingiem powiązany jest „flaming" (flame war), czyli wojna na obelgi polegająca na celowym wysyłaniu serii wrogich, obraźliwych informacji np. na forum, listę czy grupę dyskusyjną oraz tzw. „trolling" (od ang. „trolling for >> fish" - metoda łowienia ryb na haczyk, błystkę), polegający na „zarzucaniu przynęty w postaci różnorodnych, nieprzyjaznych zachowań wobec innych użytkowników dyskusji, które mają na celu zakłócanie jej przebiegu poprzez wywołanie u nich negatywnych emocji a tym samym podobnych komentarzy. Osoby trollujące nazywane są trollami w odwołaniu do skandynawskiej mitologii, w której są to brzydkie, złośliwe i mało inteligentne stworzenia, wyglądem przypominające człowieka. Przykłady hejtowania, trollingu czy flamingu znajdziemy na bardzo wielu stronach, forach i czatach internetowych. Przykładowo felietonistka Jemima Lewis zwróciła uwag? na jak to nazwała „zdumiewające chamstwo", z jakim spotykają się na stronie Mumsnet rodzice o odmiennych poglądach na wychowanie. Kiedy jedna z matek, wyraziła niezadowolenie, że w szkole jej córki dyskutuje się o homoseksualiźmie, dowiedziała si?> że jest „homofobem", „głupią cipą", i że powinna "wyjechać i zamieszkać z Amiszam1' skoro nie potrafi żyć w dzisiejszym świecie" [4]. To tylko jeden z niewielu przykładów ze świata, lecz na rodzimym gruncie też można spotkać hejting, trolling czy flaming' wystarczy wejść na którykolwiek z profili polskich celebrytów. Jak widzimy cyberagresja przybiera wciąż nowe i bardziej groźne formy przynoszą wymierne, realne skutki: problemy psychiczne, załamania nerwowe, samobójstwa' Pamiętajmy o tym, że wirtualne ciosy powodują w sercach i umysłach ludzi realne rany, które bardzo trudno wyleczyć. Bądźmy zatem cyberekologiczni i zminimalizuj#1) ryzyko cyberprzemocy pamiętając o zasadach bezpiecznego korzystania z nowych mediów i ochronie swojej prywatności: Internet nigdy nie zapomina! Raz zamieszczona informacja, zdjęcie lub fil**1 może w nim istnieć zawsze! Wbrew pozorom, w Internecie nie jesteśmy anonimowi! Nasza działalność zostawia ślad a zamieszczone informacje dotyczące nasZ^1 prywatności mogą zostać wykorzystane przeciwko nam. Wirtualna przemoc powoduje prawdziwe skutki! Na szczęście coraz częściej sprawcy cyberprzemocy są odnajdywani i suroW3 karani zgodnie z prawem. 34 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym BIBLIOGRAFIA: W- BELSEY Bill. Cyberbullying: An Emerging Threat to the "Always On" Generation. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.cyberbullying.ca/pdf/Cyberbullying_Article_by_Bill_Belsey.pdf. Stan z dnia 12.08.2013. [2]. BĘBAS Sylwester. Patologie społeczne w Sieci. Toruń: Wydawnictwo Edukacyjne »Akapit" 2013, 226 s. ISBN 978-83-63955-11-3. te]- Cała prawda o polskich dzieciach w sieci - dręczą nauczycieli i okradają rodziców. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://tech.wp.pl/kat,1009785,title,Cala-pr awda-o-polskich-dzieciach-w-sieci-dr ecza-nauczycieli-i-okradaj a-rodzicow,wid, 14069945,wiadomość.html?ticaid=1119cb. Stan z dnia 12.08.2013. ^1- COLVILE Robert. Sieć niskich instynktów. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://wiadomosci.onet.pl/prasa/siec-niskich-instynktow/5y9dm. Stan z dnia 15.08.2013. J- GORDON Sherri, What is Cyberbaiting and How to Prevent It? [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://bullying.about.eom/od/Cyberbullying/a/ What-Is-Cyberbaiting-And-How-To-Prevent-It.htm. Stan z dnia 12.08.2013. JAMES, Susan Donaldson. Cyberbaiting on the Rise as Teacher Tantrums Posted to YouTube [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://gma.yahoo.com/ cyberbaiting-rise-teacher-tantrums-posted-youtube-213036412.html. Stan z dnia 12.08.2013. JĘDRZEJKO Mariusz, TAPER Agnieszka. Dzieci a multimedia. Wyd. 2 zmień. 1 poszerz. Warszawa: Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR; Dąbrowa Górnicza: r Wyższa Szkoła Biznesu 2012, 146 s. ISBN 978-83-7545-370-6. KIRWIL Lucyna. Kilka mitów o dzieciach w Internecie. Wyniki EU Kids Online. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.lse.ac.Uk/media@lse/ research/EUKidsOnline/ParticipatingCountries/PDFs/PL%20Kilka.pdf. Stan r z dnia 15.08.2013. KOWALSKI Robin M., LIMBER Susan P., AGATSON Patricia W. Cyberprzemoc wsród dzieci i młodzieży. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego j 2°10, 238 s. ISBN 978-83-233-2907-7. Nastolatki znęcają się nad sobą na Facebooku. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://wiadomosci.onet.pl/nastolatki-znecaja-sie-nad-soba-na-[lll ^ace^°°ku/48sn2. Stan z dnia 12.08.2013. P°LUS Sarah. Teen Sexting In NH Whats Going On With Our Kids and What ^°u Can Do! [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.upstatenh. c°ni/Lifestyles/TeenSextingInNH.html. Stan z dnia 12.08.2013. 35 Beata Taraszkiewicz - Cyberprzemoc - wirtualne ciosy, prawdziwe rany! [12]. PYŻALSKI Jacek. Agresja elektroniczna wśród dzieci i młodzieży. Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne 2011, 164 s. ISBN 978-83-7489-244-5. [13]. SMOLLIN Melanie. Cyberbaiting: a New Teen Trend That Humiliates Teachers. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.takepart.com/ article/2011/12/07/cyberbaiting-teens-find-high-tech-ways-humiliate-teachers. Stan z dnia 15.08. 2013. [14]. Teens hide their online behawior. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.kidsandmedia.co.uk/teens-hide-their-online-behaviour/. Stan z dnia 13.08.2013. [15]. Tvn24. Powiesiła się, bo szydzili z niej w internecie. Szukają autorów obraźliwych wpisów, portal przekaże dane. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-swiata,2/powiesila-sie-bo-szydzili-z-niej-W' internecie-szukaja-autorow-obrazliwych-wpisow-portal-przekaze-dane,345992- html. Stan z dnia 15.08.2013. [16]. WILGOCKI Michał. 14-latka zabiła się przez komentarze na portalu. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://wyborcza.p1/l,75248,14399529,14_latka^ zabila_sie_przez_komentarze_na_portalu.html. Stan z dnia 14.08.2013. [17}. WOJTASIK Łukasz. Cyberprzemoc - charakterystyka zjawiska, skala problemu, działania profilaktyczne. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://webcontrol.pl/art/cyberprzemoc.pdf. Stan z dnia 15.08.2013. [18]. WOJTASIK Łukasz. Przemoc rówieśnicza a media elektroniczne. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://dzieckowsieci.fdn.pl/badania-0. Stan z dnia 12.08.2013. 36 Paweł Kisiel ^Kademia Pomorska Słupsk Problem archiwizowania i wartościowania informacji w Internecie j "^I wiek, w porównaniu z wiekiem XX jest okresem największego w historii u zkości ogromu informacji dotyczących każdej dziedziny życia a publikowanych udostępnianyCłi w Internecie. Jeszcze nigdy tak wiele aspektów życia nowoczesnych ^Połeczeństw, w tym dostęp i poszukiwanie informacji, nie opierało się o globalną sieć ernet jak dzisiaj. Int. czasu ery Internetu, rozwoju jego możliwości i potencjału jako Sieci powstałej i rozbudowywanej w celach wojskowych a następnie cywilnych w Stanach n°czonych Ameryki Północnej w drugiej połowie XX wieku, informacja ytworzona przez człowieka była publikowana w materiałach drukowanych - książki, asopisma, ustawy, dokumenty urzędowe, gazety codzienne i magazynowana ^ e Wszystkim w magazynach kancelarii, archiwów państwowych i królewskich, -tekach na masową skalę dla szerszego grona późniejszych odbiorców lub / atnych (w archiwach rodowych, bibliotekach osób i firm prywatnych a także Urnysłach członków starszyzny plemion lub pojedynczych wsi afrykańskich był najdawniejsze dzieje swojego ludu itp.). Informacja przechowywana I na n°śnikach papierowych, pergaminowych, kamiennych, rzadziej papirusowych czywiście w pamięci ludzkiego umysłu. Dostęp do niej był możliwy poprzez kupno e y> książki, pójście do biblioteki, archiwum bądź poprzez przekaz audiowizualny radiu i telewizji. W XX wieku informację zaczęto przechowywać na nowych nośnikach takich płyty winylowe, szelakowe4, taśmy magnetyczne, kasety audio, wideo, taśmy 4 fłyta szelakowa - rodzaj płyty gramofonowej pokrytej szelakiem. Szelak jest to żywiczna wydzielina owadów (czerwców lakowych), które pasożytują na drzewach w lasach tropikalnych głównie Indii i Tajlandii. Szelak P° przetworzeniu stosowany był do pokrywania płyt gramofonowych od końca XIX do połowy XX wieku. zelak był także głównym składnikiem laku do pieczęci. 37 Paweł Kisiel - Problem archiwizowania i wartościowania informacji w Internecie szpulowe komputerowe i dźwiękowe, magnetyczne dyski twarde, dyskietki różnych formatów. Natomiast w drugiej połowie XX wieku zaczęto używać płyt CD i DVD - przystosowanych do odtwarzania i używania w dużej mierze na sprzęcie komputerowym, w tym zdobywających popularność komputerach osobistych [1, s. 70]-Celem tegoż magazynowania dokumentów było i jest zachowanie tożsamości historycznej i kulturowej danego narodu lub istnienia danej państwowości a także sprawne funkcjonowanie systemu prawnego w danym państwie - np. potwierdzenie dawnych przywilejów i statusu różnych grup społecznych, stanu posiadania, budowanie dorobku kulturowego i naukowego itd. Do czasu powstania Internetu funkcjonował tylko jeden wzór archiwizowania informacji uznanych za wartościowe przez odpowiednie komisje archiwalne, biblioteczne, ministerialne, ustawy i przepisy. Wzór był bardzo prosty. Człowiek tworzył dokument zawierający informację, jeżeli informacja została uznana za wartościową, była zapisywana na trwałym nośniku fizycznym (książka, płyta, taśma, dysk). Kolejnym ważnym elementem WZORU było wartościowanie, czyli decyzja o tym, czy informacja ma byc zachowana na wieki, czy na krótszy okres np. 25, 50 lat z możliwością udostępniania czytelnikowi, badaczowi lub po prostu osobie poszukującej informacji. W ten sposób informacja jako książka, płyta, taśma, dysk została zachowana dla potomności fizycznie np. w magazynie biblioteki, gdzie można ją „dotknąć". Aby wzór mógł funkcjonować, musiał być on uregulowany prawnie w postaci ustaw: np. polskiej „Ustawy o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach z dnia 14 lipca 1983 r.", „UstaWY 0 bibliotekach z 27 czerwca 1997 r.", brytyjskiego „Freedom of Information Act 2000 > amerykańskiego „Freedom of Information Act", przepisów i rozporządzeń wydanych przez organy państwowe (bo tylko takie mogą zagwarantować nieprzerwaną możliwość archiwizowania informacji dzięki stałym zasobom finansowym). Lata 90. XX wieku przyniosły zupełnie nowe możliwości publikowani 1 udostępniania informacji na skalę światową w postaci rozwoju Internetu. Już wted/ każdy, kto miał dostęp do łącza internetowego mógł wymieniać się wiadomością^1 poprzez pocztę elektroniczną email, publikować informacje na swojej stroni internetowej, chłonąć informacje ze stron WWW z całego świata. W drugiej połoW^ lat 90. XX wieku, kiedy to zasoby Internetu były już przeogromne, zaczęto zadawac sobie pytanie jak trwała jest informacja w Internecie i czy informacyjne zasoby Sie^1 trzeba w specjalny sposób archiwizować a ponadto czy są one w tej sieci bezpieczni Rządy i odpowiednie ministerstwa a także organizacje pozarządowe państw Europy Zachodniej, krajów skandynawskich, Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej' Australii podejmowały na mniejszą lub większą skalę programy mające na cel11 zachowanie choćby część zasobów światowego Internetu. 38 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym Do najbardziej znanych i udanych przedsięwzięć archiwizacji informacji lnternetowych XX i początków XXI wieku zaliczyć powinniśmy serwis Wayback Machinę stworzony przez amerykańską organizację pozarządową Internet Archive (www. archive.org), Australia Web Archive, szwedzki Kulturarw3, Tasmanian Web Archive, Web Archive [3, s. 2-3]. Zatrzymajmy się na chwilę przy UK Web Archive. Jest to archiwum Internetu prowadzone przez British Library. Brytyjska Biblioteka Narodowa §rorriadzi informacje w różnych formatach zapisu od wielu stuleci. Kierownictwo ^fitish Library podjęło na początku 2013 roku decyzję o rozpoczęciu archiwizacji cHgle zmieniających się zasobów internetowych. W ramach tego planu archiwizowane ^ają być wszystkie wartościowe brytyjskie strony internetowe rządowe, i prywatne hewslettery, błogi, e-booki a także wpisy na Twitterze wpływowych Brytyjczyków j^P" arystokratów, polityków, muzyków, ludzi z pierwszych stron gazet, którzy tworzą 1SL°rię tego kraju). Jednym z przykładów przemawiających za podjęciem tego kroku ^ fakt, iż wiele istotnych informacji dotyczących współczesnej historii Wielkiej ytanii zawartych w błyskawicznie zmieniającym się Internecie np.: terrorystycznych ^arrLachów bombowych w Londynie w 2005 r. zniknęło ze stron internetowych, choć a lat wcześniej można było mieć do nich dostęp [2]. ^ poniższym artykule zajmę się problemem archiwizowania i wartościowania irnacji w Internecie na przykładzie Polski. Poruszę tu sprawę tego co jest w Polsce chityizowane w Internecie, czy w ogóle cokolwiek jest archiwizowane, co powinno Int a ^ ^t0 ^CSt odPowiedzialny za archiwizację zasobów polskiej części ernetu, a także podejmę problem oceny stron internetowych na przykładzie kilku nad 1 stron Pod względem wartości informacji na nich umieszczonych. Mam ^va / ' tCn artykuł stanie się przyczynkiem do dyskusji i rozważań nad problemem °Sci°wania informacji podczas ich poszukiwania do celów przede wszystkim u^rrnacyjnych i naukowych. Ponadto przedstawię pomysł i logo certyfikatu . Wlającego użytkownikowi sieci Internet wyszukiwanie informacji wiarygodnych e nych. Moim marzeniem jest, aby ten artykuł przeczytali nie tylko naukowcy po*** Ze środowiskiem bibliotekarskim i archiwistycznym, którym tak bliskie jest ^ informacji, lecz także ludzie zajmujący się innymi dziedzinami życia któ e§°^n°ści młodzież, dla której Internet jest nieodłącznym elementem życia i bez ^ go wielu z nich nie wyobraża sobie nawet jednego dnia życia. Mimo swojej swobody info°rzystaniu z dobrodziejstw Internetu, młodzi ludzie w gąszczu różnego rodzaju źródj1130^ n*C Potra^4 skorzystać z bogatej oferty Sieci ograniczając się do jednego nie cj0 a Zarzucani reklamami, nierzetelnymi, niekompletnymi informacjami, Clerają do wielu istotnych, wartościowych stron. 39 Paweł Kisiel - Problem archiwizowania i wartościowania informacji w Internecie Problem archiwizowania informacji w Internecie na przykładzie Polski Kiedy po raz pierwszy usłyszałem o ekologii informacji a było to kilka tygodni temu nie zdawałem sobie sprawy, że ten temat i problematyka jest już dosyć dobrze znana w Polsce. Przeglądając liczne artykuły naukowe pracowników bibliotek i akademickich ośrodków naukowych dochodzę do wniosku, iż wciąż niewiele zrobiono-aby zarchiwizować polskie strony internetowe uznane za wartościowe (w szczególność1 niepaństwowe). W ostatnich kilku latach napisano w Polsce wiele artykułów dotyczących inicjatyw i projektów archiwizowania informacji w Internecie na przykładzie krajów Europy Zachodniej, Wielkiej Brytanii, USA, Australii i innych. Jednak Polska na tle innych krajów rozwiniętych wymienionych powyżej wypada na chwilę obecną bardzo słabo. Pierwsze pytanie jakie powinniśmy sobie postawić brzmi: Dlaczego powinniśmy archiwizować Internet? Odpowiedź jaka nam się nasuwa mimowolnie to: A dlaczego nie-Dlaczego mamy nie archiwizować takiej kopalni informacji i danych jaką jest Internę*' Przecież od wieluset lat zachowujemy dla potomności w naszych archiwach pisrt^ urzędowe królów polskich, gromadzimy dokumentację prawną, katastralną, księg1 stanu cywilnego, w formie papierowej i nie tylko. Dlaczego zatem nie archiwizować informacji zawartej w Internecie - Sieci, w której dostęp do informacji jest o wiel£ łatwiejszy i tańszy, praktycznie nieograniczony dla wielu ludzi na całym świecie. Druga odpowiedź na powyższe pytanie to: nieograniczone wieloma czynnika#11 możliwości publikowania informacji w Internecie. Jeśli dziś chcemy opublikować i wydać swój artykuł, przewodnik, książkę, staje przed nami mnóstwo problemów i komplikacji. Musimy posiadać przede wszystkim spory zasób funduszy, gdyż sam0 napisanie tekstu jest niczym w porównaniu z opłaceniem edycji tekstu, formy wydania wydruku w pożądanej ilości woluminów, stworzenia projektu okładki, zrobienia dobrej jakości fotografii, itd. Wiele z tych problemów znika, jeśli chcemy publikować swoj? twórczość w Internecie. W Internecie mamy do wyboru wiele sposobów publikacj1 swojej twórczości, możemy założyć darmowego błoga, komentować bieżące informacji na portalach Twitter bądź Facebook, publikować na darmowych stronach internetowych lub wykupić domenę za bardzo niewielkie pieniądze w porównaniu do kosztó^ jakie musielibyśmy ponieść, aby opublikować swoje dzieło w wielu egzemplarzach w tradycyjnej, papierowej formie. Nie będę pisał tu o doskonale dziś widocznej przewad^ Internetu nad tradycyjnymi źródłami informacji takimi jak telewizja, gazety, czasopism^' dzienniki, bo wszyscy dziś doskonale o tym wiemy, obserwując znikanie wielu tytułów gazet w formie papierowej i ich metamorfozę do wersji elektronicznej. Stacje telewizyjni 40 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym r°Wnież inwestują w przekaz swojego sygnału w Internecie, aby poszerzyć grono widzów, gdyż dziś wielu młodych ludzi, zakładając swoje gospodarstwa domowe posiada przede Wszystkim komputer i połączenie z Internetem, nie posiadając przy tym telewizora. ^arn będąc młodą osobą nie oglądam telewizji, nie posiadam nawet telewizora a swój informacyjny zaspokajam przeglądając wyłącznie zasoby Internetu. Co więcej Wle^e osób wstając codziennie rano, zamiast jak dawniej biec do kiosku po plik gazet, w^cza swój komputer i przegląda najnowsze doniesienia z kraju i ze świata, korzystając przy tym między innymi z polskich popularnych internetowych portali informacyjnych ^akich jak www.wp.pl,www.onet.pl,www.interia.pl,www.gazeta.pl itd. Podsumowując dotychczasowe rozważania dochodzimy do oczywistego wniosku, lZ *nternet posiada cechy nośnika danych i informacji a jednocześnie jest środkiem ndywidualnej komunikacji i masowego przekazu, z którego korzysta każdego ^ la o wiele więcej osób niż z zasobów bibliotek i archiwów w Polsce każdego dnia. pojawia się pierwszy problem a zarazem kolejny z argumentów „za" w kwestii archiwizowania zasobów Internetu. Jak pisze w swoim artykule Lidia Derfert-Wolf Przeciętne życie strony internetowej trwa ok. 50 dni, 44% witryn internetowych Zr>ika w ciągu roku, 80% wszystkich stron internetowych jest aktualizowanych Większość danych w nich zawartych znika [3, s. 1]. Kiedy studiowałem podyplomowo archiwistykę na Uniwersytecie Warszawskim, dowidziałem się, że średnia długość zycia strony internetowej to ok. 75 dni. Problem życia i „śmierci" strony internetowej ^raz z informacjami na niej zawartymi polega na tym, że kiedy nowe artykuły lub e są dodawane przez moderatorów strony, stare lub nieaktualne są usuwane, ■*az też Ni nf°i"macje wydrukowane i zawarte w formie papierowej gazety są archiwizowane też na krótki okres czasu są przenoszone do archiwum tej strony internetowej. J-ty większość z tych informacji bezpowrotnie ginie. Dla przykładu te same rrnacje wydrukowane i zawarte w formie papierowej gazety są archiwizowane hotekach i archiwach, a co za tym idzie, ich żywotność i dostępność dla czytelnika ^ ydowanie się wydłuża. A oto kilka przykładów „znikania" stron internetowych, infre Znam z w^asneg° doświadczenia. Kiedy dwa lata temu pracowałem w punkcie dot maC^ turystycznej w Słupsku, jednym z moich zadań było pisanie artykułów ko szlaków turystycznych i zabytków Ziemi Słupskiej. Wiele razy przy tym i ,r.Z^Sta^em ze strony internetowej prowadzonej przez znanego słupskiego pasjonata ta^. 0ryka, który zamieszczał na niej wiele interesujących informacji. W tym roku idz' Zarn^erza^em z tej strony skorzystać, lecz niestety dostęp do tej strony a co za tym le do informacji historycznych na niej zawartych okazał się niemożliwy. W oknie jesj. ^ arki widniała informacja, iż strona o podanym adresie nie istnieje a domena a^o na sPrzedaż. Najczęstszą przyczyną „śmierci" strony jest nieopłacenie za nią lamentu, bądź po prostu jej zamknięcie. Cenne informacje, najczęściej istniejące nej kopii giną w takiej sytuacji bezpowrotnie. Najpopularniejszym widokiem jaki 41 Paweł Kisiel - Problem archiwizowania i wartościowania informacji w Internecie możemy zobaczyć w przeglądarce internetowej, kiedy poszukiwana przez nas strona już nie istnieje jest znany wszystkim błąd „404 Not Found"5. Najlepszą odpowiedzią na pytanie: dlaczego powinniśmy archiwizować Internet jest zatem fakt, że każdego dnia na świecie bezpowrotnie giną bardzo cenne informacje na różnych stronach internetowych. Najczęściej nie posiadają one swojego papierowego odpowiednika ani kopii i nie mają szansy zostać zarchiwizowane w sposób tradycyjny. Drugie ważne pytanie, jakie należy sobie postawić brzmi - co powinno byc archiwizowane? Powinniśmy archiwizować wszystko co zostanie uznane przez odpowiednio do tego wykwalifikowane komisje za wartościowe, celem zachowania tego dla przyszłych pokoleń. Idąc za tokiem rozumowania i działaniami Brytyjczyków i Amerykanów, którzy jak już wspomniałem na początku tego artykułu archiwizuje całość swojej części Internetu (między innymi domeny zakończone na .uk .us), także w Polsce powinno się archiwizować nie tylko domeny państwowe jak czyni to obecnie Narodowe Archiwum Cyfrowe, lecz też prywatne. Na temat archiwizacji zasobów Internetu w Wielkiej Brytanii pisałem już w pierwszej części tego artykułu, dlatego warto wspomnieć tu jeszcze o archiwizowaniu Internetu w USA. W Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej sprawa archiwizacji jest znana od bardzo dawna. Zasoby Internetu są tam archiwizowane przez instytucje państwowe oraz w dużej mierze prywatni Największą organizacją archiwizującą zasoby Internetu w USA jest Internet Archive Wayback Machinę (www.archive.org). Szczególnie polecam odwiedzenie tej domeny-gdyż jest ona gigantyczną kopalnią wiedzy o USA i całym świecie. W tym największym archiwum elektronicznym znaleźć można informacje w różnych formatach zapisu, teksty pisane, filmy, pliki muzyczne, stare nagrania radiowe i telewizyjne itd. Są to dokumenty z różnych okresów historii - współczesne, sprzed II Wojny Światowej, z I Wojny Światowej a nawet wcześniejsze. Przeglądając Internet Archive znalazłem między innym1 takie perełki jak: krótki film-relację z wyścigu samochodu marki Chevrolet z bojerem na zamarzniętym Jeziorze Michigan z roku 1935 a także film dokumentujący działania wojenne konfliktu japońsko-chińskiego z roku 1938 [5]. 5 Kod błędu odpowiedzi HTTP informujący, że klient jest w stanie komunikować się z serwerem ale nie może znaleźć żądanego pliku. Do najważniejszych przyczyn pojawiania się tego błędu należą: nazwa pliku został3 zmieniona, plik został przeniesiony do innej lokalizacji lub został usunięty, żądany plik jest tymczaso^ niedostępny w związku z konserwacją, aktualizacją. Microsoft. Pomoc techniczna. [Dokument elektronicznym Tryb dostępu: http://support.microsoft.com/kb/248033/pl. Stan z dnia 29.09.2013. 42 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym Archiwizowanie Internetu w Polsce Archiwizacją Internetu w Polsce zajmuje się m. in. Narodowe Archiwum Cyfrowe. ar°dowe Archiwum Cyfrowe jest archiwum centralnym, które powstało w 2008 roku Przekształcenia dawnego Archiwum Dokumentacji Mechanicznej. Finansowane ^est ze Skarbu Państwa. Archiwum to archiwizuje i udostępnia tylko państwowe ^r°ny internetowe. Prowadzi także działania dotyczące digitalizacji cennych zbiorów a naszego kraju. Na stronie internetowej NAC (Narodowego Archiwum Cyfrowego) j~najduje się baza, w której można znaleźć i oglądać tysiące zdjęć zdigitalizowanych ^ 2 zarchiwizowanych, dotyczących historii Polski przedwojennej, z końca XIX wieku i początków XX wieku wraz z opisami. Baza ta jest wciąż opracowywana, §dyż wiele zdjęć nie posiada poprawnych opisów: dotyczących ich stanu fizycznego, °^u Powstania, postaci na nich przedstawionych itp. Drugim ważnym elementem ^ iania NAC jest Archiwum Internetu. Jest to polskie archiwum stron internetowych. estety archiwizowane są tylko strony internetowe posiadające domenę państwową, p SZczególności strony internetowe wszystkich archiwów państwowych, kancelarii rezydenta, Premiera, Sejmu i Senatu, Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych. Int ^ ^°^sce istnieje w chwili obecnej ogromna potrzeba archiwizacji prywatnej części i i 6rnetu' Wbrew pozorom jest to część Sieci, w której zawarta jest wiedza unikatowa z° cenna. Do jednej z takich stron wartych zarchiwizowania można zaliczyć ^ ? www.kolejkamarecka.pun.pl. Jest to strona internetowa prowadzona przez warzyszenie Obrony Pozostałości Warszawy. Na tym portalu znajduje się obecnie °Podobnie największy w Polsce zbiór cennych fotografii z Getta Warszawskiego starej przedwojennej Warszawy. Strona obsługuje także forum, gdzie zalogowani ^ ownicy, najczęściej pasjonaci historii Warszawy, wymieniają się poglądami, ? Starczają nowe zdjęcia, opisują zdjęcia już znajdujące się na serwerze, włącznie -p^aw^0P0d°bną nazwą ulicy, rokiem, postaciami znajdującymi się na danej fotografii. ^ strony jak ta powinny zostać przede wszystkim zarchiwizowane, aby zachować 3 tożsamość narodową i pamięć o historii naszego kraju. Decyzje o archiwizowaniu P^yWatnp»" / eJ części Internetu w Polsce powinny zostać podjęte jak najszybciej, gdyż może dn' rZ^° ta^' m°derator wyżej opisywanej strony internetowej nie zapłaci pewnego ^ za użytkowanie domeny i ogrom dokumentów oraz wiedzy dotyczącej naszej 0rii zniknie bezpowrotnie. 43 Paweł Kisiel - Problem archiwizowania i wartościowania informacji w Internecie Problem wartościowania informacji w Internecie Kiedy musimy rozwiązać jakiś problem czy znaleźć odpowiedź na nurtujące nas pytanie sięgamy do różnorodnych źródeł informacji. Jeszcze kilka lat temu poszukując informacji sięgnęlibyśmy do słownika, encyklopedii PWN, publikacji naukowej w podręcznej biblioteczce, lub udalibyśmy się do czytelni w bibliotece i tam wertowalibyśmy zakurzone tomiska w nadziei, że odnajdziemy odpowiedź na nurtujące nas pytania. Dziś pierwszym miejscem, w jakim szukamy informacji' jeśli mamy pod ręką smartfon bądź komputer osobisty jest Internet. Wpisując hasło w jedną z popularnych wyszukiwarek internetowych (Google, Bing) otrzymamy dziesiątki tysięcy propozycji wypozycjonowanych stron internetowych z odpowiedzią na nasze zapytanie. Na przykład po wpisaniu w wyszukiwarkę Google.pl słowa „samochód" wyświetla się na pierwszym miejscu definicja tego pojęcia w Wikipedii (www.wikipedia.pl) a następnie widzimy portale oferujące sprzedaż samochodów części, marki samochodów, wiadomości o samochodach itd. Problem dla osoby poszukującej wartościowej informacji pojawia się wtedy, gdy ma wybrać między setkami stron tę, w której znajdzie najbardziej wartościowe i odpowiednie dla siebie informacje (czyli pertynentne i relewantne). Jeśli jest specjalistą - naukowcem z danej dziedziny to nie będzie miała problemu z wyborem najbardziej wartościowej informacji' lecz jeśli nie jest znawcą tematu to stanie przed poważnym problemem. W ten sposób doszliśmy do jednego z największych problemów związanych z Internetem, problem11 wartościowania informacji. Aby informacja spełniała swoją funkcję jak pisze Katarzyn3 Materska w swojej pracy pt.: „Informacja w organizacjach społeczeństwa wiedzy", musi posiadać odpowiednie cechy, do których zaliczamy między innymi: dyspozycyjność-aktualność, prawdziwość, poprawność, wierność, rzetelność, dokładność, użyteczność wiarygodność, selektywność, kompletność, terminowość, komunikatywność jednoznaczność i dostępność, poufność, obiektywność i kompatybilność [7, s.88-90]' Wiele informacji zamieszczonych na stronach internetowych a w szczególność1 na portalach informacyjnych nie posiada wyżej wymienionych cech wartościowej informacji. Wielu użytkowników Internetu skarży się na nieadekwatność tytułu stron) lub artykułu do jego treści, co wprowadza użytkowników w błąd, przez co tracą on1 cenny czas. Na potwierdzenie powyższych wniosków wszedłem w środę 18 wrześni 2013 roku na główną stronę Wirtualnej Polski - jednego z najpopularniejszy^1 ogólnokrajowych polskich portali informacyjnych. Tam zostałem zarzucony ogrom^ ilością kolorowych reklam zasłaniających mi pierwszoplanowe informacje, tak „ważne dla naszego kraju, jak np.: „Lech Wałęsa zerwał kontakty z córką", „Namiętnos^ wpędziła ich do rowu", „Najgrubsze koty Internetu", „Teraz ujawnił co tam się działo > „O krok od tragedii, śmiercionośne znalezisko w metrze" i wiele innych o podobnej treść1 Ogólnokrajowe, duże portale informacyjne powinny ze szczególną starannością db^ 44 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym 0 jakość i użyteczność podawanych na głównej stronie informacji i ich właściwy dobór, P° to by nie wyglądały jak strony z zwartością plotkarską (np. sławny „Pudelek"). Do najczęstszych błędów występujących przy publikacji informacji w Internecie należy nierzetelność i niedokładność osób piszących artykuły oraz opieranie się tylko na jednym (często mało wiarygodnym) źródle informacji itp. Według Katarzyny ^aterskiej najważniejszą funkcją informacji jest odwzorowanie rzeczywistości [7, s. 230]. ■tymczasem wiele informacji w Internecie jest kopiowanych i przenoszonych bezmyślnie W *nne miejsca (często z błędami). Informacja publikowana w Internecie podobnie w przypadku innych kanałów komunikacyjnych przechodzi drogę od nadawcy odbiorcy, jednak pomiędzy nadawcą a odbiorcą mogą nastąpić zakłócenia ^ transporcie tej informacji. Poniższy rysunek obrazuje ten proces. Rys. 1. Droga informacji od nadawcy do odbiorcy DROGA INFORMACJI NADAWCA -> ODBIORCA ZAKŁÓCENIA - Świadome - Nieświadome Źródło: Opracowanie własne £ ^sród tych zakłóceń występują zakłócenia świadome i nieświadome. r°^noro^ne czynniki powodujące zniekształcenie informacji, do których ^ zaliczyć np.: podawanie fałszywych informacji, przestawienie kolejności liczb i tatystyce> zniekształcenia podczas tłumaczenia z języków obcych, brak aktualizacji °rmacji czy zwyczajna pomyłka [7, s. 235]. dot P°trzeby referatu przeprowadziłem również badanie trzech stron internetowych yczących tematyki turystycznej z regionu słupskiego, aby sprawdzić czy artykuły 45 Paweł Kisiel - Problem archiwizowania i wartościowania informacji w Internecie w nich zawarte zawierają cechy informacji wartościowej. Słowem kluczowym było Swochowo - mała wieś położona kilka kilometrów od Słupska, przy dawnej linii kolejowej - obecnie szlaku rowerowym „Do stacji Gabel". W Swochowie znajduje się mały, zaniedbany dworek, przed wojną należący do jednej z zamożnych rodzin pruskiej arystokracji. Obecnie jest to budynek wielorodzinny, z którego świetności niewiele już zostało. W każdej z odnalezionych, trzech stron (www.turystycznybaltyk.pl> www.powiat.slupsk.pl,www.regionslupski.pl) [9; 10; 8] wyszukałem hasło: Swochowo i skupiłem się na informacji dotyczącej wspomnianego powyżej dworku i pokrycia jego dachu. W artykułach z pierwszych dwóch stron informacja wyglądała następująco: „dwór szkieletowy z wypełnieniem strychulcowym zbudowany w 1734 roku. Czterospadowy dach, pierwotnie kryty był trzciną, obecnie blachę" [9; 10]. Na stronie trzeciej: www.regionslupski.pl, której byłem moderatorem przez krótki czas, tekst brzmiał bardzo podobnie, poza informacją o pokryciu dachu: „...czterospadowy dach, pierwotnie kryty trzciną, obecnie dachówką" [8]. W wyniku tego małego eksperymentu z trzech wiarygodnych źródeł uzyskałem dwie sprzeczne informacje, dlatego dla pewności pojechałem następnego dnia do Swochowa i zrobiłem zdjęcie dachu. Okazało się, że na chwilę obecną dach pokryty jest starymi, czerwonymi dachówkami... Cóż, okazało się-że informacje o dworku są nieaktualne a artykuły nie są napisane rzetelnie, gdyż ich autorzy kopiowali niesprawdzoną informację, która nie odwzorowuje rzeczywistości. Co więc powinniśmy uczynić, aby takich sytuacji uniknąć. Uważam, że powinie-zostać stworzony w Polsce ogólnokrajowy certyfikat jakości informacji, oznaczony specjalnym znakiem graficznym, który byłby przyznawany przez specjalną komisji Rys. 2. Projekt logo certyfikatu wartościowej informacji - zielone słońce Źródło: Opracowanie własne 46 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym °Ceny stron internetowych. Komisja przyznawałaby taki certyfikat stronom, na których 2najdują się informacje rzetelne, prawdziwe i wartościowe. Projekt takiego znaku Zamieszczam powyżej. Komisja oceny jakości informacji na stronach internetowych mogłaby działać analogicznie do komisji przyznającej polskie certyfikaty jakości np.: „Dobre bo polskie" »Teraz Polska". Polska stoi jeszcze przed wieloma problemami związanymi z archiwizowaniem str°n internetowych, ważny jest też problem praw autorskich, aspekt finansowy, °chrony danych osobowych i technologii w jakiej archiwizacja ma być wykonana. 0 rozwiązania problemu wartościowania w Internecie jest wciąż jeszcze daleka droga, 'ecz jest światełko w tunelu, jakim jest zorganizowana już po raz drugi w Słupsku Konferencja dotycząca ekologii informacji, która daje możliwość wypowiedzenia się 1 Przedstawienia pomysłów w tej kwestii. Dzięki wspomnianej konferencji pomysły mają szansę się urzeczywistnić a aspekt edukacyjny takich sympozjów jest bardzo ważny, szczególnie dla młodych ludzi, którzy będą o tym rozmawiać i być może W Przyszłości znajdą rozwiązanie nurtujących nas problemów archiwizowania Wartościowania informacji w Internecie. 47 Paweł Kisiel - Problem archiwizowania i wartościowania informacji w Internecie BIBLIOGRAFIA: [1]. BOROWSKI Marek, CZAJKA Anna, MICHAŚ Anna [wybór i oprać.]. Zasady postępowania z materiałami archiwalnymi. Ochrona zasobu archiwalnego' Wyd. 2 popr. Warszawa: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych. Departament Edukacji i Współpracy z Zagranicą 2011, 107 s. ISBN 978-83-62421-11-4. [2]. British Library będzie archiwizować Internet. [W:] Polskie Radio. [Dokumefl1 elektroniczny]. Tryb dostępu: http:// www.polskieradio.pl/5/3/Artykul/817995,British-Library bedzie-archiwizowac- internet. Stan z dnia 15.09.2013. [3]. DERFERT-WOLF Lidia. Archiwizacja Internetu - wprowadzenie i przegląd wybranych inicjatyw. „Elektroniczny Biuletyn Bilbliotekarzy" 2012 Nr 1 (128), 19 [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http:/ http://www.ebib.pl/images/stories/ numery/128/128_derfert.pdf. Stan z dnia 15.09.2013. [4]. Microsoft. Pomoc techniczna. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://support.microsoft.com/kb/248033/pl. Stan z dnia 29.09.2013. [5]. Internet Archive. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.archive.or$ Stan z dnia 29.09.2013. [6]. Kolejka Marecka. Portal Stowarzyszenia Obrony Pozostałości WarszaWf' [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.kolejkamarecka.pun.p'' Stan z dnia 17.09.2013. [7]. MATERSKA Katarzyna. Informacja w organizacjach społeczeństwa wiedzy Warszawa: Wydawnictwo Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich 2007, 406 s. ISBN 978-83-89316-85-1. [8]. Szlaki turystyczne Ziemi Słupskiej. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostęp11' http://www.regionslupski.pl. Stan z dnia 18.09.2013. [9]. Nad morze. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.turystycznybaltyk.pl. Stan z dnia 18.09.2013. [10]. Powiat Słupski. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.powiat.slupsk.pl. Stan z dnia 18.09.2013. 48 Cystyna Michtiiewicz-Watiik Uniwersytet Wrocławski ^Rocław Otwarty dostęp (Open Access) jako sposób Na niektóre deformacje środowiska informacyjnego ^ Ludzkość przez wieki bazuje na dorobku intelektualnym poprzednich pokoleń, awarte w artykułach naukowych treści powinny pobudzać dalsze badania naukowe. teg° muszą być one dostępne dla naukowców, studentów oraz docierać do szerokiego a zainteresowanych na całym świecie. Obecny rozwój telekomunikacji powinien Podnieść działania na rzecz nieograniczonego dostępu do informacji6 [6, s. 8] oraz wiedzy7 l'. s. 12] i jej upowszechniania. Tymczasem wiedza, która należy do najważniejszych jak°k°W or8anizacji> traktowana jest jak towar, mający wartość ekonomiczną, a nie dobro powszechnie dostępne. Brak pełnego i bezpłatnego dostępu do zasobów ^ledzy, zwłaszcza z zakresu nauk ścisłych i przyrodniczych, hamuje rozwój nauki ^ ^anej dziedzinie. Wyłącznie komercyjne podejście do wiedzy ogranicza swobodę ^ rnunikacji naukowej. Godzi to zarówno w odbiorców tekstów naukowych, jak również -J^utorów, którzy chcieliby udostępnić swoje artykuły w Sieci8. Należy podkreślić, 6 ^ 7 "—--- k rzeJ K. Koźmiński traktuje informację jako uporządkowane dane. Dane uważa za pozbawione ^ntekstu ciągi znaków. Zob. JEMIELNIAK Dariusz, KOŹMIŃSKI Andrzej K. (red.) Zarządzanie wiedzą. 7 W^awa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne 2008, s. 8. ISBN 978-83-60501-95-5. za, to według Andrzeja K. Koźmińskiego, zorganizowany zasób użytecznych informacji. JEMIELNIAK Is-r, KOŹMIŃSKI Andrzej K. (red.) Zarządzanie wiedzą. Warszawa : Wolters Kluwer Polska 2012, s. 12. j ^8-83-264-1590-6. Podobnie J. Brilman uważa iż wiedza to informacja wartościowa i zaakceptowana, i 8rująca dane, fakty, informacje oraz często hipotezy. Wiedza powstaje z przetworzenia, zinterpretowania WvH?CZenia 'nf°rmacji- Zob. BRILMAN Jean. Nowoczesne koncepcje i metody zarządzania. Warszawa : Polskie .^i ,avvn'ctwo Ekonomiczne 2002, s. 397. ISBN 83-208-1375-1; W. Babik wskazuje, iż informacja jest budulcem £ij6 z^' Zob. BABIK Wiesław. Informacja naukowa jako przedmiot zarządzania. [W:] PIETRUCH-REIZES ^rec'') Zarządzanie informacją w nauce. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego 2008, s. 36. nauk ^"*^-226-1755-7. Wiedzę dzieli się również na naukową (powstałą w wyniku prowadzonych badań rynk°wych> gromadzoną, kodyfikowaną, przekazywaną studentom w procesie dydaktycznym i odbiorcom na prZe^U Zdawczym) i organizacyjną (potrzebną do skutecznego zarządzania organizacją w celu powiększenia (wied a^' n'curencyjnej)- W doktrynie i praktyce zarządzania funkcjonuje również podział wiedzy na jawną Praco 3 dostępna na przykład poprzez publikacje, bazy danych, Internet) i ukrytą (umiejętności 8 NiJr^ÓV!nabyt e w wyniku doświadczeń, wizje przyszłości, nie podlegające skodyfikowaniu przemyślenia). C2asoorzy autorzy traktują publikację w sieci jako autopromocję. Zamieszczenie artykułu w otwartym cyfrowym Wy P'smie sprawia, że jest dostępny dla większej liczby odbiorców. Łatwiej do niego dotrzeć za pomocą nauk Wark' internetowej co daje szansę na jego większą cytowalność. Wśród autorów znajdują się także bacja0Vv' Pasjonaci, pragnący dzielić się z zainteresowanymi osobami, przemyśleniami oraz wynikami swoich z danej dziedziny wiedzy. 49 Krystyna Michniewicz-Wanik - Otwarty dostęp (Open Access) jako sposób na niektóre deformacje środowiska informacyjnego iż wszelkie działania wymierzone w pozbawienie człowieka prawa do informacji i wiedzy (traktowanych nieraz w doktrynie jako prawo naturalne), stanowi poważną deformację środowiska informacyjnego9. W. Babik, wśród zagrożeń nowoczesnych technologii o charakterze społeczny^1' wskazał na niebezpieczeństwo nowych podziałów społecznych w wyniki nierównomiernego dostępu do informacji (wykluczenie informacyjne)10 [1, s. 23]' Pojęcie tzw. „wykluczenia informacyjnego" (zwanego także „wykluczeniem cyfrowym")' spowodowanego brakiem umiejętności korzystania z nowych technologii, można rozszerzyć na brak swobodnego dostępu do pełnych tekstów artykułów naukowych' Bożena Bednarek-Michalska używa także określenia „wykluczenie edukacyjne • Zdaniem Autorki „argumentów za postawę otwartą jest wiele, ale koronny argumentem jest walka z wykluczeniem informacyjnym, o której mówiono w Genewie oraz fakt, że koszty wytworzenia zasobów wiedzy ponoszę wszyscy podatnicy. Skotf przy dzisiejszej globalizacji informacja jest traktowana jako najważniejszy elemerf rozwoju cywilizacyjnego, to ograniczenia w dostępie do informacji i wiedzy tworzę sferf wykluczonych, których nie stać na jej zakup" 11 [3]. W obliczu działań negatywnych zagrażających środowisku informacyjnem11' uruchamia się środki zapobiegające deformacjom oraz podejmuje inicjatywy mające na celu eliminowanie barier utrudniających korzystanie z wiedzy. Doprowadziły one do utworzenia ruchu na rzecz wolnego oprogramowania i otwartego dostęp11' W wyniku podjętych działań sukcesywnie powstają internetowe czasopisma nauko-oraz repozytoria12 dziedzinowe i instytucjonalne, które mogą stanowić alternaty^ dla wydawnictw komercyjnych oraz wypełnić lukę w dostarczaniu badaczofl1 i studentom treści naukowych. 9 K. Materska odnosząc się do pojęcia „środowisko informacyjne" wskazuje, iż: „doświadczenia związa>,i z zarządzaniem informacją nabyte w organizacjach, pozwalają na przyjmowanie szerszej perspektywy określo umownie jako środowisko informacyjne". MATERSKA Katarzyna. Rozwój koncepcji zarządzania informa<# [W:] PIETRUCH-REIZES Diana, BABIK Wiesław (red.) Zarządzanie informacją w nauce. Katowice: Polskie Towarzystwo Informacji Naukowej 2010, s. 19. ISBN 978-83-226-1755-7. Pojęcia „środowisk informacyjne" używa Aleksiej L. Eryomin definiując ekologię informacji jako naukę, polegającą na odkrywa'1''' praw rządzących przepływem informacji w biosystemach, włącznie z człowiekiem, społeczeństwem, lC. wpływem na zdrowie psychiczne, fizyczne i społeczne ludzi oraz rozwijanie odpowiednich metodologii mając)"', na celu kształtowanie środowiska informacyjnego. Cytat za BABIK Wiesław. Ekologia informacji - wyzwać XXI wieku. „Praktyka i Teoria Informacji Naukowej i Technicznej" 2002 nr 1 (37), s. 20-25. 10 BABIK Wiesław. Ekologia informacji - wyzwanie XXI wieku. „Praktyka i Teoria Informacji Nauko i Technicznej"2002 nr 1 (37), s. 23-24. ? 11 BEDNAREK-MICHALSKA Bożena. Wolny dostęp do informacji i wiedzy czy wykluczenie edukacyj1^. „Elektroniczny Biuletyn Informacyjny Bibliotekarzy" 2005 nr 2. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostęp11' http://ebib.oss.wroc.pl/2005/63/michalska.php. Stan z dnia 23.07. 2013. . 12 Repozytorium oznacza miejsce przechowywania dokumentów elektronicznych przeznaczony-do udostępniania. 50 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym Inicjatywy ruchu otwartego dostępu W latach osiemdziesiątych XX wieku na światowym rynku drastycznie wzrosły CenY subskrypcji czasopism naukowych, nabywanych bezpośrednio od wydawców, przez biblioteki akademickie bądź instytuty naukowe. Wiele bibliotek, z powodu skromnego budżetu, musiało ograniczyć liczbę prenumerowanych czasopism, rezygnując z części niezbędnych dla danej dziedziny wiedzy tytułów. Istniała uzasadniona obawa, lz badacze będą pozbawieni najnowszych wyników badań, co mogło obniżyć poziom nauki. Dzięki rozwojowi technik informacyjnych, w tym czasie subskrypcje na tradycyjne CZcłSopisma zaczęto zastępować dostępem do czasopism elektronicznych, publikowanych tylko w Internecie. Jednak wydawnictwa pobierały wysokie opłaty za wydruki 0rnPuterowe pojedynczych artykułów, co stanowiło barierę w dostępie do wiedzy *aszcza w przypadku krajów mniej zamożnych). ^ ^ odpowiedzi na skomercjalizowanie wydawnictw naukowych, w latach ^Pięćdziesiątych XX wieku za sprawą międzynarodowego ruchu Open Archives ^'tiatiye (OAI), zaczęto tworzyć przy instytutach naukowych i uniwersytetach (głównie anów Zjednoczonych i Europy Zachodniej) repozytoria, dzięki którym naukowcy mieli ^°żliwość bezpłatnego w nich publikowania i dzielenia się najnowszymi wynikami an- Pierwsze otwarte repozytorium naukowe arXiv.org, powstało w 1991 r. dla ^ °w z dziedziny fizyki, astronomii, matematyki, informatyki, w Los Alamos - USA13. ^ °stępnianie tekstów naukowych w formule Open Access jest niezbędne zwłaszcza cje Przypadku nauk ścisłych i przyrodniczych, których wyniki badań szybko się ^aktualizują. Ważne jest też w przypadku nauk przyrodniczych pierwszeństwo, które efek a^a nau^owcom wybić się zawodowo w danej dziedzinie wiedzy lub przyspieszyć 1 badawczy innych naukowców, skutkujący rozwojem światowej nauki. Inaczej jest prj^Zypadku humanistów, dla których nie jest niezbędny szybki efekt badań. Humaniści k . eru^ publikacje w tradycyjnych punktowanych czasopismach lub wydawnictwa ^żkowe, głównie ze względu na honoraria z tytułu praw autorskich. się ^°^ejną inicjatywą jest powstały na przełomie XX i XXI wieku, nadal prężnie Zvv.r°Zwijający Ruch Open Access (Open Access Movement). Ruch ten skupia ludzi -0Zanych z nauką i kulturą na całym świecie, działających na rzecz nieodpłatnego, 13 ---- (Ur.t^'5ne repozytoria powstawały w Europie Zachodniej i USA, wśród których znalazły się: CogPrints Tech ersity Southampton, Wielka Brytania) - psychologia, lingwistyka; The Networked Computer Science i £c'(^ar' Reference Library (NCSTRL) - informatyka; RePEc (The University of Manchester, Wielka Brytania) ancj A (Washington University, Stany Zjednoczone) - ekonomia; Networked Digital Library of Theses (Gen 1Ssertat'ons (NDLTD - Virginia Tech, Stany Zjednoczone) - prace dyplomowe; CERN Document Server eWa' Szwajcaria) - fizyka. 51 Krystyna Michniewicz-Wanik - Otwarty dostęp (Open Access) jako sposób na niektóre deformacje środowiska informacyjnego otwartego dostępu (ang. Open Access) do publikacji naukowych za pośrednictwem Internetu14. Inicjatywa Open Access ma na celu umożliwienie dostępu do publikacji naukowych, wydawanych w recenzowanych społecznie czasopismach naukowych. Wśród grup zawodowych, najbardziej zaangażowanych w „otwarcie" nauki' znaleźli się bibliotekarze15. W 1998 r. w Stanach Zjednoczonych - powstało międzynarodowe stowarzyszenie bibliotek i uniwersytetów - Scholarly Publishing and Academic Resources Coalition (SPARC), jako instytucja promująca otwarty dostęp' która informuje autorów o ich prawach i wspiera otwarte czasopisma. W 2001 roku ponad 30 tysięcy naukowców z całego świata podpisało „List otwarty do wydawców naukowych", w którym zadeklarowali chęć publikowania i recenzowania artykułów wydawnictw, które stosują model otwartego dostępu. Wyrazili również poparcie dla inicjatywy utworzenia biblioteki internetowej publikacji z zakresu medycyny i nauk ścisłych. Doprowadziło to do powstania - opartej na modelu otwartym - Public Library of Science, alternatywnej dla wydawnictw komercyjnych16. W latach 2001-2004 zostały sformułowane najważniejsze deklaracje ruchu Ope*1 Access17. Podczas konferencji międzynarodowej zorganizowanej przez Open Society Institute w Budapeszcie w 2002 roku, zatwierdzono program działania „Budapest Open Access Initiative", powołanej dla wspierania otwartych czasopism i repozytoriów Na kolejnych konferencjach, które odbyły się w Berlinie w 2003 r. (z inicjatywy Ma* Planck Society) ogłoszono „Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities", oraz „Bethesda Statement on Open Access Publishing' określające zasady bezpłatnego (otwartego) dostępu do wiedzy naukowej. Wskazań0 14 Z terminem tym łączą się także otwarta nauka, otwarte czasopisma, otwarte repozytoria, otwarte zasób) edukacyjne. 15 Szczególną rolę w propagowaniu idei Open Access zajmują bibliotekarze, którzy znają zarówno specyfik publikowania w czasopismach naukowych na zasadzie OA jak też potrzebę dostępu do zasobów wiedz/ pracowników naukowych i studentów. Z inicjatywy The Association of Research Libraries (ARL) powstał Scholarly Publishing and Academic Resource Coalition (SPARC) - stowarzyszenie bibliotek i organiza1-!1 mających za zadanie opracowywanie nowych modeli dystrybucji tekstów naukowych. Buley Library, bibliotek3 Southern Connecticut State University udostępniła zbiór bazy danych wraz z linkami do publikacji on-linS' http://www.library.southernct.edu/openaccess.html Kolejną bazą jest zbiór czasopism i artykułów o wolny111 dostępie DOAJ, (Directory of Open Access Journals), dostępny pod adresem: http://www.doaj.org/. W jedny1^ z największych i wszechstronnych kompendiów wiedzy w Internecie (dostępnym w polskiej wersji językowi jest DMOZ, dostępny pod adresem: http://dmoz.org/World/Po, w którego zasobach znajdują się także zbior< Open Access pod adresem: http://dmoz.org/Science/Publications/Journals/Free_Online_Journals/; | 16 Pod koniec lat 90-tych XX wieku powstały pierwsze otwarte czasopisma medyczne - „The Journal of Medica Internet Research" oraz „E-biomed" - a w 2000 r. zaczął działać BioMed Central - pierwsze nastawione na zys wydawnictwo wydające literaturę Open Access. 17 Budapest Open Access Initiative (14 lutego 2002); Bethesda Statement on Open Access Publishing (20 czerw-2003); ACRL Principles and Strategies for the Reform of Scholarly Communication (28 sierpnia 2003); Beri'' Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities (22 października 2003); UN Summit on the Information Society Declaration of Principles and Plan of Action (12 grudnia 2003); Declaration on Access to Research Data From Public Funding (30 stycznia 2004); IFLA Statement on Ope Access to Scholarly Literature and Research Documentation (24 lutego 2004). 52 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym r°Wnież organizacje wspierające powyższe działania. W wyniku tych konferencji ^Pracowano definicję Open Access, zgodnie z którą dostęp do literatury Open Access rtla być bezpłatny dla wszystkich użytkowników Internetu. Wykorzystanie tekstu w celu naukowym m.in. czytanie, zapisywanie na dysku komputera, kopiowanie, drukowanie, ma być legalne. Jedynym obowiązkiem spoczywającym na osobie wykorzystującej cudzy tekst, jest poprawne cytowanie (wzięcie w cudzysłów przytoczonego fragmentu tekstu) z równoczesnym przytoczeniem autorstwa dzieła (tzw. uznanie autorstwa). Organizacje międzynarodowe licznie poparły ruch otwartego dostępu. Wśród ^lch Znalazły się m.in. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), Organizacja Narodów Jednoczonych, Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), Światowa ^rganizacja Własności Intelektualnej (WIPO), w Europie CERN (The European ^rganization for Nuclear Research), UNESCO, oraz takie ośrodki naukowe jak niwersytet Harvarda i MIT. Ruch wspiera Unia Europejska poprzez rekomendacje Pr°gramy w ramach, których prace naukowe finansowane z pieniędzy publicznych P°winny znaleźć się w otwartych czasopismach i repozytoriach. Otwarty dostęp do wyników badań finansowanych ze środków publicznych ^ Wiele inicjatyw rządowych w na całym świecie promuje Ruch Open Access, p-y Urnożliwia podatnikom dostęp do wyników badań finansowanych ze środków icznych. Komisja Europejska wymaga, by publikacje będące rezultatem ^ansowanych przez nią badań w ramach 7 Programu Ramowego, były dostępne Opływie określonego czasu w otwartych archiwach. Komisja Europejska Wiedziała, że od roku 2014, gdy ruszy program Horyzont 2020, w otwartym st?pie znajdą się wyniki badań finansowanych ze środków UE. USA °d 2007 r. istnieje ustawowy obowiązek publikowania w domenie lcznej wszystkich wyników prac naukowych finansowanych przez rząd. Nie dziwi fakt, iż najwięcej czasopism (około tysiąca), z wolnym dostępem OA powstało tanach Zjednoczonych. b ^ ośrodkach uniwersyteckich na całym świecie funkcjonuje zalecenie, Pracownicy naukowi umieszczali efekty swojej pracy w otwartych repozytoriach. As r°^U Stowarzyszenie Europejskich Uniwersytetów (European University eUr^at*0n ~ EUA) przyjęło rekomendację OA, zalecającą uniwersytetom Pejskim, by umieszczanie w repozytoriach instytucjonalnych wszystkich tekstów 53 Krystyna Michniewicz-Wanik - Otwarty dostęp (Open Access) jako sposób na niektóre deformacje środowiska informacyjnego naukowych pracowników z chwilą ich publikacji, stało się obowiązkiem. Konferencji Rektorów Akademickich Szkół Polskich (KRASP), jako organizacja członkowska EUA> znalazła się wśród sygnatariuszy oświadczenia EUA. Wielka Brytania w 2005 roku przyjęła, iż instytucje finansujące badania nauko-stosują politykę OA, zgodnie z którą każdy projekt finansowany przez podatników mus1 być opublikowany w otwartych repozytoriach. W Holandii DAREnet (Digital Academ^ Repositories), przechowuje na zasadzie OA, dokumenty pochodzące ze wszystki^1 holenderskich uniwersytetów i jednostek badawczych. We Francji centrum otwarteg0 dostępu stanowi Centre pour la Communication Scientifiąue Directe. Inicjatywy na rzecz ruchu OA powstały w Hiszpanii, Włoszech, Niemczech i zataczają coraz szersi kręgi w Europie i na świecie. Podobnie w Polsce, system nauki jest finansowany głównie ze środkó^ publicznych, więc podatnicy powinni mieć możliwość zapoznawania się w wolny#1 dostępie z wynikami badań, w których pośrednio partycypują finansowo. Na polski#1 gruncie, postulat wprowadzenia otwartych standardów (Open Access) w nauce, zost&: wyrażony w dokumencie „Strategia rozwoju społeczeństwa informacyjnego do roku 2013", dostępnym pod adresem: http://www.msw.gov.pl/portal/SZS/495/6271/. Do tej pory brak jest regulacji prawnych, które nakładałyby obowiązek otwarteg0 dostępu do wyników badań prowadzonych ze środków publicznych. Jednak realizatorzy programu „Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015", stworzyli powszechnie dostępu internetową prezentację, którą można uznać za pozytywny skutek prowadzony1^ społecznie akcji OA. Obecnie także MNiSW oraz MEN zainteresowały się bardzW tematyką OA w kontekście inicjatywy Otwartych Zasobów Edukacyjnych na wszystki^ poziomach nauczania18. 18 Termin Otwarte Materiały Edukacyjne (ang. Open Educational Resources, OER) został użyty podczas For11^ on the Impact of Open Courseware for Higher Education in Developing Countries przy UNESCO w 2002 Uczestnicy spotkania dostrzegli w rozwoju technologii komunikacyjnych nowe możliwości w celu stworzei1'11 otwartych materiałów edukacyjnych, które można swobodnie przetwarzać. Dokument UNESCO, ForU1^ on the Impact of Open Courseware for Higher Education In Developing Countries: Finał Report, Paris 20"' dostępny pod adresem: http://unesdoc.unesco.org/images/0012/001285/128515e.pdf. W 2008 roku zostaj opublikowana „Kapsztadzka Deklaracja Otwartej Edukacji", jeden z kluczowych dokumentów ruchu Deklaracja powstała jako wynik spotkania na temat otwartej edukacji w Kapsztadzie zorganizowanego w dniaCJ. 14-15 września 2007 przez Open Society Instutute i Shuttleworth Foundation. Deklaracja wzywała nauczyć i inne osoby zainteresowane do aktywnego włączenia się do procesu otwartej edukacji, zachęcała do tworze*1^ i rozpowszechniania otwartych materiałów edukacyjnych (podręczników, testów, kursów) oraz głosiła ap do władz państwowych i instytucji edukacyjnych o nadanie otwartej edukacji najwyższego priorytetu. 54 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym Formy udostępniania w modelu Open Access Funkcjonują dwie główne19 formy udostępniania artykułów w wolnym dostępie: Palikowanie artykułu w recenzowanym czasopiśmie Open Access (co wiąże się Z ^°datkowymi kosztami publikacji łącznie z gażą recenzenta) - tzw. „złota droga", lub Zartlieszczenie tekstu w otwartym repozytorium (instytucjonalnym lub dziedzinowym), §^zie przyjmowane są zarówno tzw. preprinty - teksty przed recenzją i publikacją Czasopiśmie naukowym, jak również tzw. postprinty - przyjęte do druku, (bądź Palikowane wersje artykułów) - po recenzji - „zielona droga". Pierwsze elektroniczne, recenzowane czasopisma naukowe pojawiły się na początku QA a I u~tych XX wieku. Wśród nich znalazły się: „Electronic Journal of Communication', ^°stmodern Culture" pod red. Eyala Amirana, Grega Dawesa, Elaine Orr, Johna nswortha, „Bryn Mawr Classical Review". Obecnie Directory of Open Access Journals ĄJ) rejestruje ok. 5000 tytułów, wydawanych głównie przez uniwersytety, instytuty ^uko\vo—badawcze, wyspecjalizowane wydawnictwa OA czy wydawców komercyjnych, ^ ujących obok tradycyjnego także model OA (tzw. open choice). W czasopismach udostępnia się bezpłatnie, zazwyczaj recenzowane artykuły, posiadające wysokie zniki impact factor, które można nie tylko czytać, ale również kopiować kować20. Artykuły publikowane są na licencjach Creative Commons (CC). Koszt 2e , nia ponoszą autorzy lub wydawcy, bądź są one dofinansowywane z grantów Sr°dków publicznych lub towarzystw naukowych. ty dostęp do tekstów artykułów w czasopismach otwartych powinien być z założenia moPełni otwarty. Występują też tzw. modele mieszane, w których otwarty dostęp prz 6 nast^P^ P° upływie określonego czasu, lub jako krótkoterminowy może trwać do 6Z °kreślony czas' bądź tylko do wybranych treści. Jeżeli wersja elektroniczna jest st?pna za darmo, a papierowa sprzedawana w prenumeracie, to mamy do czynienia Modelem hybrydowym21. ^ażne jest dbanie o poziom merytoryczny zamieszczanych materiałów oraz owany stosunek do prawa autorskiego. Autorzy publikujący w otwartym dostępie Obok ; cyfrowe'30Z^t0r'C'W 1 otwartych czasopism - mamy w sieci m. in. otwarte materiały edukacyjne czy biblioteki zbiorvek'v?^Warte zasobY edukacyjne to cyfrowe podręczniki, kursy itp. Biblioteki cyfrowe zawierają cyfrowe Publik lbllotek tradycyjnych. Mogą także pełnić funkcję repozytoriów instytucjonalnych, gdy gromadzą ^0 WśrócjaC^e nauk°we> pracowników danej uczelni. należv .Vp^awn'ctw ° modelu Open Access dotyczących zazwyczaj nauk ścisłych i przyrodniczych wymienić ^ Model h h°^ ^u'3''c Library of Sciences, Hindawi, BioMed Central, PubMed Central. IJniye • ry °wy stosowany jest przez wydawców komercyjnych:. Springer Verlag, Elsevier czy Oxford nr 5 ^ress- ^ob. DERFERT-WOLF Lidia. Nowy model komunikacji naukowej. „Forum Akademickie" 2010 komii„-i° ument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.forumakad.pl/archiwum/2010/05/62 nowy model munikacjLnaukowej.html. Stan z dnia 23.07. 2013. " 55 Krystyna Michniewicz-Wanik - Otwarty dostęp (Open Access) jako sposób na niektóre deformacje środowiska informacyjnego zachowują prawa autorskie do swoich publikacji. Wydawcom udzielają wówczas niewyłącznych licencji na wykorzystywanie utworu. Godzi to w interesy komercyjny^ wydawnictw czasopism naukowych, z których część otwarcie sprzeciwia się działaniofl1 ruchu Open Access. Argumentują oni, iż popularyzowanie Open Access spowoduj* spadek jakości tekstów naukowych pozbawionych recenzji22. Przeciwdziałać obniżani11 poziomu czasopism OA ma organizacja powołana przez wydawców: The Partnership for Research Integrity in Science and Medicine (PRISM). Z ruchem Open Access wiąże się archiwum E-LIS, które znajduje się po^ adresem internetowym: http://eprints.rclis.org. E-LIS działa na zasadach wolontariat11 oraz wykorzystuje otwarte zasoby. Celem jego twórców było stworzenie światoweg° modelowego otwartego archiwum, w którym specjaliści informacji naukowi i bibliotekarze mogą umieszczać własne publikacje. Wśród zamieszczonych w serwis^ materiałów znajdują się teksty pomocne przy konstruowaniu bibliotek cyfrowy^' pomagające rozwiązać problemy techniczne i prawne. Portal włoskiego konsorcju#1 CILEA, nieodpłatnie zapewnił archiwum miejsce na swoich serwerach. Umieszczanie tekstów w repozytoriach jest bezpłatne. Samoarchiwizacj9 (self-archiving), czyli umieszczanie tekstów w repozytorium przez ich autora, jeS' bardzo proste i w krótkim czasie pozwala podzielić się wynikami swojej pracy naukowi ze wszystkimi zainteresowanymi mającymi dostęp do Internetu. O ile zaistnieje tak3 potrzeba, bibliotekarze mogą pomóc autorom, zwłaszcza w początkowej fazie działań1'1 repozytorium, przy wprowadzaniu metadanych podczas autoarchiwizacji. Autor^ chętnie korzystają z możliwości publikacji zarówno w punktowanym czasopiśm)<; jak i w repozytorium, co zwiększa szansę na promocję ich tekstów i cytowalnoSL Jednoczesne publikowanie w czasopiśmie tradycyjnym powoduje, że dostępno^ publikacji zależy również od polityki wydawcy: wydawca może zażądać okresu karen^j1' w czasie którego tekst nie będzie dostępny w repozytorium, albo zakaże udostępniać wersji artykułu po „obróbce" redakcyjnej i dostępna będzie jedynie wersja autorsk'1 Europejska Rada Badań (European Research Council, ERC) wymaga od swoi^1 beneficjantów umieszczenia pracy w repozytorium instytucjonalnym nawet wtedy, artykuł został opublikowany w otwartym czasopiśmie23. - ti $ 22 O pozycji czasopism naukowych w tradycyjnym modelu decyduje tzw. impact factor - wskaźnik pres i stopnia oddziaływania czasopism naukowych opracowywany przez Institute for Scientific Informat1 w Stanach Zjednoczonych. Wylicza się go na podstawie porównania ilości cytowań wszystkich artykuły które się ukazały w danym czasopiśmie. Instytut Filadelfijski gromadzi wszystkie cytowania z publikacji, ktl> ukazały się w wybranych czasopismach naukowych. 23 Oprócz repozytoriów uniwersyteckich funkcjonują repozytoria instytucji finansujących naukę m. in. PubI* j Central obsługiwany przez amerykańskie Narodowe Instytuty Zdrowia (NIH) i Europę PubMed Cen' gromadzący wyniki badań z dziedziny nauk o życiu, finansowanych m. in. przez brytyjskie Rady Badań (RC^ i Europejską Radę Badań (ERC). 56 J Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym W Polsce funkcjonuje obecnie pozytywny trend przechodzenia czasopism na Publikowanie w modelach otwartych. Directory of Open Access Journal rejestruje P°nad 140 polskich czasopism publikujących w modelu otwartym, z których az 50 tytułów zarejestrowano w roku 2011. latach 2010-2012 powstaje szereg nowych repozytoriów przy polskich *nstytucjach naukowych 24. Większość w otwartym dostępie stanowią biblioteki cyfrowe. Gotową lnfrastrukturę informatyczną, funkcjonującą w licznych bibliotekach cyfrowych, Wykorzystuje się do tworzenia repozytoriów instytucjonalnych. Repozytorium stanowi Wówczas część biblioteki cyfrowej, jednak jego podstawowe funkcje i cele są odmienne. Korzyści płynące z otwartych modeli OA Ruch OA pokazuje, że otwarte modele komunikacji naukowej przynoszą Wymierne korzyści uczelni i autorom tekstów naukowych. Podnosi się prestiż uczelni, 0ra jest widoczna w rankingach. Publikacje w otwartym dostępie ułatwiają kontakty '^ynarodowe, dają możliwość śledzenia dokonań naukowców z całego świata, umenty Open Access są opisywane w repozytoriach za pomocą metadanych, ^ utatwia ich wyszukiwanie. Tekst jest widoczny w światowych bazach danych Irt°niencie umieszczenia go w repozytorium czy opublikowania w cyfrowym °Piśmie. Są liczne głosy za umieszczaniem w repozytoriach uczelnianych obok e kiego rodzaju materiałów edukacyjnych, również prac magisterskich, doktorskich do referató- konferencyjnych. Repozytorium pełni funkcję cyfrowego archiwum, cz tfWałego przechowywania materiałów naukowych (także w przypadku likwidacji °Pisrna bądź wydawnictwa, w którym artykuł został opublikowany). Obecnie w wielu krajach (także w niektórych polskich instytutach badawczych , Sr°dkach akademickich), autorzy zobowiązani są do zamieszczania publikacji Wp7*ików badań w otwartych repozytoriach. Novum w powyższej kwestii jest ot Wadzenie i zdefiniowanie pojęć: „otwarty mandat", otwarty dostęp „gratis", arty dostęp „librę"25 [10, s. 12]. Otwarty mandat to akt wydany przez uprawniony ^ '—---- rec °nca Października 2012 roku w Polsce zarejestrowano 75 repozytoriów. Wśród dobrze funkcjonujących CYR?\0ri°W należY wymienić: Repozytorium AMUR Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu (2010), A Repozytorium Politechniki Łódzkiej (2010), Repozytorium CEON Centrum Otwartej Nauki (2011), w kt°/^l:or'urri Politechniki Krakowskiej (2012). Repozytorium Cyfrowe Instytutów Naukowych (RCIN), ^ Sie\v°r^rn,zna-'^uj4 się publikacje zdigitalizowane w bibliotekach różnych instytutów PAN: Xjni Cz Krzysztof. Otwarty dostęp do publikacji naukowych. Kwestie prawne. Warszawa: Wydawnictwo ersytetu Warszawskiego 2012, s.13. ISBN 978-83-235-0959-2. 57 Krystyna Michniewicz-Wanik - Otwarty dostęp (Open Access) jako sposób na niektóre deformacje środowiska informacyjnego organ instytucji zobowiązujący jej pracowników do upowszechniania wyników pracy naukowej w otwartym dostępie26 Krzysztof Siewicz27 przytacza definicje otwartego dostępu „gratis" i otwartego dostępu „librę" [10, s. 13]. Otwarty dostęp „gratis to sytuacja gdy utwór jest udostępniony w Internecie nieodpłatnie i bez zabezpieczeń technicznych (na zasadzie dozwolonego użytku)28. Otwarty dostęp „librę", prócZ bezpłatnego użycia tekstu (jak przy dostępie „gratis"), zezwala dodatkowo na jego dalsze nieograniczone wykorzystanie przez innych użytkowników co zazwyczaj funkcjonuje jako obowiązek dalszego udostępniania wykorzystanych treści, bądź powstałych na ich bazie opracowań, na tej samej licencji, na której udostępniono dany tekst. Open Access wobec praw autorskich. Licencje Creative Commons (CC) Generalnie licencje, według prawa autorskiego, to umowy (autorsko prawne np. wydawnicze), na mocy których autor (za ustaloną opłatą) zrzeka się majątkowych praw autorskich do utworu na rzecz wydawcy (np. na okres 5 lat). Jest to, inaczej j) mówiąc, zezwolenie na użycie/wykorzystanie utworu. Tak zwana licencja „wyłączna > dotyczy konkretnego wydawcy. Z wyłączeniem innych osób, tylko wydawca uprawniony na podstawie danej umowy licencyjnej, ma prawo do wydania utworu i czerpania zyski1 ze sprzedaży kolejnych jego egzemplarzy. Oczywiście wydawca, jeżeli zechce, może zawsze (w drodze aneksu do umowy, bądź pisemnej zgody - najlepiej notarialnej), zrzec się części swoich praw majątkowych do utworu, pozwalając autorom na publikacji danych tekstów w repozytorium czy w Internecie. Nawet sam twórca udzielaj^ licencji „wyłącznej" traci bowiem możliwość komercyjnego użycia swego utwór11' Natomiast w przypadku zawarcia licencji „niewyłącznej" autor pozostawia sobie prawo do częściowego dysponowania utworem i ma prawo opublikowania utwór11 także u innego wydawcy, na stronie internetowej czy umieszczenia go w repozytorium1 instytucjonalnym. 26 Wg serwisu ROARMAP politykę OA w formie mandatów przyjęło do połowy 2010 roku 206 instytucji na świe*-1^' Wśród nich znajduje się National Institute of Health (NIH) z USA. Wyniki badań finansowanych przez (Nl^' muszą być w ciągu 12 miesięcy udostępnione w modelu OA. Unia Europejska, w ramach 7 Programu Ramowej^ zaleca, by po 6-12 miesiącach wszystkie prace badawcze PR 7 były dostępne w Sieci. Europejska Rada ds. Badj5"1 Naukowych (ERC) wymaga zamieszczania w repozytoriach recenzowanych prac powstałych w ramach grant01' ERC (w ciągu 6 miesięcy po opublikowaniu). 27 SIEWICZ Krzysztof. Otwarty dostęp do publikacji naukowych. Kwestie prawne. Warszawa: Wydawnictw" Uniwersytetu Warszawskiego 2012, s.12-13. ISBN 978-83-235-0959-2. 28 Ustawa o prawie autorskim w art 23 zezwala na legalne, nieodpłatne wykorzystanie utworów chroniony1-prawem autorskim poprzez tzw. dozwolony użytek czyli możliwość nieodpłatnego korzystania z utworóvS' między innymi przez instytucje naukowe i oświatowe np. biblioteki. Osób prywatnych dotyczy tzw. dozwolo^ użytek osobisty czyli możliwość wykorzystywania utworu na własne potrzeby (kopiowanie na użytc_ własny i bliskich sobie osób (można skopiować bratu kupioną legalnie płytę muzyczną lub skserować książ^' od znajomego na własne potrzeby). 58 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym Publikacje w sieci internetowej, muszą być udostępniane z zachowaniem praw autorskich. W tym celu Open Access proponuje wprowadzenie licencji, które pozwalają na większą swobodę w zakresie korzystania z utworu. Ruch Open Access przyczynił Sl? do powstania Creative Commons (CC) - międzynarodowej organizacji, która P°maga twórcom i artystom zarządzać prawami autorskimi29. Creative Commons ^est pozarządową organizacją, działającą na zasadzie „non profit", powstałą w 2001 r°ku w Bostonie przy słynnym Massachusetts Institut of Technology (MIT). Celem °rganizacji jest uzyskanie kompromisu pomiędzy pełną ochroną praw autorskich nieskrępowanym korzystaniem z cudzej twórczości. Organizacja Creative Commons swoje oddziały w ok. 70 państwach. Prowadzi głównie działalność edukacyjno-J^°Pularyzatorską polegającą na promowaniu wolnych licencji Creative Commons30 r§anizacja proponuje bezpłatne narzędzia prawne i techniczne, umożliwiające m.in. ^astąpienie dotychczasowej zasady copyright - „wszelkie prawa zastrzeżone", zasadą ^ • copyleft - „pewne prawa zastrzeżone" (some right reserved). W myśl tej zasady, Sciciel praw autorskich może udzielić korzystającym z utworu części swoich praw, ^chowując pozostałe prawa jako przedmiot różnego rodzaju licencji. Pozwalają one eslić warunki, na jakich można skorzystać z utworu (m. in. kopiowania, tworzenia Je§° podstawie kolejnych utworów - tzw. utworów zależnych, rozpowszechniania °ru w celach niekomercyjnych, czerpania z utworu korzyści majątkowej etc.) że ^Cencje Creative Commons mają charakter niewyłączny, co oznacza, g0 °Puk^k°wanie utworu na licencji Creative Commons nie wyklucza udostępniania r°Wnież na podstawie innych licencji. Udostępnienie utworu na licencji Creative ^mons, która zawiera klauzulę „użycie niekomercyjne", nakłada na użytkowników ]u^encj°'Diorców) zakaz czerpania zysku z wykorzystania utworu. Wydawcy komercyjni 2 0s°by, którym zależy na ustanowieniu indywidualnych warunków korzystania ę Utw°ru> mogą podpisać z autorem odrębną umowę licencyjną. Licencje Creative ^mons obowiązują przez czas nieokreślony. Ich wygaśnięcie następuje jedynie m^Padku naruszenia. Obowiązują wówczas ogólne zasady prawa autorskiego, w tym ęę lw°ść dochodzenia praw autorskich, z drogą sądową włącznie. W zasadzie licencję ty rn°żna wypowiedzieć - jak każdą umowę zawartą na czas nieokreślony - zarówno ypadku naruszenia, jak też na skutek decyzji jednej ze stron. Jednak w przypadku p°stulat . „ - ro?,pro "otwartosci - jako jednej z najważniejszych współczesnych tendencji w badaniach naukowych (°ryg Pa8°wał amerykański profesor prawa Lawrence Lessing, w wydanej w 2004 roku książce „Wolna kultura" polski" ree Culture") " umieszczonej na zasadzie otwartego dostępu w Internecie - w tłumaczeniu na język ^reativ^ut>likacji elektronicznych należy podać link do strony internetowej. 61 Krystyna Michniewicz-Wanik - Otwarty dostęp (Open Access) jako sposób na niektóre deformacje środowiska informacyjnego BIBLIOGRAFIA: [1]. BABIK Wiesław. Ekologia informacji - wyzwanie XXI wieku. „Praktyka i Teorii Informacji Naukowej i Technicznej" 2002 Nr 1 (37), s. 20-25. [2]. BABIK Wiesław. Informacja naukowa jako przedmiot zarządzania. [W:] Pietruch' Reizes Diana (red.) Zarządzanie informacją w nauce. Katowice: Wydawnictw0 Uniwersytetu Śląskiego 2008, s. 33-49. ISBN 978-83-226-1755-7. [3]. BEDNAREK-MICHALSKA Bożena. Wolny dostęp do informacji i wiedzy czy wykluczenie edukacyjne? „Elektroniczny Biuletyn Informacyjny Bibliotekarz)1 2005, Nr 2. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://ebib.oss.wro^' pl/2005/63/michalska.php. Stan z dnia 23.07.2013. [4]. BRILMAN Jean. Nowoczesne koncepcje i metody zarządzania. Warszawa: Polski Wydawnictwo Ekonomiczne 2002, 480 s. ISBN 83-208-1375-1. [5]. DERFERT-WOLF Lidia. Nowy model komunikacji naukowej. „ForUf1' Akademickie" 2010 Nr 5. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://wW^' forumakad.pl/archiwum/2010/05/62_nowy_model_komunikacji_naukowej.htn1' Stan z dnia 23.07.2013. [6], JEMIELNIAK Dariusz, KOŹMIŃSKI Andrzej K. (red.) Zarządzanie wied^ Warszawa: Wydawnictwa. Akademickie i Profesjonalne 2008, 555 s. ISBN 978-83-60501-95-5. [7]. JEMIELNIAK Dariusz, KOŹMIŃSKI Andrzej K. (red.). Zarządzanie wiedza Warszawa: Wolters Kluwer Polska 2012, 496 s. ISBN 978-83-264-1590-6. [8]. MATERSKA Katarzyna. Rozwój koncepcji zarządzania informacją, r*" PIETRUCH-REIZES Diana, BABIK Wiesław, (red.) Zarządzanie informa^ w nauce. Katowice: Polskie Towarzystwo Informacji Naukowej 2010, s.ll*^' ISBN 978-83-904561-9-5. [9]. NAHOTKO Marek. Komunikacja naukowa w środowisku cyfrowym. Global biblioteka cyfrowa w informatycznej infrastrukturze nauki. Warsza^'1 Wydawnictwo SBP 2001, 284 s. ISBN 978-83-61464-29-7. rfl^' [10]. SIEWICZ Krzysztof. Otwarty dostęp do publikacji naukowych. Kwestie praW1 Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego 2012, 78 s. ISBN 978-83-235-0959-2. 62 Jolanta Laskowska Uniwersytet Gdański Gdańsk Biblioteki szkolne i ich rola w kształtowaniu kultury informacyjnej społeczeństwa Stopień transformacji państw w społeczeństwa informacyjne uzależniony jest 0(^ Postępu technicznego, poziomu kultury oraz stopnia wykształcenia ich obywateli. eaług Tadeusza Piątka, zasadniczym składnikiem społeczeństwa informacyjnego kultura informacyjna, rozumiana jako ogłada informacyjna, czyli „przekształcona u^ura systemu komunikowania się człowieka uzyskana w wyniku przemiany umysłu . 0lvieka". Przejawem ogłady informacyjnej, zdaniem Piątka, jest używanie technologii nt°rrtiacyjnych jako rzeczy naturalnych [4, s.83], ^ Natomiast Hanna Batorowska w książce zatytułowanej „Kultura informacyjna ^.^erspektywie zmian w edukacji" w swoich rozważaniach terminologicznych na temat ter °Znaczności pojęcia „kultura informacyjna" przyjęła następujące uściślenie s- . lnU: »kultura informacyjna to sfera aktywności człowieka kształtowana przez jego Post °m°^ informacyjną, wartości wspierające potrzebę alfabetyzacji informacyjnej, uz;*y emitujące zachowania charakterystyczne dla dojrzałych informacyjnie kult °Wn^°w> wynikające z oddziaływania na siebie wymienionych komponentów infQUr^' dachowania te powstałe pod wpływem bodźców motywacyjnych i kompetencji Pod oceniane są w procesie tworzenia wiedzy pozytywnie; są równocześnie 0^°rz<}dkowane społecznym wzorom opartym na etyce korzystania z informacji, lub °SZ^przedmiotów i innych wytworów związanych z działalnością informacyjną Uczestnictwem w procesie informacyjnym" [1, s. 73]. *a8acl^SZar ^adań nad kulturą informacyjną koncentruje się wokół teoretycznych /en związanych z kompetencjami informacyjnymi i ich systematyką oraz infor^ dotyczących wypracowania metod efektywnego propagowania kultury acji (information culture, information literacy) w społeczeństwie. W Polsce, 63 Jolanta Laskowska - Biblioteki szkolne i ich rola w kształtowaniu kultury informacyjnej społeczeństwa termin information literacy często utożsamiany jest wyłącznie z umiejętnościami wyszukiwania informacji lub szkoleniem tych umiejętności. Natomiast w literaturze światowej, głównie amerykańskiej, angielskiej, australijskiej już dawno zyskał rang? dyscypliny wywodzącej się z bibliotekoznawstwa, a konkretniej z dokumentacji i nauki o informacji, z bibliografii, archiwistyki, nauki o bibliotece, a także metodologii badafl naukowych i informatyki. Szczególnie silny związek łączy information literacy z nauką 0 informacji, a zwłaszcza z takimi jej działami jak architektura systemów informacyjno' wyszukiwawczych, indeksowanie i analizowanie dokumentów, metodologia i ewaluacja źródeł, prawo informacji, etyka korzystania z informacji, zagadnienia aksjologiczne w pracy z informacją. Kultura informacyjna to także umiejętność dostrzegani3 społecznych, kulturowych i filozoficznych kontekstów korzystania z informacji. Takie podejście do information literacy gwarantuje przygotowanie ludzi do funkcjonowania w społeczeństwie informacyjnym i jest podstawą ich humanistycznego wychowani^ Służy także postępowi społecznemu i przeciwdziała procesowi wykluczeni społecznego. Kompetencje informacyjne przyczyniają się bowiem do pobudzeni społecznej aktywności ludzi, do realizacji idei kształcenia przez całe życie, do walk1 z przeciążeniem i wykluczeniem informacyjnym. Odpowiedzialność za rozwój świadomości informacyjnej obywateli ponosi rząd i to on powinien uznać kultur? informacyjną społeczeństwa za priorytetowy cel polityki edukacyjnej państwa. Ważne' więc jest wypracowanie spójnej polityki systemu edukacyjnego, w którym informatio11 literacy zajmuje znaczące miejsce [1, s. 10-12]. Na początku drogi do społeczeństwa informacyjnego znajduje się biblioteka szkoli^' która odgrywa znaczącą rolę w życiu każdego człowieka. To ona tworzy podwali11' społeczeństwa informacyjnego przygotowując dzieci i młodzież do samodzielnej zdobywania wiedzy i jej przetwarzania oraz do uczestniczenia w kulturze narodowi 1 uniwersalnej. Współczesna biblioteka szkolna powinna promować literaturę dzieci?^ i młodzieżową, generować, rozpoznawać oraz zaspokajać potrzeby poznaw^" i informacyjne uczniów, a także rozbudzać ich ciekawość i pasję czytania. No^ technologie wymuszają reformowanie dotychczasowych, tradycyjnych metod p^c\ z młodzieżą. Współczesna biblioteka szkolna powinna także nadążać za zmiana#1' dokonującymi się w świecie techniki i technologii informacyjno-komunikacyjnych. Bogumiła Staniów w swojej książce „Biblioteka szkolna dzisiaj" wśf^ funkcji, które powinna pełnić biblioteka szkolna na pierwszym miejscu wymię11'' funkcje informacyjne, kształcące i edukacyjne. Zdaniem autorki biblioteka szkol-powinna uczyć budować i sprawnie obsługiwać warsztat informacyjny oraz kształt użytkowników informacji. Ponadto powinna też pełnić funkcje dydaktyk11 poprzez realizowanie zajęć z zakresu edukacji czytelniczej, informacyjnej i medial*1^ 64 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym Współuczestniczyć w realizacji programów nauczania oraz wspierać nauczycieli w pracy dydaktycznej i własnej. Do zadań bibliotek należy także diagnozowanie potrzeb UcZniów, organizowanie pomocy indywidualnej tym, którzy jej najbardziej potrzebują 1 Organizowanie ciekawych form pracy grupowej. Ważnym zadaniem bibliotek szkolnych Jest również dbanie o rozwój czytelnictwa, propagowanie różnych form kulturalnego sP?dzania wolnego czasu, inicjowanie ciekawych form pracy grupowej i zbiorowej oraz r°zwój osobowości czytelników [7, s.15]. Optymalny kształt biblioteki szkolnej określa „Manifest Bibliotek Szkolnych ^ESCO/IFLA" ogłoszony w 1999 r. i przetłumaczony na wiele języków. Formułuje 0tl główne zadania bibliotek szkolnych, ich cele i kierunki działania oraz zaleca, aby treści „Manifestu" przenosić do dokumentów krajowych i wprowadzać w czyn jego Ustanowienia. W 2002 r. Sekcja Bibliotek Szkolnych i Centrum Zasobów Informacji opublikowała bardziej szczegółowe wytyczne dotyczące działalności bibliotek Okólnych. Zalecenia, oparte na doświadczeniach wielu krajów, nie są standardami 'Ościowymi i nie są obligatoryjne, mają jedynie inspirować do szukania coraz to nowych, epszych rozwiązań [7, s.15]. Przynależność do Unii Europejskiej obliguje Polskę do realizowania przyjętej Po]ityki i dyrektyw instytucji Unii Europejskiej, a w tym także do zapewnienia wszystkim Uczniom dostępu do dobrze funkcjonujących bibliotek szkolnych, prowadzonych Pr2ez wykwalifikowanych bibliotekarzy. Niestety istniejące postulaty programowe, Wyposażenie materialne bibliotek szkolnych oraz kwalifikacje samych bibliotekarzy leli przepaść, dlatego tak ważne jest wspieranie i promowanie badań dotyczących totek szkolnych oraz uświadamianie dyrektorom szkół i przedstawicielom władz ^iatowych różnego szczebla, roli, jaką odgrywają te placówki w przygotowaniu tvv° życia w sP°łeczeństwie informacyjnym. To właśnie w bibliotece szkolnej °rZone są podwaliny dla przyszłych studiów akademickich [2, s .47]. p Idee edukacji czytelniczej i informacyjnej sięgają okresu międzywojennego, kształcenia w tym zakresie związane są z decyzją III Zjazdu Związku lotekarzy Polskich z 1932 roku o opracowaniu memoriału w sprawie wprowadzenia Uj^ Szkół średnich nauki bibliografii i wiedzy o bibliotekach oraz kształcenia ^lej?tności korzystania ze zbiorów bibliotecznych, a także uruchomienia lekcji l936lotecznych dla uczniów, realizowanych przez biblioteki publiczne w latach w ~1939. Od tego okresu jedynie podczas II wojny światowej nie realizowano j dołach zajęć z przysposobienia czytelniczego, bibliotecznego, informacyjnego halnego. 65 Jolanta Laskowska - Biblioteki szkolne i ich rola w kształtowaniu kultury informacyjnej społeczeństwa Wraz z początkiem XXI wieku dostrzeżono potrzebę kształtowania kultury informacyjnej wśród młodzieży, a wyraz temu dano w dokumentach reformy oświaty. Program alfabetyzacji informacyjnej znalazł swoje odzwierciedleni w treściach nauczania z zakresu edukacji informacyjnej i kultury informacyjnej' Zajęcia lekcyjne o tych nazwach umieszczono w „Podstawach programowych obowiązkowych przedmiotów ogólnokształcących" z 15 maja 1999 roku. Zadaniem kultury informacyjnej, jako przedmiotu nauczania, miało być przygotowani młodzieży do korzystania z informacji dostępnych w różnych źródłach (tradycyjnych i elektronicznych), szczególnie ich wyszukiwania, selekcji, przetwarzania, analiz^ syntezy, klasyfikacji, kategoryzacji, tematowania, indeksowania, interpretacji, oce# przechowywania oraz prezentacji i twórczego wykorzystania przetworzonych wiadomości. Niestety w kształceniu kultury informacyjnej młodzieży pominięto rozwijanie świadomości i dojrzałości informacyjnej. Pominięcie aspektu kulturowego alfabetyzacji informacyjnej upodobniło zajęcia z kultury informacyjnej do uważanych powszechnie za nudne, lekcji bibliotecznych oraz do lekcji z edukacji informatycznej' skoncentrowanych na praktycznym wykorzystaniu nowych technologii. Zajęcia sta ł'/ się przedmiotem krytyki i w dalszej konsekwencji usunięto je z późniejszych podsta^ programowych. Za ich likwidacją przejawiał również brak zaplecza technologicznego w szkołach - wiele tematów mogło być realizowanych tylko w dobrze wyposażonych' skomputeryzowanych placówkach oświatowych. W kolejnym rozporządzeniu MEN dotyczącym „Podstawy programowej kształcenia ogólnego z 1999 roku" treści nauczania kultury informacyjnej przeniesiono do ścieżki edukacyjnej o ujednoliconej nazwie „edukacja czytelnicza i medialna", która obowiązywała w szkołach podstawowych, gimnazjach, liceach i technikach do 2009 roku. Najnowsza „Podstawa programowa kształcenia ogólnego" z grudnia 2008 rok11 wyeliminowała „edukację czytelniczą i medialną" jako osobny przedmiot realizowany przez nauczycieli bibliotekarzy (likwidacji uległy wszystkie dotychczasowe ścieżki)' a większość sugerowanych treści dotyczących kultury informacyjnej została dopisań3 do różnych przedmiotów [1, s. 98-102], Obowiązująca obecnie „Podstawa programowa kształcenia ogólnego" z grudni 2008 r. wyznacza szkole zadanie przygotowania uczniów do życia w społeczeństw^ informacyjnym. Dokument ten wytycza też zadania dla wszystkich nauczyciel1, którzy powinni odwoływać się do zasobów biblioteki szkolnej i współpracoW^ z nauczycielami bibliotekarzami w celu wszechstronnego przygotowania ucznió^ do samokształcenia i świadomego wyszukiwania, selekcjonowania i wykorzystań^ informacji z zastosowaniem technologii informacyjno-komunikacyjnych na zajęciach z różnych przedmiotów. Podstawa programowa zawiera wyraźne wskazanie bibliotek1 66 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym szkolnej, jako miejsca niezbędnego dla realizacji zadań szkoły, dobrze wyposażonego, dysponującego aktualnymi zbiorami, zarówno w postaci księgozbioru, jak i w postaci Zasobów multimedialnych [6]. Wymienione przepisy akcentują szczególną rolę biblioteki szkolnej w kształtowaniu kultury informacyjnej dzieci i młodzieży. Większość czytelników bibliotek szkolnych stanowią uczniowie, którzy przynajmniej kilka razy w roku są zobligowani do jej °dwiedzenia. Jest to często pierwsza, a niestety czasem jedyna biblioteka, z którą styka Sl? młody człowiek. Dlatego niezwykle istotne jest, aby była ona dobrze wyposażona, dysponowała aktualnymi zbiorami i to zarówno w postaci księgozbioru, jak i zasobów j^ultiniedialnych. Tylko dobrze funkcjonująca biblioteka szkolna, wyposażona w nowy Sl?gozbiór i nowe technologie, jest w stanie nauczyć młode pokolenie tzw. „ogłady formacyjnej". Tymczasem stan polskich bibliotek szkolnych i komputeryzacja tych placówek P°Zostawia jeszcze wiele do życzenia. Na łamach prasy fachowej pojawiają się artykuły ^"ytykujące niepełne wyposażenie bibliotek szkolnych w nowe technologie i media. lestety brak jest ogólnopolskich danych dotyczących stanu liczbowego bibliotek polnych i wykorzystania Internetu w tych placówkach. Sporządzony w 2011 r. !^aP°rt Ministerstwa Edukacji Narodowej w sprawie bibliotek szkolnych na dzień •09.2010 r." [5], ukazuje niepełne dane na temat ich komputeryzacji. Dokument P°daje, iż liczba wszystkich szkół w Polsce (podstawowych, gimnazjalnych ^ P°nadgimnazjalnych) wynosi 28.665, a dostęp do Internetu posiada prawie 23.000 njch. Niestety dokument nie podaje stanu liczbowego bibliotek szkolnych, zawiera 0 ogólną liczbę pomieszczeń bibliotecznych, która wynosi 25.487. Wiadomo ^ dnak, że niektóre biblioteki dysponują kilkoma pomieszczeniami, a często zespoły °* składające się z kilku placówek oświatowych posiadają wspólną bibliotekę. Raport Podstawia także dane liczbowe dotyczące wyposażenia bibliotek szkolnych w sprzęt Pod PUtei"0Wy' ^cz^a komputerów w bibliotekach to 63.449, a komputerów Uczonych do Sieci to 60.704, w tym ponad 40.00. z dostępem szerokopasmowym. s^°wyższych danych można wnioskować, że większość, czyli około 96% bibliotek nych, które posiadają sprzęt komputerowy, posiada również dostęp do Internetu [5], Prz ^ maju 2012 roku Pracownia Badań nad Książką Uniwersytetu Gdańskiego Pr°Wadziła ankietę, której celem było poznanie aktualnego stanu bibliotek Pod W Gdańsku. W badaniach wzięły udział 92 szkoły (na 150), w tym 35 szkół (m> aiWOWych' 18 gimnazjów, 22 szkoły ponadgimnazjalnych i 17 zespołów szkół Ha SZk°ły P°dstawowe i gimnazja). Celem ankiety było m.in. uzyskanie odpowiedzi Pytania dotyczące warunków lokalowych i wyposażenia bibliotek. 67 Jolanta Laskowska - Biblioteki szkolne i ich rola w kształtowaniu kultury informacyjnej społeczeństwa Tab.l. Średnia powierzchnia bibliotek i ich wyposażenie Szkoła Średnia liczba uczniów Średnia powierzchnia biblioteki w m2 Czytelnia -ilość miejsc Komputery Sprzęt audiowizualny Ogółem Uczniów na miejsce Ogółem Uczniów na komputer Telewizor Sprzęt audio Szkoła podstawowa 392 89 21 19 5 81 1 1 Gimnazjum 301 79 19 16 4 71 0 1 ^ Szkoły ponadgimnazjalne 466 107 23 20 5 85 0 1 Szkoły ponadgimnazjalne 466 107 23 20 5 85 0 1 Zespoły szkół 661 116 32 21 6 102 1 0 ^ Średnia 455 98 24 19 5 87 0 1 ^ Tab.l. Średnia powierzchnia bibliotek i ich wyposażenie Źródło: MEISSNER Jolanta, WÓJCIK Grażyna. Obraz bibliotek szkolnych i czytelnictwa uczniów w gdańskich szkołach. [W:] PIOTROWSKA Elżbieta, ROSIEK Stanisław (red.) Raport o sytuacji książki w Gdańsku. Biblioteki i czytelnictwo 2010-2011. Gdańsk 2012, s.36- Średnia powierzchnia biblioteki szkolnej w Gdańsku waha się od 79 & w gimnazjum, przez 89 m2 w szkole podstawowej do 107 m2 w szkoła^ ponadgimnazjalnych i 116 m2 w zespołach szkół. Są 3 biblioteki, których wielkos^ powierzchni przekracza 200 m2 i jedna mająca powierzchnię 400 m2. Najmniejsi biblioteka szkolna w Gdańsku ma 12 m2 i znajduje się w szkole podstawowej, w któreJ uczy się 134 uczniów. Średnia liczba miejsc w czytelni to 21 - w szkole podstawowej, 19 - w gimnazju#1' 23 - w szkole ponadpodstawowej i 32 - w zespole szkół. Należy odnotować również fa^' że jedna z gdańskich szkół ponadgimnazjalnych, do której uczęszczało 608 ucznió^' posiadała czytelnię liczącą 60 miejsc. Gdańskie biblioteki szkolne posiadały średnio od 4 do 6 komputerów ale wśród badanych znalazło się 10 bibliotek wyposażonych tylko w jeden komput^' Zarejestrowano też jedną bibliotekę szkolną, która nie posiadała ani jednego kompute^' Tylko 3 biblioteki zadeklarowały posiadanie 12 komputerów. Wiele bibliotek posiada^ odtwarzacze DVD, VHS, rzutniki multimedialne, telewizory, jednostkowo pojawić się także tablice interaktywne [3, s.36-37]. Pod względem lokalowym polskie bibliotek 68 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym szkolne, w tym również i gdańskie, nie muszą się wstydzić przed bibliotekami w innych bajach europejskich. Natomiast wyposażenie wielu bibliotek szkolnych w sprzęt komputerowy i audiowizualny odbiega znacznie od norm europejskich [7, s.34-35]. 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Wykres 1. Programy biblioteczne wykorzystywane w gdańskich bibliotekach szkolnych 60% ~27%~ 6% 6% 1% Mol Biblioteka Progman Byblos Brak systemu r°dlo: MEISSNER Jolanta, WÓJCIK Grażyna. Obraz bibliotek szkolnych i czytelnictwa ^ Uczniów w gdańskich szkołach. [W:] PIOTROWSKA Elżbieta, ROSIEK Stanisław (red.) aP°rt o sytuacji książki w Gdańsku. Biblioteki i czytelnictwo 2010-2011. Gdańsk 2012, s.37. k kolejne pytanie ankiety dotyczyło wykorzystywanego przez bibliotekę bibijPUter0We§° programu bibliotecznego. Najbardziej popularnym system w ^fccznym w gdańskich bibliotekach szkolnych był program MOL, który 0rzystywało 60% badanych szkół. Inne zautomatyzowane systemy biblioteczne 8^ańskich bibliotekach szkolnych to: Biblioteka (6%), Progman (6%) i Byblos (1%). bibiStety ^0//° Udanych bibliotek nie posiadało żadnego komputerowego systemu Za^lotecznego [3, s.37]. Wynikać to może z faktu, iż wiele bibliotek wstrzymuje się przed SystUPein programu bibliotecznego, ponieważ planowane jest wdrożenie bibliotecznego Gd ertlU komputerowego we wszystkich gdańskich bibliotekach szkolnych w ramach anskiej Platformy Edukacyjnej. Przedsięwzięcie ma być współfinansowane przez pJ ^Uropejską i zrealizowane w 2014 roku, ale niestety nie wiadomo jeszcze, jaki §ram biblioteczny zostanie zakupiony w ramach przetargu publicznego. Proces 69 Jolanta Laskowska - Biblioteki szkolne i ich rola w kształtowaniu kultury informacyjnej społeczeństwa komputeryzacji bibliotek szkolnych przebiega znacznie wolniej niż w innych krajach europejskich. Dla przykładu, w Szwecji od kilku już lat wszystkie biblioteki szkolne są całkowicie skomputeryzowane i połączone siecią. Ankieta przeprowadzona w gdańskich bibliotekach szkolnych daje niepełny obraz stanu wyposażenia i komputeryzacji tych placówek. 58 szkół gdańskich nic odpowiedziało na ankietę, którą rozpowszechniał organ zarządzający i nadzorujący szkołami, a więc Wydział Edukacji Urzędu Miejskiego w Gdańsku. Czy powodem była tylko niechęć do wypełniania ankiet, czy po prostu szkoły te nie miały, czym si? pochwalić i wolały uniknąć negatywnej oceny? Odpowiedź na to pytanie pozwoliłaby dokładniej zdiagnozować stan i potrzeby gdańskiego bibliotekarstwa szkolnego. Funkcjonowanie nowoczesnej biblioteki szkolnej w dużej mierze zależy od postawy samego nauczyciela bibliotekarza. Bibliotekarz szkolny XXI wiek^ powinien systematycznie doskonalić posiadane umiejętności informatyczni medialne i informacyjne, aby móc efektywnie kształtować kompetencje informacyjne młodego pokolenia. To on powinien przedstawiać uczniom nowe możliwość1 wykorzystania technologii (a nie odwrotnie) i zaszczepiać w młodym czytelniku pasj? czytania. Negatywny nabór kandydatów do pracy w bibliotece szkolnej, połączony z nieuwzględnieniem ich kompetencji komunikacyjnych nie sprzyja szerzeniu kultur) informacyjnej wśród uczniów. Badania sondażowe przeprowadzone wśród dorosłych dowodzą ogromnej roli, jak3 bibliotekarze szkolni odgrywają w życiu każdego człowieka32. Otóż, 56 respondentów zapytanych o postać bibliotekarza, która najbardziej utrwaliła się w ich pamięci, prav^e zawsze (w 93%) wskazywało na bibliotekarza szkolnego. Nie zawsze były to pozytyw^ wspomnienia, ale większość wypowiadających się zgodnie potwierdzała (90% odpowiedz^' iż utrwalony w ich pamięci wizerunek biblioteki szkolnej miał wpływ na postrzegani biblioteki w ich dorosłym życiu. Dlatego ważne jest by do bibliotek szkolnych trafik1 kompetentni nauczyciele bibliotekarze, z pełną świadomością odpowiedzialności, jak1 spoczywa na ich pracy zawodowej. Niejednokrotnie to właśnie bibliotekarz szkoln) generuje, rozpoznaje i zaspokaja potrzeby poznawcze oraz informacyjne uczniów a takźd rozbudza ciekawość i pasję czytania. Często też wczesna, nieodpowiednia empi1'1'1 biblioteczna jest w stanie zniechęcić do korzystania z biblioteki również w życiu dorosły111' a nawet do samej lektury. - < • 32 Badania sondażowe przeprowadzone przez Jolantę Laskowską w latach 2012-2013 na grupie nauczycieli rozO; jj przedmiotów biorących udział w kursach szkoleniowych organizowanych przez Centrum Edukacji Nauczyć w Gdańsku. 70 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym Niestety ogromny wpływ na kształtowanie kultury informacyjnej społeczeństwa rna marginalizacja znaczenia biblioteki szkolnej zarówno w środowisku szkolnym, jak 1 Pozaszkolnym. Stereotypowe postrzeganie biblioteki szkolnej przez kadrę pedagogiczną, a także przez uczniów i ich rodziców hamuje prawidłowy rozwój postaw młodzieży w°bec informacji. Pozostawienie biblioteki w tle działań edukacyjnych, wychowawczych 1 oświatowych ugruntowuje przekonanie uczniów o jej niższym statusie w hierarchii instytucji. Młodemu pokoleniu brakuje wzorów nowoczesnych bibliotek, pełniących funkcje centrów samokształcenia i doskonalenia. Trudności związane z rozwojem kultury informacyjnej uzależnione są od polityki °swiatowej władz lokalnych, aktów prawnych, struktury organizacyjnej szkoły, kompetencji i zaangażowania dyrektora, gospodarki finansowej, możliwości lokalowych 1 Urządzania kadrą. Wadą przyjętej polityki bibliotecznej w szkole jest również nietraktowanie biblioteki jako komponentu świadczącego o jakości procesu nauczania Pracy szkoły, niezrozumienie istoty Szkolnego Centrum Informacyjnego, traktowanego Cz?sto jako swoista kawiarenka internetowa i brak wypracowanych standardów ^ziałalności takiej placówki. Barierę w kształtowaniu kultury informacyjnych banowi także brak wypracowanych narzędzi i metod ewaluacyjnych SCI, powstałego ^ Przeobrażenia biblioteki szkolnej, brak planów rozwoju biblioteki szkolnej w tym lerunku, brak inicjatywy i umiejętności menadżerskich dyrektorów szkół i samych ^liotekarzy. Przeszkodą w kształceniu kompetencji informacyjnych jest także preferowanie Procesie nauczania metod pamięciowych, odtwórczych form zdobywania wiedzy, także nieumiejętne stosowanie metod aktywizujących zamiast nauki krytyki, n'eny i interpretacji. Brak w edukacji samokształcenia, jako podstawy uczenia się, ułatwia zdobywania umiejętności ani sprawności informacyjnych. jej Wpływ związanych z rozumieniem kultury informacyjnej także nie sprzyja , r°zWojowi. Utożsamianie kultury informacyjnej z kulturą informatyczną, łączenie Kacji medialnej z edukacją informatyczną potęguje rozumienie kultury informacyjnej jej kontekstu kulturowego. Równocześnie brak planu i programu itif °rZystania sprzętu komputerowego w SCI przez bibliotekarza w alfabetyzacji ^rrtlacyjnej uczniów, hamuje prawidłowy rozwój kultury informacyjnej. Nakłada się 0 stereotypowe postrzeganie pracy bibliotekarza, jako nudnej, prymitywnej i odległej £e Nowoczesnych technologii, którymi fascynuje się młodzież. Stąd przekonanie, bibliotece może pracować każdy, bez specjalnych kwalifikacji. Nauczyciele 0 l°tekarze bardziej obawiają się przedsięwzięć innowacyjnych niż opinii otoczenia aV/odzie, który wykonują [1, s.429-431]. Biblioteki szkolne czekają nieuniknione 71 Jolanta Laskowska - Biblioteki szkolne i ich rola w kształtowaniu kultury informacyjnej społeczeństwa zmiany polegające na dostosowaniu placówki do celów kształcenia młodzieży mającej sprawnie funkcjonować w społeczeństwie informacyjnym. Już dziś biblioteka szkolna powinna zaistnieć w wirtualnej rzeczywistości, w której może dotrzeć do wielu potencjalnych użytkowników. Strona internetowa biblioteki' blog czy fanpage na Facebooku może przyciągnąć do biblioteki (niekonieczni pomieszczenia bibliotecznego). Większe zainteresowanie uczniów z pewnością wzbudzi witryna, którą będą mogli współtworzyć. Takie przedsięwzięcie umożliwi podnoszenie kompetencji medialnych uczniów. Do zadań biblioteki szkolnej należy wspieranie procesu dydaktycznego, które może odbywać się poprzez organizowani dostępu do sprawdzonych elektronicznych źródeł informacji lub portali edukacyjnych' Taka działalność nie tylko promuje bibliotekę i bibliotekarza, ale także przyczynia si do urozmaicenia i uatrakcyjnienia wykorzystywanych w szkole metod nauczania. Zadaniem bibliotekarza szkolnego powinno być gromadzenie, prezentowani i udostępnianie nie tylko drukowanych publikacji, ale także publikacji w wersj1 elektronicznej. Ważne jest również wyposażenie młodych użytkowników bibliotek' w umiejętności pozwalające na samodzielne realizowanie strategii wyszukiwawczych' zarówno w źródłach tradycyjnych, jak i ich cyfrowych odpowiednikach. Obowiązkiem nauczyciela bibliotekarza jest znajomość realizowanych programów nauczani i wynikających z nich potrzeb informacyjnych uczniów i nauczycieli. Współdziałano bibliotekarzy z nauczycielami przedmiotowymi, organizowanie wspólnych lekcji daje możliwość wyposażenia uczniów w zbiór kluczowych kompetencji warunkujący^ rozwój kultury informacyjnej. Bibliotekarz szkolny powinien być przewodnikiem p° świecie informacji. Powinien sprostać oczekiwaniom współczesnych użytkowników biblioteki i dostosować się do wszechobecnej technologii. Stałe podnoszeń^ kwalifikacji i kompetencji jest nieodzownym warunkiem pracy we współcześni bibliotece szkolnej. Nie da się powstrzymać przenikania nowych technologii do proces11 nauczania. Młodzież korzysta z nowych technologii w sposób naturalny i gotowa jest wykorzystywać je również w celach dydaktycznych. Bibliotekarze XXI wieku powinni być kreatywni, powinni zadbać o swój wizerun^' unowocześnić swój warsztat pracy i wcielić się w rolę koordynatora kształceni'1 kompetencji informacyjnych i medialnych w szkole. W przeciwnym razie gro?l im obniżenie autorytetu w oczach użytkowników biblioteki. Nowoczesny biblioteka^ będzie na pewno lepiej postrzegany przez środowisko szkolne, a nowoczesna bibliotek3 przyciągnie i zachęci młodych ludzi do korzystania z jej zasobów. Nobilitujące, bowie^ będzie dla czytelnika korzystanie z biblioteki, która jest na czasie, i która pobudź1 uczniów do walki z wykluczeniem informacyjnym. 72 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym BIBLIOGRAFIA: [*]• BATOROWSKA Hanna. Kultura informacyjna w perspektywie zmian w edukacji. Warszawa: Wydawnictwo SBP 2009, 544 s. ISBN 978-83-61464-10-5. fe]- LASKOWSKA Jolanta. Rola bibliotek szkolnych w szerzeniu czytelnictwa i kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego. Uwagi na marginesie. [W:] PIOTROWSKA Elżbieta, ROSIEK Stanisław (red.) Raport o sytuacji książki w Gdańsku. Biblioteki i czytelnictwo 2010-2011. Gdańsk: Fundacja Terytoria Książki 2012, s. 46-55. ISBN 978-83-7453-117-7. ty- MEISSNER Jolanta, WÓJCIK Grażyna. Obraz bibliotek szkolnych i czytelnictwa uczniów w gdańskich szkołach. [W:] PIOTROWSKA Elżbieta, ROSIEK Stanisław (red.) Raport o sytuacji książki w Gdańsku. Biblioteki i czytelnictwo 2010-2011. Gdańsk: Fundacja Terytoria Książki 2012, s. 35-45. ISBN 978-83-7453-117-7. ^]. PIĄTEK Tadeusz. Kultura informacyjna komponentem kwalifikacji kluczowych nauczyciela. Rzeszów: Wydawnictwo Oświatowe FOSZE 2010, 215 s. ISBN 978-83-7586-035-1. Raport Ministerstwa Edukacji Narodowej w sprawie bibliotek szkolnych na dzień 30.09.2010 r„ 2011 [Dokument pdf]. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, Dziennik Ustaw z dnia 15 stycznia 2009 r. Nr 4, poz. 17. J- STANIÓW Bogumiła. Biblioteka szkolna dzisiaj. Warszawa: Wydawnictwo SBP 2012, 284 s. ISBN 978-83-61464-65-5. eK> W 73 Jadwiga Zdanowska Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie Zofia Brzeska Morski Instytut Rybacki - Państwowy Instytut Badawczy w Gdyni Znaczenie alfabetyzacji informacyjnej z punktu widzenia rozwoju społeczeństwa informacyjnego Termin „społeczeństwo informacyjne" pojawił się w drugiej połowie lat sześćdziesiątych ubiegłego stulecia w Japonii (T. Umesao, K. Koyama), ale jego szerszfl popularyzacja nastąpiła dopiero w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych. Aktualni termin ten jest często używany w publikacjach, co obok rosnącej świadomości dokonujących się przemian społecznych pod wpływem rozwoju nowych technolog*1 informatycznych i komunikacyjnych oraz licznych prób zdefiniowania zjawisk^ świadczy o ważności zagadnienia [7, s. 44-54; 5; 9, s. 156-157]. Analizy teoretyczni i próby statycznego opisu społeczeństwa informacyjnego poprzez proste wskaźnik1 rozpowszechniania środków technicznych pokazują, że jest to badanie obiektu „w ruchu i trudno przedstawić dynamikę tego zjawiska. Według Niny Jarmoszuk „droga do społeczeństwa informacyjnego to kilka istotny'd1 przełomów w dziejach społeczeństw, które dotyczę; ilości informacji rodzajów i sposobów jej przekazywania i przetwarzania szybkości jej przekazu przestrzeni, którą informacje są zdolne pokonać" [6, s. 110]. Termin „społeczeństwo informacyjne" oznacza, że ponad połowa jego obywatel1 potrafi posługiwać się systemami informatycznymi w różnych dziedzinach życia. Jest to społeczeństwo, w którym informacja, jako szczególnego rodzaju dobro niematerialni znajduje szerokie zastosowanie w życiu społecznym, kulturalnym, ekonomiczny111 oraz politycznym. Istotną zaletą jest zdolność przekazywania danych w krótki^ czasie niezależnie od odległości, innymi słowy - chodzi o szybkie komunikowani się i szybkie dostarczanie informacji [1, s. 61]. Jednocześnie łatwość generowani3' 74 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym dostępu, archiwizacji i transmisji informacji zwiększa rolę procesu selekcji, którego współczesny człowiek nie zawsze jest przygotowany. Człowiek stanowiąc Centralny element procesu informacyjnego z potrzebami odzwierciedlającymi jego Zainteresowania i oczekiwania, pełni istotną rolę w tym układzie. „Informacja wpływa na człowieka determinując jego zachowania w środowisku informacyjnym" zwanym Przez J. Kulikowskiego „infosferą" a przez W. Babika - „antropo-infosferą" [3, s. 50]. Zanim społeczeństwo uzyska status „społeczeństwa informacyjnego" należy zadbać 0 Jego edukację, która umożliwi mu w codziennym życiu korzystanie z istniejących 2fódeł informacji i technologii informatycznych. Edukacja informacyjna to podstawowa |"echa alfabetyzacji informacyjnej. Termin ten, po angielsku brzmiący „information eracy", pojawił się po raz pierwszy w 1974 roku w raporcie Paula Zurkowskiego "Report of National Commission on Libraries and Information Science"), ale na szerszą S^al? zaczęto go stosować dopiero w XXI wieku [9, s. 154]. Pojęcia „społeczeństwo informacyjne' i „alfabetyzacja informacyjna" rozwijały się °^nolegle, gdyż są ze sobą powiązane. Chcąc utworzyć społeczeństwo informacyjne, n'e°dzowna jest edukacja tego społeczeństwa, czyli alfabetyzacja informacyjna. Jak aaj°mość alfabetu służy nam do uzyskania umiejętności czytania, tak zdobycie *edzy o technologiach informatycznych, źródłach informacji i zdobycie umiejętności P°sługiWan-a się nimi, dadzą nam podstawę do swobodnego poruszania się irtfosferze. _ Alfabetyzacja informacyjna powinna równocześnie prowadzić do nabycia ^ leJ?tności selekcjonowania informacji, ze względu na ogromny zalew informacji. , tego powodu znalezienie właściwej informacji, potrzebnej w danym momencie ^' Kownikowi, staje się często sporym wyzwaniem. Dlatego ekologia informacji służyć porządkowaniu strumieni informacyjnych i przystosować możliwości ^sZukiwawcze do potrzeb i wymagań odbiorców informacji. Ekologia informacji ^j^ktowanie przestrzeni informacyjnej jako ekosystemu, o którego równowagę należy ac- Oczekiwane jest oddzielenie pseudo-informacji zaśmiecających środowisko rrriacyjne, od informacji istotnych, relewantnych [2, s. 66-68; 3, s. 50-55]. ^hristine Bruce [4], która naukowo zajmuje się problematyką etyzacji informacyjnej, termin ten ma różnorodne aspekty pojęciowe. W celu ch e^° Zrozumienia terminu podaje ona siedem punktów widzenia („seven faces") rakteryzujących to zagadnienie: • Umiejętność obsługi innowacyjnych technologii informacyjno-komunikacyjnych. 75 Jadwiga Zdanowska, Zofia Brzeska - Znaczenie alfabetyzacji informacyjnej z punktu widzenia rozwoju społeczeństwa informacyjnego 2. Umiejętność wyszukiwania informacji w źródłach informacji. 3. Umiejętność przetwarzania informacji. 4. Umiejętność zarządzania informacją (dobór informacji, sterowanie, kontrolowanie). 5. Tworzenie wiedzy (konstruowanie baz danych). 6. Współpraca ukierunkowana na nowatorskie poszerzanie wiedzy. 7. Mądre stosowanie informacji z korzyścią dla innych dziedzin. Lata 2003-2012 zostały proklamowane przez UNESCO (United Nations Economic> Scientific and Cultural Organization) jako „dekada alfabetyzacji informacyjnej'-W ramach współpracy między IFLA (International Federation of Library Associations) i UNESCO zaczęto rozwijać programy dotyczące tej tematyki i organizować konferencje poświęcone zagadnieniom alfabetyzacji informacyjnej. W 2006 roku utworzono program InfoLit Global gromadzący informacje z zakresu kształcenia kompetencji informacyjnych. Składa się on z trzech części: pierwsza ma za zadanie ułatwiać komunikację między osobami i ośrodkami zajmującymi się alfabetyzacją informacyjną - są tam zamieszczane zawiadomienia o konferencjach i spotkaniach; druga gromadzi dokumenty i programy z tego zakresu; w trzeciej części natomiast znajdują się różne informacje o organizacjach działających na rzecz alfabetyzacji informacyjnej [10; 9, s. 155-156]. Rys. 1. Logo symbolizujące ideę Information literacy w programie InfoLit Global Źródło: Library Juice. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://libraryjuicepress.com/blog/?p=609. Stan z dnia 15.07.2013. W drodze konkursu zostało wyłonione bardzo ciekawe logo utworzone dla teg° programu w 2009 roku przez Kubańczyka Edgara L. Pereza. Logo przedstawia otwarty księgę, która jednocześnie przypomina osobę ludzką, a dodatkowo dopatrzeć się w niej można litery „i", jako pierwszej litery słowa „informacja". 76 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym Jedna z ciekawszych konferencji poświęcona tematyce alfabetyzacji informacyjnej °dbyła się w Porto Rico w dniach 13-18 września 2011 roku. Była to 77 Konferencja ^neralna IFLA zatytułowana „Biblioteki poza bibliotekami: integracja, motywacja 1 informacja dla wszystkich". Jej 94 Sesja nosiła tytuł: „Znaczenie alfabetyzacji ^formacyjnej dla ludności wielokulturowej: potrzeby, strategie, programy i rola bibliotek"32. Podczas tej sesji rozważano, jak realizować edukację informacyjną różnych grup etnicznych, takich jak Indianie, Romowie, Maorysi. Grupy te charakteryzują się innością kulturową, często są to grupy o niższym poziomie edukacji, niższym statusie ekonomicznym, a poza tym - bywają traktowane jak °bywatele drugiej kategorii. Pierwszym etapem ich edukacji może być szkolenie Zlnierzające do nauczenia, jak korzystać z biblioteki. Barierą dla tych grup społecznych Jest nie tylko odmienność kulturowa, ale często słaba znajomość języka społeczeństwa, ^ którym żyją, co dotyczy zwłaszcza emigrantów. Podobne problemy mogą występować ^e wszystkich krajach, bo prawie w każdym są jakieś mniejszości narodowe, grupy etniczne, czy emigranci. Biblioteki mogą być takimi ośrodkami, gdzie przełamuje się bariery oddzielające te grupy od reszty społeczeństwa i miejscami, w których zdobywają °ne kompetencje informacyjne [7, s. 50-54; 11, s. 540-542]. W Polsce, w Warszawie, w dniach 4-5 października 2012 roku odbyła się również Międzynarodowa konferencja pod hasłem: „Edukacja informacyjna i medialna. Archipelagi wiedzy". Jej głównym celem było przedstawienie praktycznego wymiaru edukacji informacyjnej i medialnej oraz zwrócenie uwagi na rolę bibliotek w tym Zakresie. Podczas tej konferencji wykład na temat Modelu Big6 wygłosił dr Michael Eisenberg. Model ten został utworzony przez niego we współpracy z Robertem ^erkowitzem w 1990 roku i dotyczy konstruowania programów edukacyjnych, których celem jest doprowadzenie użytkowników informacji do nabycia umiejętności Przystania z zasobów informacyjnych. Model ten składa się z 6 etapów: 1- Zdefiniowanie zadania (określenie potrzeb informacyjnych). 2. Strategie wyszukiwania informacji (ustalenie źródeł informacji i ich wybór). 3. Lokalizacja i dostęp (lokalizacja źródeł informacji i znalezienie informacji w źródle). 4. Korzystanie z informacji (zapoznanie się z informacjami i wyodrębnienie potrzebnych). 5. Synteza (uporządkowanie informacji i przedstawienie rezultatów). 6. Ocena efektywności wyszukiwania i wydajności całego procesu. Sprawozdanie z tej konferencji przedstawiła Zuzanna Wiorogórska na łamach „Przeglądu Bibliotecznego" nr 79. 77 Jadwiga Zdanowska, Zofia Brzeska - Znaczenie alfabetyzacji informacyjnej z punktu widzenia rozwoju społeczeństwa informacyjnego Mariola Antczak zaproponowała modyfikację tego modelu dopisując punkt 7 w brzmieniu: „Wykorzystanie informacji w życiu prywatnym, społecznym i zawodowym! przekazywanie przetworzonej informacji za pomocą różnych metod" [1, s. 63-64]. Jak widać różne modele i programy, różne formy i treści kształcenia dla „information literacy" są wykorzystywane w poszczególnych krajach, istnieje też szeroko rozwinięta współpraca międzynarodowa w tym zakresie, do której włącza się aktywnie UNESCO i IFLA [5; 9, s. 155-159]. W Polsce edukację informacyjną zaczęto od wielu lat wprowadzać do szkół podstawowych. Następnie jest ona kontynuowana w gimnazjach, szkołach średnich i wyższych, jednak poziom tej edukacji budzi zastrzeżenia [1, s. 65-67; 8, s. 24-28]-Mimo że poziom umiejętności posługiwania się komputerem i dostęp do Internetu jest w naszym kraju na wysokim poziomie (wg GUS posiada go 71% gospodarstw domowych-dane dla 2012 roku) to umiejętność poruszania się w przestrzeni informacyjnej wciąż wymaga edukacji. Nie chodzi, bowiem o bierne, bezkrytyczne pozyskiwani informacji, ale o świadome korzystanie z jej źródeł. Nalewajska zwraca uwagę, że należy wypracować odpowiednie standardy edukacji informacyjnej w polskich uczelniach (m.in. na Uniwersytecie Warszawskim), gdzie proces ten powinien się rozpocząć od odpowiedniego przygotowania kadry bibliotecznej. Mając na uwadze potrzebę edukacji informacyjnej, na początku 2013 roku w Instytucie Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie odbyło się szkolenie, które przeprowadził przedstawiciel multimedialnej, międzynarodowej agencji Thomsof Reuters. Dział Informacji Naukowej IRS zaprosił na nie kadrę naukową Instytutu. Podczas szkolenia prelegent przedstawił: 1. Bazę Web of Science, która zawiera 12 000 czasopism i 148 000 sprawozdali z konferencji z wielu dziedzin nauki, obejmuje zarówno przedmioty ścisła jak i humanistyczne, społeczne, a także z dziedziny sztuki. Materiały źródłowe w tej bazie można przeszukiwać na wiele sposobów, łączyć słowa lub frazy za pomocą takich operatorów, jak: and, or, not, near, same. Pełny rekord zawiera: tytuł, autorów, bibliografię, abstrakt, słowa kluczowe, adresy-informacje o finansowaniu. Można też przeszukiwać cytowane materiały bibliograficzne. Baza umożliwia również utworzenie aplikacji ResercherlP' czyli profilu osobistego, gdzie naukowiec może gromadzić interesują^ go informacje. 2. Bazę Journal Citation Reports, która służy do oceny czasopism na podstaw^ liczby cytowań. Ocenie podlega 7600 czasopism z 220 dziedzin, wyodrębni 78 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym można czasopisma najczęściej cytowane i na tej podstawie uznać je za najbardziej reprezentatywne dla danej dziedziny. Baza pozwala też na indywidualną ocenę autorów, naukowców. 3. Endnote Web - internetowy program do zarządzania bibliografią. Autorzy mogą gromadzić przy jego pomocy cytowania i przygotowując publikację do druku, mogą automatycznie przygotować literaturę cytowaną. Można też przy pomocy tego programu gromadzić piśmiennictwo własne. Szkolenia tego typu zaliczyć można do alfabetyzacji informacyjnej. Cieszą się one 2ainteresowaniem pracowników naukowych, gdyż są bardzo potrzebne i przydatne, Uznano nawet, że kilkugodzinny wykład powinien być uzupełniony o zajęcia praktyczne. oznacza to jednak, że bibliotekarze czy specjaliści z zakresu informacji naukowej stają się niepotrzebni, gdyż codzienna praktyka świadczy o czymś wręcz przeciwnym, ^■"acownicy Ci stają się „platformą" ułatwiającą innym „poruszanie się" w infosferze s. 55-64; 2, s. 62; 5; 8, s. 25-28], Podsumowując należy stwierdzić, że różne formy edukacji informacyjnej służą Przyspieszeniu powstawania społeczeństwa informacyjnego. Umiejętność posługiwania s ? komputerem, czy korzystanie z Internetu to jeszcze za mało, by można było uznać, 2e potrafimy korzystać z zasobów informacyjnych. Wykorzystywanie informacji konkretnych celów, umiejętność ich selekcjonowania, można dopiero uznać Za właściwą formę alfabetyzacji informacyjnej, ponieważ tylko w pełni przygotowani Uzytkownicy informacji, świadomi swoich potrzeb i umiejący je zaspokoić, tworzyć ?dą społeczeństwo informacyjne. i 1 i f h 1 ), Jadwiga Zdanowska, Zofia Brzeska - Znaczenie alfabetyzacji informacyjnej z punktu widzenia rozwoju społeczeństwa informacyjnego BIBLIOGRAFIA: [1]. ANTCZAK Mariola. Rola bibliotekarzy w nauczaniu umiejętności informacyjnych gimnazjalistów. „Przegląd Biblioteczny" 2010 Nr 1 (78), s. 58-71. [2]. BABIK Wiesław. Ekologia informacji. „Zagadnienia Informacji Naukowej" 2001 Nr 2 (78), s. 64-70. [3]. BABIK Wiesław. Ekologia informacji katalizatorem równoważenia rozwoju społeczeństwa informacji i wiedzy. „Zagadnienia Informacji Naukowej" 2012 Nr2,s. 48-65. [4]. BRUCE Christine. Seven faces of information literacy in higher education [Dokument elektroniczny. Tryb dostępu: http://crm.hct.ac.ae/events/archive/2003/ speakres/bruce.pdf. Stan z dnia 15.06.2013. [5]. DERFERT-WOLF Lidia. Information literacy - koncepcje i nauczanie umiejętności informacyjnych. „Elektroniczny Biuletyn Bibliotekarzy" 2005 Nr 1 (62). [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://ebib.oss.wroc.pl/2005/62/derfert.php. Stan z dnia 15.09.2013. [6]. JARMOSZUK Zina. Człowiek - informacja - społeczeństwo w drodze do społeczeństwa informacyjnego. „Zagadnienia Informacji Naukowej" 2000 Nr 1 (68), s. 106-110. [7]. KUREK-KOKOCIŃSKA Stanisława. Społeczeństwo biblioteczne jako społeczeństwo informacyjne. „Zagadnienia Informacji Naukowej" 2001 nr 2 (69)> s. 43-64. [8]. NALEWAJSKA Lilianna. Dydaktyka w bibliotece akademickiej. Analiza potrzeb i możliwych zmian. „Przegląd Biblioteczny" 2013 Nr 1 (81), s.19-32. [9]. PIOTROWSKA Renata. Organizacje i periodyki popularyzujące ideę information literacy. „Przegląd Biblioteczny" 2012 Nr 2 (80), s. 153-168. [10]. ROZKOSZ Ewa. InfoLit Global - międzynarodowy projekt na rzecz rozwoju edukacji informacyjnej. „Elektroniczny Biuletyn Bibliotekarzy" 2011 Nr 2 (120), 8 s-[Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.ebib.pl/images/stories/ numery/120/120_rozkoszl.pdf. Stan z dnia 15.09.2013. [11]. WIOROGÓRSKA Zuzanna. „Znaczenie alfabetyzacji informacyjnej dla ludności wielokulturowej: potrzeby, strategie, programy i rola bibliotek" oraz „DostęP i innowacja: dostarczanie informacji wszystkim". Sprawozdanie z 94. i 164. Sesji 77. Konferencji Generalnej IFLA (San Juan, Porto Rico, 13-18 września 2011 *•) „Przegląd Biblioteczny" 2011 Nr 4 (79), s. 539-544. Gabriela Chamier Gliszczyńska Akademia Pomorska Słupsk Uzależnienie od nowych mediów: powstanie, skutki i terapia Niewątpliwie stwierdzić trzeba, że wiek XX zrobił milowy krok w postępie nauki i techniki. To wówczas powstaje telewizja, najpierw czarno-biała, potem kolorowa a następnie otrzymujemy dostęp do wielu programów telewizji satelitarnej ^ najwyższej, cyfrowej jakości. Również w XX w. następuje rozkwit wideo, odtwarzaczy K*na domowego, sprzętu do odczytu płyt CD i DVD oraz odbiorników do słuchania Pr°gramów i muzyki stereofonicznej. Wypada również wspomnieć o wynalezieniu rozpowszechnieniu się telefonii komórkowej. Ale wiek XX to również epoka rozwoju wszelkiego rodzaju mechanicznych Daszyn liczących i komputerów. Gdy powstawały, służyły technice obliczeniowej, Błównie nauce i gospodarce. Były to lata 50. i 60. XX wieku. Dopiero na początku lat 70. ut>iegłeg0 wieku powstały pierwsze mini - komputery a pierwszy e-mail został wysłany W *974 r. Również w tym samym roku użyto po raz pierwszy nazwy Internet [22, s. 473]. a Początek Internetu w Polsce można przyjąć datę 17 sierpnia 1991 r., w tym dniu P^cownik naukowy Uniwersytetu Warszawskiego nawiązał łączność internetową z Uniwersytetem w Kopenhadze [22, s. 474]. ^ Od tego czasu komputery osobiste zaczęły się rozwijać. Najpierw wkroczyły Wszelkiego rodzaju instytucji, a później do prywatnych domów. W chwili obecnej 1116 Wyobrażamy sobie już życia bez komputera i Internetu. Aby zilustrować zjawisko ^Zr°stu znaczenia komputerów w naszym życiu przyjrzyjmy się statystyce dostępu 0 Internetu, jak kształtowała się ona na przestrzeni ostatnich lat. Spójrzmy najpierw !!a §0spodarstwa domowe posiadające dostęp do Internetu (wartości w procentach) l2°> s.426]. 81 Gabriela Chamier Gliszczyńska - Uzależnienie od nowych mediów: powstanie, skutki i terapia Tab. 1. Gospodarstwa domowe posiadające dostęp do Internetu 2005 2011 Ogółem: 30,4 66,6 miasta 36,1 69,3 wieś 18,8 61,2 Tab. 1. Gospodarstwa domowe posiadające dostęp do Internetu Źródło: „Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej". Warszawa 2012, s. 426. W 2011 r. widzimy wzrost ilości osób korzystających z Internetu o prawie 18% w stosunku do 2005 r. Widać to zarówno w wartości ogółem, jak i wśród ilości odbiorców w miastach. Za to wśród mieszkańców wsi następuje aż trzykrotny wzrost liczby posiadaczy komputera z dostępem do Internetu. Znacząca jest też statystyka ilości osób w wieku 16-74 lat korzystających z Internetu w ostatnich latach (wartości podane w procentach) [20, s. 427]. Tab. 2. Osoby w wieku 16-74 lat korzystające z Internetu 2005 2011 Ogółem: 35,1 62,0 miasta 42,0 67,7 wieś 23,2 52,3 Tab. 2. Osoby w wieku 16-74 lat korzystające z Internetu Źródło: „Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej". Warszawa 2012, s. 427. W 2011 r. widzimy wzrost w stosunku do 2005 r. o prawie 18% ilości osób korzystających z Internetu. W miastach wzrost ten wynosi niewiele ponad 16%, za to fla wsiach przekracza 22%. Tym niemniej nadal większy udział w korzystaniu z wirtualnego świata ma miasto niż wieś. Ogólnie rzecz ujmując, na przestrzeni sześciu lat znaczni6 wzrosło zainteresowanie społeczeństwa Internetem, gdyż stał się on wszechstronny^ źródłem informacji. Społeczeństwo, poprzez dostęp do tak szerokiej gamy wspomnianych przeze mnie mediów stało się społeczeństwem informacyjnym. Tak masowy napływ informacji mógł wywołać w ludziach tzw. szok cywilizacyjny, a co za tym idzie, lęk przed niemożliwością ich ogarnięcia i brakiem widoków na sprostanie wymaganiom technicznym w życiu prywatnym i zawodowym [18, s. 210]. Fakt ten wiązał się z koniecznością alfabetyzacj1 medialnej. Jej celem stało się "kształtowanie świadomego i aktywnego odbiorcy przekazów pochodzących z telewizji, radia, prasy i Internetu" [21, s. 17]. Chodzi, wi^ o to, by użytkownicy wszelkich mediów, szczególnie Internetu, oprócz umiejętność1 82 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym technicznych korzystania z nich, z rozwagą podchodzili do tak wielkiego natłoku ^formacji. Wszechogarniająca ilość informacji i stron WWW oraz nieprzeparta wręcz chęć zapoznania się z ich treścią, doprowadzić może nie tylko do szoku cywilizacyjnego, lecz także stresu informacyjnego. Stres informacyjny polega na tym, że użytkownik Mediów w natłoku otaczających go komunikatów, nie jest w stanie ich przyswoić 1 Powiązać z poprzednio usłyszanymi lub przeczytanymi. Nadmiar informacji staje się źródłem stresu [15, s. 20]. Dziś w wirtualnym świecie nie jest problemem dotarcie różnorodnych przekazów - Internet jest ich skarbnicą. Należą do nich: filmy, teksty, grafika, muzyka - nie tylko aktualne, ale też te archiwalne. Istotną rzeczą jest fakt, bY w tym ogromie wiedzy uświadomić sobie, który przekaz jest wartościowy, a który nie. Sylwia Jaskuła twierdzi, że zjawisko informacyjnego nadmiaru utrudnia przyswajanie, a zatem i zrozumienie samej informacji, prowadząc w ten sposób do powstania efektu sWoistej luki znaczeniowej i narastającego deficytu sensu [11, s.186]. Informacje powinny spełniać konkretną rolę przydatności dla danego użytkownika. Rozsądne ich eksploatowanie może przynieść wymierny pożytek. Inaczej przedstawia Sl? sytuacja, gdy internauta zbytnio zaangażuje się w zaawansowane korzystanie z Internetu, ze stron niekoniecznie potrzebnych mu do poszerzenia jego horyzontów Myślowych, a wciągających jak magnes. Doprowadza to do uzależnienia od Internetu. Przyzwyczajenie do częstego użytkowania Sieci posiada następujące przyczyny: 1. łatwość dostępu - z roku na rok wzrasta liczba gospodarstw domowych z dostępem do Internetu. Połączenia z netem znajdują się również w szkołach, zakładach pracy i kawiarenkach internetowych; 2. wzmocnienia pozytywne dawane przez Internet - korzystanie z tych mediów daje zadowolenie, pozwala na kontakty, które są niedostępne w realnym życiu; 3. nierozwiązane problemy osobowościowe - osoby, które posiadają problemy prywatne lub w kontaktach z otoczeniem, realizują się w wirtualnym świecie, być może tam szukając ratunku w celu ich rozwiązania lub też ucieczki przed niezrozumieniem środowiska, w którym przyszło im żyć i przebywać [6, s.80]. Dr Kimberly S. Young od 15 lat prowadzi badania nad uzależnieniem od Internetu. %lwia Jaskuła, powołując się na badania amerykańskiej uczonej, wyodrębniła pięć r°dzajów internetowych uzależnień. Jako rodzaj pierwszy wskazała erotomanię lriternetową czyli nałogowe poszukiwanie materiałów o treści pornograficznej. rugim rodzajem uzależnień są zdaniem uczonej uzależnienia od związków ^irtualnych, inaczej mówiąc uzależnienia od kontaktów z ludźmi przez Internet. rzecim rodzajem uzależnień według badaczki są uzależnienia od Sieci, czyli 83 Gabriela Chamier Gliszczyńska - Uzależnienie od nowych mediów: powstanie, skutki i terapia na przykład: obsesja śledzenia, co się dzieje w Internecie, stałe włączanie się do gier on-line, uczestnictwo w aukcjach itp. Jako czwarty rodzaj uzależnień od Internetu podaje tak zwane przeciążenie informacyjne - czyli nałogowe przeglądanie baz danych, gorączkowe przerzucanie informacji, udział w kilku listach dyskusyjnych jednocześnie-I wreszcie piątym typem uzależnienia jest uzależnienie od komputera, które przejawia się w przymusie spędzania czasu przy włączonym komputerze [10, s.13-14], Jaskuła uważa, że bardzo łatwo rozpoznać objawy uzależnienia od Sieci. Jej zdaniem osoba uzależniona odczuwa nieodparte pragnienie lub przymus przebywania w Sieci-Charakteryzuje ją również upośledzona zdolność kontrolowania własnego zachowania-Poza tym wszelkie próby ograniczenia jej czasu przebywania w Sieci są nieskuteczne-U osoby uzależnionej występuje tzw. zespół abstynencki (zespół głodu) po wyjściu z Internetu, który objawia się niepokojem i rozdrażnieniem. Wzrost tolerancji u takiej osoby następuje po zwiększeniu „dawki" dostępu do Sieci. Osoba uzależniona często porzuca dotychczasowe kontakty i zainteresowania. I nawet wówczas, kiedy występują u niej szkodliwe następstwa uzależnienia, uporczywie kontynuuje swoje zachowania pomimo szkodliwych następstw [10, s.15]. U osób, które zdążyły uzależnić się od Internetu, dostrzeżono negatywne skutki przebywania w Sieci. Są to między innymi: utrata wolnego czasu, ograniczenie czasu spędzanego z ludźmi na rzecz Internetu, posługiwanie się rozwiązaniami internetowymi w życiu, wysokie rachunki telefoniczne, co jest spowodowane dużą ilością połączeń internetowych, minimalne lub żadne zaangażowanie w codzienne sprawy domu, zubożenie kontaktów międzyludzkich oraz nieprzydatność internetowego zaangażowania dla domu i rodziny [4, s. 42]. Anna Andrzejewska zauważa ponadto, że do szkodliwych następstw uzależnień dochodzą również różnego rodzaju dolegliwości zdrowotne, spowodowane zbyt długim przebywaniem przed komputerem. Stwierdza, że należą do nich zwłaszcza: zawroty i bóle głowy, przemęczenie oczu, wymuszona nieruchoma pozycja ciała, zmienność obrazu oglądanego na ekranie monitora, oddziaływanie pola elektromagnetycznego, małe stężenie jonów w powietrzu, emisja nieznacznych substancji chemicznych, j a w temperaturze znacznie wyższej od pokojowej bezwonnych gazów, duże napięcie psychiczne, impotencja, podrażnienie skóry wywołane bombardowaniem jej przez dodatnio naładowane cząsteczki kurzu odpychane przez monitor [1, s.5-8]. Andrzej Augustynek dodaje do tej listy jeszcze kilka innych zagrożeń, wśród nich najczęstsze bywa postępujące skrzywienie kręgosłupa, obniżenie wydolności krążeniowo-oddechowej oraz obniżenie poziomu koncentracji uwagi i toku myślenia [3, s. 67]. 84 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym Znając przyczyny i skutki uzależnienia od Internetu warto się zastanowić nad kwestią, kto najszybciej uzależnia się od Sieci. Najbardziej podatne są dzieci i młodzież, dzieci już w wieku przedszkolnym posiadają dostęp do komputera i bez problemu surfują po Internecie. Nie potrafią one jeszcze kontrolować swojego postępowania, są Podatne na wpływy otoczenia. Ich organizm i osobowość są w trakcie rozwoju, nie są do końca uformowane [10, s. 14]. Przyjmują więc informacje bezkrytycznie. Oglądane przez *ńe obrazy mogą budzić w nich agresję, doprowadzić do takiego zachowania, którym Jest dezintegracja w społeczeństwie. Nie mając doświadczenia życiowego, będą sądziły, Ze świat przedstawiony na ekranie monitora jest jedyną i prawdziwą rzeczywistością. Każdy, kto będzie próbował przeszkadzać im w kontaktach z wirtualnym przyjacielem, stanie się wrogiem, którego trzeba unikać [22, s. 482]. Taki stan rzeczy prowadzi często do zubożenia kontaktów międzyludzkich, zaburzeń emocjonalnych, alienacji z rzeczywistego świata, zaburzeń w hierarchii wartości [3, s.67]. Szczególną formą uzależnienia od komputera stanowią uzależnienia od gier komputerowych. Problem ten dotyczy osób w różnym wieku, ale szczególnie dzieci 1 młodzieży. Jak informują badania, gry komputerowe stanowią jedną z głównych rozrywek dzieci i młodzieży. 60% dzieci w wieku 4-14 lat spędza w ten sposób czas wolny. Częściej bawią się w nie chłopcy niż dziewczęta [5, s.35]. Dziewczęta najchętniej sięgają P° gry przygodowe i zręcznościowe, chłopcy zaś wolą gry walki oraz gry sportowe [19, s. 1], Szkoda tylko, że aż 72% gier, z których korzystają młodzi ludzie, zawiera elementy przemocy. Małgorzata Michaliszyn zauważa, że polegają one na walce osoby grającej z różnymi istotami (ludzie, zwierzęta, stworzenia fantastyczne). Natomiast do walki używane są: dzidy, rewolwery, piły tarczowe, maczugi, broń laserowa i inna. ^6, s. 48], Wielokrotne obcowanie z taką zabawą, doprowadzić może do tego, Ze kilkunastolatki będą uważać przemoc za normalny sposób rozwiązywania problemów zycia codziennego. W związku z tym mogą one jednocześnie stać się bardziej agresywne 1 nieczułe na ludzkie cierpienie [16, s. 49]. Szczególnie, że wiele gier zawiera elementy a§resji, a najbardziej brutalne to: 1. MadWorld - gra japońska, jedna z najbardziej krwawych i bezkompromisowych, której narzędziem walki jest piła mechaniczna; 2. Manhunt - masakrowanie ludzi w ciemnych zaułkach tępymi narzędziami lub wkładanie im znienacka na głowę foliowych worków; 3. Grand Theft Auto (seria) - niesienie zniszczenia i pożogi na ulicach miasta: rozjeżdżanie przechodniów, podpalanie pojazdów, strzelanie z wszelkiej maści karabinów czy wyrzutni rakiet, bieganie z piłą łańcuchową i koktajlami Mołotowa; obecnie została wydana piąta część tej gry; na jej 85 Gabriela Chamier Gliszczyńska - Uzależnienie od nowych mediów: powstanie, skutki i terapia produkcję przeznaczono 265 min dolarów, a więc więcej niż Hollywood wydaje na promocję swoich filmów. Kilka dni temu odbyła się w Polsce przedpremierowa sprzedaż tej gry w księgarniach Empiku; 4. Mortal Kombat (seria) - bohaterowie wyrywają ofiarom głowy z kręgosłupami; odcinają kończyny, podpalają ognistym oddechem, zamrażają przeciwnika i rozbijają na drobne kawałki; 5. Postał 2 - istotą tej gry jest opcja wyboru pomiędzy grą bez agresji a zabijaniem. Większość graczy wybiera jednak opcję z zabijaniem; 6. The Punisher - główny bohater, ex-żołnierz, rozprawia się z bandziorami z broni palnej, przytrzaskuje bandytom głowę drzwiami, topi przeciwnika we wrzącym oleju czy przepoławia piłą tarczową [17]. Dlaczego gry są tak popularne? Jakie są przyczyny uzależnienia od nich dzieci i młodzieży? Autorki artykułu „Uzależnienie od gier komputerowych" twierdz^ że młodzi ludzie: „grają, kiedy jest im źle, kiedy mają kłopoty w szkole, kiedy im się nudzi. Dla tych, którzy chcą się psychicznie wyciszyć, jest to forma ucieczki od realnego świata" [13, s. 12]. Jednak, jak wiemy, gry komputerowe to nie tylko rozrywka. Niosą one ze sobą zagrożenia, które mają wpływ na młode pokolenie. Często są to zagrożenia oddziałujące na psychikę młodego człowieka. Mira Prajsner zauważa, że gracz który aktywnie uczestniczy w grze komputerowej nie tylko ogląda przemoc, ale przede wszystkim sam jej dokonuje. Poza tym koncentrując się na grze nie potrafi skupić si? na niczym innym. Możliwość wielokrotnego powtarzania gry, która pozwala oswoić si? i przyzwyczaić do najbardziej drastycznych scen, z pewnością również musi pozostawia^ ślady w mentalności gracza. Najgorsze jest jednak chyba to, że przemoc zaczyna by^ kojarzona z nagrodą, gdyż agresja i destrukcja w grach komputerowych są nagradzani - zabicie kogoś pozwala bowiem posuwać się do przodu, zdobyć dodatkową broH> dodatkowe życie. Wreszcie brak konsekwencji wirtualnych czynów w realnym świeci - np. szybka jazda samochodem, która nie grozi śmiercią, antyspołeczne zachowań^' które nie prowadzą do utraty wolności - także powodują katastrofalne skutki [19, s. 1-^' Wśród najczęstszych skutków uzależnienia od gier komputerowych Krystyn3 Żuchelkowska wymienia: po pierwsze - rezygnację z różnych form aktywności na rzec? gier komputerowych; po drugie - granie w gry komputerowe staje się najważniejsi formą aktywności człowieka; po trzecie - spędzanie po kilka lub kilkanaście godz111 dziennie przed komputerem na grze w gry komputerowe; po czwarte - złe samopoczuc^ i gwałtowne zmiany nastroju w okresach pozbawionych kontaktu z nimi; po pi3te - wchodzenie w konflikt z najbliższym otoczeniem z powodu nadmiernego zaangażowali w gry komputerowe i wreszcie po szóste - ograniczony kontakt z realną rzeczywistości oraz radość i zadowolenie z powodu przebywania w świecie gier [23, s. 28]. 86 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym Ryszard Błaszkiewicz jest zdania, że silne przyzwyczajenie do gier komputerowych ma również negatywny wpływ na zdrowie. Zdaniem uczonego do najbardziej niepokojących oznak należą: halucynacje słuchowe, nadwyrężenie nadgarstków, dolegliwości karku, bóle łokci, zapalenie ścięgien, otyłość (związana z brakiem ruchu) a nawet epilepsja u osób nadwrażliwych na światło [5, s. 36]. Zupełnie nowym uzależnieniem stał się fonoholizm czyli uzależnienie od telefonu komórkowego. Jak silnie zakorzeniony jest nawyk komunikacji przez to urządzenie elektroniczne, niech posłuży przykład z życia wzięty. Parę lat temu byłam uczestnikiem spotkania towarzyskiego u mojej znajomej. Wśród zaproszonych gości znajdował się również wnuk gospodyni, uczęszczający wtedy do szkoły podstawowej. Zapytany przez jedną z pań, co zabrałby ze sobą na bezludną wyspę, odpowiedział bez wahania telefon komórkowy. Owa pani stwierdziła, że przecież na bezludnej wyspie nie ma zasięgu sieci komórkowej, to po pierwsze. A po drugie, jeśli nawet uda się gdziekolwiek dodzwonić, co zrobi, gdy wyczerpie się mu bateria i nie będzie miał okazji jej naładować z powodu braku prądu? Młody człowiek zamilkł, nie znajdując odpowiedzi. Powyższy przykład swiadczy o tym, jak ważnym i nieodzownym elementem życia codziennego (szczególnie ^sród dzieci i młodzieży) stała się komórka. Według badań TNS OBOP, aż 60% uczniów korzysta z tego urządzenia w trakcie ^ekcji, 40% osób nie stroni od rozmów i wysyłania sms-ów podczas jedzenia, a 28% Uzywa go przebywając w kinie. Użytkownicy telefonów komórkowych nie unikają k°ntaktu z tym nośnikiem nawet w toalecie i pod prysznicem czy w kościele - tak czyni 10% Polaków. Natomiast aż 27% badanych przyznało, że gdyby zapomnieli zabrać telefonu ze sobą, Wróciliby po niego, a 28% ankietowanych nie wróciłoby, lecz byliby zaniepokojeni ^e8° brakiem [14, s. 9]. Dane te wskazują, jak silnie znaczna część społeczeństwa jest UZależniona od komórek. Stanisław Kozak podaje kilka przyczyn fonoholizmu, wśród których wymienia: Pierwsze: - telefon stał się codziennym składnikiem życia; po drugie - organizuje Pracę, naukę; po trzecie - umożliwia w prosty sposób porozumiewanie się; ^reszcie po czwarte - pozwala rodzicom kontrolować dzieci znajdujące się p0za domem [14, s. 112]. Ten sam autor wymienia również skutki uzależnienia od komórki. Warto . boczyć chociaż kilka z nich. Są to: zmiany nastroju; powstanie problemów ze snem Wywianiem; wysokie rachunki za telefon; nieporozumienia z najbliższymi osobami; 87 Gabriela Chamier Gliszczyńska - Uzależnienie od nowych mediów: powstanie, skutki i terapia ograniczenie prywatności innych osób, znajdujących się w sąsiedztwie; ograniczenie konwencjonalnych kontaktów międzyludzkich, itp. [14, s. 112]. Innym nowym uzależnieniem, nie do końca zbadanym, jest uzależnienie od portali społecznościowych. Pierwotnie popularnym w Polsce serwisem społecznościowyrU była Nasza Klasa. W 2004 r. powstał amerykański portal społecznościowy Facebook, skierowany głównie do studentów amerykańskich uniwersytetów. Jednak bardzo szybko nastała ekspansja tego serwisu na cały świat. Dlaczego dzieci, młodzież i dorośli logują się na Naszej Klasie i Facebooku? Dla młodszego pokolenia serwisy te są naturalnym i popularnym kanałem komunikacji - młodzi umawiają się na spotkania, rozmawiają ze sobą, dzielą się swoimi przeżyciami, zdjęciami. Bardzo popularnym elementem komunikacji na Facebooku jest oglądanie video (linki do You Tube), ponieważ użytkownicy preferują krótkie formy filmów od dłuższych tekstów czytanych. Facebook pełni również ważną rolę w kształtowaniu wizerunku nastolatka, ponieważ użytkownicy kontrolują odbiór własnej osoby przez komentarze innych. Często na takich portalach dochodzi do przekłamań (na plus) w sposobie i jakości przedstawiania samego siebie Jedna osoba zarejestrowana na Facebooku w Polsce ma średnio ok. 150-200 znajomych' Znaczący jest jednak fakt, że Facebook ograniczył liczbę znajomych do 5 tysięcy-Tymczasem przeciętny człowiek jest w stanie realnie podtrzymywać głębszą relację jedynie z 10-15 osobami. W chwili obecnej obserwuje się na świecie tendencję usuwania kont z Facebooka, jednak w Polsce liczba jego eksploatatorów wciąż rośnie. Według danych witryny Socialbakers Polska, całkowita liczba użytkowników portalu w maju 2012 r. wyniosła 8,3 min. a już w 2013 r. liczba ta przekroczyła 10 min. Jednym z negatywnych skutków korzystania z serwisów społecznościowych, jest zmęczenie ludzi nadmiarem informacji, których nie są w stanie „przerobić". A jeśli już si? z nimi zapoznają, jest to odbiór bardzo powierzchowny. Ludzie „skanują" tylko nagłówki wiadomości, nie zagłębiając się w całą treść. Drugim negatywnym skutkiem używania takich serwisów jest tworzenie się nawykowego sprawdzania aktualności w nich zawartych. Staje się to możliwe dzięki smartfonom, w każdym miejscu i czasie-Kolejne niekorzystne następstwa są już poważniejsze, osoby chwalące się na portalu wspaniałymi i drogimi wycieczkami, sprzętem posiadanym w domu, nowym autem-stają się celem potencjalnych złodziei. Bywa też i tak, że małżonkowie dowiadują się tam o zdradzie współmałżonka. Innym, szczególnie dramatycznym efektem korzystania z portali społecznościowych są depresje i samobójstwa spowodowane negatywnym1 komentarzami internautów [14, s. 173]. Wielu młodych ludzi nie zdaje sobie sprawy z tego, że są uzależnieni od nowych mediów: komputera, gier, telefonów komórkowych i portali społecznościowych- 88 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym ^ie zdają sobie również sprawy z tego, jakie powoduje to groźne, niepożądane konsekwencje [14, s. 174]. W kontekście poruszanych powyżej zagadnień należy się zastanowić, w jaki sposób można pomóc osobom uzależnionym od komputera i gier komputerowych. ^ Polsce istnieją już fachowe ośrodki leczenia takich uzależnień. W Warszawie działa Stołeczne Centrum Odwykowe. Oddzielną grupę tworzą osoby uzależnione od gier komputerowych [3, s.69]. Inne ośrodki to: Ośrodek Terapii Uzależnień w Starych Juchach (koło Ełku), Stacjonarny Ośrodek Terapii Uzależnień w Warszawie, AKMED Centrum Konsultacyjne w Warszawie, Krakowskie Centrum Terapii Uzależnień, Ośrodek Pomocy Uzależnionym i Ich Rodzinom w Olsztynie [10, s.16]. Myślę, że pobyt w takim ośrodku jest ostatecznością. Najlepszą metodą netoholika byłaby samodzielna próba porzucenia nałogu. Jednak do takiej decyzji wystarczą dobre chęci. Przede wszystkim osoba, która chce się poddać terapii, musi być świadoma, ile godzin spędza przed komputerem i jakie wynikają z tego skutki. Poza tym powinna wyznaczyć sobie limit pracy z komputerem, a gdy uda się jej go osiągnąć Przeznaczyć wolny czas na przeczytanie książki, majsterkowanie itp. [2, s. 30]. Inną formą terapii może być pomoc rodziny w przełamaniu uzależnienia - ważna Jest tutaj informacja o zagrożeniach i możliwości uwolnienia się od Internetu [2, s. 31]. ^niewolony internauta powinien rozwijać umiejętności selekcji informacji zawartych ^ Sieci. Pamiętać też trzeba, by spełniać najpierw swoje obowiązki, a dopiero potem korzystać z rozrywki. Jeśli komputer lub gry komputerowe są ucieczką przed problemami zycia codziennego, osoba uzależniona może zwrócić się do zaufanych osób z prośbą 0 pomoc w ich rozwiązaniu. Podobnie wygląda sytuacja, gdy netoholik walczy z fobiami. Od 2004 r. Fundacja Dzieci Niczyje podjęła problem bezpieczeństwa dzieci 1 młodzieży w Sieci. Rozpoczął wtedy działanie program „Dziecko w Sieci". Program proponuje materiały edukacyjne dla przedszkolaków, dzieci szkół podstawowych ^nP- „Necio", „Owce w Sieci", „Sieciaki", „Zuźka i Tunio poznają Internet") oraz dla uczniów szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych („Stop cyberprzemocy", "^zień z życia", „W Sieci")[ 9]. 2 Internetu ściągnąć można też doskonały, darmowy program „Dziecko w Internecie". Pomaga on rodzicom w kontroli nad dziećmi korzystającymi z komputera. ^r°gram ten blokuje dostęp do stron WWW, gdzie znajduje się pornografia, przemoc, stron - gdzie propagowane są narkotyki i działalność sekt. Blokuje również pobieranie Pików z Internetu [7]. 89 Gabriela Chamier Gliszczyńska - Uzależnienie od nowych mediów: powstanie, skutki i terapia Rodzice mają także możliwość wprowadzenia swoim dzieciom kilku podstawowych zasad korzystania z gier komputerowych. Ryszard Błaszkiewicz wymienia pięć takich zasad: 1. grać wspólnie z dzieckiem (czyli dbać o wspólnotę, żywy kontakt, zaufanie); 2. dokonywać selekcji gier (omawiając z dzieckiem sens działań bohaterów, ich postawy); 3. uczyć spokojnej, rzeczowej oceny wątku (uczymy dystansu); 4. stosować konsekwentnie dyscypliny czasowej (ograniczenie czasowe do 30-45 min.) [5, s. 40]. Innymi metodami kontroli osób uzależnionych od komputera - jak pisze Justyna Dobrołowicz - są: 1. propozycja, by komputer stał w pomieszczeniu będącym do dyspozycji wszystkich domowników; 2. bliższe poznanie dostępnych stron WWW w sieci, by móc „wyłapać' te niebezpieczne i ustrzec przed niebezpieczeństwem korzystania z nich; 3. wskazanie netoholikowi wartościowych miejsc w sieci; 4. ustalenie zasad korzystania z Internetu i wymaganie ich realizacji; 5. przekazywanie informacji na temat zasad bezpieczeństwa [8, s. 19], Reasumując, we współczesnym świecie, gdy następuje dalszy rozwój nowych mediów, niezbędna jest przemyślana i programowa koncepcja w kształtowaniu zachowań ludzi korzystających z Internetu i gier komputerowych. Konieczna jest edukacja, formowanie postaw internautów, a szczególnie dzieci i młodzieży, by w stosowny i umiarkowany sposób użytkowali zasoby Sieci. Instruowanie należy wprowadzać wśród dzieci już od najmłodszych lat, by przekazać im niezbędną wiedzę na temat działania mediów elektronicznych. Należy również kształtować świadomość o pozytywnych stronach mediów, ale i zagrożeniach, jakie ze sobą niosą, ponieważ w społeczeństwie medialnym trzeba wzbudzić potrzebę właściwych postaw, umiejętności i nawyków [12, s. 130], 90 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym BIBLIOGRAFIA: [1]. ANDRZEJEWSKA Anna. Nowe technologie informacyjne źródłem zagrożeń dla dzieci i młodzieży. „Opieka Wychowanie Terapia" 2003 nr 4, s. 5-8. [2]. AUGUSTYNEK Andrzej. Terapia uzależnień komputerowych. „Edukacja i Dialog" 2010 nr 9-10, s. 28-32. [3]. AUGUSTYNEK Andrzej. Uzależnienia komputerowe: diagnoza, rozpowszechnienie, terapia. Warszawa: Wydawnictwo Difin 2010, 159 s. ISBN 978-83-7641-146-0. [4], BIERNAT Tomasz. Cyberuzależnienia. „Wychowanie na co Dzień" 2002 nr 10/11, s.42-43. [5]. BŁASZKIEWICZ Ryszard. Gry komputerowe a zdrowie dziecka w młodszym wieku szkolnym. „Nauczanie Początkowe" 2010/2011 nr 1, s. 34-43. N- BRAUN-GAŁKOWSKA Maria. Internet w życiu dzieci i młodzieży. [W:] RADOCHOŃSKI Mieczysław, PRZYWARA Barbara (red.) Jednostka - grupa cybersieć: psychologiczne, społeczno-kulturowe i edukacyjne aspekty społeczeństwa informacyjnego. Rzeszów: Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania 2004, s. 71-84. ISBN 83-87658-58-8 Dobre programy. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www. dobreprogramy.pl/Opiekun-Dziecka-w-Internecie,ProgramWindows, 12211.html. Stan z dnia 15.08.2013. DOBROŁOWICZ Justyna. Jak zapobiegać zagrożeniom płynącym z sieci. »Nauczanie Początkowe" 2008/2009 nr 1, s. 15-20. ^ Fundacja Dzieci Niczyje. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www. ^ dzieckowsieci.pl. Stan z dnia 15.08.2013. JASKUŁA Sylwia. Internet jak narkotyk. „Świat Problemów" 2008 nr 12, s. 12-17. *• JASKUŁA Sylwia. Internet - od możliwości do uzależnień. „Pedagogika Społeczna" f 2009 Nr 2, s. 183-200. J- JĘDRZEJKO Mariusz, TAPER Agnieszka. Dzieci a multimedia. Wyd.2 zmień, i poszerz. Warszawa: Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR; Dąbrowa Górnicza: r %ższa Szkoła Biznesu 2012, 146 s. ISBN 978-83-7545-370-6. KOSEK-NITA Bogumiła, ROZMUS Ewa. Uzależnienie od gier komputerowych, r »Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze" 2003 nr 1, s. 11-17. KOZAK Stanisław. Patologia fonologizmu: przyczyny, skutki i leczenie Uzależnienia dzieci i młodzieży od telefonu komórkowego. Warszawa: Difin 2013, 242 s. ISBN 978-83-7641-966-4. 91 Gabriela Chamier Gliszczyńska - Uzależnienie od nowych mediów: powstanie, skutki i terapia [15]. LEDZIŃSKA Maria. Nadprodukcja informacji jako wyzwanie edukacyjne perspektywa psychologiczna. [W:] RADOCHOŃSKI Mieczysław, PRZYWARA Barbara (red.) Jednostka - grupa - cybersieć: psychologiczne, społeczno-kulturowe i edukacyjne aspekty społeczeństwa informacyjnego. Rzeszów: Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania. 2004, s. 15-27. ISBN 83-87658-58-8 [16]. MICHALISZYN Małgorzata. Gry komputerowe i agresja u dzieci. „Życie Szkoły 2005 nr 10, s. 48-49. [17], Najbrutalniejsze gry. Krwawa dziesiątka. [Dokument elektroniczny] Tryb dostępu http://gry.wp.pl/galeria/najbrutalniejsze-gry-krwawa-dziesiątka, 180352/1.html Stan z dnia 18.08.2013. [18]. PACHOLSKI Maksymilian, SŁABOŃ Andrzej. Słownik pojęć socjologicznych-Wyd. 3 popr. i uzup. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego 2010, 276 s. ISBN 978-83-7252-498-0 [19]. PRAJSNER Mira. Uzależnienie od gier komputerowych. „Remedium" 2012 nr 10 (wkładka), s. 1-3. [20]. „Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej". Warszawa: Zakład Wydawnictw Statystycznych 2012, s. 899. [21], SKRZYPCZAK Józef, (red.) Popularna encyklopedia mass mediów. Poznań: „Kurpisz" 1999, 629 s. ISBN 83-88276-12-3. [22], WORONOWICZ Bohdan Tadeusz. Uzależnienia: geneza, terapia, powrót do zdrowia. Poznań: Harbor Point Media Rodzina; Warszawa: Wydawnictwo Edukacyjne Parpamedia 2009, 628 s. ISBN 978-83-7278-369-1. [23]. ŻUCHELKOWSKA Krystyna. Gry komputerowe - czy należy się ich obawiać?-„Wychowanie na co Dzień" 2010 nr 6, s. 28. 92 Wioletta Jachym Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa Tarnów Ekologia informacji w walce z zagrożeniami infosfery Zrównoważony rozwój antropoinfosfery XXI wieku zakłócany jest przez negatywne zjawiska związane z informacją i jej wpływem na człowieka. Zagrożenia te dostrzegane H w odniesieniu do nowych technologii informacyjnych i komunikacyjnych. Próbę zidentyfikowania tych problemów podjęła Katarzyna Materska. Wśród nich wymieniła ^•in.: nadmiar informacji, szum informacyjny, stres informacyjny, niskie kompetencje lnformacyjne odbiorców informacji, dylematy etyczne, rozbieżność informacyjną [27]. ^zym zatem są te negatywne zjawiska, w jaki sposób mogą być identyfikowane przez sPołeczeństwo, jaki przyjmują charakter? Na te i na inne pytania problemowe spróbuję opowiedzieć w tym opracowaniu. Nadmiar informacji - przeciążenie informacyjne Dynamiczne środowisko informacyjne człowieka, z jednej strony otwiera nowe Możliwości rozwoju, z drugiej zaś stawia bardzo poważne wyzwania wynikające z Wieczności opanowania umiejętności korzystania z tych zasobów i radzenia sobie ^problemami powstałymi z nadmiaru informacji, do których uzyskaliśmy dostęp. łaźnie dostrzegane są dysfunkcjonalne aspekty środowiska informacyjnego Powieka, zwłaszcza problemy przeciążenia informacyjnego (information overload), Umiaru informacji, jej jakości, oceny, selekcji [8]. Te narastające problemy obecnie ^yrrtuszają potrzebę ich zauważenia bardziej, niż kiedykolwiek wcześniej. ^ Natłok informacji nie jest zjawiskiem nowym. Pojawiło się ono wraz Wynalezieniem druku i masowej produkcji książek. Wraz z powstaniem i szybkim °z^ojem Internetu ludzie zostali narażeni na nowy problem - nieustanny kontakt 93 Wioletta Jachym - Ekologia informacji w walce z zagrożeniami infosfery z różnorodnymi bodźcami, których mózg nie jest w stanie na bieżąco selekcjonować i interpretować. Termin „nadmiar informacji" został spopularyzowany przez Alvina Tofflera, który w swojej „futurystycznej" książce „Futurę Shock" wydanej w roku 1970, określił to pojęcie jako „stan kiedy bodźce docierają do nas w sposób nieuporządkowany, kiedy występuje coraz więcej nowych i nieprzewidywalnych bodźców, wtedy zmniejsza się dokładność naszych wyobrażeń o rzeczywistości. Ulegają one poważnym zakłóceniom [33, s. 370]. Toffler podkreśla również konsekwencje nadmiaru informacji prowadzące do przeciążenia informacyjnego. Gdy człowiek zostaje poddany napływowi zmieniających się w sposób chaotyczny sytuacji, gdy otoczenie staje się przeładowane nowymi bodźcami, wówczas mechanizm człowieka odpowiedzialny za przewidywanie ulega przeciążeniu, czego konsekwencją jest brak rozumnej oceny sytuacji i racjonalnego zachowania. Toffler przywołuje opinie psychologów dotycząc^ możliwości przetwarzania informacji. George A. Miller z Rockefeller University twierdzi* iż „istnieją zdecydowane ograniczenia względem ilości informacji, jaką możemy odbierac> przetwarzać i zapamiętywać. Klasyfikując, wyabstrahowując i „kodując" informację' próbujemy poszerzyć nasze wrodzone możliwości, niemniej liczne dowody wskazują na t0> że nasze zdolności są ograniczone" [33, s. 372], Kolejnym, ważnym problemem, który podejmuje Toffler, są skutki przeciążeni informacyjnego przybierające formę zaburzeń równowagi psychicznej. Wśród osób narażonych na tego typu dolegliwości wymienia zarówno osoby zajmujące kierownicza stanowiska, niejako zmuszane do bezustannego podejmowania szybkich, nagłych i trudnych decyzji w obliczu natłoku informacji, jak i uczniów „zalewanych" potokiem1 faktów w procesie edukacyjnym. Zdaniem Wiesława Babika [2] przyczynami przeciążenia informacyjnego są: • gwałtowny wzrost liczby produkowanych nowych informacji, • ogromna łatwość powielania i przekazywania informacji przez Internet, • wzrost pojemności istniejących kanałów przekazu informacji, • wzrost znaczenia informacji historycznych, • sprzeczność i niedokładność dostępnych informacji, • niska świadomość informacyjna nadawców i odbiorców informacji, • brak efektywnych metod porównywania i przetwarzania różnych rodzajów informacji, • fragmentaryzacja informacji. Obrazując zjawisko przeładowania informacyjnego Wiesław Babik wyróżni 94 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym także inne negatywne skutki tego procesu. Są nimi: wydłużenie czasu przeznaczonego na wyszukanie informacji, wzrost kosztów przekazywania informacji, jej niespójność oraz obniżenie motywacji użytkownika informacji. Podkreśla też, iż „skutkiem 0 charakterze chorobowym natłoku informacji może być tzw. depresja informacyjna, czyli błędne przekonanie, że informacja nie jest nic warta, a także poczucie „przytłoczenia" informacyjnego i związane z tym zaburzenia w systemie jej oceny" [4]. Zjawisko nadmiaru informacji niesie ze sobą również kolejne, niepożądane skutki, które dotyczą wielu różnorodnych sfer życia społeczeństwa, wśród których wymienia się: „stratę czasu, zwiększone ryzyko niewłaściwego użycia informacji (wyciek danych oraz naruszenie prawa), skutki społeczne (uzależnienie, wykluczenie cyfrowe pewnych osób lub grup społecznych np. osób starszych, zanik bezpośrednich kontaktów międzyludzkich), skutki gospodarcze (m.in. wzrost ilości elektronicznych śmieci, wzrost zużycia energii 1 problemy z tym związane), wzrost zapotrzebowania na osoby i technologie potrafiące zarządzać ogromną ilością bardzo różnorodnych informacji i danych" [32]. Wyniki przywołanych badań jednoznacznie wskazują na pewne zależności pomiędzy nadmiarem informacji a wydajnością pracy, umiejętnością podejmowania decyzji 1 docierania do kluczowych informacji. Wskutek nadmiaru informacji następuje tzw. przeciążenie informacyjne. Zjawisko to w konsekwencji prowadzi do nierównowagi pomiędzy ilością dostarczanej informacji a możliwościami jej przetworzenia przez człowieka, czego konsekwencją jest zespół Problemów nerwowych, nazywany przez psychologów stresem informacyjnym. Innymi słowy zjawisko przeciążenia informacyjnego można zauważyć w sytuacji, §dy »jednostka nie posiada narzędzi, umiejętności ani zdolności, aby przekształcić zbyt dużą ilość informacji w wiedzę, która stanowić będzie zdolność do przeprowadzenia Zarnierzonych działań. Przeładowanie informacyjne może być zarówno zjawiskiem lncydentalnym, jak i permanentnym. W przypadku zjawiska incydentalnego jednostka zauważa u siebie skokowy spadek zdolności do podejmowania decyzji i działania. ^Przypadku, gdy zjawisko staje się permanentne, pojawia się związany z tym stres" [14]. nowa odmiana stresu, którą jest stres informacyjny, powstały na skutek przeciążenia ^formacyjnego, stanowić będzie treść kolejnej części mojego opracowania. Stres informacyjny Przegląd piśmiennictwa naukowego ujawnia wiele definicji stresu. Najczęściej Przytaczaną definicją jest definicja Lazarusa i Folkmana, według której „stres °kreślona relacja między osobą a otoczeniem, która oceniona jest przez osobę jako 95 Wioletta Jachym - Ekologia informacji w walce z zagrożeniami infosfery obniżająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi" [18, s. 28]. Najogólniej rzecz ujmując, „stres to proces, za pomocą którego czynniki środowiskowe zagrażają równowadze organizmu lub ją naruszają i za pomocą którego organizm reaguje na zagrożenie. Czynniki środowiskowe, o których mowa, często nazywane są stresorami" [17]. W każdym przypadku wystąpienie stresu, wywołuje zmianę w organizmie, traktowaną jako zniekształcenie albo wypaczenie. Stres jest „skutkiem, efektem wystąpienia różnych nacisków" [30, s. 748]. Charakterystyka stresu w ujęciu psychologicznym skłania do refleksji nad jego nową odmianą - stresem informacyjnym. Mówiąc o stresie należy zawsze mieć na uwadze specyfikę stresora, zatem w przypadku stresu informacyjnego „przyczyną wzbudzanego stresu pozostaje nadmiarowa - w stosunku do możliwości jej przetworzenia - informacja, emitowana nieustannie z różnych źródeł i transmitowana ze znaczną szybkością" [25, s. 84], Wielki polski psychiatra i humanista Antoni Kępiński zaproponował inny termin obrazujący proces zdobywania, odbierania i przetwarzania informacji, gdzie na skutek negatywnych zjawisk powstaje stres informacyjny. Termin ten to „metabolizm informacyjny, przez porównanie do metabolizmu energetycznego. Wymiana informacji - podobnie jak energii - jest jednym z warunków życia, decydując także o jego jakości-W cyklu metabolicznym mamy do czynienia z fazą pobierania pokarmu (źródła energii) oraz jego przyswajaniem. Ta cecha organizmów żywych ma swoją analogię w odniesieniu do przetwarzania informacji. Po cyklu pobierania informacji potrzebny jest czas na ich psychologiczną asymilację - zrozumienie i zintegrowanie z dotychczasową wiedzą jednostki. Niekontrolowany pobór wielu różnorodnych informacji przypomina błąd diety z jego zawsze przykrymi konsekwencjami" [26]. Podstawowy model występowania stresu informacyjnego przedstawia się w następujący sposób: • Stresorem jest nadmiar informacji, bezpośrednio związany z możliwością^1 poznawczymi odbiorcy. Stres pojawia się na skutek dysproporcji pomiędzy napływającymi informacjami a indywidualnymi możliwościami percepcji ludzkiego mózgu. Stres informacyjny doświadczany jest na każdym etapie procesu informacyjnego. • Trudności powstające z powodu stresu informacyjnego powodują dyskomfort psychiczny. 96 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym • Poziom odczuwanego stresu informacyjnego i sposoby radzenia sobie z nim uzależnione są od indywidualnych predyspozycji każdego człowieka, czyli od tzw. psychologicznej sylwetki jednostki. • Narażenie jednostki na częste i długotrwałe „obcowanie" z nadmierną i szybko emitowaną ilością informacji stanowi znaczne obciążenie systemu poznawczego. Człowiek rejestrujący nadmierną ilość faktów poddawany jest silnej stymulacji, cZego skutkiem są negatywne konsekwencje psychologiczne, wśród których można Wyszczególnić: utratę kontroli nad ilością informacji, trudności przekształcania informacji w wiedzę, utracenie umiejętności rozwiązywania codziennych problemów, Poczucie dezaktualizacji własnej wiedzy, utratę „jasności umysłu" pozwalającej na rozróżnienie informacji istotnych dla funkcjonowania od informacji stanowiących „tło" - nieprzydatnych. Wysunięte wnioski i spostrzeżenia są poparte wynikami naukowych badań Prowadzonych w zakresie występowania zjawiska stresu informacyjnego. „W badaniu Przeprowadzonym wśród pracowników biurowych przez Institute for The Futurę twierdzono, że pracownicy biurowi otrzymywali dziennie około 200 wiadomości i 71% było z tego powodu „zestresowanych", a 60%. „przytłoczonych". Symptomami tego r°dzaju stresu są [14]: • zwiększona skłonność do pomijania kluczowych informacji przy podejmowaniu decyzji, • coraz mniejsza ilość czasu przeznaczanego na refleksję, • zmniejszona zdolność do ogólnej koncentracji. W dyskusji dotyczącej stresu informacyjnego, gdzie głównym stresorem jest nadmiar informacji, należy również dostrzec inne rodzaje stresorów, które także stają Sl? źródłem napięcia nerwowego, a w konsekwencji stresu. Niektóre z nich zostały Przedstawione na rysunku 1. 97 Wioletta Jachym - Ekologia informacji w walce z zagrożeniami infosfery Rys. 1. Czynniki stresogenne (stresory) w stresie informacyjnym Brak aktualizacji informacji Nadmiar informacji Rozproszenie informacji Fragmentaryczność informacji Szybko dezaktualizujące się informacje Stres Źródło: Opracowanie własne Przywołane, zaledwie nieliczne, czynniki stresogenne we współczesnym społeczeństwie informacyjnym stanowią konsekwencję utraty przez społeczeństwo umiejętności efektywnego komunikowania. Efektywność komunikowania „polega na zdolności spełniania aktu komunikowania - czyli najbardziej adekwatnego przenoszenia szeroko rozumianych informacji: myśli, nastrojów, opinii, wartości od nadawcy do odbiorcy. Adekwatność zaś to właściwy czas, funkcja i zasięg społeczny oraz treść komunikowania" [15, s. 156]. Deformacja procesu komunikowania wraz ze współistnieniem zalewu informacyjnego, spowodowała, iż człowiek, jak to podkreślił Thomas Holland Eriksen, wprowadza w życie nowy styl zachowania, gdzie zasadniczą sztuką jest chronienie się przed 99,99% oferowanych informacji, których nie chcemy (i oczywiście, bezlitosne wykorzystywanie tej ostatniej 0,01%) [12]. Tego rodzaju stan, nieustannej walki umysłu z nadmiarem informacji, prowadzi do występowania problemów również natury zdrowotnej, wśród których można wymienić nerwice informacyjne, czy różnorodne uzależnienia informacyjne. Nerwice informacyjne W Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób definicja nerwicy występuje w odniesieniu do zespołów lękowych wywołanych stresem powodującym zaburzenia adaptacyjne. Stan 98 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym ten występuje w momencie, gdy suma obciążeń zostaje przekroczona przez nadmierną lub niedostateczną stymulację. Wówczas może wystąpić zakłócenie funkcjonowania, Wydajności organizmu, adaptacji społecznej człowieka. W konsekwencji takiego stanu rzeczy, na skutek „sprzężenia zwrotnego" powstawać mogą różnego rodzaju zaburzenia zdrowia lub stany chorobowe, w tym zaburzenia nerwicowe. Przyjmuje się, że przyczynami nerwic są trudne sytuacje i problemy, których człowiek nie może rozwiązać. Tak też dzieje się w przypadku nerwicy informacyjnej powodującej między innymi deficyt uwagi oraz zjawisko wcześniej przywołanego „info-stresu". Badania nad tzw. nerwicą informacyjną, spowodowaną nadmiarem informacji Prowadzone były m.in. przez polskiego neurofizjologa Jerzego Konorskiego W warunkach laboratoryjnych. Badania pozwoliły na sprecyzowanie warunków Wystąpienia tego zjawiska, do których zaliczono: a) przetwarzanie dużej ilości informacji napływających jednocześnie w krótkim odstępie czasu, b) występowanie deficytu czasowego, utrudniającego przetworzenie wszystkich informacji, c) wysoki poziom motywacji jednostki. Kolejny problem, zaburzający prawidłowe funkcjonowanie infosfery, doświadczany jest przez każdego człowieka, mowa tu o manipulowaniu informacją, procesie Powszechnie stosowanym przez różnych nadawców w procesie komunikowania. Manipulowanie informacją Etymologia słowa manipulacja wywodzi się z języka łacińskiego „manipulis", °znaczającego naręcze, wiązkę, kompanię wojska, od „manus" - ręka [23, s. 264]. Fabrice ^'Almeida w swoim opracowaniu dotyczącym manipulacji [10], zauważa, iż termin ten wszedł w użycie na początku XVIII wieku. W języku francuskim wyraz ten został °dnotowany w słownikach w 1760 roku, a jego znaczenie odnosiło się do współczesnej lnterpretacji tego terminu i związane było z manipulowaniem kimś. W „Słowniku współczesnego języka polskiego" pojęcie to zostało wyjaśnione jako "nieuczciwe wpływanie na cudze poglądy, działania, naginanie, przeinaczanie faktów w celu osiągnięcia własnych korzyści" [11, s. 492]. Termin „manipulacja" powiązany Jest z szeroko rozumianymi obszarami życia społecznego, w tym z mediami, środkami 99 Wioletta Jachym - Ekologia informacji w walce z zagrożeniami infosfery komunikacji, polityką, czy marketingiem. Znaczenie tego pojęcia łączy się z wieloma innymi terminami. W „Słowniku wyrazów bliskoznacznych" [5, s. 352] obok terminu manipulacja zostały wskazane takie terminy, jak: oszustwo, socjotechnika, demagogia, indoktrynacja, kazuistyka, sofistyka, „pranie mózgu"33. Z definicji poszczególnych terminów jednoznacznie wynika, iż są to działania niejawne, nieetyczne, często wprowadzające w błąd, mające za zadanie wpłynięcie na określone zachowanie osoby lub grupy, w stosunku do której technika ta została skierowana. Proces manipulacji przebiega jednostronnie i zbudowany jest w oparciu o trzy zasadnicze obiekty, zaprezentowane na rysunku 2, którymi są: manipulator (obiekt oddziaływujący), narzędzie oddziaływania wykorzystane przez manipulatora oraz obiekt oddziaływania, czyli odbiorca manipulacji. Rys. 2. Proces manipulacji f...................................... ' • f----^ narzędzia obiekt ; oddziaływania ■ oddziaływania Js................J • • i J> Źródło: Opracowanie własne W procesie manipulacji nadrzędną rolę pełni manipulator z uwagi na świadomość przeprowadzenia manipulacji, sprawność posługiwania się wykorzystywanymi narzędziami oddziaływania, bezpośrednio powiązanymi z wiedzą dotyczącą 33 Szersze wyjaśnienia przywołanych terminów odnajdziemy w publikacjach naukowych i opracowaniach słownikowych. „Socjotechnika - ogół metod i działań zmierzających do uzyskania pożądanego zachowania jednostek i grup ludzkich, jak i nauka o sposobach i wynikach świadomego wpływania na rzeczywistość społeczną poprzez prawo, edukację, sprawowanie władzy itp." TREJDEROWSKI Tomasz. Socjotechnika. Podstawy manipulacji w praktyce-Warszawa: Eneteia Wydawnictwo Psychologii i Kultury 2009, 293 s. ISBN 978-83-61538-09-7. „Demagogia - sposób wpływania na opinię publiczną polegający na schlebianiu jej, głoszeniu efektownych haseł i obietnic bez pokrycia; działanie dla poklasku, łatwego efektu, dużej i szybkiej popularności"; „Indoktrynacja ' natarczywe, systematyczne narzucanie, wpajanie jakiejś doktryny, idei, zwłaszcza politycznej lub społecznej ■ DEREŃ Ewa, POLAŃSKI Edward. Wielki słownik języka polskiego. Kraków: Krakowskie Wydawnictwo Naukowe 2008, 1000 s. ISBN 978-83-7435-791-3. „Kazuistyka - technika prawodawcza polegająca na formułowaniu norm prawnych bardzo szczegółowo określających warunki ich zastosowania lub nakazany albo zakazany sposób zachowania ich adresatów ■ KALINA-PRASZNIC Urszula (red.). Encyklopedia prawa. Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck 2007, XXVIIl> 1085 s. ISBN 978-83-7483-308-0. „Sofizm - błędne rozumowanie z intencją wprowadzenia w błąd (odróżnia się od paralogizmu, w którym fałszywe rozumowanie nie jest świadome). (...) Dzisiaj sofistyka oznacza sztukę podstępnego rozumowania". DIDIER Julia-Słownik filozofii. Katowice: Wydawnictwo „Książnica" 1995, 448 s. ISBN 83-7132-466-9. 100 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym manipulowanego - jego postaw i potrzeb. Manipulator jest inicjatorem i reżyserem procesu manipulacji, którego celem jest kształtowanie takich, a nie innych zachowań obiektu oddziaływania, z góry zaplanowanych przez manipulującego. Manipulacja jest działaniem zniewalającym obiekt oddziaływania. Odbiorca jest traktowany jako podmiot do osiągnięcia zamierzonych korzyści przez nadawcę. Przejawy manipulacji Manipulacja językowa Pejoratywnie nacechowane wyrażenie, jakim jest manipulacja językowa może być rozumiane w dwojaki sposób, bądź jako manipulacja językiem, bądź jako manipulacja ludźmi za pomocą środków językowych. Manipulację językową zasadniczo cechuje -używanie środków językowych w celu przekonania odbiorcy do czegoś lub w celu skłonienia go do jakiegoś działania wbrew własnym interesom, ale w interesie nadawcy. Nie ma jednak takich środków językowych, które by były yAaściwe wyłącznie manipulacji 1 nie były używane np. w szkole, reklamie, kościele, a także w życiu prywatnym. Z tego względu różnica między manipulacją językową a perswazją językową, sprowadza się do oceny intencji nadawcy. Manipulację językową uprawiają więc ludzie, których intencje uważamy za nieuczciwe" [34, s. 221], Manipulacja językowa - tekstowa „jest działaniem, które blokuje komunikację. Konsekwencją manipulacji jest niemożność adekwatnego wypełniania ról komunikacyjnych, a zatem poważne ograniczenie podstawowej funkcji każdego tekstu - funkcji komunikacyjnej" [24], Niezależnie od przytaczanych definicji manipulacja językowa Jest niezgodna z istotą języka (mówionego czy pisanego), którego funkcją jest służenie Pewnym wartościom. Konsekwencją stosowania manipulacji językowej (choć może °na przynosić pożądane efekty) zawsze będzie utrata wiarygodności mówcy - autora. 2 obserwacji wynika, że zabiegi związane z manipulacją językową wykorzystywane są Przez autorów anonimowych - twórców reklam, sloganów, dziennikarzy podpisujących Slę wyłącznie pseudonimem. Zjawisko to jest świadectwem, iż osoby stosujące tego r°dzaju techniki posiadają świadomość stosowania niewłaściwych zabiegów z punktu Widzenia etyki przekazywania informacji i treści. Odbiorca tekstów nacechowanych manipulacją językową napotyka na tego r°dzaju komunikaty niemal codziennie, dlatego też jak słusznie zauważa Jerzy Bralczyk "Publiczna komunikacja, obok innych cech, ma także cechy gry, którą nadawca toczy z °dbiorcą. Znajomość reguł w tej grze jest coraz bardziej znana obu stronom i można mieć nQdzieję, że jeśli nawet nigdy nie osiągniemy czystego i absolutnie uczciwego publicznego 101 Wioletta Jachym - Ekologia informacji w walce z zagrożeniami infosfery porozumienia, to przynajmniej będziemy mieli do czynienia z coraz inteligentniejszymi i mniej wątpliwymi etycznie zachowaniami językowymi" [6, s. 250]. Manipulacja polityczna Pojęcie polityki powszechnie rozumiane jest jako szereg działań związanych z rządzeniem państwem, utrzymywaniem stosunków z innymi państwami, bądź jako działanie zmierzające do zdobycia lub utrzymania władzy i realizacji zamierzonych celów. Równie często polityka odnosi się do sektora przedsiębiorczości, w kontekście prowadzenia polityki firmy czy instytucji. Jeden z brytyjskich polityków - Benjamin Disraeli - określił politykę jako „sztukę rządzenia ludźmi poprzez umiejętne ich okłamywanie". Mimo rozwoju społeczeństwa informacyjnego, możliwości nieograniczonej komunikacji, dostępu do informacji i wiedzy, manipulacja polityczna wciąż istnieje i oddziałuje na społeczeństwo dla którego została przygotowana. Niemniej jednak skala ta nie jest już tak znacząca jak w czasach peerelowskich i świadomi członkowie społeczeństwa informacyjnego coraz częściej dostrzegając nadużycia, wytaczają procesy o manipulowanie. Jednak dokąd będzie istniała polityka, dotąd mechanizmy te będą się rozwijały. Perswazja i manipulacja są głównymi metodami działań socjotechnicznych, które są stosowane przez strony rywalizujące o głosy swoich wyborców. Perswazja polega na przekonywaniu potencjalnych wyborców przez sztaby wyborcze, komitety i samych kandydatów, aby oddawali swoje głosy właśnie na nich. Przekonywanie tego rodzaju oparte jest na dwóch sposobach oddziaływania. W pierwszym przypadku może to być solidne argumentowanie, poprzez przedstawianie faktów, danych statystycznych innych dowodów świadczących o wiarygodnej interpretacji zjawisk do których odnosi się osoba przekonująca. Drugim sposobem jest oddziaływanie na odbiorcę w sposób emocjonalny-Działanie to polega na wywołaniu u odbiorców pozytywnych lub negatywnych stanów emocjonalnych związanych np. z poczuciem własnego bezpieczeństwa, niezadowolenia czy zagrożenia. Perswazja łącząca w sobie zarówno racjonalne argumentowanie jak i oddziaływanie emocjonalne traktowana jest jako pozytywna metoda działań socjotechnicznych. Znaczenie negatywne dotyczy drugiej metody - manipulacji' polegającej na wpływaniu na postawy odbiorców - często bez ich wiedzy - poprzez zakamuflowane kształtowanie ich poglądów i postaw. „Manipulatorzy ukrywajty fakty, przedstawiają je w niewłaściwym świetle, posługują się kłamstwem, blokuje opóźniają i podają niepełną informację" [9, s. 117]. Autorzy tego rodzaju komunikatów 102 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym stosunkowo często twierdzą, że „odbiorca nie został wcale okłamany, ale co najwyżej niedoinformowany lub podana mu została niewłaściwa interpretacja, co oczywiście jako człowiek inteligentny i krytyczny z pewnością sam zauważył, a więc wobec tego drobnego uchybienia wina autora jest w sumie niewielka" [35, s. 114]. Będąc uczestnikiem, bądź jedynie biernym obserwatorem zjawisk i procesów towarzyszących polityce można dostrzec, że działania nakierowane na potencjalnych wyborców dążą do złagodzenia manipulacji, stosowania bardziej wyważonej i niezbyt natrętnej symboliki oraz stopniowym przygotowaniu społeczeństwa do określonych zachowań. Częściej „zwyczajny" nurt polityczny zastępowany jest przez dokładnie zaplanowane kampanie reklamowe. Nie zwalnia to jednak społeczeństwa z racjonalnej interpretacji otaczającej rzeczywistości, gdzie każda informacja powinna być poddana krytyce. Manipulacja medialna Era społeczeństwa informacyjnego, gdzie dobrem podstawowym jest informacja 1 łatwość do jej dostępu, paradoksalnie pod wpływem mediów i różnych środków przekazu stała się erą społeczeństwa podatnego na negatywne procesy, w tym procesy niedoinformowania, przeinformowania, informowania o sprawach nieistotnych, Rys. 3. Manipulacja Źródło: Tomasz Stankiewicz [Dokument elektroniczny] Tryb dostępu: http://www.stanart.pl/?p=70. Stan z dnia 08.04.2013. 103 Wioletta Jachym - Ekologia informacji w walce z zagrożeniami infosfery drugorzędnych czy wręcz niechcianych. Czas rozwoju mediów stał się też czasem największego rozwoju manipulacji medialnej. Jak zauważa Ryszard Kapuściński w swojej książce „Lapidarium III" „elektronika pokonała starą, biurokratyczną cenzurę, ale nie przemogła naturalnej potrzeby rządzących, aby panować nad umysłami poddanych i urabiać je na korzystną dla siebie modłę" [15, s. 115]. Stan ten niezwykle przekonująco przedstawiony został przez jednego z artystów na rysunku 3. Zjawisko zniekształcania informacji, w konsekwencji wprowadzania manipulacji medialnej jest zjawiskiem dostrzeganym przez badaczy, którzy próbują przedstawić jej obraz. Stanisław Juszczyk w swoim opracowaniu dotyczącym problemów tworzącego się społeczeństwa informacyjnego w następujący sposób określa cechy manipulacji informacyjnej [21]: • podawanie informacji nieprawdziwych, • podawanie informacji nieważnych lub mało ważnych z pominięciem najważniejszych, • podawanie informacji bardzo ważnych jako mało ważne, • podawanie informacji wieloznacznych w celu utrudnienia ich rozumienia przez odbiorców, • podawanie informacji w nadmiarze w celu spowodowania chaosu informacyjnego. Manipulacja informacją jest zjawiskiem powszechnym a skuteczną formą przeciwdziałania tej formie oddziaływania jest próba zdobycia jak najszerszej wiedzy o istocie i mechanizmach manipulacji. Jak podkreśla Wiesław Babik „oprócz wyczulenia na takie sytuacje, najlepszą obroną jest wiedza, stąd skutecznym narzędziem obrony przeciw manipulacji informacją jest podwyższanie poziomu edukacji w społeczeństwie-Takim zabiegom manipulatorów, jak preparowanie informacji, stwarzanie mylących iluzji możemy skutecznie się oprzeć. Z manipulacją możemy sobie poradzić tylko wtedy> gdy uda nam się ją zdemaskować. Sposoby walki z manipulacją to zdobywanie rzetelnej informacji, uważna obserwacja i analizowanie faktów" [3]. Z charakterystyki przywołanych, negatywnych zjawisk zagrażających infosferze> w której funkcjonuje człowiek jednoznacznie wynika, że współczesne środowisko informacyjne wymaga rewitalizacji i szczególnych działań zabezpieczających go przed negatywnymi skutkami rozwoju technologicznego i informacyjnego. Naprzeciw tyfl1 działaniom wyjść może ekologia informacji, multidyscyplinarna dziedzina wiedzy* której zadaniem jest stworzenie i dbałość o bezpieczne „ekosystemy" informacyjne. 104 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym Wpływ ekologii informacji na niwelowanie zagrożeń infosfery Podstawą działań w zakresie ekologii informacji jest ochrona środowiska informacyjnego człowieka ukierunkowana szczególnie na bezpieczny i dobrze zorganizowany dostęp do wiedzy (informacji), ale również szereg czynności odpowiadających za badanie funkcjonalności tychże systemów (w tym usuwanie barier informacyjnych) oraz badanie percepcji i recepcji informacji [19]. Za pierwszych teoretyków ekologii informacji uznaje się między innymi Rafaela Cappuro oraz Alexeia L. Eryomina. Koncepcja Cappuro ukazuje ekologię informacji jako rodzaj „higieny informacyjnej" zabezpieczającej infosferę przed niekompatybilnością systemów informacyjnych, informacją niepełną, ukrywaną i nieetycznie wykorzystywaną [7]. Natomiast A. L. Eryomin definiuje ekologię informacji jako dyscyplinę wiedzy, której zadaniem jest odkrywanie praw rządzących przepływem informacji w biosystemach, nie wyłączając z tego procesu samego użytkownika. Dyscyplina ta obejmuje badania z zakresu wpływu procesu informacyjnego na zdrowie psychiczne, fizyczne i społeczne ludzi oraz wzajemne starania w rozwój metodologii ukształtowanej na budowanie środowiska informacyjnego [13]. Wyróżnił on następujące kierunki badań z zakresu ekologii informacji: 1) badania ilościowe i jakościowe interakcji pomiędzy informacją a zdrowiem człowieka, w celu określenia możliwości sterowania procesem informacyjnym wpływającym na zdrowie jednostek i grup społecznych; 2) identyfikację kryteriów ilościowych i jakościowych informacji; 3) badania potrzeb informacyjnych; 4) badania wartości informacji; 5) badania sposobów przechowywania informacji, przekazywania i odbioru informacji; 6) badania procesów związanych z przeciążeniem; 7) badania jakości usług informacyjnych; 8) badania odpowiedzialności za informację i jej skutki społeczne; 9) badania procesów zarządzania informacją w miejscu pracy, organizacjach, społeczeństwie. Przedmiotem ekologii informacji jest relacja informacja-człowiek. Te dwa Cementy są składnikami jednego, wspólnego układu - procesu komunikowania. Wiesław Babik podkreśla, iż „w przypadku ekologii informacji akcent jest położony bezpośrednio na informację, a pośrednio na człowieka. Powinniśmy chronić informację 105 Wioletta Jachym - Ekologia informacji w walce z zagrożeniami infosfery tak, jak chronimy nasze środowisko przyrodnicze, bo oddziaływuje ono pozytywnie lub negatywnie na człowieka. Rezultatem ekologii informacji, jako zespołu odpowiednich działań człowieka, ma być informacja ekologiczna, to znaczy taka, która byłaby wolna od kłamstwa, nie fałszowałaby faktycznego obrazu rzeczywistości, a przez to byłaby informację prawdziwą, kompletną, aktualną i wiarygodną. Ma ona być rezultatem rozumnej ingerencji człowieka w procesy informacyjne, w jego ekosystem" [1]. Nie sposób jednak nie zaznaczyć, iż szczególny akcent, o którym wspomina Babik, niekoniecznie powinien być szczególnie położony na informację. Bezdyskusyjnym jest fakt, iż informacja jest dziełem człowieka, a nie wytworem samym z siebie. Dlatego też, to na człowieku spoczywa szczególna odpowiedzialność za informację, procesy jej wytwarzania, przetwarzania, rozpowszechniania. Ogromny, nieustający przyrost informacji, nowy model publikowania treści, określany jako „Web 2.0", powodujący dynamiczną zmianę konstelacji w procesie komunikowania, gdzie rola nadawcy, odbiorcy, recenzenta komunikatu zmieniła swój dotychczasowy status i stała się rolą „wymienną", wymusza postulaty związane z działaniami na rzecz edukacji rozwijającego się społeczeństwa informacyjnego. Swoją rolę w tym zakresie, obok edukacji informacyjnej, może odnieść także ekologia informacji. Coraz częściej wskazuje się na potrzebę kompleksowego kształcenia w zakresie pozyskiwania informacji, ich krytycznej oceny, strategii wyszukiwawczych i etycznego wykorzystywania informacji. Spełnienie tej roli przypisuje się bibliotece, jako centrum informacji relewantnych. Wciąż jednak w Polsce brakuje standardów i dokumentów programowych wskazujących na ujednolicone kształcenie w zakresie umiejętności i kompetencji informacyjnych [29, s. 293]. Dodatkowo wprowadzenie nowej „Podstawy programowej kształcenia ogólnego", spowodowało zapaść w tym obszarze działań, wyrażoną zlikwidowaniem, zarówno w szkołach podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych, wszystkich ścieżek edukacyjnych, w tym ścieżki „edukacja czytelnicza i medialna" oraz pominięcie roli bibliotekarzy i samej biblioteki w procesie kształcenia młodzieży, a w konsekwencji rozwarstwienie wiedzy i umiejętności przekazywanych tą formą nauczania. Autorka opracowania dotyczącego kompetencji informacyjnych młodzieży - Justyna Jasiewicz - zaznacza jednak, że jednoznaczna ocena nowej „Podstawy" jest trudna. Wynika to z faktu, iż „z jednej strony należy uwypuklić zasługujące na pozytywną ocenę zapisy dotyczące konieczności wykształcenia umiejętności uczenia się przez całe życie, korzystania z informacji oraz aktywnego funkcjonowania w społeczeństwie informacyjnym. Z drugiej jednak strony zaskakuje rozproszenie treści dotyczących edukacji informacyjnej, ujmowanie ich w sposób powierzchowny i lapidarny oraz nadmierna koncentracja na zagadnieniach „sprzętowych" i rozwijaniu kompetencji informatycznych uczniów" [20, s. 173]. 106 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym W zakresie edukacji informacyjnej studenci - użytkownicy bibliotek akademickich, pozostają pozbawieni umiejętności efektywnego uczenia się, opartego na świadomym i krytycznym korzystaniu ze źródeł informacji naukowej. Osoba rozpoczynająca studia nie posiada kompetencji informacyjnych, tak potrzebnych w tym „dorosłym etapie kształcenia, a cały ciężar podniesienia świadomości nowego czytelnika spoczywa na pracownikach biblioteki. Niestety, „aspekt dydaktycznej funkcji biblioteki akademickiej jest niedostrzegany, a przynajmniej nie jest w pełni doceniany zarówno Przez użytkowników, jak i kadrę naukową oraz zarządzającą uczelniami" [28, s. 22]. ^iele zatem zależy od samych bibliotekarzy i pracowników informacji naukowej, aby ten stan rzeczy się zmienił. Krzepiącym jest fakt, iż coraz częściej dają się zauważyć interesujące inicjatywy bibliotek naukowych mające na celu upowszechnianie i Wprowadzanie w życie szeroko rozumianej edukacji informacyjnej, która przyczynia się do dbałości o infosferę, która stała się wytworem nas samych. Podsumowanie Wiodącym i niezbędnym warunkiem gwarantującym powodzenie r°zpowszechnienia ekologii informacji i podniesienia jej znaczenia jest uświadamianie 1 eksponowanie negatywnych skutków, zagrażających prawidłowemu funkcjonowaniu lrtfosfery. Niemniej istotną rolę odegrać może właściwa edukacja uczestników społeczeństwa informacyjnego, ukierunkowana na pokreślenie znaczenia °dpowiedzialności za informację, jej jakość, formę przekazu i skutki oddziaływania, wszystkie elementy stanowią obszar ekologii informacji, a rolą propagujących dziedzinę wiedzy jest prowadzenie badań, ewaluacja wyników i wskazywanie kreatywnych rozwiązań. cr 107 Wioletta Jachym - Ekologia informacji w walce z zagrożeniami infosfery BIBLIOGRAFIA: [1]. BABIK Wiesław. Ekologia informacji - wyzwanie XXI wieku. „Praktyka i Teoria Informacji Naukowej i Technicznej" 2002 Nr 1, s. 20-25. [2]. BABIK Wiesław. O natłoku informacji i związanym z nim przeciążeniu informacyjnym. [W:] MORBITZER Janusz (red.) Człowiek, media, edukacja. Kraków: Katedra Technologii i Materiałów Edukacyjnych Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie 2010, s. 21-27. ISBN 978-83-7271-615-6. [3]. BABIK Wiesław. O manipulowaniu informacją w prywatnej i publicznej przestrzeni informacyjnej. [W:] MUSIAŁ Emilia, PULAK Irena (red.) Człowiek, media, edukacja. Kraków: Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie, Katedra Technologii i Mediów Edukacyjnych 2011, s.11-17. ISBN 978-83-7271-668-2. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.ktime.up.krakow.pl/ symp2011/referaty2011/babik.pdf. Stan z dnia 07.05.2013. [4]. BABIK Wiesław. Ekologia informacji katalizatorem równoważenia rozwoju społeczeństwa informacji i wiedzy. „Zagadnienia Informacji Naukowej" 2012 Nr 2 (100), s. 48-65. [5]. BAŃKO Mirosław (red.) Wielki słownik wyrazów bliskoznacznych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2005, 1012 s. ISBN 83-01-14377-0. [6]. BRALCZYK Jerzy. Manipulacja językowa. [W:] BAUER Zbigniew, CHUDZIŃSKI Edward (red.) Dziennikarstwo i świat mediów. Kraków: Universitas 2000, s. 244-250. ISBN 83-7252-804-X. [7]. CAPURRO Rafael. Towards an information ecology 1990. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://capurro.de/nordinf.htm. Stan z dnia 29.05.2013. [8]. CISEK Sabina, SAPA Remigiusz. Komunikacja naukowa w Internecie - mity i rzeczywistość 2006. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://eprints.rdis. org/9148/l/cisek_sapa_2006.pdf. Stan z dnia 11.02.2013. [9]. CZAJOWSKI Andrzej. Wyborca na rynku politycznym. [W:] JABŁOŃSKI Andrzej, SOBKOWIAK Leszek (red.) Marketing polityczny w teorii i praktyce. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego 2002, s. 111-125. ISBN 83-229-2179-9. [10]. DALMEIDA Fabryce. Manipulacja: w polityce, w reklamie, w miłości. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne 2005, 126 s. ISBN 83-89574-72-1. [11]. DUNAJ Bogusław (red.) Słownik współczesnego języka polskiego. T. 1 A-Ówdzie-Warszawa: Wydawnictwo Wilga 2000, 704 s. ISBN 83-7156-607-7 (t. 1). [12], ERIKSEN Thomas H. Tyrania chwili: szybko i wolno płynący czas w erze informacji. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 2003, 240 s. ISBN 83-06-02913-5. 108 Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym [13]. ERYOMIN Alexei L. Information ecology - a yiewpoint. „International Journal of Environmental Studies". Sections A&B 1998 No. 3/4, p. 241-253. [14]. FAZLAGIĆ Jan A. Zjawisko „nadmiaru informacji" a współczesna edukacja. „E-mentor" 2010 Nr 4 (36). [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu http://www.e-mentor.edu.pl/artykul/index/numer/36/id/773. Stan z dnia 11.02.2013. [15]. GOŁKA Marian. Bariery w komunikowaniu i społeczeństwo (dez)informacyjne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2008, 282 s. ISBN 978-83-01-15663-3. [16], GRABOWSKI Mariusz, ZAJĄC Agnieszka. Dane, informacja, wiedza - próba definicji. „Zeszyty Naukowe / Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie" 2009 Nr 798, s. 99-116. [17], GRYGORCZUK Agnieszka. Pojęcie stresu w medycynie i psychologii. „Psychiatria" 2008 T. 5 Nr 3, s. 111-115. [18]. HESZEN-NIEJODEK Irena. Psychologia stresu: korzystne i niekorzystne skutki stresu życiowego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2013, 382 s. ISBN 978-83-01-17197-1. [19]. JACHYM Wioletta. Jakość usług informacyjnych jako problem ekologii informacji 2012. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu http://www.ptin.org.pl/ konferencje/Z2012/repozytorium/Jachym.pdf. Stan z dnia 29.05.2013. [20], JASIEWICZ Justyna. Kompetencje informacyjne młodzieży: analiza - stan faktyczny - kształcenie na przykładzie Polski, Niemiec i Wielkiej Brytanii. Warszawa: Wydawnictwo SBP 2012, 240 s. ISBN 978-83-61464-90-7. [21]. JUSZCZYK Stanisław. Człowiek w świecie elektronicznych mediów - szanse i zagrożenia: (o problemach tworzącego się społeczeństwa informacyjnego). Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego 2000, 216 s. ISBN 83-226-0956-6. [22], KŁAK Marcin. Zarządzanie wiedzą we współczesnym przedsiębiorstwie. Kielce: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomii i Prawa im. prof. Edwarda Lipińskiego w Kielcach 2010, 419 s. ISBN 978-83-60056-52-3. [23], KOPALIŃSKI Wiesław (red.). Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. Wyd.12. Warszawa: „Wiedza Powszechna" 1983, 480 s. ISBN 83-214-0333-6. [24], KRZYŻANOWSKI Piotr. Manipulacja w języku. Manipulacja w tekście. [W:] KRZYŻANOWSKI Piotr, NOWAK Paweł (red.) Manipulacja w języku. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej 2004, s. 277-282. ISBN 83-227-2197-8. [25], LEDZIŃSKA Maria. Człowiek współczesny w obliczu stresu informacyjnego. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN 2009, 225 s. ISBN 978-83-85459-91-0. [26]. LEDZIŃSKA Maria. Znaczenie wybiórczości umysłu w dobie informacyjnego zalewu 2004. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu http://www.up.krakow.pl/ ktime/ref2004/ledzinsk.pdf. Stan z dnia 11.02.2013. 109 Wioletta Jachym - Ekologia informacji w walce z zagrożeniami infosfery [27]. MATERSKA Katarzyna. Rola bibliotek w rozwiązywaniu informacyjnych problemów współczesności. „Przegląd Informacyjno-Dokumentacyjny" 2004 Nr 3, s. 31-50. [28]. NALEWAJSKA Lilianna. Dydaktyka w bibliotece akademickiej. Analiza potrzeb i możliwych zmian. „Przegląd Biblioteczny" 2013 Z. 1, s. 19-32. [29]. PAMUŁA-CIEŚLAK Natalia. Nowe wyzwania wyszukiwawcze w Internecie - propozycja projektu edukacyjnego kierowanego do odbiorcy informacji naukowej. [W:] SOSIŃSKA-KALATA Barbara, CHUCHRO Ewa (red.) Nauka o informacji w okresie zmian. Warszawa: Wydawnictwo SBP 2012, 600 s. ISBN 978-83-61464-63-1. [30]. REBER Artur, REBER Emily. Słownik psychologii. Wyd. 3 popr. i uzup. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar 2008, 1088 s. ISBN 978-83-7383-119-3. [31]. SZEWCZYK Agnieszka. Problemy moralne w świecie informacji. Warszawa: Difin 2008, 196 s. ISBN 978-83-7251-906-1. [32]. TARASZKIEWICZ Beata. Ekologia informacji - czy możemy coś dla niej zrobić? [W:]TARASZKIEWICZ Beata (red.) Ekologia informacji w środowisku regionalnym. Słupsk: Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich - Zarząd Oddziału; Biblioteka Uczelniana Akademii Pomorskiej 2012, s. 39-46. ISBN 978-83-88783-18-0. [33]. TOFFLER Alvin. Szok przyszłości. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1974, 564 s. [34]. URBAŃCZYK Stanisław, KUCABA Marian (red.) Encyklopedia języka polskiego. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1999, 508 s. ISBN 83-04-04507-9. [35], ŻARSKI Waldemar, LEWIŃSKI Piotr H. Sprostowanie jako specyficzny środek manipulacji tekstowo-językowej. [W:] ANUSIEWICZ Janusz, SCIŃSKI Bogdan (red.) Język polityki a współczesna kultura polityczna. Wrocław: Towarzystwo Przyjaciół Polonistyki Wrocławskiej 1994, s. 107-114. ISBN 83-7091-012-2. 110 Ekologia informacji to niezwykle ważne zagadnienie odnoszące się do problemów pojawiających się w publicznej i prywatnej przestrzeni informacyjnej. Niniejsza książka sygnalizuje i systematyzuje zarazem kwestie związane z różnorodnymi zachowaniami informacyjnymi uczestników społeczeństwa wiedzy. Wiele miejsca poświęcono w niej patologiom i dysfunkcjom informacyjnym. Autorzy zwrócili uwagę na rozmaite bariery informacyjne, podniesiono problem cyberprzemocy, uzależnienia od nowych mediów, archiwizowania i wartościowania informacji w Internecie oraz kształtowania kultury informacyjnej społeczeństwa. Całość stanowi ciekawy zbiór tekstów, mogących posłużyć jako punkt wyjścia do dalszych rozważań na temat ekologii informacji. Fragment recenzji dr Mai Wojciechowskiej (...) należy stwierdzić dobry poziom przygotowanych tekstów. Łącznie stanowią one swoiste kompendium wiedzy o ekologii współczesnego środowiska informacji elektronicznej z perspektywy zarówno światowej jak i polskiej oraz roli aparatu badawczego ekologii informacji w definiowaniu i niwelowaniu tych zagrożeń. Podkreślić należy zaangażowanie autorów w wyjaśnianie zjawisk bardzo aktualnych, rozwijających się dosłownie na naszych oczach, przez co dla niektórych z tych zjawisk brak jeszcze pogłębionej refleksji teoretycznej. Publikacja jest wkładem w rozwój tej teorii. Cennym wkładem autorów jest łączenie teorii z praktyką, na przykład w części tekstów, w których wskazuje się na rolę bibliotek, szczególnie szkolnych i prac w nich podejmowanych w zakresie działań zapobiegawczych i naprawczych dotyczących zagrożeń występujących w środowisku informacyjnym uczniów. Autorzy proponują interesujące rozwiązania wynikające z rodzimych doświadczeń będąc jednocześnie otwartymi na rozsądne zapożyczenia wiedzy i umiejętności z innych krajów. Fragment recenzji dr hab. Marka Nahotko ISBN 978-83-88783-19-7 214337