pod redakcją Beaty Taraszkiewicz Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich - Zarząd Oddziału Biblioteka Uczelniana Akademii Pomorskiej Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Słupsku Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa pod redakcją Beaty Taraszkiewicz Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich - Zarząd Oddziału Biblioteka Uczelniana Akademii Pomorskiej Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Słupsku EKOLOGIA Słupsk 2016 PATRONAT HONOROWY: MINISTER EDUKACJI NARODOWEJ MIECZYSŁAW STRUK MARSZAŁEK fj WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO Łjjjtin Zdzisław Kołodziejski Starosta Powiatu Słupskiego Starosta Słupski Robert Biedroń Prezydent Miasta Stupska Recenzent: dr hab. prof. UKSW Katarzyna Materska Projekt okładki i rysunki: Jarosław Milewski ISBN 978-83-88783-22-7 ■< YtVf-g r ,, is; mwk OOLi°Z Wydawnictwo upamiętniające 99-rocznicę powstania Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich K pnmfA /A, / 1954 SBP STOWARZYSZENIE BIBLIOTEKARZY POLSKICH SPIS TREŚCI Beata Taraszkiewicz Wstęp ........................................................................................... 5 Marcin Karwowski 5 lat słupskiej konferencji poświęconej ekologii informacji - analiza referatów pięciu edycji Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej z cyklu „Ekologia informacji..." ............................................................ 6 Wiesław Babik 0 diecie informacyjnej.....................................................................16 Oleksandr Tverdokhlib Information ethics, information ecology and information culture a social fundamentals in the modern world......................................................35 Zbigniew Sobisz Prawdy i mity o ziołach w Sieci i w literaturze.........................................42 Marek Nahotko Ekologia gatunków informacji............................................................59 Zbigniew Meger Najbardziej obiecujące technologie XXI wieku w dziedzinie edukacji 1 pozyskiwania wiedzy......................................................................75 Krystyna Michniewicz-Wanik Nowelizacja ustawy o prawie autorskim, którą każdy (bibliotekarz) znać powinien..............................................................88 Katarzyna Bartosiak, Kamil Banaszewski Czy humaniści potrafią zlokalizować, wybrać i posłużyć się informacją naukową? Wyniki badań pilotażowych .................................................96 Jolanta Laskowska Kultura informacyjna studentów kierunków humanistycznych w świetle badań sondażowych...........................................................122 3 Justyna Partyka, Aneta Urbańska Tematyczne zestawienie literatury jako odpowiedź na zapotrzebowanie informacyjne w środowisku medycznym............................................. 134 Ewa Dobrogowska-Schlebusch Znaczenie czynników afektywnych w procesie przetwarzania informacji na podstawie analizy zachowań informacyjnych rodziców dzieci autystycznych.......................................................... 140 Małgorzata Szubrycht Biblioteka jako przestrzeń kreowania wizerunku uczelni wyższej. Studium na przykładzie Biblioteki Głównej Akademii Marynarki Wojennej............. 156 Maria Bosacka Kształtowanie się kompetencji informacyjnych studentów - raport z badań prowadzonych w Bibliotece Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego ........................................................... 170 Iwona Osmulska Informacja, komunikacja i edukacja. Ocena działań biblioteki oraz oczekiwania jej użytkowników na przykładzie Biblioteki Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Elblągu................................. 187 Radosław Molenda Stres informacyjny w aspekcie psychologicznym ................................... 197 Jacek Prądziński „Hejt nasz powszedni" - zjawisko facebookowej mowy nienawiści ............. 206 Jolanta Bętkowska Co możemy znaleźć szukając ekologii informacji? ................................ 218 Dorota Rak Funkcje kulturowe dokumentów archiwalnych...................................... 226 Anna Kubacka, Beata Taraszkiewicz „Życie po życiu" czyli book art.......................................................... 238 4 Wstęp „Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa" to tytuł naszej piątej, jubileuszowej publikacji poświęconej ekologii informacji. Pięć lat to długi okres czasu, wiele się przez ten czas zmieniło zarówno w samej dyscyplinie naukowej jaką jest ekologia informacji, jak i w samym świecie informacji. Kiedy wydawaliśmy w roku 2012 pierwszą książkę z serii „Ekologia informacji..." była to niezbyt obszerna publikacja zawierająca dziewięć artykułów, obecna publikacja licząca ponad dwieście stron zawiera 19 artykułów, których autorami są 22 osoby. Pierwszy z referatów podsumowuje pięć lat naszych działań w zakresie propagowania ekologii informacji, przedstawia charakterystykę naszych dokonań, mówi o tym co znalazło się w kręgu naszych zainteresowań i jakie ośrodki naukowe odpowiedziały na nasze zaproszenie. Warto także poświęcić kilka minut lekturze artykułu poświęconego diecie informacyjnej, który pokazuje nam jak ważne jest zachowanie równowagi informacyjnej w okresie trwania tsunami informacyjnego oraz jak cenne dla naszego zdrowia fizycznego i psychicznego jest wyłączenie telewizora, telefonu, odcięcie się od napływających lawinowo informacji z Internetu i gazet, choćby na krótki czas. Jest to konieczne, jeśli nie chcemy zaobserwować u siebie FOMO, czyli lęku przed przegapieniem, lęku przed byciem niedoinformowanym. Niezwykle ciekawe jest również spojrzenie na zagadnienia ekologii informacji z punktu widzenia botanika. Z artykułu „Prawdy i mity o ziołach w Sieci i w literaturze" dowiemy się jak wiele nieprawdziwych a wręcz szkodliwych informacji o ziołach znajdziemy w Internecie. Warto mieć tego świadomość. Cenna jest także pojawiająca się w referacie „Ekologia gatunków informacji" hipoteza istnienia analogii między ekologią organizmów żywych i ich gatunków a ekologią publikacji naukowych i ich gatunków, co w myśl autora ma odniesienie do ewolucji w zakresie publikowania naukowego, tzn. od publikowania w druku do publikowania elektronicznego. Warte lektury i refleksji są wszystkie artykuły zamieszczone w niniejszym tomie, czy to dotyczące mowy nienawiści na Facebooku, wyników poszukiwań hasła ekologia informacji, stresu informacyjnego w aspekcie psychologicznym, funkcji kulturowych dokumentów archiwalnych czy technologii stosowanych w edukacji w XXI wieku. Jednak szczególnie polecam Państwa uwadze teksty poświęcone kulturze informacyjnej, która jest głównym hasłem przewodnim tej publikacji. Miłej lektury! Beata Taraszkiewicz 5 Marcin Karwowski Uniwersytet Mikołaja Kopernika Toruń 5 lat słupskiej konferencji poświęconej ekologii informacji - analiza referatów pięciu edycji Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej z cyklu „Ekologia informacji..." Piąta edycja słupskiej konferencji z cyklu „Ekologia informacji..wymaga, jak każdy jubileusz, pewnego omówienia i podsumowania. Na początku należy zwrócić uwagę na wierność organizatorów wobec tematyki corocznych sesji naukowych. Od pierwszej edycji w 2012 roku, pięć kolejnych konferencji dotyczyło ekologii informacji, co więcej tytuł każdej, rozpoczynał się od słów „ekologia informacji". Pierwsza edycja skupiała się na obecności ekologii informacji w środowisku regionalnym [8]. W 2013 roku zawężono tematykę do regionalnego środowiska edukacyjnego [7j. Trzecia edycja dotyczyła ekologii informacji w e-społeczeństwie [6]. Rok później rozpatrywano przedmiotowe zjawisko jako wyzwanie dla edukacji i bibliotekarstwa XXI wieku [5], Piąta, jubileuszowa edycja nosiła tytuł „Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa" [14]. Tabela 1. Zestawienie pięciu edycji konferencji z cyklu „Ekologia informacji..." Edycja Data Tytuł konferencji I 2012.09.20 „Ekologia informacji w środowisku regionalnym" II 2013.09.20 „Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym" III 2014.11.21 „Ekologia informacji w e-społeczeństwie" IV 2015.09.11 „Ekologia informacji jako wyzwanie dla edukacji i bibliotekarstwa XXI wieku" V 2016.09.16 „Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa" Tabela 1. Zestawienie pięciu edycji konferencji z cyklu „Ekologia informacji..." Źródło: opracowanie własne Źródło: opracowanie własne 6 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Niniejsze badania oparto na analizie programów pięciu konferencji z cyklu „Ekologia informacji...." Dodatkowo wykorzystano cztery dotychczas wydane publikacje zbiorowe będące pokłosiem pierwszych czterech edycji konferencji. Ukazały się one pod tytułami poszczególnych konferencji: • „Ekologia informacji w środowisku regionalnym" [4], • „Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym" [3], • „Ekologia informacji w e-społeczeństwie" [2], • „Ekologia informacji jako wyzwanie dla edukacji i bibliotekarstwa XXI wieku" [1]. Przedmiot badawczy stanowiły materiały pięciu edycji słupskich sesji naukowych z lat 2012-2016. W sumie podczas pięciu konferencji 79 osób wygłosiło 71 referatów. Liczba wystąpień przeważnie rosła wraz z kolejnymi edycjami - wygłaszano od 8 do 20 referatów. Wśród prezentujących dominowały kobiety, jednak odsetek mężczyzn rósł i niemal wyrównał się z liczbą referentek - od 22% mężczyzn podczas pierwszej edycji, do 43% w 2016 roku. Statystyka ukazuje jednak, iż podczas pięciu edycji wystąpiło prawie dwukrotnie więcej kobiet (52 osoby), niż mężczyzn (27 osób) [9, 10, 11, 12,13]. Tabela 2. Zestawienie liczby referatów i referentów pięciu edycji konferencji z cyklu „Ekologia informacji..." Edycja Rok Liczba referatów Liczba referentów K M I 2012 9 9 7 2 II 2013 8 9 7 2 III 2014 16 19 13 6 IV 2015 18 19 12 7 V 2016 20 23 13 10 SUMA 71 79 52 27 ŚREDNIA 14,2 15,8 10,4 5,4 Tabela 2. Zestawienie liczby referatów i referentów pięciu edycji konferencji z cyklu „Ekologia informacji..." Źródło: opracowanie własne Źródło: opracowanie własne Warto także personalnie wskazać kilka osób, które można by określić mianem weteranów słupskiego cyklu konferencji - niektórzy wygłaszali bowiem referaty podczas każdej z pięciu edycji: 7 Marcin Karwowski - 5 lat słupskiej konferencji poświęconej ekologii informacji - analiza referatów pięciu edycji Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej z cyklu „Ekologia informacji..." • prof. Wiesław Babik - 5 razy • dr Jolanta Laskowska - 5 razy • dr Krystyna Michniewicz-Wanik - 5 razy • dr Beata Taraszkiewicz - 4 razy • mgr/dr Marcin Karwowski - 3 razy • mgr Dorota Rak - 3 razy • mgr Daniel Ziarkowski - 3 razy Przyglądając się bliżej referentom, można zauważyć, iż cykl „Ekologia informacji" przyciąga głównie osoby ze stopniem magistra i doktora. Magistrzy dominowali i stanowili ponad połowę osób wygłaszających referaty podczas większości sesji (edycje: 2-5), zaś doktorzy stanowili przeważnie trzecią część referentów. Pracownicy samodzielni - doktorzy habilitowani i profesorowie tytularni, to zaledwie 4 osoby, które prezentowały badania podczas omawianych konferencji [9, 10, 11, 12, 13]. Tabela 3. Stopnie i tytuły naukowe referentów pięciu edycji konferencji z cyklu „Ekologia informacji..." Edycja Rok Liczba referatów mgr dr dr hab. prof. I 2012 9 3 5 0 1 II 2013 8 5 3 0 1 III 2014 16 12 5 1 1 IV 2015 18 10 7 0 2 V 2016 20 13 7 1 2 SUMA 71 43 27 2 7 ŚREDNIA 14,2 9 5 0 1 z cyklu „Ekologia informacji..." Źródło: opracowanie własne Źródło: opracowanie własne Podczas analizowanych konferencji referaty zaprezentowały osoby z 29 instytucji. W większości przypadków posiadały one afiliacje ośrodków naukowych - naliczono 21 podmiotów (uniwersytety, politechniki i inne szkoły wyższe oraz samodzielne 8 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa instytuty). Ponadto wśród osób prezentujących pojawili się przedstawiciele: 3 bibliotek (publicznej-miejskiej, pedagogicznej i specjalistycznej-lekarskiej), 3 firm (wydawnictwo, dystrybutor folii do książek i twórca rozwiązań informatycznych), 1 szkoły (plastycznej) oraz 1 towarzystwa. Cztery uczelnie: Akademia Pomorska w Słupsku, Uniwersytet Jagielloński, Uniwersytet Gdański oraz Uniwersytet Wrocławski były reprezentowane podczas każdej konferencji z cyklu „Ekologia informacji...." Osoby afiliowane przez Uniwersytet Mikołaja Kopernika zagościły na 3 z 5 konferencji, a osoby z Akademii Marynarki Wojennej, Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Tarnowie, Pedagogicznej Biblioteki Wojewódzkiej w Słupsku, Uniwersytetu Szczecińskiego i Politechniki Koszalińskiej referowały podczas 2 z 5 omawianych sesji naukowych. W sumie w ciągu całego cyklu na chociaż jednej konferencji reprezentowanych było 19 instytucji [9, 10, 11, 12, 13]. Rye. 1. Liczba konferencji z cyklu „Ekologia informacji..."z reprezentantami z określonych ośrodków i instytucji (•Ibll-igu Źródło: opracowanie własne Rozłożenie geograficzne miejsc afiliacji referentów pozwala stwierdzić, iż największym zainteresowaniem konferencja cieszy się lokalnie - w Słupsku (19), Gdańsku (10) i Gdyni (4) oraz w miastach, w których usytuowane są większe bibliotekoznawcze ośrodki naukowe - Kraków (10), Wrocław (7), Toruń (6), Warszawa (3). Podczas ostatniej konferencji pojawił się także gość zagraniczny z Kijowa [9, 10, 11, 12, 13]. 9 Marcin Karwowski - 5 lat słupskiej konferencji poświęconej ekologii informacji - analiza referatów pięciu edycji Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej z cyklu „Ekologia informacji... Ryc. 2. Rozmieszczenie instytucji delegujących referentów pięciu konferencji z cyklu „Ekologia informacji...". Słupsk *=> Gdańsk Koszalin Olsztyn Szczecin Toruń Poznań Dąbrówka Warszawa Zielona Góra Łódź Wrocław Dąbrowa .Górnicza Kraków Tarnów Źródło: opracowanie własne Podczas pierwszej konferencji pod tytułem „Ekologia informacji w środowisku regionalnym" wygłoszono 9 referatów. Omówiono ekologię informacji w odniesieniu do rozwoju społeczeństwa informacyjnego, osobowości przewodnika w przestrzeni informacji czy zjawiska, na które można wpływać i które można wspierać. Swoje miejsce znalazły także referaty dotyczące funkcji informacyjnej i kultury organizacyjnej bibliotek, a także tematy związane z zarządzaniem informacją i klientami w przedsiębiorstwach. Nie zabrakło terapeutycznego spojrzenia na informację i zespół uzależnienia od Internetu [9]. 10 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Ryc. 3. Chmura słów stworzona z tematów I konferencji z cyklu „Ekologia informacji..." (2012) BIBlIOTttl MSTORIIROW«YCZIKJ mo+fm$Y GUflMRCJft AtOPtmil CZlOU)l(ŁAinVTYTUT(J iwOZOTlY wuhkhik.jh PRZCSTRZCOI PWĄM PRZYSZtOSCJWORWACJą PSYChOflZYCZOC tATAUZATORW) Sł€CI 11 lic n / Y fDm STOU)flRZYSZtni«OSOBOU)OSCIT€(TłflT%A#lv|r^ 1 ™°®infORmoui Z ARZQPZ AOI( PRACOU)MKOU) ZROUHKMJUAZOfKGO PRZCSZtOŚĆ UJPtYCO ŁOOłUniŁftCją DOŚWIADCZCÓ PWCPSliBIORSTUJIC ^O^Otv5oBORGOOIZ'KVJOn UZBKŻ^fES«SS)K SPOtSt PRZtCJDOPOIŁflBIBUOTttflRZY riwnińm T«daT mTCRncTu POSTAWY JAŁO AŁAwmiaich W*»TOU) POKLIth ttHTURA WXTURA POTRZCB UCZCWIAfKJ ZASOBÓUJ tDUChA UJPtYU) ZROBIĆ BIBIIOK1I BIBUOT«R°Zgg^ Źródło: opracowanie własne Druga konferencja z cyklu „Ekologia informacji..." („Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym") obfitowała w 8 referatów. Wystąpienia dotyczyły problematyki otwartego dostępu, archiwizacji i wartościowania informacji w Sieci, alfabetyzacji informacyjnej czy zagrożeń infosfery, w szczególności cyberprzemocy. Osobny referat poświęcono omówieniu sytuacji nadmiaru i niedoboru informacji w znaczeniu współczesnych zachowań informacyjnych. Nie zabrakło aspektu terapeutycznego w postaci wystąpienia dotyczącego uzależnienia od nowych mediów [10]. Ryc. 4. Chmura słów stworzona z tematów II konferencji z cyklu „Ekologia informacji..." (2013) kufturu zderzeniu nowych Rzecz ekologii wirtualne inf osf ery skutki spojrzenie powstanieniektóre problem Uzależnienie środowiska nadmiaru Biblioteki walce sytuacji deformacje Otwarty prawdziwe Internecie archiwizowaniaEkologia wartościowania ich,-^-,, A , Srcy~ec^cnza^°wanięch ROZWOJU dostęp zagrożeniami Access sposóbinf ormacją kształtowaniu ciosy człowiek terapia Z.CJUI lUWdl llcłUI I--— . roia ^ _ społeczeństwa informacji szkolne open wieku Źródło: opracowanie własne 11 Marcin Karwowski - 5 lat słupskiej konferencji poświęconej ekologii informacji - analiza referatów pięciu edycji Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej z cyklu „Ekologia informacji.. Na trzeciej konferencji pt. „Ekologia informacji w e-społeczeństwie", wygłoszono 16 referatów. Aspekt e-społeczeństwa został zrealizowany w wystąpieniach na temat konsumpcji informacji, czytelnictwa e-booków, roli Internetu w życiu młodzieży, zarządzania wiedzą w Europie czy kulturotwórczej roli informacji. Nie zabrakło tematów związanych z bibliotekami. Omówiono realizację funkcji informacyjnych, jakość funkcjonowania placówek i nową metodę badania jakości usług (secret client). W temacie warsztatu informacyjnego bibliotekarzy omówiono zasoby kultury multimedialnej, publikacje cyfrowe i niedoskonałości w przepisach o dozwolonym użytku. Pojawiły się także referaty dotyczące analizy portali litewskich, roli reputacji w instytucjach informacyjnych, standaryzacji stron WWW oraz cyberprzemocy [U]. Ryc. 5. Chmura słów stworzona z tematów III konferencji z cyklu „Ekologia informacji..." (2014) Źródło: opracowanie własne Czwarta sesja naukowa pt. „Ekologia informacji jako wyzwanie dla edukacji i bibliotekarstwa XXI wieku" przyciągnęła 19 referentów, którzy przygotowali 18 wystąpień. W pierwszej sesji omówiono aspekty zaufania do informacji, kompetencji informacyjnych studentów, ekologii informacji w prasie francuskiej oraz wiedzy bibliotekarzy na temat ekologii informacji. Pojawiły się także spostrzeżenia botanika na temat roślin inwazyjnych w Polsce. W drugiej części referenci opowiedzieli o e-podręcznikach na wolnych licencjach, digital storytelling w edukacji, funkcji informacyjnej archiwów, kompetencjach medialnych studentów, konektywiźmie w badaniach edukacyjnych czy ofercie bibliotek dostosowanej do potrzeb czytelników. Sesję zamknął referat o możliwościach 12 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa i wyzwaniach związanych z wyszukiwaniem informacji w nowoczesnych katalogach elektronicznych. W sesji „Cyberświat i jego zagrożenia", pojawiły się referaty dotyczące wykluczenia cyfrowego, mowy nienawiści i miłosnych oszustw internetowych oraz dokonano porównania bibliotekarza z popularną wyszukiwarką. Ryc. 6. Chmura słów stworzona z tematów IV konferencji z cyklu „Ekologia informacji..." (2015) mowy ready prasy dowie JeJ botanika źródła I O r m d CI I a r c hi w n yc h ^ [3or m a c yj a^y i'" e k!ient wieku Funkcja wolnych omówienia oczekiwania w pan Konektywizm inrormacyJna cyfrowym żywo zaufaniu możliwości edukacyjnych Wyszukiwanieł^nmnpf-pripip spostrzeżeń D|B|tal bibliotekarskiej Au,ku dyskryminacja edukacji />zecz, Kłarynarkl>JnYeu^tkown^w narzędzie cechymedialneiicencjachinformacyjnychiako nowoczesnych pj*afiKzne> konceocia ^StudentOW^IB^^^SSSf-^ H J ich ekologiczni informacyjnej yWal/nlnmi OlGCI Ekologia Kilka oferta badaniach Głównej storytelling profilaktyki*'!* 7 O E"P0(Jr?czniki Internecie skutki Badanie Google kultury Bib|ioteki StUżącVe Bibliotekarz taj^™^V ^bliotekarza się karciana siecią in nienawiści P0°sta"'ęprzykład chronić warto S'ąZkl Klientświet,e Źródło: opracowanie własne Piąta, jubileuszowa konferencja cyklu „Ekologia informacji...", pt. „Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa" gościła 22 referentów z 19 wystąpieniami. W sesji poświęconej ekologii informacji jako dyscyplinie naukowej pojawiły się referaty dotyczące podsumowania pięciu edycji konferencji, diety informacyjnej, etyki i kultury informacyjnej, gatunków informacji czy technologii w dziedzinie edukacji i pozyskiwania wiedzy. Nie zabrakło także miejsca na wystąpienie na temat prawd i mitów o ziołach w Sieci i literaturze. W części poświęconej ekologii informacji w kontekście kultury informacyjnej omówiono nowelizację ustawy o prawie autorskim, umiejętności informacyjne humanistów, kulturę informacyjną oraz kształtowanie się kompetencji informacyjnych studentów, oczekiwania użytkowników bibliotek szkół wyższych, a także znaczenie analizy zachowań informacyjnych rodziców dzieci autystycznych. Przedstawiono także zestawienia tematyczne jako narzędzie informacyjne w środowisku medycznym oraz rozpatrzono rolę biblioteki akademickiej w kreowaniu wizerunku uczelni. W ostatniej sesji pojawiły się referaty na temat stresu informacyjnego, mowy nienawiści w portalach społecznościowych, wyników poszukiwań hasła »ekologia informacji" oraz funkcji kulturowych archiwaliów. Jeden z referatów poświęcono także sztuce book art [13]. 13 Marcin Karwowski - 5 lat słupskiej konferencji poświęconej ekologii informacji - analiza referatów pięciu edycji Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej z cyklu „Ekologia informacji... Ryc. 7. Chmura słów stworzona z tematów V konferencji z cyklu „Ekologia informacji..." (2016) referatów wieku którą analiza ^vtfvniki ana'izy gratów k^ u]tu*re dziedzinie Wyniki wblioteki raport • Kultura/ znalezc ustawy Oczekiwania* • DOsłużvć procesie modern lnrormacii1—"-jsww®- ^7 I konferencji literaturze Tematyczne lat przestrzeń powszedni poświęconej •/medycznym Czy podstawie informacja niWowvchO POr tafbrmacjjiiy faCebookowejPrzyktadzie world technologie as i Sfni i !?a?zr!?aCyjnej e^uka3lCo autystycznych Uniwersytetu afektywnych book ko A om wyzszych pK I * and współczesnej informacyjna znać DaUaii, ,social.LKOlOglapowinien zapotrzebowanie Funkcje życiuSh]dentÓW™awdvpsychologicznymaWS 'eg° informacją humanistycznych ki u ^luueniuw Prawdy r Ethics prowadzonych każdy użytkowników mity Najbardziej Głównej bezpieczeństwa archiwa|nFych przetwarzania c Nowelizacja edukacjaKonferencji 08°'nopolskiej jnformacyjne Pedagogiki sz"kając dokumentów woiennpczynników Pozysk'wania prawie komunikacja mowy information organizacji the art gatunków obiecujące fundamentals Kształtowanie WHdtUimtvtutu zjawisko środowisku zlokalizować bibliotekarz literatury humaniści , , szkół potrafią kreowaniaNiemoralna aspekcie słupskiej Biblioteka DiDlloceK kierunków zachowań Rihlinterenienaw^c'^estavj'en.'.e rodziców świetle autorskim Studium wiedzy wybrać ^ższej Akademii diecie ziołach P1(?C1U cyklu St es Źródło: opracowanie własne Jak wskazuje liczba referatów pięciu edycji, tematyka ekologii informacji, jak również nadzwyczaj przyjazna atmosfera słupskich konferencji cieszą się niesłabnącą popularnością. W odkrywaniu tajników ekologii informacji pomaga fakt, iż referentami słupskich sesji naukowych są zarówno naukowcy, jak i praktycy z kilku na pozór nieprzystających, dziedzin (np. biologii, informatologii, filozofii). Wśród przedstawionych referatów można zauważyć kilka wyraźnych nurtów tematycznych: zachowania informacyjne, kompetencje medialne, rola bibliotek dla rozwoju ekologii informacji czy badania sieciosfery, zbiorów tradycyjnych i zasobów bibliotek pod kątem zasobów na temat ekologii informacji. Biblioteka Uczelniana Akademii Pomorskiej w Słupsku już od pięciu lat regularnie organizuje konferencje z cyklu „Ekologia informacji...", przyciągając wielu naukowców i praktyków, którzy pragną dzielić się swoimi wynikami badań i spostrzeżeniami na ten temat. Warto podkreślić, iż 70 referatów wygłoszonych podczas słupskich spotkań naukowych oraz publikacje zbiorowe będące pokłosiem konferencji są jednym - z największych zasobów wiedzy z zakresu ekologii informacji w Polsce. Bibliografia: [1]. Ekologia informacji jako wyzwanie dla edukacji i bibliotekarstwa XXI wieku. Red. TARASZKIEWICZ Beata. Słupsk 2015. 14 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa [2]. Ekologia informacji w e-społeczeństwie. Red. TARASZKIEWICZ Beata. Słupsk 2014. [3]. Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym. Red. TARASZKIEWICZ Beata. Słupsk 2013. [4], Ekologia informacji w środowisku regionalnym. Red. TARASZKIEWICZ Beata. Słupsk 2012. [5]. IV Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Ekologia informacji jako wyzwanie dla edukacji i bibliotekarstwa XXI wieku", 11 września 2015 r., Słupsk. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.sbp.pl/konferencje/ konferencja/informacje_ogolne?konferencja_id=13429. [Stan z dnia: 11.08.2016], [6], Konferencja „Ekologia informacji w e-społeczeństwie", 21 listopad 2014 r., Słupsk. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.sbp.pl/ konferencje/konferencja/informacje_ogolne?konferencja_id=10664. [Stan z dnia: 11.08.2016]. [7], Konferencja „Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym", 20 września 2013 r., Słupsk. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.sbp.pl/konferencje/konferencja/informacje_ogolne?konferencja_ id=7926. [Stan z dnia: 11.08.2016]. [8], Konferencja „Ekologia informacji w środowisku regionalnym", 20 września 2012 r. w Słupsku. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.sbp. pl/konferencje/konferencja/informacje_ogolne?konferencja_id=4358. [Stan z dnia: 11.08.2016]. [9], V [Piąta] Ogólnopolska Konferencja Naukowa "Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa", 16 września 2016 r., Słupsk. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.sbp.pl/konferencje/konferencja/ informacje_ogolne?konferencja_id=15780. [Stan z dnia: 11.08.2016]. [10], Program I Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej pod hasłem „Ekologia informacji w środowisku regionalnym", 20 IX 2012 r. [11]. Program II Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej pod hasłem „Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym", 20 IX 2013 r. [12]. Program III Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej pod hasłem „Ekologia informacji w e-społeczeństwie", 21 XI 2014 r. [13]. Program IV Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej pod hasłem „Ekologia informacji jako wyzwanie dla edukacji i bibliotekarstwa XXI wieku", 11 IX 2015 r. [14], Program V Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej pod hasłem „Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa", 16 IX 2016 r. 15 Wiesław Babik Uniwersytet Jagielloński Kraków o diecie informacyjnej Jednym z najważniejszych problemów informacyjnych ostatnich lat staje się tzw. otyłość informacyjna, związana z nadmiarem informacji. Metaforycznie rzecz ujmując otyłość informacyjna to m.in. skutek niewłaściwego sposobu odżywiania się, często nadmiernej konsumpcji informacji, którą zasilany jest nasz mózg. Obecnie człowiek poświęca około 11 z 24 godzin na konsumpcję informacji, którą karmimy nasze mózgi [14]. Jednym ze sposobów radzenia sobie z tym problemem jest, oprócz profilaktyki informacyjnej, dieta informacyjna. Zostanie ona ulokowana w ramach ekologii informacji, domeny badawczej, której zadaniem jest odkrywanie praw rządzących przepływem informacji w biosystemach, włącznie z człowiekiem, społeczeństwem, ich wpływem na zdrowie psychiczne, fizyczne i społeczne ludzi oraz rozwijanie odpowiednich metodologii mających na celu kształtowanie środowiska informacyjnego [11, s. 251], Ekologia informacji dotyczy przestrzeni informacyjnej, zarówno rzeczywistej, jak i wirtualnej. „Zdrowa" informacja - zdrowa „żywność"? Obecnie jesteśmy na stałe podłączeni do Internetu i wielu urządzeń, za pomocą których jesteśmy bombardowani informacjami dzień i noc. Jak w tej bogatej ofercie połapać się i nie zwariować? Tych informacji jest przecież tak dużo, że nie jesteśmy w stanie ich przetrawić. W otaczającym nas natłoku możliwości, pędzie do sukcesu i szumie informacyjnym nagle okazuje się, że tak naprawdę coraz mniej wiemy, a jednocześnie coraz łatwiej nami manipulować. Sytuację opisującą możliwości absorpcji informacji przez mózg człowieka przedstawia Ryc.l. 16 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Rye. 1. Relacje między ilością generowanej informacji i zdolnościami przyswajania informacji przez człowieka Dość informacji Informacje generowane Zdolność absorpcyjna człowieka Przeszłość Teraźniejszość Przyszłość Źródło: CZAJA Stanisław. Blaski i cienie Nagrody Nobla. Wrocław 2002, s. 80 Dwie przecinające się krzywe obrazują ilość informacji generowanej w otoczeniu człowieka oraz zdolność absorpcyjną informacji mózgu człowieka. Pierwsza krzywa ma charakter wykładniczy (dzięki rosnącym, technicznym możliwościom tworzenia, gromadzenia i upowszechniania informacji w obecnym otoczeniu społeczno-gospodarczym). Za zmianę drugiej prawdopodobnie odpowiada sposób logarytmiczny. Przecięcie krzywych skutkuje osiągnięciem punktu krytycznego K. Punkt ten być może został już osiągnięty [6]. Nadmiar i przeładowanie informacji jest nie tylko wymysłem badaczy. Wszyscy jesteśmy narażeni na tę dolegliwość. Przyczyny przeładowania informacją ilustruje obrazowo Ryc. 2. 17 Wiesław Babik - O diecie informacyjnej Ryc. 2. Przyczyny przeładowania informacją 3.6 ZETTABVTES HRSOF READING Źródło: University of Kalifornia, San Diego. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: https://www.bing.com / i m ages/'sea rch?q-US.data+consumption +in+one+day&view=det&&id= 613FC8F0F8B4EF1734F0B0932443985089BE199C &selectedIndex=0&ccid=NBJBHQnS&simid= 608052763444838494&thid= C)IP.M3412411d09d2fcc79d43b729983455cdo0&ajaxhist=0. [Stan z dnia: 4.11.2016] Być może w przyszłości coraz lepiej będziemy sobie radzić z implikacjami tego zjawiska. Nadmiar informacji niewątpliwie wymaga dalszych badań i analiz [19]. Chociaż ludzie lubią nadawać wiadomościom jakieś znaczenie, to i tak większość z nich nie ma wpływu na nasze życie lub jest on znikomy. Ponieważ dociera do nas za dużo informacji, to naturalną rzeczą jest konieczność ich selekcji, czyli stosowania odpowiednich filtrów. Skoro mamy wybierać, to powinniśmy wybierać te najważniejsze a rezygnować z otrzymywania tych, które nie mają dla nas znaczenia. Nie zdajemy sobie sprawy, że każdy z nas poświęca przynajmniej kilka 18 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa godzin dziennie na zdobywanie informacji i analizowanie spraw, które dla nas nie są aż tak ważne. Nie jest to oczywiście złe, bo ktoś może na przykład zajmować się politologią i wtedy naturalne jest, że stale obserwuje procesy zachodzące na świecie, natomiast zwykle nie wpisuje się to w nasze założenia i styl życia. Homogenizacja kultury i informacji, które docierają do nas każdego dnia bez głębi i kontekstu skutkują utratą zdolności do głębszej refleksji i skupienia się. Powierzchowność i skrótowość charakteryzują nie tylko popkulturę, lecz także nowy styl myślenia i przetwarzania danych. Infotoksyny, info wirusy, infoholizm stają się naszą codziennością. Zatruwają one nasze umysły, jak fabryka środowisko naturalne. Niezbędnym staje się detoks od wszystkich wirtualnych przechadzek, co zaleca wielu terapeutów oraz czołowy przedstawiciel neominimalizmu1 - Leo Babauta [5]. Człowiek XXI wieku musi potrafić być wirtualnym autocerberem, to znaczy być w stanie dobrowolnie ograniczać codzienne przyjmowane dawki informacji, a tym samym czas spędzany na bezproduktywnym klikaniu nie może wymykać się mu spod kontroli [4]. „Usieciowienie, brak hierarchii, spłaszcza struktury, ale nie znaczy to, że każdy sam radzi sobie z informacją. Jeśli się nie ma własnego przyjaznego systemu informacyjnego skonstruowanego na własne potrzeby, to trzeba się posiłkować nową generacją infoagentów, specjalistów od obróbki danych. Nawet jeśli się dysponuje własnym silnikiem analitycznym, to i tak potrzebni są tacy specjaliści, których można by nazwać „stroicielami" czy „kiperami" informacji. Oni już nie tyle filtrują informacje, co integrują systemy i użytkowników, pomagają w nawigacji, integrują, analizują, kontekstualizują i autentyfikują informacje, pomagają w ich przekształceniu w zasoby wiedzy. Nie każdy sobie sam poradzi z usługami softwareowymi, cloud computingiem, „deszczem danych". Przeciążenie informacyjne narzuca potrzebę pomocy" [16, s. 35], Warto zasygnalizować jeszcze inny rodzaj niebezpieczeństwa. Jest nim groźba algorytmizowania działania ludzi, gdy zdają się oni tylko na „mądrość systemu". Wynika to z podświadomego niedoceniania własnej interpretacji i ewaluacji danych, bo „komputer wie lepiej" i jest skutkiem bezkrytycznej postawy wobec systemów informacyjnych. Na takim psychologicznym gruncie może dochodzić do zlewania się informacji z dezinformacją. Niekontrolowany dostęp do źródeł, często pełnych niesprawdzonej informacji jest zjawiskiem niepożądanym i szkodliwym. Zasygnalizowane problemy 1 zagrożenia wyraźnie wskazują na to, że informacja nie tylko jest dobrodziejstwem Można zapytać co dieta informacyjna ma wspólnego z minimalizmem? Moim zdaniem, wszystko. W minimalizmie, niezależnie od tego, czy przełożymy to na posiadanie rzeczy materialnych, czy bardziej niematerialne treści, chodzi o eliminację z życia rzeczy zbędnych, dając miejsce rzeczom bardziej wartościowym i wybieranym świadomie. 19 Wiesław Babik - O diecie informacyjnej 1 ułatwia życie ludziom, lecz może być dla nich także niebezpieczna, a nawet toksyczna. Stały wzrost ilości nie zawsze aktualnej, pełnej i wiarygodnej informacji powoduje, że dla człowieka niezbędnym staje się proces jej racjonalnej oceny i selekcji. Nie powinno się dopuścić do tego, aby informacja zapanowała nad człowiekiem, gdyż to człowiek winien panować nad informacją i odpowiednio zarządzać docierającymi strumieniami informacji [3], Lekarstwem na zagrożenia zrównoważonego rozwoju środowiska informacyjnego człowieka jest nowa domena badawcza nazywana ekologią informacji i płynące z niej zalecenia zrównoważonego rozwoju [1]. Opisując współczesne środowisko informacyjne człowieka warto dostrzec stworzoną pod koniec XX wieku przez Petera Pirolli i Stuarda K. Carda (1999) „Information Foraging Theory"2, próbującą wyjaśnić strategie i technologie gromadzenia i konsumpcji informacji stosowane w przepływie informacji w środowisku informacyjnym. Teoria ta zakłada, że ludzie, gdy mogą, modyfikują swoje strategie informacyjne lub strukturę środowiska tak, aby maksymalizować stopień uzyskanych korzyści w docieraniu do wartościowej informacji. W tym celu teoria ta konstruuje m.in. odpowiednie modele diety informacyjnej mające pomóc w selekcji informacji. Centralnym problemem tej teorii jest gromadzenie informacji oraz jej usensowienie poprzez absorpcję odpowiedniej uwagi. Wspomniana teoria może stanowić odpowiednią bazę naukową dla innowacyjnej inżynierii pozyskiwania informacji przez człowieka. Aby lepiej zrozumieć zachowania informacyjne w procesie zdobywania informacji, analizować i projektować dostęp do informacji oraz sposoby jej wizualizacji, teoria ta wykorzystuje najnowsze osiągnięcia ekologii ewolucyjnej. Skupia się na próbie zrozumienia sposobów adaptacji do aktualnego środowiska informacyjnego. W tym zakresie próbuje wykorzystać mechanizmy dotyczące szeroko pojętej konsumpcji. Zadaniem tej teorii jest wyjaśnienie i opis adaptacyjnych rozwiązań: jak ludzie wykorzystują możliwości środowiska informacyjnego oraz jak środowisko to powinno w optymalnym stopniu odpowiadać ich potrzebom, bowiem nasz kontakt z informacją i środowiskiem informacyjnym może być kontaktem pozytywnym lub negatywnym (zagrożenia). Potrzeba ekologii umysłu? Mimo swej niespójności, niekonsekwencji i nieciągłości zjawisko przyśpieszającego wzrostu ilości informacji daje się zaobserwować jako długi proces, który zaczął się od kultury oralnej, przez erę Gutenberga (wybuch „bomby megabitowej") i trwa aż do dzisiejszego społeczeństwa informacyjnego z jego 2 Brak odpowiednika w języku polskim. Najbliższe jej istocie jest określenie „teoria żerowania/ przetrząsania informacyjnego". 20 r _Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa_ wszystkimi zagrożeniami. „Bomba megabitowa" eksplodowała bowiem w Moguncji w połowie XV wieku. Wynalezienie druku było pierwszym czynnikiem istotnie zwielokrotniającym ilość dostępnej informacji. Była to rewolucja w sferze przekazu informacji. Od tego momentu tempo wymiany informacji zaczęło zdecydowanie przyśpieszać, zaś jej ilość dostępna dla każdego, w tym ludzi nauki z każdym rokiem ciągle wzrasta [21]. Już myśliciele XVII i XVIII wieku krytykowali niepokojące objawy tego zjawiska. Problemem współczesnych społeczeństw jest to, że ową nazwaną przez Stanisława Lema „lawinę informacyjną" spuściła na siebie nie tylko nauka. Lawina ta porwała nas wszystkich. Dobrze wiemy z własnych obserwacji, iż ilość informacji, jaką ludzki mózg ma do przetworzenia, gwałtownie rośnie. Oblicza się, że tylko w ciągu końcowej czterolatki XX wieku (1996-1999) pojawiło się na świecie tyle samo nowych informacji, co w ciągu całej wcześniejszej historii ludzkości. W ciągu zaledwie trzech następnych lat liczba ta uległa już podwojeniu. Każdego roku gromadzonych jest 5 eksabajtów (1 eksabajt to miliard gigabajtów) nowych informacji. Amerykańska Biblioteka Kongresu zawiera 19 milionów książek, a 5 eksabajtów informacji to pół miliona takich bibliotek. Dane te przyjmują postać nie tylko papierową. Zapisywane są także na filmach oraz nośnikach optycznych i magnetycznych. Dodatkowo nowe informacje przesyłane są przez inne kanały elektroniczne: radiowe, telewizyjne, linie telefoniczne i Internet. Mamy tu do czynienia z kolejnymi 18 eksabajtami danych. Jest rzeczą oczywistą, iż przetwarzanie takiej ilości informacji stanowi problem trudny do rozwiązania [7]. Z utęsknieniem możemy powiedzieć: gdzie te czasy, kiedy ludzkość nie znała samochodów, Internetu, telewizji i telefonów komórkowych... Czy nam się to podoba czy nie, środowisko naturalne przestaje być czymś oczywistym. Przez setki pokoleń ludzie dorastali jako część natury, najpierw starając się z nią współżyć, a potem okiełznać. Początkowo uczyliśmy się od przyrody, obserwując życie roślin i zwierząt oraz zjawiska atmosferyczne. Od jakiegoś czasu, niczym zarozumiały uczeń, który uważa, że przerósł mistrza, modyfikujemy genetycznie nasiona, wycinamy lasy, robimy paliwo z pożywienia i zanieczyszczamy Ziemię horrendalną ilością śmieci i toksyn. Kiedyś ludzkie umysły można było porównać do lasów, gór i rzek, teraz porównuje się je do komputerów i miast. Bo teraz cywilizacja, a nie natura, jest naszą codziennością. Mamy więc autostrady i samochody, którymi można szybko przemieścić się z jednego miasta do drugiego. Mamy fabryki, coraz szybsze samoloty i coraz więcej komputerów! Szkoda, że liczy się przede wszystkim mamona, która zasłania wielu pole właściwego widzenia. Mamy też choroby cywilizacyjne: alergie, depresje, autyzm, nerwice i fobie informacyjne. A także „zwykłe" przemęczenie, rozdrażnienie i bezsenność. Winą za ciągły niepokój ducha można obarczyć przedawkowanie informacją, 21 I Wiesław Babik - O diecie informacyjnej a więc infotoksyny, infowirusy, infoholizm oraz natrętne reklamy. To dziesiątki, setki, tysiące bezużytecznych informacji, które docierają do nas niezależnie od tego, czy idziemy do sklepu, czy słuchamy radia, czy surfujemy w Internecie. Niezależnie od tego ile GB informacji w rzeczywistości pochłaniamy, większość z nas jest od nich uzależniona nawet nie zdając sobie z tego sprawy... Stajemy się „info junkers". Nadmiar informacji prowadzi nie tylko do przeciążenia, ale i zobojętnienia. Im częściej oglądamy w TV głodujące dzieci, wojny, gwałty i śmiertelne choroby, tym mniej nas to porusza. Stajemy się odporni na przemoc i nieszczęścia, dopóki nie dotkną nas samych. Erozja empatii, czyli znieczulica to kolejny powód, żeby zająć się tym problemem. Ratunkiem może być na przykład pozbycie się telewizora. Pogromcy reklam porównują telewizję do fabryki - tak samo zatruwa nasze umysły, jak fabryka środowisko naturalne. Okazuje się, że nawet multizadaniowość nie jest produktywna. Nie potrafimy skończyć jednej rzeczy, a już robimy następną. Jednocześnie sprawdzamy pocztę, czatujemy na fejsie i odbieramy telefon. Tymczasem wykonanie jednego zadania trwa kilka razy krócej, a wydajność wzrasta. Nieznośna lekkość bytu offline. Detoks od wszystkich wirtualnych „przeszkadzajek" zalecają nie tylko autorzy programu AdBusters oraz niektórzy terapeuci... Zjawiska skłaniające do diety informacyjnej Żyjemy w epoce informacji. Codziennie jesteśmy zasypywani dużą liczbą wiadomości, które docierają do nas wielokanałowo, głównie poprzez media: telewizję, Internet czy radio. Zwykle pochłaniamy je mimowolnie, gdy idziemy ulicą lub czekamy na przystanku; krzyczą do nas reklamy, billboardy oraz nagłówki gazet. Tymczasem degradacja mediów wciąż postępuje. Trwa wyścig głupoty. Gazeta jest głupsza od książki, radio jest głupsze od gazety, telewizja jest głupsza od radia. Internet jest głupszy od telewizji. My jednak wolelibyśmy nie być na dole tego łańcucha pokarmowego głupoty. Dlatego nasz przeciążony umysł warto wysłać na odchudzające wakacje. Najlepiej gdzieś, gdzie nie ma zasięgu albo tam gdzie w domowym i biurowym zaciszu można przeprowadzić dietę, dietę informacyjną. Można śmiało stwierdzić, że jesteśmy już w pewien sposób uzależnieni od informacji [4]. Niestety większość z docierających do nas wiadomości to bezużyteczny bełkot, który dla naszego umysłu jest tym, czym fast food dla naszego ciała. Jednak tak, jak nasz organizm potrzebuje pożywienia, tak nasz mózg potrzebuje informacji, dlatego nie możemy całkowicie wykluczyć ich z naszego życia. Możemy jednak zadbać o ich jakość i „odżywiać się" wyłącznie wartościowymi informacjami, które rzeczywiście są dla nas istotne, dla naszego rozwoju i pracy. Interesowanie się 22 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa wszystkim i czytanie wszystkiego co popadnie to zwykła strata czasu. W ten sposób stajemy się powoli niezdrowymi grubasami. Psychologowie odkryli i nazwali zaburzenie polegające na uzależnieniu się od przyjmowania nowych informacji. Jest to FOMO (ang. fear of missing out), czyli lęk przed przegapieniem. Jest to stan, w którym czujemy niepokój na samą myśl, że przeoczymy jakąś ważną informację lub nie dowiemy się o czymś ważnym. Maniakalne sprawdzanie skrzynki mailowej czy powiadomień na Facebooku to najczęstsze objawy FOMO. Na szczęście w walce z FOMO i uzależnieniem od informacji przychodzi z pomocą dieta informacyjna. Dzięki stosowaniu się do kilku jej prostych zasad można poczuć się lżej. Przede wszystkim trzeba sobie uzmysłowić, jakie zagrożenia niesie ze sobą świat informacji. Działające w jego obrębie media nastawione są na zysk, dlatego ciągle kuszą i robią wszystko, abyśmy jak najwięcej czasu spędzali przed telewizorem i przed ekranem komputera. Na przykład w Internecie treści konstruuje się w taki sposób, by zachęcić czytelników do jak najintensywniejszego „klikania". Tak samo jak w fast foodach czy słonych przekąskach. Ich producenci dodają do nich zwiększające apetyt składniki. Właśnie dlatego warto spróbować tak zwanej „diety informacyjnej". Zauważmy, że większość newsów, które są nam serwowane w telewizji, radio czy Internecie to wiadomości nie wymagające głębszej refleksji. Te informacje są jak śmieciowe jedzenie, pozbawione wartości odżywczych. Mają one za zadanie zagrać na naszych emocjach, zmusić nas do kliknięcia nagłówka, nabicia statystyk, a nie dają nam zupełnie nic w zamian. Zbieramy fakty, które wcale nie pomagają nam głębiej zrozumieć świat. Tak samo, jak trudno jest zerwać z nałogiem, trudno jest oderwać się od takich strumieni informacji. One są jak cukier - uzależniają nasze mózgi, dają nam Poczucie kontroli i sprawczości, choć tak naprawdę na nic zupełnie nie mamy Wpływu. A to prowadzi to niepokojącego stwierdzenia - skoro nie mamy na nic Wpływu, to po co robić cokolwiek. Łykamy newsy jak słodkie cukierki, są łatwe do pogryzienia, przyswojenia, są kolorowe i opakowane w śliczne papierki - zdjęcia 1 filmiki. Łatwiej jest przelecieć wzrokiem przez zdjęcia niż skupić się na reportażu, artykule, programie, który wymaga od nas myślenia, głębszej refleksji, uwagi i energii. Większość informacji jest jak bąbelki na powierzchni poważniejszych zdarzeń [20], Daleki jestem od propagowania ekstremalnych postaw, ale wierzę, że taki informacyjny detoks każdemu dobrze zrobi. Nie odcinajmy się od wszystkiego, ale świadomie wybierajmy treści, którymi karmimy swoje mózgi i na ich podstawie kształtujmy swoje światopoglądy. Społeczeństwo, ludzie, my potrzebujemy mformacji. Ale potrzebujemy mądrej informacji, dobrego dziennikarstwa, nie nastawionego wyłącznie na emocje, sensacje i szybki zarobek. Szukamy takich informacji, które tłumaczą nam jak działa świat. Które same w sobie są pogłębioną 23 Wiesław Babik - O diecie informacyjnej refleksją. Takie wiadomości są zwykle dłuższe i trudniejsze w odbiorze. Każde kliknięcie, każda minuta poświęcona na czytanie to minuta z naszego cennego życia. I dlatego powinniśmy je przeznaczać na coś wartościowego. Czy coś mnie przez to omija? Nawet jeśli obiektywnie mnie omija, to przecież o tym nie wiem. Zbyt zachłanne korzystanie z różnych mediów, to nie tylko zwykła strata czasu - przekonują psycholodzy. Nadmiar docierających do nas bodźców nie pozostaje też bez wpływu na naszą kondycję psychiczną. Przeładowanie umysłu informacjami wywołuje przykre skutki. Przytłoczeni zalewającymi nas zewsząd informacjami, odczuwamy coraz większe znużenie, stres i podenerwowanie. Mniej sprawnie też pracujemy - mamy problemy z pamięcią, koncentracją, a wykonując trudniejsze zadania, popełniamy więcej błędów. Dieta informacyjna jest nam potrzebna i dla nas korzystna, jeśli żyjemy w ciągłym stresie, albo jesteśmy zagorzałymi miłośnikami różnych mediów. Może to bowiem oznaczać, że nasz umysł chłonie codziennie mnóstwo treści (np. z Internetu, telewizji czy z pierwszych stron gazet), które do niczego zupełnie nie są nam przydatne. Co gorsza, mogą być one dla nas wręcz szkodliwe. Dieta kojarzy nam się głównie z jedzeniem, a właściwie z umiarkowaniem w jedzeniu i piciu. W ostatnich latach zaczęto sukcesywnie stosować podobne rozwiązania względem informacji. Przede wszystkim nie zawsze więcej znaczy lepiej, a już na pewno wobec informacji negatywnych. Każdego dnia jesteśmy bombardowani mnóstwem bodźców ze wszystkich stron. W średniowieczu przeciętna osoba dowiadywała się tyle przez całe swoje życie, ile dzisiaj znajdziemy zwykle na portalu informacyjnym, czyli jednej stronie WWW. Jeden z internautów napisał: „pierwszy raz zetknęłam się z tym pojęciem [diety informacyjnej - dop. BW][4] w książce Timothy ego Ferrissa. Wówczas było to dla mnie nie do pomyślenia, a moja pierwsza myśl była taka: „jak można żyć nie wiedząc nawet co dzieje się na świecie". Dziś dochodzę do wniosku, że to jest całkiem dobre rozwiązanie, zwłaszcza, że media wciąż się tabloidyzują, a idea bycia „świadomym ignorantem" jest... rozsądna" [13]. Nasz mózg codziennie zalewa ogromna ilość informacji, które nam są nie tylko niepotrzebne, ale często wywierają na nas wpływ negatywny. Większość z nas lubi być na bieżąco, ale dzisiejsze media w poszukiwaniu sensacji i tragedii prześcigają już same siebie. Wiadomo przecież, że katastrofy i zamachy przyciągają ogromne rzesze odbiorców. Nic tak nie przyciąga odbiorców jak tragedia innych ludzi. Dodatkowo poziom tekstów na portalach informacyjnych jest z roku na rok coraz niższy. Dzięki diecie informacyjnej odzyskujemy cenny czas i dobre samopoczucie Dieta informacyjna - co to jest? 24 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Dieta informacyjna polega na odcięciu się od źródeł informacji - to jest na całkowitym odcięciu się od tych mniej istotnych lub ich ograniczeniu aby jak najszybciej dotrzeć wyłącznie do informacji dla nas niezbędnych (i najlepiej jedynie do nich). W jej ramach rezygnujemy lub ograniczamy dostęp do telewizji, gazet, programów informacyjnych, portali społecznościowych, aplikacji czy blogów. Rezygnujemy z angażowania się w tematy, które nas nie dotyczą, aby zyskać czas i móc w większym stopniu zająć się tymi, które są dla nas ważne. Dzięki temu przestajemy być „niewolnikami powiadomień" - walczymy z już wspomnianym FOMO, wyłączamy powiadomienia w urządzeniach mobilnych, rzadziej zaglądamy na maile i na konta na serwisach społecznościowych, przestajemy obserwować osoby, których wpisy nie mają dla nas większej wartości [9]. co zyskujemy dzięki diecie informacyjnej? Przede wszystkim czas, który przeznaczaliśmy na czytanie czy oglądanie bezwartościowych rzeczy. Można go przecież wykorzystać w inny, przyjemny sposób. Dieta informacyjna działa kojąco na nasz umysł, jeśli nie jest pochłonięty tyloma informacjami pracuje lepiej; wtedy działamy efektywniej (więc szybciej - znowu zyskujemy czas) i kreatywniej. Katastrofa samolotu, kolejny „czarny weekend" na drogach, ktoś kogoś znowu okradł, oszukał - większość informacji podawanych w mediach żywi się tak naprawdę tragedią. W większości dopływających do nas informacji świat jest smutny, szary i niebezpieczny. Wpływa to na nasze życie -ogarnia nas strach i stres. Czy rzeczywiście musimy słuchać o kolejnej aferze, o której jutro już nikt nie będzie pamiętał? Ograniczając czas poświęcany na pochłanianie 1 trawienie informacji mamy czas zająć się wreszcie tym, na co mamy rzeczywisty Wpływ, czyli swoim rozwojem. Ten czas możemy poświęcić także swoim bliskim, lakże często przywiązujemy większą wagę do tego, co mówi do nas polityk czy celebryta z ekranu telewizora niż do tego, co mówią nasi bliscy. Jakże często bardziej interesuje nas to, co czują oddalone tysiące kilometrów od nas osoby, niż to, co czuje osoba siedząca obok nas. Niestety, większość wiedzy zaczerpniętej z portali społecznościowych i serwisów informacyjnych to tzw. puste kalorie. W każdej diecie chodzi jednak o nie totalne odcięcie, a ograniczenie bodźców. Kwestią kluczową jest złoty środek (zresztą jak Wszędzie). Przechodzimy na dietę informacyjną, gdyż jesteśmy świadomi, o czym już Wspomniałem, ile czasu tracimy na zdobywanie nic nie znaczącej dla nas wiedzy, głównie z gatunku tej, która nie jest istotna, ale jest na istotną kreowana, która nie Wnosi nic konstruktywnego do naszego życia i traci znaczenie po upływie tygodnia, dnia czy nawet godziny. ) 25 y ..... _Wiesław Babik - O diecie informacyjnej_ Po drugie, przekaz medialny, który do nas dociera jest w dużej mierze oparty na negatywnych treściach. Gdybyśmy opierali swój światopogląd wyłącznie na oglądanych w telewizji czy słuchanych w radio serwisach informacyjnych, to traktowalibyśmy świat jako przerażające miejsce, w którym każdego dnia dzieją się straszne rzeczy: jednego dnia ktoś zabija kogoś siekierą w centrum miasta, kolejnego rozbija się samolot, a jeszcze kolejnego wybucha wojna. Oczywiście nie oznacza to, że to wszystko nie ma miejsca, ale jednocześnie nie chcemy spędzać całych dni na dowiadywaniu się o szczegółach poszczególnych konfliktów i katastrof. Media uważają (jak się zdaje bardzo słusznie), że ludzi łatwiej jest zainteresować wiadomościami tragicznymi niż pozytywnymi, dlatego to te pierwsze dominują w przekazie medialnym, a to nie jest zdrowe, ponieważ wywołuje negatywne emocje. Tymczasem na świecie dzieje się co najmniej tyle samo dobrych rzeczy co złych i powinniśmy informacje selekcjonować tzn. eliminować te, które wpływają na nas w negatywny sposób. Po trzecie, chcemy zwiększyć efektywność swoich działań. Zwykle jest tak, że mamy zbudowane w sobie przekonanie, że musimy zawsze wiedzieć jako pierwsi wszystko i o wszystkim. W tym celu zostawiamy na przykład włączone powiadomienia w telefonie - powiadomienia przychodzą co kilka czy kilkanaście minut, a my mamy nawyk natychmiastowego sprawdzania „co przyszło" - w ten sposób co chwilę odrywamy się od pracy i tracimy koncentrację. Chcemy najpierw wykonać to, co sobie założyliśmy, a dopiero po skończonej pracy lub podczas zaplanowanej przerwy przejrzeć nowe powiadomienia [9]. Czy warto stosować dietę informacyjną? Co to w ogóle takiego, ta dieta? Mówiąc w skrócie, polega ona na odcięciu się od wszelkich gazet, serwisów i portali informacyjnych, programów informacyjnych. Jej zwolennicy zalecają rezygnację z oglądania telewizji, czytania prasy, słuchania radia oraz ograniczenie odwiedzin portali społecznościowych. Wychodzą z założenia, że większość docierających do nas informacji nie ma większego znaczenia i często są one sztucznie rozdmuchanymi przez dziennikarzy niusami. Jej przeciwnicy oburzają się, że tak nie można. Trzeba być na bieżąco i już. Bo obywatel niepoinformowany jest nieświadomy. Ciemny jak tabaka w rogu. Daje sobą manipulować, bo cierpi na niewiedzę. Kto nie posiada aktualnych informacji, ten wypada z obiegu. Ale wiemy, że naród i tzw. społeczeństwa informacyjne i bez diety informacyjnej są niedouczone. Po pierwsze - przeważnie nie lubimy słowa „dieta". Niezależnie od kontekstu, czy nie dałoby się znaleźć rozwiązania gdzieś pośrodku? Czy trzeba zaraz się odcinać, odgradzać murem od świata, wyrzucać telewizor przez okno, zakładać kłódkę na Internet? A może poszukać złotego środka? 26 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Trzeba mieć świadomość, że nie wszystkie informacje są warte naszej uwagi. A może nawet większość z nich. Część należy do kategorii taniej sensacji (z gatunku „człowiek pogryzł psa"). Sporo zupełnie zwykłych wydarzeń z braku lepszego tematu dziennikarze wałkują na prawo i lewo, byle tylko zapełnić czymkolwiek czas antenowy czy łamy czasopisma [23]. „Mnie samej najbardziej przeszkadza mi to, że świat prezentowany przez środki przekazu jest taki ponury, smutny, przerysowany. Kreślony grubą czarną krechą, z dodatkiem plam keczupu udającego krew. Rozmazaną. Najciekawsze są dramaty, nieszczęścia, wojny, wybuchy, oszustwa, napady i morderstwa. Czasem tylko na ekranie tv czy komputera słodko zakwilą pięcioraczki. Jak na moją wytrzymałość, zbyt wiele w tym przekazie przemocy, agresji, nienawiści, nieszczęść. Życie nie jest cukrowo-różowe, ale nie ma też przecież wyłącznie koloru smoły i nieczystości" -pisze jedna z internautek [23]. Oto relacja innego internauty: „czasowe odcięcie się od źródeł informacji pomaga W zrozumieniu roli, jaką mają one w naszym życiu. Przejście na dietę informacyjną na stałe nie wchodzi w grę, jednak okresowa rezygnacja ze śledzenia wydarzeń nikomu na pewno nie zaszkodzi. Po to, by zobaczyć, że przegapienie jakiegoś zdarzenia czy nawet całej ich serii nie jest żadnym dramatem. Świat się nie zawali z tego powodu, że nie będziemy wiedzieć o tym, czy otwarto drogę z miejscowości x do y albo że pani Taka i Owaka rozwiodła się i ma młodszego partnera. Jako okazję do takiego odpoczynku od informacji można wykorzystać na przykład wyjazd wakacyjny. Albo po prostu spróbować przez tydzień czy dwa nie śledzić żadnych informacji, nie czytać gazet w żadnej postaci, nie słuchać serwisów informacyjnych, nie oglądać wiadomości w tv, nie odwiedzać żadnych portali relacjonujących najnowsze wydarzenia. Po przerwie, po takim informacyjnym poście, łatwiej dostrzec, które wiadomości niają dla nas samych istotne znaczenie. Kluczem do zrozumienia jest uświadomienie sobie pewnego faktu: informacja to wiedza, więc dobrze jest zdać sobie sprawę nie tylko ze źródła własnej wiedzy, ale przede wszystkim z tego, czy taka wiedza rzeczywiście dotyczy mnie i mojej rzeczywistości, mojej przestrzeni życiowej oraz tego, jaki to ma wpływ na mnie, moje życie, przestrzeń, decyzje itd... Na pewno warto wdrożyć jakiś system filtrowania docierających do nas wiadomości. Czy będzie to bardzo gęste sito, czy też sieć o dość luźnych oczkach, to kwestia indywidualna. Zarówno częstotliwość korzystania z kanałów ^formacyjnych, jak i ich rodzaje, zależą od osobistych potrzeb, wykonywanego zawodu, tolerancji na bodźce. W mojej własnej klasyfikacji większość wiadomości nie ma żadnego znaczenia. Nie dotyczą ani mnie, ani mojej rodziny, ani nawet mojego miasta, kraju, kontynentu. Nie mają żadnego wpływu na moje życie. Ani ja nie mam na nie wpływu - nic 27 Wiesław Babik - O diecie informacyjnej nie poradzę na trzęsienie ziemi czy tsunami na drugim końcu świata. Nie jestem w stanie zapobiec masakrom w USA, gdy jakiś szaleniec zabija ludzi seriami z broni maszynowej. Mój wpływ na działania polskich parlamentarzystów jest co najmniej nikły, wręcz zerowy, bliski pomijalnemu (bo ogranicza się do udziału w wyborach). Cóż mogę więcej? Nie oznacza to, że mam gdzieś losy świata i że interesuje mnie tylko moja własna osoba. Patrzę i widzę nieco dalej niż sięga koniec mojego nosa. Nie widzę jednak powodu, by poświęcać zbyt wiele uwagi śledzeniu każdego najdrobniejszego niusa, plotki, statystyki. Dawkuję sobie oszczędnie wszelkie źródła wiadomości, bo nadmiar informacji niczemu nie służy, a przede wszystkim straszliwie męczy. Nie odcinam się więc od świata, ale cedzę wiadomości. I nawet jeśli jakaś do mnie dociera, nie znaczy to, że staram się ją zapamiętać. Oglądam telewizję, czytuję czasem wybrane czasopisma, nie spędza mi jednak snu z powiek, czy przypadkiem czegoś ważnego nie przegapiłam. Naprawdę istotne wydarzenia zwykle trudno jest przeoczyć" [23]. Jak przejść na dietę informacyjną? Fundując sobie dietę informacyjną trzeba: • Ograniczyć korzystanie z telewizji. Zamiast oglądać wszystko „jak leci", skup się na kilku świadomie wybranych programach, który pozwolą ci na głębszą refleksję czy ciekawe przemyślenia. • Ograniczyć ilość źródeł informacji, z których korzystasz. Codziennie czytasz jakiś dziennik? Daruj sobie zatem oglądanie telewizyjnych wiadomości i nie wchodź na serwisy informacyjne w Sieci. I odwrotnie: pozyskując informacje z Internetu, nie oglądaj telewizji i nie kupuj prasy codziennej. • Ograniczyć i uporządkować korzystanie z mediów społecznościowych, np. Facebooka. Im mniej zdarzeń na Twojej tablicy, tym masz więcej czasu! • Przeglądać w Internecie tylko te strony, które naprawdę cię ciekawią (bo dotyczą np. twojej pracy czy pasji). Oczyść zakładki w przeglądarce. W zakładkach zwykle robi się największy bałagan. Jeśli znajdują się tam strony, których nie odwiedza się od dłuższego czasu, to po co je trzymać? • Zrobić porządek we swojej poczcie elektronicznej. Maile odbieraj 0 wyznaczonych porach, a nie stale. Te służbowe sprawdzaj tylko w czasie pracy. Często mamy kilka skrzynek, dodatkowo otrzymujmy tony spamu 1 newsletterów. Dobrze jest wyłączyć powiadomienia o każdej nowej poczcie, a emaila sprawdzać raz lub dwa razy dziennie. • Stosować selektywną ignorancję. Nie warto interesować się wszystkim, a tylko tym co dotyczy pracy, pasji czy rozwoju. Wszystko inne - do wyrzucenia! [13]. 28 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Wychodzi na to, że niedługo możemy stać się „świadomymi" ignorantami. Ale dlaczego nie? Przecież nie ma sensu zaprzątać sobie głowy zbędnymi informacjami. Z czasem i nazwa ta nie będzie tak deprymująca. Najważniejsze zyski z ograniczenia informacji, to: • Będziemy efektywniej pracować, bo nie przeciążamy swojego umysłu. • Poprawimy swoje samopoczucie, unikając wielu niepotrzebnych stresów. • Odzyskamy czas tracony dotąd na zgłębianie informacji bez znaczenia. • Będziemy mogli skupić się na tym, co naprawdę nas ciekawi czy przynosi jakieś konkretne korzyści tobie lub twoim bliskim [17]. Dieta informacyjna - podejście zrównoważone (zdroworozsądkowe ale nie skrajne) >,[...] Bycie unplugged, choćby przez kilka godzin dziennie, pozwala lepiej skoncentrować się na pracy. Podobnie działa usunięcie z pola widzenia wszystkich niepotrzebnych przedmiotów. Dla osób uzależnionych od informacji i bycia on line Powstało nawet oprogramowanie, kontrolujące czas spędzany w Sieci na konkretnych stronach. Po ustalonym czasie (np. 30 minutach dziennie) program wyłącza dostęp do strony, która zabiera nam najwięcej czasu. Wirtualnego cerbera prawdopodobnie docenią osoby, które nie potrafią dobrowolnie ograniczać codziennej dawki ^formacji, a czas spędzany na bezproduktywnym klikaniu wymyka się im spod kontroli. Jeśli chodzi o dietę informacyjną, to występuje też szereg skrajnych sytuacji, Jak na przykład niekorzystanie z telewizji i innych mediów. „Lubimy wiedzieć dużo i zawsze być na bieżąco ze wszystkim, co dzieje się na świecie i w Internecie. ^a portalach informacyjnych jesteśmy wprost zalewani tytułami, które mają nas wciągnąć w wir kolejnych podstron. Tymczasem poziom jakości tekstów na Portalach informacyjnych jest z roku na rok coraz niższy. Tutaj nie broni tego nawet Przyjęta konwencja treści niskich lotów, jak np. w przypadku serwisów plotkarskich. Wartość treści powinna nas ukierunkowywać w dobrą stronę. Widząc tytuły w stylu - zabił, zginęło, wypadek, strach, bezrobocie itd. nastawiamy siebie samych na negatywne tory myślowe. Nie robimy tego specjalnie, ale podświadomie siebie dołujemy. Stosując dietę informacyjną odzyskamy czas i chęci. Mówi się czasami, że lrri mniej wiesz, tym lepiej śpisz. A jednak nie warto być głupcem i bezinteresownym we wszystkim. Kunszt j-^łości polega na odpowiednim doborze bodźców, którymi mamy zamiar siebie 0rtibardować. Czas jest jeden, a on i tak przeminie, więc taka informacyjna dieta jest P°trzebna każdemu. Może kiedyś lub już teraz trzeba zacząć odcinać się od pewnych Zródeł informacyjnych. Większość popularnych rzeczy, które serwuje nam Internet 29 Wiesław Babik - O diecie informacyjnej nie sprawia, że czuję się lepiej. Nie sprawia, że zarabiam więcej pieniędzy i nie sprawia, że czuję się bardziej wartościowym człowiekiem. Ustawiając sobie priorytety można wprowadzić odpowiednie zalecenia i pomysły. Dieta informacyjna to naprawdę dobry wybór" [10]. Trzeba też mieć świadomość niebezpieczeństw, które może nieść dieta informacyjna. Takie opinie możemy też spotkać w Internecie. Radykalny relatywizm rodzi sceptycyzm. Skoro jest tak wiele sprzecznych narracji, po co męczyć się poszukiwaniem tej prawdziwej? Do tego fajniej przecież jest utwierdzać się co do własnych poglądów. Przyjmować taką wizję świata, jaka pasuje do własnych uprzedzeń. Po co szukać rzetelnej informacji, jeżeli można poprawić sobie samopoczucie słysząc, że się ma całkowitą rację? Media mają nas chronić przed takim subiektywizmem. Podejmują tematy, którymi interesuje się społeczeństwo i dzięki czemu obywatele mogą trafnie decydować. Czy jednak relatywizm nie niszczy tego mechanizmu? Ludzie dziś poznają wydarzenia poprzez media tradycyjne i społecznościowe. Rozproszenie i ekonomiczny kryzys przynagla do walki o odbiorcę. Ta presja tworzy pokusę schlebiania mu: „damy ci takie wiadomości, jakie chcesz usłyszeć, dla każdego coś miłego!". Dziś już nikogo nie dziwi, że radio i antyradio, kanały religijne i porno, czasopisma konserwatywne i libertyńskie mogą należeć do tego samego koncernu, ba, nawet nawzajem się promują! Kiedy odbiorca tworzy sobie własne „menu informacyjne", zgodne z osobistym upodobaniem, łatwo traci równowagę. Korzysta wyłącznie z tych źródeł, które utwierdzają go we własnych przekonaniach. Otacza się sieciami społecznymi, gdzie ludzie podobnie myślący nawzajem się nakręcają. Internet, paradoksalnie, zamiast generować przestrzeń wymiany myśli, wytwarza zamknięte „bańki światopoglądowe". Polaryzacja prowadzi do życia w równoległych światach, między którymi nie ma żadnego dialogu. Debata staje się pyskówką i wzajemnymi pretensjami. Mnogość możliwości wyboru nie zapewnia sama w sobie większego obiektywizmu, a niezrównoważona „dieta informacyjna" prowadzi do upośledzenia zdolności poznawczych. Stosowanie „diety" wymaga intelektualnej pokory, by własne „ja" nie zniekształcało odbioru rzeczywistości, wymaga też zdrowego dystansu względem własnych przekonań i uprzedzeń. Wymaga nieulegania próżności, tak podatnej na pochlebstwa, mody i kaprysy. Relatywizm sam przedstawia się jako obrońca otwartości. Według niego to człowiek wierzący, uznający Prawdę zamyka się w swoich przekonaniach. Owszem, wiara może stać się zabobonem lub fanatyzmem. Jednak w wydaniu chrześcijańskim wiara potrzebuje rozumu. Również staje się bodźcem, aby nie pogubić się w meandrach subiektywizmu ani nie dryfować w stronę cynizmu. Zdrowa „dieta informacyjna" nie oznacza głodówki, lecz wybieranie z głową źródła informacji [18]. 30 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Nie istnieją żadne tzw. diety oczyszczające. Kluczem do sukcesu jest równowaga - stan najkorzystniejszy dla każdego żywego organizmu. Wszelkie działania, które zaburzają tę równowagę, nie służą zdrowiu. Bez obaw, nie zamierzam zachęcać do kompletnego odcięcia się od napływających ze wszystkich stron wiadomości. Postarajmy się jednak znaleźć złoty środek - czyli zdobywać tylko te informacje, które są naprawdę istotne i wartościowe. Tymi mniej ważnymi w ogóle nie zaprzątajmy naszej uwagi. Dieta informacyjna jako niezbędny element współczesnej kultury informacji Najwłaściwszym sposobem obrony przed wspomnianymi zjawiskami informacyjnymi zgodnie z założeniami ekologii informacji jest nabycie i poszerzanie zasobu wiedzy oraz umiejętności, które składają się na tzw. kulturę informacyjną. Za przejawy kultury informacyjnej można uznać: umiejętność wyszukiwania informacji relewantnej i dopasowanej do potrzeb użytkownika (pertynentnej), posiadanie wiedzy na temat funkcji informacji, sprawność w selekcji informacji z różnych źródeł; umiejętność doboru właściwych narzędzi w procesie gromadzenia, przechowywania i udostępniania informacji, zdolność prawidłowego interpretowania informacji oraz umiejętność właściwego 1 etycznego posługiwania się informacją z poszanowaniem cudzej własności [2; 11]. W tym celu niezbędna jest promocja zdrowego, to jest rozsądnego korzystania z informacji, „zdrowej" informacji. Chodzi o rozumną dietę informacyjną. Inaczej grozi nam otyłość informacyjna jako skutek nadmiaru informacji i przejedzenia (ang. overconsumption). Otyłość informacyjna (ang. information obesity) to jeden z najpoważniejszych problemów ostatnich lat. Jej skutki fizyczne (zdrowotne), psychologiczne i społeczne już są widoczne. Mamy pewien przesyt informacyjny. Przeważnie jest to skutek niewłaściwego odżywiania się informacją. Chodzi tu zarówno o ilość, jak i jakość „spożywanej" (odbieranej) informacji. Jest on skutkiem niewłaściwej oferty (brak selekcji), spożywania nieświeżej informacji (niska jakość lnformacji, chłoniemy wszystko). Znacznie zwiększyły się też nasze możliwości jej generowania, co prowadzi do nadprodukcji informacji, czego skutkiem staje się inflacja informacji. Niezbędna jest zmiana dotychczasowych nawyków, zwyczajów, Przyzwyczajeń, manier. Potrzebna jest kultura jakości informacji, wręcz zarządzanie Jakością informacji. Potrzebne jest świadome ograniczanie ilości przyjmowanej 'nformacji, jak również zmiana cafeterii i sposobu żywienia się informacją, plus uwzględnienie uwarunkowań genetycznych/rodzajowych człowieka. Powinno to Wlązać się z praktycznym wdrażaniem koncepcji zrównoważonego rozwoju, która 31 Wiesław Babik - O diecie informacyjnej powinna być podstawą rozwoju środowiska informacyjnego w XXI wieku. Niezbędna jest dbałość o infoekologiczny wymiar naszego życia. Obecna sytuacja środowiska informacyjnego człowieka XXI wieku jest bardzo skomplikowana. Coraz wyraźniej zauważalne są negatywne procesy i zjawiska związane z szeroko rozumianym nieracjonalnym zarządzaniem tym środowiskiem i korzystaniem z infosfery. Powoduje to, iż w celu poprawy funkcjonowania człowieka w infosferze, optymalnego wykorzystania możliwości technologicznych, niezbędnym jest kształcenie odpowiedzialności za środowisko informacyjne w analogiczny sposób, jak o środowisko naturalne (przyrodnicze) człowieka. Rola ta może być przypisana ekologii informacji jako multi- i transdyscyplinarnej domenie badawczej, której zadaniem jest analiza zjawisk i procesów zachodzących w tym środowisku, zarządzanie informacją i wiedzą, wieloaspektowa edukacja użytkowników informacji, badanie procesów przekazywania i recepcji informacji, metod jej przechowywania, relewancji, ocena jakości usług informacyjnych a także budowanie odpowiedzialności za środowisko informacyjne. Działania te powinny opierać się na edukacji zmierzającej do kształcenia naszej świadomości informacyjnej, kształtowania zdroworozsądkowej formy korzystania z dostępnych informacji w środowisku internetowym, uświadamianiu użytkownikom informacji skali tego problemu, a nade wszystko budowaniu kultury informacyjnej broniącej nas przed staniem się bezkrytycznymi odbiorcami każdego docierającego do nas komunikatu za pośrednictwem różnych kanałów przekazu. Kultura informacyjna zostanie osiągnięta wówczas, gdy człowiek obok świadomości informacyjnej będzie dysponował kompetencjami umożliwiającymi racjonalne korzystanie z informacji oraz umiejętnościami panowania nad nadmiarowością informacji [2; 11]. Bibliografia: [1]. BABIK Wiesław. Ekologia informacji. Kraków 2014. [2]. BABIK Wiesław. Kultura informacyjna - spojrzenie z punktu widzenia ekologii informacji. „Bibliotheca Nostra. Śląski Kwartalnik Naukowy" 2012, Nr 2 (28), s. 31-40. [3]. BABIK Wiesław. Uciekać, czy opanowywać informację? [W:] Komputer w edukacji. Red. nauk. MORBITZER Janusz. Kraków 2003, s. 11-14. [4]. BABIK Wiesław. Uzależnienia od informacji - problem technologii informatycznych XXI wieku. „Edukacja - Studia - Badania - Innowacje" 2010, Dodatek do Nr 2, s. 5-11. [5]. BABIK Wiesław. Kultura informacji z punktu widzenia ekologii informacji [W druku]. 32 ___Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa_ [6]. BECKLA Agnieszka. Niedoskonałości procesu komunikowania i wykorzystania informacji ekologicznej a zanieczyszczenia przestrzeni informacyjnej w warunkach społeczeństwa informacyjnego. „Ekonomia i Środowisko" 2005, Nr 1, s. 99-114. [7]. BRAY David A. Information Pollution, Knowledge Overload, Limited Attention Spans, and Our Responsibilities as IS Professionals. Global Information Technology Management Association (GITMA) World Conference - June 2008. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: SSRN: https://ssrn.com/ abstract=962732 or http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.962732 [Stan z dnia: 04.11.2016], [8]. CZAJA Stanisław. Blaski i cienie nagrody Nobla. Wrocław 2002. [9]. Dieta informacyjna - co to jest i dlaczego na nią przechodzę?.Kacperzamojski.pl. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://kacperzamojski.pl/dieta-informacyjna-co-to-jest/ [Stan z dnia: 04.11.2016], [10]. Ekologia umysłu. Ulica ekologiczna. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://ulicaekologiczna.pl/zdrowy-tryb-zycia/ekologia-umyslu/ [Stan z dnia: 04.11.2016]. [l 1]. ERYOMIN, Alexei L. Information ecology - a viewpoint. "International Journal of Environmental Studies". Section A&B, Vol. 54, No. 3-4, s. 241-253 [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://a-eremin.ru/eng/works/show/?itemid=137. [Stan z dnia: 04.11.2016]. [12]. FERRIS T.: The Low-Information Diet: How to Elliminate E-Mail Overload and Triple Productivity in 24 Hours. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://changeThis.com/manifesto/34.04.LowInfo/pdf/34.04.LowInfo. PDF. [Stan z dnia: 04.11.2016], [13]. HANJA. A może by tak przejść na dietę...informacyjną? Hanja.pl. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://hanja.pl/dieta-informacyjna/ [Stan z dnia: 04.11.2016], [14]. JOHNSON Clay A. The Information Diet. A Case for Conscious Consumption. Beijing; Sebastopol, CA 2012. [15]. KISILOWSKA Małgorzata. Kultura informacji. Warszawa 2016. [16]. KRZYSZTOFEK Kazimierz. Obszary i konteksty informatologii w epoce cyfrowej: sieci - informacja - dane - software. „Zagadnienia Informacji Naukowej. Studia Informacyjne" 2014, Vol. 52, No. 1(103), s. 19-42. [17]. LEO -WIŚNIEWSKA Anna, Nieoczywisty sposób na stres. Polki.pl. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://polki.pl/zdrowie/psychologia,sposob-na-stres-a-przeladowanie-informacjami,10040996,artykul.html [Stan z dnia: 04.11.2016], 33 _Wiesław Babik - O diecie informacyjnej_ [18]. MOSZORODĄBROWSKI Stefan, Dieta informacyjna. Idziemy. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.idziemy.pl/media/dieta-informacyjna/ [Stan z dnia: 04.11.2016]. [19]. SIEBERG Daniel. The Digital Diet. The 4-Step Plan to Break your tech Addiction and Regain Balance in your Life. New York 2011. [20]. Simplicite. Minimalizm w praktyce. Mój rok na diecie informacyjnej. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://simplicite.pl/minimalizm-praktyce-rok-diecie-informacyjnej/ [Stan z dnia: 04.11.2016]. [21]. TAFIŁOWSKI Piotr. Szybkość informacji. „Folia Bibliologica" 2009, Vol. LI, s. 25-41. [22]. University of Kalifornia, San Diego. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: https://www.bing.com/images/search?q=US.data+consumption+ in+one+day&view=det&8ud=613FC8F0F8B4EF1734F0B0932443985089BE199C &selectedIndex=0&ccid=NBJBHQnS8(simid=6080527634448384948fthid= OIP.M3412411 d09d2fcc79d43b729983455cdo0&ajaxhist=0. [Stan z dnia: 04.11.2016] [23]. Z durszlakiem po informacje. Prosty blog. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.prostyblog.com/2013/01/ z-durszlakiem-po-informacj e. html [Stan z dnia: 04.11.2016]. 34 Oleksandr Tverdokhlib National Academy For Public Administration Under The President Ukraine Kiev Information ethics, information ecology and information culture as social fundamentals in the modern world The importance and necessity of researches concerning information ethics, information ecology and information culture in contemporary scientific discourse are actualized by challenges and antinomies of the modern world. It should be noted that the above mentioned problems have always attracted scientists' attention, and they are still relevant today. So far consequence of information factor in any sphere °f social activity can be supposed as one of the fundamental. In our opinion it was due to the resonance and has caused public interest of representatives from various fields in foreign and native science. A similar approach is currently being applied in an increasing range of different disciplines. Even though the contexts to which information ethics, information ecology and information culture are applied differ, all of them aim at describing an effective implementation of information and communication technologies with regard to human development and enhancement of human performance [1; 4], But exactly because of very tight interconnection, interdependence and interrelation among those modern phenomena it is difficult to distinguish all of them and consider them separately. In our opinion nowadays they interlace so closely with one another, that it is practically unable to disjoint them because they have a multilateral influence, they interact and stipulate one another. During the last several years strengthening of information role and importance ln the life of a single person and the whole society took place in the processes of Public-administration decision-making and its realization, which caused the change °f content and character of public administration functioning. We can accentuate that the particular attention to information ethics, information ecology and information culture is predetermined by the modern condition of the information sphere development in the state. The increased interest to the problems of information ethics, information ecology and information culture all over the world are caused by stepwise and rather rapid conversion to the new type of the world economics - the knowledge-based one. The 35 Oleksandr Tverdokhlib - Information ethics, information ecology and information culture as social fundamentals in the modern world other important reason is a transfer to the new type of knowledge management. The new challenges of present days require the fundamental transformation of public information policy, its influence on socio-economic, political and cultural developments of the countries all over the world under such conditions. The main forms of social possession have become nowadays not so much material production, but more accumulation of knowledge and necessary information. The new challenges of modern days demand the fundamental transformation of public information policy, its influence on social, economic, political and cultural developments of any country. Today a lot of scientific fields use the notions of information ethics, information ecology and information culture and explore their various aspects that causes lack of single, established approaches of their interpretation. We can characterize with certainty information ethics, information ecology and information culture as the main social fundamentals in the modern world, as phenomena which were stage-by-stage formed during several decades in the evolutionary progress of socio-cultural environment in the whole world and were identified with basic constituents of public information policy. All of them are closely connected with social nature of a single person, various communities and the whole society. A purposeful public information policy is realized by all civilized societies and all civilized countries of the world. This process is based on the construction of information space as basis of socio-economic, political and cultural developments in all branches of vital activities. The world outlook guiding lines are determined in particular by the row of democratic standards, among which as the most "burning" we can identify such as openness, freedom, responsibility, pluralism of ideas, tolerance, defending of social justice, internal subjective self-control within the information space, and many others like that. So, we can accentuate that there is a rather close correlation and some conditionality of achievements in corresponding sphere of social activity, which is predetermined by information culture of a person and the whole society. The emergence and increased attention to the above mentioned categories were predefined by the growth of ranges and diversity of information and its sources, changing the role and place of information in the life of a single person, various communities and the whole society. The major categories in public advancement and strategically important resource, all-embracing informatization, subsequent development of information and communication technologies, gradual forming of information society features and its valuable formation and total acknowledgement must be also taken into consideration. Thus, we consider it is necessary and very important to reveal main approaches 36 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa to the mentioned problem, taking into account the basic views of foreign and native scientists about it. Giving a very active attention to the main peculiarities of this research field, scientists explore it from different angles while offering ways of further development in this sphere that are inherent for certain scientific fields. At the same time they are only aimed at solving certain issues, specific for one of the branches in the modern scientific discourse in the particular subject field. That's why we are going to adduce only particular scientific approaches, which we accept as proper and very close to our scientific ideas. So Luciano Floridi marks out such important principles and concepts of information ethics as uniformity of becoming, reflexivity of information processes, inevitability of information processes, uniformity of being, uniformity of agency, uniformity of non-being, and uniformity of environment. The author determines four basic values of information ethics: modal, humanistic, illuministic, and constructionist. The modal class of properties includes such values as logical and practical possibility, actual existence, etc. Next humanistic class of properties affects Persistency, stability, safety, security, authenticity, confidentiality, accuracy, honesty, reliability, etc. The class of illuministic qualities contains such concepts as availability and inaccessibility of information, accessibility and usability, systematic character °f information, etc. The last constructionist class operates with such categories as morality of information, upgradability and updatability, and also correctability[l; 2]. While contemplating the notion of information ecology, Thomas Davenport and Laurence Prusak suggested an absolutely new view on information management Within an organization, which undoubtedly has to include culture and ethics (that nowadays can be considered as taking into account information aspects and their influence in all spheres of human life), behaviour and work processes, politics and technology. In the centre of the modern information world is namely human, but n°t other matters of secondary importance. People who use an ecological approach Understand clearly that really useful information is not easy to manage and it is much more than the ordinary accumulation of data. The more complex an information model becomes, the less useful it will probably be in practice. Information ecology ls characterised by a wide range of attributes such as integration of diverse types °f information, recognition of evolutionary changes, emphasis on observation and description, and a focus on people and information behaviour [1]. The concept of information culture had a new intensional value; it was much influenced by the scientific publications from informatics, computer engineering, and new information technologies. On the one hand, it assisted in further development of Scientific ideas about the phenomena of information culture, its complexity, variety, and ambiguity. On the other hand, collaboration of representatives within different scientific branches in elaboration of information culture theory caused the loss, 37 Oleksandr Tverdokhlib - Information ethics, information ecology and information culture as social fundamentals in the modern world "dilution" of the real sense of information culture phenomena. Information culture lays the foundations of human and social mentality, forms their value orientations, prevents from dehumanization and substitution of mental values by achievements, caused by scientific-and-technological advance and rash development of the new information technologies in the information society [1; 3]. Hereinafter we are taking for granted all those scientific reflections and are going to lean on the above mentioned definitions. Thus, the modern stage of social development characterizes nowadays by the fact that the notions of information ethics, information ecology and information culture are firmly strengthened in human conscience; they are inalienable characteristics of contemporaneity, used in very close correlation, dependent on each other and fall under a rather significant influence on one another. These concepts are organic constituents of the common social culture and behaviour, which are connected with social nature of a single human and their communities as well as associations. Their separate demonstration can be supposed in such abilities and practical skills as use of technical devices, instruments and tools, ability to receive, analyze and handle with information from variety of sources and resources, to interpret it in proper and appropriate manner and to use it with maximum efficiency and effectiveness, orientation in specificity and peculiarities of information flows and information arrays in the corresponding subject area, etc. Democracy of contemporary development level in the Ukrainian society declares itself in assertion that the modern state is a basic, fundamental and determinative link of single citizens and consolidation of all society interests, as well as national, socio-cultural and common to all mankind values; furthermore all those elements are closely interrelated and correlated. Under such conditions and with taking into account modern scientific approaches within different branches, we can consider the notions of information ethics, information ecology and information culture in various aspects, such as technological, social, educational, moral, legal, organizational, etc. This versatility of interpretations causes the diversity of those phenomena in the modern world, as well as in variety of essential characteristics, which are assumed as a determinative basis. Nowadays those definitions are necessary to consider as the most important components of the society's cultural sphere, as a method and a manner of individual's behaviour in the society of new format - an information one. They exhibit in all aspects of the social life, enlarging it by a new quality, changing the world outlook and mentality of single individuals, changing the main socio-economic, political, emotional and cultural ideas, transforming people not only into passive consumers of information, but into active participants of information interaction, producers of information resources and providers of information services. 38 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa We consider the notions of information ethics, information ecology and information culture as rather complex and multilateral definitions, which were formed at close interconnection among a range of social scientific fields. As a result, there are a lot of interpretations and treatises concerning these concepts. On the one hand, it is a part of a common culture, that is connected with functioning of information in our society, as well as with forming person's information skills; on the other hand, it is a rather extensive scientific field and branch of activity that can be considered as a result of separation and deliberation of information's global role in the formation and vital activity of a single person by the whole scientific community. In the process of information theory development among the leading specialists that took part in its stepwise formation, a variety of representatives appeared from such sciences as semiotics, linguistics, sociology, psychology, pedagogy, culturology, aesthetics, etc. As a result, there was formed a clear point of view about strict necessity of understanding and generalization of received knowledge about information theory within strategy and tactics of information society development, Vvhich had to be consisted in forming of the proper public information policy. On the new content filling of the above mentioned notions the scientific works °f the researchers had a particular influence in the sphere of informatics, computer engineering, new information technologies, etc. On the one hand, it contributed to the rapid development of scientific ideas about those phenomena, their complexity, multiformity, ambiguity and indeterminacy. On the other hand, participation of representatives from different scientific fields ln elaboration of information ethics theory, information ecology theory and lnformation culture theory caused a wide range of approaches, which don't adjust Wlth each other. It caused in using of notional mechanism that was specific for SeParate scientific fields. That's why nowadays we have a wide range of approaches to the above mentioned notions and try to elaborate a single approach, which, we hope, c°uld be an universal and multi-purposed category. Taking into consideration the managerial practice, we can consider it as a system of basic components, which are closely connected with informatization °f nianagerial activity, that includes cultural principles concerning presentation, Perception and using of information, social relations in the sphere of utilizing new 111 formation technologies and legal relationship within using new computerized lnforrnation technologies. But in such way we disregard the whole humanitarian, s°cial and behavioural layers, pushing forward technical approach. So, we can come U.nder the threat of narrowness and lack of complexity while searching "the only right statement. Nowadays development levels of information ethics, information ecology and lnformation culture within any national society in the world dimension depend not 39 Oleksandr Tverdokhlib - Information ethics, information ecology and information culture as social fundamentals in the modern world only on the development level, but also on the perfection of public administration system. As the most determinative factors, which have a significant influence on it, we consider them as the most important and significant moral principles of single persons, who work within this system, their mentality, professionalism and competence, knowledge, ability and skills to organize and most effectively perform the appointed functions in order to satisfy requirements and needs of single persons and the whole society. Those basic social fundamentals are gained and improved by practical experience and intellectual professionalism of working persons in this system; all of them are stepwise formed by educational instruments, aiming at achievement of professional mastery. There are three main groups of scientific approaches, which can contribute to interpretation and understanding of the considered matters, namely anthropological, sociological and philosophical. According to the anthropological approach we consider the aggregated number of all information welfares, created by a human; its main mission as a guide of information values and ideas lies in arrangement of proper understanding the idea of information society by every person, his mental potential that helps to gain new abilities and skills in managing information. The sociological approach foresees a range system of mental values, within which bounds actualizes the personal dimension of a human, forms a new information ideology, elaborates a concept of "homo informaticus" - an information person. The philosophical approach considers them as an inseparable part of the whole social organism and the information society that enables to characterize it by the range not only of person's informatization and humanization, but also by such features that are applicable to the society and the whole state [1; 5]. The particular importance of those notions reveals in such branches of public-administration system, which according to the status have a key influence on vital activity of the whole society. Under such conditions a socio-political system is formed that is able to balance interrelations among different social groups, and take proper account of their requests, requirements and interests during decision making and its practical implementation in the sphere of public administration. Those activities contribute the growth of confidence to public authorities, form a positive image in the system of public administration, and create an atmosphere of reciprocal confidence. In the modern society those notions take a special stand, because under conditions of lack for reliable and complete information it is impossible to form an exact statement, clear understanding and interpretation of the real processes and facts of the social life and all its constituents. We can truly consider it as one of the part of common public culture, that reflects the achieved level of information processes 40 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa m an organization, effectiveness and efficiency of creation, collection, preservation, processing, provision and usage of information in order to form complex ideas about the appropriate subject, its modelling, prognostication and foresight of results and consequences concerning decisions, which a human makes; particularly it refers to the sphere of public administration. Thus, the development conditions of information sphere are nowadays rather ambiguous and controversial. It must be noted that it remains under the constant gaze of scientists and practitioners both widely within our country and abroad, ^e consider it necessary to accentuate that under such conditions elaboration of theoretical and applied conceptual principles of the state policy, which is aimed at the further sustainable development of any country must become the methodological hasis in our society. And it also refers to the public information policy. The views of the modern person and his information vision begin with understanding and consciousness of information role and importance in his being. Today information ethics, information ecology and information culture have become a necessary and prior condition of person's socialization in the environment of new format and quality - the information one, due to its ability of fast respond to the changes in the information world, critical thinking, looking-for and processing °f necessary information. Under such conditions a new idea and perception are k°ing formed that even our life quality increasingly depends on information and its Usage, and this dependence after a lapse of time will become only stronger. References: W- DAVENPORT Thomas H., PRUSAK Laurence. Information Ecology: Mastering the Information and Knowledge Environment. New York; Oxford 1997. fe]- floridi Luciano. Information ethics: On the philosophical foundation of computer ethics. „Ethics and Information Technology" 1999, Vol. 1, p. 37-56. t3l- GENDINA Natalia, KOLKOVA Nadezhda, STARODUBOVA Galina, ULENKO Yulia. Formirovanie informatsionnoy kultury lichnosti: teoreticheskoe obosnovanie i modelirovanie soderzhaniya uchebnoy distsipliny. Moscow 2006. LORENZ Michał. Information Ecology of a University Department. [In:] Information Ecology and Libraries: Proceedings of the International Conference. Red. STEINEROVA Jela. Bratislava 2011, p. 53-65. 1 >• SOPILKO Iryna. Suchasni interprytatsii informatsiino-pravovoi kultury jak paradyhmalni dorohovkazy derzhavnoi informatsiinoi polityky. „Yurydychnyi Visnyk" 2014, Vol. 2, p. 61-69. 41 Zbigniew Sobisz Akademia Pomorska Słupsk Prawdy i mity o ziołach w Sieci i w literaturze Zioła to rośliny, które zawierają substancje czynne wpływające na metabolizm człowieka i dostarczające surowców zielarskich. Są to gatunki lecznicze, przyprawowe, także trujące. Grupa ta obejmuje przede wszystkim jednoroczne i dwuletnie rośliny zielne, ale także byliny, drzewa i krzewy. Obecnie zastosowanie oraz poszukiwanie leków i suplementów diety pochodzących z roślin znacznie wzrosło. Szybki rozwój przemysłu farmaceutycznego spowodował nie tylko wzrost liczby leków, ale znaczne rozszerzenie ich asortymentu. Jednak zwiększające się koszty terapii związane ze stosowaniem leków syntetycznych, zwróciły uwagę na mało wykorzystane źródło, jakim mogą być rośliny. Osiągnięcia fitochemii i farmakologii umożliwiły uzasadnienie naukowe stosowania w lecznictwie wielu ziół. Według danych Światowej Organizacji Zdrowia obecnie 80% światowej populacji stosuje fitoterapię jako element opieki zdrowotnej. Wśród 120 aktywnych związków chemicznych szeroko stosowanych w nowoczesnej medycynie 80% wskazuje pozytywny związek między ich nowoczesnym zastosowaniem terapeutycznym i tradycyjnym zastosowaniem roślin, od których one pochodzą. Przynajmniej 7 000 związków chemicznych współczesnej farmakopei pochodzi z roślin, około 24% nowoczesnych leków stosowanych we współczesnej fitoterapii jest pozyskiwanych z roślin [41]. Warto pamiętać, że wiele informacji o ziołach jest nieścisłych, fragmentarycznych, wyrwanych z kontekstu, przekształconych lub wręcz nieprawdziwych. Ich źródłem może być brak aktualizacji danych, zniekształcenia tłumaczeń z języków obcych lub powielanie błędów i pomyłek w Sieci, co prowadzić może do poważnych dla zdrowia i życia skutków. Posłużę się następującymi przykładami: Conium maculatum - szczwół plamisty i Cicuta virosa - szalej jadowity Obie rośliny stanowią najbardziej trujące rośliny z rodziny baldaszkowatych (Apiaceae). Korzenie są najbardziej trujące wczesną wiosną, później bardziej toksyczny jest pęd nadziemny. Działanie toksyczne polega na początkowym pobudzeniu, a potem porażeniu wegetatywnych zwojów nerwowych obwodowych. Prawdopodobieństwo zatrucia związane jest z podobieństwem jednorocznej różyczki liści do pietruszki i pasternaku, wyraźnie inny jest jedynie zapach. Bywa też mylona z korzeniem chrzanu. W starożytności ogólna łacińska nazwa cicuta 42 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa dotyczyła m.in. również szczwołu, a dopiero od czasów Linneusza odnosiła się jedynie do cykuty (szalej jadowity). Popularne stwierdzenie w tradycji literackiej, że Sokrates otruł się cykutą, jest najprawdopodobniej błędne w świetle dzisiejszej nomenklatury. Szczwół plamisty został scharakteryzowany w sposób następujący w Internecie „... inaczej cykuta, która jest ekstraktem ze szczwołu plamistego, użyta do zabicia Sokratesa, polska nazwa: szalej jadowity (spokrewniony ze szczwołem). Wszystkie części rośliny zawierają trujące alkaloidy..." [39]. Nieścisłości są merytorycznie uzasadnione, bowiem szalej jadowity to Cicuta virosa i zawiera alkaloidy m.in. cykutol i cykutoksynę. Natomiast szczwół zawiera inne alkaloidy fti.in. koniinę i koniceinę [15, s. 13-695.]. Ryc.l. Conium maculatum - szczwół plamisty Źródło: fotografia autora 43 Zbigniew Sobisz - Prawdy i mity o ziołach w Sieci i w literaturze Fraxinus ornus - jesion mannowy i Glyceria fluitans - manna jadalna Botanicy badający opisy biblijne od dawna próbują zidentyfikować mannę. Manna była być może białą wydzieliną krzewu tamaryszka, do produkcji której stymuluje roślinę owad Coccus manniparus [13]. Manną nazywa się słodkie soki roślinne niektórych roślin śródziemnomorskich i bliskowschodnich - manna może zatem wypłynąć z jesionu, cedru, czystka, modrzewia albo dławisza. A może to owoce ochradenusa jagodowego (Ochradenus baccata) po dojrzeniu opadają, a wysychając na słońcu i od ciepła piasku zmieniają się w brązowawe kulki podobne nasionom kolendry? Nie ma do dziś zgody, co do manny biblijnej. Znana nam dzisiaj manna jadalna jest byliną z rodziny traw (Poaceae) wytwarzającą drobne, białawe ziarniaki podobne do kaszy jaglanej. Wymieniana jest w polskich źródłach jako pokarm, co najmniej od XIV wieku. Sporządzano z niej odwary przeciwzapalne, rozluźniające, ochładzające, a odżywczy kleik zalecano rekonwalescentom i cierpiącym na nadmiar humorów. Ksiądz Kluk (1787) sugerował, by obsiewać nią nieużytki, gdyż „z pożytkiem i drogo za granicą sprzedana bydź może gdzie jey są bardzo chciwi." Dziś rzadko zbierana i używana, a nie tak dawno jeszcze, w okresie międzywojennym, na Polesiu, potrafiła ratować od głodu [8]. Jesion mannowy jest drzewem z rodziny oliwkowatych (Oleaceae). Po nacięciu konarów wydobywać się zaczyna z niego sok, który tężejąc na powietrzu tworzy żółtobiaławe ziarenka zwane manną [14]. Jest to jedyny w kraju jesion ozdobny, ze względu na białe, pachnące kwiaty zebrane w bogatych, szczytowych wiechach. W południowych Włoszech i na Sycylii nazywany jest „manną kalabryjską" i służy jako łagodny środek przeczyszczający i syrop na kaszel [1, s. 459-460], W polskim lecznictwie większe znaczenie zyskała kora jesionu, wspomagająca leczenie gośćca, kamicy nerek i pęcherza moczowego. Działanie takie jest uwarunkowane obecnością związków kumarynowych, które zwiększają ilość wydalanego moczu, eliminując przy tym nadmiar kwasu moczowego [26, s. 117-119], Kalanchoe daigremontiana - żyworódka Daigremonta i Bryophyllum pinnatum - żyworódka pierzasta Żyworódka swoją polską nazwę zawdzięcza nietypowemu sposobowi rozmnażania. Na brzegach liści wyrastają malutkie rozmnóżki z korzonkami. Wystarczy taką rozmnóżkę umieścić w wilgotnym podłożu, aby wyrosła nowa roślina. Dawniej ten gatunek wraz kilkoma innymi zaliczany był przez niektórych botaników do rodzaju Bryophyllum (płodnolist), co po grecku oznacza kiełkujący liść i nazwa ta dobrze oddaje sposób rozmnażania się tej rośliny. W języku polskim roślina ta nazywana jest także kalanchoe pierzastym, płodnolistem pierzastym, kielichowym lub briofilum pierzastym. W języku łacińskim również posiada 44 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa wiele synonimów świadczących o tym, że przez różnych botaników była różnie klasyfikowana: Bryophyllum calycinum Salisb., Bryophyllum pinnatum (Lam.) Oken, Cotyledon pinnata Lam., Crassula pinnata L. f., Kalanchoe pinnata var. calcicola H. Perrier, Sedum madagascaricum Clus. ex Fród. Żyworódka dzięki dużej zawartości witaminy C działa immunostymulująco, tzn. zwiększa odporność organizmu na infekcje, w tym na infekcje sezonowe (np. §rYpę). W związku z tym pomaga leczyć schorzenia, takie jak: astmy oskrzelowa 1 alergiczna, zapalenie oskrzeli, ropne zapalenie płuc, angina, kaszel, katar (w tym chroniczny) [23]. W Internecie jest mnóstwo informacji na temat leczniczego działania żyworódek. Często nie wspomina się jednak, że tylko żyworódka pierzasta jest gatunkiem ^czniczym, który można przyjmować wewnętrznie - natomiast żyworódkę ^aigremonta można używać tylko zewnętrznie - do trudno gojących się ran [36]. Ryc. 2. Bryophyllum pinnatum - żyworódka pierzasta Źródło: fotografia autora 45 Zbigniew Sobisz - Prawdy i mity o ziołach w Sieci i w literaturze Taraxacum officinale - mniszek lekarski i Sonchus arvensis - mlecz polny Przedstawiciele rodziny złożonych (Asteraceae) występują na siedliskach otwartych: nieużytkach, łąkach, polach, trawnikach, w ogrodach, sadach oraz widnych lasach i zaroślach. Są roślinami światłolubnymi i azotolubnymi. Preferują siedliska zaburzone, w tym przekształcane przez człowieka - grunty uprawiane i wypasane. Powielana w Internecie nomenklatura gatunku jest błędna - „...mniszek lekarski lub po prostu mlecz jest bardzo cenioną rośliną w ziołolecznictwie. Jest niemalże niezastąpiony w leczeniu kamicy żółciowej, anemii czy reumatyzmu..." [24]. Mlecz polny z powodu zawartości alkaloidów i związku goryczowego jest trujący dla bydła, zwłaszcza dla owiec. Główną cechą odróżniającą te dwa gatunki jest to, że u mniszka wszystkie liście wyrastają bezpośrednio z rozety, natomiast u mlecza polnego liście wyrastają z łodygi [4, s. 7-391]. Berberis vulgaris - berberys zwyczajny Krzew należący do rodziny berberysowatych (Berberidaceae) jest rośliną leczniczą. Do celów leczniczych berberys był stosowany już przez mieszkańców starożytnego Babilonu i Indii. W średniowieczu wykryto jego pozytywne działanie w przypadkach żółtaczki i malarii. Jego propagatorką była święta Hildegarda z Bingen. W XVII wieku zaczął być powszechnie stosowany w Anglii jako środek przeciw schorzeniom wątroby [19, s. 21]. Kora i korzenie mają właściwości antybiotyczne, zawierają alkaloidy izochinolinowe, głównie berberynę i berbaminę. Berberyna wykazuje działanie przeciwbakteryjne, przeciwbiegunkowe, przeciwnowotworowe, przeciwcukrzycowe, obniżające ciśnienie i poziom cholesterolu. Obecnie zastosowanie to jest mocno ograniczone, ponieważ berberyna odkłada się w sercu, wątrobie i trzustce, dlatego surowców z berberysu nie można spożywać przez dłuższy czas [2]. W literaturze zielarskiej podano tylko, że berberyna jest mało toksyczna dla człowieka [15, s. 13-69]. 46 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Ryc. 3. Berberis vulgaris - berberys zwyczajny Źródło: fotografia autora Cistus creticus (C.xincanus) - czystek kreteński (szary) Gatunek należący do rodziny posłonkowatych (Cistaceae) posiada właściwości Przeciwzapalne. W tradycyjnej medycynie ludowej krajów w basenie Morza śródziemnego czystek kreteński był używany w leczeniu chorób przeziębieniowych, takich, jak: chrypka, zapalenie gardła i oskrzeli, zapalenie krtani, przeziębienie, angina, zapalenie płuc i oskrzeli. Opublikowane w 1997 r. badania greckich naukowców wykazały przeciwbakteryjne właściwości olejku eterycznego z czystka Ateńskiego [7]. Czystek charakteryzuje się wysoką zawartością polifenoli - silnych P1 Zeciwutleniaczy. Są to substancje, które mają właściwości antyoksydacyjne, tzn. neutralizują wolne rodniki, które mogą się przyczynić do powstania wielu chorób, w tym tych nowotworowych [21]. Niestety badania wykazały także, że napar z czystka uszkadza błony litowe bakterii jelitowych. Opierając się na współczesnych doniesieniach, We Wspomagającym leczeniu nowotworów można stosować olejek eteryczny. 47 Zbigniew Sobisz - Prawdy i mity o ziołach w Sieci i w literaturze Herbatki z Cistus creticus nie mają znaczenia w fitoterapii onkologicznej [32, s. 3-227], Corydalis cava - kokorycz pusta Geofit z rodziny dymnicowatych (Fumariaceae), którego nazwa pochodzi od podziemnej bulwy, prawie kulistej lub nieco podłużnej, za młodu pełnej, później wewnątrz pustej. Kokorycz opisywał Dioskumides Pliniusz Starszy - Paracelsus. Znane jest jej lecznicze, kojące działanie na suchą, popękaną skórę. Szczególnie ceniona jest jej zdolność likwidowania egzemy. Poza tym wzmacnia naczynia krwionośne, doskonale nawilża i działa antyalergicznie [18]. Bulwy kokoryczy pustej są na surowo trujące. Mają też działanie psychoaktywne [17]. W literaturze przedmiotu nie podano informacji o jej właściwościach trujących [30, s. 173-174]. Ryc. 4. Corydalis cava - kokorycz pusta Źródło: fotografia autora Digitalis purpurea - naparstnica purpurowa Jest przedstawicielem rodziny trędownikowatych (Scrophulariaceae) preferującym głównie siedliska prześwietlone, m.in. poręby leśne i obrzeża 48 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa lasów. W polskiej florze ma status kenofita - taksonu przybyłego od początku ery nowożytnej, umownie po odkryciu Ameryki (1492). Został uznany przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody za roślinę inwazyjną, zagrażającą różnorodności biologicznej i funkcjonowaniu ekosystemów [38, s. 5-197]. Glikozydy naparstnicy - digitoksyna, gitoksyna, gitalina działają nasercowo. Najsilniej działającym z nich jest digitoksyna stosowana w leczeniu nerwic i chorób serca [9, s. 4276]. Jest rośliną trującą i obecnie w Polsce nie stosuje się tej rośliny w ziołolecznictwie [35, s. 359]. Ryc. 5. Digitalis purpurea - naparstnica purpurowa Źródło: fotografia autora 49 Zbigniew Sobisz - Prawdy i mity o ziołach w Sieci i w literaturze Hepatica nobilis - przylaszczka pospolita Jest przedstawicielem rodziny jaskrowatych (Ranunculaceae). Naukową nazwę zawdzięcza kształtowi liści kojarzących się z płatami wątroby (z łacińskiego hepar - wątroba). W przeszłości przylaszczka znana była i ceniona jako roślina lecznicza. Liście przylaszczki stosowane są w homeopatii jako surogat herbaty [28]. Współcześnie nie jest już stosowana jako surowiec leczniczy z powodu odkrycia właściwości toksycznych [20, s. 6-173]. Substancją toksyczną jest protoanemonina - produkt rozpadu ranunkuliny. Protoanemonina to lakton o gorzkim i piekącym smaku i ostrym zapachu. Wykazuje bardzo silne działanie drażniące błony śluzowe i skórę [11, s. 246-247], Ryc. 6. Hepatica nobilis - przylaszczka pospolita Źródło: fotografia autora Malva alcea - ślaz zygmarek Należy do rodziny ślazowatych (Malvaceae) i zwartym zasięgiem obejmuje Europę południową, środkową i częściowo zachodnią oraz południową Szwecję i część Danii [12, s. 531-533]. W Polsce pospolicie spotkać go można na całym 50 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa niżu, rzadziej na pogórzu w świetlistych zaroślach, skrajach lasów i siedliskach ruderalnych. Ślaz zygmarek oprócz czosnku wężowego (Allium scorodoprasum), slazówki turyngskiej (Lavatera thuringiaca), nawrotu lekarskiego (Lithospermum °fficinale) i lebiodki pospolitej (Origanum vulgare) należy do reliktów pradziejowych 1 średniowiecznych. Notowany był często na grodziskach Pomorza i Wielkopolski [3»s. 7-159]. W starożytności o zygmarku wspomina Dioskorydes nazywając go alkaia. ^ średniowieczu zygmarek noszono jako amulet chroniący przed wypadkami, a także wzmacniający oczy. Roślina zawiera dużą ilość śluzów w kwiatach i liściach, które mają zastosowanie w lecznictwie ludowym i fitoterapii. Niektóre jednak źródła P°dają, że nie jest rośliną leczniczą [37]. Ryc. 7. Malva alcea - ślaz zygmarek Źródło: fotografia autora 51 Zbigniew Sobisz - Prawdy i mity o ziołach w Sieci i w literaturze Papaver rhoeas - mak polny Przedstawiciel rodziny makowatych (Papaveraceae) we florze Polski jest archeofitem rozprzestrzenionym na terenie całego kraju. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych jest chwastem upraw zbożowych, charakterystycznym dla rzędu Centauretalia cyani. Jest rośliną trującą, ponieważ zawiera biały sok mleczny, w którego skład wchodzi lekko trujący alkaloid readyna i małe ilości papaweryny [1, s. 51-52]. Jest ponadto surowcem zielarskim. W medycynie ludowej wewnętrznie napar jest stosowany przy kaszlu, stanach zapalnych jamy ustnej i gardła oraz bezsenności. Wyciągi z płatków maku polnego nie działają narkotycznie. Narkotyczne właściwości posiadają natomiast makówki, ziele i sok mleczny z maku polnego [10]. O wspomnianych właściwościach maku polnego nie podano w literaturze, jedynym przedstawicielem rodziny makowatych zawierającym opium jest mak lekarski (Papaver somniferum) [25, s. 163-214]. Ryc. 8. Papaver rhoeas - mak polny Źródło: fotografia autora 52 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Taxus baccata - Cis pospolity Należy do rodziny cisowatych (Taxaceae) i jest krzewem najwcześniej objętym ochroną w Polsce, bowiem chroniony jest od 1423 roku. Ochrona została wówczas ustanowiona na mocy statutu wareckiego, wydanego przez króla Władysława Jagiełłę, który chciał ograniczyć eksport drewna cisowego będącego surowcem do wyrobu bardzo dobrej jakości łuków [6]. Współcześnie roślina podlega ochronie w Polsce nieprzerwanie od 1946 roku, przy czym w latach 1946-2001 oraz 2004-2014 znajdowała się pod ochroną ścisłą, zaś w latach 2001-2004 oraz ponownie °d 2014 roku pod ochroną częściową [29]. Nasienie cisa pospolitego jest otoczone okrągłą, otwartą z góry, mięsistą 0snowką, która po dojrzeniu ma jaskrawoczerwony kolor. Osnówka jest jadalna nat°miast nasienie silnie trujące, zawiera bowiem taksyny. Taksyny stały się Prekursorami leków stosowanych w chemioterapii, ponieważ blokują podziały komórkowe zatrzymując kariokinezę na etapie rozdzielania chromosomów [5], ich zastosowaniu w lecznictwie chorób nowotworowych nie podano żadnych lnformacji [27, s. 22], Ryc. 9. Taxus baccata - cis pospolity Źródło: fotografia autora 53 Zbigniew Sobisz - Prawdy i mity o ziołach w Sieci i w literaturze Telekia speciosa - Smotrawa okazała W Polsce dziko rośnie tylko w Bieszczadach Zachodnich, poza tym jest uprawiana i często dziczejąca. Na terenie Pomorza notowana wyłącznie na terenie parków dworskich [34, s. 5-280]. Jednak ten kenofit należący do rodziny złożonych (.Asteraceae) zaliczony został do roślin inwazyjnych wkraczających do siedlisk naturalnych i półnaturalnych [40, s. 178-179]. Wykazuje właściwości ochronne na miąższ wątroby, przeciwzapalne na wątrobę i przewód pokarmowy. Działa żółciopędnie i lipotropowo. Obniża poziom cukru i cholesterolu oraz lipidów we krwi. In vitro hamuje namnażanie niektórych tkanek nowotworowych [33]. Ryc. 10. Telekia speciosa - Smotrawa okazała Źródło: fotografia autora Valeriana officinalis - kozłek lekarski Bylina należąca do rodziny kozłkowatych (Valerianaceae) rośnie najczęściej na wilgotnych siedliskach: brzegach wód, mokrych łąkach, torfowiskach niskich i łęgach olszowych. Główne składniki aktywne „waleriany" - przede wszystkim olejek eteryczny z borneolem i terpenami, a także walepotriaty (trójestry kwasóW 54 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa 0rganicznych) znajdują się w silnie aromatycznym kłączu i korzeniach. Krople walerianowe wykazują działanie uspokajające, dlatego znalazły zastosowanie głównie jako środek „wyciszający" organizm w stanach łagodnego napięcia nerwowego i przy trudnościach w zasypianiu na tle nerwowym [22]. Długotrwałe stosowanie waleriany (dłużej niż miesiąc) lub spożywanie jej w nadmiernych kościach może spowodować działania niepożądane, takich jak bóle głowy, zaburzenia wzroku, palpitacje serca i mdłości czy pogorszenie trawienia. Innymi skutkami ubocznymi może być nadpobudliwość lub bezsenność. Rzadko obserwuje Sl? uszkodzenie wątroby. Możliwe są również reakcje alergiczne [16, s. 146-149]. Tych kilka skonfrontowanych wyżej przykładów opisów roślin uważanych °gólnie za lecznicze pokazuje, jak zamieszczone w Internecie informacje potrafią b}'ć nierzetelne, nieprawdziwe a co za tym idzie szkodliwe. Brak umiejętności 1 nawyków sprawdzania wiarygodności informacji w różnych źródłach, a także brak reakcji specjalistów na niebezpieczeństwa wynikające z funkcjonowania w szerokim obiegu nieprawdziwych informacji sprawiają, że nieprawdziwa Wiadomość upowszechnia się wśród społeczeństwa i może przynieść niezamierzone skutki. Ile szkody mogą sprawić te informacje w przypadku roślin, 0re są trujące, trudno sobie nawet wyobrazić. W przypadku tak ważnych kwestii Jak zdrowie i życie ludzkie nie można pozwolić sobie na ignorancję i bezmyślne °piowanie niesprawdzonych informacji. Bibliografia: fr]- BAŃKOWSKI Czesław, SERWATKA Jan. O chwastach i ich zastosowaniu. Warszawa 1972. J- Berberys pospolity. Wikipedia. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: r https://pl.wikipedia.org/wiki/Berberys_pospolity. [Stan z dnia: 18.11.2016]. CELK A Zbigniew. Rośliny naczyniowe grodzisk Wielkopolski. „Prace Zakładu [41 Ta^sonomii Roślin UAM" 1999, Nr 9, s. 7-159. [4)- ĆINĆURA Frantiśek, FERAKOVA Viera, MAjOVSKY Jozef, SOMŚAK Ladislav, ZABORSKY Jan. Pospolite rośliny środkowej Europy. Warszawa 1990. Cis pospolity - trujący przysmak. 1000 Roślin. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://1000roslin.pl/cis-pospolity-trujacy-przysmak/. [Stan r z dnia: 18.11.2016], Cis pospolity. Wikipedia. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: r~, https://pl.wikipedia.org/wiki [Stan z dnia: 20.11.2016]. Czystek kreteński. Wikipedia. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: https://pl.wikjpedia.org/wiki/Czystek_krete%C5%84ski [Stan z dnia: 25.11.2016]. 55 _Zbigniew Sobisz - Prawdy i mity o ziołach w Sieci i w literaturze_ [8]. DROBNIK Jacek. Manna polska od XVI do XIX wieku pod względem botanicznym i leczniczym. „Etnobiologia Polska" 2015, Nr 5, s. 67-87. [9]. FARMAKOPEA POLSKA X. Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, Warszawa 2014. [10]. Flos Rhoeados - kwiat maku polnego jako sedativum, mucilaginosum, protectivum, antibechicum et expectorans. Medycyna dawna i współczesna. Dr Henryk Różański; nauki medyczne i biologiczne; fitoterapia, fitochemia... [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://rozanski.li/1869/ f los-rhoeados-kwiat-maku-polnego-jako - sedativum-mucilaginosum-protectivum-antibechicum-et-expectorans/ [Stan z dnia: 20.11.2016]. [11]. HENNEBERG Maria, SKRZYDLEWSKA Elżbieta (red.). Zatrucia roślinami wyższymi i grzybami. Warszawa 1984, s. 246-247. [12]. HULTEN Eric, FRIES Magnus. Atlas of North European vascular plants: north of the Tropic of Cancer. Konigstein 1986. [13]. „Jako deszcz chleb z nieba" czyli biblijna manna. Smaki smaczki i niesmaki. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: https://smakismaczkiiniesmaki. wordpress.com/2016/05/ll/jako-deszcz-chleb-z-niebaczyli-biblijna-manna/. [Stan z dnia: 24.11 2016]. [14]. Jesion mannowy. Wikipedia. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: https://pl.wikipedia.org/wiki/Jesion_mannowy. [Stan z dnia: 24.11.2016]. [15]. JĘDRZEJKO Krzysztof, KLAMA HeNryk, ŻARNOWIEC Jan. Zarys wiedzy o roślinach leczniczych. Katowice 1997, s. 13-69. [16]. KARŁOWICZ-BODALSKA Katarzyna. Ocena korzenia kozłka lekarskiego (Valeriana officinalis) jako środka o działaniu uspokajającym i ułatwiającym zasypianie, „Postępy Fitoterapii" 2004, Nr 3, s. 146-149. [17]. Kokorycz. Łukasz Łuczaj i Rośliny. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://lukaszluczaj.pl/kokorycz/. [Stan z dnia: 25.11.2016], [18]. Kokorycz pusta. Harcerski Klub Ekologiczny. Zimorodek [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://zimorodek.com/kokorycz-pusta-corydalis-cava/. [Stan z dnia: 26.11.2016]. [19]. KUŹNICKA Barbara, DZIAK Maria. Zioła i ich stosowanie. Warszawa 1984. [20]. LEWKOWICZ-MOSIEJ Teresa. Zioła naszych kresów. Białystok 2003. [21]. MAJEWSKA Monika. Czystek (zioło). Prawdziwe właściwości zdrowotne czystka [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.poradnikzdrowie.pl/zdrowie/medycyna-niekonwencjonalna/ czystek-ziolo-prawdziwe-wlasciwosci-zdrowotne-czystka_37926.html. [Stan z dnia: 25.11.2016]. [22]. MAJEWSKA Monika. Kozłek lekarski (waleriana) - działanie i zastosowanie-Skutki ubocze stosowania waleriany. Poradnikzdrowie.pl [Dokument 56 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.poradnikzdrowie.pl/zdrowie/ domowa-apteczka/kozlek-lekar ski-waleriana-dzialanie-zastosowanie-skutki-uboczne_37838.html [Stan z dnia: 20.11.2016]. [23]. MAJEWSKA Monika. Żyworódka. Właściwości lecznicze i pielęgnacyjne. Poradnikzdrowie.pl [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.poradnikzdrowie.pl/zdrowie/medycyna-niekonwencjonalna/ zyworodka-wlasciwosci-lecznicze-i-pielegnacyjne_41593.html. [Stan z dnia: 20.11.2016]. [24]. Mniszek lekarski. Poznaj zioła.pl. Zioła i rośliny lecznicze bez tajemnic! [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://poznajziola.pl/ziola/mniszek-lekarski-144.html. [Stan z dnia: 20.11.2016]. [2J]. MOLENDA Jarosław. Historia używek. Rośliny, które uzależniły człowieka. Warszawa 2016. 26], MOTTA Giuseppe Bertelli. Lecznicze rośliny Biblii. Kraków, 2016. ']• NOWIŃSKI Marian. Dzieje upraw i roślin leczniczych. Warszawa 1980. °1- Przylaszczka pospolita. Wikipedia. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: https://pl.wikipedia.org/wiki/Przylaszczka_pospolita. [Stan z dnia: 18.11.2016], ]• ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz. U. z 2014 r. Nr 0, poz. 1409). ^0]- RUTKOWSKI Lucjan. Rodzaj Corydalis L. [W:] Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa 2004, s. 173-174. SENETA Włodzimierz, DOLATOWSKI Jakub. Dendrologia. Warszawa 2003. j- SKORIĆ Marijana. Regulation of labdane diterpenes production in Cistus creticus L. in vitro culture and analysis of their biological activity. University of Belgrade, Faculty of Biology Belgrad 2014 (Doctoral Dissertation). J • Smotrawa okazała - Telekia speciosa w praktyczej fitoterapii. Medycyna dawna 1 współczesna. Dr Henryk Różański; nauki medyczne i biologiczne; fitoterapia, fitochemia... [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://rozanski.li/833/ [Stan z dnia: 26.11.2016], 4j- SOBISZ Zbigniew, TRUCHAN Mariola. Zabytkowe parki podworskie r~ Pomorza Środkowego. Słupsk - Warszawa 2005. STRZELECKA Halina, KOWALSKI Józef (red.). Encyklopedia zielarstwa [3 * zi°łolecznictwa. Warszawa 2000. Sylwia Nowak. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://sylwianowak. r^7 P^kalanchoe-daigremontiana-i-kalanchoe-pinnata/. [Stan z dnia: 20.11.2016]. Slaz zygmarek. Rynek-rolny.pl [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.rynek-rolny.pl/encyklopedia-roslin/artykul/slaz-zygmarek/ [Stan z dnia: 2.0.11.2016]. 57 _Zbigniew Sobisz - Prawdy i mity o ziołach w Sieci i w literaturze_ [38], TOKARSKA-GUZIK Barbara, DAJDOK Zygmunt, ZAJĄC Maria, ZAJĄC Adam, URBISZ Alina, DANIELEWICZ Władysław, HOŁDYŃSKI Czesław. Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych. Warszawa 2012. [39]. Zabójcze rośliny, jak je rozpoznać, jakie są pierwsze objawy po kontakcie z nimi? Cz.l. Najlepsze porady, które ułatwią Ci życie i nie tylko. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://najlepszeporady.blog.pl/tag/szczwol-plamisty-cykuta/. [Stan z dnia: 20.11.2016]. [40]. ZAJĄC Adam, ZAJĄC Maria (red.). Rozmieszczenie kenofitów w Karpatach polskich i na ich przedpolu. Kraków 2015. [41]. Ziołolecznictwo. Wikipedia [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: https://pl.wikipedia.org/wiki/Zio%C5%82olecznictwo. [Stan z dnia: 18.11.2016]. 58 Marek Nahotko Uniwersytet Jagielloński Kraków Ekologia gatunków informacji Ekologia to wielka grupa dyscyplin naukowych, zajmujących się wszechstronnymi Wiązkami między różnymi organizmami, grupami organizmów oraz między nimi a !ch środowiskiem biologicznym i nieożywionym. Bada te problemy w różnych skalach, od habitatu organizmu do habitatu gatunku3. Dotyczy wielu różnych r°dzajów interakcji (chemicznych, fizycznych, meteorologicznych, społecznych). Jedną z głównych zasad obowiązujących w ekologii jest ścisła interakcja pomiędzy r§anizmami i środowiskiem, w którym funkcjonują. Działa tu sprzężenie zwrotne: 0rganizmy wpływają na swoje środowisko, a środowisko oddziałuje na organizmy je Osiedlające. Organizmy oczywiście nie funkcjonują w odosobnieniu. Dla stałego przedłużania lch istnienia w czasie niezbędna jest odpowiednia populacja osobników tego s«mego gatunku. Gatunek w biologii nie jest terminem jednoznacznym. Wyróżnia przynajmniej dwa rodzaje tego zjawiska. Gatunek biologiczny, według asycznej definicji Ernsta Mayra, jest to wspólnota rozrodcza populacji, izolowana r°Zrodczo od innych wspólnot, która zajmuje określoną niszę ekologiczną4 [12]. °miast George Simpson zaproponował klasyfikację naukową zwaną gatunkiem eVv°lucyjnym, definiowanym jako linia populacji, ewoluująca w oddzieleniu od 'nriych, mająca własną funkcję i tendencje ewolucyjne [19]. Cechą wspólną obu nnicji jest traktowanie gatunku jako wspólnoty umożliwiającej powstawanie £0wych osobników5. Z tego punktu widzenia można uznać, że gatunek jest to pewna nwencja, norma postępowania, która funkcjonuje wśród osobników tego samego §atunku umożliwiając jego przedłużenie. Konwencja ta pozwala na realizację WsPólnych celów komunikacyjnych, polegających na przekazywaniu informacji habitat jest to kompleks specyficznych warunków środowiska życia określonych populacji ^ 0rganizmów. Nisza ekologiczna jest to zasób wszystkich czynników środowiska potrzebnych do życia danemu gatunkowi. ' ornijam tu wyniki nowych badań dotyczących np. naturalnej hybrydyzacji gatunków czy poziomego |'ansferu genów, czyli zjawisk utrudniających poprawnie jednoznaczne definiowanie gatunków biol- ogicznych. 59 Marek Nahotko - Ekologia gatunków informacji genetycznej6. Oznacza to, że dwa osobniki w akcie rozrodczym „komunikują się" wymieniając informację genetyczną funkcjonującą w konwencji typowej dla danego gatunku i tylko dla niego. W artykule przyjęta została hipoteza istnienia analogii pomiędzy ekologią organizmów żywych i ich gatunków a ekologią publikacji naukowych i ich gatunków. Przedstawiony został specyficzny pogląd na ewolucję publikowania naukowego, w szczególności od publikowania w druku do publikowania elektronicznego. W tym celu wykorzystane zostały dwie powiązane ze sobą perspektywy teoretyczne: ekologii i genologii. W artykule ewolucja ta przedstawiona została z punktu widzenia transformacji formy, treści i celu komunikacyjnego artefaktów stosowanych w komunikacji naukowej, chociaż wiele z przedstawionych propozycji można zastosować także do każdej komunikacji, nie tylko naukowej. Te trzy cechy komunikatów składają się na zjawisko nazywane gatunkiem informacyjnym. Dla celów artykułu forma jest definiowana jako wygląd, organizacja, sposób dostarczenia treści, związane z realizacją celu komunikacyjnego. Forma jest często uzależniona od stosowanej technologii służącej dostarczaniu treści, w związku z czym musi ulegać zmianom wraz ze zmianą technologii. Cel komunikacyjny jest definiowany jako efekt realizacji założonych funkcji przez artefakty komunikacji naukowej, takie jak na przykład czasopismo naukowe i artykuły w czasopiśmie w społeczności naukowców. Cel ten może być przedstawiony jako realizacja celów cząstkowych: • definiowane jednostki cytowania dla potwierdzenia autorstwa i budowy relacji; • utrwalenie w czasie poglądów naukowych; • selekcjonowanie dostępu i filtrowanie materiałów; • zapewnienie bieżącej komunikacji wyników badań i poglądów; • umożliwienie dostępu do informacji w obrębie dyscypliny [24]. Wymienione cele pozostają stosunkowo niezmienne, chociaż zmieniać się mogą poglądy o ich ważności i miejscu w hierarchii. Wraz ze zmianami technologicznymi zmieniają się natomiast sposoby osiągania tych celów. Według Johna Swales'a gatunek informacji tekstowej jest złożonym wzorcem komunikacji [21, s. 58], więc gatunek tekstu naukowego jest wzorcem komunikacji naukowej. Wzorzec ten rozpoznawany jest przez członków społeczności czytelników tekstów stosowanych w tej komunikacji, którzy mogą jednocześnie odgrywa^" społeczne role na przykład użytkowników bibliotek i ośrodków informacji. Dla czytelników gatunek wyznacza „horyzonty oczekiwań", natomiast dla autorów jest 6 Nie chodzi tu o tzw. ewolucyjny dobór naturalny „dla dobra gatunku". Jednak wszystkie poziomy doboru, o których mówi się współcześnie: poziom genów, organizmów i grup [26, s. 115] odbywaj? się, uogólniając, w obrębie gatunków. 60 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa "Modelem pisania" [22, s. 18]. Umiejętność rozpoznawania gatunków kształtuje Sl? podczas społecznych zachowań komunikacyjnych (wymiany informacji), stąd Podstawowym kryterium odróżniania gatunków jest ich cel komunikacyjny. Cel ten realizowany jest przez złożone działania społeczne, stosowane przez autorów tekstów strategie retoryczne (werbalne lub graficzne), które w ich mniemaniu ^ają najlepsze oddziaływanie perswazyjne na odbiorców (czytelników) tekstów, czyli wspierają autorskie intencje komunikacyjne. Nie jest on, więc związany 2 Motywacjami do komunikowania pojedynczej jednostki, ale jest konstruowany, r°Zpoznawany i wspierany przez społeczność użytkowników gatunku w typowych sytuacjach komunikacyjnych [13, s. 155], Podobnie społeczny punkt widzenia na funkcjonowanie gatunków Przedstawił Philip Arge [2], Jego główną myślą jest to, że dowolny projekt systemu 0munikacyjnego, stosującego nowe technologie informacyjne, wymaga zwrócenia szczególnej uwagi na relacje społeczne, funkcjonujące wokół określonego rodzaju 0niunikacji. Głównym pojęciem w takim podejściu społecznym jest gatunek lnforrnacji, rozumiany jako przewidywana (prawdopodobna) forma komunikacji odpowiadająca określonej formie aktywności, wymagającej relacji między społecznościami ludzkimi'. Według Arge znaczenie gatunków wyraża się w tym, że Sa one w sensie analitycznym punktem, w którym spotykają się procesy tworzenia Wykorzystania zasobów informacyjnych. Istnienie społeczności implikuje istnienie wspólnych form aktywności w obrębie £ reślonej logiki instytucjonalnej. Działania te obejmują zarówno czynności Kzne, jak i procesy kognitywne i emocjonalne. Gatunek musi „wpasować w cały kompleks aspektów „wewnętrznych" i „zewnętrznych" aktywności, orej towarzyszy. Aktywności naukowe obejmują pisanie i czytanie artykułów, ratów konferencyjnych i książek, uczestnictwo w redagowaniu czasopism Przez recenzowanie i edytowanie, nauczanie, prowadzenie badań, współpracę ■ lnnymi naukowcami, aplikowanie o granty, administrowanie itp. Te działania zwiąZane z gatunki informacji tworzą ekosystemy gatunków informacji, akt lerc*ec^a.!3ce relacje istniejące w obrębie społeczności. Gatunki stają się częścią ywności życiowych organizmów przynależących do społeczności. Z tego punktu tty' 6nia S*a-^ produktami procesów koewolucji8, realizowanych pomiędzy rcami i odbiorcami (użytkownikami) informacji. P°teczność rozumiana jest jako zbiór ludzi zajmujących zbieżną lokalizację w strukturach sP°tecznych lub instytucjonalnych. W nauce taką społecznością może być społeczność wszystkich 8 ^aukowców lub społeczność naukowców uprawiających określoną dyscyplinę naukową. °ewolucja to proces ewolucyjny polegający na wzajemnym dopasowaniu się różnych gatunków na Zasadzie pewnego rodzaju sprzężenia zwrotnego. Gatunki wpływają wzajemnie na swoją ewolucję. 61 Marek Nahotko - Ekologia gatunków informacji Jack Andersen uważa, że punkt widzenia skierowany na komunikację naukową, związany z teorią gatunków, jest pomocny dla informatologii, zajmującej się sposobami organizacji informacji w dokumentach i innych artefaktach [1, s. 340]. Pozwala zaobserwować rolę gatunków i społecznej aktywności człowieka w procesach komunikowania jednostkowej wiedzy skonwertowanej do postaci informacji, która dzięki technologiom informacyjnym może być dostarczona do nieograniczonego grona odbiorców w przestrzeni i czasie. Gatunki są ważnym czynnikiem pozwalającym organizować tę informację ze względu na cel komunikacyjny. Dzięki temu można określić rodzaje gatunków, stosowane i preferowane przez grupy ludzi (w tym np. instytucje) w różnych sytuacjach komunikacyjnych. Sytuacje te obejmują tworzenie i wykorzystanie źródeł informacji oraz ich organizację. W takim sensie mówić można o ekologiach informacji: organizowaniu przez gatunki działań, w których udział biorą skodyfikowane informacje, ludzie i indywidualna wiedza każdego z nich oraz wykonywane przez nich czynności. Z punktu widzenia badanych gatunków skodyfikowane źródła informacji wspomagają realizację tych czynności. Rye. 1. Miejsce gatunków w procesach organizacji wiedzy i informacji sprzężenie zwrotne: uzgodnienie struktur wiedzy =; Struktury wiedzy Struktury wiedzy Informacja SOW SOI Informacja SOW Gatunek Czytelnik OW Gatunek OW Dokument Produkcja (realizacja) i transfer (materializacja) Dokument Autor Nadawca Odbiorca Źródło: opracowanie własne Procesy te przedstawione zostały na Rye. 1. Indywidualna wiedza autora tekstu, gromadzona w jego strukturach mentalnych, zwanych schematami, jest konwertowana do postaci informacji przy pomocy wyspecjalizowanych struktuf wiedzy - gatunków. Te ostatnie stanowią więc systemy organizacji wiedzy (SOW)> pozwalające organizować wiedzę do postaci informacji. Tworzona w ten sposób informacja jest organizowana przy pomocy systemów organizacji informacj1 (SOI). Zorganizowana i skodyfikowana w obrębie gatunku informacja, w posta^1 dokumentów (źródeł informacji) może uczestniczyć w społecznie organizowanych procesach komunikacji, których częścią są biblioteki i ośrodki informacji. Społeczni organizowana informacja trafia do odbiorcy, modyfikując jego struktury wiedzy> w tym wiedzy gatunkowej. Nie oznacza to jednak, że odbiorca uzyskuje wiedz? 62 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa nadawcy; ich struktury wiedzy, ze względu na odmienne doświadczenia, zawsze Wdą różne. Poziom wiedzy i jej struktura są cechami indywidualnymi; nie ma dwóch °s°b o identycznej wiedzy. Jednak, aby komunikacja w ogóle była możliwa 01 az akceptowalnie efektywna, struktury wiedzy muszą być stale uzgadniane w społecznych procesach komunikacji. Dzięki tym procesom, w których istotną rolę °dgrywają wspólne elementy wiedzy, takie jak wiedza o gatunku, następują kolejne Przybliżenia wiedzy jednostek, która nie osiągnie jednak nigdy stanu pełnego uJednolicenia. Wzorzec tekstu, stosowanego w określonej sytuacji społecznej, jest cz?ścią wiedzy osób komunikujących się. Struktury te zawierają wiedzę ogólną, czyli sprezentują to, co jest ogólnie uważane za prawdziwe dla klasy rzeczy, wydarzeń lub sytuacji, których konkretne, rzeczywiste wystąpienia zwykle różnią się szczegółami. Gatunkowy wzorzec tekstu to schemat poznawczy, który pozwala twórcy i odbiorcy tekstu na wspólne, werbalne działania w powtarzalnych sytuacjach; pełni więc on r°lę systemu organizacji wiedzy. Cynikiem wspomnianego uzgadniania struktur wiedzy jest tworzenie baczenia. Jak pisze Barry Devlin, znaczenia to interpretacje, które ludzie tworzą dla ^aczającej ich „rzeczywistości". Interpretacje te mają charakter osobisty, różnią się każdej osoby, zależą bowiem od dotychczas zgromadzonej wiedzy i doświadczeń schematach poznawczych. Dwie osoby posiadające identyczne informacje oraz Możliwie podobnej wiedzy mogą nadawać zupełnie inne znaczenia tym samym °hcznościom [6, s. 55]. Znaczenie, pomimo, że jest własnością indywidualnego Urnysłu, wychodzi poza umysł ku temu, co interpersonalne. , Synteza podświadomych i świadomych doznań, dokonywana na poziomie ^iadomości, tworzona w jednym umyśle, może być natychmiast przekazywana do Ch mnych przy pomocy języka oraz środków niewerbalnych, które tu pomijamy. ^ °Claż świadomość przerasta język: postrzegamy znacznie więcej, niż jesteśmy stanie wyrazić, to jednak zawsze to, co jest uświadomione, przynajmniej częściowo °że być przedstawione językowo. Język dostarcza narzędzi kategorialnego syntaktycznego formułowania uświadomionej wiedzy, co pozwala na strukturyzację talnego świata jednostki oraz udostępnianie jego części innym jednostkom Postaci informacji. tra ^tuacja przedstawiona na Rye. 1 może być więc odczytana jako zestaw nsakcji w rozumieniu transakcyjnej teorii czytania Louise Rosenblatt, gdzie zenie tekstu definiowane jest jako wynik transakcji pomiędzy czytelnikiem inf S S' 10^]* Jest t0 wyabstrahowana lub analitycznie ustrukturyzowana rrnacja zawarta w tekście [11, s. 546]. Konkretnie, na wspomnianym rysunku (n a wi°ne zostały dwa, najbardziej ogólne rodzaje transakcji: typu autor awca) -> tekst (informacja) oraz czytelnik (odbiorca) -> tekst. W obrębie tych 63 Marek Nahotko - Ekologia gatunków informacji typów można wyróżnić wiele podrodzajów transakcji. Wskazanie i zastosowanie określonego gatunku tekstu przez wszystkich uczestników procesu komunikacji pozwala na realizację transakcji podobnego rodzaju w tym procesie. Zauważmy także, że podczas realizacji kolejnych transakcji komunikacyjnych następuje ewolucja ekologii tych transakcji, co pozwala na traktowanie gatunków informacyjnych jako produktu stale trwających procesów koewolucji zachodzących pomiędzy twórcami i odbiorcami informacji. Gatunki koewoluują z sieciami praktyk, których są częścią, kształtują działania członków społeczności oraz same są kształtowane przez te działania. David Kaufer i Kathleen Carley prowadzili analizy, służące modelowaniu ekologii procesów komunikacyjnych. Należy uznać, że komunikacja naukowa jest częścią ogólnej ekologii komunikacyjnej. Zgodnie z założeniami tej analizy pojedyncze tytuły czasopism funkcjonują jak organizmy w ekosystemie, a gatunki informacji odpowiadają gatunkom biologicznym. W takim przypadku zmiany w gatunkach informacji realizowane są na zasadach podobnych do procesów ewolucji w przyrodzie. Swoją pracę Kaufer i Carley rozpoczęli od dość standardowego modelu teoretycznego uwzględniającego istnienie partnerów wymieniających między sobą informacje w transakcjach komunikacyjnych. Następnie przeszli do analizowania całego cyklu interakcji. Powoduje to przeniesienie punktu widzenia na wyższy poziom: z konkretnych elementów transakcji komunikacyjnej na pojedynczą ekologię komunikacyjną. Ekologia transakcji komunikacyjnych obejmuje agentów dokonujących między sobą transakcji komunikacyjnych w pewnym kontekście społecznym i w obrębie ewoluującej ekologii otwartych systemów [8], Agentami są zarówno ludzie, jak i dokumenty; te ostatnie rozumiane jako dowolny materiał piśmienniczy, który został zarówno wydrukowany (zapewne również utrwalony w inny sposób, na przykład elektronicznie), jak i rozpowszechniony masowo. Transakcje komunikacyjne przedstawione zostały jako cykliczne procesy interakcji, komunikacji i adaptacji pomiędzy jednostkami. W obrębie każdego cyklu jednostki przechodzą fazy motywacji (podejmowanie decyzji o partnerze interakcji), działania (komunikowanie informacji partnerowi) oraz adaptacji (aktualizacja stanu wiedzy na podstawie komunikowanej informacji). Fazy te nie muszą następować kolejno, ani nawet w jakiejkolwiek kolejności. Dowolna z nich może prowadzić do uruchomienia transakcji komunikacyjnej. Cykle powtarzane są w czasie. Zastosowanie idei z obszaru ekologii dotyczy wszystkich składników komunikacji, traktowanych jako elementy wzajemnie definiujące, koadaptacyjne i koewoluujące pojedynczej ekologii [8, s. 95). Wyjaśnienia wymaga znaczeni zjawisk koadaptacji i koewolucji. Model ten jest nadzwyczajnie pomocny podczas badania gwałtownie zmieniającego się obszaru, takiego jak naukowe publikowanie 64 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa elektroniczne. Analizy cytowanych autorów uwidoczniają, że nie można zakładać, że Procesami kierują tylko czynniki oczywiste, łatwe do zauważenia oraz że trzeba mieć Wiadomość złożonych współzależności pomiędzy technologiami, interesariuszami 1 Srodowiskiem naukowym. Zmiany jednego czynnika prawie zawsze powodują nieprzewidywalne zmiany w innych miejscach. Dokumenty, zarówno drukowane jak i elektroniczne, są nazywane przez cytowanych autorów „book agent". Z tymi formami dowolnej komunikacji Plsmiennej w ich analizach związane są takie pojęcia, jak niezmienność (stopień, w jakim technologia komunikacyjna umożliwia transmisję komunikatów bez Zakłóceń), dostęp (charakteryzowany przez wpływ, potencjał i kompleksowość P°znawczą) oraz dystans (oddzielenie autora i czytelnika powodowane przez w°lną kombinację przestrzeni, czasu i kultury). Technologie komunikacyjne mogą z^iększyć oddziaływanie autora dzięki asynchroniczności, usuwającej konieczność Współistnienia stron transakcji komunikacyjnej w przestrzeni i/lub czasie oraz t^ałości (okres, w którym komunikowane treści dostępne są do interakcji) Wlelokrotności (liczba partnerów mogąca się komunikować jednocześnie). Powróćmy na chwilę do wpływów zmian środowiskowych na ekologię §atunkówy. Przez analogię do gatunków biologicznych warto zastanowić się nad Wpływem, jakie miało pojawienie się nowej, wielkiej niszy ekologicznej, za którą rri°żemy uważać Internet lub jedną z jego części - Web, do którego przeniosły wszystkie usługi Internetu. Jakie w tym zakresie można znaleźć analogie Wydarzeniami w historii życia na Ziemi? Interesującym wydarzeniem w historii Ziemi, związanym z zajmowaniem przez r§anizmy i ich gatunki nowej, praktycznie pustej niszy ekologicznej, był tzw. Wybuch lub eksplozja kambryjska10. Ogólnie znaną cechą ewolucji jest jej zmienne . P° [9, s. 60]. Zwraca się uwagę na to, że w zapisie kopalnym brakuje z reguły Hgłego przejścia pomiędzy różnymi gatunkami oraz że gatunki są stosunkowo mienne przez cały okres swego istnienia. Tłumaczy się to w ten sposób, że storii danej linii rozwojowej krótkie i obfitujące w gwałtowne zmiany okresy Jacji'1 są przedzielone długimi okresami staży, podczas których tempo przemian ^ Ucyjnych jest bliskie zeru. Większość gatunków w zapisie kopalnym nie ujawnia nej kierunkowej przemiany podczas swego pobytu na Ziemi. Wyglądają one al tak samo w momencie, gdy się w zapisie kopalnym pojawiają, jak i wówczas, 8Qy znikają. P'zez ekologię gatunków rozumiemy zespoły artefaktów i działań komunikacyjnych, mediujących 10 1'1terakcje międzyludzkie [20], 1T>br to pierwszy okres ery paleozoicznej, który trwał około 56 min lat (od 540 do 485 min lat n temu). ^pecjacja oznacza powstanie z jednego gatunku dwóch innych, które tracą zdolność wymiany genów rzyżowania się). 65 Marek Nahotko - Ekologia gatunków informacji Przez większą część historii życia na Ziemi istniało ono tylko w postaci bakterii i sinic. Najciekawsze rzeczy w historii ewolucji życia działy się w ciągu ostatniego miliarda lat, czyli od kambru. W tym okresie mieści się cały rozwój roślin i zwierząt. Wówczas nastąpiła prawdziwa „eksplozja życia", czyli ogromna radiacja adaptaty wna12 morskich bezkręgowców. Powstały wtedy „od razu" (w ciągu zaledwie 5 min lat) prawie wszystkie znane nam typy morskich zwierząt bezkręgowych, reprezentujące ogromną różnorodność planów budowy. W okresach późniejszych powstało już bardzo niewiele (o ile jakiekolwiek) zasadniczo nowych planów budowy (typów zwierząt) - dalszy rozwój polegał na modyfikacji i komplikowaniu już istniejących typów. Zatem cała prawie różnorodność świata zwierzęcego, w kwestii podstawowych rozwiązań konstrukcyjnych ciała, została osiągnięta już w kambrze. Najpierw pojawia się nagle i w pełni ukształtowana szeroka gama podstawowych planów budowy ciała i dopiero później następuje wysyp wariacji, ale już w obrębie tych podstawowych projektów. Michał Ostrowski wskazuje na cztery unikatowe cechy eksplozji kambryjskiej: • geologicznie nagłe pojawienie się nowych planów budowy ciała przy braku prekursorów i form przejściowych do nich wiodących; • szerokie spektrum nowych planów budowy ciała pojawiających się w kambrze; • trwała i wyraźna morfologiczna izolacja pomiędzy poszczególnymi typami; • „kambryjska eksplozja informacji" — skokowy wzrost specyficznej biologicznej informacji [14]. Z punktu widzenia teorii informacji, eksplozja kambryjska reprezentuje nadzwyczajny skok w specyficznej informacji koniecznej do budowy nowych organizmów. Wyniki zastosowania w biologii molekularnej teorii informacji przyniosły spore zaskoczenie, gdy okazało się, jak wielką ilość informacji przenoszą białka i DNA. Konkretne aranżacje sekwencji nukleotydów w DNA lub aminokwasów w białkach są mało prawdopodobne (aktualizują się w bardzo dużej przestrzeni możliwości), a tym samym posiadają - zgodnie z teorią Shannona " wielką zdolność przenoszenia informacji. Poza tym, podobnie jak w sekwencjach zdaniowych lub wierszach komputerowego kodu, geny i białka są równik specyficznie określone w stosunku do swoich funkcji. Tak, jak znaczenie jakiego5 zdania zależy od określonej sekwencji liter w tym zdaniu, analogicznie funkcja gen11 zależy od określonej aranżacji budujących go nukleotydów. 12 Radiacja adaptatywna (radiacja przystosowawcza) - ewolucyjne różnicowanie się pojedynczej liP1' rodowej, w wyniku którego z jednego gatunku wyjściowego powstaje wiele form przystosowany^ do odmiennych środowisk. Po pewnym czasie formy te mogą przekształcić się w nowe gatun^1' a następnie w wyższe jednostki systematyczne. 66 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Tak więc, jak stwierdził Sahotra Sarkar, molekularni biologowie odnoszą lnformację nie tylko do złożoności, ale także do jej specyficzności, gdzie specyficzność 0znacza „niezbędność dla realizacji funkcji" [16, s. 191]. Ewolucja biologiczna przeplata się z kulturową i wchodzi z nią w interakcje. ^Zczególnie istotne jest zbieżne działanie obu tych procesów, czyli koewolucja 'ologiczno-kulturowa, gdy wpływy biologii i kultury wzajemnie się amplifikują L o, s. 178], Jeśli przyjmiemy istnienie analogii pomiędzy ewolucją kulturową oraz ew°lucją biologiczną (choć ta pierwsza jest szybsza o rzędy wielkości), to musimy ^§°dzić się, że również tutaj okresy gwałtownych zmian przeplatane są znacznie uzszymi okresami staży. Według Andrew Treloara stwierdzenie to jest prawdziwe a Publikowania naukowego w Internecie [24], Oznacza to, że po pierwszej fazie szybkiego rozwoju w latach 90. XX wieku w zakresie komputeryzacji oraz sprzętu °programowania komunikacyjnego, w kolejnej dekadzie mieliśmy następny okres relatywnej staży. Oznaką tego procesu są takie zjawiska, jak: Ustalenie standardowych formatów, takich jak .html dla sytuacji wyboru (np. spisy treści), .pdf dla czytania i wydruku oraz .xml dla przetwarzania maszynowego; Wyraźne spowolnienie w realizacji kolejnych wersji ważnego oprogramowania, na Przykład przeglądarek i wyszukiwarek; rak nowych, istotnie innych niż stosowane (w porównaniu np. do wprowadzenia Usługi Web) technologii informacyjnych. od °^res^e relatywnej staży w zakresie publikowania czasopism elektronicznych, kilku lat publikowanie weszło w okres specjacji w zakresie publikowania książek r°nicznych, w tym również naukowych. Obserwować można gwałtowny °zwój czytników, rynku e-booków, standaryzację formatów i okrzepnięcie modeli aystrybucji. Gatunki informacji stanowią, pomimo swej względnej stabilności, struktury arniczne, przez niektórych uważane nawet bardziej za procesy niż stabilne ^ iska. Ekstremalna odmiana tego poglądu (np. Friedrich Schlegel, Benedetto ,°Ce' Maurice Blanchot) prowadzi do uznawania wręcz każdego dzieła jako v nego gatunku [7, s. 28-29]. Tzvetan Todorov na pytanie, skąd się biorą nowe L> odpowiada, że ich geneza wynika z modyfikacji gatunków wcześniej J^cych do nowo pojawiających się celów komunikacyjnych [23, s. 309]. Nowy prz 6 est bowiem zawsze przekształceniem jednego lub kilku gatunków dawnych: i lr»wersję, przemieszczenie lub kombinację. Zmiany warunków realizacji (tej,,- (dyskursu, sytuacji komunikacyjnej) powodują zmiany w produkcie do SC*e^' nP' cyfryzacja powoduje rozwój hipertekstu. Wynikiem ewolucji gatunków Zrnienionych warunków środowiska cyfrowego jest początkowo imitacja wzorów yen z druku (remediacja), a następnie wypracowanie własnych, specyficznych 0rc°w (gatunków). 67 Marek Nahotko - Ekologia gatunków informacji Catherine Schryer i Philippa Spoel wyróżniły dwa rodzaje źródeł informacji, stosowanych w rozwoju zawodowym pracowników [17]. Źródła ustalone (regulated) odnoszą się do wiedzy, umiejętności i zachowań językowych rozpoznawanych i wymaganych przez specjalistów określonej dziedziny. Uczestnicy działań retorycznych oczekują stosowania pewnych i odrzucają inne rodzaje wzorcowych (typowych) zachowań komunikacyjnych. Źródła ustalane (regularized) służą budowaniu strategii odnoszących się do pojawiających się na bieżąco sytuacji praktycznych, przez co są bardziej ukryte (tacit). One także służą opisowi uznanych prawd i zachowań, być może nawet w sposób bardziej efektywny. Są to zachowania bardziej elastyczne i zróżnicowane, gdyż nie opierają się wyłącznie na wytycznych zewnętrznych autorytetów (np. władz), ale obejmują działania dostosowawcze do zmiennej sytuacji. Według cytowanych autorów nie tylko źródła informacji są ustalone i ustalane, ale podobnie podzielić można ich gatunki. Pierwsze z nich ustalone są przez jeden lub więcej gatunek nadrzędny (metagatunek), będący czynnikiem ustalającym (regulating), na przykład zawartość formularza stosowanego w jakiejś sytuacji komunikacyjnej może być ustalona, a więc w pewnym stopniu ograniczona przez ustalający, nadrzędny akt prawny (np. zarządzenie), co organizuje praktykę komunikacyjną. Natomiast gatunki ustalane stosowane są w przypadkach bardziej zależnych od sytuacji, niejawnych i wymagających elastyczności działań, które wynikają z nieoczekiwanych przypadków codziennej praktyki. Powodują realizację sytuacyjnych, improwizowanych strategii komunikacyjnych. Opisane wyniki są podobne do uzyskanych wcześniej przez JoAnne YateS z zespołem [25]. Według nich zmiany gatunków związane z używaniem medium elektronicznego polegają na ich dwojakiego rodzaju strukturyzacji: jawnej (explicit) oraz ukrytej (implicit). Nowe media są stosowane w różny sposób w różnych społecznościach i okresach. Ta opinia w szczególności podważa popularne przekonanie, że wprowadzaniu nowych mediów elektronicznych w organizacjach koniecznie towarzyszą poważne zmiany w interakcjach społecznych oraz że zmiany te są podobne w różnych kontekstach i czasie. Sposób realizacji procesów służących strukturyzacji gatunków sugeruje raczej, że rozmiary i natura zmian społecznych-związanych ze stosowaniem mediów elektronicznych są funkcją rodzaju procesów strukturyzacji gatunków, występujących w określonej społeczności. Na procesy strukturyzacji gatunków wpływają natomiast: istniejący w społeczności repertuaf gatunków, wykonywane zadania i związane z nimi cele, wcześniejsze doświadczeni użytkowników, rola i działania pośredników (o ile funkcjonują), a także konteks1 i historia społeczności, a w końcu możliwości samego medium. 68 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Ryc. 2. Ewolucja gatunków w cybergatunki i------1 l GATUNKI t*~ Dwa różne procesy Źródło: Na podstawie: SHEPHERD Michael, WATTERS Carolyn. The evolution of cybergenres. [W:] Proc. of the 31st Annual Hawaii Intern. Conference on System Sciences (HICSS'98). Los Alamitos 1998, p. 97-109 Proces strukturyzacji gatunków jest długotrwały (jak na procesy społeczne), występuje nie tylko w początkowym etapie implementacji nowego medium, określonych momentach. Następuje on podczas codziennych aktywności * ^unikacyjnych członków społeczności. Proces ten zarówno powoduje reProdukcję' stanu zastanego (poprzez próby stosowania znanych wcześniej §atunków w nowym medium), jak i jego zmiany (poprzez stosowanie nowego lub ^odyfikowanggQ gatunku w nowym medium). Michael Shepherd i Carolyn Watters używają terminu „cybergatunki" ybergenres) na określenie nowych gatunków tekstów elektronicznych. Autorzy Przedstawili 4-poziomowy model ewolucji cybergatunków [18]. Podzielili oni C^ergatunki na dwie grupy (podgatunki): bazujące i nowe. Gatunki bazujące P°chodzą wprost od istniejących gatunków w innych mediach, które zostały Poniesione do mediów cyfrowych. Gatunki nowe od początku związane są ^^^diami cyfrowymi. Każdy z tych podgatunków podzielony został na kolejne a rodzaje gatunków (zob. Ryc. 2). W modelu wskazano ponadto, że nowa KcJ°nalność osiągnięta przez nowe medium jest przyczyną ewolucyjnych zmian; ^tunki na najniższym poziomie traktowane są jako kolejne etapy ewolucji gatunków. arto także zwrócić uwagę, że ewolucja przebiega w procesach dwojakiego rodzaju: Wszy odpowiada stazie, czyli powolnej ewolucji do nowych warunków, drugi ma Y specjacji, w wyniku której powstają zupełnie nowe gatunki, o nowych cechach. Obecnie zauważyć można wiele prac realizowanych w celu odejścia od Tty °Wan^a cech gatunków drukowanych w publikacjach elektronicznych [4]. Q 0r^°ne są nowe modele publikowania, w wymianie informacji i dyskusjach Pr°olemach naukowych gwałtownie rośnie znaczenie mediów społecznościowych, 69 Marek Nahotko - Ekologia gatunków informacji również niektóre czasopisma powstają w wyraźnie odmienny sposób niż drukowane, dzięki stosowaniu nowych formatów, prowadzących do tworzenia nowych gatunków tekstów o zwiększonej użyteczności. Nowe gatunki publikacji naukowych, takie jak blog, dają możliwość eksperymentowania z nowymi nośnikami informacji, takimi jak zasoby audialne i wideo. Innowacje te rozpowszechniają się nierównomiernie w obszarach zastosowań naukowych: większość zmian następuje w naukach ścisłych, głównie w fizyce, chemii oraz obszarach nauk biomedycznych, podczas gdy nauki humanistyczne i społeczne są zainteresowane innowacjami w mniejszym stopniu. Według cytowanych autorów innowacyjne gatunki, stosowane w publikowaniu naukowym, mogą być pogrupowane według kilku kategorii, dla których wciąż brak ścisłych definicji. Te nowe gatunki wciąż posiadają cechy poprzednich, więc mogą być zaliczone raczej do gatunków ewoluowanych, jednak ich wspólną cechą jest integracja dyskursu naukowego z interaktywnym dostępem do uzupełniających materiałów naukowych. Poziom tej integracji jest znacznie zróżnicowany, od linków do danych z badań i arkuszy kalkulacyjnych po zestawienia danych statystycznych i mapy zawierające wyniki analiz i przetwarzania danych, galerie ilustracji, animowane modele i pliki wideo. Interaktywność dodana do czytania linearnego pozwala na przekierowanie czytelnika z głównego tematu dyskursu pozwalając użytkownikowi na wybór informacji, którą jest szczególnie zainteresowany, wybór różnych punktów widzenia i eksplorację danych dla realizacji indywidualnych potrzeb. Wyróżniono następujące kategorie gatunków wyewoluowanych w różnym stopniu: • Publikacje wzmocnione (enhanced publications). Są stosunkowo mniej zaawansowaną formą publikowania elektronicznego. Termin ten oznacza stosowanie starych gatunków publikacji drukowanych, które po przeniesieni^ do formy cyfrowej zostały wzmocnione przez dodanie zasobów w gatunkach uzupełniających, takich jak dane z badań, modele, obszerny materiał ilustracyjny a także komentarze dodawane po opublikowaniu tekstu oraz rankingi. Materiały te są raczej słabo związane z publikacją, na przykład poprzez stosowanie metadanych. Wzmocnienie publikacji pozwala na łatwiejsze powtórzenie badan a także powtórną analizę istotnych zestawów danych. Tworzenie powiązali pomiędzy treścią zasobów cyfrowych w różnych gatunkach, rozproszonych w różnych zbiorach, może znacznie zwiększyć ich wartość, o ile jest dokonane w sposób zapewniający współdziałanie i jest czytelne dla komputerów, dzięk1 czemu zasoby mogą być indeksowane przez wyszukiwarki semantyczne. Zalety takich pakietów międzygatunkowych, zawierających publikację plus słabo zintegrowane z nią dodatki, dostępne przy pomocy hiperlinków, jest stosunkowi prostota ich tworzenia, gdyż w tym przypadku nie ma bezpośredniego wpłyW11 na samą publikację; wystarczy zaopatrzyć ją w odpowiednie metadane. Jednak względu na słabą integrację korzystanie z tych zasobów nie jest zbyt komfortowe' 70 K> ___Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa_ Wyświetlanie dodatków jest realizowane w wielu oknach, w których praca v przebiega niezależnie. k Rich Internet Publications (RIP). Nazwa ta, zaproponowana przez Leen Breure i [5], oznacza bardziej zaawansowane gatunki, zawierające bezproblemowe e kombinacje tekstu, danych i ilustracji. Większy poziom integracji zapewniany jest i, przez stosowanie pokazów slajdów, galerii ilustracji, map i interfejsów zapytań. :i Integracja obiektów w różnych formatach i gatunkach dotyczy różnych aspektów, takich jak wewnętrzne linkowania pomiędzy obiektami informacyjnymi oraz u *Unkcjonalne połączenia komponentów interfejsu użytkownika na poziomie k Prezentacji. Przykładem może być system Utopia Documents, stosowany od 'i -009 r. przez Portland Press, dla wzbogacenia treści czasopisma „Biochemical a Journal". Dokument Utopii jest wzmocnionym plikiem .pdf, dla którego stosuje ^ S1? specjalny czytnik. Łączy on statyczny tekst artykułu z aktualizowanymi h lnf°rmacjami i pozwala na tworzenie różnorodnych adnotacji przez autora >y 1 redaktora tekstu. Tworzenie RIP ma istotne konsekwencje dla pracy autora ie 1 redaktora. Przygotowanie treści musi być wspomagane przez udoskonalenia ia w przechowywaniu danych i układzie ekranu, co odstrasza wiele redakcji, które vi ^ P°zostają przy regularnym .pdf. W "książki. Książka elektroniczna może być alternatywą dla RIP. Jak już iO WsP°rnniano, jest to gatunek przechodzący obecnie gwałtowne zmiany. Pierwsza generacja e-książek pozwalała na udostępnianie głównie tekstu oraz ej niewielu ilustracji w odcieniach szarości, gdyż czytniki oparte na technologii za VV^lerU e^ektroniczneg°' Jak Kindle Amazona, nie miały innych możliwości, itf tym zakresie nastąpiły istotne zmiany. Obecnie e-książki mogą być .j, Wzb°gacone prawie w taki sam sposób jak RIP, a oprogramowanie czytników iy ^oże być instalowane na każdym sprzęcie, w tym przede wszystkim mobilnym, ły , °dróżnieniu od czasopism elektronicznych, dla książek stosuje się formaty, dc 0re wykorzystywane są wyłącznie w tym celu. Jednym z nowszych jest Epub 3, łń Pozwalający na włączanie audio i wideo oraz pracę interaktywną. afl r, Jrzewanie nowych gatunków informacji (cybergatunków) wymaga ck elekt Z.Wzrostu umiejętności technologicznych. Konwencjonalne publikowanie p roniczne jest stosunkowo proste: istnieje ustalony sposób postępowania od Puhl L- °Wan*a tekstu w edytorze Word po plik .pdf, służący udostępnianiu treści. }st . . °Wanie wzmocnione powoduje dodanie poziomu połączeń na szczycie użvtk Procesów i wymaga umiejętności efektywnego przenoszenia się przez ^ publik n Z jednych zasobów do innych, w różnych gatunkach. Natomiast z^io 0Wanie artykułu w cybergatunku wraz z zintegrowanymi danymi z badań, wpływa ^UStrac^' wideo, map interaktywnych i animacji, co jest typowe dla RIP, sr& na strukturę i wygląd publikacji i wymaga stosowania nowych technologii. 71 Marek Nahotko - Ekologia gatunków informacji Przyglądając się ewolucji elektronicznego publikowania, w tym naukowego i powstawaniu nowych gatunków informacji, można dostrzec wiele podobieństw do procesów ewolucji życia na Ziemi, wraz ze różnicowaniem jego form. Internet, w szczególności Web, stanowi nową niszę ekologiczną, wolną od wielu ograniczeń typowych dla wcześniejszych form i gatunków publikacji, związanych z drukiem. Można się co prawda zastanawiać, czy jest to analogia czy raczej kolejna metafora, w rozumieniu Lakoffa i Johnsona [10], przy pomocy których oswajamy obcy świat nowych technologii. Jednak tak czy inaczej możemy myśleć o pierwszych czasopismach elektronicznych jako podobnych cokolwiek do pierwszej ryby dwudysznej13. z wysiłkiem przemierzającej dziewiczą plażę w drodze ku kolonizacji lądów. To, co łączy gatunki informacji z gatunkami biologicznymi, to najogólniej pojmowana funkcja. Oba rodzaje gatunków mogą być traktowane jako konwencje umożliwiające przedłużenie trwania gatunku i co za tym idzie kontynuację tworzenia jednostek (organizmów, dokumentów) należących do gatunku, ale także zawierających mechanizmy modyfikacji cech gatunkowych Umożliwiają one dostosowanie do zmian środowiska: naturalnego lub informacyjnego. Genotyp jest więc rodzajem zapisu informacji o środowisku, w którym funkcjonuje gatunek biologiczny. Podobnie wiedza gatunkowa opisuje środowisko informacyjne, w którym stosowany jest gatunek informacji. Nie dziwi więc, że ich funkcjonowanie opiera się na kodach (DNA i pisma), budowanych w taki sposób, aby ze stosunkowo niewielu elementów można było budować nieskończoną ilość dowolnie długich „treści". Oba rodzaje kodów stają się zresztą ostatnio przekładalne, budowane są bowiem systemy archiwalne danych cyfrowych (np. tekstowych i graficznych) oparte o zapis DNA14 [3]. Pomimo tego, że ewolucja publikowania naukowego, szczególnie elektronicznego, przebiega nieporównanie szybciej, niż ewolucja organizmów żywych, to w publikowaniu tym powstało już oraz zniknęło i zostało zapomnianych wiele form i gatunków publikacji. Wymienić można kilka z wielu różnych form: czasopisma na mikronośnikach (mikrofisze, mikrofilmy), pełne teksty dostarczane z bibliograficznymi bazami danych, zasoby na CD-ROM, rozpowszechniane poprze# ftp, listy dyskusyjne, czasopisma w Web, używające serwisów blogowych, a nawet mechanizmu wiki. Przyglądając się powstawaniu i zanikaniu tych form, zauważam/ stopniowe ograniczanie zróżnicowania stosowanych rozwiązań, związane z rozwojeń1 standaryzacji, opartej na kolejnych doświadczeniach ewolucyjnych. 13 Podgromada ryb mięśniopłetwych, posiadających możliwość oddychania zarówno skrzelaif1' jak i powietrzem atmosferycznym przy pomocy częściowo uwstecznionych skrzeli lub za porno^1! pęcherza pławnego. 14 Jak wszystko, także zapis danych w DNA ma swoje zalety (np. trwałość liczona w setki lat, wysok1 stopień upakowania), ale też i wady (np. czas dostępu liczony w godzinach). 72 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Zjawiska te oznaczają przejście z fazy staży typowej dla przynajmniej ostatnich stu technologii druku do fazy specjacji publikowania elektronicznego. Powstają nowe gatunki informacyjne realizujące poprzednie i nowe cele komunikacyjne. Zmianie u^egają role istniejących interesariuszy w ekologii publikowania naukowego w celu °stosowania do warunków nowego środowiska. Po zakończeniu transferu wszystkich CZas°pism naukowych (a przynajmniej wszystkich ważnych) do środowiska online, c° już nastąpiło, można spodziewać się kolejnej staży, zapowiadającej następny skok technologiczny, pozwalający w pełni wykorzystać możliwości nowych technologii Przez tworzenie nowych gatunków spontanicznych. Ul. [3]. [4]. [5]. [8]. [10]. Bibliografia: ANDERSEN Jack. The concept of genre in information studies. „Annual Review of Information Science and Technology" 2008, Vol. 42, Nr 1, p. 339-367. ARGE Philip. Designing Genres for New Media: Social, Economic, and Political Contexts. [W:] CyberSociety 2.0: Revisiting CMC and Community. Red. JONES Steven. Thousand Oaks 1998, p. 69-99. BORNHOLT James [i in.]. A DNA-based archival storage system. [W:] ASPLOST6 International Conference on Architectural Support for Programming Languages and Operating Systems. Atlanta, April, 2-6.2016. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: https://www.microsoft.com/en-us/research/publication/dna-based-archival-storage-system/. [Stan z dnia: 14.07.2016]. BREURE Leen, HOOGERWERF Maarten, HORIK Rene. Xpros're: a tool for Rich Internet Publication. „Digital Humanities Quarterly" 2014, Vol. 8, Nr 2 [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.digitalhumanities. Org/dhq/vol/8/2/000169/000169.html. [Stan z dnia: 07.07.2016]. BREURE Leen, VOORBIJ Hans, HOOGERVERF Maarten. Rich Internet Publications: "show what you tell'. „Journal of Digital Information" 2011, Vol. 12, Nr 1 [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://journals.tdl.org/ jodi/article/view/1606/1738. [Stan z dnia: 07.07.2016]. DEVLIN Barry. Business unlntelligence. Insight and innovation beyond [71 analYtics and Big Data. New Jersey 2013. j* PftrWAT T _ 1 /-i ri—I ...!•!• PROW John. Genre. The new critical idiom. New York 2015. KAUFER David, CARLEY Kathleen. Communication at a distance: the r influence of print on sociocultural organization and change. Hillsdale 1993. j' lCnD7r\TTnTirnTrT 1 ... 1 . . . ^ ^ Korzeniewski Bernard. Powstanie i ewolucja życia. Rzeszów 1996. lakoff George; johnson Mark. Metafory w naszym życiu. Warszawa 1988. 73 Marek Nahotko - Ekologia gatunków informacji [11]. LATHAM Kiersten. Experiencing document. „Journal of Documentation" 2014, Vol. 70, Nr 4, p. 544-561. [12]. MAYR Ernst. Systematics and the origin of species from the viewpoint of a zoologist. New York 1942. [13]. MILLER Carolyn. Genre as social action. „Quarterly Journal of Speech" 1984, Vol. 70, p. 151-167. [14]. OSTROWSKI Michał. Kambryjska eksplozja życia: biologiczny Big Bang-[Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://apologetyka.com/ptkr/ artykuly/kambr.pdf. [Stan z dnia: 11.07.2016]. [15]. ROSENBLATT Louise. The transactional theory of reading and writing-[W:] Theoretical models and processes of reading, Ed. 4. Red. RUDELL Robert, RUDELL Martha, SINGER Harry. Newark 1994, p. 1057-1092. [16]. SARKAR Sahotra. Biological information: a skeptical look at some central dogmas of molecular biology. [W:] The Philosophy and history of molecular biology: new perspectives. Red. SARKAR Sahotra. Dordrecht 1996, p. 187-231- [17]. SCHRYER Catherine, SPOEL Philippa. Genre theory, health-care discourse, and professional identity formation. „Journal of Business and Technical Communication" 2005, Vol. 19, Nr 3, p. 249-278. [18]. SHEPHERD Michael, WATTERS Carolyn. The evolution of cybergenres-[W:] Proc. of the 31st Annual Hawaii Intern. Conference on System Sciences (HICSS'98). Los Alamitos 1998, p. 97-109. [19]. SIMPSON George. Principles of animal taxonomy. New York 1990. [20]. SPINUZZI Clay, ZACHARY, Mark. Genre ecologies: an open-system approach to understanding and constructing documentation. „ACM Journal of Computer Documentation" 2000, Vol. 24, Nr 3, p. 169-181. [21]. SWALES John. Genre analysis. English in academic and research settings-Cambridge 1990. [22], TODOROV Tzvetan. Genres in discourse. Cambridge 1990. [23]. TODOROV Tzvetan. O pochodzeniu gatunków. „Pamiętnik Literacki" 1979* Vol. 70, z. 3, s. 307-321. [24]. TRELOAR Andrew. Are hypermedia scholarly journals a new genre or a11 old genre in a new medium? VALA 2000. [Dokument elektroniczny]. Try^ dostępu: http://www.vala.org.au/vala2000/2000pdf/Treloar.PDF. [Stan z dni^' 21.05.2016], [25]. YATES Joanne, ORLIKOWSKI Wanda, OK AMURA Kazuo. Explicit ai^ implicit structuring of genre in electronic communication: reinforcement afl^ change of social interaction. „Organization Science" 1999, Vol. 10, Nr 1, p. 83-10-"1 [26]. ŻYWICZYŃSKI Przemysław, WACEWICZ Sławomir. Ewolucja język^ W stronę hipotez gesturalnych. Toruń 2015. 74 Zbigniew Meger szKoła Wyższa Im. Bogdana Jasińskiego warszawa Najbardziej obiecujące technologie xxi wieku w dziedzinie edukacji i pozyskiwania wiedzy ^ prasie, radiu i telewizji przedstawia się często nowinki ze świata nauki 1 techniki, prezentując i zazwyczaj mocno akcentując ich znaczenie. Tymczasem najczęściej asymilacja nowych wynalazków technologicznych nie jest już tak 0czywista, a w dziedzinie edukacji lub transferu informacji i wiedzy tylko niewiele novvych wynalazków może odgrywać istotne znaczenie. W tym artykule dokonano PfZeglądu tylko tych technologii XXI wieku, które mogą doprowadzić do zmiany P°strzegania procesów przekazu informacji i wiedzy, a tym samym do całkowitej 2miany modelu poznawania i edukacji. Istotne w tym zakresie są zagadnienia Ptynializacji przekazu, co wyraża się przez prawa ekologii informacji [2]. Spośród ^ ielu nowych osiągnięć wybrano 10, które współcześnie mogą być postrzegane jako najbardziej obiecujące w odniesieniu do zoptymalizowanego przekazu informacji 1 wiedzy. 1. Otwarte zasoby i biblioteki w sieci ^ otwartych zasobach możemy mówić przynajmniej od czasu powstania sieci ernet. Jednak tematem tym zaczęto interesować się dopiero w ostatnich latach, ale jes^W kontekście dostępu do prostej, internetowej informacji, która często podawana c w sposób niepoukładany, czasami wręcz chaotyczny, lecz w odniesieniu do °wej wiedzy, przygotowywanej przez kompetentne osoby lub zespoły. Otwarte Pod ^ ^ nacisk na umiejętności, które rzadko przekazywane są w tradycyjnych ?cznikach lub materiałach tekstowych, a które w nowej odsłonie wspomagane °ziiwościami audiowizualnymi współczesnych komputerów. Qp errnin „Otwarte Zasoby Edukacyjne", OZE (ang. Open Educational Resources, ^ '> Pojawił się już w roku 2002, kiedy to w Organizacji Narodów Zjednoczonych Uni^raW 0światy Nauki i Kultury wyrażono pierwszy raz dążenie do stworzenia ^ ersalnych zasobów edukacyjnych dla uczących się osób z całego świata [22]. k] 2003 roku podpisano Deklarację Berlińską (niem. Berliner Erklarung), która Pro^ Z^e^ni°wała zagadnienia otwartych zasobów i przede wszystkim wsparła 0dCesy udostępniania dzieł naukowych na bazie licencji Creative Commons [3]. teg° czasu realizowane były projekty otwartego dostępu do tekstów naukowych 75 Zbigniew Meger - Najbardziej obiecujące technologie XXI wieku w dziedzinie edukacji i pozyskiwania wiedzy i edukacyjnych, szczególnie w bibliotekach różnych typów. W roku 2007 w czasie konferencji w Południowej Afryce powstała Kapsztadzka Deklaracja Otwartej Edukacji, która wezwała władze państwowe, jak też instytucje edukacyjne, aby otwartym zasobom edukacyjnym nadać najwyższy priorytet. Skierowano też apel do nauczycieli i uczniów o aktywne wsparcie procesów otwartej edukacji oraz tworzenie i rozpowszechnianie materiałów edukacyjnych na otwartych licencjach [20]. Znaczne zainteresowanie otwartą edukacją obserwujemy w krajach rozwijających się. Przykładowo Uniwersytet Południowej Afryki (UNISA)> realizujący koncepcję otwartego nauczania zdalnego ma już ponad 300 tys-studentów, a ich liczba stale rośnie. Zasoby edukacyjne udostępniane są w takich instytucjach głównie poprzez platformy zdalnej edukacji oraz otwarte biblioteki cyfrowe. Także w Polsce realizowane są projekty, w których oprócz bibliotek cyfrowych tworzone są także otwarte repozytoria nie tylko źródeł naukowych' Znane są takie projekty jak EBIB (Elektroniczna BIBlioteka) lub Federacja Bibliotek Cyfrowych, a także repozytoria uczelni, np. UAM lub AGH [6]. 2. MOOC-i oraz otwarte środowiska edukacyjne MOOC, czyli masowy otwarty kurs online (ang. Massive Open Online Course MOOC) stanowi odmianę tradycyjnego kursu e-learningowego, który ma charaktef otwarty i przeznaczony jest teoretycznie dla nieograniczonej liczby uczestników-Zawiera on typowe dla tego typu przekazu materiały tekstowo-graficzne, a także wykłady, nagrania video i zadania do rozwiązania. Ważnym elementem są fora dyskusyjne, pozwalające na wymianę myśli, co prowadzi do tworzenia swoistej społeczności ludzi uczących się. MOOC-i pojawiły się na początku drugiej dekady XXI wieku i prowadzone były przede wszystkim w języku angielskim. Wiele z tych kursów finansują instytucji charytatywne lub bogaci sponsorzy, chociaż niektóre tworzone są też przez uznan^ uniwersytety. Szczególne znaczenie mają MOOC-i w Stanach Zjednoczonych' a w mniejszym stopniu stosowane są także w Indiach, Brazylii, w Kanadzie-Hiszpanii, Rosji, na terenie Chin, Australii i w Niemczech [5]. Polski nie ujmuje si? dotychczas w zestawieniach, ale też trend ten nie rozwinął się nad Wisłą, być moż^ z powodu braku bogatych sponsorów. Trzeba jednak zauważyć, że także w ty#1 obszarze zaobserwować można udane inicjatywy, jak choćby tłumaczone na języ^ polski kursy angielskojęzyczne. Ciekawym i wartościowym przykładem masowych otwartych kursó^ online jest Akademia Khana, tłumaczona także częściowo na język polsk1 (https://pl.khanacademy.org/). Zawiera ona darmowe filmy edukacyjne o różne' tematyce. Niektóre filmy obejmują także ćwiczenia, aby można było na bieżąc0 76 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa ^prawdzać swoje umiejętności. Filmy wykorzystywane mogą być w ramach licencji ^ reative Commons na lekcjach, wykładach i w czasie innych form kształcenia. CZe§ólnie wartościowe okazać się może zastosowanie kształcenia odwróconego *Pped learnig), w którym uczniowie lub studenci - korzystając z materiałów 'ademii Khana - przygotowują się do zajęć jeszcze przed ich realizacją [17]. Akademia Khana udostępnia materiały na różnych poziomach edukacji, choć Przeważnie kursy MOOC organizowane są na poziomie uczelni wyższej. Aktywne ^ najbardziej renomowane uczelnie na świecie, publikując niekiedy nawet w^zystkie wykłady. Organizują one także spotkania online, w których mogą brać /lai wszyscy zainteresowani, nie tylko studenci danej uczelni. W szczególnych arunkach zajęcia takie przyjmują postać edukacji kooperatywnej. 3- Edukacja kooperatywna i społecznościowa - (CSCL) Edukacja kooperatywna polega na takiej organizacji uczenia się, aby procesy P°znawcze zachodziły poprzez działania grupowe i wzajemne wspieranie się VSPó^PraCująCyCh ze sobą osób. Każda grupa otrzymuje zadanie, które zawiera yczaj nietrywialny problem do rozwiązania. Zadanie takie poddane zostaje §rupowej dyskusji, w wyniku której powstaje rozwiązanie. Możliwe jest także K j 16 ogólnego zadania na zadania cząstkowe, które później wykonywane 4 juz indywidualnie przez uczące się osoby. W wyniku takiej pracy niemal zawsze my do czynienia z ciągłą wymianą uwag i informacji, zachodzącą przez dowolne a Y komunikacyjne, najczęściej poprzez usługi sieciowe. Każdy z uczących w grupie musi wykonać swoją część zadania, która wpasuje się w całość pracy P w ej. Jeżeli ktoś nie wykonana swojej pracy, naraża całą grupę na negatywną v> co z kolei spowoduje obniżenie jego pozycji społecznej w grupie. Każdy Uczących się musi także uważać, aby pozostali członkowie grupy wykonali swoją ko * Zaiowno terminowo, jak też prawidłowo. Wobec tego istnieje ciągła, wzajemna ntr°la procesu dydaktycznego, a jednocześnie występują bodźce aktywizujące do UZlałania [14]. Pracy kooperatywnej przedstawiane są zazwyczaj frontalnie w klasie ^nP p1U^C' altematywną formą pokazania wyników może być prezentacja Pol 0WerP°int), strona internetowa lub strona Wiki. Niekiedy zadanie może inter ^ Uruck°mieniu wątku w dyskusji na forum internetowym, na rozwiązaniu przez^0^ krzyżówki, wykonaniu quizu lub na moderowaniu konwersacji . czat w ramach wyznaczonego tematu. Dostępnych jest coraz więcej metod zczegółowych rozwiązań, pozwalających na różnicowanie sposobów pracy e^' co ZaPewnia jej atrakcyjność i stanowi bodziec do działania dla wszystkich CZestników tej formy edukacji [13]. 77 Zbigniew Meger - Najbardziej obiecujące technologie XXI wieku w dziedzinie edukacji i pozyskiwania wiedzy Atrakcyjność pracy kooperatywnej zapewniają także nowoczesne środki dydaktyczne, które obejmują przede wszystkim narzędzia komputerowe, służące do łączności i wymiany poglądów pomiędzy członkami grupy kooperatywnej, jak również do wykonywania zadań lub rozwiązywania postawionych problemów. Powstaje coraz więcej możliwości w tym zakresie, które rozwijają się wraz z rozwojem technologii komputerowej. Realizacja modelu kooperatywnego uczenia się wspomaganego komputerem, określana jako model CSCL (Computer Supported Collaborative Learning) i generalnie strategia kooperacji może opierać się o portale społecznościowe. Wiele z nich - np. popularny Facebook - pozwala na umieszczanie przez nauczyciela treści dydaktycznych, które docierają do podopiecznych. W ten sam sposób można przekazywać istotne zadania grupowe, koordynować działania kooperatywne lub po prostu zlecić pracę domową. Portale społecznościowe mogą służyć także do przekazywania informacji i bardziej zorganizowanej wiedzy, na przykład w postaci prezentacji, plików tekstowych i multimedialnych. Także wiele innych sieciowych usług społecznościowych można wykorzystać do prowadzenia procesów edukacyjnych [13; 23]. Model kooperatywnego uczenia się wspomaganego komputerem (CSCL) należy do najbardziej obiecujących koncepcji prowadzenia prowadzenia procesów dydaktycznych w XXI wieku [10]. 4. Edukacja mobilna Idea edukacji mobilnej nie jest nowa, a wraz z rozwojem telefonów komórkowych-pojawiają się coraz to nowsze i bardziej spektakularne możliwości. Szczególny potencjał dla upowszechnienia się tej koncepcji ujawniły współczesne smartfony oraz tablety. Właśnie te małe, przenośne urządzenia podłączone do sieci komórkowej spowodowały, że mobilny przekaz informacji stał się możliwy nie tylko w postać głosowej, ale także wizualnej, nie wykluczając elementów multimedialnych, w tyf1 także filmów i zaawansowanych animacji. Ponadto rosnące możliwości smartfonó^ pozwalają na organizację pracy grupowej, zarówno w czasie zajęć w szkole lub & uczelni, jak też w domu i we wszystkich innych miejscach, o ile jest tam zasięg sie^1 komórkowej. Także w sytuacjach braku dostępu do Sieci możliwe jest odtwarzań^ zapisanych na smartfonie materiałów oraz ich powtarzanie, np. przy uczeniu ^ języka. Technologie edukacji mobilnej określane są często wspólnym terminef1' m-learning (mobile learning). Obejmują one nie tylko telefony komórko^' smartfony, tablety, netbooki i inne przenośne urządzenia przyłączone do sie^1 komórkowej, ale także systemy organizujące procesy uczenia się w warunka'-"'1 78 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Mobilnych. Chodzi tu przede wszystkim o platformy edukacyjne, które dostosowane ^ do pracy z urządzeniami mobilnymi, a także o inne programy dydaktyczne, v 0le dostosowane są do ekranu o niewielkich rozmiarach. Powstają niekiedy navvet kompletne systemy, które zawierają nie tylko materiały prezentacyjne, ale też Interaktywne ćwiczenia pozwalające nawet na obsługę złożonych eksperymentów. r°cić należy uwagę na formę interakcji pomiędzy uczącym się, a systemem j^auczającym lub innymi uczącymi się. Zazwyczaj nie ma tutaj możliwości użycia aWiatury bądź jest to utrudnione, dostępny jest za to ekran dotykowy, a w wielu systernach podstawę stanowi komunikacja głosowa. Model kooperatywnego uczenia się wspomaganego komputerem (CSCL) ^ależy do najbardziej obiecujących koncepcji prowadzenia prowadzenia procesów faktycznych w XXI wieku [10]. ^-learning wymaga całkowicie innego spojrzenia na procesy edukacyjne, 0re coraz rzadziej będą odbywać się w tradycyjnej klasie szkolnej lub w sali ^ykladowej. Zajęcia mogą odbywać się właściwie w dowolnym miejscu i czasie, °ciaż w tych warunkach szczególne znaczenie ma mobilizowanie uczących do pracy. Zajęcia muszą być tak organizowane, aby zapewnić aktywność Wszystkich osób. Zazwyczaj organizuje się kooperatywne projekty, mające na celu > °nanie zadanej pracy lub rozwiązanie problemu. Istotną rolę mogą tutaj odegrać Ze Portale społecznościowe [13]. 5. Tablety ^ Małe i lekkie tablety mogą w przyszłości odegrać bardzo ważną rolę zarówno r0ztradyCyjnej ^as^e szkolnej, jak też w procesach edukacji mobilnej. Generalnie °J tabletów może odbywać się w dwóch kierunkach: miniaturyzacji ze , ^ SZaniem ich mocy obliczeniowych oraz maksymalizacji do wielkości tablicy ^ nej- W tym ostatnim przypadku tablety zastąpią pewnie wkrótce tradycyjną szkolną, a także dość niewygodne w użytkowaniu tablice interaktywne. ^ etY uczniowskie będą zapewne wykorzystywane jako podręczna pamięć Przechowywania plików, w tym plików podręczników. W ten sposób nastąpi ucja w zakresie zawartości tornistra uczniowskiego, w którym zamiast podręczników będzie się nosić tylko jeden niewielkich rozmiarów Zes^68* kardzo prawdopodobne, że tablety zastąpią wkrótce także uczniowskie yty, łącznie z zeszytami ćwiczeń. Interaktywne zadania, które będzie można niż 1C^ Pomocy wykonywać okażą się bardziej atrakcyjną formą edukacji, p0i^tradycyjne ćwiczenia. Nie jest wykluczone, że wykonanie zadań przy °cy tabletów będzie mógł szybko sprawdzić nauczyciel, o ile tablety te będą 79 V Zbigniew Meger - Najbardziej obiecujące technologie XXI wieku w dziedzinie edukacji i pozyskiwania wiedzy zintegrowane z systemem szkolnym, który zapewni stałą obserwację działań uczących się osób. Już obecnie w sprzedaży są dostępne tablety edukacyjne przeznaczone dla najmłodszych dzieci z oprogramowaniem uczącym literek, słówek, a nawet podstaw matematyki. Ich możliwości można rozszerzać poprzez dodatkowe aplikacje ściągane ze sklepu internetowego. Należy oczekiwać, że wkrótce pojawią się tablety dostosowane do poziomu starszych uczniów z zaimplementowanymi programami odpowiednimi dla różnych poziomów edukacji. W szczególności oprogramowanie powinno uwzględniać potrzeby konkretnej szkoły i wymagania poszczególnych przedmiotów. Pierwsze prace w tym kierunku już zostały wykonane [15; 9], 6. Gry i grywalizacja Gry edukacyjne pojawiły się wraz z pierwszymi grami na komputery osobiste-Jednak ich wykorzystanie ciągle nie spotkało się z szerokim uznaniem. Z pewnością pokutują w społeczeństwie obawy uzależnienia od gier, co niestety obserwuje się u znacznej części młodych ludzi. Tym niemniej nowe teorie wskazują, że takie uzależnienia mają uwarunkowania biologiczne, a siłowe odciąganie od gier prowadź1 do większej frustracji i niezadowolenia. Stąd należy wskazywać młodemu pokolenia te gry i programy rozrywkowe, które niosą wartości poznawcze i wspomagają rozwój intelektualny. Dostrzega się przy tym, że stosowanie na lekcjach i w innych sytuacjach dydaktycznych gier oraz technik relaksacji przyczynia się do lepszego poznani^ przedmiotu i zapamiętania faktów [16]. Klucz do zrozumienia, dlaczego gry mogą poprawić skuteczność edukacji, leży w aktywności grających osób. Z psychologii kognitywnej wynika, że podstaW? uczenia się stanowi aktywność poznawcza. W czasie gry każdy uczestnik wykazuje szczególną aktywność i wysoki poziom koncentracji, aby pokonać przeciwnika lub zdobyć oczekiwane laury. Właśnie dlatego można na drodze do osiągnięcia sukces^1 postawić zadania, które będą celem procesu dydaktycznego. Oczywiście opracowani stosownego scenariusza, a przede wszystkim przygotowanie gry komputerowej wymaga pomysłu, czasu, a najczęściej także znacznych umiejętności komputerowych Niekiedy związane to jest nawet z wysokimi nakładami finansowymi. Jednak n^ zawsze trzeba tworzyć grę z kosztowną, zaawansowaną animacją, a do wielu sytuacj1 wykorzystać można istniejące na rynku rozwiązania, także w edukacji najmłodszy^1 dzieci [7]. Coraz częściej do celów edukacyjnych wykorzystuje się gry sieciowe. Możi^ wskazać przykłady gier w zakresie ekonomii (np. Farmersi, Finanse bez tajemni' Pierwszy milion, Wielka kasa) w których uczestnicy starają się osiągnąć jŁl^ 80 k Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa najlepszy wynik ekonomiczny własnego przedsięwzięcia. Wygrywa osoba, która w ramach danego przedsięwzięcia uzyskała najlepszy rezultat. Można wykorzystać także istniejące w Sieci systemy gier sieciowych, np. do osiągnięcia najlepszego rezultatu na giełdzie, gdzie podstawą działania będą realne wyniki giełdowe, choć j^Westowane będą tylko wirtualne pieniądze. W ten sposób kształtowane są także 0rnPetencje społeczne [18]. Stosowanie gier w procesach edukacji i transferu wiedzy nazwano §rywalizacją lub gamifikacją (z ang. gamefication). Według głównych założeń gryWalizacji podstawą stają się zadania lub wyzwania dla uczestników, które Pro\vadzą do realizacji celów dydaktycznych. Stosowane są te same mechanizmy, jak w tradycyjnych grach, np. pasek postępu, poziomy trudności, indywidualna ^ zespołowa rywalizacja, punkty, oznaki lub inne systemy nagradzania bądź ktran*a- Nie bez znaczenia jest system komunikacji pomiędzy użytkownikami, 0ry może wykorzystywać takie kanały jak forum, czat lub e-mail. Najnowsze §ry edukacyjne, uwzględniające możliwości zaawansowanej komunikacji, Wykorzystują coraz częściej przestrzeń 3D. Edukacja i przekaz informacji w świecie 3D, (Second Life) ^ Zwiększone możliwości komputerów oraz nowe technologie grafiki ^Puterowej pozwalają na rozwój nowego środowiska edukacji i transferu wiedzy. andarowym przykładem jest tutaj gra-środowisko Second Life, która już na stałe t Sa*a się do katalogu miejsc realizacji procesów dydaktycznych. W środowisku nawet uznane uniwersytety i instytucje edukacyjne budują swoje wirtualne , Pusy. Chodzi tu o budowanie nie tylko własnego wizerunku, ale także miejsca, e Prowadzone są realne procesy edukacyjne. Użytkownicy (studenci) mogą ^ szać się w takiej przestrzeni poprzez swoje symboliczne awatary, mogą wejść ^^rtualnej siedziby uczelni, a nawet wejść do sali wykładowej. Do tej samej sali ? ^ Wejść także inni studenci lub uczniowie (właściwie ich awatary), co każdy w ^Zeczywistych użytkowników może obserwować. Do sali wykładowej może ncu wejść nauczyciel (jego awatar) prowadzący przedmiot, aby poprowadzić już e<^ywiste zajęcia dydaktyczne [21]. ty rzebieg zajęć w takim środowisku często może wyglądać tak samo, jak zajęcia tradycyjnej sali wykładowej. Możliwa jest komunikacja wizualna, dźwiękowa, ty^tnicy wykładu po prostu słuchają, co powie im nauczyciel. Mogą być przy ty Prezentowane materiały obrazowe (slajdy) na specjalnie przygotowanych 4* środowisku panelach. Istnieje możliwość zadania pytania, a nauczyciel e natychmiast na nie odpowiedzieć. Jedyną różnicą jest to, że uczestnicy le§° spotkania nie muszą fizycznie być obecni w sali wykładowej, lecz przy 81 Zbigniew Meger - Najbardziej obiecujące technologie XXI wieku w dziedzinie edukacji i pozyskiwania wiedzy swoich komputerach, tabletach lub smartfonach. Do przestrzeni 3D przenosi się nie tylko zajęcia, ale także materiały prezentujące różne zagadnienia i urządzenia oraz związane z nimi działania. Przykładem mogą być tutaj zestawy laboratoryjne) które pozwalają na wykonywanie doświadczeń. W środowisku 3D dostępne są doświadczenia z zakresu mechaniki, w których można sprawdzić np. prawa Newtona. Pierwsze prace pokazują także doświadczenia w zakresie elektryczności które pozwalają na podłączania różnych urządzeń elektrycznych oraz na ich uruchamianie [12]. Wydaje się, że ten kierunek działania będzie kształtować oblicz^ przyszłej, interaktywnej prezentacji multimedialnej. Dodatkowe możliwości w tyfl1 zakresie może kształtować poszerzona rzeczywistość. 8. Poszerzona rzeczywistość i okulary Google Poszerzona (lub rozszerzona) rzeczywistość AR (ang. Augmented Reality) łączy świat rzeczywisty z obrazem generowanym komputerowo. Najczęściej do tego ce 1^ wykorzystuje się obraz z kamery, który stanowi podstawę do wyszukania w pamięć podobnego obrazu z dodatkowymi informacjami. W ten sposób na rzeczywisty obraz mogą być nałożone elementy informacyjne, które przekazywać mogą np' szczegółowe instrukcje do obrazu lub wyjaśnienia. Klasycznym przykładem może być tutaj zwiedzanie połączone z obrazami na smartfonie lub tablecie, tymi samym1' co obserwowane w naturze, uzupełnionymi o ten sam obraz, co obserwowali) w naturze i dodatkowe informacje o znajdujących się w tym miejscu obiektach' W tym wypadku do ustalenia położenia wykorzystywany jest najczęściej system GP$ oraz żyroskop. Poszerzona rzeczywistość może dotyczyć także obrazów generowany^1 komputerowo w postaci grafiki 3D, które nakładane są na obraz obserwował1) np. przy pomocy kamery tabletu. Niektóre aplikacje pozwalają także wspomaga elementy dźwiękowe. Możliwości w tym zakresie nie są jeszcze wyczerpane, a wie^ badań ciągle trzeba wykonać. Już obecnie dostrzega się potencjał zastosowania w dziedzinie medycyny, motoryzacji i lotnictwa, a także w muzeach i w marketingi W każdym przypadku chodzi tutaj o przekaz niezbędnej informacji w realny^1 sytuacjach [8]. Także zakres edukacji i transferu wiedzy staje się potencjalnym obszare11' wykorzystania AR. Dzięki poszerzonej rzeczywistości dostarczane są uczącym sl-dodatkowe informacje na temat obserwowanych obiektów. Może to w znaczą0-sposób przyspieszyć procesy edukacyjne, a przede wszystkim ułatwić działa^1'1 praktyczne w czasie bezpośredniego kontaktu z urządzeniami lub aparatu1'' badawczą. Może to mieć zastosowanie w laboratoriach fizycznych, chemicznych 1^ biologicznych. 82 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Istotnym wsparciem dla działań AR są okulary opracowane przez firmę Google n§- Google Glass). Okulary takie dodają obraz, który nakłada się na obraz naturalny. W ten sposób mogą być generowane (czasami w sposób niezauważany P.rzez otoczenie) napisy lub informacje objaśniające widziany obiekt. Mogą pojawiać Sl? także dodatkowe informacje, które przydatne będą dla osoby noszącej okulary, ^P- Przypomnienia o terminach, aktualna godzina, a także dowolne inne informacje J- Tego typu rozwiązania mogą stwarzać możliwości innego podejścia do edukacji, , tym do sposobów egzaminowania i sprawdzania wiedzy. Tymczasowo wiadomo, sprzedaż Google Glass, prowadzona testowo od roku 2013, została w ubiegłym KU wstrzymana a program związany z okularami został zakończony. Przyczyny na^k^cia programu nie są dla wielu internautów klarowne, chociaż w spekulacjach . ten temat wymienia się problem z aktywnym projektorem rzucającym obraz na 'atkówkę oka, który był dobrze widoczny i być może zbyt mocno wpływał na narząd °ku. Tymczasem pojawiły się już konkurencyjne rozwiązania, zapewniające °witą niewidoczność elementu aktywnego a okulary z zewnątrz nie różnią się tradycyjnyCh okularów optycznych. Nie trzeba wskazywać, że takie rozwiązania alają na korzystanie np. z nowoczesnych ściąg w czasie egzaminu, co każe anowić się nad sensem tradycyjnych sposobów sprawdzania wiedzy. 9. Wirtualne i zdalne laboratoria istotnym elementem przyszłej edukacji będą wirtualne lub zdalne laboratoria. Te jest 1116 Pozwalają na wykonywanie realnych doświadczeń w laboratorium. Istotą ob t0> sterowanie takimi doświadczeniami odbywa się zdalnie bez konieczności Ws^Cności w laboratorium, a obserwacja wyników zachodzi poprzez kamery lub się ?aZn^ generowane przez specjalny program komputerowy bezpośrednio łączący w '.aParaturą badawczą. Osoba wykonująca eksperyment może obserwować jego Zn i 1 na sw°im komputerze lub tablecie. Szereg przykładów tego typu można DZc w literaturze światowej [1], także w polskich publikacjach [12; 11]. takż ° Za^6t zdalnych laboratoriów należy możliwość wykonywania doświadczeń do W §°dzinach wieczornych i nocnych, co pozwala na znaczne rozszerzenie - /Pn°sci czasu pracy laboratorium i zwiększenie liczby uczniów lub studentów, Sj^ ^ ^ wykonać zadane ćwiczenie. Wadą jest niestety konieczność zapisywania studa °kreślony termin (brak możliwości wykonywania doświadczeń przez wielu dro ent°W równocześnie) oraz mimo wszystko ograniczona liczba zazwyczaj reajn stanowisk. Aby wyeliminować tego typu problemy zaproponować można e e^sPerymenty, które wykonywane są interaktywnie jedynie na ekranie 83 Zbigniew Meger - Najbardziej obiecujące technologie XXI wieku w dziedzinie edukacji i pozyskiwania wiedzy Interaktywne eksperymenty ekranowe ISE (ang. Interactive Screen Experiments) w istocie odwzorowują dokładnie prawdziwy eksperyment, a zestaw czynności koniecznych do jego przeprowadzenia musi wykonać ucząca się osoba. Jedyną różnicą jest to, że eksperyment ten wykonywany jest na ekranie komputera, a nie na realnych urządzeniach. Tego typu podejście symulacyjne przygotowuje studentów do wykonywania prawdziwych eksperymentów, a ucząc prawidłowości postępowania chroni często drogie urządzenia. ISE stosowane są także w szkołach, w których realne eksperymenty są po prostu często niedostępne. ISE mogą wykonać także uczniowie lub studenci w domu, aby poznać nowe możliwości techniki laboratoryjnej lub prezentowane w ten sposób zjawiska fizyczne, chemiczne i biologiczne. ZestaW kilkuset eksperymentów w zakresie fizyki i chemii przygotowano na Politechnice Berlińskiej [12]. 10. Przenośne urządzenia eeg do pomiaru aktywności mózgu Elektroencefalografia (EEG) pozwala na odczyt bioelektrycznych czynności mózgu poprzez rejestrację zmian potencjału elektrycznego pochodzącego oo aktywności neuronów kory mózgowej. Znana jest już ona od wielu lat, ale dopiero od niedawna dostępne są proste i tanie rejestratory EEG, w których możliwy jest odczy* niektórych fal (zazwyczaj alfa i beta), co wystarcza np. do sterowania urządzeniami ^ pomocą umysłu [4], Możliwości te okazują się niezwykle ciekawe dla młodych ludzi' którzy chętnie uczestniczą w badaniach. Potencjał elektroencefalografii wykorzystuje się także w sterowaniu niektórych gier komputerowych. Warto jednak zwróci uwagę na funkcje przenośnych urządzeń EEG, które mogą być wykorzystywane np' do sprawdzania aktywności uczniów w czasie lekcji. Jeżeli nauczyciel ma informacji 0 aktywności kory mózgowej swoich podopiecznych, może w stosownym momencik zastosować właściwe bodźce aktywizujące. Szczegółowa analiza fal mózgowych moż^ dostarczyć kolejnych informacji o procesach zachodzących w korze mózgowej, c° próbuje się już wykorzystać w działaniach edukacyjnych. Badania w tym zakres^' dopiero się zaczynają, ale w tej dziedzinie nie są wykluczone spektakularn1-' osiągnięcia, które pozwolą zdecydowanie poprawić możliwości w zakresie uczeni11 się i transferu wiedzy. 11. Konieczność nowej organizacji procesów poznawczych 1 transferu wiedzy - wnioski z prezentacji nowych technolog*1 Prezentowane technologie przedstawiają przede wszystkim nowe rozwiązali'1 techniczne, które mogą zmienić współczesne postrzeganie procesów transfer1' Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Wiedzy i kształtowania umiejętności. Przedstawione tu przykłady stanowią tylko wycinek, z wielu nowych technologii, które mogą wyraźnie wpłynąć na przyszły kształt nowoczesnej edukacji. Na bazie takich nowoczesnych technologii lnformacyjno-komunikacyjnych powinny teraz powstawać nowe rozwiązania technologii kształcenia, które usprawniają procesy transferu informacji Miedzy, a także działania w zakresie organizacji wiedzy i indywidualizowanego s osowania. Wielość rozwiązań wskazuje, że na zagadnienia prawidłowej 0rganizacji procesów poznawczych należy zwrócić szczególną uwagę. Wydaje się, Znaczną rolę może tutaj odegrać psychologia konstruktywistyczna [10]. trzeba też mieć na względzie, że nowe technologie stwarzają możliwości Q^e^aZu bardzo dużej ilości informacji i wiedzy, co znacznie przekracza możliwości ^ l0ru i przetwarzania ich w umyśle człowieka. Stąd należy zwrócić uwagę zagadnienia ekologii informacji, w tym na formę oraz ilość informacji, która °^e być przekazana w wyznaczonym czasie. W obliczu pojawiania się nowych n°logii uczenia się i transferu wiedzy zagadnienia ekologii informacji nabierają CZególnego znaczenia. Bibliografia: AZAD Abul K. M., AUER Michael E., HARWARD V. Judson. Internet Accessible Remote Laboratories. Scalable E-Learning Tools for Engineering [2] an°^ ^c*ence Disciplines. Hershey 2011. [3] Wiesław. Ekologia informacji. Kraków 2014. Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities. Open Access. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: [4] ^ttPS;//openaccess.mpg.de/Berlin-Declaration [Stan z dnia: 11.12.2016]. CEGIELSKA Alicja, Olszewski Mariusz. Nieinwazyjny interfejs mózg-komputer do zastosowań technicznych. „Pomiary Automatyka Robotyka" j 2015, Nr 3 (19), s. 5-14. CHRISTENSEN Gayle, STEINMETZ Andrew, ALCORN Brandów, ^OODS Deirdre. The MOOC Phenomenon: Who Takes Massive Open ^ftline Courses and Why? 2013 [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: https://papers ssrn corni/soi3/papers cfrn?at>stract_id=2350964 [Q fStan z dnia: 11.12.2016]. GRÓDECKA Karolina, MARKOVIC Jan, KUSIAK Jan. Open AGH - otwarte [7] Zas°by edukacyjne w praktyce. „E-mentor" 2012, Nr 3 (45), s. 57-63. KACZMARZYK Małgorzata. Gry edukacyjne w kształceniu najmłodszych Jako integracja treści polonistycznych, arystycznych i matematycznych. "Edukacja i Dialog" 2014, Nr 9-10 (264-265), s. 75-77. 85 Zbigniew Meger - Najbardziej obiecujące technologie XXI wieku w dziedzinie edukacji i pozyskiwania wiedzy [8]. KĘSY Marek. Poszerzona rzeczywistość w praktyce inżynierskiej oraz kształceniu technicznym. „Edukacja - Technika - Informatyka" 2016, 2 (16)> s. 233-239. [9]. LORENS Roman. E-podręcznik w ramach projektu Cyfrowa szkoła-„E-mentor" 2013, Nr 4 (51), s.39-43. [10]. MEGER Zbigniew. Kooperatywne uczenie się w warunkach e-learningu-„E-mentor" 2005, Nr 5 (12), 19-22. [11]. MEGER Zbigniew. E-learning: high tech, czy high teach? Interaktywne eksperymenty ekranowe. [W:] KRÓLIKOWSKI Tomasz, SUSŁOW Walery> BAŁASZ Błażej. Nowe technologie w kształceniu na odległość. II Konferencja Naukowa. Materiały konferencyjne Koszalin-Osieki, 5-7.10.2006. Koszalin 2006, s. 225-232. [12]. MEGER Zbigniew. Interactive Screen Experiments in Collaborative Environment. 5th International Conference on Technology in Teaching Learning in Higher Education, NLU-WSB. Nowy Sącz 2007, s. 57-61. [13]. MEGER Zbigniew. Nowe narzędzia edukacyjne w sieciach społecznościowycb; VIII konferencja „Rozwój e-edukacji w ekonomicznym szkolnictwie wyższym 11 listopada 2011. 2011. CD-ROM. [14]. MEGER Zbigniew. Kooperatywna edukacja zdalna w kształceni11 przyrodniczym. Lublin 2013. [15]. MEGER Zbigniew, PLEBAŃSKA Marlena. E-podręcznik - oczekiwani^ możliwości, nowe koncepcje. [W:] E-edukacja w praktyce - wyzwania i barier^ Pod redakcją naukową Marcina DĄBROWSKIEGO i Marii ZAJĄC. Warszaw^ 2014, s. 77-88. [16]. MILEWSKI Piotr. Gry i rzeczywistość rozszerzona. „Geografia w Szkole 2014, Nr 2 (344), s. 32-34. [17]. O'FLAHERTY }., PHILLIPS C. The use of flipped classrooms in highe' education: A scoping review. The Internet and Higher Education 2015, 2^ p. 85-95. [18]. SŁOMCZYŃSKI Maciej, CHOCHA Aleksandra. Gra kooperacyjna, ja^ metoda kształtowania kompetencji społecznych. „Kwartalnik Pedagogiczny 2012, Nr 2 (224), s. 127-143. [19]. TANG Jeff. Beggining Google Glass Development. Apress 2014. [20]. The Cape Town Open Education Declaration. 2007 [Dokument elektroniczni' Tryb dostępu: http://www.capetowndeclaration.org/read-the-declarati011 [Stan z dnia: 11.12.2016]. [21]. TOPOL Paweł. Środowisko akademickie w Second Life - grupy, kuf5, i programy akademickie. „E-mentor" 2013, Nr 3 (50), s. 44-51. 86 V ____Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa_ ,Z t22j. WILEY David, BLISS T.J., MCEVEN Mary. Open Educational Resources: )' A Review of the Literature. [W:], SPECTOR J.M., MERRILL M.D., ELEN J., BISHOP M., Handbook of Research on Educational Communications and Technology. Forth edition. New York, Heidelberg, Dordrecht, London 2014, s. 771-780. . ZROBEK Janusz, R ATALEWSK A Magdalena Wykorzystywanie narzędzi Web 2.0 w procesie edukacji - na przykładzie nauk o zarządzaniu. „Nierówności ie Społeczne a Wzrost Gospodarczy" 2013, Z. 32, s. 577-589. Y' in & id h- >> iu ia> ry nb ie" W >y)' oi1 rsf 87 Krystyna Michniewicz-Wanik Uniwersytet Wrocławski Wrocław Nowelizacja ustawy o prawie autorskim, którą. każdy (bibliotekarz) znać powinien W 2015 roku uchwalono dwie nowelizacje ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. W pierwszej, zwanej „małą nowelizacją"15 wdrożono do polskieg0 porządku prawnego dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/77/UE (z dnia 27 września 2011 r.) w sprawie czasu ochrony prawa autorskiego i niektórych praw pokrewnych16. Najważniejsze przepisy małej nowelizacji dotyczą wydłużeni3 z 50 do 70 lat, czasu ochrony praw pokrewnych prawu autorskiemu (artystycznych wykonań, fonogramów i ich producentów). Wydłużenie okresu ochrony zapewnić artystom wykonawcom przez całe życie czerpanie korzyści z działalność1 artystycznej prowadzonej w latach młodości. Druga tzw. „duża nowelizacja"17, zaimplementowała trzy dyrektywy unijne' Dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/28/UE z 25 październik^ 2012 roku18 w sprawie niektórych dozwolonych sposobów korzystania z utworów' osieroconych; Dyrektywę 2001/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dn^ 22 maja 2001 r. w sprawie harmonizacji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym; Dyrektywę 2006/115/W^ Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r. w sprawie prawa najrfl11 i użyczenia oraz niektórych praw pokrewnych prawu autorskiemu w zakres^ własności intelektualnej19. Duża nowelizacja zawiera szereg uregulowań istotnych z punktu widzenia bibliotekarzy, dlatego w trakcie konsultacji do projektu ustaWf zgłosiły swoje uwagi organizacje bibliotekarskie20. Większość przepisów dużej nowelizacji weszło w życie 20 listopada 2015 rok1-1' Regulacje dotyczące udostępniania zasobów znajdujących się w instytucjach 15 Ustawa z dnia 15 maja 2015 r. o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz-z 2015 poz.994). Tzw. mała nowelizacja weszła w życie 1 sierpnia 2015 r. 16 Dz.Urz.UEL 265 z 11.10.2011, s. 1. 17 Ustawa z dnia 11 września 2015 r. o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych orjZ ustawy o grach hazardowych (Dz. U. z 2015 r„ poz. 1639). Tekst jednolity z dnia 29 kwietnia 2O1 roku ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. z 2016 r., poz. 666). 18 Dz. U.UEL 299 z 27.10.2012, s. 5. 19 Dz. Urz. UE z 2006 L 376 s. 28. 20 Wśród nich SBP, EBIB, Konferencja Dyrektorów Akademickich Szkół Polskich i Poznańska Funda1--1' Bibliotek Naukowych. 88 ^____Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa_ kultury oraz w domenie publicznej, zaczęły obowiązywać od stycznia 2016 r. Celem Ustawodawcy było ułatwienie legalnego dostępu do twórczości bez zgody podmiotu uprawnionego, jednakże z poszanowaniem zasad prawa autorskiego. Przedmiotem laiań legislacyjnych objęto utwory należące do tzw. domeny publicznej. Zmiany ^'ynikające z dużej nowelizacji ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych ^°tyczą w szczególności: dozwolonego użytku informacyjnego, zezwalającego na rozpowszechnianie artykułów dotyczącej aktualnej problematyki i aktualnych informacji (art. 25 ^ ust. 1 lit. b ustawy); art. 26' ustawy pozwala każdemu21 na korzystanie z przemówień publicznych, rriow wygłoszonych na publicznych rozprawach, fragmentów publicznych Wystąpień, wykładów oraz kazań, w granicach uzasadnionych celem ^formacji22; uprawnienia do zamieszczania w celach dydaktycznych i naukowych rozpowszechnionych drobnych utworów lub fragmentów większych utworów w Podręcznikach, wypisach i antologiach (w takich przypadkach twórcy będzie # Przysługiwało wynagrodzenie, zgodnie z art. 271)23; rozszerzenia podmiotów uprawnionych do korzystania z utworów w ramach % dozwolonego użytku tzw. edukacyjnego (art. 28); rozszerzenia zakresu prawa cytatu (art. 29), poprzez możliwość cytowania % utvvorów plastycznych oraz fotograficznych w całości24; ^prowadzenia możliwości cytowania chronionych utworów w parodii, pastiszu b tworzeniu karykatury, w zakresie uzasadnionym prawami tych gatunków twórczości; usunięcia art. 30 ustawy o prawie autorskim, który zezwalał ośrodkom informacji ' ^°kumentacji, na sporządzanie i rozpowszechnianie własnych opracowań umentacyjnych oraz pojedynczych egzemplarzy fragmentów opublikowanych 0 czasu wprowadzenia zmian, ten rodzaj dozwolonego użytku dotyczył wyłącznie podmiotów 22 P^sjcmalnych, zajmujących się tworzeniem i dystrybucją informacji. 23 p n zabronione jest publikowanie zbiorów tego rodzaju utworów. 0 upływy miesiąca od dnia wygaśnięcia uprawnienia do nadania - nagrania efemeryczne powinny Usuni?te ~ chyba, że za ich zachowaniem przemawia wyjątkowy dokumentalny charakter, do 1 nac^Uvca zechce utrwalać utwory w celu ich zwielokrotniania i wprowadzania egzemplarzy 24 p °^rotu> konieczne będzie uzyskanie zezwolenia uprawnionych osób. (zal' ° C^atu odnosi si? zarówno do utworów literackich jak też plastycznych i fotograficznych ' lczanych wcześniej do drobnych utworów, co rodziło wątpliwości o możliwość cytowania ich całości). Po nowelizacji wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki drob SZeChni°nydl utworów oraz rozPowszechnione utwory plastyczne, utwory fotograficzne lub ne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym celami cytatu, takimi jak wyjaśnianie, polemika, a krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawami gatunku twórczości (art. 2919 ustawy). 89 Krystyna Michniewicz-Wanik - Nowelizacja ustawy o prawie autorskim, którą każdy (bibliotekarz) znać powinien utworów, jeżeli nie wykraczają one poza jeden arkusz wydawniczy25; • uregulowania zasady dozwolonego użytku w zakresie publicznego wykonywani3 utworów w trakcie ceremonii religijnych oraz oficjalnych uroczystości organizowanych przez władze publiczne (art. 31 ustawy)26; • uregulowania zasad wypłaty wynagrodzenia dla twórców za użyczani egzemplarzy utworów przez biblioteki publiczne (public lending right); • korzystania z utworów osieroconych oraz korzystania z utworów niedostępny^ w obrocie handlowym, znajdujących się w zbiorach instytucji takich jak archiwa; instytucje oświatowe, biblioteki, muzea, instytucje kultury; • korzystania z utworów w celu reklamy publicznie dostępnej wystawy \^° publicznej sprzedaży utworów, w zakresie uzasadnionym promocją tej wystaw/ lub sprzedaży, z wyłączeniem innego handlowego wykorzystania (art. 333 ust. * ustawy)27. Wprowadzone zmiany dotyczą poszerzenia dozwolonego użytku28 o tz^' użytek edukacyjny. Na potrzeby dydaktyczne lub w celu badań naukowych „instytucjom oświatowym",29 przysługuje prawo do bezpłatnego i bezlicencyjneg0 wykorzystania rozpowszechnionych utworów (filmów, książek czy artykułów prasowych) w oryginale i w tłumaczeniu oraz zwielokrotniania drobnych utworów 25 Przepis ten służył wymienionym podmiotom do tworzenia (obecnie niepopularnych) analogowy1'1 przeglądów prasy. Jednak niektóre biblioteki przez jego wadliwą interpretację, zabraniały kserował11'1 udostępnianych materiałów ponad 1 arkusz wydawniczy. 26 Art. 3123 ust. 1 zezwala na korzystanie z utworów podczas ceremonii religijnych oraz oficjalny^ uroczystości organizowanych przez władze publiczne, jeżeli nie łączy się z tym osiąganie pośredni lub bezpośrednio korzyści majątkowej. Ust. 2. ustawy „Wolno nieodpłatnie publicznie wykony-lub odtwarzać przy pomocy urządzeń lub nośników znajdujących się w tym samym miejscu c° publiczność rozpowszechnione utwory podczas imprez szkolnych oraz akademickich, jeżeli nie \^\ się z tym osiąganie pośrednio lub bezpośrednio korzyści majątkowej i artyści wykonawcy oraz os<^ odtwarzające utwory nie otrzymują wynagrodzenia". 27 Korzystanie, o którym mowa w ust. 1, dotyczy wystaw w muzeach, galeriach, salach wystawo wyL oraz korzystanie z utworów w ogłoszeniach, katalogach i innych materiałach rozpowszechniany dla promocji wystawy lub sprzedaży. Dotyczy także promocji publicznych wystaw oraz sprzed^* za pośrednictwem Internetu. Możliwa jest promocja w Internecie także nie udostępniony wcześniej publicznie utworów. 28 Dozwolony użytek (ang. fair use) - to ograniczenie monopolu właściciela praw autorskich polegaj'5 , na ustawowym zezwoleniu (tzw. licencja ustawowa) na korzystanie bez zgody autora, z |l rozpowszechnionego utworu, pod określonymi warunkami (np. „uznanie autorstwa", „niekomercyjny cel" wykorzystania utworu). Zob. https://pl.wikipedia.org/wiki/Dozwolony_użytt 29 M. in. przedszkolom, szkołom (państwowym i prywatnym, młodzieżowym domom kult11' ■ uczelniom czy jednostkom naukowym takim jak instytuty badawcze, instytuty naukowe Pols^ , Akademii Nauk, muzea (jeśli prowadzą studia doktoranckie, podyplomowe lub prezentują i*1"1 formy kształcenia). 90 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa ub fragmentów większych utworów w procesie nauczania30. Odnośnie imprez Szk°lnych i akademickich, zezwolono na publiczne odtwarzanie utworów czy śd ^oświetlanie tekstów piosenek podczas trwania uroczystości. dozwolony użytek edukacyjny, umożliwia korzystanie z tzw. e-learningu przez 1ie lristytucje edukacyjne, które mogą organizować kursy on-line i zwielokrotniać ^ateriały, pod warunkiem, że uczestnicy nie będą anonimowi (podlegać będą ch entyfikacji np. poprzez login lub e-mail). ya> Ustawa wprowadziła wynagrodzenia dla autorów za wypożyczanie ich utworów frZez biblioteki publiczne (art. 28 ust. 4-7). Uzasadnieniem takiej regulacji jest ub c Wynagrodzenia twórcy, gdy czytelnicy książkę wypożyczą z biblioteki arniast ją nabyć drogą kupna. Prawo to nie dotyczy wypożyczeń w bibliotekach ■ * ^ nych i akademickich oraz Bibliotece Narodowej. Public lending right nie Za^niU^e f°no8ram°w' wideogramów, e-booków. Wynagrodzenie nie przysługuje i .,Uzyczenie egzemplarza utworu w celu korzystania z niego wyłącznie na terenie ch' 1 lioteki publicznej. 'v° 7 fasady dotyczące ustalenia wysokości oraz wypłaty wynagrodzenia ó* public lending right, zawarto w art. 35'-352 ustawy o prawie autorskim. , otrzymywania wynagrodzenia za wypożyczenia biblioteczne uprawnieni są: 0rcy utworów wyrażonych słowem powstałych i opublikowanych w formie utty 0VVane^ w J?zyku polskim, tłumacze utworów na język polski, współtwórca ? 01 u> którego wkład jest utworem plastycznym lub fotograficznym i razem yCli ^arstwą słowną tworzą zamkniętą całość, np. komiks. 11113 e Wysokość wynagrodzenia ustala się. proporcjonalnie do liczby użyczeń ivcb z t mP'arzy utworów danego autora (tłumacza, wydawcy). Wynagrodzenie Ipi" Uiu public lending right jest ograniczone kwotą minimalną i maksymalną. 4ić>na8rodzenie to nie przysługuje, gdy w odniesieniu do wszystkich utworów Vz) Prz°LZ°n^Ck Przez danego autora (tłumacza, wydawcę), jego wysokość nie z r°czy jednej dwusetnej przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia, włącznie role z zysku w sektorze przedsiębiorstw, za ostatni kwartał poprzedniego (C2 a^endarzowego, ogłaszanego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego ja# 1 ° złotYch). Maksymalna wysokość sumy wynagrodzenia za użyczanie iyCH utworów danego autora (tłumacza, wydawcy) wynosi pięciokrotność c? ,. ^nego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw w ciągu roku ij^ y 1 °k- 20 tys. złotych31. i 30 Jed—-- c e<"na^ P° upływie miesiąca od dnia wygaśnięcia uprawnienia do nadania - nagrania efemeryczne ^ P^vinny zostać usunięte. ^nagrodzenie jest wypłacane niezależnie od wynagrodzenia podstawowego, jakie przysługuje & )lcy za przeniesienie majątkowych praw autorskich (np. na wydawcę książki). Z całkowitej kwoty i11 . grodzenia 75% przypadnie twórcy, 25% wydawcy. Wynagrodzenie tłumaczy ma stanowić 30% ^nagrodzenia twórców. 91 Krystyna Michniewicz-Wanik - Nowelizacja ustawy o prawie autorskim, którą każdy (bibliotekarz) znać powinien Wypłata wynagrodzeń z tytułu public lending right należy do organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi32 wyłanianej co pięć lat w drodze konkursu organizowanego przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodoweg0 (art. 353 ust. 3 ustawy). Stowarzyszenie Autorów i Wydawców Copyright Polska-jest obecnie uprawnione do dokonywania w latach 2016-2020 podziału i wypłaty wynagrodzeń za użyczanie przez biblioteki publiczne egzemplarzy utworó^ wyrażonych słowem. Środki na wypłaty pochodzą z dofinansowania Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z Funduszu Promocji Kultury (zasilaneg0 przez opodatkowanie gier losowych)33. Do uzyskania wynagrodzenia, o który#1 mowa w art. 28 ust. 5, konieczne jest złożenie przez twórców (grafików, tłumacz/' wydawców) pisemnego oświadczenia do organizacji zbiorowego zarządzani prawami autorskimi. Po nowelizacji dozwolone jest korzystanie z utworów osieroconych34 (art. 35 ustawy o prawie autorskim) przez archiwa, instytucje oświatowe i instytucje kultur)' w celach takich jak zachowanie, odnawianie i udostępnianie w celach kulturalny^'1 i edukacyjnych. Wymienione instytucje mogą digitalizować te utwory i udostępnia*-na życzenie, w Internecie, lub na podstawie umowy licencyjnej zawartej z OZ^' Nowela ułatwia korzystanie z utworów osieroconych, jednak ogranicza eksploatację do zwielokrotniania35. Korzystanie z utworów osieroconych, znajdujących się w zbiorach wymieniony^1 instytucji jest możliwe, gdy nie zostali ustaleni uprawnieni, którym przysługi autorskie prawa majątkowe do tych utworów, pomimo przeprowadzenia staranny^1 poszukiwań (art. 355 ust. 1); Utwory (opublikowane drukiem, audiowizualne utwory do nich włączone oraz fonogramy), mogą być uznane za osierocone, jeż^1 uprawnieni do tych utworów nie są znani i nie zostali ustaleni lub odnalezień1 32 Organizacje zbiorowego zarządzania to stowarzyszenia zrzeszające twórców, wykonavvc<^' producentów, których statutowym zadaniem jest zbiorowe zarządzanie i ochrona powierzonymi praw autorskich oraz pokrewnych. Polega ona na udzielaniu zgody na korzystanie z utwor0|* (za pośrednictwem licencji), pobieraniu wynagrodzeń od korzystających z utworów oraz podzia i wypłacie uprawnionym zainkasowanych środków pieniężnych. Organizacje zbiorowego zarządza'1'* mogą brać udział w procesach cywilnych i karnych dotyczących naruszenia praw autorskich pokrewnych. Zgodnie z art. 105 ust. 1 prawa autorskiego, stowarzyszenia te posiadają legitymuj procesową. W Polsce funkcjonuje 12 organizacji zbiorowego zarządzania: KOPIPOL, RE PRO P'-SAiW Copyright Polska, SAWP, SFP, STL, STOART, ZAiKS, ZASP, ZPAF, ZPAP, ZPAV. 33 Fundusz Promocji Kultury, (którego dotyczą przepisy zawarte w ustawie o grach hazardowy^' przejmuje fundusze ze zlikwidowanego (z końcem 2015 roku) Funduszu Promocji Twórczości. ■ 34 Dzieła osierocone to utwory, które są objęte prawami autorskimi, lecz nie ustalono, kto tymi prawa1'1 dysponuje. Autorzy utworów nie są znani i brak informacji o osobach posiadających majątki prawa autorskie do utworu (niezbędne w celu uzyskania zgody na eksploatację). Dzieła osieroć0'1, (m. in. książki lub ich części, czasopisma, plakaty oraz utwory muzyczne i filmy) znajdują s' w zbiorach bibliotek, archiwów i innych instytucji kultury. 35 Możliwe jest pobieranie opłat na pokrycie kosztów digitalizacji (wykorzystanie niekomercyjne). 92 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa P°rrtimo przeprowadzenia sformalizowanych i udokumentowanych (starannych) P°szukiwań36. Zapis poszukiwań, mających w niektórych przypadkach zasięg Międzynarodowy, musi być archiwizowany. Odpowiedzialne w tym zakresie są lristytucje, które chcą eksploatować utwór osierocony. Przepisy przewidują przywracanie ochrony względem utworów uznanych osierocone na żądanie uprawnionego (np. autora), który sam się ujawni, nalezienie autora lub jego spadkobierców, spowoduje wygaśnięcie osierocenia, ® formalnie nastąpi w momencie wykreślenia utworu z bazy danych OHIM Alicante przez podmiot który wprowadził do niej utwór. Brak podmiotu, który ^ Pisał utwór osierocony do bazy danych lub jego następców prawnych, oznaczać ^ Zie konieczność wystąpienia o wygaśnięcie osierocenia do Ministra KiDN, , 0ry może wydać decyzję administracyjną. Za okres osierocenia przysługiwać Zle rekompensata. Brak odpowiedzi ze strony podmiotu „wpisującego" lub jego ast?Pców, będzie oznaczać milczące wygaśnięcie osierocenia na jego ryzyko, co Znacza także brak rekompensaty za okres „osierocenia". Nowelizacją objęto również korzystanie przez archiwa, uczelnie, jednostki Kowe oraz instytucje oświaty i kultury, z utworów niedostępnych w obrocie anie wybranym (czyli poprzez Internet). 93 Krystyna Michniewicz-Wanik - Nowelizacja ustawy o prawie autorskim, którą każdy (bibliotekarz) znać powinien lub hobbistycznej. Wykazy utworów niedostępnych w handlu będą jawne"'-Przepisy przewidują również procedurę wyłączania przez uprawnionych, utworów korzystających z ustawowego przywileju out-of-commerce41. Duża nowelizacja prawa autorskiego, pomimo niewątpliwie wielu pozytywnych rozwiązań, zawiera szereg wątpliwości interpretacyjnych, które mogą sprawia1-" problemy w praktyce jej stosowania. Niejasny jest art. 29 ust. 2 ustawy o prawi6 autorskim, zgodnie z którym wolno będzie korzystać z utworu włączoneg0 w sposób niezamierzony do innego materiału, o ile nie ma on znaczenia dla teg° materiału42. Problem może stanowić interpretacja art. 31 ust. 1, zezwalającego korzystanie z utworów podczas ceremonii religijnych oraz oficjalnych uroczystość organizowanych przez władze publiczne, jeżeli nie łączy się z tym osiągani pośrednio lub bezpośrednio korzyści majątkowej. Brak w ustawie definicj1 „oficjalnych uroczystości" organizowanych przez władze państwowe moż* spowodować niejasność, jeżeli podczas uroczystości organizowanych przez władz1' publiczne, zorganizowana zostanie impreza rozrywkowa, nie mająca charakter^ oficjalnego i bez związku z konkretną uroczystością państwową. W takiej sytuacj1 korzystanie z utworów w ramach dozwolonego użytku z art. 31 ust. 1 może nie byc możliwe. Nowela ułatwia korzystanie w interesie publicznym z utworów osierocony^ (art. 355), jednak ogranicza ich eksploatację wyłącznie do zwielokrotniani (digitalizowania), czego nie narzucała dyrektywa unijna. Polska mogła umożliw^ prawo do każdego publicznego odtworzenia utworów osieroconych, z któreg11 nie skorzystała. W wyniku tego zaniechania ustawodawcy, jednostki publiczni 40 Art. 3511 ust. 1 ustawy ustanawia powstanie wykazu utworów niedostępnych w obrocie handlów)"1' w systemie teleinformatycznym, zwanego „wykazem utworów". Wykaz prowadzi minister właści^ do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. Wykaz utworów jest powszechnie dostęp"-w Biuletynie Informacji Publicznej na stronie podmiotowej ministra właściwego do spraw kult1"', i ochrony dziedzictwa narodowego. Wpisu do wykazu utworów dokonuje się na wniosek organiza^' zbiorowego zarządzania, o której mowa w art. 3510 ust. 2. 41 Organizację zbiorowego zarządzania, uważa się za upoważnioną do zarządzania prawa"1 uprawnionych, którzy jej takiego upoważnienia nie udzielili, jeżeli utwór został wpisany do wyka?' utworów niedostępnych w obrocie handlowym, a uprawnieni w ciągu 90 dni od dnia ujawni^"1' wpisu nie zgłosili tej organizacji pisemnego sprzeciwu wobec zarządzania przez nią ich prawa111' Uprawnieni, którzy nie zgłosili sprzeciwu, mogą po upływie terminu określonego w tym przepis zrzec się w odniesieniu do określonych utworów, pośrednictwa organizacji zbiorowego zarządza'1'1, składając jej pisemne oświadczenie o ustaniu upoważnienia, z trzymiesięcznym wypowiedzeń^ ze skutkiem na koniec roku kalendarzowego. Organizacja ta niezwłocznie zawiadamia piseif'1', o takim oświadczeniu ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodoW1'-oraz podmioty, z którymi zawarła umowy obejmujące takie utwory. 42 Oznacza to, że będzie można włączać utwory nie tylko do innych samoistnych dzieł o charakte'; twórczym, ale również do „materiałów" nie mających charakteru twórczego. 94 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa a^iofonii i telewizji nie będą mogły w praktyce nadawać utworów osieroconych lub reemitować. ^ Zmiany prawa autorskiego chociaż znaczące, nie są jeszcze ostateczne. ^ dniu 13 lipca 2011 r. Komisja Europejska opublikowała dokument wzywający 2° debaty na temat wyzwań jakie stoją przed Wspólnym Rynkiem w związku Rozpowszechnianiem treści audiowizualnych w Internecie w Unii Europejskiej • "Zielona Księga" w sprawie dystrybucji utworów audiowizualnych w Internecie i Europejskiej: możliwości i wyzwania związane z jednolitym rynkiem ytr°Wym Kqm (2011) 42z i ^ ramach Strategii Jednolitego Rynku Cyfrowego Komisja Europejska I !lkowała dnia 9 grudnia 2015 roku Komunikat jako plan działań na najbliższy ^ W r^S ^an P°wyższy obejmuje: Zwiększenie dostępu do treści w całej UE; Wyjątki i1 ^ ledzinie praw autorskich w innowacyjnym i integracyjnym społeczeństwie; e ^ orzenie uczciwszej konkurencji; Walka z piractwem. Komisja opublikowała c t lez projekt rozporządzenia, które ma na celu umożliwienia obywatelom UE II ^0^ns§ranicznego dostępu do wykupionych internetowych treści (COM (2015) j| ^ ^nal). W związku z opublikowanymi planami działań Komisji Europejskiej, ^ czasie rnożna spodziewać się kolejnych zmian w przepisach prawa ^ Bibliografia: xC \ ^ i [2]'. k A pTA JanUSZ> MARKIEWICZ Ryszard, Prawo autorskie. Warszawa 2016. te) ARWALA Damian, Nowe prawo autorskie: utwory osierocone - problem nadal ^rozwiązany, Gazeta Prawna.pl [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: ^ P:^serwisy.gazetaprawna.pl/prawo-autorskie/artykuly/916331,nowe-prawo- [3j ^utorskie-utwory-osierocone.html [Stan z dnia: 07.01.2016] uff ^^CZYŁO-CHLABICZ, Joanna, Prawo własności intelektualnej. acjt ^ Warszawa 2015. ^ stawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz. Red. FERENC- [jj MYDEŁKO Ewa. Warszawa 2016. #' s awa o prawie autorskim i prawach pokrewnych; tekst jednolity z dnia 29 kwietnia 2016 (Dz. U. z 2016 r., poz. 666). i# y te^ 95 Katarzyna Bartosiak Kamil Banaszewski Uniwersytet Zielonogórski Zielona Góra Czy humaniści potrafią zlokalizować, wybrać i posłużyć się informacją naukową? Wyniki badań pilotażowych Dzisiejsze czasy cechuje szybki rozwój technologii informacyjnych-komputeryzacja społeczeństwa, niemal nieograniczony dostęp do informacji' ale także jej ogromny przyrost, a nawet nadmiarowość. Zdecydowana większość ludzkich działań przeniesiona może zostać w świat wirtualny - od rozrywk1 i komunikacji począwszy, na pracy i nauce kończąc. Człowiek współczesny doczek^ się wręcz miana Homo reticuli (człowiek w Sieci), jego życie realne przeplata si? bowiem z cyfrowym. Owo uwikłanie w środowisko Internetu i hiperinformatyzacj3 życia stwarza ogromne możliwości, ale i niesie ze sobą wiele zagrożeń, jak choćby szok informacyjny czy przeciążenie informacją. Ważna zatem staje się kwestii zbilansowanej edukacji informacyjnej, w której - obok umiejętności związany^1 z obsługą nowoczesnych urządzeń elektronicznych, czy zdolności surfowania po Internecie - punktem nacisku jest wyczulenie na odnalezienie informal1 rzetelnej, wiarygodnej, prawdziwej a także etyczne i poprawne jej wykorzystani^ Takie podejście, u podstaw którego leży ideał ekologii informacji, ma tym więksi znaczenie, jeśli idzie o informację naukową. Ten typ informacji wydaje się byc zaś celem poszukiwań odbiorców usług bibliotek naukowych. Dbałość zatei11 o biegłość informacyjną użytkowników bibliotek uniwersyteckich staje się kwesta priorytetową. Czy studenci kierunków humanistycznych mogą pochwalić s1^ wysokim poziomem kompetencji informacyjnych? Jak oceniają własne umiejętność w tym zakresie? Próbą odpowiedzi na te pytania było przeprowadzone prze? autorów badanie pilotażowe, które objęło studentów Wydziału Humanistycznej Uniwersytetu Zielonogórskiego. Autorzy skupili się na analizie wybrany^1 obszarów, związanych z Information Literacy, których dotyczyło badan1^ lokalizowanie i pozyskiwanie informacji, porządkowanie i wybór informacji or^ ich przetwarzanie. Informacja - poszukiwana, umieszczana w Internecie, udostępnia^' gromadzona, przetwarzana, ujawniana, „wyciekająca", wiarygodna, chroniort11' wykorzystywana - określana jest w dzisiejszych czasach „najcenniejszym toward1 na rynku". Społeczeństwo współczesne (ponowoczesne), przekroczywszy stadia'11 96 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa lr,tensy\vnego rozwoju przemysłowego, weszło w „erę informacji", w której wiedza, ane> newsy, komunikaty i zawiadomienia wszelkiej maści oraz prędkość ich ferowania i rozpowszechniania stały się największym dobrem, najdroższą walutą, Jednocześnie też źródłem największej władzy i wpływu. W społeczeństwie nowego j^Pu, zwanym społeczeństwem informacyjnym43, oczywistą staje się zasada, w myśl 0rej >,niematerialna informacja ma większą wartość niż dobra materialne" [31, ' I „choć nie wiemy, czy społeczeństwo informacyjne już istnieje, czy dopiero P°Wstaje" [20, s. 253], większość państw współczesnego świata uznaje ten imperatyw . Jeden z najważniejszych planów i strategii rozwojowych na najbliższe lata. Jako, że formacja w świecie szybkiego rozwoju nowoczesnych technologii ściśle wiąże się 0rriputeryzacją, opanowaniem znajomości działania nowych cyfrowych urządzeń . Urtliejętnością poruszania się w środowisku wirtualnym, urzędy statystyczne Powołane w tym celu komisje państw Unii Europejskiej rokrocznie dokonują Polarów związanych z postępami w zakresie cyfryzacji krajów44. 2e Definiując społeczeństwo informacyjne, Kazimierz Krajewski podkreśla, Jest ono społeczeństwem „zarówno szerokiego dostępu do informacji, jak ^ 1 etycznej partycypacji w systemach informacyjnych, czyli w tak zwanej sieci "')• Sama informacja i dostęp do niej stanowią czynniki samookreślania się inf a sP°^ecze^s^wa" [24, s- 50]. To, jak dalece wpływa na ludzi i określa ich owa (sł rmatyzacja> widać w dbałości o własne profile na portalach społecznościowych pe^nne nie ma cię na Facebooku, to nie istniejesz"), przestrzeganiu netykiety, j °nalizowaniu aplikacji używanych na smartfonach, czy w innych sposobach y^'idualnego korzystania z Internetu. Obecnie większość działań człowieka da Przenieść w sferę wirtualną, a realne życie przeplata się z istnieniem cyfrowym 2arówno pojedynczych osób, instytucji, jak i firm komercyjnych. Komunikacja Gr°Zrywka , praca i nauka mają swe przedłużenie w cyberświecie, a wyszukiwarka ten^6 Prawd°P°dobnie pierwszym miejscem, gdzie szukamy wiadomości na itd ^ WsPółczesnych wydarzeń, kultury, zdrowia, sztuki, mody, pogody, plotek, ro2 ^sPółczesny człowiek coraz pełniej korzysta z nowych technologicznych jest 1^Zai^' wYraża się i funkcjonuje w świecie wirtualnym, a jego cyfrowa obecność [26 IStotnym „dalszym ciągiem" tej realnej. Constanze Kurz i Frank Rieger (czł S ^ określenie człowieka naszych czasów proponują termin Homo reticuli owiek w Sieci) i ogłaszają jego panowanie jako nowego gatunku ludzkiego. raz z wejściem w społeczeństwo informacyjne i świat wirtualny stoimy ,'eriT|in zaproponowany w 1963 roku przez Tadeo Umesao, spopularyzowany przez Kenichi Koyamę 44 raz pierwszy zastosowany do badań przez Yuji Marudę. an'a takie przeprowadzane są również w Polsce. Według najnowszych wyników zawartych raPorcie GUS „Społeczeństwo informacyjne w liczbach 2015", Polska pod względem informatyzacji społeczeństwa zajmuje obecnie 23 miejsce wśród 28 państw członkowskich UE, wciąż należąc do k' uPy krajów o niskim poziomie cyfryzacji. [Por. 38, s. 5-7]. 97 Katarzyna Bartosiak, Kamil Banaszewski - Czy humaniści potrafię zlokalizować, wybrać i posłużyć się informację naukowę? Wyniki badań pilotażowych w obliczu niesamowitych i nieporównywalnych z niczym dotychczas możliwości) ale jednocześnie narażeni jesteśmy na szereg niebezpieczeństw45. Constanze KurZ i Frank Rieger, demaskując (nota bene, przynoszące fortunę) nieetyczne praktyk1 sieciowych gigantów, jak wyłudzanie i handel danymi osobowymi, agresywni reklama, czy inwigilacja, podkreślają znaczenie ochrony informacji na nasz tema* w Sieci. Zapowiadając zaś epokę „końca prywatności", Martin Enserink i Gilbert Chin obwieszczają: „prywatność taka, jak ją pojmowaliśmy dotąd, kończy się, a dopiero zaczynamy pojmować konsekwencje" [14, s. 491]. Przytoczeni autorzy nie są jedynymi, którzy zwracają uwagę na niebezpieczeństwa, jakie niesie ^ sobą nadmierna cyberpartycypacja, ale przede wszystkim ludzkie wygodnictwo-bezmyślność, pośpiech, niedojrzałość, pragnienie bycia nowoczesnym, pokusi większej wydajności, ciekawość, podatność na perswazję i brak świadomości efektami naszych poczynań w Internecie. Kwestia prywatności i bezpieczeństwa w Sieci łączy się także ze zjawiskafl1' nowego rodzaju agresji: cybermobbingiem, cyberstalkingiem, groomingien1' phishingiem, hackerstwem, trollowaniem, piractwem sieciowym, dl spamowaniem. Obietnica „wolności słowa", braku cenzury i anonimowości, jaM daje Internet, ośmiela, stwarzając niebezpieczeństwo nadużyć. Odpowiedzialno^ w odniesieniu do tego, co „wrzuca się w Sieć" (i co w niej na zawsze pozostanie)' powinna iść w parze ze świadomością, że w obliczu nowych mediów człowiek staj^ się nie tylko ich użytkownikiem i odbiorcą, ale również producentem i twórcą ' postawa ta dotyczy w równej mierze osób dorosłych, jak i dzieci. Z oczywisty^1 względów najmłodsi (niekontrolowani przez rodziców) użytkownicy informal1 w sposób szczególny narażeni są na pokusę bezmyślnego publikowania treś^1' 45 „Niepostrzeżenie przekroczyliśmy próg skomputeryzowanego społeczeństwa. Nasze życie, chce'11, tego czy nie, jest zapisywane w bitach i bajtach. Do telefonowania, pisania i czytania używa'11 urządzeń cyfrowych. Muzykę, której słuchamy, i nasze zdjęcia przechowujemy na dysku tward}"11 Większość docierających do nas informacji pochodzi z Internetu, nasz telefon komórkowy zdradzić, gdzie właśnie jesteśmy, a przyjaciele z Facebooka & Co na bieżąco śledzą to, co dzieje 51 w naszym życiu. Każda nasza aktywność zawodowa, nieważne, czym się zajmujemy, także zosta^ ślad w wirtualnym świecie. Bez pomocy komputera nawet nie ścina się już drzew, nie piecze chleba, ^ kieruje autobusem. Cyfrowa rzeczywistość przenika wszystkie prawie obszary życia, więc groma-się w niej coraz więcej danych, a te mogą być scalane, analizowane, filtrowane i przetwarzane. Il°\ cyfrowo utrwalonych wypowiedzi odnoszących się do różnych sfer życia rośnie wykładniczo i pr°L' ten nie ma końca" [26, s. 11]. 98 --------------Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa 31 e także natknięcia się na treści nieodpowiednie, czy wprost niebezpieczne46. 0rzystanie z mediów cyfrowych stało się stylem życia i funkcjonowania ^odych ludzi" [32, s. 14], którzy - jako przedstawiciele „pokolenia C"47 i coraz Cz?ściej zapowiadanego „pokolenia Alfa"48 - już od najmłodszych lat otoczeni są J^°Woczesnymi urządzeniami informacyjno-komunikacyjnymi, potrafią z nich °rzystać i z łatwością odnajdują się w środowisku sieciowym. Pomysł sprawowania r'a^ nimi pieczy w tym zakresie przez rodziców, wychowawców, czy nauczycieli utrudnia fakt, że zazwyczaj tych starszych cechuje niższa biegłość w posługiwaniu nowymi technologiami [Por. 6, s. 363-377], czy niekiedy wręcz analfabetyzm °rmacyjny, co prowadzić może raczej do ich wykluczenia cyfrowego niż bycia so^ewodnikami po świecie świadomego korzystania z możliwości, jakie niesie ze ^ społeczeństwo sieciowe. u^v^nalizując wpływ nowych mediów na życie człowieka, Manfred Spitzer zwraca ^ na niebezpieczeństwa, jakie pośrednio wywołuje i wzmaga uwikłanie . Sieć i nałogowe korzystanie z nowoczesnych urządzeń: obok wzrostu nieuwagi s/°ztargnienia, wymienia on nadwagę, utratę empatii, ogłupienie, bezsenność, otn°ść, depresję i otępienie. Bezpośrednim zagrożeniem są według niego 2e cyberchoroby, które uznaje on za swoiste dla nowoczesnego świata choroby cyb c^ne [35, s. 21]; wymienić wśród nich można cyberstres, cyberlęk, erchondrię, nomofobię (lęk przed rozłąką ze smartfonem, „szwajcarskim 'a'< słusznie zauważa Grażyna Penkowska, „duża liczba zamieszczonych w sieci materiałów wątpliwej jakości, niedostosowanych do wieku odbiorców, czasem szkodliwych i niebezpiecznych, wywołuje 2aniepokojenie i sprzeciw nie tylko w środowisku naukowym, ale także: rodziców, pedagogów czy w końcu służb odpowiedzialnych za ład i porządek. Niekontrolowana przestrzeń Internetu »dla Vvszystkich i na wszystko« otwiera go także na bezprawne działania: terrorystów, pedofili, dilerów narkotyków czy grup przestępczych, stąd w sieci, bardziej niż w realnym życiu społecznym, odbiorca odgrywa ważną rolę kontrolną dla prezentowanych treści. Odpowiedzialność zarówno twórcy, jak i odbiorcy to kluczowe cechy użytkowników sieci w erze cyfrowej, bo do chwili obecnej llle Opracowano skutecznych mechanizmów ochronnych przed niewłaściwym rozumieniem, oznacza »bezpieczeństwo i jakość umieszczanych materiałów« w kontekście »wolności ich 47 Palikowania w sieci«" [32, s. 13]. o °'en*e C (nazywane niekiedy pokoleniem Z) to nazwa określająca osoby urodzone w latach ^ -2010. Litera C w nazwie generacji pochodzi od takich słów, jak: „connected (podłączony Sleci), communicating (komunikujący się), content - centric (nastawiony na zawartość), °mputerized (skomputeryzowany), community - oriented (nastawiony społecznościowo), always Ing (stale klikający), change (zmiana). Większość z tych określeń nawiązuje do stosunku p yc" °sób do komputerów. Młodzież z pokolenia C toczy równolegle życie realne i wirtualne, w ' ^cz°na do urządzeń mobilnych pozostaje online 24 godziny na dobę przez siedem dni tre>^°^n*U Generacja C nie tylko szuka w sieci informacji, ale przede wszystkim tworzy własne Ki Co ^est aktywna na portalach społecznościowych, angażuje się w dyskusje, powołuje do życia 48 T°81" [45; 30, s. 375], "Pokolenie Alfa" wprowadził socjolog Mark McCrindle na określenie osób urodzonych po r- Generacja ta „oznacza nową fazę w ewolucji człowieka" [22, s. 48], 99 Katarzyna Bartosiak, Kamil Banaszewski - Czy humaniści potrafię zlokalizować, wybrać i posłużyć się informacją naukową? Wyniki badań pilotażowych scyzorykiem czasów informatyzacji"), FOMO (lęk przed tym, że coś nas ominie, od ang. fear of missing out), czy różnego rodzaju cybernałogi49. Swoistej klasyfikacji podejmuje się także Sławomir Kania, zaliczając do cyberuzależnień uzależnienie od Internetu, telefonu komórkowego, portali społecznościowych, gier multimedialnych, cyberseksu: „cechą wspólną dla wszystkich wymienionych cyberuzależnień jest dostęp do sieci, do nieograniczonego kontrolą społeczną środowiska, które stało się częścią obszaru rozwojowego współczesnej młodzieży i dzieci" [23, s. 268]50. Waldemar Furmanek, analizując zagrożenia, jakie wiążą się z hiperinformatyzacją życia, nieograniczonym dostępem i niesamowity^ przyrostem ilości danych, akcentuje psychologiczne skutki szoku informacyjnego; będącego efektem nadmiarowości informacji: „nadmiar danych oraz wielki tempo ich przekazu - w zestawieniu z ograniczeniami poznawczymi człowieka wynikającymizwłaściwościfunkcjonalnychuwagiipamięci-stwarzasubiektywne poczucie dezorientacji, chaosu, bezradności, a nawet zagrożenia. Całość doznań bywa określana jako stres informacyjny, stanowiący jedną z odmian stresu poznawczego" [17, s. 27]. Szum informacyjny, będący „nierównowagą między ilością dostarczanej informacji a możliwością jej przetworzenia przez człowieka [19, s. 151], powstaje nie tylko na skutek nadmiarowości danych, ale i ich „niskiej jakości, chaotyczności, niespójności, fragmentaryczności, nieaktualności ora? braku szerszego kontekstu (zakotwiczenia)" [42], zaś mgła informacyjna to efek* „ogromnej ilości rozdrobnionej i rozrzuconej, a co najgorsze, nieustrukturyzowan^J informacji" [42; 39, s. 125], Smog informacyjny, będący „nadmiarem liczby źródeł informacji, połączonym z wysoce problematyczną wartością wiadomość1 zawartych w znacznej części tych źródeł" [40, s.7], stanowi kolejny probierń 49 Autor nakreśla problem niezwykle sugestywnie: „gdy nie mamy do dyspozycji nowocześni technologii, czujemy się jak leżący na grzbiecie bezradny żuk wymachujący nadaremno odnóża^1' Zapodziana gdzieś, zgubiona albo nawet skradziona komórka przyprawia nas o palpitacje, wywoM' strach i stres. »Prędzej odetnę sobie rękę, niż zrezygnuję z mojej komórki« - takie deklara^J' najgłębszego przywiązania do nowych technologii składają nieustannie przede wszystkim mfo^' ludzie. Ponad trzy czwarte z nich przyznaje: »gdy akurat nic się nie dzieje, biorę do ręki telefon"' Wszystko to są znane objawy uzależnienia (...), którego rozpowszechnienie w kilku krajach te$ świata osiągnęło już niepokojące rozmiary" [35, s. 23], (Spitzer ma tu na myśli Chiny oraz Ko$ Południową). ^ 50 Cybernałogi, w przeciwieństwie do uzależnień od substancji, określa się jako uzależnienia 0 zachowań. „Cyberuzależnienia są stosunkowo nowymi uzależnieniami behawioralnymi, które obeC1'1 nie mają swojej reprezentacji w międzynarodowej klasyfikacji chorób (ICD-10)344. Ich barctó'' znany odpowiednik, czyli uzależnienie od substancji psychoaktywnych, doczekał się w literatu^ przedmiotu licznych opracowań oraz wypracowania wielu metod leczenia oraz przeciwdziałania 'L powstawaniu. Jednakże pomimo wielu wspólnych mianowników między uzależnieniami cyfroW)"' a alkoholizmem, czy narkomanią istnieje na tyle dużo różnic, że zastosowanie już opracowań)"-sposobów oddziaływań może okazać się nieskuteczne" [23, s. 265]. 100 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa_ i'nflSZ^Cy na<^miar informacji, paraliżujący dzisiaj rozwój i wykorzystanie technik rrnatycznych, Jest produktem ubocznym upowszechnienia i rozproszenia r. Ces°w wytwarzania, gromadzenia, przetwarzania i przesyłania informacji" wj, s. 8-9]. Przerost informacji, ich szybki przepływ i przymus coraz prędszego ich tarzania skutkuje także przeładowaniem informacyjnym, które wpływa ^ Ywnie na racjonalne zachowanie człowieka, jego działanie, zdolności ^^lunikacyjne, umiejętność przewidywania i podejmowania decyzji, prowadzić Ze do zaburzeń równowagi psychicznej. Alvin Toffler, który po raz pierwszy r- użył pojęcia przeładowania informacyjnego, mówił o tym, iż „nie rozumiejąc ncjalnego wpływu przeciążenia informacją, gwałtownie w skali masowej yspieszamy tempo zmian w społeczeństwie. Zmuszamy ludzi (...), by dokonywali Yy nowych wyborów wśród stale mnożących się alternatyw. Innymi słowy, tern a§amY> aby całe społeczeństwo przetwarzało informacje w znacznie szybszym Ple' aniżeli było to konieczne w społeczeństwie podlegającym powolniejszym sję v^Tllanorn" [41, s. 346]. Toffler ostrzegał, że przeładowanie informacyjne stanie ch Przyszłości poważnym problemem, dziś prognozuje się, że będzie ono miało ka'^a^er Permanentny51. Współczesne społeczeństwo informacyjne, w którym Spoj ^ ma dostęp do informacji za pośrednictwem Internetu, oscyluje w kierunku PozwCZenStWa w^edzy, czyli społeczeństwa, którego obywatele posiadają wiedzę, t Wa'aJ4cą na odpowiednie wykorzystanie uzyskanej informacji, a „kluczem do i t 0rrnacji dzisiejszego społeczeństwa do społeczeństwa wiedzy jest edukacja, '"^kacja przez cale życie" [10], ludzk °rmatyzacja życia' iak 1 iei wPływ (tak pozytywny, jak i negatywny) na lak 16 Zc^row^e' samopoczucie i wykształcenie, są zjawiskiem ogólnoświatowym. pędPlsZe Spitzer, „dziś wszystkie społeczeństwa i kultury dotknięte są cyfryzacją, zrnj ^ Z szy^^ością, jakiej nigdy wcześniej nie nabrała żadna globalna kulturowa i pQ^a.' rzeczy więc wygrają ci, którzy się we właściwym momencie opamiętają rozty aZn^e Potraktują ryzyko i działania niepożądane" [35, s. 343-344]. Autor odr aZa ^ka propozycji, jak ustrzec się przed niebezpieczeństwami cyfryzacji; ».moUCa^C Zakazy> uświadamianie i wiarę w samodzielne opamiętanie się, pisze: 1) k emy też pokazywać alternatywę - wyraźnie wskazać, że można inaczej: i , Ca^°dobowej dostępności, 2) bez tysiąca »znajomych«, których nie znamy \( wiadomości docierają do nas tylko wtedy, kiedy chce tego komputer; 51 R- — dal '3 ewicz pisze: „tak więc postęp teleinformatyki będzie nieuchronnie następował t - C-' ( '° więcej, jesteśmy wszyscy - czy tego chcemy, czy nie chcemy - uwikłani w tę rewolucję sn J0 °rmatyczn^ i jedyne, co możemy (i powinniśmy!) zrobić, to tak przygotować siebie, czenstwo oraz (zwłaszcza!) kształcącą się obecnie młodzież, by maksymalnie wykorzystać dobre y zachodzących przemian i w maksymalnym stopniu zabezpieczyć się przed ich negatywnymi Sekwencjami" [40, s. 3], 101 Katarzyna Bartosiak, Kamil Banaszewski - Czy humaniści potrafię zlokalizować, wybrać i posłużyć się informację naukowę? Wyniki badań pilotażowych 3) bez bycia kontrolowanym przez urządzenie, które wiele potrafi i które dzień i noc dyktuje nam, co powinniśmy robić, oraz inwigiluje nas lepiej, niż kiedykolwiek była w stanie zrobić to wschodnioniemiecka Stasi" [35, s. 342-343]. Podobny racjonalizm i swoisty „detoks informacyjny" jest podstawą propozycji Wiesława Babika, w myśl której należy dbać o infosferę i chronić ją „tak, jak chronimy nasze środowisko przyrodnicze" [2, s. 23]. Tak rozumiana ekologia informacji"2 zwraca uwagę na nadmiarowość często niechcianych, nieprawdziwych danych, prowadzącą do przeciążenia informacyjnego i wskazuje na istotne zagrożenia infosfery, jakie wiążą się z rozwojem technologii informacyjno-komunikacyjnych-„Ochrona środowiska informacyjnego jest więc wyzwaniem do stałej kontroli jakości informacji (audytu informacyjnego), walki z »zanieczyszczeniami« informacji, zapobiegania ich powstawaniu oraz fundamentalnych zmian w ocenie wartości informacji. Sprowadza się to do stałej poprawy i usprawniania funkcjonowania człowieka w środowisku informacyjnym" [1, s. 115]. Kolejne antidotum na „infozalew" i inne niebezpieczeństwa charakterystyczni dla ery informacji stanowić może dbałość o kulturę informacyjną, traktowani jako kultura procesu informacyjnego. Dotyczy więc ona w równym stopni1-1 gromadzenia, tworzenia, przechowywania, jak i rozpowszechniania informacji' Kultura informacyjna cechować powinna z jednej strony człowieka (personalis kultura informacyjna), z drugiej - całe społeczeństwo (społeczna kultur3 informacyjna)53, ma bowiem „kluczowe znaczenie dla zarządzania informacji społeczną, ponieważ oddziałuje na psychiczne, emocjonalne, intelektualni wolicjonalne, aksjologiczne, etyczne i kreatywne obszary w strukturze osobowości-nadaje zachowaniom informacyjnym pewne modele i algorytmy i stymuluj^ społeczną i informacyjną aktywność" [28, s. 156]. Troskę o tak pojmowaną kultuit informacyjną widzieć można w wysiłkach, zmierzających do wzbogacania jej treś^1 i poziomu. Według Bogdana Stefanowicza owa dbałość wyraża się w stosowaniu si£ do kilku imperatywów: systemowego kształtowania świadomości roli i znaczeń^ infokultury w społeczeństwie, dążności do wiernego odzwierciedlania poprzez nfó rzeczywistości (troska o poprawne odczytanie treści i o język przekazu), rozwijani wiedzy o informacji oraz kształtowanie kultury informacyjnej już od wczesnych 1^ szkolnych człowieka [37, s. 97-99]. Jeszcze innym sposobem radzenia sobie w świecie nowych technologii, Internet1' i natłoku informacji sieciowej jest rozwijanie edukacji informacyjnej, której cele111 52 Termin ekologia informacji definiowany jest przez A. L. Eryomina jako „dyscyplina wiedzy któ^ zadaniem jest odkrywanie praw rządzących przepływem informacji w biosystemach, włączi1'1 z człowiekiem, społeczeństwem, ich wpływem na zdrowie psychiczne, fizyczne i społeczne ludzi rozwijanie odpowiednich metodologii mających na celu kształtowanie środowiska informacyjnej [cyt. za: 2, s. 23], 53 Więcej na temat osobistej i społecznej kultury informacyjnej [patrz: 28, s. 156-157]. 102 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Jest wykształcenie świadomego odbiorcy informacji. Jest nią osoba, której zależy na lr>formacji wiarygodnej, prawdziwej, która jest krytyczna co do treści napotykanych ^ Internecie i która potrafi dokonać selekcji informacji potrzebnych, prawdziwych, rZetelnych, i wyłuszczyć je spośród wszystkich, jakie odnajduje. Jak słusznie zauważa 'an Fazlagić, informacyjny nadmiar jest nie tylko wyzwaniem dla programów j^Uczania, ale i wymusza istnienie takich kursów edukacyjnych, które kształcić umiejętności związane m. in. z odróżnianiem informacji rozrywkowej wartościowej, samodzielnym tworzeniem informacji wartościowych, °rganizowaniem informacji, filtrowaniem informacji za pomocą nowoczesnych Ur2ądzeń elektronicznych, czy szybkiego czytania ze zrozumieniem [15]. Innymi k°Wy, ważnym elementem dzisiejszej edukacji powinno być zatem kształcenie 0rtlpetencji informacyjnych. Owa biegłość informacyjna uznana być powinna 2a czwartą umiejętność podstawową, która współcześnie „jest równie ważna jak Ul^iejętność czytania, pisania czy znajomość arytmetyki, żyjemy wszak w świecie, najważniejsza jest informacja" [36, s. 10]. Kompetencje informacyjne nie są wprost równoważne ze zdolnościami cyfrowymi, medialnymi, obsługi komputera, ^Mązują bowiem do informacji jako treści, stąd mają charakter generyczny: są °§ólne i uniwersalne; choć nie są związane z żadną określoną dziedziną wiedzy, j^tfzebują ich przedstawiciele wszystkich dyscyplin naukowych, stanowią one Ze konieczny komponent innych zdolności, „bez nich nie da się sprawnie uczyć, j^tywnie prowadzić badań, przygotowywać materiałów do zajęć, etc." [11, slajd Kształcenie Information Literacy doczekało się już wielu modeli. Bardzo t>ibl wyPracowaniem standardów zajmują się międzynarodowe organizacje z loteczne54, zaś samo nauczanie infobiegłości uznawane jest za jeden Podstawowych celów i zadań edukacyjnych bibliotek wszystkich typów55, ob SZcze§ólności bibliotek akademickich. Pracownicy książnic akademickich, . Cujący z użytkownikami, dla których duże znaczenie ma trafna, rzetelna rYgodna informacja, zwłaszcza informacja naukowa, powinni zatem mieć na Ze konieczność obserwacji zachowań informacyjnych czytelników, badanie ich ormacyjnych potrzeb, ocenianie luk kompetencyjnych, analizę ich samooceny inf kompetencji, czy wreszcie planowanie i prowadzenie szkoleń umiejętności ormacyjnych. Punktu widzenia powyższych rozważań, interesująca - w dobie Nacjonalizmu, nieprzebranych ilości danych i ogromu dostępnych materiałów 54 ? -- Ss j^stavvienia takich standardów dokonała Ewa J. Kurkowska, [25, s. 86-96]. pisze J. Lau, „bibliotekarze pracujący we wszystkich typach placówek powinni stawiać sobie za en z głównych celów pomoc użytkownikom chcącym pogłębiać swoje kompetencje informacyjne" [27> s. 6], 103 Katarzyna Bartosiak, Kamil Banaszewski - Czy humaniści potrafię zlokalizować, wybrać i posłużyć się informację naukowę? Wyniki badań pilotażowych ___, z danej dziedziny - wydaje się tradycyjna postawa humanisty (siedzącego przy biurku i pochylonego nad książką): uznać ją można za anachroniczną, a nawet nieefektywną. Czy współczesny humanista jest „dzieckiem swoich czasów" i potrafi korzystać z dobrodziejstwa nowoczesnych technologii i ogromu informacji' dostępnego „na jedno kliknięcie"? Czy boryka się z problemem przeciążeni informacyjnego i sprawia mu trudność zlokalizowanie wiarygodnych danych? Cii potrafi przedstawić wyniki swojej pracy w nowoczesnej formie, dbając o zachowani zasad etycznych i z poszanowaniem praw autorskich? Czy może jest raczej na baki^ ze wszystkim, co istnieje „elektronicznie" i wzbrania się przed każdą możliwości wykorzystania środowiska cyfrowego do poszukiwań, prezentacji i prowadzeń^ własnych badań? Jak technologia i rozwój Internetu zmieniły jego zachowani badawcze? Czy potrzebuje - bardziej niż biolog czy fizyk - bibliotecznego kurs11 kompetencji informacyjnych? Technologia i informatyzacja wkroczyły w świat humanistyki, narzucając j^ przedstawicielom zarówno nowe metody i narzędzia pracy, jak i nowe przedmiot) badań. Symptomatyczne jest zatem powstanie i rozwój nurtu humanistyki cyfrowej' będącej „połączeniem refleksji humanistycznej z nowymi narzędziami cyfrowym1' które wykorzystać można do przetwarzania, wizualizowania, prezentowani i popularyzowania wyników badań naukowych" [33, s. 7]. Nową i zdawać się może' niepowstrzymaną perspektywę badawczą w humanistyce wyznacza zwrot cyfrowy' który „zbliża nauki humanistyczne i nowe technologie, znosząc do pewnego stopn1'1 podział na nauki ścisłe i humanistyczne w duchu idei trzeciej kultury" [7, s. 5^' Współczesny przedstawiciel nauk humanistycznych nie stroni od zaprzężen1'1 nowych technologii do swojej pracy, jednak „humanistą cyfrowym jest nie tyl^' badacz używający cyfrowych narzędzi, to także tradycyjny humanista, któren11' po prostu zmienił się przedmiot badań. Społeczeństwo się usieciowiło, powstać sztuka nowych mediów (...). Rolą humanisty jest teraz szukanie heurystyk i metat0' określających współczesną rzeczywistość" [16]. Zachowania, potrzeby i kompetencje informacyjne przedstawicieli na11 ] humanistycznych poddawane były badaniom, prowadzonym przez różne - tak2 \ biblioteczne - organizacje na całym świecie. Wiele wyników potwierdza fakt, że ty111 co odróżnia przedstawicieli nauk humanistycznych od badaczy innych dyscyplin' •v s ich narzędzia pracy, a więc teksty, materiały źródłowe, a istotę pracy humanist^ stanowi, na co zwracają uwagę Stephen E. Wiberley i William G. Jones, analiza tekst^ Autorzy prezentują podstawowe wzory zachowań informacyjnych humanist^ jako bardzo tradycyjne - praca z książką, bibliografiami, nieformalna komunikat z kolegami, traktowanie bibliotekarzy jako źródeł informacji. Autorzy odnotoW^ że humaniści wolą pracować samodzielnie, a komputer nie zmienił ich metod pr^ [44, s. 638-645]. Z takim stereotypem, a także poglądem, jakoby humaniści 104 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa technologii informacyjnych, polemizuje Andy Barrett, który zwraca uwagę ^a dokonującą się zmianę pokoleniową [5, s. 324-331]. Elaine G. Toms i Heather • O Brien proponują nawet, aby humanistów, którzy wcześnie zaadoptowali [43 n°^°^e komputerowe do własnych badań, określać mianem e-humanistów ' s- 102-130], Na wzrastającą rolę źródeł elektronicznych w pracy humanistów 0cił uwagę Xuemei Ge. Jego badanie pokazało, że humaniści (zwłaszcza ^ osi pracownicy nauki) chętnie sięgają po źródła elektroniczne. Porównywał ^ także ich aktywności wyszukiwawcze z modelem zachowań informacyjnych ,1Sa' Zauważając, że humanistów i nauki społeczne cechuje, oprócz tradycyjnej s ^ także: „przygotowanie i planowanie" i „zarządzanie informacją" [18, g^^~455]. Jeszcze inną specyfikę informacyjną humanistów odnotowują Manuel E. Baro, George O. Onyenania i Oni Osaheni. Okazuje się, że t>ibr wykorzystywanym źródłem informacji ciągle jest dla humanistów s lQteka i archiwum, dopiero za tymi źródłami uplasował się Internet [3, Dużą rolę biblioteki dla badań humanistycznych potwierdzają także biblra ^aruckson-Arbib * Jenny Bronstein; twierdzą oni, że humaniści postrzegają t|o lotekę „jako swoje »laboratorium«, miejsce, które zapewnia nie tylko dostęp ^la ^Hików i raportów pracy innych, ale które jest także punktem wyjściowym 2e ,Ce^ów badawczych i dydaktycznych" [4, s. 2273]. Autorzy zauważają również, Jedną z podstawowych strategii wyszukiwania informacji jest dla humanistów . & ądanie regałów bibliotecznych, które może przynieść nieoczekiwane wyniki s -y P°wiedzi, a także pozwolić przez przypadek znaleźć ciekawe materiały [4, "" '• Bardzo interesujące badania przeprowadzili również Lotta Haglund i Per S°n' Według nich, choć humaniści ciągle o wiele częściej odwiedzają bibliotekę sta/1111* Stuc^enci> technologia informacyjna zmieniła ich przyzwyczajenia. Google r(^ . Sl? podstawowym narzędziem wyszukiwawczym (choć badani rozumieją narzędziem a np. bazami danych), studenci stali się też Sję u-le^' saiTii to określają, leniwi jako użytkownicy informacji. Przyzwyczaili pr Wa<^ informacji „dostępnej na klik". Ich wyszukiwania są często chaotyczne, brakj ZOne nietodą prób i błędów, bez zaplanowanej strategii, co skutkuje ern wyników56, pomimo tego stwierdzono, że studenci unikają kontaktu ytuację owego chaosu może tłumaczyć odkrycie dokonane przez autorów tekstu Information Seeking urnanities Scholars. Analizując rodzaje terminów, jakich używają humaniści w poszukiwaniu inf ny 'm dokumentów, zauważyli oni, że problemy wyszukiwawcze podczas wyszukiwania bad maC^ t'rastycznie wzrastały, gdy z bardzo precyzyjnego zapytania, jak np. nazwisko autora, Tri i"' ^Uman^c' musieli wyszukiwać po terminach z danej dyscypliny czy pojęciach [9, s. 218-229], nosci w sformułowaniu jednoznacznie brzmiących zapytań wyszukiwawczych są, jak zauważa sf na ■V''erzecka> typowe dla humanistów, bowiem nawet te tematy, które wydawały się łatwe do na riTlu^0Wania, okazywały się ciężko przekładalne na jednoznaczne frazy wyszukiwawcze budowane użytek wyszukiwania w bazach danych [29, s. 82-95], 105 Katarzyna Bartosiak, Kamil Banaszewski - Czy humaniści potrafię zlokalizować, wybrać i posłużyć się informacją naukową? Wyniki badań pilotażowych __ z bibliotekarzem w celu uzyskania pomocy [21, s. 52-59]. John W. East potwierdza ten brak zaufania humanistów wobec infopomocy ze strony bibliotekarzy, jednak jego badania pokazują, że przedstawiciele humanistyki o wiele bardziej niz „ścisłowcy" zainteresowani są szkoleniami z zakresu biegłości informacyjnej-J. W. East proponuje, by kursy takie prowadzić w oparciu o zmierzone kompetencja najlepiej radzących sobie przedstawicieli humanistyki, przedstawia także sylabu5 przydatny w komponowaniu tego typu nauczania [13, s. 140-141]57. Jak twierdź Marianne Ryan i Judith M. Nixon, szukanie, gromadzenie materiału, a przed-wszystkim czytanie, to wciąż dla humanistów główna część ich pracy, i choć obecni większość tych procesów ma miejsce przed monitorem to humaniści nie czytają ju? tekstów w całości, a popularne stały się dla nich okołoczytelnicze aktywności, ja^ przeglądanie i skanowanie materiałów, by wyłuskać ważne paragrafy, bibliotek1 pozostały dla nich ważnym miejscem, gdzie mają dostęp do książek i czasopism1' miejscem, gdzie „prowadzą wykopaliska w poszukiwaniu złota, którym publikowane słowo. Czytają, by pisać, a pisanie skutkuje jeszcze większą ilości czytania" [34, s. 233]. Badanie przeprowadzone w Bibliotece Uniwersytetu Zielonogórskiej w kwietniu 2016 roku objęło studentów Wydziału Humanistycznego: polonisto^ filozofów i historyków. Miało ono na celu zmierzenie samooceny kompeten^'1 informacyjnych wybranych użytkowników, poznanie ich infozachowa11 i zapotrzebowania na kursy i szkolenia Information Literacy, jakie zaproponować Biblioteka UZ. Badaniu poddano wyłącznie studentów (studied licencjackich, magisterskich i doktoranckich), świadomie zrezygnował111 z dystrybucji ankiety wśród pozostałych pracowników Uniwersytetu (żarów1111 naukowych, jak i pracowników administracyjnych). Badanie miało charak^1 pilotażowy, ograniczono się więc do nieco ponad stu przebadanych osó^1' Do pomiarów użyto kwestionariusza ankiety, stworzonego przez Katarzy11' Borawską-Kalbarczyk [Por. 8, s. 261-384], który wykorzystuje trzy standard biegłości informacyjnej: ACRL, IFLA oraz model Big6 Skills. Sam kwestionari^f zmodyfikowano tak, aby odpowiadał potrzebom badania kompetefl^' informacyjnych studentów Wydziału Humanistycznego UZ. Do 7 zakresów, któ^ obejmowała/mierzyła oryginalna ankieta (planowanie rozwiązywania problem^ informacyjnych, strategie wyszukiwania informacji, lokalizowanie i pozyskiwał1'' informacji, porządkowanie i wybór informacji, przetwarzanie informacji, o procesu poszukiwania informacji i ich wykorzystania [8, s. 231]) dodano zak^| zawierający pytania dotyczące chęci wzięcia udziału w planowanych szkoleni^1 57 Ciekawe podpowiedzi w odniesieniu do komponowania kursów IL specjalnie dla studeO1^ humanistyki proponują E. Daugman, L. McCal & K. McMahan, którzy szkolenia takie przygoto^' przeprowadzili i co więcej, cieszyły się one bardzo pozytywną opinią wśród studentów. [Por. 12]- 106 -------Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa 2 Pr°blematyki sześciu wcześniej wymienionych obszarów. Każdemu z ośmiu sti JeS(^W odpowiadały pytania/stwierdzenia szczegółowe (od 6 do 10 pytań). Badani enci odpowiadali, posługując się pięciopunktową skalą ocen/twierdzeń, gdzie: °2naczało zdecydowanie nie, 2 - raczej nie, 3 - trudno powiedzieć, 4 - raczej tak, zdecydowanie tak. inf^a Pomoc4 pytań sprawdzano jeden z trzech komponentów kompetencji inf rmacWch: 1) wiedzy o procesie pracy z informacją (dokładna i wszechstronna 2^ lrtlacja jest podstawą podejmowania przeze mnie trafnych decyzji), Urr>iejętności (w trakcie pisania pracy naukowej posługuję się cytatem i tworzę jest ^ postawy (samodzielna ocena mojego procesu szukania informacji ? tvv^a mnie ważna). Pytania miały zarówno pozytywny (nie mam problemów . 0rzeniem nowych treści na podstawie znalezionych wcześniej informacji), jak sięe§atyWny cbarakter (gdy jakieś zadanie wydaje mi się za trudne, nie podejmuję nigj6^0 wykonania), co oznacza, że udzielenie odpowiedzi „zdecydowanie s Oznaczało wyższy, deklarowany poziom kompetencji informacyjnych [8, Pyta Części^ zamykającą kwestionariusz ankiety była metryczka. Zawierała re, Ula 0 Płeć> wiek, stopień studiów (licencjackie, magisterskie, doktoranckie) °ndentów oraz częstotliwość korzystania przez nich z usług biblioteki. ^4 370^ wszystkich badanych osób nieznacznie przeważały kobiety - stanowiły res ° ankiet°wanej grupy, zaś mężczyźni 45,63%. Spoglądając na wiek dri ntów, widać przewagę osób w przedziale wiekowym 19-24 lata (81,55%), stan W koleiności §ruP4 byli respondenci w wieku 25-44 lata (16,50%), trzecią anki°Wiły osoby powyżej 45 roku życia (1,94%). Kolejną pozycją w metryczce Btudety status respondentów. Najliczniej reprezentowani byli przedstawiciele ^okt°W ^cencjackich ~ 79,61%, a 15,53% stanowili studenci studiów magisterskich. °dty'°ranC*t0 ^>85% badanej grupy. Metryczkę zamykało pytanie o częstotliwość dom*dzin ®UZ przez ankietowanych. Widać, że wśród osób objętych ankietą, (22 i, °Wały te, które odwiedzają bibliotekę często - kilka razy w tygodniu res °' kilka razy miesiącu (41,75%), co łącznie daje aż 78,64% wszystkich stud entów. Przynajmniej raz w miesiącu odwiedza BUZ 14,56% badanych „Rzadziej niż raz w miesiącu" deklarowało - 13,59% ankietowanych, ty]k a^mniej raz w roku" - 4,85%, sporadycznie (czyli rzadziej niż raz w roku) >91% respondentów. U2yskane„"LWane p,on:żei wyniki to jedynie niewielki fragment wszystkich całej W wyniku badania danych. Poniżej przedstawiono ogólne wyniki dla bada ane-' Pr°by> oraz niektóre dane szczegółowe - w odniesieniu do statusu p0s2nyCh; ^ uwagi na objętość tekstu świadomie zrezygnowano z rozkładów c^stoZti8ólnych wyników w odniesieniu do płci badanych, ich wieku, czy °sci, z jaką odwiedzają bibliotekę. Jeśli chodzi o sposób prezentacji 107 Katarzyna Bartosiak, Kamil Banaszewski - Czy humaniści potrafię zlokalizować, wybrać i posłużyć się informację naukowę? Wyniki badań pilotażowych samych danych, tutaj także dokonano daleko idących skrótów. Zrezygnowano wi?c z ilościowego i procentowego przywoływania udziału poszczególnych wskazali (od 1 do 5) dla każdego z pytań (z niewielkimi tylko wyjątkami). Umieszczona w tabelach dane ograniczono do średniej arytmetycznej, która w wystarczający#1 stopniu oddaje rozkład badanych cech. Odpowiedź na pytanie, czy studenci Wydziału Humanistycznego potrafią lokalizować potrzebne im informacje, to pierwszy aspekt badanych kompetencj1 informacyjnych. Tworzy go wiązka ośmiu pytań, które prezentuje Tabela ^ (w dystrybuowanej ankiecie była to trzecia z kolei grupa pytań). W wiązce tej znalazły się dwa pytania negatywne - oznacza to, że odpowiedzi (tutaj ich średnik bliżej „1"- „zdecydowanie nie" oznaczają lepszy/wyższy, deklarowany prz^ ankietowanych poziom kompetencji informacyjnych. Sytuacja taka występuje w przypadku pytania: „Korzystanie jednocześnie z więcej niż jednego źróctf11 informacji utrudnia mi pracę" - średnia dla całej badanej próby wyniosła 2,0^' co wskazuje na wysoki, deklarowany, poziom Information Literacy. Co ciekaW^' najwyższą (w przypadku pytania negatywnego) notę, najbardziej zbliżoną odpowiedzi „zdecydowanie nie", uzyskali studenci studiów magisterski^' Podobnie było w przypadku drugiego tego typu pytania w tej wiązce: „Ma1]1 trudności z dotarciem do informacji w wybranych wcześniej źródłach". Tut3) również magistranci udzielali odpowiedzi najbliżej „jedynki", przy ogóli1'6 zbliżonych we wszystkich trzech statusach średnich. Analizując pozostać uzyskane w tej wiązce wyniki, widać - w odniesieniu do całej badanej grupy - ^ w żadnym z pytań średnia nie przekroczyła 4,0, zaś w ostatnim z nich - „W raZ1^ kłopotów z wyszukaniem informacji udoskonalam wcześniej opracowaną strateg1-poszukiwania" - niewiele wychyliła się powyżej wartość 3,0. Oznacza to, ^ respondentom „trudno powiedzieć", czy w razie niepowodzeń z wyszukani^111 informacji udoskonalają własną strategię poszukiwawczą. Wyjątek we wszystki^1 pytaniach z prezentowanej tutaj wiązki stanowią doktoranci, których średi1'1 z odpowiedzi przekraczały „czwórkę". 108 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Tabela 1. Lokalizowanie i pozyskiwanie informacji Pytania zakres 3: Lokalizowanie _P°zyskiwanie informacji 0rzystanie jednocześnie Wl?cej niż jednego źródła lnformacji utrudnia mi ...................... pracę. Średnia arytmetyczna studia licencjackie studia magisterskie studia doktoranckie 2,05 2,09 1,63 2,80 Nie zadowalam się Pler\vszymi napotkanymi ezu^tatami poszukiwania informacji. M do arn ludności z dotarciem lnformacji w wybranych Wcześniej źródłach. SZukuję informacji na Po dany temat z różnych Punktów widzenia, co pozwala mi na lepsze P°znanie określonego ----____problemu. ykorzystuję wiele różnych sP°sobów pozyskiwania ^^§r°madzenia informacji. 3,32 2,25 3,85 3,92 3,28 2,35 3,82 3,87 3,25 1,81 3,94 4,06 4,20 2,00 4,20 4,40 P°trafię stwierdzić, że ^ Znalezionych przeze j ^nie informacjach są i i Wymagane są dalsze Poszukiwania. ? Pod uwagę poniesione . Z^' swój nakład pracy CZas poświęcony w celu -^^^nia informacji. 3,87 3,78 3,89 3,73 3,69 3,94 4,20 4,00 109 w% Katarzyna Bartosiak, Kamil Banaszewski - Czy humaniści potrafią zlokalizować, wybrać i posłużyć się informacją naukową? Wyniki badań pilotażowych Pytania zakres 3: Lokalizowanie i pozyskiwanie informacji Średnia arytmetyczna studia licencjackie studia magisterskie studia doktoranckie W razie kłopotów z wyszukaniem informacji udoskonalam wcześniej opracowaną strategię poszukiwania. 3,25 3,16 3,44 4,20 Źródło: opracowanie własne Źródło: opracowanie własne Wybór informacji to drugi aspekt badanych kompetencji informacyjnych W badaniu ankietowym reprezentowany był przez grupę dziesięciu pytań, któi^ prezentuje Tabela 2. Najwyższe średnie uzyskały odpowiedzi na pytanie trzeci1 „Wiem, które informacje są dla mnie wartościowe i będą mi przydatne" (średni11 4,18). Również w przełożeniu na poszczególne statusy badanych były to, zwłaszcZ1' w przypadku doktorantów, wysokie średnie. Oznacza to, że respondenci dosf wysoko oceniają własne umiejętności w zakresie samodzielnego wyboru i oceH) przydatności informacji. Respondenci deklarowali też, przekładając udziela^ przez nich odpowiedzi na ich słowne reprezentacje, że nie mają problem^* z wyodrębnieniem tych najbardziej im przydatnych informacji („raczej tak"). Wid^ też, patrząc na dane z Tabeli 2, że studenci kierunków humanistycznych, dokonuj^ wyboru informacji raczej są indywidualistami, nie są chętni, aby konsultoW^1 z innymi prawdziwość i wiarygodność znalezionych informacji (średnia 3,2^ Obserwacja ta dotyczy wszystkich statusów. Tabela 2. Porządkowanie i wybór informacji Pytania zakres 4: Porządkowanie i wybór informacji Średnia arytmetyczna studia licencjackie studia magisterskie studia doktoranci W procesie szukania informacji porównuję informacje z różnych źródeł w celu sprawdzenia ich wiarygodności i rzetelności. 3,96 4,14 4,38 4,00 Jl Tabela 2. Porządkowanie i wybór informacji 110 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Pytania zakres 4: Porządkowanie i wybór informacji Średnia arytmetyczna studia licencjackie studia magisterskie studia doktoranckie Nie mam problemów z wyodrębnieniem ze znalezionych informacji tych najważniejszych. 4,05 ^iem, które informacje są dla ^nie wartościowe i będą mi przydatne. 4,01 4,19 4,20 4,18 4,16 4,25 4,40 Porządkuję (segreguję) Wiezione informacje według ^ różnych kryteriów. 3,52 3,50 3,63 3,60 Porównywanie informacji r°żnych źródeł w celu oceny lch prawdziwości jest mało Przydatne i zajmuje za dużo ^ czasu. 2,47 ol? Pracować z informacjami ^Ześniej uporządkowanymi i posegregowanymi. 3,95 y kpiej ocenić wiarygodność 1 rzetelność znalezionych In'°rrnacji, dyskutuję o tym z innymi ludźmi. 2,49 3,95 2,44 4,00 2,20 3,80 3,20 3,20 3,25 3,20 odczuwam potrzeby SPrawdzania prawdziwości -^^rygodności informacji. 2,12 ^ toku porządkowania ezionych informacji staram Sl? tworzyć uogólnienia, surnowywać, organizować je w całość. 3,75 2,18 3,73 3,f 1,80 3,60 111 Katarzyna Bartosiak, Kamil Banaszewski - Czy humaniści potrafię zlokalizować, wybrać i posłużyć się informację naukową? Wyniki badań pilotażowych Pytania zakres 4: Porządkowanie i wybór informacji Średnia arytmetyczna studia licencjackie studia magisterskie studia doktoranckie Podczas wyboru potrzebnych mi informacji rozpatruję i porównuję różne punkty widzenia. 3,69 3,67 3,81 3,60 Źródło: opracowanie własne Źródło: opracowanie własne Posługiwanie się zdobytą informacją stanowi trzeci aspekt analizowany^1 kompetencji informacyjnych. W ankiecie odpowiadała mu wiązka piąta' „Przetwarzanie informacji (tworzenie nowych treści na podstawie znaleziony^1 informacji, tworzenie i prezentowanie nowych treści z wykorzystaniem technolog1' informacyjnych)", składająca się z ośmiu pytań. Jak pokazuje badanie, respondent deklarowali (najwyższa średnia uzyskana w tej wiązce), że potrafią wykorzystyW^ zdobyte informacje w różnych dziedzinach nauki i życia (ogólna średnia 4,03)' Doktoranci byli tą grupą, która, we własnej ocenie, potrafi zrobić to najlepiej (średni'1 4,40). Jednocześnie, studenci studiów trzeciego stopnia twierdzili, że najlepiej radZ'? sobie z tworzeniem nowych treści przy jednoczesnym korzystaniu z różnych źróde informacji (średnia 4,60). Nawet w przełożeniu na ogólną średnią z odpowiedzi naftl pytanie widać, że uzyskany wynik był dosyć wysoki (średnia 4,03). Uwagę zwracaj'1 także odpowiedzi na dwa pytania negatywne w tej wiązce. Analizując dai1^ widać, że studenci kierunków humanistycznych nie mają większych problem0^ z łączeniem zdobytych wcześniej informacji z nowymi, zwłaszcza słucha^1 studiów magisterskich i doktoranckich (odpowiednio 1,50 i 1,60). Ankietowani ^ potrzebują pomocy innych osób w posługiwaniu się zdobytą informacją. Tabela 3. Przetwarzanie informacji Pytania zakres 5: Przetwarzanie informacji Średnia arytmetyczna studia licencjackie studia magisterskie studia doktoranci^ Nie mam problemów z tworzeniem nowych treści na podstawie znalezionych wcześniej informacji. 3,91 3,89 3,88 4,20 Tabela 3. Przetwarzanie informacji 112 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Pytania zakres 5: Przetwarzanie informacji Średnia arytmetyczna studia licencjackie studia magisterskie studia doktoranckie Potrafię zaprezentować 'nformację w innej postaci znaleziona. 3,97 3,95 3,88 4,40 Potrafię stworzyć nowe treści, wykorzystując lriformacje z różnych Źródeł i łącząc w jedną całość zróżnicowane formaty informacji. 4,03 4,04 3,75 4,60 Zawsze wiem, w jakiej formie przedstawić ^^^lezioną informację. 3,41 3,43 3,00 3,80 Potrafię wykorzystać zdobywane informacje ^ różnych dziedzinach -\__życia i nauki. 4,06 4,07 3,88 4,40 Pzadko łączę zdobyte Wcześniej informacje ^\^^z nowymi. 2,17 2,23 1,50 1,60 Potrafię posłużyć się ^'eloma aplikacjami technologii ^formacyjnych w celu ^ °rzenia nowych treści Podstawie znalezionych ^-^__^infbrmacji. 3,72 3,74 3,56 3,60 innvl^11'"0"1007 ' Zeby móc posłużyć '? zdobytą informacją ............W róznych sytuacjach. 2,39 2,48 1,56 2,20 Źródło: opracowanie własne Źródło: opracowanie własne 113 Katarzyna Bartosiak, Kamil Banaszewski - Czy humaniści potrafię zlokalizować, wybrać _i posłużyć się informację naukową? Wyniki badań pilotażowych_ Z posługiwaniem się informacją naukową wiąże się też kwestia respektowani3 zasad prawnych i norm etycznych z nią związanych. Warto więc przybliżyć wynik1 w tym zakresie, choćby tylko w formie ogólnych średnich, bez ich rozdzielani na poszczególne statusy badanych. Na tę część składało się dziesięć pytań (zob-Tabela 4), które w kwestionariuszu ankiety tworzyły szóstą wiązkę pytaf: „Respektowanie zasad prawnych i norm etycznych w pracy z informacją". Śledzi uzyskane w tej wiązce odpowiedzi, zauważyć można, że studenci Wydział11 Humanistycznego UZ deklarują wysoką znajomość zasad prawnych i nortf1 etycznych związanych z pracą z informacją naukową - uzyskane wyniki były jednyfl11 z najwyższych uzyskanych podczas całego badania. Respondenci doskonale zda)3 sobie sprawę z tego, jakie konsekwencje niesie ze sobą plagiat cudzej pracy (średni 4,58). Rozróżniają także cytowanie (powoływanie się na pracę innego autor^ od plagiatu (4,56). Duże znaczenie ma dla nich autor i źródło wykorzystywanej wyszukanej przez nich informacji (2,17 - pytanie negatywne - niższy wynik oznac^1 więc tu wyższy poziom kompetencji). Badani nie akceptują także wykorzystywani Internetu w celu ściągania gotowych prac (średnia 2,40). Najniżej, choć nad3' relatywnie wysoko, ankietowani uwzględniają zasady prawne w udostępniani1' i rozpowszechnianiu informacji cyfrowych w Internecie (średnia 4,08). Tabela 4. Respektowanie zasad prawnych i norm etycznych w pracy z informacją Pytania zakres 6: Respektowanie zasad prawnych i norm etycznych w pracy z informacjami Średnia arytmetyczny Szukając informacji, nie zwracam uwagi na źródło i autora. 2,17 Znam zasady tworzenia bibliografii do pracy naukowej. 4,15 W trakcie pisania pracy naukowej posługuję się cytatem i tworzę przypisy. 4,22 Podczas pracy z pozyskiwaniem informacji ważne jest dla mnie przestrzeganie praw autorskich. 4,16 Nie widzę nic złego w wykorzystywaniu Internetu jako źródła gotowych prac. 2,40 Wiem, jakie konsekwencje niesie za sobą plagiatowanie cudzej pracy. 4,58 Jestem świadomy różnicy między korzystaniem z cudzej pracy z powołaniem się na autora a plagiatem. 4,56 Tabela 4. Respektowanie zasad prawnych i norm etycznych w pracy z informacją 114 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Pytania zakres 6: Respektowanie zasad prawnych i norm etycznych w pracy z informacjami Średnia arytmetyczna Przestrzegam norm etycznych w tworzeniu i wykorzystywaniu informacji cyfrowej. 4,37 Uwzględniam zasady prawne w udostępnianiu i rozpowszechnianiu informacji cyfrowych w Internecie. 4,08 Jestem świadomy zagrożeń płynących z niewłaściwego odbioru, udostępniania i rozpowszechniania informacji, zwłaszcza w Internecie. 4,37 Źródło: opracowanie własne Interesująca w kontekście lokalizowania, wybierania i posługiwania się Źródło: opracowanie własne Interesująca w kontekście lokalizowania, wybierania i posługiwania się 'nfo rrnacją wydaje się także samoocena tego procesu i jego efektywności nywana przez samych respondentów. Tego aspektu dotyczyły pytania wiązki Ho jędrnej z kwestionariusza ankiety (Tabela 5). Najwyższy, deklarowany tutaj poziom ^petencji informacyjnych dotyczył punktu: „Dostrzegam, że mogę wykorzystać śre informacje w innych działaniach edukacyjnych" - dla ogółu respondentów stu nia °dp°wiedzi na t0 pytanie wyniosła 4,13 (wyższa była w odniesieniu do er^®w studiów magisterskich - 4,19 oraz doktorantów 4,40). Respondenci inf ar°Wa^ również wysoki poziom samooceny zaspokojenia własnej potrzeby dek]ri*acyjnej (4,11, zwłaszcza zaś doktoranci - 4,60). Uwagę zwraca również ^ ^^rac^a respondentów, że nie rezygnują z zadania, gdy wydaje im się zbyt trudne dla całej grupy i 2,06 - dla studiów drugiego oraz 2,20 - trzeciego stopnia), ijo^arza wymagają odpowiedzi na pytanie „Czuję potrzebę samodzielnej oceny 1 jakości rezultatów mojego procesu szukania informacji" - najniższe w tej sjAZce- Okazuje się, że badani nie mają lub - posługując się wykorzystywaną tutaj Pro °Cen ~ »trudno [im] powiedzieć", czy ważna jest dla nich ocena własnego ija^esu wyszukiwawczego, co może wskazywać brak poczucia potrzeby ilościowej 0sciowej ewaluacji własnych umiejętności. 115 Katarzyna Bartosiak, Kamil Banaszewski - Czy humaniści potrafię zlokalizować,, wybrać i posłużyć się informacją naukowąf Wyniki badań pilotażowych Tabela 5. Ocena procesu poszukiwania informacji i ich wykorzystania Pytania zakres 7: Ocena procesu poszukiwania informacji i ich wykorzystania Średnia arytmetyczna studia licencjackie studia magisterskie studia doktoranckie Potrafię stwierdzić, czy moja potrzeba informacyjna została zaspokojona w rezultacie poszukiwania informacji. 4,11 4,11 3,88 4,60 Dostrzegam, że mogę wykorzystać zdobyte informacje w innych działaniach edukacyjnych. 4,13 4,09 4,19 4,40 Gdy jakieś zadanie wydaje mi się za trudne, nie podejmuję się jego wykonania. 2,47 2,50 2,06 2,20 Samodzielna ocena mojego procesu szukania informacji jest dla mnie ważna. 3,80 3,83 3,63 3,60 Czuję potrzebę samodzielnej oceny ilości i jakości rezultatów mojego procesu szukania informacji. 3,51 3,48 3,56 3,80 Samodzielna ocena procesu poszukiwania informacji jest mi potrzebna do udoskonalenia mojego uczenia się w przyszłości. 3,61 3,54 3,94 3,80 Tabela 5. Ocena procesu poszukiwania informacji i ich wykorzystania Źródło: opracowanie własne Źródło: opracowanie własne Podsumowując wyniki badań wypada stwierdzić, że humaniści UZ dobf^ oceniają własne kompetencje informacyjne, zarówno w odniesieniu do lokalizował1''! i pozyskiwania, porządkowania i wyboru oraz przetwarzania i wykorzystywał1'* informacji. We własnym osądzie, w pracy z informacjami zachowują się etyczf'1 116 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa z§odnie z zasadami prawa. Zaznaczyć należy, że doktoranci wypadają w tej ^todiagnozie najlepiej, co może świadczyć o ich znacznym obyciu i zaawansowaniu pracy z informacją naukową, z kolei studenci studiów licencjackich wydają się być najrnniej z badanych zaawansowanymi użytkownikami tego rodzaju informacji i to uleżałoby przedstawić propozycję atrakcyjnej bibliotecznej oferty szkoleniowej, dawać się może, że dla wszystkich badanych ciekawą ofertę stanowić może . rs dotyczący organizacji zlokalizowanych treści, strategii wyszukiwawczych Uzyteczności elektronicznych narzędzi do porządkowania danych (te punkty ankiety ^ aty ocenione z największym wahaniem, dając najniższe noty). Uśredniając, ocena ^ snej infobiegłości humanistów UZ oscyluje wokół „czwórki". Uzyskane rezultaty ^lelu miejscach zgadzają się z wynikami innych „infobadań" prowadzonych Przedstawicieli humanistyki, co potwierdza tezę o pewnej specyfice k^^istów w pracy z informacjami. Interesującym może się okazać zbadanie jak ^CZnych umiejętności informacyjnych studentów nauk humanistycznych UZ, . 1 zestawienie ich z podobną autodiagnozą przeprowadzoną wśród studentów ^ yen wydziałów. Być może wyniki w ten sposób uzyskanych danych pozwoliłyby ^tworzenie kursów, oddzielnych dla różnych grup użytkowników, które najtrafniej P°Wiadałyby specyficznym dla danej dyscypliny potrzebom informacyjnym. Bibliografia: [2] ^-BIK Wiesław. Ekologia informacji. Kraków 2014. &ABIK Wiesław. Ekologia informacji - wyzwanie XXI wieku. „Praktyka [3] * Teoria Informacji Naukowej i Technicznej" 2002, T. X, Nr 1, s. 20-25. ^ARO Emmanuel E„ ONYENANIA George O., OSAHENI Oni. Information Seeking behaviour of undergraduate students in the humanities in three diversities in Nigeria. „South African Journal of Libraries and Information Science" 2010, Vol. 76, No 2, p. 109-117. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: [4j ttP;//sajlis.journals.ac.za/pub/article/view/74. [Stan z dnia: 30.08.2016]. ^ARUCHSON-ARBIB Shifra, BRONSTEIN Jenny. Humanists as Information Sers in the Digital Age. „Journal of the American Society for Information cience and Technology" 2007, Vol. 58, Issue 14, p. 2269-2279. [Dokument e ektroniczny]. Tryb dostępu: http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ [5]. gSl-2°699/pdf. [Stan z dnia: 30.07.2016]. ^RRETT Andy. The Information-Seeking Habits of GraduateStudent Searchers in the Humanities. „The Journal of Academic Librarianship" ^05, Vol_ 21, Issue 4, p. 324-331. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: ttP'//www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0099133305000534. [Stan Zdnia: 30.08.2016]. 117 Katarzyna Bartosiak, Kamil Banaszewski - Czy humaniści potrafię zlokalizować, wybrać _i posłużyć się informację naukową? Wyniki badań pilotażowych____ [6]. BATORSKI Dominik. Technologie i media w domach i w życiu Polaków-[W:] Diagnoza społeczna 2015. Warunki i jakość życia Polaków. Raport. Red CZAPIŃSKI Janusz, PANEK Tomasz. Warszawa 2015, s. 355-377. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.diagnoza.com/pliki/raporty/ Diagnoza_raport_2015.pdf. [Stan z dnia: 25.07.2016]. [7]. BOMBA Radosław. Narzędzia cyfrowe jako wyznacznik nowego paradygmat^ badań humanistycznych. [W:] Zwrot cyfrowy w humanistyce. Internet / noWe media / kultura 2.0. Red. RADOMSKI Andrzej, BOMBA Radosław. Lubli11 2013, s. 57-71. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://e-naukowiec' eu/wp-content/uploads/2013/05/Zwrot_cyfrowy_w_humanistyce.pdf. [Stal1 z dnia: 05.08.2016], [8]. BORAWSKA-KALBARCZYK Katarzyna. Kompetencje informacyjne ucznió^ w perspektywie zmian szkolnego środowiska uczenia się. Warszawa 2015. [9]. BUCHANAN George, CUNNINGHAM Sally Jo, BLANDFORD An*' RIMMER Jon, WARWICKClaire. Information Seekingby Humanities Scholar5' [In:] Research and Advanced Technology for Digital Libraries. Eds. RAUBB^ Andreas [et al.]. Berlin Heidelberg 2005, p. 218-229. [Dokument elektroniczni' Tryb dostępu: http://link.springer.com/chapter/10.1007/11551362_20. [Sta11 z dnia: 30.08.2016]. ? [10]. CELLARY Wojciech. Społeczeństwo informacyjne czy społeczeństwo wiedz)' [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.edunews.pl/badania'1 debaty/opinie/313-spoleczenstwo-informacyjne-czy-spoleczenstwo-wied^)' [Stan z dnia: 30.07.2016], [11]. CISEK Sabina. Kompetencje informacyjne jako kompetencje generyczll| i ogólne. Charakterystyka, identyfikacja, ocena (prezentacja). [Dokume elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.slideshare.net/sabinacisek/cise prezentacja-tjk-2013. [Stan z dnia: 30.07.2016]. [12]. DAUGMAN Ellen, McCALL Leslie, & McMAHAN Kaeley. Desig^J [ and Implementing an Information Literacy Course in the Humanit1 „Communications in Information Literacy" 2011, No. 5 (2), p. 127-1 , [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://search.proquest.co'1 docview/1020613386?accountid=14686. [Stan z dnia: 30.07.2016]. , [13]. EAST John W. Information Literacy for the Humanities Researcher. , (-Journal of Academic Librarianship" 2005, Vol. 31, No. 2, p. 134-142. [Dokutf^' elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.sciencedirect.com/science/artlt' pii/S0099133304001880. [Stan z dnia: 30.07.2016], * fe [14]. ENSERINK Martin, CHIN Gilbert. The end of privacy. „Science" 2^, Vol. 347 Issue 6221, p. 490-491. [Dokument elektroniczny]. Tryb dost?L http://science.sciencemag.org/content/347/6221/490. [Stan z dnia: 30.08.2^ 118 ) Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa ^]- FAZLAGIĆ Jan A. Zjawisko „nadmiaru informacji" a współczesna edukacja. „E-mentor. Dwumiesięcznik Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie" 2010, Nr 4 (36). [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.e-mentor.edu. . pl/artykul/index/numer/36/id/773. [Stan z dnia: 30.07.2016]. J- FILIP Grzegorz. Cyfrowy wariant humanistyki. „Forum Akademickie" 2016, Nr 02. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: https://forumakademickie.pl/ r fa/2016/02/cyfrowy-wariant-humanistyki/. [Stan z dnia: 05.08.2016], FURMANEK Waldemar. Zagrożenia wynikające z rozwoju technologii informacyjnych. „Dydaktyka informatyki" 2014, Nr 9, s. 20-49. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: ejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmetal.element. r desklight.../c/Furmanek_l.pdf. [Stan z dnia: 25.07.2016]. J' GE Xuemei. Information-Seeking Behavior in the Digital Age: A Multidisciplinary Study of Academic Researchers. „College & Research Libraries" 2010, Vol. 71, No. 5 p. 435-455. [Dokument elektroniczny]. Tryb il91 ^0st?Pu: http://crl.acrl.org/content/71/5/435. [Stan z dnia: 30.08.2016], GŁOWACKA Ewa. Ekologia informacji - sposób na choroby informacyjne? „Forum Bibliotek Medycznych" 2009, R. 2, Nr 2(4), s. 151-^64 [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://cybra.lodz.pl/dlibra/ [2 d°ccontent?id=4696&from=FBC. [Stan z dnia: 30.07.2016]. J" GOŁKA Marian. Czym jest społeczeństwo informacyjne? „Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny" 2005, R. LXVII, Z. 4, s. 253-265. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://users.uj.edu.pl/~usgoban/files/golkasi. k Pdf. [Stan z dnia: 31.07.2016]. HAGLUND Lotta, OLSSON Per. The Impact on University Libraries of Ghanges in Information Behavior Among Academic Researchers: A Multiple ^ase Study. „The Journal of Academic Librarianship" 2008, Vol. 34, Issue 1, P- 52-59. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.sciencedirect. k c°ni/science/article/pii/S0099133307002169. [Stan z dnia: 30.08.2016]. J- KABAKCHIEVA Dora. Modern Generations - Concepts and Predictions. "SocioBrains. International Scientific Online Journal" 2014, Issue 2, p. 44-49. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http.V/sociobrains. c°m/website/wl465/file/repository/44_49_Dora_Kabakchieva_Modern_ [23] |enerati°ns_concepts_and_predictions.pdf. [Stan z dnia: 14.08.2016]. ANIA Sławomir. Cyberuzależnienia i ich profilaktyka pedagogiczna. [ :J New Addictions. Od dopalaczy do portali społecznościowych. k4] ^ed- NOWALSKA-KAPUŚCIK Dorota, 2016, s. 264-288 [e-book], KAJE WSKI Kazimierz. Osobowa podmiotowość i wspólnota a społeczeństwo Ir,formacyjne. „Ethos" 2005, Nr 1-2, (s. 69-70). 119 Katarzyna Bartosiak, Kamil Banaszewski - Czy humaniści potrafią zlokalizować, wybrać i posłużyć się informacją naukową? Wyniki badań pilotażowych ___,, [25]. KURKOWSKA Ewa J. Standardy i modele kształcenia umiejętność informacyjnych w szkolnictwie wyższym, Część 1. „Toruńskie Studia Bibliologiczne" 2010, Nr 2 (5), s. 83-97. [26]. KURZ Constanze, RIEGER Frank. Pożeracze danych: o zawłaszczaniu naszyć danych i o tym, jak odzyskać nad nimi kontrolę. Warszawa 2014 [e-book]. [27]. LAU Jesus. Kompetencje informacyjne w procesie uczenia się przez całe żyde' Wytyczne. [Dokument elektroniczny], 2011. Tryb dostępu: http://www.ifla' org/files/assets/information-literacy/publications/ifla-guidelines-pl.pdf. [Sta]1 z dnia: 30.07.2016]. [28]. LOPATINA N. V. The Modern Information Culture and Information Warfafe' „Scientific and Technical Information Processing" 2014, Vol. 41, No. * p. 155-158. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://link.springer.con1 article/10.3103/S0147688214030034. [Stan z dnia: 07.08.2016], [29], MIERZECKA Anna. Information Behavior within the Humanities: Search^, or Browsing, Recall or Precision? Researching the Information Needs 0 Academics: the Case Study of the Faculty of History of the University 0 Warsaw. „Zagadnienia Informacji Naukowej". 2015, T. 53, Nr 1, s. 82-95. [30]. MURZYN Magdalena, NOGIEĆ Joanna. Deklarowane wartości w opi11'1 przedstawicieli wybranych pokoleń. „Zeszyty Naukowe Wyższej Szk<^< Bankowej we Wrocławiu" 2015, R. 15, Nr 3, s. 373-380. [Dokumel1' elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.ojs.wsb.wroclaw.pl/index.pW1 WSBRJ/article/view/141/100. [Stan z dnia: 30.07.2016]. [31]. OSIKA Grażyna. Społeczeństwo wiedzy czy społeczeństwo informuj' [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://repozytorium.ceon-P bitstream/handle/123456789/1905/Spo%C5%82ecze%C5%84stwo#>2 wiedzy%20_w%C5%82a%C5%9Bciwy_.pdf?sequence=l&isAlłowed=y. [St;jl z dnia: 31.07.2016]. [32]. PENKOWSKA Grażyna. Facebook jako nowe medium. Dzieci na Facebook11 [W:] Fenomen Facebooka. Społeczne konteksty edukacji. Red. PENKOWS^' Grażyna, Gdańsk 2014, s. 6-22 [e-book]. [33]. RADOMSKI Andrzej, BOMBA Radosław. Zwrot cyfrowy w humanisty1-' [W:] Zwrot cyfrowy w humanistyce. Internet / nowe media / kult11' 2.0. Red. RADOMSKI Andrzej, BOMBA Radosław. Lublin 2013, s. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: httpV/e-naukowiec.eu/wp-cont^11 uploads/2013/05/Zwrot_cyfrowy_w_humanistyce.pdf. Stan z dnia: 05.08.201^ [34]. RYAN Marianne, NIXON Judith M. How ScholarsWork. „Reference & Services Quarterly" 2010, Vol. 49, Issue 3, p. 231-233. [Dokument elektronicz11* Tryb dostępu: http://www.ck.uz.zgora.pl/index.php?w3cacheproxy. [S1'1 z dnia: 30.07.2016]. 120 _Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa ^]- SPITZER Manfred. Cyberchoroby. Jak cyfrowe życie rujnuje nasze zdrowie, r Słupsk 2016 [e-book]. J- STAINES Gail M. Czwarta umiejętność podstawowa: czytanie, pisanie, rachowanie i... wyszukiwanie informacji. „Biuletyn EBIB" 2012, Nr 4 (131), s. 1-12. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://open.ebib.pl/ojs/index. r php/ebib/article/view/206/343. [Stan z dnia: 30.07.2016]. STEFANOWICZ Bogdan. Imperatywy kultury informacyjnej. „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Studia Informatica" 2015, Nr 36, s- 91-101. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.wneiz.pl/ nauka_wneiz/studia_inf/36-2015/si-36-91.pdf. [Stan z dnia: 15.08.2016]. J' SZYMANEK Violetta (red.). Społeczeństwo informacyjne w liczbach 2015. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: https://mac.gov.pl/files/ sPoleczenstwo_informacyjne_w_liczbach_2015_ok.zip. [Stan z dnia: 31.07.2016]. [39] _ TADEUSIEWICZ Ryszard. Społeczność Internetu. Warszawa 2002. TADEUSIEWICZ Ryszard. W dymie i we mgle... [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: www.solidarnosc.org.pl/ksn/strona-archiwalna/Docs/rystad. [4 Pdf. [Stan z dnia: 31.07.2016]. [4 ' ^^FFLER Alvin. Szok przyszłości. Poznań 1998. J- TOMASZKIEWICZ Adam. Szum informacyjny. 2013. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.ekologiainformacji.pl/szum-i431 informacyjny/#more-392. [Stan z dnia: 28.05.2016]. TOMS Elaine G., O'BRIEN Heather L. Understanding the information and communication technology needs of the e-humanist. „Journal °f Documentation" 2008, Vol. 64, Issue 1, p. 102-130. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.emeraldinsight.com/doi/ [4 abs/10.1108/00220410810844178.pdf. [Stan z dnia: 20.08.2016]. ^IBERLEY Stephen E., JONES William G. Patterns of Information Seeking in Humanities. „College & Research Libraries". 1989, Vol. 50, No. 6, p.638-645. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://crl.acrl.Org/content/50/6/638. [45j fuH.pdf+html. [Stan z dnia: 30.08.2016]. ^OJTASZCZYK Katarzyna. Poziom kompetencji wirtualnych pokolenia Y i C ~~ ocena na podstawie autodiagnozy studentów. „E-mentor. Dwumiesięcznik Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie" 2013, Nr 2 (49). [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.e-mentor.edu.pl/artykul/index/ numer/49/id/1003. [Stan z dnia: 30.07.2016]. 121 Jolanta Laskowska Uniwersytet Gdański Gdańsk Kultura informacyjna studentów kierunków humanistycznych w świetle badań sondażowych Współczesny świat opanowany jest przez Internet, który wypełnia coraz więce-obszarów naszej aktywności i wywołuje wiele zmian w komunikacji międzyludzki^' Dzięki rozwojowi technologii komunikacyjnych przekaz informacji stał sl-ekspresowy i ogólnodostępny. W przestrzeni internetowej ciągle wzrasta il°SL informacji i treści tam gromadzonych. W 2004 roku istniało 5 miliardów st*-0'1 internetowych, które zajmowały około 100 terabajtów. Dwa lata później liczba stf°' wzrosła do 8 miliardów. W 2010 roku liczba wytworzonych danych przekroczy'1' zettabajt, czyli tryliard bajtów. W 2013 roku ilość cyfrowej informacji i dany^ ( internetowych wynosiła szacunkowo 4,4 zettabajty, a prognozy na 2020 r° * przewidują przyrost do 44 zettabajtów [2, s. 59-60]. Dla wielu osób Internet stał >'■ c medium pierwszego kontaktu, najprostszym sposobem docierania do inform^ f Czy młodzi ludzie potrafią poruszać się w tym „gąszczu informacyjny!11 Medioznawcy, socjolodzy, pedagodzy i psycholodzy uważają, że w ślad 11 znakomitym opanowaniem nowinek technologicznych wcale nie idzie umiejętn°st krytycznego odbioru treści niesionych przez media masowe. Aby nie doprowad^ § do sytuacji analfabetyzmu informacyjnego należy uczyć młodych ludzi twórcz^. i krytycznego korzystania z informacji oraz kształcić obywateli tak, aby dokonywać samodzielnej i selektywnej oceny tej informacji. Dlatego efekty^ °( propagowanie kultury informacyjnej powinno być celem każdego społeczeństw informacyjnego opartego na wiedzy. ^ Kultura informacyjna w kontekście edukacyjnym j J c* Z początkiem nowego milenium w Polsce podjęto próby szerzenia i kształtów^1 ( 0(j kultury informacyjnej wśród młodzieży, a dowodem na to były dokumenty refo1'! w oświaty. Program alfabetyzacji informacyjnej wyrażony został w treściach naucz^'1 z zakresu kultury informacyjnej (information literacy). Zajęcia lekcyjne 0 ,f nazwie umieszczono w „Podstawach programowych obowiązkowych przedmi0^ 1^ ogólnokształcących" z 15 maja 1997 roku [1, s.98]. Kultura informacyjna tią, przygotować młodzież do korzystania z informacji dostępnych w różnych źródł^ 122 ___Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa_ ^radycyjnych i elektronicznych), do ich wyszukiwania, selekcji, przetwarzania, ar>ali2y, syntezy, klasyfikacji, kategoryzacji, tematowania, indeksowania, lr|terpretacji, oceny, przechowywania oraz prezentacji i twórczego wykorzystania ^Otworzonych wiadomości. Niestety w kształceniu młodzieży pominięto pewne asPekty kulturowe alfabetyzacji informacyjnej, m.in. odpowiedzialność i etykę ^rzystania z informacji. Niedociągnięcia programu nauczania upodobniły zajęcia ultury informacyjnej do, uważanych powszechnie za nudne, lekcji bibliotecznych °'az do lekcji z edukacji informatycznej, które koncentrowały się głównie na ei straktycznYm wykorzystaniu nowych technologii. Wobec powyższego, zajęcia te p ' przedmiotem krytyki i w dalszej konsekwencji usunięto je z późniejszych K 'e w programowych. Za ich likwidacją przemawiał również brak zaplecza W 0^0§icznego szkoły - wiele tematów nie mogło być realizowanych w słabo ^ yP°sażonych, nieskomputeryzowanych placówkach oświatowych [1, s. 100]. ^ Q ^ rozporządzeniu MEN dotyczącym „Podstawy programowej kształcenia ^ j^^go" z 1999 roku oraz w publikacjach: „Reforma systemu edukacji. ct> o .°^n*ctwo ponadgimnazjalne" z 2000 r. i „Podstawie programowej kształcenia ję £2°^neg° dla liceów ogólnokształcących, liceów profilowanych i techników" 0 r' treści nauczania kultury informacyjnej przeniesiono do ścieżki edukacyjnej 'j' pr^e^no^conej nazwie edukacja „Edukacja czytelnicza i medialna", a także do /• infe<^rri^otl1 "Informatyka" (w szkole podstawowej i gimnazjum) i „Technologia f} nau rrnacyjna" (w szkołach ponadgimnazjalnych) lub rozszerzonego programu d CZania informatyki (w liceach). Do kultury informacyjnej dodano zagadnienia 'ł Rl /CZ^ce cywilizacji informacyjnej i kultury mediów w aspekcie problemów i6 ° WiZacji ks'100~101^ ' | llv^^ raz z reformą programową, wszyscy nauczyciele zostali zobowiązani do ^ 0(j Z^?dnienia w przyjętych lub napisanych przez siebie programach, treści Wp|°SZ^cyc^ si n*e wyodrębniając osobnych treści. W komentarzu podkreślono Ws^ ,e^ukacji medialnej, dzięki której uczniowie poznają reguły komunikacji we Poczesnej kulturze [3, s. 85-87]. ^ród informacyjna powinna być szerzona nie tylko wśród dzieci, ale także r°dziców i nauczycieli oraz powinna być procesem trwającym przez całe ipoz podejście wymaga zaangażowania ze strony organizacji rządowych arządowych oraz medioznawców. Metodologia badań nad kulturą informacyjną studentów byj0 °Znanie poziomu kultury informacyjnej i kompetencji medialnych młodzieży Pij0]o Ce ern krótkiej ankiety przeprowadzonej wśród studentów Wydziału st §;cznego Uniwersytetu Gdańskiego. Grupa badawcza to osoby kształcące się intelekt ^ WyŻSZ^ch' które ukończyły co najmniej 18 lat, usamodzielnione w sferze Ualnej, emocjonalnej i społecznej, z natury bardzo mobilne, poszukujące 125 Jolanta Laskowska - Kultura informacyjna studentów kierunków humanistycznych w świetle badań sondażowych osobistych i zawodowych wyzwań. Wybór studentów do badań nie był przypadkowy-Wszak studenci to grupa, która ukończyła już szkolną edukację medialną, posiada pewien poziom kultury informacyjnej oraz w potocznej świadomości należy do najbardziej aktywnych medialnie grup społecznych. Charakteryzując środowisko studentów należy mieć na uwadze uwarunkowania indywidualne związane z dysponowaniem czasu na korzystanie z mediów. Studenci w Polsce coraz częściej podejmują pracę zarobkową, stąd ich czas na korzystanie z różnego rodzaju mediów może być w niektórych przypadkach ograniczony. Nie wszyscy też mogą sobie pozwolić na nielimitowany dostęp do Internetu. Dzielący respondentów odmienny program kształcenia na różnych kierunkach studiów, wiek, płeć, siła nabywcza, kapitał kulturowy (wykształcenie rodziców* tradycje czytelnicze i medialne), miejsce zamieszkania (wieś, miasto) oraz motywacje do korzystania z mediów mogły być czynnikami wpływającymi na odmienne wynik1 badań. Przy ich opracowaniu, niemożliwe było ustalenie przyczyn zarejestrowany^1 zjawisk, a jedynie ocena ich skali. Formułując problemy badawcze, mające na cel11 określenie poziomu kultury informacyjnej młodego pokolenia, postanowion0 zbadać między innymi: źródła pozyskiwania bieżących informacji z kraju i ze świata umiejętności wyszukiwania informacji, rodzaje aktywności internetowej ora2 dbałość o bezpieczeństwo informacji w Internecie. Odpowiedzi na te i inne pytani3 uzyskano na podstawie badań sondażowych wykorzystując metodę statystyczni i indukcji analitycznej, która pozwoliła wyciągnąć wnioski uogólniające odnoszą^ się do badanego obszaru tematycznego. Kwestionariusz ankiety rozpoczęto wstępem, który miał przybliżyć respondentom cel badania. Umieszczono również metryczkę, w której podawan0 wiek, płeć i kierunek studiów. Zasadnicza część kwestionariusza ankiety składał'1 się z 8 pytań (3 zamkniętych, 3 półotwartych i 2 otwartych). Pytanie pierwsze x zamknięte, miało na celu sprawdzenie, z jakich źródeł respondenci czerpią bieżąc informacje z kraju i ze świata. W kafeterii odpowiedzi umieszczono: radio, telewizji prasę drukowaną, Internet i inne źródła. Kolejne pytanie - otwarte, dotyczyć serwisów i portali internetowych, z których studenci korzystają najczęśc#' zdobywając bieżące informacje. W pytaniu trzecim zapytano ankietowany^1' do czego najczęściej wykorzystują Internet. Zaproponowano różne wariant odpowiedzi: poczta elektroniczna, serwisy społecznościowe, wyszukiwań1'' informacji (np. za pomocą przeglądarki Google Chrome), zakupy internetoW2' serwisy udostępniające muzykę i filmy, serwisy z grami online, portale informacyj111 i rozrywkowe, prowadzenie błoga lub strony internetowej. Czwarte pytanie otwarte, miało na celu sprawdzenie, z jakich przeglądarek internetowych najczęści korzystają gdańscy studenci. W kolejnym pytaniu badano czy respondenci stosuj' zaawansowane opcje wyszukiwania informacji w Sieci. Pozytywna odpowie- 126 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Wiązała się z możliwością określenia, jakie to były opcje. Kolejne trzy pytania ^tyczyły podstaw bezpiecznego korzystania z usług internetowych. Według zasad ^tyczących bezpieczeństwa w Sieci i ochrony prywatności w Internecie, zaleca °lę regularną zmianę haseł w celu ograniczenia możliwości ich złamania [4, s. 58]. dlatego w pytaniu szóstym zapytano studentów, jak często zmieniają hasła do swoich k°nt internetowych. Kolejne pytanie dotyczyło wykorzystywania oprogramowania Antywirusowego. Ostatnie, ósme pytanie, odnosiło się do doświadczeń w zakresie ^ruszeń bezpieczeństwa w Sieci. Pozytywna odpowiedź wiązała się z możliwością P°dania przykładów naruszeń [4, s. 58-60]. Wyniki badań ankietowych Badania przeprowadzono w maju 2016 roku, podczas trwania zajęć faktycznych. Badana populacja, zgodnie z założeniami, nie była liczna. W badaniu ^2ięło udział 116 studentów z Uniwersytetu Gdańskiego studiujących na Wydziale nologicznym (Tabela 1). Feminizacja kierunków humanistycznych przyczyniła Sl? do tego, iż przeważającą grupę w badaniu stanowiły kobiety (94 osoby). Średnia ^eku ankietowanych wynosiła ok. 20 lat (Tabela 2). Badana grupa, to głównie ^udenci pierwszych roczników, którzy reprezentowali różne kierunki studiów UrHanistycznych. Najliczniejszą grupę stanowili poloniści (46 osób). W dalszej ^ lejności znaleźli się studenci: amerykanistyki (19 osób), studiów wschodnich °sób), rosjoznawstwa (18 osób) i sinologii (14 osób) (Tabela 3). Tabela 1. Podział ankietowanych ze względu napleć ^^VVskazania ankietowanych Odsetek studentów (w %) _____ Kobiety 81 -----------^ Mężczyźni 19 Źródło: opracowanie własne __________Tabela 2. Podział ankietowanych ze względu na wiek skazania ankietowanych Odsetek studentów (w %) 19 lat 20 20 lat 40 21 lat 13 Tabela 1. Podział ankietowanych ze względu napleć 127 Jolanta Laskowska - Kultura informacyjna studentów kierunków humanistycznych w świetle badań sondażowych Wskazania ankietowanych Odsetek studentów (w %) 22 lata 11 23 lata 6 Powyżej 24 lat 10 Źródło: opracowanie własne Tab. 3. Podział ankietowanych ze względu na kierunek studiów Wskazania ankietowanych Odsetek studentów (w %) Filologia polska 39 Amerykanistyka 17 Studia wschodnie 17 Rosjoznawstwo 15 Sinologia 12 Źródło: opracowanie własne Źródło: opracowanie własne Najczęściej wymienianym przez studiujących humanistów źródła11 pozyskiwania bieżących informacji z kraju i ze świata był, co nie powinno bud^L już zdziwienia, Internet (113 wskazań). Dla co drugiej ankietowanej osoby Interfle był jedynym źródłem zaspokajającym potrzeby informacyjne (51 wskazań). Tyl^ 22 osoby czerpały informacje z tradycyjnych gazet. 36% respondentów wybrał'1 telewizję, 26% radio i 2,5% inne źródła (np. rozmowy z przyjaciółmi) (Tabela 4). Tabela 4. Źródła informacji o bieżących wydarzeniach z kraju i ze świata Wskazania ankietowanych Odsetek wskazań (w %) Radio 25,9 Telewizja 36,2 Prasa drukowana 19 Internet 97,4 Inne źródła 2,5 Tabela 4. Źródła informacji o bieżących wydarzeniach z kraju i ze świata Źródło: opracowanie własne 128 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Na pytanie dotyczące serwisów i portali internetowych, z których respondenci najczęściej zdobywali bieżące informacje, odpowiedziało 100 osób. ^Popularniejszym portalem okazał się portal Wirtualnej Polski (39 wskazań), drugim miejscu uplasował się Onet (33 wskazania), a na trzecim Facebook Wskazań). Kolejne portale i serwisy to: gazeta.pl (14), tvn.24.pl (11), trojmiasto.pl interia.pl (4), bbc.com (4), newsweek.pl (3), natemat.pl (3) oraz 29 innych P°rtali i serwisów. Różnorodność odpowiedzi dowodzi, iż ankietowani korzystali ^jczęściej z kilku serwisów i portali informacyjnych, a ich upodobania w tym ^ględzie były bardzo zróżnicowane. Dwie osoby zadeklarowały, iż Wikipedia jest nich podstawowym źródłem o bieżących wydarzeniach z kraju i ze świata. Większość ankietowanych studentów gdańskiej humanistyki korzystała 1 podstawowych usług internetowych. Najczęściej wybieraną aktywnością lriternetową było korzystanie z serwisów społecznościowych (115 wskazań) 0ra* użytkowanie poczty elektronicznej (114 wskazań). 94,8% ankietowanych ^deklarowało wyszukiwanie informacji (np. za pomocą przeglądarki Google ^rome), 74,1% korzystanie z portali informacyjnych i rozrywkowych oraz 70% 2akupy internetowe. Wśród innych usług internetowych wybierano też serwisy §rami online (28,4%) i prowadzenie błoga lub strony internetowej (12%) (Tabela 5). Tabela 5. Rodzaje aktywności internetowej Wskazania ankietowanych Odsetek wskazań (w %) Serwisy społecznościowe 99,1 Poczta elektroniczna 98,2 .......................... Wyszukiwanie informacji 94,8 Portale informacyjne i rozrywkowe 74,1 ..............................^ Zakupy internetowe 70 Serwisy z grami online 28,4 L\^^rowadzenie bloga/strony internetowej 12 Tabela 5. Rodzaje aktywności internetowej Źródło: opracowanie własne Źródło: opracowanie własne Kształcenie kompetencji informatyczno-informacyjnych jest niezwykle ważnym ^ Pektem kultury informacyjnej młodego pokolenia. Dlatego w kolejnym pytaniu ^ano, z jakich przeglądarek internetowych najczęściej korzystali studenci i czy y '^ali przy tym zaawansowanych opcji wyszukiwania informacji. Zgodnie trendami i badaniami w tym zakresie, najpopularniejszą przeglądarką również 129 Jolanta Laskowska - Kultura informacyjna studentów kierunków humanistycznych w świetle badań sondażowych wśród gdańskich studentów okazała się przeglądarka Google Chrome (57 wskazań)-Na drugim miejscu uplasowała się Opera (41 wskazań), a na trzecim Mozilla FirefoX (39 wskazań). W dalszej kolejności pojawiła się przeglądarka internetowa firmy Apple - Safari (19 wskazań) i Microsoft Edge (5 wskazań) (Tabela 6). Z zaawansowanych opcji wyszukiwania informacji korzystał zaledwie co drugi ankietowany (60 wskazań). Najczęściej zaawansowane wyszukiwanie ograniczało się do wybor^ języka dokumentu (41 wskazań), regionu (9 wskazań) lub do używania operatorów boolowskich (8 wskazań). Tabela 6. Rodzaje przeglądarek internetowych Wskazania ankietowanych Odsetek wskazań (w %) Google Chrome 49,1 Opera 35,3 Mozilla Firefox 33,6 ^ Safari 16,4 ^ Microsoft Edge 4,3 Tabela 6. Rodzaje przeglądarek internetowych Źródło: opracowanie własne Źródło: opracowanie własne Kolejnym ważnym aspektem kultury informacyjnej jest edukacja w zakręt zarządzania bezpieczeństwem informacji. Problematyka ta znalazła swoje odbi^ w kolejnym pytaniu ankiety. Ponieważ jedną z podstawowych zasad ochro-bezpieczeństwa informacji w Sieci jest kontrola jakości haseł dostępu do ko'1 i usług elektronicznych, w pytaniu szóstym zapytano respondentów, jak częstl zmieniają hasło dostępu do swoich kont internetowych. Aż 73 osoby przyznały ^ nie zmienia haseł w ogóle, a 29 ankietowanych zmienia je rzadziej niż raz na Tylko co 8 ankietowany zmieniał swoje hasła częściej niż raz na pół roku (Tabela Tabela 7. Częstotliwość zmiany haseł dostępu do kont internetowych Wskazania ankietowanych Odsetek wskazań (w %) W ogóle nie zmieniam 63 Rzadziej niż raz na rok 25 Częściej niż raz na pół roku 12 Tabela 7. Częstotliwość zmiany haseł dostępu do kont internetowych Źródło: opracowanie własne 130 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Wykorzystywanie programów antywirusowych wypadło znacznie lepiej niż 2rniana haseł dostępu do kont internetowych. 89% ankietowanych zadeklarowało Osiadanie programu antywirusowego na swoim komputerze, tylko 7% nie Osiadało takiego oprogramowania, a 4% nie wiedziało, czy taki program był na ich komputerze zainstalowany (Tabela 8). Tabela 8. Posiadanie programu antywirusowego Wskazania ankietowanych Odsetek wskazań (w %) Posiadam 89 Nie posiadam 7 Nie wiem 4 Tabela 8. Posiadanie programu antywirusowego Źródło: opracowanie własne Źródło: opracowanie własne ^ Kolejne pytanie ankiety dotyczyło doświadczeń w zakresie naruszeń ezpieczeństwa w Internecie. Najczęściej pojawiające się przykłady naruszeń to: ^tr2;ymywanie niechcianej korespondencji mailowej (85 wskazań), włamanie 0 konta na Facebooku (37 wskazań), kradzież tożsamości (17 wskazań). 30% esPondentów nie doświadczyło żadnych naruszeń bezpieczeństwa informacji Sieci. Tabela 9. Doświadczenia w zakresie naruszeń bezpieczeństwa w Internecie Wskazania ankietowanych Odsetek wskazań (w %) Brak doświadczeń 30 ^^Otrzymywanie niechcianej korespondencji 73,3 Włamanie do Facebooka 31,9 ..........................Kradzież tożsamości 14,7 Tabela 9. Doświadczenia w zakresie naruszeń bezpieczeństwa w Internecie Źródło: opracowanie własne Źródło: opracowanie własne Wnioski z badań ankietowych hyj, badań wynika, że Internet dla niemal wszystkich ankietowanych studentów podstawowym źródłem bieżących informacji z kraju i ze świata. Różnorodność °rzystywanych portali i serwisów informacyjnych świadczyła o różnorakich 131 Jolanta Laskowska - Kultura informacyjna studentów kierunków humanistycznych w świetle badań sondażowych zainteresowaniach i upodobaniach respondentów. Aktywność internetowa studentów obejmowała także podstawowe usługi internetowe typu korzystanie z serwisów społecznościowych, użytkowanie poczty elektronicznej, wyszukiwanie informacji, korzystanie z portali informacyjnych i rozrywkowych, zakupy internetowe, korzystanie z serwisów z grami online i prowadzenie błoga lub strony internetowej. Na podstawie wyników badań możemy wnioskować, że badana grup3 populacji to aktywni użytkownicy Sieci. Niestety badania pokazują również, respondenci są jeszcze mało obeznani z możliwościami wyszukiwawczymi w Sieci' Ich kompetencje wyszukiwawcze ograniczały się tylko do znajomości i użytkowani najbardziej popularnych przeglądarek internetowych, a zaawansowane opcje wyszukiwania, bardzo ograniczone zresztą, były wykorzystywane tylko prze2 połowę ankietowanych. Również kompetencje studentów w zakresie zarządzani bezpieczeństwem informacji są na niskim poziomie, o czym świadczy fakt, 12 mimo doświadczeń związanych z naruszeniem bezpieczeństwa w Sieci, większos1-' respondentów w ogóle nie zmienia swoich haseł dostępu do kont internetowych' albo czyni to niezmiernie rzadko. Również używanie programów antywirusowy^1 nie stanowi normy w badanej grupie. Na podstawie przeprowadzonych badań sondażowych trudno wyciągi daleko idące wnioski, niemniej warto zauważyć, że kompetencje informacyjn0 komunikacyjne oraz kompetencje z zakresu zarządzania bezpieczeństwem w Siec1' powinny być wyniesione przez studentów ze szkoły średniej. Tymczasem obed1'1 edukacja medialna oraz kultura informacyjna uczniów wymaga wielu działań ^ strony nauczycieli oraz organizacji rządowych i pozarządowych. Wyposażeń1' w kompetencje z zakresu kultury informacyjnej może zaowocować poszerzenie11' myślenia krytycznego i doskonaleniem nawyku samokształcenia. Bez tyc'1 kompetencji użytkownik Sieci otrzymuje informację niekompletną i niekonieczni relewantną. Nawyk pracy, nie tylko na nowoczesnym sprzęcie, ale z nowoczesny111' technologiami informacyjno-komunikacyjnymi jest dziś podstawowym czynnikie11' efektywnego uczenia się oraz nauczania [2, s. 79], Przeprowadzone badanie może st^ się przyczynkiem do dalszego rozbudowanego badania nad kulturą informacyj11" młodego pokolenia w dobie informacji cyfrowej. Bibliografia: [1]. BATOROWSKA Hanna. Kultura informacyjna w perspektywie zm1'1' w edukacji. Warszawa 2009. [2]. KOTULA Sebastian Dawid. Kultura informacyjna. Internet i open son11 w działalności bibliotecznej (ze scenariuszami zajęć). [W:] Kultura czytelni^ 132 r Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa i informacyjna- teoria i praktyka. Wybrane zagadnienia. Red. DYMMEL Anna [i in.]. Lublin 2015, s. 59-99. [3]. MAZIARZ Magdalena. Jeszcze nie wszystko stracone. Edukacja medialna w dotychczasowej i nowej podstawie programowej. Próba podsumowania szans i rozczarowań. [W:] Edukacja medialna. Nadzieje i rozczarowania. Red. SOKOŁOWSKI Marek. Warszawa 2010, s. 68-81. 14]. MOTYLIŃSK A Paulina. Bezpieczeństwo informacji w Internecie - zachowania i opinie studentów. [W:] Kultura informacyjna w ujęciu interdyscyplinarnym -teoria i praktyka. T.l. Red. BATOROWSKA Hanna. Kraków 2015, s.55-65. ^1- Podstawa programowa przedmiotu wiedza o społeczeństwie. Warszawa 2008, [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://men.gov.pl/wp-content/ uploads/2011/02/4d.pdf [Stan z dnia: 13.08.2016]. 133 i, Justyna Partyka Aneta Urbańska Główna Biblioteka Lekarska Warszawa Tematyczne zestawienie literatury jako odpowiedź na zapotrzebowanie informacyjne w środowisku medycznym Stale rosnąca ilość wytwarzanych informacji rozpowszechnianych ^ pośrednictwem różnorodnych środków komunikowania zmusza odbiorców wzmożonego wysiłku potrzebnego do ich odbioru. Docierające informacje różną jakość, a środowisko informacyjne dostarcza często informacji niedokładny^1' niepewnych czy nieaktualnych. Dlatego też szczególnego znaczenia nabi^ umiejętność wyszukiwania, selekcji i wykorzystywania zasobów informacji. DbałoS" 0 podstawowe cechy informacji, takie jak jakość, kompletność, wiarygodno^' aktualność, leży w obszarze zadań ekologii informacji, a jednym z element^ mających wpływ na procesy informacyjne w ujęciu ekologicznym jest bibliotek [4; 5]. Posiadane przez nią zasoby i odpowiednie narzędzia dają możliW0^ filtrowania i dostarczania rzetelnej i uporządkowanej informacji. Wychodź naprzeciw potrzebom informacyjnym środowiska medycznego, Główna Biblio-' Lekarska (GBL) oferuje usługę - tematyczne zestawienie literatury, zapewniaj^1'' dostęp do wyselekcjonowanej informacji naukowej. , Zestawienia literatury przygotowywane są w GBL przez Centrum Inform^ Medycznej w oparciu o powstającą w Bibliotece Polską Bibliografię Lekarską (P$ , Rejestruje ona polską literaturę naukową, kliniczną i fachową z dziedziny medycy^ 1 nauk pokrewnych, organizacji ochrony zdrowia, a także literaturę popute1^' z zakresu oświaty zdrowotnej. Baza zawiera również informacje o monografią pracach habilitacyjnych i niepublikowanych pracach doktorskich znajdują^ się w zbiorach GBL. Prowadzona jest od 1979 r. w sposób zautomatyzowany 1 , 3 miesiące podlega aktualizacji. Obecnie Polska Bibliografia Lekarska zaW^ ponad 510 000 rekordów i jest jedną z największych bibliografii dziedzinowy |. w Polsce. Zarejestrowane dane pochodzą z ponad 1 900 tytułów czasopism polsk'^ i zagranicznych. Od 1991 roku do bazy wprowadzane są streszczenia artyk^j, w języku polskim i angielskim. Do sporządzania charakterystyk treściowi dokumentów w PBL stosowana jest terminologia z tezaurusa medycznego Tez-M^ (polskiej wersji amerykańskiego tezaurusa Medical Subject Headings - MeSH) ^ 134 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa 1 Zasadami indeksowania przyjętymi w National Library of Medicine (NLM)58. ^aza Tez-MeSH zawiera terminologię angielską i polską z zakresu medycyny, nauk ^krewnych i organizacji ochrony zdrowia. Ma ona również zastosowanie w katalogu 'bliotecznym GBL59. Aktualna wersja bazy Tez-MeSH została opracowana na Odstawie MeSH 2016. Tłumaczeniem nowych deskryptorów źródłowych na język j^lski zajmują się pracownicy GBL z wykształceniem medycznym i biomedycznym, °rzystając przy tym z najnowszych słowników, leksykonów, podręczników, fonografii i publikacji medycznych. Przeszukiwanie bazy może być prowadzone Według każdego znaczącego elementu z opisu bibliograficznego i deskryptorowego Plsu treści, np.: według hasła deskryptorowego, słów z tytułu i abstraktu, według tytułu czasopisma, roku wydania itp. Do realizacji zamówień na zestawienia Etyczne wykorzystywane jest oprogramowanie CDS/ISIS, natomiast dla C^telników dostępna jest wersja internetowa PBL w programie EXPERTUS. Osoby , Częściej korzystające z naszych usług to: pielęgniarki, położne, fizykoterapeuci, arze, ratownicy medyczni, kosmetolodzy, dietetycy, psychologowie, radiolodzy, ^denci różnych specjalności, przedstawiciele firm farmaceutycznych i farmaceuci, oni złożyć zamówienie drogą korespondencyjną, osobiście lub przez Sularz zamieszczony na stronie internetowej GBL: www.gbl.waw.pl w zakładce ^amów zestawienie tematyczno [6]. W formularzu do uzupełnienia wymagane ^Następujące informacje: dane osobowe i adresowe klienta, dane dotyczące tematu ^ stawienia, zawężenia precyzujące kierunek wyszukiwania, sposób odbioru bawienia i forma zapłaty. Wzór formularza zamieszczony poniżej: 1 i A $ s8 jijÓ aza Tez-MeSH została włączona jako polska wersja MeSH do wielojęzycznej bazy narodowych ii Urriaczeń MeSH (Metatezaurus) prowadzonej w ramach Unified Medical Language System przez ^ Stj arodową Bibliotekę Medycyny Stanów Zjednoczonych. , '0rmacje zaczerpnięte ze strony www GBL [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: ^P^/www.gbl.waw.pl/p/bazy. [Stan z dnia: 02.06.2016]. 135 Justyna Partyka, Aneta Urbańska - Tematyczne zestawienie literatury jako odpowiedź na zapotrzebowanie informacyjne w środowisku medycznym Rye. 1. Wzór formularza zamówienia na zestawienie tematyczne Zamówienie na komputerowe zestawienie tematyczne imię * specjalność * iii dodatkowy: a firmy, instytucji: jw domowy służbowy dane do wystawienia rachur iłnków wystawianych na firmę) (podany pełnym zdaniem w jęz. r informacje (również sl w języku angielskim); Zawężenia: tylko ludzie dorośli dzieci tytko zwierzęta Zawężenia dodatkowe: Zakres chronologiczny (od roku): 2001 (domyślnie od 2001 r. do chwil obecnej) Polska Bibliografia Lekarska tylko w jęz. polskim (dot. tylko Polskiej Bibliografii Lekarskiej) Piśmiennictwo zagraniczne: Medline w jęz. angielskim inny język: Uwagal Główna Biblioteka Lekarska nie wykonuje usługi tłumaczenia na jężyk polski. specjalizacja " doktorat habilitacja praca magisterska licencjat referat Sposób wykonania zestawienia: « (ryb zwykły (7 dni roboczych) C Iryb ekspresowy (2 dni robocze) W przypadku nieotrzymania w wyznaczonym terminie zestawienia tematycznego prosimy o jak najszybszy kontakt telefoniczny z Centrum Informacji Medycznej • zestawienia - tel. 22-849-78-51 wew. 108. zapłata: za zaliczeniem pocztowym; odbiór: wysyłka Pocztą Polską - wydruk (do 50 opisów bibliograficznych) zapłata: za zaliczeniem pocztowym; odbiór: wysyłka Pocztą Polską - CD-ROM €; zapłata: gotówka; odbiór , osobiście - wydruk (do 50 opisów bibliograficznych) < zapiała: gotówka; odbiór , osobiście - CO-ROM zapłata: przelew po otrzymaniu zestawienia; odbiór, email Uwaga! Reklamacje przyjmowane są do 14 dni od daty wysłania/odbioru zestawienia tematycznego. Po upływie (ego czasu zamówienie uważane jest za zrealizowane i przyjęte przez odbiorcę. i Zapoznałem się z cennikiem komputerowych zestawień tematycznych GBL Z U C j Wyćftj Zumfewtcnlc | * - poła obowiązkowe Źródło: opracowanie własne (GBL) 136 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa ^ ^łożone zamówienia są weryfikowane i jeżeli tego wymagają - konsultowane klientami, osobiście lub korespondencyjnie. Największą uwagę zwraca się na ecyzyjne podanie zakresu tematu. Dialog z użytkownikiem jest bardzo ważnym . Pem w realizacji zamówienia, ponieważ umożliwia właściwe zrozumienie r°Zwinięcie zagadnienia, a tym samym zwiększa szanse na wyszukanie !, eriałów zgodnych z potrzebami informacyjnymi zamawiającego. Kolejnym ^r°kiem jest przystąpienie do przeszukania tematu w bazie PBL i/lub Medline. u^dy rekord zamieszczony w PBL zawiera słowa kluczowe (deskryptory), które °żliwiają jego wyszukanie. Przeszukiwanie bazy PBL w programie ISIS polega j opisaniu wszystkich dostępnych deskryptorów i modyfikatorów określających Dodatkowo wpisywane są słowa lub fragmenty słów umożliwiające ^ eszukanie tytułów i streszczeń w rekordach. Następnie, przy użyciu algebry rę^ea wykonywane są operacje na zbiorach. Efektem końcowym jest wykaz \ °rdów odpowiadający wymienionym w temacie zagadnieniom z uwzględnieniem ystkich zaznaczonych przez klienta limitów. Wyszukiwanie w bazie Medline 8a podobnie jak w bazie PBL. Poniżej zamieszczony jest przykład rekordu ^Cego wynikiem wyszukiwania w bazie PBL60. Ryc. 2. Przykład rezultatu wyszukiwania w PBL - widok rekordu Dokument: 2. z (48) Rekord: 4792 Kosmetyczne właściwości hinokitiolu. Cosmetic properties of hinokitiol. [Aut. ] Anna Ratz-Łyko, Jacek Ar ct, Małgorzata Rejter. PoL J Cosmetol 2015, 18(1): 31-34, U. bib liogr 23 por. Sygn.GBL: 313,432 DESKR GŁ Tropolon - Pochodne Monoterpenu pochodne Kosmetyki DESKR POM. Pielęgnacja skóry Tropolon - Farmakologia Monoterpenu pochodne - Farmakologia Leki przeciwzapalne Leki przeciw zakażeniom Włosy - Wpływ środków chemicznych KLASYF Dermatologia i wenerologia PR PRZEGL 23 poz. Hinokitiol (beta-thujaplicyna) należy do stosunkowo mało popularnych składników wykorzystywanych w kosmetologii, jednak ze względu na szerokie spektrum właściwości i udowodnioną naukowo aktywność biologiczną tego związku warto poznać go bliżej. Badania in vitro wykazały, ze hinokitiol wykazuje działanie przeciwrodnikowe, przeciwzapalne i przeciwdrobnoustrojowe. Ze względu na zdolność chelatowania jonów metali wielowartościowych posiada właściwości przeciwutleniające, a także wpływa na aktywność enzymów metalozależnych. Dodatkowo w warunkach in vivo hinokitiol ogranicza występowanie fotouszkodzeń skóry spowodowanych działaniem promieniowania UVB Z tego względu we współczesnej kosmetologii hinokitiol może być stosowany w preparatach do pielęgnacji cery, kosmetykach przeciw przebarwieniom, pastach do zębów oraz preparatach do pielęgnacji włosów i skóry głowy Hinokitiol (beta-thujaplicin) is not commonly used in cosmetology but due to the wide range of properties and scientifically proven biological activity of this compound is worth to get to know it better In vitro studies have shown that hinokitiol exhibit antiradical, anti-inflammatory and antimicrobial properties Due to the ability to chelate polyvalent metal ions hinokitiol has antioxidant properties, and also affects on the metal-dependent enzymes activity In addition, in vivo studied indicated that hinokitiol reduce the occurrence of the skin photodamage caused by UVB radiation For this reason, in modern cosmetology hinokitiol can be used in skin care products, anti-staining cosmetics, toothpastes and hair and scalp preparations ......."'i Źródło: opracowanie własne ^ekord dotyczy zestawienia na temat przebarwień skóry przygotowanego dla klienta - kosmetologa. 137 WP 1 Justyna Partyka, Aneta Urbańska - Tematyczne zestawienie literatury jako odpowiedź na zapotrzebowanie informacyjne w środowisku medycznym ____ W przypadku niektórych tematów, po przejrzeniu zestawienia, klienci zgłaszają potrzebę uzupełnienia - doprecyzowania lub poszerzenia zakresu poszukiwań. Taka sytuacja może być spowodowana pominięciem przez klienta istotnych informacj1 przy określaniu tematu wyszukiwania. Innym przykładem jest wyszukani zbyt dużej ilości rekordów. Stwarza to trudności w pracy ze zbyt dużym zbiorefl1 informacji i wywołuje szum informacyjny. Wykonywane jest wtedy dodatko^ przeszukiwanie baz w odpowiednio określonym przez klienta kierunku. Ocen11 zestawienia przez czytelnika i jego ewentualne późniejsze uwagi często wynikaj1! z różnorodnych barier informacyjnych. Należą do nich m.in. nieświadomość lub nieumiejętność odczytywania informacji, nieznajomość terminologii użyte' w źródłach, nieznajomość języków obcych, niewystarczające przygotowanie wyszukiwania informacji w źródłach tradycyjnych i elektronicznych. Z drugi-strony, źródłem barier informacyjnych może być sama biblioteka. Wynika z wyposażenia (np. niewystarczającej ilości sprzętu komputerowego), zastosowań111 regulaminów dotyczących udostępniania zbiorów, katalogów i baz danymi niedostatecznej reklamy źródeł oraz wykonywanych usług, sposobu prezentami1 zbiorów (np. czasopisma w oprawie) [1, s. 55; 4]. W odpowiedzi na specyficzne wymagania jednej z grup naszych klientów, ja^ stanowią przedstawiciele firm farmaceutycznych, realizowana jest odrębna usług'1 Polega ona na przygotowaniu wykazu literatury dla list substancji czynny*-"'1 Dostarczane informacje zawarte w zestawieniach dotyczą najczęściej ich dział^ niepożądanych, interakcji, toksyczności, stosowania leczniczego itd. Wykazy s' przygotowywane po każdej aktualizacji bazy i są niezbędne do monitorowa'1'1 bezpieczeństwa stosowania produktów leczniczych i kosmetycznych dostępnym na rynku. Współpraca z firmami farmaceutycznymi prowadzona jest w opafc'1 o umowy zawierane na rok kalendarzowy. Realizacja zamówień na tematyczne zestawienia literatury jest jedną z fof|1 odpowiedzi GBL na zapotrzebowanie informacyjne w środowisku medyczny11' Zawody medyczne wymagają stałego podnoszenia kwalifikacji i uzupełniania wie^| Osobom pracującym zależy na efektywnym wykorzystaniu czasu spędzof^ w bibliotece i skutecznym dotarciu do potrzebnych informacji. PracoWf1 biblioteki, na każdym etapie poszukiwania literatury przez czytelników, starają ^ zaspokoić ich potrzeby informacyjne. W wielu przypadkach wystarczające jest ty1, poinformowanie czytelników o sposobie korzystania z baz i katalogów, jednak ^ grupa czytelników potrzebuje szczegółowych informacji i pomimo udzielofl/.. wskazówek nie potrafi samodzielnie odnaleźć potrzebnych materiałów, bądź . ma na to czasu. Czynnikiem skłaniającym klientów do złożenia zamówienia ( zestawienie tematyczne jest często brak dostępu do fachowej literatury w mie)S zamieszkania. W tym przypadku przygotowanie zestawienia tematycznego ' 138 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa ^jlepszym rozwiązaniem. [3; 4] Tematyczne zestawienia literatury ułatwiają Otarcie do potrzebnych informacji, skracają czas poszukiwań, pomagają w trafnym Oborze piśmiennictwa, dlatego cieszą się dużym zainteresowaniem czytelników. Bibliografia: BABIK Wiesław. Ekologia informacji katalizatorem równoważenia rozwoju społeczeństwa informacji i wiedzy. „Zagadnienia Informacji Naukowej" 2012, Vol.2 (100), s. 48-65. '• GŁOWACKA Ewa. Ekologia informacji - sposób na choroby informacyjne? [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://konferencja.biblio.cm.umk. , pl/fileadmin/pelne_teksty/nowy__ekologia_inf.doc [Stan z dnia: 02.06.2016]. KISILOWSKA Małgorzata, JASIEWICZ Justyna; przy współpr. Magdaleny PAUL. Informacja zdrowotna: oczekiwania i kompetencje polskich r użytkowników: raport z badań eksploracyjnych. Warszawa 2013. J' MATERSKA Katarzyna. Informacja w organizacjach społeczeństwa wiedzy, r. Warszawa 2007. '• Serwis informacyjny EKOLOGIA INFORMACJI. [Dokument elektroniczny], r Tryb dostępu: http://www.ekologiainformacji.pl/ [Stan z dnia: 09.05.2016]. Zamówienie na komputerowe zestawienie tematyczne. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: https://zamowienia.gbl.waw.pl/zestawienia/ [Stan z dnia: 05.07.2016], 139 Ewa Dobrogowska-Schlebusch Uniwersytet Jagielloński Kraków Znaczenie czynników afektywnych w procesie przetwarzani^ informacji na podstawie analizy zachowań informacyjnych rodziców dzieci autystycznych Badanie znaczenia czynników afektywnych, takich jak: emocje, uczuC1'1' nastrój, temperament w procesie wyszukiwania i wykorzystania inform^)1 pozostawało dotychczas raczej na marginesie badań zachowań informacyjny^'1 Zdaniem fińskiego naukowca Reijo Savolainen'a położenie mniejszego nacisk1' na znaczenie czynników afektywnych w procesie wyszukiwania inform^ może wynikać z trudności pomiaru oddziaływania czynników afektywnych ^ zachowania informacyjne, nieuchwytności samego afektu a także braku spój11' definicji i konceptualizacji tego pojęcia w dziedzinie informatologii [32]. Za pionie' | ] konceptuałizacji czynników natury psychologicznej (osobistej), jako jednej Z 5' t napędowych skłaniających człowieka do wyszukiwania informacji i wpływający1, { na sam proces wyszukiwania należy uznać Wilsona [40], który konstruując s;V ę model zachowań informacyjnych zauważył, że podejmowanie działań związanf. a z wyszukiwaniem informacji uzależnione jest od potrzeb: fizjologicznych (potrZe'1 r, wody, pokarmu, schronienia), kognitywnych/poznawczych (potrzeba planowa11'' ^ nauczenia się nowych umiejętności itd.) i emocjonalnych (potrzeba osiągi n dominacji) człowieka, a na zaspakajanie tych potrzeb wpływają różne determine1 o (środowiskowe, osobnicze, interpersonalne). W rozszerzonym modelu zachovV'' c} informacyjnych z roku 1999 Wilson [41] zwrócił uwagę, na znaczenie czynni- nj psychologicznych jako mechanizmu aktywizującego zachowania informacyjne* Ą sy na motywujące znaczenie stresu (odwołanie do teorii stresu Folkmana i Lazar11^ in O tym, czy dana jednostka zaspokoi swoją potrzebę informacyjną decyduje rów11'' in poczucie własnej efektywności, czyli przekonanie jednostki o tym, że dyspo*1 rej ona odpowiednimi zasobami, aby zrealizować dany cel (teoria społecznego uCL^\ się Alberta Badury). Na znaczenie czynników psychologicznych w podejmoW3'1 pr; działań związanych z wypełnianiem luk informacyjnych i nadawaniu ob; rzeczywistości zwróciła także uwagę Brenda Dervin w swojej koncepcji „s^ making". Zdaniem badaczki poszukiwanie sensu rzeczywistości, dążenia ,, ^, rewidowania posiadanego obrazu świata, „gap-bridging", czyli budowanie moStl opj nad szczelinami niepewności wynika z subiektywnego poczucia, że posiadana p ^ fcy nas wiedza, opinie, poglądy i wartości są niespójne z bieżącym doświadczę11'' 140 __Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa_ za: 7]. Emocje towarzyszą człowiekowi właściwie na każdym etapie Wypełniania luk informacyjnych, czy też „budowania mostów nad szczelinami j^ePewności" - są one nieodłącznym elementem wszelkich ludzkich działań uj °^ując nasze myślenie, powodują popełnianie stale tych samych pomyłek), atWiają nam komunikowanie j kooperację z innymi podczas budowania mostów, Q r°Wnież główną miarą osiąganych rezultatów dla istot ludzkich. Mówienie err>ocjach towarzyszących naszemu działaniu stanowi również próbę nadawania U Sensu. [10]. >nf^^an^em Savolainena [32; 33] istnieją tylko dwa modele zachowań rmacyjnych, które w szczegółowy sposób definiują i omawiają znaczenie lników afektywnych w procesie wyszukiwania informacji. Pierwszym z nich jest rok Zachowań informacyjnych: „Information Search Process" Kuhlthau z 1991 rQ^U' badaczka wyróżniła w swoim modelu 6 etapów wyszukiwania informacji: Co P°częcie zadania, wybór tematu, pierwsze rozpoznanie tematu, doprecyzowanie, , być przedmiotem badania, zbieranie informacji, zamknięcie wyszukiwania. Na rQ^ 2 tych etapów wyszukiwania na osobę wyszukującą informacji oddziałują trzy ko czynników: czynniki afektywne (uczucia odczuwane w trakcie wyszukiwania), tęgo ^Wne (myśli dotyczące zarówno procesu wyszukiwania informacji jak również Kuki c° ^est prze(imiotem wyszukiwania) oraz konatywne (podjęte działania). °raz U wyr°zn^a w sw°im modelu dwa rodzaje czynników afektywnych: uczucie a i ,nastrój- Pojęcie uczucia nie zostaje w tym modelu szczegółowo zdefiniowane, r0cl ^nie przedstawione w sposób opisowy, poprzez scharakteryzowanie różnego nj ZaJu uczuć towarzyszących wyszukiwaniu, np. strach, wątpliwości, zmieszanie, [cyt za: 32; 33]. Reijo Savalainen [32] zwraca uwagę na pewną o w nazywaniu niektórych kategorii w modelu Kuhlthau. Taką kategorią C^arak °^n^m znaczeniu jest pojęcie niepewności [18]. Z jednej strony jest to uczucie iiie erYstyczne dla pierwszego etapu wyszukiwania informacji. Z drugiej strony syrn n°S^ kefiru0wana zostaje tutaj jako kognitywny stan wywołujący afektywne info^y lęku i braku pewności, charakterystyczne dla wczesnych faz wyszukiwania injcj . c^' związane z mało sprecyzowaną wizją małego tematu. Ta niepewność felacj. Zresztą proces wyszukiwania informacji. Kuhlthau nie bada wzajemnych się 0nemi?dZy poszczególnymi uczuciami, ale sprawdza, w jaki sposób zmieniają pr^em-na P0szczególnych etapach wyszukiwania informacji. Nie ma tutaj linearnej 0bserwcn^ Uczuć z negatywnych w pozytywne, ale przewaga uczuć pozytywnych ^ °wana jest zazwyczaj na końcowych etapach wyszukiwania [cyt. za: 32]. W SpQs §0ria nastroju została skonceptualizowana w modelu Kuhlthau opiSo ° bardziej szczegółowy w porównaniu do przedstawionej tylko w sposób [cyt kategorii emocji. W nawiązaniu do teorii Kelly ego z 1963 r. Kuhlthau a- 32] definiuje nastrój jako nastawienie, które czyni osobę poszukującą 141 Ewa Dobrogowska-Schlebusch - Znaczenie czynników afektywnych w procesie przetwarzania informacji na podstawie analizy zachowań informacyjnych rodziców dzieci autystycznych informacji bardziej otwartą lub zamkniętą na nowe możliwości. Jeżeli nastrój jest „zapraszający" (invitative), dana osoba jest bardziej skłonna podejmować ryzyko związane z nowością i uczyć się na swoich pomyłkach, czyli jest bardziej otwarta na zmiany, natomiast nastrój „indykatywny" sprawia, że odrzuca ona nowe poglądy ogranicza swoje oczekiwania i nie podejmuje wysiłku związanego z wyszukiwaniem informacji. Zdaniem Kuhlthau nastrój zapraszający jest charakterystyczny dla pierwszych faz wyszukiwania informacji, natomiast indykatywny na końcowy^1 etapie wyszukiwania. Nastrój wpływa na to, jakie decyzje podejmuje jednostka (decyzja = czynnik kognitywny). Nastrój zapraszający zachęca jednostkę &° rozszerzania obszaru działania, do podejmowania ryzyka i korzystania z pomyłek-Natomiast nastrój negatywny wręcz przeciwnie - ogranicza przewidywania, które dana osoba może zrobić i skłania ją do koncentrowania się na tym, co pozostaje w zasięgu możliwości, [cyt za: 32; 33] Drugim modelem, w którym podjęta została próba konceptualizacji poję^1'1 czynników afektywnych, kognitywnych oraz ich wzajemnego oddziaływani3 jest model „Social-Biological Information Technology" (SBIT model) stworzon) przez Diane Nahl w 2007 roku [21]. W modelu Nahl na zachowania informacyj1^ składają się dwa etapy, które powiązane są z biologicznymi funkcjami system11 afektywnego człowieka: recepcja informacji (szukanie informacji lub )e-przypadkowa absorbcja) oraz wykorzystanie informacji. Zachowanie informacyj^ ma na celu ułatwienie danej osobie adaptacji i przeżycia. Użytkownicy informal1 są biologicznie motywowani do tego, żeby przeżyć w środowisku informacyjny111 i do ciągłej optymalizacji swojej produktywności. Aby temu podołać wykonują ol1' różnego rodzaju czynności o charakterze sensomotorycznym (odbieranie bodźcóvV zmysłowych, przetwarzanie ich w koherentny obraz zmysłowy), kognitywny111 (dopasowanie informacji do kontekstu sytuacji, wiedzy posiadanej przez jednostki czyli interpretacja danej sytuacji) i afektywnym (nadawane wartości informal,' motywowanie jednostki do dalszego działania, ale też wpływanie na jako^ procesu wyszukiwania informacji). Współdziałanie czynników kognitywny1 i afektywnych w modelu NahFa ma miejsce przede wszystkim w trzeciej wyszukiwania informacji - ewaluacja danego obiektu możliwa jest pop*"2^ włączenie w to emocji. Model SBIT sugeruje, że procesy kognitywne zależą 0 afektów, np. poczucie zadowolenia, użyteczności danego źródła informacji spraw-' że akceptujemy to źródło informacji, natomiast uczucia negatywne sprawiają- ^ zaczynamy odczuwać poczucie niepewności. Gdy danej informacji przypisze^ znaczenie afektywne, kończy się etap recepcji informacji i możemy rozpoc^ proces wykorzystania informacji. : Wspomniane wyżej modele zachowań informacyjnych, których, bard^ dogłębną charakterystykę można znaleźć w publikacjach Reijo Savolainena [32; o Ptz h 142 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa koncentrują się raczej na omówieniu znaczenia uczuć i emocji w samym procesie Wyszukiwania informacji jako czynnika motywującego jednostkę do podejmowania Wysiłku związanego z wyszukiwaniem informacji lub też towarzyszącego jednostce różnych etapach wyszukiwania (wątpliwości, zmieszanie, wątpliwości, optymizm), a także wpływającego na to, czy dana jednostka zaakceptuje lub odrzuci dane ^ódło informacji. Niestety wspomniane wyżej teorie zachowań informacyjnych dostarczają odpowiedzi na pytanie w jaki sposób czynniki afektywne, takie emocje, uczucia, nastrój, motywacje, czy temperament mogą wpływać na sam Proces zapamiętywania informacji. Aby szerzej wyjaśnić i zrozumieć oddziaływanie Czynników afektywnych na zapamiętywanie należałoby sięgnąć do teorii emocji. Podobnie, jak ma to miejsce w dziedzinie informatologii, dopiero stosunkowo niedawna w naukach psychologicznych i neuropsychologicznych można ^obserwować tendencję do postrzegania emocji i percepcji nie jako odrębnego ^nornenu badawczego, ale jednej całości. Coraz częściej w badaniach wykazuje się tajemny związek i przenikanie się procesów poznawczych i emocjonalnych [5]. *czególną uwagę w badaniach z ostatnich kilkunastu lat poświęca się sprawdzeniu, ^ jaki sposób czynniki afektywne mogą wpływać na percepcję, uwagę, pamięć °raz podejmowanie decyzji. Badania z ostatnich kilkunastu lat dowiodły, że to ^ jaki sposób postrzegamy rzeczywistość jest subiektywnie zmienioną wersją Oczywistości. To, co widzimy w i jaki sposób widzimy zależy od tego, jaki poziom Stlergii jesteśmy w stanie zaangażować w wykonanie danej czynności. Np. góra ]est Postrzegana adekwatnie wysoko w stosunku do tego, ile energii nam zostało, • eV ją pokonać (jaki jest energetyczny bilans podjęcia takiego wysiłku). Podobnie, V - ledy wychodzimy zmęczeni z sali gimnastycznej dystans do auta może wydawać ? Większy niż kiedy wchodzimy do sali gimnastycznej [42]. Taka a nie inna rcepcja pozwala nam uzyskiwać różne korzyści, oszczędzać energię, zdobywać r^e> unikać niebezpieczeństwa. Zjawisko to nazwane zostało przez Zadra i Clore ' ^bioenergetyką percepcji", czyli integrowaniem bioenergetycznej informacji Postrzeganie przestrzeni. Wzgórze wydaje się wtedy większe, a dystans do ^ ebycia dłuższy, jeżeli nasza energia metaboliczna jest niższa i człowiek ma Rzucie, że pokonanie tego dystansu kosztowałoby go utratę zbyt dużej ilości x er£ii. Jest to najprawdopodobniej cecha adaptacyjna (ewolucyjna człowieka) ^graniczenie zużycia energii służyło pierwotnie temu, żeby uchronić zwierzęta y ed zagłodzeniem. Inkorporowanie informacji bioenergetycznej w percepcję ^^alną może ułatwiać organizmowi osiągnięcie ekonomii akcji. Podobny wpływ $tr percePcję może również odgrywać strach. Uczucie strachu jest ewolucyjną ^ ategią, która służy temu, aby ostrzegać organizmy przed drapieżnikami lub też podejmowaniem ryzykownych zachowań [36], Strach wpływa, zarówno na leganie wysokości (ostrzegając nas w ten sposób przed wspinaniem się na takie 143 Ewa Dobrogowska-Schlebusch - Znaczenie czynników afektywnych w procesie przetwarzania informacji na podstawie analizy zachowań informacyjnych rodziców dzieci autystycznych wysokości, z których upadek mógłby być niebezpieczny), jak również postrzeganie stromości (sygnał ostrzegawczy przed schodzeniem ze wzgórz grożących osunięciem). Strach zwiększa również akustyczne wrażenie natężenia dźwięku-ostrzegając w ten sposób przed osobnikami znajdującymi się w pobliżu [36]. Także poczucie obrzydzenia jest wykształconą przez organizm w trakcie ewolucji strateg^ mającą na celu jego ochronę przed szkodliwym wpływem obecnych w środowisk^1 patogenów. Na przykład uczucie mdłości odczuwane przez kobiety w pierwszy#1 trymestrze ciąży służy temu, aby chronić ciężarną przed spożywaniem szkodliwy^ pokarmów w okresie osłabionej odporności organizmu [36]. Emocje wpływają również na to, czy postrzegamy globalnie, czy koncentrujern) się na szczegółach. Generalnie udało się udowodnić, że niektóre z emocj1, w szczególności stres, mogą wpływać na zawężenie pola uwagi. Zjawisko zaobserwował po raz pierwszy Easterbrook, który zauważył, że pod wpływem stres11 spowodowanego urazem głowy podczas skoku na spadochronie doszło u nieg11 do zawężenia pola widzenia [42]. To wydarzenie stało się punktem wyjścia d° sformułowania przez Easterbrooka teorii pamięci tunelowej (1959) [12], zgodn^ z którą w sytuacjach pobudzenia emocjonalnego jesteśmy w stanie zapamiętać te informacje, które znajdują się w centrum pola widzenia i mogą być dla nas źródle111 zagrożenia, kosztem zapominania o informacjach peryferyjnych i drugoplanowy^ [3]. Uczucia takie, jak strach i niepokój powodują, że nasza uwaga staje się bardz$ ukierunkowana na czynniki zagrażające, natomiast w sytuacji, gdy czuje#} się szczęśliwi i odprężeni, mamy skłonność do myślenia heurystycznego [^' Pojawienie się negatywnych emocji jest często sygnałem nadejścia zagrożenia. Z w, względu organizm znajduje się w stanie gotowości, aby daną informację przetwór2)1 w jak najkrótszym czasie. Natomiast emocje pozytywne często sygnalizują sytuuj' pożądaną [24]. Heurystyczne przetwarzanie informacji pod wpływem pozytywny1,, emocji sprawia, że ludzie są bardziej odporni przed integrowaniem dezinform^' do pamięci, z kolei zaś systematyczne przetwarzanie informacji pod wpły^'1 emocji negatywnych czyni ludzi bardziej podatnymi na dezinformacje [16]. Kap1 ^ i współautorzy [16] zwracają uwagę, że emocje związane z dążeniem do określony celu również powodują zawężenie pola uwagi. Z kolei, gdy emocjonalne pobudź^ doświadczane jest jako rezultat osiągnięcia celu bądź też jego nieosiągnięcia, ^ i dochodzi do rozszerzenia pola uwagi, co sprawia, że możemy łatwiej korzys ^ z osiągniętego sukcesu, lub też dostosowywać się do sytuacji porażki i stajemy bardziej otwarci na osiąganie kolejnych celów. if Jeżeli chodzi o sam proces zapamiętywania, to również wiele wskazuje na lepiej zapamiętujemy takie informacje, które mają dla nas znaczenie emocjon^ Generalnie ludzie mają skłonność do lepszego zapamiętywania bodźc° wzbudzających emocje, wszystko jedno czy są to bodźce negatywne, czy pozytyw 144 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa ty- Aby dane wydarzenie zostało zapamiętywane, powinny mieć miejsce trzy fazy zapamiętywania: etap dekodowania (procesowanie informacji w momencie Percepcji), etap konsolidacji (proces przekształcania informacji przechowywanej ^ pamięci długotrwałej w trwały ślad pamięciowy) i etap wydobywania z pamięci foment pamiętania) [17]. Najpierw nasza uwaga skoncentrowana zostaje na °dźcu, który ma dla nas znaczenie emocjonalne. Wiele wskazuje na duże znaczenie c'ała migdałowatego w wykrywaniu bodźców o charakterze emocjonalnym, najbardziej relewantnych dla potrzeb, celów i wartości organizmu. Ciało migdałowate to cZęść układu limbicznego, odpowiedzialna za pamięć emocjonalną, która oprócz te§°> że reguluje procesy sensoryczne i natężenie uwagi, może również modulować |^Wody neuronowe odpowiedzialne za proces pamiętania emocjonalnej informacji. ^r2echowywanie informacji nie zostaje porzucone natychmiast po zakodowaniu. °trzeba trochę czasu, aby wydarzenia uległy konsolidacji w pamięci. Emocje mogą 6§ulować proces zapamiętywania - wydarzenia o charakterze emocjonalnym ^r°Wadzą do pobudzenia fizjologicznego poprzez które ciało migdałowate moduluje c nlccjonowanie hipokampa, struktury mózgu odpowiedzialnej za pamiętanie, Prowadzi do umocnienia określonych śladów pamięciowych [5]. Dokładność ^ Pamiętywania danego wydarzenia zależy od tego, jak bardzo intensywnie go °sMadczamy - ludzie, którzy mieszkali w pobliżu World Trade Center w momencie u terrorystycznego mieli bardziej żywe wspomnienia tego wydarzenia, niż ^ y obserwujące to wydarzenie z oddali [17]. Z badań przeprowadzonych przez ^.ar°t, Martorella, Delgado, and Phelps [35] wynika, że u mieszkańców Nowego Jorku Rających w pobliżu World Trade Center w trakcie wybuchu terrorystycznego so[y Serwowano większą aktywność ciała migdałowatego podczas przypominania Ei^16 te^° wydarzenia w stosunku do ludzi mieszkających z dala od miejsca zamachów. cJe ułatwiają nie tylko dekodowanie i zapamiętywanie informacji, ale także ich pływanie z pamięci i przypominanie. Przypominanie sobie informacji jest CZas skuteczniejsze, gdy podczas przypominania znajdujemy się w podobnym tes]16 ^ W trakcie ich kodowania. To zjawisko nazywa się pamięcią zależną od stanu Uc^°9e mogą również wpływać na podejmowanie decyzji i osąd danej sytuacji. obiekCtla: Przyjemność/nieprzyjemność dostarcza nam informacji o wartości danego SpQ^ u wobec którego odczuwamy te uczucia. Natomiast uczucie: podekscytowany/ [42] °Jny dostarcza nam informacji na temat istotności danej sytuacji lub jej nagłości CZególnym rodzajem silnej reakcji emocjonalnej mającej swoje konsekwencje doc? cesów poznawczych i zapamiętywania informacji jest stres. Pojęcie stresu ° się wielu definicji. Do najpopularniejszych teorii stresu zaliczyć można • Strelau (stan charakteryzujący się silnymi emocjami negatywnymi, takimi 145 Ewa Dobrogowska-Schlebusch - Znaczenie czynników afektywnych w procesie przetwarzania informacji na podstawie analizy zachowań informacyjnych rodziców dzieci autystycznych jak strach, lęk, złość, wrogość etc., któremu towarzyszą zmiany fizjologiczni i biochemiczne, przekraczające stan normalny) Seyle (reakcja organizmu nieswoistą sytuację), Janisa (zmiana w otoczeniu, która wywołuje wysoki stopić napięcia emocjonalnego i w negatywny sposób wpływa na normalny typ reagowania)' Folkmana i Lazarusa (relacja między osobą a środowiskiem, którą osoba ocenia jako wymagającą wysiłku lub nadwyrężającą jej zasoby), Hobfolla (reakcja n^1 otoczenie, w którym występuje groźba utraty sił, rzeczywista utrata sił, lub brak spowodowany wyeksploatowaniem), [podaję za: 11; 38]. W odpowiedzi na str^ organizm stara się zachować stałość środowiska wewnętrznego organizmu (ten stal1 nazywamy allostazą), natomiast przewlekły stres aktywuje te układy fizjologiczni które w normalnych warunkach radzą sobie ze stresem. Oddziaływanie bodź& stresowego na organizm o umiarkowanej sile może mieć pozytywne oddziaływali na organizm i procesy poznawcze - dochodzi wówczas do wzrostu tempa działa-' przyspieszenia procesów pamięci, zwiększenia wrażliwości na bodźce. Natomiast w przypadku długotrwałego stresu może dojść do upośledzenia funkcji organizm11' spadku tempa działania, pogorszenia procesów myślenia i zapamiętywania. Ten sta'1 nazywa się obciążeniem allostazy [15; 37]. Najczęstszą reakcją organizmu na stres jest wydzielanie hormonów stres11' np. noradrenaliny - hormonu, który odpowiedzialny jest za procesy uczenia, wpływa hamująco na obszary mózgu odpowiedzialne za kontrolowanie emoc)] i wygaszanie pamięci o wydarzeniach, które wywołują w nas lęk (kora przedczołoWa^' W zamian za to dochodzi do aktywacji ciał migdałowych, które uczestnik w przetwarzaniu bodźców lękowych. Skutkiem sekrecji noradrenaliny jest utrwalę111' śladów pamięciowych i połączone z tym reakcje lękowe [9; 19; 27]. Inną reakcją organizmu na stres jest także wydzielenie hormon^ nadnerczowych-glikokortykoidów (hormonów stresu). Ich nadmierne wydzielani wpływa szkodliwie na ośrodkowy układu nerwowy, procesy neurodegeneracyj1^ oraz na redukcję hipokampa (struktury mózgu odpowiedzialnej za pamiętani' uczenie się i nastrój) i w konsekwencji prowadzi do pojawienia się zabur^1 poznawczych [15; 29]. Stres wpływa także znacząco na funkcjonowanie układu nerwowego. Podtf , wydarzenia stresowego dochodzi przede wszystkim do upośledzenia fun^' dwóch wspomnianych wyżej struktur mózgu, które są odpowiedzialne za działaj pamięci - ciała migdałowatego i hipokampa. Jeżeli w trakcie kodowania dan^ wydarzenia nie ma równoległej pracy obydwu systemów może dojść do sytuacji' w pamięci zostaną utrwalone wydarzenia, które zakodowane zostały przy poin0 ^ ciała migdałowatego (struktura układu limbicznego odpowiedzialna za pan11', emocjonalną), natomiast nie dochodzi do zapisania informacji kodowanych P1 ^ pomocy hipokampa. Powoduje to, że wydarzenia o charakterze emocjonalny 146 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Pamiętane są głównie pod kątem sensoryczno-emocjonalnym, zmysłowym (pamięć Sensomotoryczna, a nie semantyczna), obrazowym [13; 19]. Szczególnie charakterystyczna jest pamięć wydarzeń o charakterze traumatycznym. Osoba, która doświadcza traumy koduje wydarzenia przede ^sZystkim na poziomie sensomotorycznym, w postaci obrazów, których nie jest ^ stanie odtworzyć w spójny ciąg narracyjny. Wydarzenia traumatyczne pamiętane jako przebłyski pamięci, którym brak początku, środka i końca [13; 20; 29]. ^iekształceniu ulega też percepcja czasu i kontekstu sytuacji [13]. Pamięć takiego Wydarzenia z jednej strony jest pełna detali (tzw. pamięć fleszowa), z drugiej strony Pełna luk, białych plam. Taki sposób kodowania może wynikać z tego, że dana osoba ^Ie jest w stanie dopasować doświadczanego wydarzenia do reszty swoich wydarzeń ^ciowych [34]. Skutkiem stresu traumatycznego są różnego rodzaju zaburzenia j^mięci - amnezja, czyli niepamięć całości lub fragmentów wydarzenia [39], lub . l?eramnezja, czyli intensywne nawracanie traumatycznych wspomnień, nad °rymi osoba je przeżywająca nie ma kontroli [13]. Do aktywacji wspomnień może °jsć w sytuacjach przypominających traumatyczne wydarzenie, jeśli występuje &°dność między stanem, w którym znajdowała się osoba doświadczająca traumy frzy kodowaniu wydarzenia a emocjami odczuwanymi przez nią w danej chwili Pamięć zależna od stanu) [13; 19]. Potencjalne szkodliwy wpływ stresu i silnych emocji na pamięć i procesy . 2r*awcze można zaobserwować obserwując zachowania grupy odbiorców °rmacji zdrowotnej szczególnie narażonej na stres w życiu codziennym ^ r°dziców dzieci z zaburzeniami należącymi do spectrum autyzmu. Do Ważniejszych źródeł stresu doświadczanego przez rodziców dzieci z autyzmem ■ e% trudne zachowania dziecka i związane z tym poczucie bezradności s.*a§ubienia rodziców, ograniczone zdolności dziecka w zakresie komunikowania j y nawiązywania relacji społecznych, nieprzemijający charakter tego zaburzenia itifra^ m°żliwości przewidzenia i zaplanowania przyszłości dziecka, brak s^°rmacji na temat etiologii autyzmu i możliwości jego terapii, brak wsparcia ze ro^y specjalistów i zrozumienia ze strony społeczeństwa. Inne przyczyny stresu ^ bielskiego to także długotrwały czas oczekiwania na diagnozę i problemy z jej t ^kaniem, brak odpowiedniej wiedzy profesjonalistów pracujących z dziećmi na j, autyzmu, trudne zachowania dziecka w miejscach publicznych oraz związana ( ^ konieczność zmiany planów życiowych i ograniczenia relacji społecznych ^ P- kontaktów ze znajomymi) [28]. Niewątpliwie szczególnie traumatyczny może tyj dla rodziców sam moment stawiania diagnozy, kiedy to dowiadują się, co v ^Sc'wie dolega ich dziecku. Rodzice mają zazwyczaj sprzeczne uczucia związane e. Omywaniem diagnozy - z jednej strony poczucie ulgi, bo wreszcie otrzymywali letę na nazwanie zaburzeń rozwojowych dziecka, z drugiej strony - poczucie 147 Ewa Dobrogowska-Schlebusch - Znaczenie czynników afektywnych w procesie przetwarzania informacji na podstawie analizy zachowań informacyjnych rodziców dzieci autystycznych desperacji, kiedy dowiadują się, że autyzm jest zaburzeniem rozwojowym 0 nieznanej etiologii, którego nie da się wyleczyć, trwającym całe życie [28]-Z przeprowadzonego przez autorkę referatu przeglądu literatury oraz badan własnych autorki referatu (częściowo ustrukturyzowane wywiady z rodzicami dziec1 autystycznych z Województwa Małopolskiego) wynika, że rodzice mają bardzo żyW^ wspomnienia związane z momentem stawiania diagnozy. Charakterystyczne jest to, że rodzice zapamiętują atmosferę tego spotkania, konkretne słowa specjalisto^ stawiających diagnozę, zwłaszcza te szczególnie dotykające ich pod kąten1 emocjonalnym, trafiające można powiedzieć w czułe punkty rodziców i dziecka (i krytykujące rodziców), sposób zachowania zespołu diagnostycznego (np. nerwoW^ patrzenie członków zespołu na zegarek i inne oznaki braku czasu, brak empat11 w stosunku do rodziców), jego umiejscowienie względem rodziców w sali w trakd2 stawiania diagnozy, natomiast nie pamiętają wskazówek odnośnie postępowań!" z dzieckiem kierowanych do nich przez zespół. Takie przypominające kKsZ^ fotograficzną dokładne pamiętanie szokujących, mających swoje konsekwencji wydarzeń nazywane jest zjawiskiem pamięci fleszowej. Charakterystyczną cecM tych wspomnień jest to, że mimo upływu czasu są one bardzo szczegółowe i trafr^ w przeciwieństwie do innych wspomnień o charakterze autobiograficznym [2^' Zgodnie z omówionymi wcześniej teoriami wpływu emocji na procesy poznaWC2^ można przyjąć, że rodzice pamiętają z tego spotkania takie informacje, które dla nich w tej konkretnej chwili szczególny walor emocjonalny. Mogą to być ^ przykład często wypowiedziane bez złych intencji słowa lekarza, które krytyki dotychczasowy sposób postępowania rodziców lub w sposób nieprzemyślal1' wytykające słabe strony dziecka. Zapamiętywanie informacji o charakte1"^ sensoryczno-emocjonalnym może być związane z charakterystycznym Ł wydarzeń o charakterze traumatycznym zawężaniem pola uwagi do bodźc°v szczególnie istotnych dla organizmu. Zgodnie z przytoczoną wcześniej teo''' pamięci tunelowej rodzice zapamiętują tylko informacje znajdujące się w centr111^ ich pola widzenia, kosztem zapominania o informacjach peryferyjnych. ZreS^j rodzice sami zauważają, że emocje przeżywane w trakcie diagnozy są czynnik1^ utrudniającym im absorbcję dalszej informacji i czują się przytłoczeni nadmia1" ^ informacji [1]. Z tego względu szczególnie cenią sobie specjalistów, którzy °P ^ posiadania odpowiedniej wiedzy o autyzmie i doświadczenia w pracy z dzieC^.( z zaburzeniami z autystycznego spectrum, wyposażeni są również w odpowie^ umiejętności interpersonalne (umiejętność słuchania, empatia, cierpli^0*, 1 w trakcie diagnozy potrafią wesprzeć rodziców na duchu [1; 23], są otwarcl stawianie pytań i doceniają wiedzę rodziców o własnym dziecku. Rodzice wagę przywiązują do dawania im nadziei i cenią specjalistów, którzy potrafią W ^ ,• sposób przekazać informację diagnostyczną, aby trochę załagodzić jej negatyw' 148 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Wydźwięk np. poprzez oferowanie rodzicom informacji na temat dostępnych ^etod leczenia i wsparcia rozwoju dzieci z autyzmem i zaburzeniami pokrewnymi, baniem Nissenbauma [23] dawanie rodzicom nadziei w trakcie stawiania diagnozy Ogrywa niezwykle istotną rolę, ponieważ motywuje rodziców do działania, uzbraja 'ch w optymizm i pozwala na znalezienie odpowiednich serwisów wsparcia. Także ^a Pisuła uważa, że informacja przekazywana rodzicom nie powinna się tylko °8raniczać do określenia nieprawidłowości w rozwoju dziecka, ale powinna w sobie awierać także diagnozę pozytywną, z tego względu, że wyłączna koncentracja na rie§atywnych aspektach sytuacji prowadzi do minimalizowania szans rozwojowych kiecka i stanowi duże obciążenie dla rodziców [28]. lak dotychczas nie przeprowadzono zbyt wielu badań sprawdzających wpływ ^r°cesu stawiania diagnozy na poziom stresu u rodziców oraz potencjalnych skutków te§o stresu na funkcjonowanie dziecka z autyzmem. Z badań, które przeprowadzono temat tego, jakie czynniki wpływają na poziom satysfakcji rodziców z procesu . lagnostycznego wynika, że decydujące znaczenie mogą tu mieć ilość, jakość '^równość otrzymywanej informacji diagnostycznej oraz krótki czas oczekiwania ^ diagnozę, mniejsza liczba profesjonalistów - konsultantów w trakcie procesu , lagnostycznego oraz kompetencje komunikacyjne zespołu diagnostycznego Profesjonalne podejście do rodziców i ich dziecka) [4; 8; 31]. Aczkolwiek tego typu ^ leżności nie były jak dotychczas sprawdzane w badaniach naukowych, te różne Pekty procesu diagnostycznego mogą wpływać na funkcjonowanie rodziców, ^ P°ziom ich stresu z kolei na zdrowie i funkcjonowanie dziecka. Zbyt wysoki 2lom stresu rodziców może spowodować pogorszenie się ich stanu zdrowia, sWki przeżywanych przez nich emocji mogą z kolei negatywnie oddziaływać na S2y rozwój i wyniki leczenia dziecka [30]. biorąc pod uwagę emocje przeżywane przez rodziców dzieci z zaburzeniami ^Autystycznego spectrum w trakcie spotkania diagnostycznego oraz potencjalny « tych emocji na procesy poznawcze rodziców, zdolność do absorbcji ^^iejszego pamiętania przekazanej im w trakcie diagnozy informacji, zespoły p kostyczne muszą zadbać o odpowiednią atmosferę spotkania diagnostycznego. r lrino się dołożyć wszelkich starań, aby w tej stresującej chwili nie obarczać Zlców zbyt dużą ilością informacji, a przekazanie samej informacji diagnostycznej ^Pro\vadzić w ten sposób, aby na tyle, na ile jest to możliwe ograniczyć negatywne c^ki Przekazania tej wiadomości, np. poprzez wskazanie mocnych stron dziecka, ^ Możliwości jego terapii. Nawet w sytuacji, gdy diagnoza zaburzeń ze spectrum dią^ZrriU stanowi jedynie potwierdzenie wcześniejszych obaw rodziców, spotkanie jestgnostyczne jest zawsze dla nich trudnym doświadczeniem. Dlatego wskazane v proces stawiania diagnozy rozłożyć przynajmniej na dwa spotkania: ^Sze, podczas którego rodzicom przekazana zostanie sama informacja 149 Ewa Dobrogowska-Schlebusch - Znaczenie czynników afektywnych w procesie przetwarzania informacji na podstawie analizy zachowań informacyjnych rodziców dzieci autystycznych diagnostyczna oraz spotkanie dodatkowe, w trakcie którego będą mieli możliwość zadania dodatkowych pytań specjalistom oraz uzyskania bardziej konkretnych i praktycznych informacji. Dałoby to rodzicom czas na refleksję, przeanalizowanie przekazanej im informacji diagnostycznej [6] ewentualnie - przemyślenie pytań, które chcieliby zadać zespołowi diagnostycznemu. Po otrzymaniu diagnozy rodzice mogą przeżywać rozpacz związaną ze „stratą" oczekiwanego potomka i przeżywać stan emocjonalny zbliżony do żałoby* w którym obserwowane są podobne stadia, jak w klasycznym modelu Kiibler-Ross - zaprzeczanie, gniew, targowanie, desperacja, akceptacja [28]. Stan emocjonalny rodziców (desperacja, smutek, złość), związany z przeżywaniem żałoby po utraci idealnego dziecka może być czynnikiem utrudniającym percepcję informacji 14] oraz podejmowanie jakichkolwiek działań, przynajmniej na samym początki*' tuż po otrzymaniu diagnozy [43], lub też powodującym podejmowanie działa'1 irracjonalnych. W tym okresie rodzice mogą mieć jeszcze nadzieję na wyleczeń^ dziecka, znajdują się w fazie zaprzeczania lub rozpaczliwie szukają „lekarstwa na autyzm", co sprawia, że trudno im czasami oddzielić „emocje od nauki". Z teg° względu rodzice stają się podatni na różnego rodzaju źródła dezinformat-J1 0 autyzmie, np. na oddziaływanie różnego rodzaju szarlatanów próbujący1^1 im sprzedać cudowne metody terapii autyzmu [25], Ta podatność, zdanie111 O'Reilly [25] może być wypadkową oddziaływania różnych czynników - niskieg0 poziomu kompetencji zdrowotnych rodziców, a także złego stanu emocjonalni0 rodziców po otrzymaniu diagnozy, stresu związanego z wychowywani6111 dziecka autystycznego, a także braku wiarygodnych informacji na temat autyz1111 1 dostępnych metod terapii tego zaburzenia. Istnieje niebezpieczeństwo, pod wpływem emocji, czy też reklam lub doniesień medialnych o charakter^ emocjonalnym rodzice mogą podejmować niewłaściwe decyzje zdrowotnej takie jak rezygnacja ze stosowania szczepionek u młodszego rodzeństwa dzi autystycznych, czy też wybór eksperymentalnych, nie wspartych dowoda ^ naukowymi metod terapii autyzmu. Warto, aby w tym dosyć krytycznym okie rodzice otrzymywali odpowiednie wsparcie ze strony systemu opieki zdrowo ^ i systemu edukacji. Rozwiązaniem mogłoby być przydzielenie rodzin w pierwszym okresie po otrzymaniu diagnozy pracownika socjalnego, z jednej strony pełniłby funkcję doradcy rodziców ułatwiającego im nawig' ^ po skomplikowanym systemie wsparcia osób z autyzmem, z drugiej zaś str°^j koordynował współpracę między różnymi organizacjami zaangażowany w terapię i edukację dzieci z autyzmem [6; 26]. Mimo, że modele zachowań informacyjnych coraz częściej uwzgl?^111^ znaczenie czynników afektywnych, jako siły napędowej skłaniającej jednostkę ^ podejmowania wysiłku związanego z wyszukiwaniem informacji, przeszkadzaj'? 150 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa w wyszukiwaniu (zmienne zakłócające w modelu Wilsona) lub też jako Wypadkowej działań zmierzających do wypełniania luk informacyjnych oraz charakteryzują uczucia towarzyszące jednostce na każdym etapie wyszukiwania, Cl3gle w niewystarczający sposób omawiają, w jaki sposób emocje wpływają percepcję i zapamiętywanie informacji. Niezależnie od tego, czy informacja Jest nabywana przez aktywne szukanie czy też pasywne słuchanie, zetknięcie Użytkownika z informacją może spowodować w nim także, często nieoczekiwane reakcje emocjonalne (szok, niedowierzanie, stres), które wpłyną na to, w jaki sPosób zostanie ona zinterpretowana i zapamiętana. Zwłaszcza w kontekście °trzymywania tak wrażliwej informacji, jaką jest informacja diagnostyczna, ależy pamiętać o potencjalnie negatywnym wpływie pobudzenia emocjonalnego, jaszcza zaś silnego stresu na proces recepcji i zapamiętywania informacji. rZeba pamiętać, że jeżeli spotkanie diagnostyczne będzie miało dla pacjenta ° jego rodziny charakter doświadczenia traumatycznego, nad czym zespół lagnostyczny nie zawsze ma możliwość kontroli, zapamięta on to wydarzenie sPosób sensoryczno-emocjonalny i fragmentaryczny, i raczej utkwią mu Pamięci takie słowa lekarza, które poruszyły go emocjonalnie, niż merytoryczne ^kazówki dotyczące dalszego leczenia. Może to spowodować, że w późniejszym resie pacjent lub jego rodzina będzie miał po spotkaniu diagnostycznym poczucie p dosytu i braku odpowiedniego poinformowania go o chorobie przez lekarza. czym winą za niewystarczające poinformowanie nie zawsze należy obarczać ^ arza - bariera może tkwić w samym pacjencie i emocjach przeżywanych przez §° w momencie przekazywania mu informacji diagnostycznej. Z punktu ^ 2enia procesów zapamiętywania, ważniejszy od ilości przekazywanej informacji s ą§n°stycznej i jej wartości merytorycznej, jest taki sposób jej przekazywania, który ^ yja jej skuteczniejszej absorbcji i zapamiętywaniu. Z jednej strony diagnoza być przekazana klarownie i wprost, bez kluczenia oraz owijania w bawełnę. 'Uf strony lekarz lub zespół diagnostyczny muszą w jakiś sposób zbalansować H0ri*aCję diagnostyczną, zwłaszcza, gdy ma ona charakter negatywny, np. poprzez rtj azanie pacjentowi możliwych rozwiązań, czy też jego własnych zasobów, które Ze °n uruchomić, aby zmierzyć się z chorobą. Przekazywanie większej ilości \vy^rrriacji dotyczących prognozy zaburzenia, skutecznych metod terapii, czy też kie JCZnych dalszego postępowania powinno być przełożone na kolejne spotkanie, SpQ ernocje pacjenta lub członków jego rodziny, ochłoną i będą mogli w spokojny VybS°b Przyjąć przekazywaną im informację, i podjąć właściwą decyzję dotyczącą inf °ru Metody leczenia. Emocje nie tylko zaburzają sposób zapamiętywania iHf acji diagnostycznej, ale mogą również oddziaływać na zachowania acyjne. Sprawiają one, że łatwiej ulegamy różnego rodzaju źródłom 151 Ewa Dobrogowska-Schlebusch - Znaczenie czynników afektywnych w procesie przetwarzania informacji na podstawie analizy zachowań informacyjnych rodziców dzieci autystycznych. dezinformacji w momencie, gdy pole naszej uwagi ulega zawężeniu, sprawiając, że postrzegamy tylko sytuację zagrażającą (chorobę) i nie jesteśmy w stanie postrzega6 naszego położenia w sposób heurystyczny i zdroworozsądkowy oraz podejmować racjonalnych decyzji zdrowotnych. Jak już wcześniej zauważono, systematyczne a nie heurystyczne przetwarzanie informacji pod wpływem emocji sprawia, że jesteśmy mniej odporni na dezinformacje. Nawet w sytuacjach, gdy dana jednostka stosuje metodę radzenia sobie ze stresem polegającą na próbie rozwiązania daneg0 problemu poprzez szukanie rozwiązań, pod wpływem emocji może szukać drog1 na skróty i wybierać metody leczenia nie tylko niewsparte dowodami naukowym1' ale nawet potencjalnie szkodliwe dla zdrowia. Uzupełnienie istniejących model1 zachowań informacyjnych o analizę emocji pojawiających się podczas wyszukiwani informacji lub jej otrzymywania od pośredników i wpływu tych emocji na proces percepcji i zapamiętywania informacji niewątpliwie pozwoliłoby na lepszfc zrozumienie zachowań użytkowników, zwłaszcza w kontekście wyszukiwań1'1 i wykorzystania informacji o charakterze zdrowotnym. Bibliografia: [1]. ABBOTT Mandy, BERNARD Paul, FORGE Jenny. Communicating a diagn°s'L of Autism Spectrum Disorder - a qualitative study of parents' experience „Clinical Child Psychology and Psychiatry" 2013, No. 18, p. 370-382. [2]. ALTIERE Matthew J., VON KLUGE Sylvia. Searching for acceptance challenges encounter raising a child with autism. „Journal of Intellectual an Developmental Disabilityed" 2009, No. 34, p. 142-152. [3]. BĄBEL Przemysław. WIŚNI AK Marzena. Jak uczyć żeby nauczy1 Warszawa 2008. [4]. BROGAN Clare A., KNUSSEN Christina. The Disclosure of a Diagnosis 0 an Autistic Spectrum Disorder: Determinants of Satisfaction in a Sample Scottish Parents. „Autism" 2003, No. 7, p. 31-46. .j [5]. BROSCH Tobias, SCHERER Klaus R„ GRANDJEAN Didier, SANDER PaV^ The impact of emotion on perception, attention, memory, and decis making. „Swiss Medical Weekly" 2013, No. 143, wl3786. [6]. CARLSSON Emilia, MINISCALCO Carmela, KADESJÓ Bjórn, lAAK[{ic Katja. Negotiating knowledge: parents' experience of the neuropsychia . diagnostic process for children with autism. „Int. J. Lang. Commun. D1 R. Coll. Speech Lang. Ther." 2016, No. 51, p. 328-338. £ [7]. CISEK Sabina. Badanie zachowań informacyjnych użytkowników metodologia Sense-Making. [W:] Biblioteka klucz do sukcesu użytkowni Kraków 2008, p. 97-103. 152 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa 8]. CRANE Laura, CHESTER James W., GODDARD Lorna, HENRY Lucy A., HILL Elisabeth. Experiences of autism diagnosis: A survey of over 1000 parents in the United Kingdom. „Autism" 2016, No. 20, p. 153-162. 9]. DĘBIEĆ Jacek. Rola neuroprzekaźnictwa noradrenergicznego w modulacji procesów rekonsolidacji pamięci. Nowe możliwości farmakoterapii zespołu stresu pourazowego. „Farmakoterapia w Psychiatrii i Neurologii" 2006, No. 3-4, s. 133-140. 0]. DERVIN Brenda. Sense-making theory and practice: an overview of user interests in knowledge seeking and use. „Journal of Knowledge Management" 1998, No. 2, p. 36-46. ^]. DUGIEL Grażyna, TUSTANOWSKA Bogusława, KĘCKA Katarzyna, JASIŃSKA Maria. Przegląd teorii stresu. „Acta Scentifica Academiae Ostroviensis" 2012, Nr IB, p. 47-70. 2]- EASTERBROOK J.A. The effect of emotion on cue utilization and the organization of behavior. „Psychological Review" 1959, No. 66, p. 183-201. ^1- GAWINECKA Michalina, ŁUCKA Izabela, CEBELLA Aleksandra. Pamięć zdarzeń traumatycznych. „Psychiatria" 2008, No. 5, p. 65-69. ^1- GRANT Nicole, RODGER S., HOFFMANN T., Intervention decision-making processes and information preferences of parents of children with autism spectrum disorders: ASD parent decision making. „Child: Care Health and Development" 2016, No. 42, p.125-134. JÓZEFOWICZ Olga, RABE-JABŁOŃSKA Jolanta. Stres a czynność układu neuroendokrynnego „Psychiatria i Neurologia Kliniczna" 2009, No. 9, p. 116-124. KAPLAN Robin L., VAN DAMME Ilse, LEVINE Linda J. Motivation Matters: Differing Effects of Pre-Goal and Post-Goal Emotions on Attention and Memory. „Frontiers in Psychology" 2012, No. 3. '■ KENSINGER Elizabeth A. Remembering the Details: Effects of Emotion. "Emotion Review: Journal of the International Society for Research on l8 Emotion" 2009, No. 1, p. 99-113. KUHLTHAU Carol C. A principle of uncertainty for information seeking. "Journal of Documentation" 1993, Vol. 49, Issue 4; p. 339-355. J' LEHNERMałgorzata, WISŁOWSKA-STANEKAleksandra, PŁAŹNIKAdam. Wygaszanie reakcji emocjonalnej jako nowy cel farmakoterapii zaburzeń 2q] '?kowych. „Psychiatria. Polska" 2009, No. 18, p. 639-654. LlS-TURLEJSKA Maria. Psychologiczne konsekwencje traumatycznego stresu 2]] Współczesne kierunki badań. „Nowiny Psychologiczne" 2000, No. 2, s.25-38. ^AHL Diane. Social-biological information technology: An integrated c°nceptual framework. „Journal of the Association for Information Science and Technology" 2007, Vol. 58, Issue 13, p. 2021-2046. 153 Ewa Dobrogowska-Schlebusch - Znaczenie czynników afektywnych w procesie przetwarzania informal)1 na podstawie analizy zachowań informacyjnych rodziców dzieci autystycznych. __ [22], NIEDŹWIEŃSKA Agnieszka. Poznawcze mechanizmy zniekształci1 w pamięci zdarzeń. Kraków 2004. [23], NISSENBAUM Michał S„ TOLLEFSON Nona, REESE R. Matthew. interpretative conference: sharing a diagnosis of autism with families. ,,Focns on Autism and Other Developmental Disabilities" 2002, No. 17, p.30-43. [24], NOBATA Tomoe, HAKODA Yuji, NINOSE Yuri. The functional field of vie^ becomes narrower while viewing negative emotional stimuli. „Cognition an Emotion" 2010, No. 24, p. 886-891. [25]. O'REILLY Michelle, KARIM Khalid, LESTER Jessica Nina. Separating "emotion" from "the science": Exploring the perceived value of informati0lj for parents and families of children with autistic spectrum disorder. „Clini'-'1 Child Psychology and Psychiatry" 2015, No. 3, p. 500-14 . [26]. OSBORNE Lisa A., REED Phil. Parents' perceptions of communication w# J professionals during the diagnosis of autism. „Autism: the InternationJ Journal of Research and Practice" 2008, No. 12, p. 309-324. [27]. PASTERNAK Jacek, RADOCHOŃSKA Anna, RADOCHONSKI Mieczys*^ Neurofizjologiczne mechanizmy rozwoju zespołu stresu pourazoweg0 wybrane problemy. „Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego" 20 T. VI, Z. 2, s. 193-200. [28]. PISULA Ewa. Rodzice dzieci z autyzmem. Warszawa 2012. ^ [29]. RADNY Alina. Wpływ traumy na psychikę. Psychoterapia ofiary. „Anna Academiae Medicae Stetinensis" 2011, T. 57. Nr Sympozja I, s. 106-119. j [30]. REED Phil, OSBORNE Lisa A. Diagnostic practice and its impacts on PareI^eS health and child behaviour problems in autism spectrum disorders. „Archi of Disease in Childhood" 2012, No. 97, p. 927-931. -r [31]. RRENTY Jo, ROEYERS H. Satisfaction with formal support and education ^ children with autism spectrum disorder: the voices of the parents. „Child: Health Development" 2006, No. 32, p. 371-385. ^ [32], SAVOLAINEN Reijo. Approaching the affective factors of inforrna^ seeking: the viewpoint of the information search process model. „Informal Research" 2015, Vol. 20, No 1, p. 114-125. ^ [33]. SAVOLAINEN Reijo. The interplay of affective and cognitive factors ^ information seeking and use. „Journal of Documentation" 2015, Vol-Issue 1, p. 175-197. ry [34]. ŚCIGAŁA Dawid. Przetwarzanie bodźców afektywnych przez 0 -i sprawców wypadków komunikacyjnych. „Transport Samochodowy " Z. 1, s. 69-92. p [35]. SHAROT Tali, MARTORELLA Elizabeth A., DELGADO Mauricio ^ PHELPS Elizabeth A. How personal experience modulates the neural circ111 154 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa of memories of September 11. „Proceedings of the National Academy of Sciences U.S.A." 2007, No. 104, p. 389-394. STEFANUCCI Jeanine K., GAGNON Kyle T„ LESSARD David A. Follow your heart: Emotion adaptively influences perception. „Social and Personality Psychology Compass" 2011, No. 5, p. 296-308. ]• Stres - Encyklopedia PWN - źródło wiarygodnej i rzetelnej wiedzy. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/stres;3980346. , html. [Stan z dnia: 22.07.2016]. "]• Stres psychospołeczny w pracy - pojęcie, źródła i konsekwencje, różnice indywidualne, prewencja. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: I http://nop.ciop.pl/m5-3/m5-3_l.htm. [Stan z dnia: 22.07.2016]. )• Trauma, stresor traumatyczny - czym jest uraz psychiczny? - Choroby i zaburzenia - Psychiatria - Medycyna Praktyczna dla pacjentów. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://psychiatria.mp.pl/choroby/74803,trauma-I stresor-traumatyczny-czym-jest-uraz-psychiczny. [Stan z dnia: 26.07.2016], '• WILSON Thomas D. On user studies and information needs [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.informationr.net/tdw/publ/ papers/1981infoneeds.html [Stan z dnia: 26.07.2016], WILSON Thomas D. Models in information behavior research. „Journal of Documentation" 1999, Vol. 55, Issue 3, p. 249-270. ZADRA Jonathan R„ CLORE Gerald L. Emotion and Perception: The Role of Affective Information. „Wiley Interdisciplinary Reviews Cognitive Science" 2011, Vol. 2, Issue 6, p. 676-685. ZUCKERMAN Katharine E„ SINCHE Brianna, MEJIA Angie, COBIAN MARTIZA, BECKER Thomas, NICOLAIDIS Christina. Latino parents' Perspectives on barriers to autism diagnosis. „Academic. Pediatrics" 2014, No. 14, p. 301-308. H ki]. 155 Małgorzata Szubrycht Akademia Marynarki Wojennej Gdynia Biblioteka jako przestrzeń kreowania wizerunku uczelni wyższej. studium na przykładzie biblioteki Głównej Akademii Marynarki Wojennej Podstawowym zadaniem biblioteki jest pomoc czytelnikom w dotarciu d° publikacji papierowej i elektronicznej. Każda biblioteka uczelni wyższej realizuj to zadanie. W tym miejscu można zadać jednak pytanie: czy tylko to jest ważne nowoczesnej biblioteki i uczelni? Rola biblioteki akademickiej ściśle jest związać (lub powinna być) z misją, wizją i strategią rozwoju danej uczelni. W artyk^ podjęto próbę odpowiedzi na problem: czy biblioteka jest przestrzenią kreowa*1^ wizerunku uczelni wyższej? Analizę tę dokonano w oparciu o pracę i działalfl°st Biblioteki Głównej Akademii Marynarki Wojennej w Gdyni. Uczelnia wyższa, to organizm wielonarządowy. Jeżeli każdy z narządów (patrZ komórek organizacyjnych) działa właściwie, to cały organizm jest zdrowy. Nal pamiętać, że uczelnię wyższą tworzą trzy równoważne elementy: 1. pracownicy (naukowi i administracyjni); 2. studenci; 3. infrastruktura (budynki, laboratoria). ^ Renomę uczelni budują ludzie. Bez pracowników i studentów uczelnia wyz nie istniałaby. Byłyby tylko budynki. W uczelni wyższej ważne jest, aby ^ ^ pracownik dbał o swój własny rozwój po to, aby zwiększyć swój i jej potencjał, a 11 samym budować jej dobry wizerunek. Uczelnia jest bowiem podmiotem zbioroW^ a dobre jej imię buduje się latami. Każdy więc pracownik, bez względu na P^111^" stanowisko ma (a przynajmniej powinien mieć) obowiązek dołożenia swej „cegie ^ do dobrego postrzegania uczelni. Ważne jest bowiem uświadomienie sobie* ^ nie inni, ale właśnie każdy z nas - pracowników, ma wpływ na pozytywny 0 J uczelni przez środowisko zewnętrzne, w tym na rekrutację studentów r^Z^t| stopnia i to przez 365 dni w roku. Działanie to jest szczególnie ważne w d°bie^^ demograficznego. Sukces uczelni będzie tym większy, im szybciej uświadom1 $ ten fakt każdy pracownik (nie tylko rektor, ale nauczyciele akademiccy* £ J osób zaangażowanych w promocję uczelni oraz w rekrutację, pracownicy i techniczni). 156 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Źródło: fot. K. Miłosz ze zbiorów własnych autora i ^adein" (' ^ MarYnarki Wojennej odwiedzają liczne grupy osób z Polski ^l^opQj*^' ^ to oficerowie wszystkich rodzajów wojsk, przedstawiciele władz >atn°r^dLlcl1 i lokalnych> uczniowie klas mundurowych i cywilnych, grupy studenckich, weterani, a nawet grupy przedszkolne. Szczególna rola przypada pracownikom biblioteki akademickiej. Mają oni °Wiem szeroki kontakt z potencjalnymi kandydatami na studentów. Irena kiszewska tak oto postrzega zadania bibliotekarza: „wiadomo nie od dziś, ?e Współczesna biblioteka nie ogranicza się do wypełniania swoich funkcji ^stawowych. Zwyczaj urządzania spotkań i imprez o różnym charakterze, dbałość t Przygotowanie specjalnych pomieszczeń do pracy indywidualnej i grupowej, . °ska o potrzeby czytelników niepełnosprawnych, jak też obecność kawiarenek nternetowych czy księgarń świadczy o tym, że instytucja ta znacznie rozszerzyła res usług" [6]. Zadania te są szerokie, ale współczesna sytuacja demograficzna . aPowiada jeszcze jedno tj. współtworzenie dobrego wizerunku uczelni wyższej o VVsP°niaganie procesu rekrutacji. £ Rye. 1. Prezentacja Biblioteki Głównej AMW Dowódcy Marynarki Wojennej Kuwejtu 157 Małgorzata Szubrycht - Biblioteka jako przestrzeń kreowania wizerunku uczelni wyższej. Studium na przykładzie Biblioteki Głównej Akademii Marynarki Wojennej ___^ Ze względu na nowoczesny charakter budynku audytoryjno-biblioteczneg0 i nowatorskie rozwiązania techniczne jest on wpisany w każdy plan wizyty gość1 odwiedzających Akademię Marynarki Wojennej. Nakłada to na pracowników biblioteki dodatkowe obowiązki tj. pełnienie roli przewodnika po bibliotece Jednocześnie stwarza to ogromną możliwość dotarcia do potencjalnych studentów' i zbudowania pozytywnego wrażenia z pobytu w murach uczelni. W ty111 miejscu warto przypomnieć, że studentami AMW są współcześnie nie tylk0 dwudziestolatkowie, ale i osoby dojrzałe (studiują w trybie zaocznym, na kursad1 specjalistycznych, językowych, na Uniwersytecie Trzeciego Wieku, studia^1 podyplomowych i doktoranckich). W roku akademickim 2015-2016 stud1'1 magisterskie zaoczne ukończył mężczyzna mający lat 76! Wobec każdego, kto odwiedza bibliotekę AMW pracownicy biblioteki bud^ przyjazną atmosferę, która zachęci w przyszłości odwiedzających, ich rodzi11)' przyjaciół lub znajomych do podjęcia studiów w AMW lub do korzystał11'1 ze zbiorów bibliotecznych. W czasie takich wizyt bibliotekarze profesjonal)1' informacją dostosowaną do wieku i stopnia wykształcenia, otwartością, uśmiech#11' inteligentnym żartem mogą zrobić więcej dla uczelni, niż niejedna reklama ^ bilbordzie. Trzeba tylko, aby pracownicy biblioteki akademickiej uświadomili sot>1^ że są cząstką całej uczelni. W czasie takich wizyt warto, aby pamiętali, że mó^ 0 technicznych walorach biblioteki, należy nawiązywać również do walof0 studiowania na różnych kierunkach AMW. ,■ Niezwykle ważne zadanie stoi także przed bibliotekarzami w ch^ . podpisywania kart obiegowych. Jest do dobry czas na pogratulowanie student0^ 1 wyrażenie kilku ciepłych słów o studiowaniu na tej konkretnej uczelni-również dobry moment, aby osobom kończącym dany stopień studiów uświadon1^ że warto kontynuować dalszą naukę, bo wymogi współczesnego rynku pr^, wymuszają proces ciągłej edukacji. Tym zaś, którzy definitywnie kończą na11 warto przypomnieć zasady dalszego korzystania z biblioteki i jej otwarty chara-Dzięki temu budujemy sobie przyszłą bazę czytelników i pokazujemy otwartość C^ uczelni. Podkreślamy tym samym, że student - czytelnik jest ważny dla nas za^ tj. przed rozpoczęciem studiów, w trakcie i po ich ukończeniu. Dzięki taki6'1., działaniu biblioteka wpisuje się w strategię uczelni zakładającą umożliw^'1, dostępu do wiedzy w każdym wieku. W Akademii Marynarki Wojennej obowi^ zasada: „Od licencjatu do doktoratu". f. Ważnym momentem dla promocji uczelni są szkolenia biblioteczne. Jest r|1t obowiązkowy punkt w toku każdych studiów. Warto, aby popracować nad ^ „obowiązkiem" i tak go poprowadzić, aby wyłoniły się z niego korzyści tak ( studenta, jak i dla biblioteki/uczelni. Jest to doskonały czas na stworzenie atmos aby studenta zainteresować, uświadomić, że biblioteka jest nieodzownym i ba1 158 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa J^ytecznym elementem dobrego studiowania. Warto, aby odebrano przestrzeń pilotek i jako przyjazną. Prowadzący szkolenia biblioteczne w AMW bardzo o to To właśnie w trakcie szkolenia bibliotecznego student AMW dowiaduje się ^ -sadach korzystania z księgozbioru, o tym, że ma bezpośredni i pośredni dostęp ^ książek i czasopism. To również wówczas jest poinformowany, jak korzystać az elektronicznych. ^ Dowiaduje się także o tym, że w tym nowoczesnym budynku czytelnik znajdzie ^ godne warunki do pracy indywidualnej i grupowej. Otrzymuje też ważny sygnał, r°lą bibliotekarza nie jest praca za studenta, ale nauczenie, jak może usprawnić ^rac^ na<^ zadanym tematem poprzez wykonanie dobrych kwerend. Przy lra działaniu korzyść odnoszą wszyscy tj. student, bo napisze dobrą i ciekawą ^ bibliotekarz, bo będzie miał satysfakcję, a uczelnia, bo będzie miała opinię, że enta nie pozostawia się samemu sobie, ale że zawsze ma on naukowe wsparcie. ^ bibliotece AMW szkolenia przeprowadza się w następujący sposób: zbiorowy (w dniach inauguracji roku danego wydziału); 2- w grupach kilku lub kilkunastoosobowych (np. doktoranci, kursy specjalistyczne, studenci wojskowi); . lndywidualny (zgodnie z bieżącą potrzebą). o a y z tych sposobów jest dobry, aby pokazać profesjonalizm, otwartość i dbałość pu^Ces edukacyjny uczelni. Należy pamiętać, że również i w tym obowiązkowym tu Cle każdego toku studiów, bibliotekarz prowadzący szkolenie biblioteczne ma trUd W°S^ budowania pozytywnego wizerunku uczelni wyższej. Jest to szczególnie 5qq ne Zadanie, gdy (tak bywa w AMW) na szkoleniu zbiorowym na sali zasiada ok. j°s°b, ale dające dużą satysfakcję. się re°wanie wizerunku uczelni wyższej przez bibliotekę akademicką odbywa W °Wn*ez poprzez gromadzenie bogatego i adekwatnego do profilu uczelni J^er Dl0ru. Proces ten musi mieć charakter stały i odznaczać się dbałością kreu- ryczn4 w jego doborze. Na bibliotece akademickiej, jako przestrzeni w^zerunek uczelni spoczywa odpowiedzialność współtworzenia specy u nauczania. Dostęp do książek i czasopism naukowych, zgodnych ze ^ Uczelni wydanych w przeszłości oraz współcześnie, jest więc niezwykle 159 'l Małgorzata Szubrycht - Biblioteka jako przestrzeń kreowania wizerunku uczelni wyższej. Studium na przykładzie Biblioteki Głównej Akademii Marynarki Wojennej Ryc. 2. Księgozbiór Biblioteki Głównej AMWjest zgodny z morskim profilem uczelni z i v Źródło: foto. K. Miłosz ze zbiorów własnych autora W wielu bibliotekach akademickich (w tym i w Akademii Marynarki Wojenni obok literatury i czasopism naukowych, wydzielony jest zbiór literatury pi?^' czyli tzw. biblioteka oświatowa. Jest to również ważny element promocyjny, rozwija czytelnictwo ogólne wśród studentów i pracowników uczelni. Wskaz1^ także na otwarte i wszechstronne podejście wobec czytelników wewnętrzny i zewnętrznych. Istotne jest, aby księgozbiór oświatowy był zbudowany w sp°s° różnorodny, a czytelnik miał dostęp do nowości wydawniczych z różnych dzie^ oraz różnego typu literatury. Misja Akademii Marynarki Wojennej oparta jest o działanie zgodne z zas^ ^ „Morze, Ojczyzna, Obowiązek". Kształtuje ona „[...] poczucie godności, patrioty211 ^ i honoru oraz odpowiedzialności za losy Ojczyzny i spraw morskich" [9]. W multl v, AMW kształcą się przyszli oficerowie marynarki wojennej (podchorążowie p° £ i obcokrajowcy), ale i oficerowie wszystkich sił zbrojnych, którzy podnoszą s ^ kwalifikacje zawodowe na kursach lub studiach podyplomowych oraz doktorant1 ^ studiują tu również studenci cywilni kierunków technicznych, humanistycz11^ i społecznych. Wysoki poziom nauczania, poparty bogatym zasobem zbi° } bibliotecznych oraz otwartą i profesjonalną postawą bibliotekarzy wpływa ^ pozytywne postrzeganie całej uczelni w Polsce i na świecie. Oczywistością j^'.^ żadna biblioteka naukowa uczelni wyższej nie jest w stanie zgromadzić wszys ^ zbiorów związanych z danym profilem. Pomocą służyć mogą biblio^'p o szerokiej wiedzy ogólnej. Ogromną wartość stanowi także współpraca Bit"1 160 _Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Z praktykami tj. nauczycielami akademickimi z poszczególnych wydziałów. To Współdziałanie przynosi wymierne korzyści dla czytelników i dla wizerunku uczelni. AMW to uczelnia wojskowo-cywilna przygotowująca studentów do zawodów Związanych z morzem, szeroko pojmowaną gospodarką morską i bezpieczeństwem °raz obronnością państwa. Kierunki studiów oraz profil uczelni ma więc ogromny Wpływ na gromadzenie przez Bibliotekę Główną AMW księgozbioru o tej tematyce. ^ ten sposób biblioteka ma okazję promować uczelnię morską i dostarczać wiedzy 0 Marynarce Wojennej. Do księgozbioru morskiego mają okazję sięgać nie tylko studenci AMW, ale Wdy (Biblioteka Główna AMW ma przecież charakter otwarty), kto jest tym ^interesowany. Księgozbiór morski w AMW jest już obszerny, ale systematycznie ^Zyskiwane są nowe pozycje (zarówno wydawane współcześnie, jak i w przeszłości), j^zięki temu Biblioteka AMW wpisuje się w przesłanie misji i wizji AMW ucząc lstorii polskiej Marynarki Wojennej, patriotycznego podejścia do spraw morskich Odpowiedzialności za losy ojczyzny. Ogromną wartość, w kreowaniu wizerunku uczelni wyższej, ma organizacja ^ ystaw przez bibliotekę akademicką. Jest to ważny element promocji uczelni. Ważny, 0 Wystawy z zasady ogląda wiele osób (m.in.: studenci, pracownicy uczelni, goście i ^olski i z zagranicy odwiedzający uczelnię, uczniowie szkół średnich). Istotny, bo aZWyCzaj informacja trafia do mediów, a tym samym zwiększa się zasięg informacji tym, że coś ciekawego i wartościowego dzieje się w uczelni. Wystawy mają ^ arakter stały lub czasowy. Mogą być wyeksponowane tylko w jednym miejscu lub p Melu. Tym samym informacja dociera do dużej grupy osób. Stanowi więc element ^ lic Relation. I. Bartczak i K. Salska-Kopeć tak oto klasyfikują wystawy: „[...] ?ależności od przyjętych kryteriów możemy podzielić wystawy na różne rodzaje: okolicznościowe (rocznice, jubileusze); tematyczne (informujące o książkach z określonej dziedziny lub dotyczące konkretnego zagadnienia); iu nowości. ^dł v. lug innych założeń możemy podzielić ekspozycje ze względu na: x Bejsce organizacji wystawy (w bibliotece i poza nią); \ C^s trwania ekspozycji (periodyczne, stałe); s. r°Zmiary (małe, średnie, duże); l0ry (selektywne - kompletne, monograficzne - ogólne, książek i innych ■n ^teriałów, historyczne - współczesne i regionalne); ^ (sygnalne, okolicznościowe, tematyczne, plastyczne)" [1, s. 1], s*°Wniku „Concise Librarian Dictionary" znajduje się takie oto wyjaśnienie k* >tawa: „[...] wystawa, pokaz, ekspozycja - forma reklamy i propagowania J> stosowana przez bibliotekę i inne instytucje książki, głównie wydawnictwa 161 Małgorzata Szubrycht - Biblioteka jako przestrzeń kreowania wizerunku uczelni wyższej. Studium na przykładzie Biblioteki Głównej Akademii Marynarki Wojennej i księgarnie. Wystawa ma na celu informowanie o najcenniejszych, a innym raze111 najnowszych (wystawa nowości) pozycjach posiadanych przez bibliotekę znajdujących się w sprzedaży; także miejsce ich wystawienia" [2, s. 370], Wystawa w nowoczesnej bibliotece uczelni wyższej, to już nie tylko ekspozyc^ książek, ale przekaz informacji na temat różnych dziedzin. To oddziaływanie f1 odbiorców słowem, obrazem, a niejednokrotnie i dźwiękiem. To promocja uczel11 macierzystej. Biblioteka Naukowa AMW szeroką działalność wystawienniczą prowa^ od roku 2012. Wiąże się ona z otwarciem nowego gmachu. Nowoczesny budy11 audytoryjno-biblioteczny umożliwił rozszerzenie działalności bibliotecznej o i11 (nowoczesną) formę dotarcia do czytelnika polegającą na dostarczeniu informa -poprzez słowo pisane i obraz, czyli wystawy. Ze względu na dużą przestr2 budynku biblioteczno-audytoryjnego posiadającego powierzchnię całkom 8 600 m2, wystawy w AMW organizowane są w różnych jego częściach. ZalezY j od tematyki i wielkości wystawy (hol audytorium - na parterze lub dział bibli°te - Informatorium na I piętrze). Wystawy w bibliotece naukowej AMW podzielić można na: i 1. czasowe tj. uzupełniające obchody jubileuszowe/rocznicowe (tzn. ekspoZ; tematyczne, wystawy o podłożu pasji kolekcjonerskich); 2. stałe (będące stałym dobrem biblioteki); 3. objazdowe (wypożyczane do innych podmiotów). Ryc. 3. Wystawa w holu budynku audytoryjno-bibliotecznym (parter BG A Ł sp i', il Źródło: fot. K. Miłosz ze zbiorów własnych autora 162 ^ ____Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa fi b i* ji z» * i W W I $ ;K> ityc. 3. Wystawa na terenie działu Informatońum (Ipiętro BG AMW) Źródło: fot. K. Miłosz ze zbiorów własnych autora przestrzeni dotychczasowych doświadczeń, wystawy w budynku i\y , ryjno-bibliotecznym można podzielić ze względu na ich pomysłodawców °nawców: ' Pracownicy biblioteki (głównie działu Informatorium); Pasjonaci, kolekcjonerzy będący pracownikami AMW (przy pomocy , technicznej pracowników Informatorium); Wystawy organizowane przez podmioty zewnętrzne (np. muzea, Biuro hydrograficzne MW, Rada Dzielnicy, IPN, osoby prywatne) pomoc techniczna ze strony biblioteki. ^lic)^823 ta^e^a zawiera wykaz wystaw, które miały miejsce w nowym budynku eczno-audytoryjnym. 163 Małgorzata Szubrycht - Biblioteka jako przestrzeń kreowania wizerunku uczelni wyższej. Studium na przykładzie Biblioteki Głównej Akademii Marynarki Wojennej Tabela 1. Wystawy zorganizowane w budynku audytoryjno-bibliotecznym AMW Tytuł wystawy Organizator 2012 90-lecie szkolnictwa morskiego plastyk AMW 2013 Najstarsze i najciekawsze zbiory w BG AMW wystawa autorska BG AMW Monety srebrne wydane przez NBP w latach 2000-2013 pracownik AMW pomoc ze strony BG AMW Na początku było Oksywie Rada Dzielnicy Gdynia-Oksywie Publikacje pracowników naukowych AMW z lat 2008-2013 w zbiorach Biblioteki Głównej wystawa autorska BG AMW Polska Marynarka Wojenna - 95 lat istnienia 2014 wystawa autorska BG AMW Wybrane samoloty II wojny światowej na Dalekim Wschodzie - konstrukcja i zastosowanie bojowe wystawa autorska BG AMW I wojna światowa na morzu -100. rocznica wybuchu wystawa autorska BG AMW Poczet Komendantów naszej Alma Mater 1922-2014 wystawa autorska BG AMW Stalinowski proces komandorów wystawa zewnętrzna IPN 2015 95. lat Biura Hydrograficznego Marynarki Wojennej wystawa zewnętrzna BHMW Wartości tradycyjnej kultury Polinezji dla współczesności wystawa dr hab. Mirosławy Jaworski6) prof, nadzw. AMW we współprac z BG AMW __^ Irak - misja z ogłoszenia wystawa dr Radosława Tyślewicza nauczyciela akademickiego AM^ we współpracy z BG AMW^ Okręty bojowe spod biało-czerwonej bandery stała wystawa autorska BG AM^ 2016 wystawa kmdr, rez. Janusza Walg/a^ Wystawa zdjęć o Afganistanie FSO - nasze polskie Detroit wystawa Paweł Szopińskj Źródło: opracowanie własne 164 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Wszystkie wystawy autorskie Biblioteki przygotowała grupa 5-6 bibliotekarzy, tak widać z danych przedstawionych w Tabeli 1 większość zorganizowanych wystaw ^Wiązanych było z szeroko pojmowaną problematyką morską. Ryc. 5. Twórcy wystawy wraz z Inspektorem Marynarki Wojennej i Rektorem- Komendantem AMW °K*ĘTV Rn I BUŁO;-«CKRt Źródło: fot. K. Miłosz ze zbiorów własnych autora ^ ^ sposób szczególny grupa ta podeszła do stałej ekspozycji „Okręty bojowe spod . l^°-czerwonej bandery". Przez okres 1,5 roku trwały przygotowania i konsultacje i lst°rykami wojskowości oraz z pasjonatami historii Marynarki Wojennej RP. w to wystawa autorska. Niezwykle ważne było zachowanie prawdy historycznej, ^ ^ Wystawa ta, z założenia, miała i ma kształtować wiedzę i postawy patriotyczne ^studentów cywilnych i wojskowych. Miała i ma być też przysłowiową informacją "Pigułce" na temat polskich okrętów bojowych. ^ otwarcie wystawy 27 listopada 2015 roku organizatorzy zaprosili wielu ^^ienitych gości, do których zaliczyć należy m. in.: Inspektora Marynarki °Jennej RP, Dowódcę Centrum Operacji Morskich Dowódcę Komponentu 165 Małgorzata Szubrycht - Biblioteka jako przestrzeń kreowania wizerunku uczelni wyższej. _Studium na przykładzie Biblioteki Głównej Akademii Marynarki Wojennej_ Morskiego, Dowódcę 3 FO, władze miasta Gdyni, Rektora-Komendanta AMV^> liczne grono admirałów w stanie spoczynku, oficerów Marynarki Wojennej' miłośników polskiej Marynarki Wojennej. Wystawę patronatem medialnym objęło Muzeum Marynarki Wojennej ora2 Wydawnictwo ZBiAM. Wystawa ta składa się z 76 tablic wykonanych technikę P prezentujących wszystkie okręty bojowe51, na których od 1918 roku podniesiofl0 polską banderę (tj. łącznie 305 okrętów). Klasyfikując polskie okręty bojoWe bibliotekarze z AMW oparli się na Normie Obronnej N0-A7-A091:2008. Każd4 klasę okrętów poprzedza tablica wprowadzająca, która zawiera wyjaśnień charakterystycznych cech dla danej klasy i schematy wszystkich typów/projektó^ z danej klasy. Każda natomiast tablica szczegółowa zawiera zdjęcie lub rysune^ boczny okrętu przedstawiciela klasy62 lub projektu okrętu, dane taktyczn0' techniczne, datę podniesienia bandery i spuszczenia bandery, istotne fak1)' historyczne oraz wszystkie nazwy okrętów danej klasy lub projektu. Przygotowanie wystawy (tj. opracowanie tematu, wypracowanie decyzji o fi budowie, prace merytoryczno-historyczne i wykonanie techniczne), to jed£|1 z głównych elementów każdej wystawy. Drugi równie ważny, to jej promowi'1 i uroczyste otwarcie. Otwarcie tej wystawy było wielkim wydarzeniem dla całe$ środowiska wojskowo-morskiego, a jednocześnie wielką promocją uczelJ)1' Inauguracji wystawy towarzyszył wykład otwarty wiceadmirała w stanie spoczyf^ dr. Henryka Sołkiewicza i promocja książki „Ewolucyjny rozwój sił okrętowyc Marynarki Wojennej w latach 1945-2010" poświęconej polskim okrętom bojowy111 --J 61 Okręty bojowe - to okręty przeznaczone do wykonywania zasadniczych zadań taktyc* ^ bezpośrednio w walce, zarówno samodzielnie jak i we współdziałaniu z innymi rodzajami sił-Mała Encyklopedia Wojskowa t. II. Red. URBANOWICZ Józef. Warszawa 1970, s. 517. sj{ 62 Klasa okrętu - do tej samej klasy zaliczane są okręty (jednostki pływające) charakteryzuj^^, takim samym przeznaczeniem ogólnym i zbliżonymi parametrami w zakresie ich bu . właściwości, uzbrojenia i przeznaczenia bojowego. Zob. Leksykon bezpieczeństwa mors Red. SZUBRYCHT Tomasz. Gdynia 2008, s. 59. 166 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Ryc. 6. Wykład wiceadmirała w stanie spoczynku dr. Henryka Sołkiewicza towarzyszący otwarciu wystawy „Okręty bojowe spod biało-czerwonej bandery" Źródło: fot. K. Miłosz ze zbiorów własnych autora ? Wystawie stałej towarzyszyła przez 2 miesiące wystawa czasowa, na której " Prezentowano m.in.: modele okrętów bojowych, bandery, znaki dowódców I. r?tów, znaki i odznaki okrętowe, mundury, fragmenty złomowanych okrętów ^lr>ne pamiątki związane z okrętami lub członkami załóg tych okrętów. Wszystkie ^eksponaty pracownicy biblioteki wypożyczyli od pasjonatów i kolekcjonerów Piątek związanych z Marynarką Wojenną RP. ^ Przygotowanie stałej wystawy „Okręty bojowe spod biało-czerwonej bandery" ^rtiagało od bibliotekarzy wielkiego zaangażowania i wiedzy merytorycznej. ? ^ładz uczelni natomiast wsparcia finansowego. Dzień otwarcia związany był ^°konaniem wielu wyzwań organizacyjnych. Czas otwarcia wystawy już minął, ^ Wystawę stałą każdy chętny może nadal oglądać w Bibliotece Głównej AMW. (jSród bibliotekarzy pozostała satysfakcja i duma z wykonanego przedsięwzięcia. c*elnia zaś zyskała uznanie i rozgłos w mediach. w ^ ten sposób Biblioteka Główna AMW stała się przestrzenią kreowania 5|"unku całej uczelni. ]ę0| a sama grupa bibliotekarzy z AMW obecnie jest w trakcie przygotowania eJ^ej wielkiej wystawy: „Liga Morska i Rzeczna w przededniu 100-lecia czyli 167 Małgorzata Szubrycht - Biblioteka jako przestrzeń kreowania wizerunku uczelni wyższej. Studium na przykładzie Biblioteki Głównej Akademii Marynarki Wojennej TRZYMAJMY SIĘ MORZA". Będzie to wystawa, która odwiedzi przez dwa lat' wiele miejsc w całej Polsce (stąd możemy nazwać ją wystawą objazdową). WystavV' ma promować sprawy morskie i postawy patriotyczne. Tym samym ponoWij1 działanie biblioteki wpisze się w misję AM W. Będzie bowiem promować nie ty ^ Ligę Morską i Rzeczną i jej poprzedniczki (czyli organizację, która swój pocz4 wzięła w 1918 roku, a w okresie międzywojennym była największą społecZl1' organizacją), ale również Akademię Marynarki Wojennej, jako pomysłodaW^ wykonawcę i fundatora. O objęcie patronatem wystąpiono do ministra Gospod'1 Morskiej i Żeglugi Śródlądowej oraz Prezesa Ligi Morskiej i Rzecznej. : Powyższa prezentacja tematu opiera się o działalność Biblioteki Gło^ Akademii Marynarki Wojennej w Gdyni. Pokazuje ona, że nowoczesna biblio ^ akademicka nie działa w sposób odosobniony, ale stanowi integralną część ca^Pe organizmu, jakim jest uczelnia wyższa. Praca w bibliotece akademickiej c możliwość kształtowania wiedzy, oddziaływania na szerokie grono czytelni^ i odwiedzających (wizytujących). To tu istnieje doskonała przestrzeń kreoWa wizerunku całej uczelni. To w bibliotece studenci wszystkich stopni edu mogą zdobyć pozytywne lub negatywne odczucia/emocje o miejscu P1"2^2^) (gr. locus ammenus, łac. locus amoenus) lub nieprzyjaznym (gr. locus hon1 j [8]. To my bibliotekarze możemy młodych ludzi wesprzeć wiedzą, umiejętność1^ jej wyszukiwania, a czasem ludzką radą. To my możemy budować dobrą Pa a tych, którzy kończą studia, ale i „inwestować" w tych, którym w przyszłościvVie 0 wysokim poziomie nauczania w Akademii Marynarki Wojennej w Gdy111' otwarty charakter, pomoże podjąć decyzję o studiach na tejże uczelni. /tj. Taka szeroka i różnorodna działalność Biblioteki Głównej AM^ ^ budowanie księgozbioru zgodnego z profilem uczelni, prowadzenie szk° ^ bibliotecznych, działania wspierające rekrutację, uczestnictwo w różnych aKJ ^ okolicznościowych, zbiórkach książek, uczestnictwo w ogólnopolskiej „Uwolnij książkę", praca nad tematycznymi wystawami, nauka wykonywania j kwerendy) świadczy o tym, że Biblioteka Głównej Akademii Marynarki W°jel 1 g jest przestrzenią kreowania wizerunku uczelni wyższej. Jest to szczególnie ^ ^ zadanie zarówno ze względu na procesy demograficzne, współczesny rynek \ jak i powszechne oddziaływanie Internetu. ^ Rola biblioteki akademickiej jest ściśle związana (lub powinna być) z misj4' 1 strategią rozwoju danej uczelni. Ważne jest tylko, aby bibliotekarze byli me tego świadomi, ale również stosowali tę zasadę w codziennej działalności. 168 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Bibliografia: BARTCZAK Iwona, SALSKA-KOPEĆ. Wystawa - elementem public relations biblioteki. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: e-pedagogiczna.edu.pl/ I upload/file/ dzialalnoscedu/met 13.pdf. [Stan z dnia: 01.07.2016]. Concise Librarian Dictionary. Red. CZAPNIK Grzegorz, GRUSZKA Zbigniew, u TADEUSIEWICZ Hanna. Warszawa 2011. Ewolucyjny rozwój sił okrętowych Marynarki Wojennej w latach 1945-2010. Red. SOŁKIEWICZ Henryk. Gdynia 2015. GOŁĘBIEWSKI Łukasz. Książka w dobie internetu. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.e-mentor.edu.pl/artykul/index/numer/47/id/963 ^ [Stan z dnia: 07.07.2016] Leksykon bezpieczeństwa morskiego. Red. SZUBRYCHT Tomasz. [6j Gdynia 2008. ŁABISZEWSKA Irena. Czy wystawy okolicznościowe współtworzą „Trzecie Miejsce" w Bibliotece Uniwersytetu Łódzkiego? [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http:// dspace. uni.lodz.pl/xmlui/bitstream/11089/137/74-90. K Pdf?seqere=18risAllowed=y [Stan z dnia: 07.07.2016]. ^lała Encyklopedia Wojskowa t. II. Red. URBANOWICZ Józef. [8] ^arszawa 1970. [9j Słownik terminów literackich. Red. SŁAWIŃSKI Janusz, Wrocław 2000. Statut AMW, Misja, wizja i strategia rozwoju Akademii Marynarki Wojennej J111- Bohaterów Westerplatte na lata 2011-2020. [Dokument elektroniczny], Tryb dostępu: www.amw.gdynia.pl/library/File/News/misja%20wizja%20 *O/°20strategia/Misja [Stan z dnia: 07.07.2016] 169 Maria Bosacka Uniwersytet Wrocławski Wrocław Kształtowanie się kompetencji informacyjnych studentów- raport z badań prowadzonych w Bibliotece Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego Lawinowy rozwój technologii cyfrowych i komunikacyjnych spowodoW3 ogromny wzrost ilości informacji. Umiejętność sprawnego poruszania się w ^ J sekwencje [10]. . Badania kompetencji informacyjnych studentów w Instytucie Pedagogiki . ^r. zostały oparte na relacyjnym modelu IL Christine Bruce [7], opisującym IL, j^o zestaw różnych sposobów, którymi doświadczają ją ludzie. IL stanowi obraz YWodzący się z doświadczeń użytkowników informacji. Koncepcja Bruce została ^orzona w oparciu o metodę fenomenografii. Jest to „rodzaj podejścia badawczego s badaniach humanistycznych, będący swoistym studium jakościowo różnych ,^°sobów doświadczania, rozumienia przez osoby rozmaitych zjawisk". [13, ^2], Bruce nie uważała, by IL można było zmierzyć - a jedynie scharakteryzować ą sPosób opisowy [8, s. 27]. Wynikiem badań prowadzonych na ośmiu uczelniach ^ erykańskich było stworzenie siedmiu kategorii doświadczeń związanych , (kategoria 1: koncepcja technologii informacyjnej, kategoria 2: koncepcja ]^eł informacji, kategoria 3: koncepcja procesu informacyjnego, kategoria 4: 5. CePcja kontroli informacji, kategoria 5: koncepcja tworzenia wiedzy, kategoria °ncePcja poszerzania wiedzy, kategoria 7: koncepcja mądrości). Według aczki dopiero suma tych kategorii w pełni obrazuje zjawisko IL [7]. > Cyniku badań, Bruce opracowała dwa zestawy efektów uczenia się. Pierwszy ) ^ odzwierciedla całościowe rozumienie zjawiska IL, drugi odzwierciedla *C2ególne kategorie. estaw wyników ukierunkowanych na potrzebę uczenia się o zjawisku IL, jako ^ałości. Student będzie: Pojmował IL na różne sposoby, UzYwał informacji efektywnie w danym kontekście, ^ r°zpoznawał sposoby myślenia dotyczące efektywnego użycia informacji ca |j ^ W odniesieniu do napotykanych problemów, % ^°jttiował informację, jako subiektywną i zmienną w charakterze, °Ceniał społeczną naturę IL. id> d£' i$\ ,\Vćj -ycl1 0^1 ra^1 riH1' ✓ [1 :h y. .e/ y Ą 4* 171 Maria Bosacka - Kształtowanie się kompetencji informacyjnych studentów - raport z badań prowadzony w Bibliotece Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego 2) Zestaw wyników ukierunkowanych na potrzebę uczenia się o poszczególny*^ aspektach IL. Student będzie: • używał IT do wyszukiwania informacji i komunikacji, • znajdował informacje - samodzielnie lub przy pomocy pośredników, • wykorzystywał procesy informacyjne, • kontrolował informację, • budował bazę swojej osobistej wiedzy, • poszerzał wiedzę o nowe informacje, dobierane z własnej perspektywy, • używał informacji mądrze z korzyścią dla innych [8, s. 40]. W relacyjnym modelu IL każdy z użytkowników inaczej postrzega zjawisk' inaczej ich doświadcza, a w związku z tym ma inne potrzeby edukacyjne. IL m°ze być rozpatrywana jedynie, jako suma kategorii - od stosowania IT w wyszukiwać11 informacji po kreowanie nowej wiedzy i mądrości [11, s. 109]. Koncepcja badań Aby prześledzić zachowania informacyjne studentów w toku ich trzylet'1^ studiów licencjackich została przyjęta etnograficzna strategia badawcza w ^ jakościowym. Umożliwiła ona ogląd funkcjonowania środowiska akademicki^ w kontekście zmian kompetencji informacyjnych z perspektywy samyc, uczestników procesu kształcenia, zgodnie z jedną z podstawowych zasad ^ etnograficznych, a mianowicie tym, że poszukiwanie wzorów i prawidłoW0-^ odbywa się na podstawie wywiadów i pogłębionych analiz dużej ilości szczegółowy^ danych, które sam badacz dopiero składa w jedną całość [1, s. 44-45]. Przyj? strategii etnograficznej pozwala również na: ^ • zastosowanie wielu różnych technik badawczych, nawet, jeśli są to met° „j ilościowe i jakościowe (ucieczka od tzw. „metodologicznego niewolnic^' [12, s. 92-93], • nieprzesądzanie o hipotezach i zmiennych, • swobodną eksplorację środowiska, • dążenie do zbudowania własnej teorii interakcji i zjawisk. Metodologia badań: 1. Cele badawcze ^ Poznawcze: opis kształtowania się kompetencji informacyjnych stud^11 w toku trzyletnich studiów licencjackich. ^ Praktyczne: analiza sposobów nabywania kompetencji informacyjnych P jjj studentów ze szczególnym zwróceniem uwagi na trudności i bariery, vv wypracowania modelu kształcenia IL na poziomie akademickim. 172 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Środowisko i osoby badane: - miejsce: Instytut Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego - osoby: studenci studiów stacjonarnych pierwszego stopnia studiujący w latach 2013-2016, pracownicy Biblioteki Instytutu Pedagogiki, pracownicy naukowi prowadzący seminaria licencjackie w Instytucie Pedagogiki UWr. ^ Podejście badawcze: - typ badań: jakościowe, ^ - podejście badawcze: etnograficzne. ' Metody/techniki badawcze: - jakościowy narracyjny wywiad badawczy przeprowadzony w badanym środowisku, ~ zogniskowany wywiad grupowy przeprowadzony w badanym środowisku, ~ obserwacja uczestnicząca, - sondaż (wywiad kwestionariuszowy) wśród studentów. Zasięg chronologiczny badań: lata 2013-2016. Schemat strategii badań przedstawia Tabela 1. Tabela 1. Etapy badań Typ badań Technika Cel Charakter badań 1 etnograficzne wywiady narracyjne określenie sposobu rozumienia zjawiska IL przez studentów rozpoczynających studia w ich opiniach eksploracyjne 2 etnograficzne wywiady narracyjne/ obserwacja określenie obrazu zachowań informacyjnych studentów I roku w oczach bibliotekarzy eksploracyjne 3 etnograficzne zogniskowany wywiad grupowy określenie sposobu rozumienia zjawiska IL i własnych kompetencji informacyjnych przez studentów uczestniczących w zajęciach seminaryjnych eksploracyjne 4 etnograficzne wywiady narracyjne określenie kompetencji informacyjnych studentów w opinii pracowników naukowych prowadzących seminaria eksploracyjne Tabela 1. Etapy badań 173 Maria Bosacka - Kształtowanie się kompetencji informacyjnych studentów - raport z badań prowadzonych w Bibliotece Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego Etap Typ badań Technika Cel Charakter badań 5 etnograficzne sondaż/wywiad kwestionariuszowy określenie sposobu rozumienia zjawiska IL i własnych kompetencji informacyjnych przez studentów kończących studia pierwszego stopnia weryfikacyjne Źródło: opracowanie własne Źródło: opracowanie własne Analizowane w trakcie badań wątki można podzielić na zasadni-i kontekstualne. Zasadnicze dotyczą zmian w rozumieniu znaczenia kompeten^'1 informacyjnych przez studentów w toku trzyletnich studiów licencjackich, zachowa'1 informacyjnych, udziału bibliotekarzy i pracowników naukowych w kształcei1'1' kompetencji informacyjnych studentów. Jednakże wątki zasadnicze nie mogą analizowane w oderwaniu od kontekstu, do którego należy zaliczyć indywidua-11 motywacje i oczekiwania studentów, ich zaangażowanie, sytuację życiową, a tak^Ł organizację studiów i zróżnicowane wymagania promotorów. Etap I W badaniach wzięły udział 22 osoby - studenci pierwszego roku stacjonarny studiów licencjackich. Wywiady narracyjne przeprowadzono na początku r° Q akademickiego, tuż po zakończonym szkoleniu bibliotecznym. Zgromadź0'.^ 258 stron transkrypcji, na których podstawie dokonano kondensacji znacze ^ a następnie rozpatrzono poszczególne jednostki znaczeniowe pod kątem celu bada ^ Kolejnym krokiem było poddanie centralnych tematów dogłębnej interpr^^ i analizie [12, s. 175-1761. W efekcie otrzymano obraz bardzo zróżnicować^ opinii studentów, zarówno w odniesieniu do pojmowania istoty kompete|^ informacyjnych, jak i poszczególnych ich aspektów. Na jednym biegunie syt j$ się kompletny brak nie tylko wiedzy, ale nawet zainteresowania próbie111' 0 sprawnego poruszania się w świecie informacji, ograniczonego do bezkryty^^ji posługiwania się popularną przeglądarką internetową. Ponad połowa bad^^j (12 osób) nie potrafiło przedstawić żadnej opinii na temat kompe , -c< informacyjnych, ani wskazać żadnego z elementów IL. Było to o tyle zaska^ ^ że badanie odbywało się tuż po przeprowadzonym szkoleniu biblioteczny^'^ którym podejmowana była tematyka IL, przedstawione podstawowe stra s 174 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa ycł1 oW Ą teł1' *' at^1 Wyszukiwawcze i pokazany dostęp do różnego typu informacji. Na przeciwległym biegunie znalazły się opisy indywidualnych doświadczeń studentów poruszających się w świecie informacji. Kompetencje informacyjne były kojarzone w głównej mierze sprawnym wykorzystywaniem komputera i Internetu, a studenci wprawdzie mieli kłopoty z definiowaniem poszczególnych elementów IL, niemniej potrafili je opisać, Podając przykłady z własnego życia. Oto fragment jednej z wypowiedzi: Studentka Y: „musiałam wybrać temat prezentacji maturalnej z polskiego, ^ardzo lubię poezję młodopolską i pomyślałam, że ciekawie będzie pokazać, ^ jaki sposób niektóre motywy są obecne we współczesnej kulturze. Nauczycielka Podpowiedziała mi, że mogę odnieść się do sztuk pięknych i muzyki. Z obrazami nie Mo problemu - akurat w muzeum była wystawa. Szukałam w Internecie piosenek * tekstami młodopolskimi i dopiero na funpageu Przeglądu Piosenki Aktorskiej ^alazłam coś, co się przydało. Spotkałam tam kilka osób, które zaprosiły mnie na Warsztaty aktorskie. Nie byłam pewna, czy mogę tę stronę umieścić w bibliografii, Vi?c szukałam dalej. Pani w bibliotece miejskiej poradziła mi, żebym przeszukała j^°gramy Przeglądów z kilku lat i tam było to, czego szukałam. Poszłam też na 0ricert w czasie trwającego Przeglądu. To było super. Zapisałam się na warsztaty ^orskie i wciągnęłam w to moją przyjaciółkę. Mam nawet za sobą pierwszy występ ^ festiwalu młodych talentów [...]". Analiza wywiadu, z którego pochodzi przytoczony fragment, pokazuje, że ^°ba biorąca udział w badaniu wprawdzie nie używa pojęcia IL, niemniej jej ,°sWiadczenia stanowią sumę kilku kategorii składających się na kompetencje 0rmacyjne. Są to: kategoria 1 (koncepcja technologii informacyjnej) - studentka j,°rxysta z technologii cyfrowych w wyszukiwaniu informacji i komunikowaniu ^ kategoria 2 (koncepcja źródeł informacji) - studentka korzysta z różnych źródeł ^°rmacji, zarówno tradycyjnych, jak i elektronicznych; kategoria 3 (koncepcja ^ Cesu informacyjnego) - studentka poszukiwanie informacji traktuje, jako j}r°Ces potrafi odnajdywać się w nowych sytuacjach, dzięki czemu rozwiązuje ^emy i podejmuje decyzje; kategoria 4 (koncepcja kontroli informacji) -^ erttka potrafi wykorzystywać różne media, przeprowadzać selekcję materiału S ^jąc zarówno technologii komputerowej, jak i własnego umysłu; kategoria \ °ncepcja tworzenia wiedzy) - studentka poszerzyła swoje zainteresowania, ^t°rzyła nową bazę własnej wiedzy związaną z jej nowymi zainteresowaniami; i\^°r*a 6 (koncepcja poszerzania wiedzy) - studentka poszerza swoją wiedzę, \v Uj^c działania na nowym polu, wykazuje się kreatywnością w eksploracji Ny^ °bszarów; kategoria 7 (koncepcja mądrości) - studentka potrafi ulokować \ę^*edzę w kontekście społecznym i daje szanse na uzyskanie zupełnie nowych Ą eri posiadanym informacjom. naliza wszystkich przeprowadzonych wywiadów, przeprowadzona 175 Maria Bosacka - Kształtowanie się kompetencji informacyjnych studentów - raport z badań prowadzonyd' w Bibliotece Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego w sposób przedstawiony powyżej pozwoliła na wyciągnięcie szeregu wniosko^-Podsumowując I etap badań można stwierdzić, że indywidualne doświadczani i rozumienie pojęcia kompetencji informacyjnych przez studentów rozpoczynającym'1 studia jest bardzo zróżnicowane. Pomimo to odnaleziono pewne podobieństw1' wśród których należy wymienić bardzo duży wpływ szkoły średniej na podejść studentów do problematyki informacyjnej. Dotyczy to zwłaszcza rozbudzeni (lub nie) potrzeb informacyjnych oraz wykształcenie (lub nie) pewnych nawyków związanych z wyszukiwaniem informacji. Pojawia się też ważny wątek kontekstualn) - osobiste motywacje do podjęcia edukacji na poziomie wyższym, poruszany plzeZ wszystkich biorących udział w badaniu. Ci, którzy na pierwszym miejscu stawki'' posiadanie dyplomu uniwersyteckiego, nie wykazują większego zainteresowań1' problematyką IL, niemniej wszyscy deklarują sprawne poruszanie się w środowi ^ cyfrowym. Osoby wiążące studia z przyszłą karierą zawodową są bardziej otwa na problematykę IL, aczkolwiek nie kojarzą jej z odrębnym zestawem specyficzny4" kompetencji, które pomagają przekształcić informacje w wiedzę. Etap II • 1 tófó Etap ten zapoczątkowały badania metodą obserwacji uczestniczącej, ^ i odbyła się w bibliotece w czasie ćwiczeń z przysposobienia bibliotecznego. ,^1 wzięło 46 studentów, podzielonych na 4 grupy. Wszyscy wyrazili zgodę na u ^ w badaniu. Analiza zebranego materiału pozwoliła na wyodrębnienie tl?e kategorii: ^ • podejście studentów do rozwijania własnych kompetencji informacyjny0 • stosunek do korzystania z technologii cyfrowych, • sposoby wyszukiwania informacji. ^ Jeśli chodzi o pierwszą z wyodrębnionych kategorii, badania pokaza w każdej z grup znajdowały się osoby niezainteresowane tematyką IL. Zachody ^ się biernie, a udział w szkoleniu traktowały jako przymus (konieczność otrzyj . zaliczenia z zajęć). Nie ustalono, czy bierna postawa wynika z tego, że p°rl . tematyka była tym osobom świetnie znana i nudziły się na zajęciach, czy uznały poruszanych zagadnień za przydatne w dalszym procesie kszta ^ Oprócz postaw biernych, zaobserwowano postawy czynne. W każdej zgłaszali się ochotnicy, którzy w praktyce wykonywali zadania, wcześniej na wykładzie, poprzedzającym ćwiczenia. Stanowili oni jednak zdecy mniejszość. ^ tyli1 Kategoria 2: stosunek do korzystania z technologii cyfrowych-obszarze zarejestrowano bardzo zroznicowane zachowania st je^ Odnotowano zdziwienie faktem, że Biblioteka Instytutu Pedagogiki 176 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa ^ pełni skomputeryzowana i że zarówno zapisy, jak i wyszukiwanie, a następnie ^mawianie i wypożyczanie książek odbywa się za pośrednictwem komputera. Niektórzy z uczestników uznali taką organizację biblioteki za zbyt skomplikowaną Wyrazili opinię, że wygodniejszy jest wolny dostęp do półek i samoobsługa). Również możliwość jednoczesnego przeszukiwania różnych źródeł przy pomocy ^ltiwyszukiwarki Summon nie wzbudziła zainteresowania uczestników ^kolenia. Kategoria 3: sposoby wyszukiwania informacji. Jak już wspomniano, ćwiczenia, czasie których prowadzono obserwację, poprzedzone były wykładem, na °rym w formie prezentacji multimedialnej przekazano uczestnikom szkolenia ^stawowe informacje dotyczące zasad funkcjonowania biblioteki. Studenci ^r°szeni o wykonanie prostych czynności wyszukiwawczych, prezentowanych $.Cześniej na wykładzie, mieli z tym sporo problemów. Największą barierą okazała ^ terminologia (kategoria wyszukiwawcza, lokalizacja, status książki, sygnatura). Wszystkich badanych grupach odnotowano opinię wyrażającą zdziwienie, że nie tarczy poprosić bibliotekarza o podanie potrzebnego tytułu. s ^nioski wypływające z przeprowadzonej obserwacji po części pokrywają się j faleniami pierwszego etapu badań: z jednej strony niewielkie zainteresowanie ^^najomość problematyki IL, z drugiej realizowana potrzeba poszerzania swoich p^ejętności wyszukiwawczych i doskonalenia warsztatu informacyjnego. Różnica ^ jaMa się w obszarze umiejętności korzystania z komputera - z przeprowadzonych l etapie wywiadów wynika, że studenci dobrze oceniają swoje umiejętności pracy ję doczesnymi technologiami. Jednak okazało się, że ich wiedza w tym zakresie bardzo powierzchowna, a kłopoty sprawia nawet wypełnienie online prostego ularza zapisu do biblioteki. V 0ntynuacj4 badań w II etapie było przeprowadzenie w ciągu pierwszego w. Hca roku akademickiego 2013/2014 wywiadów narracyjnych, w których udział 0 Pięcioro bibliotekarzy z Biblioteki Instytutu Pedagogiki. Przedstawili oni °pinie na temat zachowań informacyjnych studentów rozpoczynających na uczelni. Zgromadzono 174 strony transkrypcji. Zasadnicze wątki ^ione w efekcie analizy materiału: Zapis do biblioteki poprzez formularz online sprawia studentom spore % Problemy, studenci zachowują się tak, jakby nie byli obecni na zajęciach z przysposobienia % bibliotecznego, trzeba im wszystko tłumaczyć od początku, 2anim poproszą o pomoc bibliotekarza, studenci sami próbują znaleźć , r°związanie problemu, studenci często proszą o pomoc koleżanki i kolegów, łub podglądają, jak sobie radzi osoba na sąsiednim stanowisku komputerowym, 177 Maria Bosacka - Kształtowanie się kompetencji informacyjnych studentów - raport z badań prowadzonych w Bibliotece Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego __^ • studenci bywają zniecierpliwieni i niezadowoleni, że muszą czekać ua zamówioną książkę aż (!) 15 minut, • studenci chętnie korzystają z możliwości wcześniejszego zamawiania książek które mogą odebrać w ciągu 5 dni, • studenci szukają podręczników i pozycji z sylabusów, nie są zainteresował1' literaturą uzupełniającą, • studenci bardzo chętnie korzystają z oferowanego przez bibliotekę dostępu IBUKA. Wnioski: Studenci rozpoczynający naukę nie posiadają spójnego obrazu kompetenc~.'| informacyjnych. Swoje doświadczenia czerpią z wiedzy wyniesionej ze szkół) średniej i wiedzę tę próbują zaadoptować do nowych warunków. Zachowaj informacyjne studentów zależą od ich indywidualnych postaw, potrze i stawianych celów i są bardzo zróżnicowane. Z analizy materiału wyłania s1' podział na dwie grupy: osób biernych, niedostrzegających konieczności rozwija11'1, własnych kompetencji informacyjnych oraz osób ciekawych świata, z bogaty11^ doświadczeniami w poruszaniu się w świecie informacji, dla których doskonal^ umiejętności technicznych pracy z informacją jest drogą do samorozwój Osoby te szybko aklimatyzują się w bibliotece i na uczelni. Ciekawym aspekt^, wyłaniającym się w trakcie prowadzonych badań jest zjawisko wymuszo11 ■ edukacji informacyjnej osób nieodczuwających potrzeb informacyjnych. Cz? niechętnie, z oporami i problemami zdobywają one doświadczenie, poczyu^'j., od prostych czynności, jak zapis do biblioteki, czy wyszukanie i zamówie'1 podręczników. Etap III W etapie tym przeprowadzono zogniskowany wywiad grup .j z 11 uczestnikami seminarium licencjackiego. Celem było poznanie °p^ studentów rozpoczynających pisanie prac dyplomowych na temat rozwoju ^ kompetencji informacyjnych w toku studiów. Analiza zebranego materiału poka?i\. że studenci mają bardzo zróżnicowane doświadczenia w zakresie IL. Kompete ( informacyjne nie są postrzegane jako całość, a samo pojęcie utożsamiane jest sprawnym używaniem komputera i smartfona w wyszukiwaniu informacji. ^ Są to jedyne opinie wspólne dla wszystkich uczestników wywiadu. W pozosta i ^ kwestiach odnotowano zasadnicze różnice. Już na etapie wyszukiwania inforlTl 5t zdania są podzielone: część osób nie ma z tym problemów, część natollvV-t'! nie potrafi sobie poradzić z zebraniem bibliografii do pracy dyp^oirl0.^v Największe emocje i kontrowersje budzi wyszukiwanie artykułów z czasop1 178 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństw Przystanie z katalogów zdigitalizowanych oraz wyszukiwanie złożone w katalogu ^PAC. W swoich wypowiedziach studenci za jedną z przyczyn problemów * Wyszukiwaniem informacji uznają zbyt skrótowe szkolenie biblioteczne 1 ^rmin jego przeprowadzenia (na początku studiów rzadko przykłada się wagę tego, o czym mówi bibliotekarz). Studenci zwracają uwagę na fakt, że dopiero °nieczność zbierania materiałów do pisania pracy dyplomowej spowodowała 'eh zainteresowanie różnymi strategiami wyszukiwawczymi. Wcześniej ^ększość materiałów potrzebnych na zajęcia otrzymywali od prowadzących drogą ^ektroniczną, lub mieli podane dokładne dane bibliograficzne. Na uwagę zasługuje że osoby niemające problemów z wyszukiwaniem informacji, nabierały tych ^iejętności w różny sposób: samodzielnie lub korzystając z pomocy innych, Nczęściej bibliotekarzy. Studenci wskazali również na ważną rolę promotora, S*c2ególnie, jeśli chodzi o krytykę źródeł. W ich wypowiedziach powtarza się zarzut v°bec prowadzących zajęcia na wcześniejszych latach studiów, że nie wymagali ^odzielnego zbierania materiałów, w związku z czym, studenci nie mieli możliwości f,UcZenia się dokonywania selekcji informacji. Wśród wypowiedzi znalazła się ^ ^nież opinia, że „nie warto się wysilać, jakoś to będzie". W czasie wywiadu pojawił J Wątek kontekstualny - kilkoro uczestników zwracało uwagę na poważną barierę ^ zbieraniu i analizie informacji - brak czasu spowodowany sytuacją życiową Wieczność pracy zawodowej, wychowywanie dziecka). ^ Podsumowując wyniki badań tego etapu należy zwrócić uwagę na fakt, że t JP°Wiedzi zebrane w toku zogniskowanego wywiadu grupowego ujawniły nie ^ 0 indywidualne drogi zdobywania kompetencji informacyjnych i ich bariery, j rownież dostrzeżenie przez studentów relacyjnego charakteru IL oraz wagę u^cyjnego aspektu użycia informacji (przy wyborze tematów prac dyplomowych ^ Qenci kierowali się w dużej mierze swoimi zainteresowaniami i doświadczeniami, *ekiedy również intuicją). Etap IV l ^ ramach tego etapu badań przeprowadzono 3 wywiady narracyjne f0niotorami Prac dyplomowych. Badanie odbyło się w czerwcu 2016 r. kyło uzyskanie opinii pracowników naukowych na temat zachowań lokacyjnych studentów w trakcie zbierania materiałów i pisania licencjackich tyyj" dyplomowych. Zebrano 86 stron transkrypcji. Analiza materiału pozwoliła na pienie kilku charakterystycznych typów zachowań. typ lerWszy z nich to opisywany przez wszystkich biorących udział w badaniu <%Studenta biernego, słabo zainteresowanego studiami, któremu trzeba pomagać le^u> nawet najprostszych sprawach, na przykład uczyć budować zdania złożone, 179 Maria Bosacka - Kształtowanie się kompetencji informacyjnych studentów - raport z badań prowadzonyd' w Bibliotece Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego __ lub pokazywać, jak alfabetycznie ułożyć bibliografię. Charakteryzuje go br^ inicjatywy w wyborze tematu pracy, nieumiejętność wyszukiwania literatury, bra^ koncepcji metodologicznej pracy. Oto fragmenty wypowiedzi przedstawiające problem: Promotor 1: „proszę, aby studenci na następne zajęcia wyszukali literaturę do praO' na początek po pięć książek, artykułów w czasopismach i rozdziałów w książka^1' Połowa przynosi to, o co prosiłam. Reszta nie znajduje niczego, albo nie odrożA1' artykułu od rozdziału, albo ma wyłącznie teksty z Internetu, a o netografii przeci^ nie było mowy." Promotor 2: „studentka przysyła mi w Wigilię drogą elektroniczną 60 stron priJL' z komentarzem, żebym szybko przeczytała, bo jeszcze w Święta poprawi bł?Ł' Zaczęłam czytać i poprawiać po Świętach - więcej tam było moich uwag, niż teK studentki. Odesłałam jej pracę ze wskazówkami, a ona na to, że nie będzie t/ poprawiać, bo teraz to już nie ma czasu". Wszyscy promotorzy jednak podkreśl^ że wymuszając na studentach podejmowanie wysiłku, w celu realizowania kolej-etapów pracy, udało się osiągnąć postawione cele, a przygotowane prace W k1 wypadkach prezentowały nawet poziom powyżej przeciętnej. „ Inny obraz studenta, wyłaniający się z opisów zgromadzonych w tra ^ wywiadów to student bardzo aktywny i kreatywny, mający wizję swojej pracy, ^°.e jest pionierska i odkrywcza. Potrafi zbierać, analizować i wykorzystywać inforn1^ Przedstawiona praca dyplomowa wykracza poza poziom licencjatu, może . w przyszłości podstawą dalszych badań. Co ciekawe, wśród zebranych °P nieobecne są wypowiedzi charakteryzujące studentów tzw. przeciętnych. Być j, pozostają oni w cieniu, a promotorzy bardziej skupiają się na osobach wyróżniaj?^ się z grupy (negatywnie lub pozytywnie). W toku analizy zebranych matei"13 ^ wyróżniono dwa wątki poboczne. We wszystkich wypowiedziach wskazywać0 duży udział mediów społecznościowych w kontaktach zarówno pomiędzy sal11^ studentami, jaki studentami i promotorami. Wymiana informacji, dziełeflieu ' ^ to\ opiniami, zamieszczanie materiałów, rozwiązywanie problemów metodologii1^ w dużej mierze odbywało się w środowisku wirtualnym. Drugi z wątkó^V kontekst biograficzny - pracownicy naukowi zwracali uwagę, że studenci j tłumaczyli niewypełnianie postawionych zadań w terminie problemami osobi ; (najczęściej było to macierzyństwo) i wynikającym z nich brakiem czasu. jedną z wyróżnionych prac licencjackich obroniła studentka - matka trojga a więc widać wyraźnie, że okoliczności będące dla jednych przeszkodą, dla nie stanowią problemu. 180 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Etap V To badania weryfikacyjne w postaci sondażu na grupie osób kończących studia ^erwszego stopnia. Wywiad kwestionariuszowy miał na celu zweryfikować na Vo większej próbie wnioski uzyskane z wywiadów narracyjnych i wywiadu |^§niskowanego. Osoby biorące udział w badaniu zostały dobrane metodą śnieżnej, spośród studentów rozliczających karty obiegowe w bibliotece. Wywiadzie proszono respondentów o scharakteryzowanie IL jako zjawiska ^ościowego, a następnie o opis własnych kompetencji informacyjnych poprzez ^Powiedź na pytania o zrealizowane efekty uczenia się. Analiza otrzymanych 'tych pokazuje, że studenci podczas całego trzyletniego toku studiów nie wyrobili , ie opinii na temat IL. Uzyskane odpowiedzi niewiele się różnią w stosunku do udzielonych w wywiadach narracyjnych w I etapie badań. Część respondentów j °góle nie udzieliła odpowiedzi na to pytanie, pozostali łączą kompetencje °rmacyjne wyłącznie ze sprawnym użyciem komputera i wyszukiwaniem (jVh w Internecie. Natomiast w zakresie osiągniętych celów uczenia się widać ^ Zgodność oceny własnych umiejętności. Wszyscy respondenci zadeklarowali ^vanie technologii cyfrowych w celu wyszukiwania informacji i komunikowania J' Podobnie, jeśli chodzi o efektywne wyszukiwanie i kontrolę (krytykę) informacji, bf I Potwierdzili posiadanie tych umiejętności. Natomiast zróżnicowanie [iii' i]^°wiedzi nastąpiło przy zagadnieniach dotyczących budowania wiedzy oraz jej i^ania z korzyścią dla innych. Oprócz odpowiedzi potwierdzających zdobycie A | ^^erzanie wiedzy w toku studiów, pojawiły się odpowiedzi przeczące. Uwagę Cc% ^wa komentarze, pomimo, że pytania były zamknięte, w których absolwenci $ azili swoje niezadowolenie i niedosyt z efektów edukacji uniwersyteckiej: ^solwent 1: „kto tu mówi o mądrości? Masówka, nuda, stracony czas". fąc^s°lwentka 2: „niewiele nauczyłam się przez te trzy lata, a już mądrzejsza, to J nie jestem, chyba nawet głupsza". t" ^ Prawdzie opinie te dotyczyły całokształtu edukacji uniwersyteckiej, ale nie ,$\P fyy Zapominać, że kształcenie kompetencji informacyjnych jest jej częścią. Son<^a^u w dużej mierze zbieżne z wynikami III i IV etapów badań. \lerdziły zróżnicowanie podejścia studentów do studiowania, a także do I^J^nia przez nich wagi posiadania kompetencji informacyjnych, kojarzonych iy^ z umiejętnością obsługi komputera i wyszukiwania informacji w Internecie. Wnioski ^ 6 err* przeprowadzonych badań było poznanie i opis kształtowania się encji informacyjnych studentów w toku trzyletnich studiów pierwszego 181 Maria Bosacka - Kształtowanie się kompetencji informacyjnych studentów - raport z badań prowadzonyd' w Bibliotece Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego _____- stopnia. Relacyjny model IL Christine Bruce zakłada, że znaczenie poję^1'1 information literacy jest konstruowane odpowiednio do indywidualnej doświadczenia każdego użytkownika informacji [7]. W tym kontekście, po zebrani11 wyników wszystkich etapów badań, można przedstawić kilka charakterystyczny1-"'1 elementów zachowań informacyjnych studentów, których poznanie stano-1 punkt wyjścia do opracowania strategii kształcenia kompetencji informacyjny1-'1 studentów. Poznanie i opis wszystkich zachowań informacyjnych nie jest możli^' ponieważ każdy człowiek jest inny, ma inne doświadczenia i potrzeby. Dlate?1 edukacja informacyjna nie jest oparta na konkretnym zestawie atrybutów, leL? na siedmiu zestawach tych atrybutów, innych dla każdego rozumienia IL. Spój11'1 definicja IL może być rozpatrywana jedynie jako suma kategorii przedstawiony1 na wstępie tego artykułu - od stosowania technologii cyfrowych w wyszukiwał1'1, i wykorzystywaniu informacji, po przetwarzanie informacji w wiedzę i mądi"0^ [11, s. 109], Analiza wyników kolejnych etapów badań pozwala na wyodrębni^1' szeregu zachowań informacyjnych studentów. W początkowym okresie studi0 są to złe i dobre nawyki, w dużej mierze ukształtowane na wcześniejszych etap3 edukacji. Ilustruje je Tabela 2. & Tabela 2. Zachowania informacyjne studentów rozpoczynających naukę lekceważenie zajęć z przysposobienia bibliotecznego brak rozwiniętej potrzeby informacji niedostrzeganie braków we własnych umiejętnościach posługiwania się komputerem i Internetem niechętne korzystanie z komputerowych katalogów bibliotecznych szukanie informacji w Internecie z pomijaniem katalogów bibliotecznych i baz danych zwracanie się o pomoc do kolegów, rzadziej do bibliotekarzy otwartość na nowe informacje . i zdobywanie nowych umiejętnośc' chęć szybkiego opanowania nowy sposobów zdobywania informacj1 rozwiązywanie problemów informacyjnych samodzielnie lub przy pomocy innych osób wykorzystanie nowoczesnych technologii do komunikowania co przyspiesza i ułatwia dostęp ^ informacji. Źródło: opracowanie własne Tak różne zachowania informacyjne stanowią duże wyzwanie dla prowadzących zajęcia, a także dla bibliotekarzy, którzy przygotowują ^ z przysposobienia bibliotecznego. Badania pokazały, że w toku studiów r°Z^jc się postawy pozytywne, aczkolwiek odbywa się to przy dużym wysiłku wszys 182 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa stron. Trzeba jednak znaleźć sposób na zachęcenie studentów do rozwijania Jasnych kompetencji informacyjnych. Przeprowadzone badania pokazały, że ^°piero zbieranie materiałów i pisanie pracy dyplomowej aktywizuje studentów ly tym zakresie. Niemniej ich zachowania informacyjne nadal pozostają bardzo Różnicowane. Przedstawia je Tabela 3. Tabela 3. Zachowania informacyjne studentów III roku oczekiwanie od promotora, że poda gotowy zestaw literatury potrzebny do Napisania pracy oczekiwanie od bibliotekarzy dostarczenia gotowej bibliografii na Wybrany temat Wykorzystywanie kolegów i krewnych do wyszukiwania informacji dukanie materiałów w Internecie 2 Pominięciem komputerowych katalogów bibliotecznych Zeznajomość źródeł informacji ^rak postawy krytycznej w stosunku do 2r|alezionych informacji °§raniczenie własnej aktywności lr|formacyjnej do niezbędnego minimum umiejętne formułowanie problemu umiejętne stawianie pytań efektywne wyszukiwanie informacji przy zastosowaniu różnych strategii wyszukiwawczych wyszukiwanie informacji z różnych źródeł (tradycyjnych i elektronicznych) dokonywanie krytycznej analizy informacj i sprawne komunikowanie się zarówno w świecie realnym, jak i wirtualnym współpraca w grupie wykorzystywanie informacji z korzyścią dla innych Źródło: opracowanie własne KMako zjawisko, zgodnie z koncepcją Christine Bruce, obejmuje pełen zakres |^0 ladczeń uczestników procesu informacji. Każdy człowiek jest na swój sposób b^petentny informacyjnie [7]. Interpretacja wyników przeprowadzonych 't)fan w tym kontekście prowadzi do wniosków sytuujących zachowania i^acyjne studentów w poszczególnych kategoriach stworzonych przez ■•ce. ate, Kompetencje informacyjne osób rozpoczynających studia mieszczą się ,ŁVg°rii l; koncepcja technologii informacyjnej. Według tej koncepcji IL jest , a °d dostępności i przydatności technologii informatycznych. W centrum *nf0 się wykorzystywanie cyjne, hr, UŻVciu 4 10 nowoczesnych technologii w wyszukiwaniu oraz w procesie komunikacji. Osoby posiadające kompetencje to takie, które poruszają się w środowisku informacyjnym technologii informatycznych w celu osiągnięcia wysokiego 0śvmu świadomości informacyjnej. Ważny jest również kontekst społeczny ladczania IL. [7]. Wśród osób rozpoczynających studia znaleźli się studenci, 183 Maria Bosacka - Kształtowanie się kompetencji informacyjnych studentów - raport z badań prowadzony w Bibliotece Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego - których kompetencje informacyjne są zespołem atrybutów przynależnych takze do kolejnych, wyróżnionych przez Bruce, kategorii. Dowodem jest przytoczony wcześniej przykład studentki, opisującej swoje doświadczenia informacyjne związane z przygotowaniem prezentacji maturalnej z języka polskiego. Kolejne etapy badań pozwoliły prześledzić zjawisko poszerzania doświadczeń informacyjnyc studentów w kolejnych latach edukacji uniwersyteckiej. Doświadczenia ^ są nadal bardzo zróżnicowane. Wiele z nich można zaliczyć do kategorn (koncepcja źródeł informacji), w której uwaga użytkownika informacji przenoś się z technologii informatycznej na źródła informacji. Znalazło to odzwierciedlę11^ w wypowiedziach pracowników naukowych prowadzących seminaria licencjacką W trakcie zbierania materiałów do swoich prac studenci korzystali z różny1 źródeł, bardziej lub mniej samodzielnie, niemniej opanowali umiejętność ■cb ich wykorzystania. Praca ze źródłami prowadzi do nabycia swobody w porusz* ^ się w świecie informacji, polegającym na umiejętności stworzenia odpowied111^ strategii wyszukiwawczej oraz odpowiedniego wykorzystania znaleziony^ informacji. Christine Bruce zestaw umiejętności przeprowadzania Pr0tr7i informacyjnego umieszcza w kategorii 3 (koncepcja procesu informacyjnego) ^ Reasumując, IL jest postrzegana jako umiejętność odnajdywania się w n0^^ sytuacjach dzięki procesowi wyszukiwania i wykorzystania potrzebny' informacji. Kompetencje informacyjne w tym ujęciu, polegają zatem na skutecz i działaniu, rozwiązywaniu problemów i podejmowaniu decyzji w oparciu o Vx°^0 informacyjny [7]. Niektóre zachowania informacyjne studentów, zar°.ga(;, według opinii pracowników naukowych, jak i samych studentów, można op1 , jako proces kontroli informacji, polegający na umiejętności selekcji zebr ^ materiałów pod kątem ich przydatności i możliwości wykorzystania w przys2 Jest to 4 kategoria wyróżniona przez Bruce - koncepcja kontroli informacj1 . Kolejna kategoria, koncepcja tworzenia wiedzy, pojawia się w wypowie1- s studentów, jako rozwijanie własnej wiedzy w nowych obszarach, doty ^ im nieznanych. Studenci przyswajając informacje, umieszczają je w kon r - - - ' - - ' ^i osobistych doświadczeń i poglądów, dzięki czemu informacja nabiera wymiaru - tworzy nową bazę wiedzy osobistej. Niestety studenci biorący u w badaniach nie łączą tego procesu z nabywaniem kompetencji informacy^^ Podobnie zresztą, jak w wypadku poszerzania wiedzy poprzez analizę pr° ^ jjfl i zagadnień z nowej perspektywy, co pozwala na wyrobienie nowych p°g^ . określone tematy. Konieczna jest kreatywność i posiadanie intuicji. Dz1? powstają nowe idee i nowe rozwiązania [11, s. 107]. Jest to 6 kategoria „ Ch. Bruce: koncepcja poszerzania wiedzy. Jeśli natomiast chodzi o kate8 ^ koncepcję mądrości, to w oparciu o przeprowadzone badania, trudnoi!ir>ia-określić jej doświadczanie przez studentów w toku studiów pierwszego 184 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa wprawdzie w wypowiedziach promotorów prac dyplomowych znalazły się kreślenia: „mądrze postawiony problem" „mądry zestaw pytań", „mądrze napisana ^raca" „mądra studentka", ale nie sposób jednoznacznie stwierdzić, czy można te jesienią zakwalifikować do zestawu kompetencji tworzących tę kategorię. Według ruce koncepcja mądrości oznacza przystosowanie osobistych wartości i zasad ^ki do wykorzystywania informacji. Mądrość jest tu postrzegana jako wartość °dana w procesie informacji. Informacja zostaje ulokowana w szerokim kontekście sP°łeCznym, historycznym lub innym tak, że zyskuje zupełnie nowe znaczenie [7], ^ rozwoju indywidualnych kompetencji informacyjnych chodzi o to, aby ^orzyć studentom możliwości doświadczania IL we wszystkich możliwych ^ Uktach. Trzeba dążyć do tego, aby skłonić studentów do refleksji nad własnymi /^petencjami informacyjnymi i pomóc im zrozumieć, które formy alfabetyzacji °rmacyjnej są adekwatne do różnych sytuacji. Należałoby rozważyć uruchomienie być może w formie fakultatywnej, w postaci rodzaju proseminarium, na których ^ ^enci uczyliby się rozwiązywania problemów informacyjnych i uczestniczenia ^ Procesie informacyjnym. Zdobycie kompetencji informacyjnych z pewnością ę j^Mają prowadzone obecnie szkolenia biblioteczne (wykłady, ćwiczenia, kursy i^earningowe), ale nie są one wystarczające. W Bibliotece Instytutu Pedagogiki U Wr. dobre warunki do indywidualnej pracy z czytelnikiem - użytkownikiem °sób rtlaCji' a k^otekarze służą pomocą wszystkim zainteresowanym. Na życzenie prowadzących seminaria, prowadzone są w ramach tych seminariów, z zakresu źródeł informacji i różnorodnych strategii wyszukiwawczych. ^ l*i przeprowadzonych badań pokazują jednak, że wszystkie te działania nie l(0^°Sz^ oczekiwanego skutku - nie w pełni wyposażają absolwentów w kluczowe \\ encje> do jakich niewątpliwie należą kompetencje informacyjne. Działania Wikarzy nie wystarczą, kształcenie w zakresie IL musi odbywać się przy ścisłej Pr, " P. f L' J lllv V* j O L Ci 1 j 1VOo ICliVv lii v V V /jC11\1 v Olv 1 A—J 111 Li ul V7 vi LJ J V V Civ Ol Y L £-j j O v loivj r pracy bibliotekarzy i pracowników naukowych oraz doktorantów - wszystkich ^dzących zajęcia ze studentami. % a Zakończenie warto przytoczyć słowa profesora Babika: „[...] odpowiedni £){•£ wiedzy (poziom świadomości informacyjnej) oraz znajomość zwyczajów .dętych konwencji, a także odpowiednie umiejętności są niezbędne do ^r°b]1C^0Weg01 zgodnego ze społecznymi konwencjami i zwyczajami rozwiązywania informacyjnych ważnych w danej fazie życia i rozwoju społecznego * ist le^a' Nabywanie kultury informacyjnej i posługiwanie się nią jest jednym wymogów współczesności. W tym kontekście kultura informacyjna (jest elementem) zarówno z kulturą organizacyjną bibliotek, jak i kulturą ^ bibliotekarzy i czytelników" [5, s. 61]. 185 Maria Bosacka - Kształtowanie się kompetencji informacyjnych studentów - raport z badań prowadzony'c w Bibliotece Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego Bibliografia: [1]. ANGROSINO Michael. Badania etnograficzne i obserwacyjne. Warszawa 20^' [2]. ANTCZAK Mariola. Rola bibliotekarzy w nauczaniu umiejętno-informacyjnych gimnazjalistów: wybrane zagadnienia. „Przegląd Biblioteczf) 2010, Z. 1, s. 58-71. [3]. BATOROWSKA Hanna. Kultura informacyjna w perspektywie zm^'1 w edukacji. Warszawa 2009. [4]. BATOROWSKA Hanna. Od alfabetyzacji informacyjnej do kult^ informacyjnej: rozważania o dojrzałości informacyjnej. Warszawa 2013. [5]. BABIK Wiesław. Biblioteki akademickie w Polsce - czy początek novVt' ery? [W:] Biblioteki akademickie: w środowisku naukowym, we wspóln0<:' uniwersyteckiej, we wspólnocie lokalnej. Red. JUSZCZAK Wies^ Toruń 2016. ; . [6]. BORAWSKA-KALBARCZYK Katarzyna. Kompetencje informacyjne uczfl^ w perspektywie zmian szkolnego środowiska uczenia się. Warszawa 2015- [7]. BRUCE Christine. The Seven Faces of Information Literacy in Higher Educate1 [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.christinebruce.corn^1 informed-learning/seven-faces-of-information-literacy-in-higher-educati0' [Stan z dnia: 17.07.2016]. f [8]. BRUCE Christine. The Phenomenon of Information Literacy. „HiB Education Research and Development" 1998, Vol. 17, No. 1, p. 27-42. ■, [9]. DERFERT-WOLF Lidia. Information literacy - koncepcje i naucZaI\ umiejętności informacyjnych. „Biuletyn EBIB" [Dokument elektronie211'^ 2005, Nr 1. Tryb dostępu: http://www.ebib.pl/2005/62/derfert.php z dnia: 22.07.2016], [10]. KISILOWSKA Małgorzata. Kultura informacji. Warszawa 2016. j,, [11]. KURKOWSKA Jadwiga, Ewa. Edukacja informacyjna w bibliotek1. Warszawa 2012. [12]. KVALE Steinar. Prowadzenie wywiadów. Warszawa 2011. ^ [13]. MĘCZKOWSKA Astrid. Fenomenografia jako podejście badawcze w obsZ't! studiów edukacyjnych. „Kwartalnik Pedagogiczny" 2003, Nr 3, s. 71-89. A [14]. PRÓCHNICKA Maria. Information literacy: nowa sztuka wyzwolona ; ^ wieku. [W:] Książka, biblioteka, informacja: między podziałami a wspó^ Red. DZIENIAKOWSKA Jolanta. Kielce 2007. ^ [15]. ROZKOSZ Ewa. Information literacy w bibliotekach akademickich. Stafld^ kształcenia. [W:] Biblioteki akademickie: w środowisku naukowy*11' wspólnocie uniwersyteckiej, we wspólnocie lokalnej. Red. JUSZ^ Wiesław. Toruń 2016. 186 j^°«a Osmulska 'Blioteka Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej Informacja, komunikacja i edukacja. Ocena działań biblioteki oraz oczekiwania jej użytkowników na przykładzie Biblioteki Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Elblągu biblioteka uczelniana jest ważnym ogniwem procesu dydaktycznego. Nie licząc I ^ycyjnych usług, tj. udostępniania materiałów drukowanych poprzez czytelnię , M^pożyczalnię, stara się łączyć zadania biblioteki tradycyjnej z biblioteką ^troniczną oraz dąży do najwyższego, profesjonalnego poziomu swojej ^;Palności. Powszechny dostęp do Internetu oraz gwałtowny rozwój technologii informatycznych, multiwyszukiwarek, bibliotek cyfrowych, zasobów open l)^ess zmienił także i rozszerzył oczekiwania użytkowników w stosunku do c u§ biblioteczno-informacyjnych. Postępujący niż demograficzny oraz spadek ^Helnictwa również wpływają na ogólną strategię działania bibliotek i powodują Inność stałego poszerzania i weryfikowania oferty, zapewnienia użytkownikom ego dostępu do zbiorów tradycyjnych i elektronicznych oraz dostosowanie ^ Uczonych usług do ich potrzeb, a także do nowych możliwości technologicznych. ^ łalność biblioteki pobudzają czytelnicy, a biblioteka powinna wychodzić ^r2eciw stale rosnącym wymaganiom swojego środowiska. Dbanie o odpowiedni biblioteki jako instytucji potrzebnej, atrakcyjnej, niezbędnej do rozwoju eczeństwa powinno być jednym z celów każdej biblioteki. Użytkownicy powinni 0 Str*egać ją jako instytucję niezbędną, pożyteczną oraz sprawnie funkcjonującą. eję^Zerunku biblioteki, który tworzy się w opinii użytkowników, decyduje wiele entów. Wyróżnić tu można takie elementy, jak: zasobność i różnorodność °W, oferta usług, stopień i sposób poinformowania o danej bibliotece i jej l0fi Vi d)a e> Wygląd pomieszczeń, standard wyposażenia, lokalizacja biblioteki, dogodne i sp^ytkowników godziny otwarcia, czas realizacji zamówienia, kultura osobista s°b postępowania personelu [7, s. 135]. i bałość o budowanie wizerunku biblioteki, jej wysokiej jakości jako organizacji Wyższego poziomu świadczonych przez nią usług, a co się z tym wiąże, 'iwanie na rynku jej nazwy i powszechne utożsamianie jej z wysoką, t%|. ntowaną marką, jest wręcz konieczne [1, s. 78]. Działania marketingowe °teki powinny zmierzać do poprawy wizerunku organizacji w środowisku, 187 Iwona Osmulska - Informacja, komunikacja i edukacja. Ocena działań biblioteki oraz oczekiwania jej użytkowników na przykładzie Biblioteki Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w i zyskania jego akceptacji, pozyskania nowych użytkowników, wypracowani uznania ze strony innych, szerokiego informowania o swojej działalności. Marketing w bibliotece powinien mieć charakter zorganizowanego oraz kompleksowego działania. Wraz z utworzeniem w 1998 r. Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Elbląg11 powołano do życia Bibliotekę Uczelnianą, która powstała na bazie zasobów dawnej Kolegium Nauczycielskiego i Nauczycielskiego Kolegium Języków Obcych oraz fi''1 Wydziału Mechanicznego Politechniki Gdańskiej. W pierwszym roku istnie^1'1 Biblioteka PWSZ w Elblągu dysponowała księgozbiorem liczącym ponad 40 ty5' woluminów [5, s. 267]. Dzięki współpracy z Biblioteką Główną Politechniki Gdańsk#' - darczyńcą bibliotecznego systemu komputerowego APIS-ZB, od 2000 r. rozpoczęć komputeryzację procesów bibliotecznych i informacyjnych, oraz udostępnić katalogi komputerowe w oddziałach bibliotecznych. Kolejnym krokiem był zak'-!t systemu bibliotecznego SOWA2/MARC21. Wprowadzenie nowego systefl1 zapewniło kompleksową obsługę biblioteki począwszy od gromadzenia, poprz^ opracowanie do udostępniania zbiorów. W 2007 r. zrealizowano następne stadi11'1^ w zakresie komputeryzacji udostępniając w Internecie katalog biblioteczny °r ^ umożliwiając tym samym przeglądanie i zamawianie dokumentów z dowolf#^ miejsca i w każdym czasie. Zasoby biblioteki od tej pory są dostępne dla wszystka użytkowników 24 godziny na dobę przez 7 dni w tygodniu. W latach 2010-2011 w wyniku modernizacji i przebudowy Biblioteka • w Elblągu zyskała dwa razy więcej przestrzeni oraz atrakcyjny wygląd. Odd^, biblioteki przy al. Grunwaldzkiej powiększył się o dodatkowe pomieszczenia czytelnię, salę wystawienniczą, pokój działu opracowań oraz magazyn z rega^ jezdnymi. Biblioteka wzbogaciła się również o dodatkowe pomieszczenie tzw. ^ czytelni, w której udostępniono dwa stanowiska ze specjalistycznym sprz?^ oraz oprogramowaniem dla osób z dysfunkcjami wzroku, słuchu oraz ruC( Pokój ten jest również miejscem do pracy indywidualnej dla wszystkich chęt!l^ użytkowników. Oferując udogodnienia dla osób z dysfunkcjami biblioteka w czytelni głównej zamieściła stolik o regulowanej bezstopniowo wysokości który szczególnie polecany jest dla osób na wózkach inwalidzkich. u Obecnie zbiory Biblioteki PWSZ w Elblągu liczą ponad 72 tys. wolu#111 Ji w czytelniach dostępnych jest 106 tytułów gazet i czasopism drukoW^ / oraz 27 czasopism elektronicznych. Personel biblioteki liczy siedem °s° y sześć z wykształceniem wyższym magisterskim bibliotekoznawczym i )e ^ z wykształceniem wyższym zawodowym inżynierskim. }ako zespół pracovV J starają się dbać nie tylko o najwyższą jakość świadczonych usług, ale o dobrą atmosferę, która ma znaczący wpływ na korzystny wizerunek biblio^^j)1 W ramach działalności dydaktycznej i szkoleniowej biblioteka realizuje pr°^ ,001 h $2 bil % c>) V Pfę W $iP, %\ 188 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Całych szkoleń użytkowników. Szkolenie ma na celu zapoznanie z zasadami funkcjonowania biblioteki, przygotowanie do korzystania z katalogów i zasobów bibliotecznych oraz samodzielnego poszukiwania i wyboru odpowiednich ^°kumentów. Przez wiele lat w Bibliotece PWSZ w Elblągu szkolenie biblioteczne dla studentów I roku odbywało się w formie wykładu wygłaszanego przez bibliotekarza grupy studentów. W październiku 2010 r. uruchomiono na uczelnianej platformie Edukacyjnej Moodle szkolenie biblioteczne w formie kursu on-line. Kurs on-line na platformie Moodle zawiera materiały, które w przejrzysty sposób ^edstawiają podstawowe informacje dotyczące funkcjonowania Biblioteki PWSZ ^ ^blągu. Treść szkolenia została podzielona na poszczególne zagadnienia, które spełnione o linki, przenoszą odbywających szkolenie do odpowiednich stron, ^szerzonych o dodatkowe informacje. Ułatwieniem w przyswajaniu przedstawianych tr ' . - • - j,esci są prezentacje, np. sposób korzystania z katalogu komputerowego biblioteki, i bolenie kończy się testem sprawdzającym, który jest warunkiem założenia konta Ciotecznego. Student może je odbyć w dogodnym dla siebie miejscu i czasie. Ma I^Miwość wielokrotnego powracania do treści zawartych w kursie, w przypadku ^lieczności przypomnienia lub pogłębienia wiedzy dotyczącej poszczególnych ^ §adnień. Szkolenie wymaga od studenta osobistego zaangażowania, rozwija ^ejętność samodzielnej nauki. u biblioteka PWSZ w Elblągu oprócz obowiązkowego przysposobienia s . lQtecznego, od trzech lat prowadzi dodatkowe szkolenia dla grup seminaryjnych c Szanych przez wykładowców oraz indywidualne szkolenia dla zainteresowanych ^^ników. Najważniejszym celem prowadzonych szkoleń jest wykształcenie Mętności samodzielnego wyszukiwania informacji i literatury na określony temat. \y ^ trakcie szkoleń grup seminaryjnych omawiane są zasady wyszukiwania pr 0rtiputerowym systemie bibliotecznym SOWA/MARC21 oraz szczegółowo i^^towane są wszystkie dostępne dla użytkowników funkcje katalogu. %se^r°Wa^za przykładowe wyszukiwania proste i złożone, wyjaśniając zasady (^ania operatorów („i", „lub", „oprócz"). Podczas ćwiczeń prezentowana jest j^tlg ^°ść szybkiego wyszukiwania (np. po słowie w dowolnym indeksie), czy Wdanie bezpośrednio z katalogu zestawień RTF, które można zapisać lub ^kować. °lenia indywidualne odbywają się na życzenie czytelników w obu vałach biblioteki. Ze szkolenia mogą skorzystać czytelnicy chcący dowiedzieć ^j.^Cej na temat wyszukiwania informacji, korzystania z katalogu oraz zasobów l1e. Walenia grup seminaryjnych oraz indywidualne spotkania promują działalność e^i oraz służą budowaniu właściwych relacji. Student może przekonać 189 Iwona Osmulska - Informacja, komunikacja i edukacja. Ocena działań biblioteki oraz oczekiwania jej użytkowników na przykładzie Biblioteki Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Elblągu się, że warto korzystać z biblioteki nowoczesnej, ale jednocześnie przyjaznej użytkownikowi, w której będzie traktowany fachowo i w każdej chwili może liczyc na życzliwą pomoc jej pracowników. W trakcie studiów studenci poza wiedzą będącą przedmiotem studiów powim11 wynieść z uczelni także umiejętność samodzielnego uczenia się i dokształcam^ Obowiązkowe przysposobienie biblioteczne zapoznaje jedynie studentów z ogólny1111 zasadami korzystania ze zbiorów oraz z usługami dostępnymi w bibliotece. Dzię^1 dodatkowym szkoleniom czytelnicy zyskują odpowiednie przygotowanie d° samodzielnego i efektywnego korzystania z zasobów biblioteki, ugruntowuj umiejętności wyszukiwania informacji o zbiorach bibliotecznych. KompetencJe informacyjne wykształcone w trakcie szkoleń są również niezbędne w proce-dalszego kształcenia [por. 2; 4]. ^ Żadna biblioteka nie jest w stanie zaspokoić w pełni wszystkich potrzeb swoi-użytkowników udostępniając tylko własne zasoby. W Bibliotece Państwowej WyzS Szkoły Zawodowej w Elblągu funkcjonuje wypożyczalnia międzybibliotecz11^ której głównym zadaniem jest sprowadzanie dla naszych użytkowników ksiąz artykułów z czasopism i innych materiałów niedostępnych w bibliotek elbląskich. Z usług wypożyczalni międzybibliotecznej korzysta coraz Wi?c ^ studentów oraz pracowników dydaktycznych PWSZ w Elblągu. Współp11 wypożyczalni międzybibliotecznej Biblioteki PWSZ w Elblągu z innymi bibliotek ^ nie ogranicza się tylko do sprowadzania literatury dla swoich czytelników, obejmuje też realizację kierowanych do nas zamówień na wypożyczenia u lub skany i kserokopie artykułów naukowych. Jako biblioteka stosunkowo m częściej korzystamy z bogatych księgozbiorów starszych bibliotek uniwersytec - ^ niemniej aktywnie udostępniamy także własny księgozbiór dla potrzeb inl1^ użytkowników. Dzielenie się zasobami jest najprostszą i w dalszym ciągu potrze formą współpracy bibliotek. ^ W grudniu 2014 r. ruszyła Cyfrowa Wypożyczalnia Międzybibli°teC ACADEMICA - projekt Biblioteki Narodowej. Projekt ma na celu usprawn1^. wypożyczeń międzybibliotecznych - zastąpienie tradycyjnej wyp°zy międzybibliotecznej jej elektroniczną wersją. Dostęp do systemu Academics m°z jest na wydzielonym terminalu w oddziale biblioteki przy al. Grunwaldzkiej- ^ Na szczególną uwagę zasługuje wykorzystanie najnowszych do promocji działalności informacyjnej Biblioteki PWSZ w Elblągu- ^ internetowa Biblioteki jest nie tylko miejscem przeszukiwania zbiorów za zamieszczonych na niej katalogów. Jedną z jej głównych funkcji jest inform użytkowników o nadchodzących wydarzeniach, nowościach wydawn1 ^ i multimedialnych zakupionych przez placówkę. Wielką popularności^ się również galerie zdjęć z uroczystości, wystaw i wielu innych przedsi? 190 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa które odbywają się w bibliotece. Czytelna i starannie przygotowana strona jest doskonałym sposobem komunikacji na linii bibliotekarz-użytkownik. Idąc dalej ^ tym kierunku biblioteka od roku akademickiego 2015/16 założyła profil na portalu ^Połecznościowym Facebook. Po dwóch miesiącach funkcjonowania fanpage Ololioteki miał ponad 100 polubień, co uważamy za niemałe osiągnięcie. Działalność lriformacyjna zakrojona na szeroką skalę ma nie tylko pomagać użytkownikowi ^odnalezieniu interesujących go materiałów edukacyjnych. Ma być w równej mierze lotnym czynnikiem promującym działalność placówki w środowisku lokalnym, i ogólnopolskim. Współczesne biblioteki funkcjonujące w dobie nowych mediów 1 ^ternetu, aby osiągnąć sukces, muszą prowadzić działalność informacyjną na ^Wyższym poziomie. Informacje, których oczekują nasi użytkownicy, muszą być ^lalezione w błyskawicznym tempie, wyselekcjonowane i perfekcyjne opracowane ^"Zez bibliotekarzy. W 2001 r. w Bibliotece PWSZ w Elblągu ekspozycją przedmiotu razopodobnego „Strażnik Błękitnej Nadziei" Władysława Hasiora, ^poczęła działalność Galeria „Filar Sztuki". Jest to miejsce spotkań sztuką i literaturą. Organizowane są tu wystawy malarstwa, grafiki, fys s Unku, fotografii, spotkania z ludźmi nauki i kultury. Prezentowane n Między innymi prace artystów środowiska elbląskiego. Do 2009 r. ^ eria mieściła się w małej czytelni biblioteki. Na czas remontu i modernizacji reMynku PWSZ w Elblągu zawieszono jej działania. W wyniku przeprowadzonego . ^°ntu biblioteka powiększyła się o dodatkowe pomieszczenia w tym salę Wiertniczą, w której mieści się obecnie Galeria „Filar Sztuki". Od reaktywacji ^ erii prowadzony jest blog (http://galeriafilarsztuki.blogspot.com/), który jest jej kroniką. Za dobry wynik można uznać statystykę odwiedzin strony, (k.^tach aktywności wynosi ona 7 040 łącznej liczby wyświetleń (statystyka na leń 24 lutego 2016 r.). es*i biblioteka chce zyskać nowych odbiorców lub chociaż nie stracić Stj/ebasowych użytkowników, powinna przyjąć strategię marketingową. oc e§*a ta, to orientacja na klienta, troska o najlepsze zaspokojenie jego 1Avań i potrzeb. Biblioteka jako organizacja funkcjonująca na rynku usług musi °Wać klientów i służyć pomocą. Musi też badać efekty swoich usług, przede p Kim poziom satysfakcji użytkowników [por. 3]. V {?/Zez ponad 15 lat Biblioteka Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej stara się zaspokajać potrzeby swoich użytkowników. W lutym 2016 r. % Szy raz podjęto próbę przeprowadzenia badań ankietowych, które miały U °Cenę jakości usług oferowanych przez bibliotekę względem czytelników. °Wa^20ne badania ankietowe, miały przedstawić obraz, jak czytelnicy ^ dotychczasową działalność placówki, jakich zmian oczekują 191 Iwona Osmulska - Informacja, komunikacja i edukacja. Ocena działań biblioteki oraz oczekiwania jej użytkowników na przykładzie Biblioteki Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Elblągu____, w przyszłości oraz czy słuszne były przedsięwzięcia, dotyczące dodatkoweg0 szkolenia bibliotecznego w formie wykładu i prezentacji dla mniejszych grup użytkowników. Ankieta pozwoliła scharakteryzować użytkowników, określ^ częstotliwość z jaką odwiedzają bibliotekę oraz rozpoznać jakie usługi cieszą si? wśród nich największą popularnością. Część pytań zawartych w ankiecie miał)' charakter półotwarty i dawała ankietowanym spore możliwości wyrażenia uwag ^ temat funkcjonowania biblioteki. Najważniejszym zagadnieniem poruszony^ w ankiecie była próba zbadania, jak użytkownicy oceniają pracę bibliotek1 i czy oferta, którą proponuje spełnia ich oczekiwania. Użytkownicy ocenić' w skali od 1 (najmniej satysfakcjonujące) do 5 (najbardziej satysfakcjonują^ pomoc i obsługę personelu, godziny otwarcia biblioteki, katalog komputerom)' liczbę książek możliwych do wypożyczenia, czas oczekiwania na zamówi®11' dokument, zakres oferowanych baz danych, liczbę miejsc w czytelni, pokój pracy indywidualnej, liczbę stanowisk komputerowych oraz użyteczność stro11) internetowej. Najwięcej najwyższych ocen [5] uzyskała pomoc biblioteka*2' (95%), godziny otwarcia (92%), liczba miejsc w czytelni (91%), użyteczność stro^ internetowej (88%) oraz czas oczekiwania na zamówiony dokument (86%). Wy11' poniżej 80% miały oferowane bazy danych, pokój do pracy indywidualnej o^[ liczba książek do wypożyczenia. Wyniki tej części ankiety ilustruje poniż^-rysunek (Rye. 1). Rye. 1. Poziom satysfakcji w korzystaniu z usług Biblioteki PWSZ w Elblągu użyteczność strony internetowej liczba stanowisk komputerowych pokój do pracy indywidualnej liczba miejsc w czytelni pomoc bibliotekarzy zakres oferowanych baz danych czas oczekiwania na zamówiony dokument liczba książek możliwych do wypożyczenia dostępność katalogu bibliotecznego godziny otwarcia ■ zadowolenie w skali od 1-5 Źródło: opracowanie własne Przeprowadzając ankietę, pracownicy biblioteki ciekawi byli, jak czyte11 oceniaj ą ich pracę. Oceny były wysokie, co bardzo cieszy. Tak dobra ocena wysta^1' 192 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Pracownikom wydaje się bardzo ważna, ponieważ opinia o bibliotekarzach kształtuje °gólny wizerunek biblioteki. Bardzo wysoko również oceniona została domowa strona internetowa biblioteki (88%). W ankiecie pytano o uczestnictwo w wydarzeniach kulturalnych i edukacyjnych Obywających się w bibliotece. Uwaga skierowana była głównie na działalność Galerii "Pilar Sztuki" oraz spotkania edukacyjne. Niestety większość badanych (70%) opowiedziała, że w ogóle nie uczestniczy w tych wydarzeniach (Ryc. 2). Na pytanie skąd czerpią informacje o odbywających się w bibliotece wydarzeniach, badani ^jczęściej odpowiadali, że ze strony internetowej, od pracowników biblioteki oraz ' plakatów i ulotek (Ryc. 3). Wynik ten uświadamia, że należy dołożyć więcej starań, j^eli chodzi o promocję tych wydarzeń, tak aby wykształcić wśród użytkowników '^lioteki zwyczaj uczestniczenia również w tego typu aktywności bibliotecznej. Ryc. 2. Udział respondentów w wydarzeniach kulturalnych i edukacyjnych odbywających się w bibliotece 1 Źródło: opracowanie własne Ryc. 3. Odpowiedź na pytanie: Skąd czerpie Pani/Pan informacje o odbywających się wydarzeniach kulturalnych i edukacyjnych? z plakatów i ulotek od pracowników biblioteki od pracowników naukowych uczelni od innych osób korzystających z biblioteki ze strony internetowej Biblioteki 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% Źródło: opracowanie własne 193 Iwona Osmulska - Informacja, komunikacja i edukacja. Ocena działań biblioteki oraz oczekiwania jej użytkowników na przykładzie Biblioteki Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Elblągu Na koniec badania respondenci mieli możliwość wypowiadania swobodnych uwag na temat trudności napotykanych podczas korzystania z biblioteki oraz zmian* jakie należałoby w niej wprowadzić, aby usprawnić jej funkcjonalność i doskonali jakość. Ostatnia część ankiety dotyczyła dodatkowego szkolenia bibliotecznego w tradycyjnej formie wykładu i prezentacji. O wypełnienie tej części ankiety proszono respondentów, którzy w takim szkoleniu uczestniczyli. 80 osób (70%) udzieliło odpowiedzi na zadane pytania (Ryc. 4). Większość badanych wykazała, dodatkowe szkolenie biblioteczne spełnia swoje zadanie. Studenci mają poczuci^ że zdobyli kompetencje pozwalające im na pełniejsze korzystanie ze zbiorów 1 usług bibliotecznych. Szkolenie spełniło ich oczekiwania, a nabyte umiejętności przydatne oraz będą polecać szkolenie innym osobom. Ryc. 4. Udział respondentów w dodatkowym szkoleniu bibliotecznym w formie tradycyjnej w postaci wykładu i prezentacji Źródło: opracowanie własne 'n 6$ Ciągle rosnące wymagania współczesnego społeczeństwa informacyj11 f oraz dynamika rozwoju technologii informacyjno-komunikacyjnych poW°^J)1 iż działalność bibliotek musi być skoncentrowana na ciągłym i systematyczni, podnoszeniu poziomu jakości oferowanych usług informacyjnych oraz na celowym modyfikowaniu zgodnie z potrzebami wszystkich użytkowników. . m Marketingowe spojrzenie na bibliotekę zakłada zaspokajanie wszyst ^ istniejących oczekiwań odbiorców oraz pobudzanie intencji nowych. PielvV^;i czynnością przygotowawczą w marketingu, procesem początkowym powinn0 zbadanie potrzeb klientów, tak rzeczywistych jak i potencjalnych [6]. ^ Biblioteka ma obowiązek zapewnić użytkownikom możliwość stałego 1 ^ kontaktu w celu zgłaszania swoich uwag. Z myślą o czytelnikach musi pro^a ^ właściwą politykę gromadzenia zbiorów, planować dogodne godziny otWaf 194 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa projektować różnego rodzaju usługi. Opinia o funkcjonowaniu biblioteki wynika n' * jakości oferowanych przez nią usług. Należy pamiętać, iż dobra biblioteka odgrywa iC rolę usługową i tym samym spełnia oczekiwania swoich użytkowników oraz stara 1° się tworzyć wokół nich przyjazną atmosferę. Przeprowadzona ankieta pozwoliła zobrazować potrzeby i oczekiwania Użytkowników Biblioteki PWSZ w Elblągu oraz poznać ich opinie na temat jej ^nkcjonowania. Badania wykazały dobrą ocenę jakości oferowanych usług bibliotecznych. Większość opinii dotyczących biblioteki była pozytywna. Również dodatkowe szkolenie biblioteczne w formie wykładu i prezentacji, na co zwrócono Zwiększą uwagę, spotkało się z wysokim uznaniem badanych. Ankietę potraktowano jako wstępną, dającą podstawę do dalszej analizy ^iałalności placówki. Powtarzanie badań i porównywanie wyników umożliwi ^branie danych do oceny jej funkcjonowania i spełnienia oczekiwań użytkowników. Misją Biblioteki PWSZ w Elblągu jest stworzenie nowoczesnego centrum '^formacji, opartego na bazie gromadzonych zasobów, aktywnie wspierających j^r°cesy naukowo-dydaktyczne oraz edukacyjne realizowane na kierunkach s^tałcenia w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Elblągu. Jej główną rolą jest "^poznawanie i zaspokajanie potrzeb informacyjnych, edukacyjnych i kulturalnych Studentów, pracowników a także innych grup użytkowników. Priorytetem wspomaganie nauki i dydaktyki poprzez gromadzenie, przetwarzanie ^Udostępnianie źródeł informacji niezbędnych dla podstawowych odbiorców tj. Równików naukowo-dydaktycznych i studentów, a także pomoc w procesie dokształcenia. ^ Potrzeby czytelników stale rosną, zmieniają się, mimo to nie można rezygnować ^ starań o utrzymanie coraz wyższej jakości usług. Pamiętać należy, że na . ^ P°Wiednią jakość usług składa się łatwość dostępu do poszukiwanej literatury °ska o czas użytkowników oraz stała analiza potrzeb. Bibliografia: U]. T. jAZDON Artur. Zarządzanie marką w bibliotece. [W:] Zarządzanie strategiczne i marketingowe w bibliotece. Red. NOWAK Mariusz, PIOTEREK fei paweł, PRZYBYSZ Janina. Poznań 2004, s. [71]-78. JERZYK-WOJTECKA Justyna, FELIŃSKA Renata. Badanie efektywności dydaktycznej szkoleń bibliotecznych dla studentów w Bibliotece Uniwersytetu łódzkiego w latach 1954-2010. „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Librorum" [3] 2010, Nr 16, s. 223-234. KuBÓW Stefan. Jakość usług w Bibliotece Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji we Wrocławiu w świetle ankiety. „Elektroniczny Biuletyn 195 Iwona Osmulska - Informacja, komunikacja i edukacja. Ocena działań biblioteki oraz oczekiwania jej użytkowników na przykładzie Biblioteki Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Elblągu____ Informacyjny Bibliotekarzy" [Dokument elektroniczny]. 2002, Nr 3. Tryb dostępu: http://www.ebib.pl/2002/32/kubow.php. [Stan z dnia: 30.06.2016]. [4]. MIKOŁAJUK Lidia. Udział biblioteki akademickiej w kształceniu kompetencji informacyjnych studentów Uniwersytetu Łódzkiego. [W:] Biblioteka akademicka. Infrastruktura - uczelnia - otoczenie. Red. ODLANICKA' POCZOBUTT Monika, ZIOŁO Krzysztof. Gliwice 2014, s. 277-290. Tryb dostępu: http://delibra.bg.polsl.pl/Content/15574/Mikolajuk_Lidia_tekst.pdi-[Stan z dnia: 30.06.2016]. [5], SZADKOWSKA Janina. Biblioteka w tworzącym się środowisku naukowy111; Doświadczenia Biblioteki Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowi w Elblągu. [W:] Tradycja i nowoczesność bibliotek akademickich : materiał z ogólnopolskiej konferencji naukowej, [oprać, mat.] BIENIASZ £wa' SERWATKO Krystyna, JASKOWSKA Bożena. Rzeszów 2005, s. 266-272. [6]. WOJCIECHOWSKI Jacek. Marketing w bibliotece. Warszawa 1993. . [7]. ZĄBROŃ Barbara. Wizerunek współczesnej biblioteki. [W:] Zarządzaj strategiczne i marketingowe w bibliotece. Red. NOWAK Mariusz, PIOTER Paweł, PRZYBYSZ Janina. Poznań 2004, s. [133]-139. 196 Radosław Molenda Wyższa Szkoła Biznesu w Dąbrowie Górniczej Dąbrowa Górnicza Stres informacyjny w aspekcie psychologicznym Stres jest pojęciem, które jest bardzo często używane, jednakże zapomina się 0 tym, iż może być ono używane w różnym znaczeniu. Pomijając kwestię potocznego Ożycia tego terminu, gdyż obecnie przeniknął on do języka codziennego, w nauce Jest on różnie rozumiany [5, s. 465] Stres może być rozumiany zarówno jako stan ^ jakim znajduje się człowiek, jako przebiegający proces, a niekiedy również może yć utożsamiany z czynnikiem, który wywołuje stres czyli stresorem. Ponieważ rozważania na temat różnych znaczeń stresu wykraczają poza ramy ^iejszego artykułu, konieczne jest określenie jak będzie rozumiane w nim Ujęcie stresu. W psychologii początkowo usiłowano traktować stres jako zjawisko ^leżnione od czynnika jaki go wywołuje. Podejście takie wydawało się zasadne . °biektywne. Założono, że można porangować czynniki wywołujące stres i określić siłę oddziaływania na jednostkę. Przykładem takiego podejścia jest koncepcja zdarzeń życiowych T.H. Holms'a i R.H Rahe, gdzie autorzy ułożyli wydarzenia s Cl°We w kolejności od najsilniejszych potencjalnych stresorów do najsłabszych [7, ^1- Okazało się to niewłaściwe, gdyż szybko dostrzeżono fakt, iż ten sam czynnik °Ze być różnie odbierany przez poszczególne jednostki. ^ Wstępnie badacze uznali, iż mniej istotny jest tu czynnik wywołujący stres, tijear<^z*ej istotna jest odporność człowieka na sytuacje trudne. Koncepcja ta również ^ ^jaśnia wszelkich zachowań człowieka odczuwającego stres, gdyż wprawdzie M ?ria r°żnicować ludzi na odczuwających stres słabiej bądź silniej, jednakże sytuacje gdy ludzie odporni na jedne sytuacje w innych reagują bardzo stfes Stresem- Przy czym często sytuacja, która obiektywnie winna wywoływać rri°^e być traktowana jako znacznie mnie zagrażająca niż sytuacja mniej zdaniem otoczenia. W subiektywnej ocenie człowieka mającego z nią do ^enia sytuacja ta jest jednak trudna i stresująca. ^QtTU°ZW^Zan^em okazały si? relacyjne teorie stresu, które zwróciły uwagę na relację jednostką i otoczeniem. Umiejscowienie przyczyny stresu bądź w jednostce, Holi 0toczeniu jest niewłaściwe, gdyż konieczne jest rozpatrywanie go w kontekście ^ rozwinięcie teorii transakcyjnej Richarda Lazarus'a. Autor ten zwrócił uwa$ < czynnik, który powoduje, że osoby są odporniejsze na stres. Czynnik ten został p ^ niego określony jako poczucie koherencji. Przy czym nie oznacza to cofnięcia przyjęcia założenia, że to czynniki osobowościowe są istotne, Aaron Anton0 ^ podobnie jak Richard Lazarus zwraca również uwagę na kwestię subiekty oceny poznawczej sytuacji stresu. 198 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Poczucie koherencji w jego koncepcji nie jest cechą osobowościową, lecz ^onstruktem dotyczącym przekonania jednostki dotyczącego otaczającego ją sWiata. Osoby, które postrzegają świat jako spójny, rzadziej reagują stresem, a jeśli feagują częściej są gotowe radzić sobie z nim. Na poczucie koherencji składają się trzy jego komponenty: zrozumiałość 'comprehensibility), sterowalność63 (manageability) i sensowność (meaningfullness). ^soba o wysokim poziomie komponenty zrozumiałości postrzega otaczający sMat jako zrozumiały. Uważa, że dysponuje wiedzą na temat otoczenia [1, s. 32]. r2y czym to przekonanie jest przekonaniem subiektywnym, nie oznacza to Vcale, że człowiek o wysokim poczuciu koherencji faktycznie dysponuje rzetelną viedzą o otoczeniu. Przekonanie to może być zupełnie błędne, a posiadana wiedza "^Zgodna ze stanem faktycznym. Jednakże nie jest tu istotny fakt rzetelności Poprawności posiadanej wiedzy, lecz przekonanie o tym fakcie. Komponenta !,sterowalność" t° poczucie możliwości wywierania wpływu na otoczenie. Podobnie W przypadku sterowalności, jest to subiektywne poczucie, człowiek może mieć |e^ynie przekonanie, że jego działania taki wpływ mają. Ostatnia z komponent ^sensowność", czyli przekonanie, że podejmowanie działania ma sens [1, s. 33], ^sowność najmniej łączy się ze sferą poznawczą, ma wpływ na motywację °Wieka i jest kluczową komponentą poczucia koherencji. Kolejna teoria szczególnie podkreśla rolę posiadanych zasobów - jest to j^°ria konserwacji zasobów Stevan'a E. Hobfoll'a. W teorii tej pojęcie zasobów Pojęciem kluczowym, przy czym zasoby są dzielone na następujące rodzaje: ^s°by materialne, czyli wszelkiego rodzaju posiadane przedmioty; zasoby stanu Vii warunki w jakich człowiek się znajduje (przykładem może być tu posiadanie ej pracy, określonego stażu pracy, pewnego statusu społecznego); zasoby ^°t>iste - posiadane przez człowieka umiejętności, kompetencje, cechy osobowości ^ Zasoby energetyczne do których należą pieniądze, wiarygodność kredytowa ^ Wiedza [5, s. 471; 7, s. 74-75 ]. ^teVan uważa, że utrata zasobów może być przyczyną stresu, co jest [^°bne do koncepcji Richarda Lazarus'a. Podobnie jak w koncepcji Richarda h at"us'a stresem może być też antycypacja zagrożenia również w tej teorii j^r°żenie dla posiadanych zasobów wywołuje stres. Autor tej teorii posuwa się dalej, gdyż twierdzi, że brak wzrostu posiadanych przez jednostkę zasobów e być przyczyną pojawienia się stresu [5, s. 472]. rzytoczono tu tłumaczenie nazwy składowej jako „sterowalność", mimo że w literaturze P°lskiej zdarza się tłumaczenie jej jako „zaradność". Wybór jest spowodowany faktem, iż termin "sterowalność" pojawia się częściej, ponadto „zaradność" może być źle kojarzona z radzeniem sobie, P°dczas gdy „sterowalność" jednoznacznie wskazuje na wywieranie wpływu. 199 Radosław Molenda - Stres informacyjny w aspekcie psychologicznym Stres informacyjny jest specyficznym przypadkiem stresu psychologicznego i jako taki winien być traktowany. Stres informacyjny pojawia się w sytuacji, gdy następuje przeciążenie jednostki docierającymi do niej informacjami. Informacje są czymś pożytecznym, odwołując się do scharakteryzowanej wyżej koncepcj1 Stevan'a Hobfoll'a są one zasobami - rodzajem zasobu energetycznego. Jednakże nadmiar informacji stanowi obciążenie dla człowieka, który nie potrafi przetworzyć informacji na użyteczną wiedzę. Stres bowiem pojawia się wtedy, gdy informacje pojawiają się w nadmiarze w stosunku do możliwości ich przetworzenia, ponadto są one emitowane z różnych źródeł w sposób ciągły i z dużą szybkością. Informacje występujące w nadmiarze, którym nie nadano struktury, nie mogą być wykorzystane przez człowieka więc trudno jest w nich dostrzegł zasób. Nadmiar informacji tak postrzegany nie jest w sprzeczności do teon1 Stevan'a Hobfoll'a, gdyż nieprzetworzone informacje nie stanowią zasobu. Odwołując się do teorii Richarda Lazarus'a należy stwierdzić, że nadmi^1 informacji w subiektywnej ocenie może być oceniany jako stres, gdyż sytuacji zagraża dobrostanowi jednostki, nadwyręża jej zasoby, gdyż nie jest w stanie ona radzić sobie z zaistniałym problemem. Nadmiar informacji może być wi^ postrzegany jako transakcja stresująca o charakterze krzywdy. Jeśli jednostka postrzega możliwość zapanowania nad nadmiarem informacji i dzięki włożonen""-1 wysiłkowi przetransformowanie ich na użyteczną wiedzę wówczas można myślet o sytuacji wyzwania. Odwołując się do poczucia koherencji należy powiedzieć, że wys°^' poziom jego składowych winien pozytywnie korelować z unikaniem stresu informacyjnego. Osoba o wysokim poziomie zrozumiałości, mając poczuci rozumienia mechanizmów, będzie w stanie dostrzegać w informacjach element)' które można włączyć do systemu posiadanej wiedzy. Przydatna będzie tu sterowalność, wysoki poziom tej komponenty będzie powodował, że osoba ta^ będzie czuła się zdolna do podjęcia działań mających na celu przetworzefIŁ' informacji w wiedzę, dokonania selekcji, odrzucenia informacji zbędnyc'1,' falsyfikacji informacji błędnych, sklasyfikowania i włączenia inform3^ pożądanych w system posiadanej wiedzy. Aby badać odczuwany stres informacyjny powstało narzędzie badaW<^ „Kwestionariusz do Badania Siły Doznań Informacyjnego Stresu" (w skr0<: nazywane KSI). Twórczynią kwestionariusza jest Maria Ledzińska, badać2 specjalizująca się w zagadnieniach stresu informacyjnego w aspe^ psychologicznym. Kwestionariusz składa się z trzech skal, natomiast te dz1^ ^ \y się na pod-skale. Podział na skale został utworzony na podstawie określenia ^ torj) przetwarzania informacji przy czym Maria Ledzińska zaznacza tu, że podział ^ jest podziałem umownym, gdyż trudno jest zlokalizować granicę tych proces 200 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa »v ^sPosób jednoznaczny i niepodważalny. Pierwszą skalą jest Skala Informacyjne eJście dotyczącą procesów wejścia informacji. Składają się na nią trzy pod-skale: ~ Trudności w koncentrowaniu uwagi (TKU), " Trudności w selekcjonowaniu informacji (TSI), ^ Trudności w planowaniu uczenia się (TPU). ^ skalą jest Skala Wewnętrzne Przetwarzanie dotycząca procesów n?trznych. Są to procesy, które można określić jako umysłową obróbkę °rmacji [12, s. 18]. Składają się na tę skalę trzy pod-skale: ludności w przekształcaniu informacji w wiedzę (TPIW), ludności w integrowaniu pozyskiwanych danych z dotychczasową wiedzą (TTW), - p O^^cie dezaktualizacji wiedzy (PDW). Ze Poczucie koherencji wpływa nie tylko na odczuwanie i radzenie sobie i Szczaj11 formacyjnym [ 11, s. 136]. ^ ^roZu^- nie korelacje zaistniały pomiędzy składowymi „sterowalnośc" W PrzyPadku „sensowności" były one wyraźnie niższe. Nie ^ośc° dziw*ć> gdyż poczucie zrozumienia odbieranych bodźców oraz poczucie ^su wywierania wpływu na otoczenie powodują słabsze odczuwanie )* ej istot rmaCy^nego- Trzecia składowa poczucia koherencji okazała się tu li ^n.a' ^rozumiałość i sterowalnośc najwyższe ujemne korelacje osiągały '' s. i3^i e^Sc^a> choć wyniki pozostały dwóch podskal były również dość wysokie V>iki te \v^rrnaCyjIle Pokazują wpływ poczucia koherencji na odczuwanie stresu na^° uk-azując, że tendencja do określonej oceny transakcji może cz?stość odczuwania stresu informacyjnego. Osoby o wysokich 201 _Radosław Molenda - Stres informacyjny w aspekcie psychologicznym____^ poziomach koherencji rzadziej oceniają taką transakcję jako stres, a jeśli określi ją jako stresującą to częściej jest to wyzwanie niż krzywda/strata bądź zagrożenie-Psychologia zwraca uwagę i bada specyfikę zjawiska stresu, jednakże 1 można zawężać jego postrzegania tylko do psychologicznego punktu widzę111' Zjawisko stresu informacyjnego może być widziane z trzech różnych perspekt np. psychologa, pedagoga, specjalisty od zarządzania informacją i wiedzą 0 bibliotekarza. Z punktu widzenia psychologa stres informacyjny jest specyficzną formą stfe' psychologicznego. Jest zjawiskiem na które należy zwrócić baczną uwagę, jedn11 nie jest ono niczym zaskakującym, gdyż może być interpretowane w katego1"1'^ istniejących teorii psychologicznych. Zjawisko to można badać z użyciem dostęp11' dla psychologa narzędzi, takich jak np. opisany kwestionariusz KSI. j W innych dziedzinach dominuje podejście pragmatyczne, służące głó^1 minimalizacji stresu informacyjnego. ,, Ilość informacji dostarczanych przez media jest kolosalna i ciągle się zWi£ -Co więcej, informacje te są podawane z dużą szybkością, co bardzo łatwo 111 | doprowadzić do przeciążenia. Szczególnym źródłem informacji jest I*1^* $ zawierający niewyobrażalną i ciągle rosnącą ilość informacji. Zapewn1^, swobodny i prawie nieograniczony dostęp do informacji milionom użytków11 [8'S'204]- . Niestety, również przyśpieszenie obiegu informacji co jest możliwe ^ elektrycznym i elektronicznym przekaźnikom [6, s. 76-77] powoduje ^ ^ podatność odbiorców na wystąpienie stresu informacyjnego. Człowiek p°z° $ najsłabszym ogniwem procesu przetwarzania informacji i często nie bie1"^.^ pod uwagę jego niskiej odporności na stres informacyjny [16, s. 356]. Złudze w jest też, że mając dostęp do olbrzymiej ilości informacji internauci mają dos * wiedzy, gdyż pojęcia te nie są tożsame [14, s. 91]. , Istotne jest tu, aby zapewnić odbiorcom możliwość przekszt p dostarczanych informacji w użyteczną wiedzę przy najniższym możliwym Muszą oni umieć przekształcać informację w wiedzę, a posiadaną wiedzę^.^rf wykorzystać w działaniu [3, s. 288]. Konieczne jest posiadanie przez o ^<1 znacznej dojrzałości poznawczej oraz kompetencji informacyjnych, odbiorca umieć dokonać oceny i selekcji informacji, a następnie musi dokonać analizy oraz opracowania wcześniej wyselekcjonowanych informacji [13,s- ^ Ponadto konieczne jest unikanie występowania różnorodnych informacyjnych, które dodatkowo utrudniają przetwarzanie informacji [18]- ^ te są bardzo liczne, można tu wymienić barierę nieświadomości - o istnieniu pożądanej informacji, barierę braku wiedzy powstałą na skutek ^ wiedzy ogólnej (braki w wykształceniu lub też luki wiedzy u osób wykształć Mc ' ni \z h* s % S , Je "klic 'Ha s % ■V t>C ^0S !st • Ih.Ję lejl 202 I Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa ^ierę terminologiczną, czyli trudność w czytaniu tekstów z powodu występowania ^ich specjalistycznych terminów, bariera języków obcych (ich nieznajomość niewystarczająca znajomość), barierę niewystarczającego przygotowania do ^ukiwania informacji, brak systematyczności w poszukiwaniu informacji ^eglądaniu literatury przedmiotu, brak wystarczającej ilości czasu potrzebnego na l^ukiwanie informacji, obawa przed korzystaniem z biblioteki. Ponadto mogą być bariery interpersonalne czyli opory psychiczne użytkownika przed zadaniem , ar*ia związanego z poszukiwaną informacją, a także brak pomocy osób, będących P°średnim lub pośrednim źródłem informacji [2, s. 8]. |^edną z takich osób które mogą służyć pomocą w poszukiwaniu informacji jest 'i°tekarz. Truizmem jest stwierdzenie, że dobrze przygotowany bibliotekarz nie je *le stanowił bariery, lecz pomagał użytkownikowi przezwyciężyć istniejące po q . bronie bariery Bibliotekarz, winien zapewnić użytkownikom bibliotek pomoc, na celu uniknięcie przeciążenia informacją. 'oliotekarz, występując jako osoba niosąca pomoc, umożliwia selekcję ^macji. Bardzo często użytkownik biblioteki czuje się bezradny usiłując użyteczne dla niego informacje. Problem dotyczy zarówno efektywnego \ ^stania z katalogów bibliotek, lecz również baz danych oraz przeglądania !^.artości Internetu. Mimo, iż wydaje się, że ta ostatnia umiejętność jest coraz Przyswajana, to jednak wielu użytkowników prowadzi te poszukiwania ^°sób bardzo nieudolny. jm°c bibliotekarza nie kończy się jednak na zapewnieniu pomocy \S?Ukiwaniach- Bibliotekarz pomagając wyszukać informacje, czy podobnie jak fc^ker wyręczając użytkownika w ich wyszukaniu, nie może jednak wyręczyć ^konaniu analizy informacji. Dlatego coraz istotniejsza staje się działalność ac^na prowadzona przez bibliotekarzy. Obecnie bowiem niewystarczające Sitnie udzielenie pomocy w wyszukiwaniu oraz selekcji informacji bez k^ości dokonywania samodzielnej analizy przez czytelnika. '^bj- lote^arze, którzy często pełnią rolę edukatorów uczących jak korzystać Vlotek i różnych innych zasobów informacyjnych pojawią się w nowej roli uczących jak samodzielnie analizować informacje aby mogły stać się % ^eta ' b?dzie t0 jednak uczenie w ramach kolejnego przedmiotu nauczania, anaucznie - uczenie tego jak się uczyć [15, s. 23]. Bibliografia: ^TONOVSKY Aaron. Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie j^^ern i nie zachorować. Warszawa 1995. ze Wiesław. O niektórych zjawiskach towarzyszących odbiorowi 203 Radosław Molenda - Stres informacyjny w aspekcie psychologicznym i1 informacji. Percepcja informacji w świetle ekologii informacji. [Dokume^ ^ elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.ktime.up.krakow.pl/ref2008/bab1 pdf. [Stan z dnia: 10.09.2016]. . [3]. CASTELS Manuel. Galaktyka Internetu. Refleksje nad Internetem, biznes£l 81 i społeczeństwem. Poznań 2003. - [4]. HESZEN-NIEJODEK Irena. Emocje, ocena poznawcza i strategia w pr°ce' radzenia sobie. [W:] Teoretyczne i kliniczne problemy radzenia sobie stresem. Red. HESZEN-NIEJODEK Irena. Poznań 2002, s. 174-197. ^ [5]. HESZEN-NIEJODEK Irena. Teoria stresu psychologicznego i radzenia s°^: [W:] Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom 3. Jednostka w społeczeńst, i elementy psychologii stosowanej. Red. Nauk. STRELAU Jan. Warszawa s. 465-492. ^jjji [6]. HETMAŃSKI Marek. Internet jako środek tworzenia i komunikował wiedzy. [W:] Internet fenomen społeczeństwa informacyjnego. Red. ZA Tadeusz. CZĘSTOCHOWA 2001, s. 67-88. ^ [7]. HOBFOLL Stevan E. Stres, kultura i społeczność. Psychologia i filozofia s Gdańsk 2006. [8]. JUZ A Marta. Internet w życiu społecznym - nadzieje, obawy, krytyka-» Socjologiczne" 2016, Vol. 220, Nr 1, s. 119-221. [9]. KRACZLA Magdalena. Stres w pracy menedżera. Warszawa 2015. ^ [10]. LAZARUS Richard, FOLKMAN Susan. Stress, appraisal and New York 1984. pel [11]. LEDZIŃSKA Maria. Człowiek współczesny w obliczu stresu infoririaC Warszawa-Kraków 2009. . ^ [12], LEDZIŃSKA Maria. Rola inteligencji poznawczej i emocjonalnej nadprodukcji informacji, „Annales Universitatis Mariae Curie-15 Vol. XVIII. Sectio J. Lublin 2005, s.13-22. -a [13], LEDZIŃSKA Maria. Stres informacyjny - sposoby i przeciwdziałania. [W:] Konteksty stresu psychologicznego. Re ' NIEJODEK Irena, MATUSIAK Joanna. Katowice 2002, s. 27-40- ^o) [14]. LEDZIŃSKA Maria. Stres informacyjny jako zagrożenie „Roczniki Psychologiczne" 2002, T. 5, s. 77-97. -eCi. L [15]. MOLENDA Radosław. Stres informacyjny użytkownika ^ Społeczeństwo informacyjne. Informatyczne systemy zarZ^A DACKO-PIKIEWICZ Zdzisława, SZCZEPAŃSKA-WOSZCZYNA . URODA Jacek. Dąbrowa Górnicza 2008, s. 17-24. [16]. MOLENDA Radosław. Zarządzanie wiedzą a stres inf°r^^j^Ó Technologie wiedzy w zarządzaniu publicznym '10. Red. iAQ'3^' Jerzy, FRĄCKIEWICZ-WRONKA Aldona. Katowice 2010, s. 34 204 (l7]_ N. Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa SĘK Helena. Potoczna wiedza o stresie a naukowe koncepcje stresu i radzenia sobie [W:] Teoretyczne i kliniczne problemy radzenia sobie ze stresem. Red. HESZEN-NIEJODEK Irena. Poznań 2002, s. 15-36. TOMASZKIEWICZ Adam. Stres informacyjny. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.ekologiainformacji.pl/stres-informacyjny/ [Stan z dnia: 10.09.2016]. ;of A / 'A A . t * f d &2 205 Jacek Prądziński Biblioteka Miejska Bytów Pamiętajmy jednak o tym, iż wbrew pozo''0>[ słowa mogę ranić tak mocno, że są w stanie doprow^', zaszczutą ofiarę nawet do samobój^ [Beata Taraszkiewicz] [H> „HEJT nasz powszedni" - zjawisko FacebookoweT mowy nienawiści \ 0> Przeobrażenia jakie dokonały się na przestrzeni ostatnich dziesięć w związku z gwałtownym rozwojem Internetu przyczyniły się do PrZ jj,/1 cywilizacyjno-kulturowych. Bez wątpienia Internet to doskonałe globalne które zmieniło i nieustannie zmieniać będzie naszą rzeczywistość. Jednak ,fi sobie zdawać sprawę, że oprócz wielkich nadziei, pozytywnych wartości do ^ niesie ze sobą również i obawy. Każda zmiana, szczególnie ta rewolucjo^1 ^ przyjęty ład społeczny, generuje nowe problemy. Niezwykły z pewnością otwiera nowe możliwości, sprzyja efektywniejszemu r°z $ społeczeństwa, ale wprost proporcjonalnie generuje także zagrożenia. W1? z występujących niebezpieczeństw odzwierciedla te rzeczywiste, jednak ^ wirtualna materia wywołała ich ewolucję. Wypracowane prze lata metody 1 profilaktycznych, mechanizmy eliminacji zagrożeń są nieskuteczne W sposobie przekazu. Powodem jest ogólnodostępność i poczucie anoninj^jiij Internetu. Ponadto nie bez znaczenia jest także indywidualizm - na ^ forma funkcjonowania w wirtualnej przestrzeni. Wymuszona zmiana n jv ważności bytu, ze wspólnotowego na indywidualny, ma także ogromny ^ ^ proces socjalizacji. Przystosowanie się do życia społecznego, nauka zachód ,v zgodnie z przyjętymi normami właściwego współżycia z ludźmi, podej ról społecznych, wymaga kontaktów międzyludzkich, a te w nowej rzecZ^ja V n H I* a re i< Sjp fiję K Z[] % ^ej 5 ograniczone są do minimum. Do tego dochodzi jeszcze niewielka kontr ^ rozpowszechnianych w Internecie. Każdy jego użytkownik posiadając/ ^ do łącza internetowego ma styczność z niezliczoną ilością za^r°^gi'o^., rasistowskie, pornograficzne, przestępcze itd. są w nim wszechobecne. \fl, polega na tym, że obcując z taką tematyką przyzwyczajamy się d° ^ pf0^! robi ona na nas po pewnym czasie szczególnego wrażenia. Zachwiań1 socjalizacji, brak kontroli odpowiedzialności za informacje oraz me % % % u ^ % N 206 t/ w r/ '? Vh cs»". 4 0 i(i V J t*>j VI -i'j o/ #^1 a i i &* f^ł e)V p' / Mc ---_ _Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa ki i 7 ra informacyjna prowadzą w konsekwencji do ewoluowania wirtualnych zen w bardzo niebezpiecznym kierunku. ^cebookuję, więc żyję" - oto aktualne stwierdzenie, które stało się nieZnacznikiem dla wszystkich pokoleń. Ekspansja nowego internetowego medium Vyi P°Zostawia złudzeń. Media społecznościowe „odgrywają ogromną rolę °Waniu własnej marki w świadomości innych użytkowników Internetu. To tu a ~~ Przemyślanej strategii - nawiązać nowe kontakty, czerpać wiedzę, retQV e ^obywać pracę. Stąd pytanie o obecność w Internecie jest niemal pytaniem tlamryCZnym- Oczywiście możemy opierać się temu i przeciwstawiać, ale niewiele i 0(j to ^a- Warto więc w sposób świadomy korzystać z mediów społecznościowych ^rZystame§0 P002^^-11 budować swoja markę w przemyślany i wyważony sposób. ,^UMC do wirtualnej społeczności, stajemy się jej częścią i decydujemy się ^le r< nasz^ prywatnością z innymi osobami" [10, s. 158-159]. Facebook to szansa, się ^ niez i zagrożenie. Popularny portal odzwierciedla wszystko to, co dzieje W realnym życiu, jednak nowa forma, poczucie anonimowości, możliwość ^eMa' la *nneJ tożsamości, a przede wszystkim brak namacalnych skutków ^dytyi^1We8° postępowania, sprawia, że zagrożenia są o wiele poważniejsze. * tym • Ua^ne korzystanie, zanik realnych kontaktów międzyludzkich wiąże się także ró\yno2Ze Zetknięcie się z ewentualnym problemem, zagrożeniem, czy atakiem jest * Po\y naczne z samodzielnym pokonywaniem napotkanych trudności. Jednym zjawisk występujących na portalu społecznościowym jest mowa ^ śr0fł Cl' które obecnie w realnym życiu jest o wiele większym zagrożeniem ą Pr2e^W^S^u' gdzie panuje powszechne przekonanie o anonimowości, bezkarności, ^isko Wszystkim dominującym znieczuleniu na zło. Nasilające się obecnie MPoMp, mowy nienawiści wynika z braku kształtowania w społeczeństwie e^oCje Zlalności za słowo. Wielu z nas zapomina, że za pomocą języka wyrażamy nformaUCZUCia, Poznajemy świat i uczymy się w nim funkcjonować. Przekazywana St%a CJakszta*tuje nie tylko naszą świadomość, ale także rzeczywistość. Nienawiść ujea^°cz^tkowana w realnym świecie przechodzi do wirtualnej rzeczywistości, 0r>Sek\v^a Zw^el°krotnieniu, często przybiera formę zmasowanego ataku, a jej realne c^St'„jak np- samobójstwa dostrzegalne są tylko w realnym życiu. Brak ^ ^ier^Q Zetknięcia się z fizycznymi skutkami nienawistnych słownych ataków Vsw w ^ieci sprawia, że ich autorzy nie mają poczucia niszczycielskiej nMo^wczynów- ()r Ur°pie „enawiści należy obecnie do najczęstszych form nietolerancji i ksenofobii tC* u ZCZe§ólnie niepokojąca jest jej rosnąca obecność w dyskursie politycznym °Wszechnienie a całej sferze publicznej, zwłaszcza w Internecie i na tlaS^)^ecznościowych, gdzie to co nieakceptowane zaczyna być „normą". t0rym mowa nienawiści jest codziennością, gdzie niemal każdy 207 _Jacek Prądziński - „Hejt nasz powszedni" - zjawisko Facebookowej mowy nienawiści____ użytkownik się z nią spotyka, jest pośrednim zagrożeniem dla praw człowieka. M°v nienawiści to negatywne wypowiedzi o jednostkach albo grupach ludzi opieraj^ się jedynie na tym, że należą do konkretnej kategorii. Stosowana jest do szerzę1 nietolerancji i uprzedzeń. Bez względu na jej użycie zawsze w mniejszym większym stopniu jest powodem do wyraźnych nadużyć - może być bezpośreaf wezwaniem do przemocy wobec danej grupy lub pośrednio generować narastaj?1 falę nienawiści, której następstwem może być przemoc fizyczna. Problemem nienawiści zajęła się już w 1997 roku Rada Europy. W rezolucji Komitetu Minist1"^ Rekomendacji Nr R (97) 20 [5] za mowę nienawiści uznano wszystkie wypowie które rozpowszechniają, podżegają, promują lub usprawiedliwiają nienawiść ras^\ ksenofobię, antysemityzm i wszystkie inne formy nienawiści bazujące na nietoler^, włączając w to wypowiedzi motywowane szowinizmem, etnocentryz#1 i wrogością wobec mniejszości i migrantów. W powyższej definicji zabrakło je^,. powszechnie występujących mizoginicznych czy seksistowskich wypowiedzi' ^ do których zmiany wprowadziła w 2011 roku Konwencja Antyprzemocowa Europy [6]. Są to jednak odgórne akty prawne, które stanowią podstawę zmi^, gruncie wewnętrznego prawa polskiego. Nasz Kodeks karny póki co nie obej1^/ wszystkich grup społecznych będących adresatami mowy nienawiści. Artykuł ^ Kodeksu karnego [4] wyraźnie wskazuje iż, za zniewagę publiczną jakiejś $ ludności lub poszczególnej osoby można trafić do więzienia. Katalog osób, któ1'^ chronione przed publicznym znieważeniem w kodeksie karnym jest obszerny-obejmuje wszystkich mniejszościowych grup społecznych narażonych na 111 nienawiści. Brak jest penalizacji nienawistnych słów ze względu na płeć, tożsa^ ., płciową, wiek, niepełnosprawność oraz orientację seksualną. Przedstawiciele £ ■ nie objętych ochroną w kodeksie karnym mogą swoich praw dochodzić z powóŁ' .(1 cywilnego, co bez względu na rodzaj postępowania sugeruje, że internetowy agft nie może czuć się bezkarnie. Ze względu na społeczną szkodliwość nienawist^( słów oraz niebezpieczeństw związanych z ich eskalacją, ważna jest włas reakcja. Odzieranie drugiego człowieka z godności bez względu na to, jaką c ^ życiową sobie wyznaczył, jest karygodne i powinno być nie tylko penalize^., ale społecznie piętnowane. Mimo skazujących wyroków fala mowy niena ,jK na portalu społecznościowym nie słabnie. Do tego dochodzi jeszcze zja^1 powszechnego hejtingu, czyli chęci wyładowania agresji i krytyki. Hejter nie się na wyrafinowanej erystycznie interakcji z przeciwnikiem, koncentruje s^r bezpośrednim ataku. Może być prymitywny, ważne, aby był skuteczny. Należy Je, rozróżnić mowę nienawiści od hejtu. Mowa nienawiści ma mniejszy zakres ^ niż hejt. Mowa nienawiści nie oznacza wszystkich obraźliwych wypowiedzi* * . nawiązujące pośrednio lub bezpośrednio do cech, na które nikt z nas nie ma np. koloru skóry, preferencji seksualnych, a nie zmiennych aspektów, np. 208 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństv społecznych lub politycznych. Jest więc pojęciem znacznie węższym od hejtingu. Często stanowi jego składową, ale nie może być traktowana jako synonim. Według Profesora Wiesława Godzica, medioznawcy, wszyscy jesteśmy odpowiedzialni za ^stępowanie hejtu, ponieważ „wszyscy jesteśmy bardzo krytyczni, ciągle poddajemy tadzi i zjawiska ocenie, ale nie znamy języka pozwalającego kulturalnie krytykować, °d razu przybiera to formę hejtu, „gnojenia" kogoś. Hejt polega przecież na tym, Zeby komuś dokopać, sprawić, żeby czuł się źle. Pokazuje to jednak również pustkę hejterów - oni nie znają siły argumentów, używają więc argumentu siły. Hejter jest Postacią smutną - nie wygra z nikim w pojedynku racjonalnym, ale niestety często Wygrywa w pojedynku emocjonalnym" [9, s. 11-12]. Hejt to wypowiedź mająca na celu obrażanie i zniesławienie kogoś, najczęściej anonimowa, ale także i jawna, Podpisana imieniem i nazwiskiem. Hejtowanie często wymyka się spod kontroli, d° jednego hejtera dołączają się następni hejterzy pełni agresji i nienawiści. Próby ^odrębnienia odmian hejtingu podjął się Tomasz Kwieciński, który dokonał Podziału hejterów na 7 typów: * Agresywny frustrat - krytykuje wszystko i wszystkich, bez racjonalnych podstaw ku temu, nie posługując się rzeczowymi argumentami. Robi to tylko po to, by komuś dokuczyć lub odreagować swój zły humor. * Zazdrośnik - swoimi komentarzami chce obrzydzić życie osobom, które osiągnęły sukces, są lepiej sytuowane czy też z innych powodów dostarczają frustratowi powodów do zazdrości. * Reprezentant odmiennego stanowiska niż to, którego przedstawicielem jest obiekt jego nienawiści - nie potrafi zaakceptować innego od własnego punktu widzenia, dlatego zwalcza go, posuwając się nawet do „chwytów poniżej pasa". * Osoba, która nie rozumie poglądów, które krytykuje - zaślepiona, przekonana o jedynie słusznej opcji, często mająca trudności z czytaniem ze zrozumieniem. * Złośliwy, ale prawdziwy - wyłapuje prawdziwe wady lub potknięcia obiektu swoich wypowiedzi, ale czyni to w sposób uszczypliwy, kąśliwy, podły. * Mściciel - ma osobiste porachunki z obiektem krytyki i wyrównuje je za pomocą hejtowania. * Typ mieszany - z zależnie od sytuacji wchodzi w różne ww. typy hejterów [8]. ^ Powyższy podział należy rozbudować o jeszcze jeden typ facebookowych k Jterów: hejter do wynajęcia, który za kilka złotych jest w stanie zniszczyć pj rier? i życie. Chętnych do takiej pracy nie brakuje „kiedy na portalach 01x. j^1 Gumtree.pl zamieszczamy ogłoszenie, że „szukamy osób, które tworzyły Płatne treści o tematyce politycznej w postaci komentarzy na forach rrietowych, portalach, blogach", odzew jest błyskawiczny: w ciągu dwóch 209 _Jacek Prądziński - „Hejt nasz powszedni" - zjawisko Facebookowej mowy nienawiści__ dni zgłasza się ponad 250 osób, w większości byli dziennikarze. Przysyłają CV f ze zdjęciem, adresem, numerem telefonu i danymi firmy, w której pracują" „ [3, s. 13]. Płatni internetowi hejterzy mogą za pieniądze opluć wszystko i wszystkich. p Politycy wszystkich ugrupowań szybko dostrzegli nowe możliwości portali n społecznościowych. Wszystkie partie polityczne zatrudniają hejterów. Ten F, proceder nie jest niczym nowym, już w 2011 roku hejtowanie na zlecenie było nie ^ tylko powszechnym zajęciem, ale także „intratnym biznesem, na którym można zarobić całkiem spore pieniądze. Sprawa jest prosta: partie polityczne zlecają ca firmom zajmującym się m.in. tzw. pozycjonowaniem komentowanie artykułów i ubliżanie, wyzywanie politycznych oponentów. Nie ma wyjątków, PiS, PO> SLD - wszyscy miesięcznie ładują w takie zlecenia dziesiątki tysięcy złotych ' opowiada Wojtek, były pracownik jednej z takich firm. Pieniądz w branży jest tak dobry, że wchodzą do niej zwykli amatorzy, którzy zakładają jednoosobowe firmy i oferują swoje usługi w sieci" [7]. Płatne komentarze z reguły dodawane są z fikcyjnych profili. Niemal każdy negatywny wpis powoduje dodawanie kolejnych. W ten sposób spirala nienawiści nieustannie si? nakręca. Do internetowej dyskusji dołączają się hejterzy ideowi, którZ) poprzez nienawistne komentarze bronią swoich poglądów i racji. Wzajem^11 wymiana komentarzy przekształca się w walkę, która daleka jest od merytoryczny^1 argumentów. Obustronne dokuczanie, wyśmiewanie, obrażanie podsycane agresji prowadzi do internetowych gróźb, które mogą przerodzić się w przemoc w realny111 świecie. Facebookowa nienawiść przenosi się na ulice, a zapoczątkowany ję^ wrogości staje się powodem fizycznych napaści. Hejt na portalu społecznościowym nie ma płci, nie ma wieku, pozycji społeczni' ekonomicznej, zawodowej czy preferencji partyjnych. Nienawiść obecna je^ i w komentarzach dzieci, dorosłych, ludzi prostych i wykształconych. Zarówno he) I Pr. jak i mowa nienawiści prowadzą do samobójczych śmierci niewinnych ludzi: • Dominik Szymański, 14-letni gimnazjalista, z powodu jego - wedł1; niektórych - zbyt starannego ubioru i wrażliwości nazywano go „pędzić11 Chłopiec nie zniósł fali nienawiści, powiesił się na sznurówkach. • Agnieszka, 20-latka z okolic Pucka, hejterzy utrzymywali, że jest ona willJl| śmierci swojego chłopaka, który po kłótni z nią wsiadł do auta i zgi*1'" w wypadku. Dziewczyna została osaczona internetową nienawi^'' w komentarzach życzono jej śmierci. Powiesiła się w piwnicy. ■, Ostatnie lata pokazują, że wroga mowa nienawiści przybiera na sile, ale zys^ ^ nowe oblicze - mowy sadystycznej, wirtualnie bezczeszczącej zwłoki. DrastycZ*1^ ; przykładów jest sporo: śmierć nastoletniego Dominika, 27-letniej blogerki modo , biznesmena i najbogatszego Polaka Jana Kulczka, aktorki Anny Przybyli j,, syna znanego prezentera Filipa Chajzera oraz śmierć pisarki Marii Czubak bę Pr rej do sac Po] *ac JUd §or H c sVo *§ła sPo] aw treśc; y . ceb ^St - "*ytk >. i,'" 210 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa ii>f •c» V* ił Komentarze, które pojawiły się na portalu są przerażające: „Dobrze, że zdechła", „Może trzeba, byś jeszcze jedno dziecko stracił", „Zasłużyłeś", „Będzie normalny pogrzeb, czy przyjedzie śmieciarka?". To tylko niektóre z komentarzy, które napędzały machinę nienawiści. Oprócz nienawistnych komentarzy lawinowo na Facebooku pojawiały się anonimowe profile zachęcające hejterów do aktywności, np. „Maria Czubaszek - dobrze, że zdechła". Z falą hejtu zmaga się nie tylko Polska, ale cały świat. Czy możliwe jest jego całkowite wyeliminowanie? Na pewno nie do zera, bo nienawiść istniała i istnieć będzie. Z pewnością nie można być biernym w walce z hejtem. Bierność jest równa przyzwoleniu. Jak pokazują powyższe przykłady, długotrwałe przyzwalanie, brak reakcji oraz konkretnych, kompleksowych działań, doprowadziło w konsekwencji do niebezpiecznego zjawiska - mowa nienawiści zabija, ale również wyzwala Sadystyczną satysfakcję ze śmierci. Jak twierdzi profesor Wiesław Godzić: „należy Pokazywać, że jest to nienawiść nieracjonalna, a nie autentyczność naszych Zachowań. Należy uczyć poszanowania dla kultur, dostrzegania we wszystkich 'udziach wartościowych cech. Trzeba próbować wyeliminować kategorie „lepszy/ gorszy", pokazywać, że chociaż pomiędzy kulturami są istotne różnice, to nie H one niczym złym, wręcz przeciwnie - poznając te kultury można poszerzyć sWoje horyzonty, zmienić ogląd świata" [9, s. 12], Każdy internauta powinien ^łaszać obraźliwe komentarze, posty, profile do administratorów portalu sPołecznościowego. Administrator Facebooka nie ma obowiązku aktywnie Monitorować treści zamieszczanych przez użytkowników. Jednak zgodnie z art. 14 ^tawy o świadczeniu usług drogą elektroniczną (Dz. U. z 2002 r., Nr 144, poz. 1204), ^ministrator portalu ma obowiązek usunąć daną treść w reakcji na wiarygodne głoszenie podmiotu uprawnionego wskazującego konkretną treść naruszającą ^rawo. Nie wypełnienie tej konieczności rodzi odpowiedzialność usługodawcy za ^ esci prowadzone przez osoby trzecie. Jest ona równoległa z odpowiedzialnością p§°> kto tę treść zamieścił. Na każdym portalu społecznościowym, również na . ącebooku, wszystkich obowiązują ustalone standardy społeczności. Niedozwolone Zamieszczanie treści propagujących nienawiść, bezpośrednio atakujących ^ytkowników z powodu ich: rasy, przynależności, etnicznej, religijnej, narodowości, ^lentacji seksualnej, płci, tożsamości płciowej, poważnej niepełnosprawności lub j °roby. W przypadku, gdy takie treści zostaną zamieszczone na portalu, należy ^tychmiast zgłosić zgodnie z procedurą przedstawioną na Ryc. 1-3. 211 Jacek Prądziński - „Hejt nasz powszedni" - zjawisko Facebookowej mowy nienawiści Rye. 1. Mowa nienawiści - jak zgłosić post: Facebook MOWA NIENAWIŚCI - JAK ZGŁOSIĆ POST: FACEBOOK B G Najedź kursorem na górny prawy róg posta i naciśnij: „Nie podoba mi się ten post". Następnie wybierz opcję: „Uważam, że to nie powinno być zamieszczone na Facebooku". Post jost irytujący lub nioi być zamieszczone na Facebooku IBgg Zaznacz: „Wyświetl więcej opcji". Projekt realizowany w ramach programu Obywatele dla Demokracji, finansowanego z funduszy EOG $eea 4 grants Opisuje zakup :ub sprzeoaz narkotyków, broni luo produktów Przaostawfa osobę dokcnu|Ącą samookaleczenia lub Zim. „ m MU, «, Esagi Kliknij na pole: „Prześlij pracownikom facebooka w celu weryfikacji". ftujS zgfcsić ten ocst, jeśii narusza Standarc Ukryj wszystkie od: zgfcsić ten ocst, jeśii narusza Standarc Ukryj wszystkie od: r, Facebooka w celu weryfikacji I: „Ootowe". z zęto3ić ten potrt, jeśli narusza Standardy o werytikacjp została wystana do prace Jeśli facebook uzna, że zgłaszana strona nie narusza zasad społeczności fb, „odwołaj się od decyzji" wyrażając swoją opinię nt. świadczonych przez niego usług. Źródło: HejtStop. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu:http://neW5• heJ zglaszanie-mowy-nienawisci-w-internecie/[Stan z dnia: 14.08. 212 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Ryc. 2. Mowa nienawiści - jak zgłosić komentarz: Facebook MOWA NIENAWIŚCI - JAK ZGŁOSIĆ KOMENTARZ: FACEBOOK Najedź kursorem na wybrany komentarz ■ w jego prawym górnym rogup ajawi się • ■joA znaczek: ,,x' [„Okryj"). rtU ,akegoi ^ad.- bu loBffni Odoowiecfe ć>2 -5g Lu»f»! Odpow&dz 1 5 Ęa| mną lutnęto1. OOpcmtsb. -4 Po jego wciśnięciu komentarz zniknie. Pojawią się różne opcje. Wybierz: „Żyłoś", komentarz dotyczy czegoś innego". Zaznacz: „Propaguje nienawiść". realizowany w ramach programu Obywatele ,a Demokracji, finansowanego z funduszy EOG Sfea 0 m Następnie doprecyzuj problem. Propaguje nienawiść • Rasa lub pochodzenie etniczne Wspólnota religijna Płeć lub orientacja Wobec osób niepełnosprawnych iub chorych Kliknij w ikonkę: „Prześlij pracownikom Facebooka w celu weryfikacji". I: „Ootowe Jeśli facebook uzna, że zyłaszana strona nie narusza zasad społeczności fb, „odwołaj się od decyzji" wyrażając swoją opinię nt. świadczonych przez niego usług. Źródło: HejtStop. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: p://news.hejtstop.pl/zglaszanie-mowy-nienawisci-w-internecie/ [Stan z dnia: 14.08.2016], 213 Jacek Prądziński - „Hejt nasz powszedni" - zjawisko Facebookowej mowy nienawiści Ryc. 3. Mowa nienawiści - jak zgłosić Fanpage: Facebook MOWA NIENAWIŚCI - JAK ZGŁOSIĆ FANPAGE: FACEBOOK UBl1H«H A Lubię to! ■ p Wiadomość ... (i Zdjęcia Osoby, które to lubią Fil 2aBln Zaproponuj zmiany O** : Zdjęcie/film Polub w imieniu swojej strony.. Ntpin sof ■ Zablokuj stronę Udostępni) Utwórz stronę Następnie wybierz opcję: „Myślę, JyiTC że nie powinno jej być na f acebooku". 1 mmmmm Na cx*m P°l09a problem z tą stroną? ■HHHB Po prostu mi się nie podoaa Prześladuje mnie lub znaną mi osobę Stanowi spam lub oszustwc Myślę, źe wykorzystuje moją własność intelektualną bez upoważnienia Zaznacz: „Zawiera mowę nienawiści". 3an"ooo)«v.c być na Opiłuje Kupowanie lut) ip zr* •rti JESSilSSSi Projekt realizowany w ramach programu Obywatele dla Demokracji, finansowanego z funduszy EOG 1 doprecyzuj, jakiego rodzaju nienawiść propaguje. ŁjiJ| Pomóż nam zrozumieć, co się siało * Rasa pochodzenie etniczno Wspólnota religijna Osoby cho-e/niopełnosprawno Powrót |2525jJ| Kliknij na pole: „Prześlij pracownikom Facebooka w celu weryfikacji". I: „Gotowe". */ Prośba o weryfikację została wysłana do pracownik m Jeśli Facebook uzna, że zgłaszana strona nie narusza zasad społeczności fb, „odwołaj się od decyzji" wyrażając swoją opinię nt. świadczonych przez niego usług J Źródło: HejtStop. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://news.hejtstop.pl/zglaszanie-mowy-nienawisci-w-internecie/ [Stan z dnia: 14.08.2016], 214 __Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa_ Zgłaszanie nienawistnych postów, komentarzy, profili to „leczenie" skutków długotrwałej obojętności na internetową mowę nienawiści. Aby temu zapobiegać niezbędne są działania edukacyjne na rzecz praw człowieka, w tym te, które dotyczą Zapobiegania dyskryminacji. Optymizmem napawa fakt, że wraz z rosnącą falą nienawiści, rośnie także liczba inicjatyw na rzecz uświadamiania szkodliwości internetowego hejtu i mowy nienawiści. Można wymienić przykładowe akcje na rzecz „walki" z mową nienawiści, czyli Pokojowe inicjatywy antyhejtowe: • „Bez Nienawiści" - kampania młodych przeciwko mowie nienawiści w Internecie, prowadzona przez nieformalną sieć aktywistów działających w Internecie i poza nim. Monitorują sieć pod kątem mowy nienawiści i promują świadome korzystanie z mediów i Internetu podczas akcji wirtualnych, lokalnych i ogólnopolskich. Kampanię wspiera „Koalicja Przeciw Mowie Nienawiści" - nieformalne zrzeszenie organizacji, instytucji i osób, które pracują z młodzieżą, działają na rzecz praw człowieka, a także na rzecz bezpiecznego Internetu. Kampania jest inicjatywą Stowarzyszenia Młodych Dziennikarzy „Polis". • Kampania HejtStop - celem kampanii jest walka z antysemityzmem, homofobią, ksenofobią, rasizmem, oraz każdą formą nienawiści pojawiającą się w przestrzeni publicznej. W jej ramach uruchomiona została strona internetowa oraz stworzono aplikacje być mobilne na systemy Android i iOS, które posiadają mechanizm dodawania i mapowania hejtów. Kampanię prowadzi Stowarzyszenie Projekt: Polska - ogólnopolska organizacja zrzeszająca ludzi wierzących w wartości liberalne. • „Zakładki - podręcznik o przeciwdziałaniu mowie nienawiści w Sieci poprzez edukację o prawach człowieka" - publikacja wydana przez Radę Europy i przetłumaczona na język polski zawiera 21 scenariuszy dla nauczycieli i edukatorów do pracy z młodzieżą w wieku 13-18 lat z możliwością dostosowania dla starszych grup wiekowych. Scenariusze obejmują przeciwdziałanie mowie nienawiści skierowanej wobec m.in. mniejszóści narodowych, etnicznych, religijnych, LGBTQ, kobiet, osób z niepełnosprawnościami. Podręcznik jest bezpłatny i dostępny w formie elektronicznej [2]. „Żywa Biblioteka" - jest międzynarodowym projektem edukacyjnym przeciwdziałającym dyskryminacji poprzez integrację społeczności lokalnej 0raz promującym postawy otwartości wobec inności. Od 2003 roku jest Wykorzystywana w programach Rady Europy jako metoda edukacji na temat praw człowieka. „Żywa Biblioteka" wykorzystuje standardową formułę biblioteki, opierając się na dobrowolnym kontakcie między czytelnikiem 215 Jacek Prądziński - „Hejt nasz powszedni" - zjawisko Facebookowej mowy nienawiści a książką. „Żywe Książki" - osoby należące do grup narażonych na dyskryminację i wykluczenie społeczne - pomagają czytelnikom przełamać stereotypowe spojrzenie i uprzedzenie do grupy, którą „Żywa Książka reprezentuje. Projekt zakłada udział Książek reprezentujących różne grupy społeczne i zawodowe, nie odnosząc się tylko do jednej przesłanki dyskryminacji i pokazuje szeroki spektrum różnorodności. Przeciwdziałanie i walka z mową nienawiści jest bardzo ważna. Zjawisko nienawistnych słów, niczym nieusprawiedliwionego hejtu, jest coraz bardziej powszechne, jak również krzywdzi coraz więcej niewinnych ludzi. Dlatego tak ważne są akcje informacyjne, które mogłyby uświadomić problem i pomóc osobom pokrzywdzonym. Jednak żadna akcje nie będą skuteczne, jeśli wraz z nimi nie nastąp1 wzrost odpowiedzialności za słowo mówione i pisane, także to zamieszczane na portalach internetowych. Każde wypowiedziane słowo jest przekazem, ładunkiem emocjonalnym. Słowa budują rzeczywistość, ale mogą też ją niszczyć. Za sprawą sł°vV rodzą się uczucia, zarówno te pozytywne, jak i negatywne. Słowa mogą łagodzltj' albo wzmacniać negatywne przeżycia, mogą doprowadzić nawet do śmierci. Nic ta nie rani jak słowo, dlatego tak istotne jest, aby nieustannie uczyć odpowiedzialność1 za werbalny komunikat. Bibliografia: [1.] BAZUŃ Dorota, TRZOP Beata. Edukacja informacyjna jako element Pr°cej\ kształtowania się społeczeństwa informacyjnego w Polsce. [W:] Dydak y informatyki. Problemy teorii. Red. PIECUCH Aleksander, FURMAŃ Waldemar. Rzeszów 2004, s. 68-81. -£ [2.] KEEN Ellie, GEORGESCU Mara. Zakładki. Przeciwdziałanie nienawiści w sieci poprzez edukację o prawach człowieka. [Dokuin ^ elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.ngofund.org.pl/wp-collte^- uploads/2015/04/Zakladki_podrecznik-przeciwko-mowie-nienawisci-P [Stan z dnia: 14.08.2016], ^ [3.] KIM Renata, LIS Ewelina. Polityczna wojna internetowa. Hejterzy zahamowań. „Newsweek Polska" 2016, Nr 6, s. 10-14. 0v. [4.] Kodeks karny. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://isap-sejn1'^ pl/Download?id=WDU19970880553&type=3. [Stan z dnia: 14.08.2016]- & [5.] Komitet Ministrów Rady Europy, Rekomendacja Nr R (97) 20 w sPr'c0t. mowy nienawiści. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://wW^j^ int/t/dghl/standardsetting/hrpolicy/other_committees/dh-lgbt_d°cS Rec(97)20_en.pdf. [Stan z dnia: 14.08.2016], 216 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa [6.] Konwencja o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://niebieskalinia. info/pliki/dokumenty/Wa%C5%BCne%20dokumenty/Konwencja%20o%20 zapobieganiu%20i%20zwalczaniu%20przemocy%20wobec%20kobiet%20 i%20przemocy%20domowej.pdf. [Stan z dnia: 14.08.2016]. [7.] KOWALSKA Dorota. Opluwanie ludzi w Internecie to całkiem dobry biznes. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.polskatimes.pl/ artykuł/409400,opluwanie-ludzi-w-internecie-to-calkiem-dobry-biznes,id,t. html. [Stan z dnia 14.08.2016]. te-] KWIECIŃSKI Tomasz. Hejterofobia - czyli jak zachować twarz i uniknąć rozwoju. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www. tomaszkwiecinski.pl/2013/12/hejterofobia-czyli-jak-zachowac-twarz -i-uniknac-rozwoju/. [Stan z dnia: 14.08.2016]. t9-] PRZYBYŁ Anna. Cały świat może zostać obrócony w sferę nienawiści. Wywiad z profesorem Wiesławem Godzicem, medioznawczą, wykładowcą Uniwersytetu Humanistycznospołecznego w Warszawie na temat zjawiska hejtu oraz możliwości walki z hejterami. „Głos Pedagogiczny" 2015, Nr 74, s. 10-12. 0-3 REICH Tomasz. Jak dbać o wizerunek w mediach społecznościowych. Lublin 2016 ^■3 TARASZKIEWICZ Beata. Wstęp. [W:] Ekologia informacji jako wyzwanie dla edukacji i bibliotekarstwa XXI wieku. Red. TARASZKIEWICZ Beata. Słupsk 2015. 217 Jolanta Bętkowska Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka Słupsk CO możemy znaleźć, szukając ekologii informacji? Piąta, jubileuszowa konferencja z cyklu „Ekologia informacji.. ."jest dobrą okazją, żeby przyjrzeć się obecności tej tematyki w publikacjach. Zdanie to sformułowane zostało przy wysyłaniu zgłoszenia na konferencję. Teraz, na początku tekstu, będącego owocem poszukiwań ekologii informacji, brzmieć będzie ono następując°' Piąta, jubileuszowa konferencja z cyklu „Ekologia informacji..." jest dobrą okazji żeby przyjrzeć się obecności tej tematyki w antropoinfosferze. Jest to już zresztą pierwsza odpowiedź na tytułowe pytanie mojego wystąpienia: „Co możemy znalezc' szukając ekologii informacji? Publikacje bowiem, a mianem tym określać będzier*1) wszystkie teksty umieszczone na różnych nośnikach, są elementem składowy111 antropoinfosfery, czyli otaczających człowieka zewsząd informacji64. ANTROPOINFOSFERA SMOG INFORMACYJNY STRES INFORMACYJNY MGŁA INFORMACYJNA SZUM INFORMACYJNY Źródło: opracowanie własne 64 Informacje te, w dużej mierze nadmierne, często powodi postacie tychże noszą miano smogu informacyjnego, szumu i Stres informacyjny to poczucie niemożności przyswojenia ii duszący nadmiar bezwartościowych a nawet toksycznyc ów nadmiar przekraczający możliwości percepcyjne człowieka, zaś mgła in for maw-1 informacje rozdrobnione i rozproszone. [Por. 12]. i d°x \0 218 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Poszukiwania publikacji na temat ekologii informacji prowadzone były z dwóch punktów widzenia: osoby po prostu zainteresowanej tym pojęciem oraz bibliotekarki. W trakcie pracy nad artykułem coraz bardziej nabierała znaczenia trzecia kwestia badań - aspekt metatekstowy, czyli postępująca świadomość, że będąc podmiotem działania, badaczka staje się jego przedmiotem. Poszukując bowiem ekologii informacji, autorka tekstu wplątywała się coraz głębiej w tę sieć antropoinfosfery. Pisząca te słowa była bombardowana nadmiarem informacji, duszona smogiem informacyjnym, nękana szumem informacyjnym, a wokół rozciągała się informacyjna mgła. W trakcie poszukiwań okazało się także, że własne kompetencje informacyjne nie są aż tak oczywiste, jak się badaczce wydawało65. Poszukiwania „ekologii informacji" rozpoczęte zostały w najpowszechniejszy 1 zarazem najprostszy sposób - poprzez wpisanie tej frazy w wyszukiwarkę llternetową. Pierwsza strona wyników przyniosła pozycjonowaną informację 0 V Ogólnopolskiej Konferencji "Ekologia informacji..." i jej poprzedniej edycji w Akademii Pomorskiej w Słupsku oraz o dwóch innych konferencjach, ^ których wygłoszono referaty, w których tytułach wystąpiła „ekologia informacji", konferencje te odbyły się, kolejno, w roku 2008 w Bibliotece Medycznej Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, gdzie referat „Ekologia informacji -^P°sób na choroby informacyjne"? wygłosiła Ewa Głowacka [4], oraz w Bibliotece niwersyteckiej w Białymstoku w roku 2009, gdy podczas Podlaskiego Forum lbhotekarzy wystąpił Wiesław Babik z prezentacją „Ekologia informacji: w stronę l°Wnoważonego rozwoju społeczeństwa informacji i wiedzy" [1]. Dalsze wyniki Wynoszą informację o książce „Ekologia informacji" profesora Babika, oraz ^Ważniejszy (w mojej ocenie) link do strony poświęconej w całości ekologii °rmacji [12]. Strona ta jest kompendium wiedzy z tej dziedziny, podany jest też bor bibliografii. Wydawałoby się zatem, że jesteśmy właściwie u celu poszukiwań. ^estety, najnowsze wpisy na stronie www.ekologiainformacji.pl zatrzymały się ^icT^11 dlaczego? Odpowiedź daje nam mała notka: „z formalnego punktu ^ *enia serwis jest produktem procesu projektowo-wdrożeniowego wykonanego ty P°trzeby pracy magisterskiej pisanej pod opieką prof, dra hab. Wiesława Babika 1 rartlach studiów z Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa na Wydziale ^ Zan*a i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego" [12]. Jest to ^ Pr°jekt zakończony, jak się wydaje. Kolejnych informacji o ekologii informacji Per ^ Zatem poszukiwać we mgle informacyjnej, w rozproszeniu. Ponieważ ^tywa przejrzenia zaproponowanych przez wyszukiwarkę około 700 tysięcy ^°rnpetencje informacyjne, czyli umiejętność wyszukiwania oraz wykorzystywania informacji, ? Pracy bibliotekarza są oczywiste, z racji wykonywanych na co dzień obowiązków. Badaczka azła się jednak w sytuacji metatekstowej, gdyż szukając ekologii informacji została pochłonięta, navvet wręcz wchłonięta przez przedmiot swych badań. 219 Jolanta Bętkowska - Co możemy znaleźć, szukając ekologii informacji? wyników, czyli nadmiaru informacji, okazała się zadaniem przekraczający#1 możliwości czasowe i percepcyjne badacza, poszukiwania ekologii informacji skierowane zostały w stronę zawartości w Sieci informacji o jej częściach składowych-Wpisanie w wyszukiwarkę frazy „nadmiar informacyjny" przyniosło zapowiedz1 interesujących artykułów, np. „Mózg się zawiesza z nadmiaru danych" w Newsweek11 [2] czy „W morzu informacji" [7], a także wskazówki by użyć podobnych fraz, jak „przesyt informacji", „przeciążenie informacyjne" czy „przeładowanie informacją • Podobnie wyniki poszukiwań w sieci „smogu" czy „stresu informacyjnego", a także „mgły informacyjnej", dały ciekawe rezultaty, w postaci przykładowych artykułów-„Piąte: nie zabijaj..." - o smogu z ekranów i billboardów" [8], „Zakupy w sieci. Kobiety odczuwają stres informacyjny" [13], „Mgła informacyjna wisi nad Europejską Stolik Kultury" [6]. Opinia ta sformułowana jest na podstawie przeglądu kilku pierwszy^1 stron rezultatów pokazanych przez wyszukiwarkę, gdyż i tu pojawia się zjawisk0' w kontekście niniejszego tekstu autotematyczne, nadmiaru informacji, gdy przejrzenia wyszukiwarka proponuje kilkadziesiąt czy kilkaset tysięcy odsłon. Po poszukiwaniach stron WWW dotyczących informacji w Sieci teren bad^11 przeniósł się na katalogi biblioteczne online. Wyszukiwarka KaRo66, skupiaj^ katalogi różnorodnych bibliotek w kraju, na zapytanie o hasło przedmiot°vv^ „ekologia informacji" pokazała niewiele pozycji: Ryc. 2. KARO czyli Katalog Rozproszony Bibliotek Polskich ♦ KaRo - Rozproszeń x , O O i Polskiego Źródło: Wirtualny Katalog Rozproszony Bibliotek Polskich. Tryb dostępu: http://karo.umk.pl/K_3.02/Exec/z2w_f__d.phptcache- l&kl=31323-1469529004. [Stan z dnia: 26.07.2016] 66 KaRo, czyli Katalog Rozproszony Bibliotek Polskich. 220 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Liczba tytułów jest znikoma (gdyż wynik Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu 2 liczbą 500 jest pusty), ale dalsza analiza wyników wyszukiwań też zaskakuje: Ryc. 3. Wyniki poszukiwań w KARO Biblioteka Publiczna m. st. Warszawy Hasło główne Tytuł Wydano Opis flŁ Hasło przedm. Michałowski, Artur (1974-). informacja w ekosystemach I Artur Michałowski. Białystok : Agencja Wydawniczo-Edytorska EkoPress, 2007. Hasło główne Michałowski, Artur (1974-). Tytuł Informacja w ekosystemach / Artur Michałowski. Wydano Białystok . "EkoPress", 2007. Opłsflz. 143 s.: il. ; 24 cm. Ekorozwój Hasło przedm Środowisko człowieka-gospodarka-zarządzanie " Środowisko człowieka-informacja Teoria informacji—stosowanie-ekdogia Centralna Biblioteka Narodowego Banku Polskiego Hasło główne Babik, Wiesław (1956-). Tytuł Ekologia informacji / Wiesław Babik. Wydano Kraków : Uniw. Jagielloński. Wydaw., cop. 2014. Opłsflz. 196. [6] s.: il.; 24cm. NAUKA O INFORMACJI Hasło przedm. INFORMACJA EKOLOGIA INFORMACJI Centralna Biblioteka Rolnicza w Warszawie Hasło główne Sobolewski, Wojciech. _ Warunki funkcjonowania systemów rzecznych północnej Polski = Condrtions of the functioning of river systems in northern Poland / Wojciech ^ Sobolewski. Wariant tytułu Conditions of the functioning of river systems in northern Poland Wydano Lublin : Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. Wydział Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej, 2015. Opłsflz. 204 s. : il. (w tym kolor.); 24 cm. Hasła dodatkowe Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej (Lublin). Wydawnictwo. Źródło: opracowanie własne to cztery pierwsze pozycje z listy. W dwóch pierwszych jest ten sam tytuł, l^e ^pełnie inaczej opisany w dwóch różnych bibliotekach. Pierwszy opis według j^Se^ przedmiotowych wywołuje nawet wątpliwości co do związku z ekologią °rrnacji. Opis drugi wprowadza hasło „środowisko człowieka - informacja", Wydaje się być blisko ekologii informacji. Trzeci rekord, dotyczący kanonicznej k Będzinie książki Wiesława Babika, wśród trzech haseł przedmiotowych podaje ^ j, letnie hasło „ekologia informacji". Przechodzimy jednak do czwartej pozycji ju.sty ~ opis ten z kolei wydaje się błędem w systemie. Analiza kolejnych pozycji, W tU niePrzywoływanych sprawia, że badacz zaczyna doświadczać przeciążenia \ k°rrriacją, gdyż nie jest ona w tym przypadku spójna. Nie ma konkretnej odpowiedzi ^s^tal°gach bibliotecznych na zapytanie o hasło przedmiotowe ekologia informacji; hi °CZeniem jest m.in. brak odpowiedzi w bazach Biblioteki Narodowej. Jednakże tekstu nie ustawała w wysiłkach - następnym krokiem było zbadanie opisów ^^°§raficznych książki Wiesława Babika „Ekologia informacji". Zapytanie do 0 dało następujące rezultaty: 221 Jolanta Bętkowska - Co możemy znaleźć, szukając ekologii informacji? Ryc. 4. Wyniki poszukiwań w KARO książki W. Babika „Ekologia informacji" Źródło: Wirtualny Katalog Rozproszony Bibliotek Polskich. Tryb dostępu: http://karo.umk.pl/K_3.02/Exec/z2w_f_d. php?cache=l&kl=31323-1469529004. [Stan z dnia: 26.07.2016] Analiza opisów pozycji w kolejnych bibliotekach z listy dała następny dowód ^ niespójność haseł przedmiotowych. Próba pogrupowania haseł w najczęściej występujące przedstawia następujący wynik: Ryc. 5. Hasła przedmiotowe dotyczące książki W. Babika „Ekologia informacji" Hasło główne Tytuł Wydano Babik. Wiesław (1956-). Ekologia informacji / Wiesław Babik. Kraków : Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, cop. 2014. Biblioteka Narodowa Biblioteka Jagiellońska Hasło przedm. Informacja naukowa-1990- Uniwersytet Śląski Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Hasło przedm. Informacja naukowa~od 1989 r. Centralna Biblioteka Narodowego Banku Polskiego NAUKA O INFORMACJI Hasło przedm. INFORMACJA EKOLOGIA INFORMACJI Źródło: opracowanie własne 222 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Trzy pierwsze biblioteki, Narodowa, Jagiellońska oraz Uniwersytetu Śląskiego proponują w opisie „Ekologii informacji" Wiesława Babika hasła „informacja-Zarządzanie", „społeczeństwo informacyjne", „informacja naukowa", „nauka o informacji". Hasła te stosowane są w opisie tejże pozycji przez większość analizowanych bibliotek. Sporadyczne przypadki innych haseł są egzemplifikowane przez dwie ostatnie biblioteki na ilustracji. Centralna Biblioteka Narodowego Banku Polskiego przywołana zostaje po raz drugi, gdyż ona jako jedyna z poddanych badaniu podaje hasło przedmiotowe „ekologia informacji". Poszukiwania ekologii informacji prowadzone były także w bazach bibliograficznych czasopism Biblioteki Narodowej poprzez multiwyszukiwarkę Pidkar. Metody postępowania były podobne jak w przypadku katalogu KaRo, ale Opisywane były w wyszukiwarkę bazy także frazy składowe ekologii informacji, czyli „szum informacyjny", „smog informacyjny", „stres informacyjny", „nadmiar lriformacji". Wyniki poszukiwań nie były zadowalające, artykułów w czasopismach tak sformułowane zapytanie odnotowano zaledwie kilka: „Szum informacyjny" ^ „Gazecie Bankowej" z roku 1997 [10], „Smog informacyjny" z roku 1999 [9] C2y „Stres informacyjny jako zagrożenie dla rozwoju", artykuł późniejszy o trzy ^ata [5]. Badaczka zatem posłużyła się hasłem przedmiotowym „społeczeństwo lr>formacyjne"; tu odpowiedź wyszukiwarki przyniosła ponad dwa tysiące opisów: Ryc. 6. Poszukiwania w bazach Biblioteki Narodowej • 'IDKA3 • MuUiwyv: x S3 — CJ X Źródło: FIDKAR - Multiwyszukiwarka w wielu bazach Biblioteki Narodowej. Tryb dostępu: http://mak.bn.org.pl/cgi-bin/fidkar/ fidkar?mmform=wynik&syntax=usmarc&element=F&ret=index. html&fieldl=Subject&terml=spo%C5%82ecze%C5%84stwo+informacyjne&opl "and&field2=Wordtitle&term2=&op2=and&field3=LSubject&term3-&action= *SZUKAJ&target=mpu_bl&target=mpu_b2&target=mpr_b3&target=mpr_b4. [Stan z dnia: 26.07.2016] 223 Jolanta Bętkowska - Co możemy znaleźć, szukając ekologii informacji? Ile spośród nich dotyczy ekologii informacji? To już zadanie na kolejny tekst. Tymczasem, w poszukiwaniu ekologii informacji, pisząca te słowa znalazła się w sytuacji, odczuwającej wektory nadmiaru i niedosytu informacji. Ekologia informacji nie jest łatwa do odnalezienia w antropoinfosferze-Paradoksalnie, wskazane trudności w docieraniu do informacji o ekologii informal1 są potwierdzeniem na zasadność zajmowania się nią, jak to już po raz piąty odbyWa się podczas konferencji poświęconych temu zagadnieniu w Bibliotece Akadem11 Pomorskiej w Słupsku. Bibliografia: [1.] BABIK Wiesław. Ekologia informacji: w stronę zrównoważonego rozwój11 społeczeństwa informacji i wiedzy. [Dokument elektroniczny]. Try^ dostępu: http://bg.uwb.edu.pl/?pid=PFB_Ekologia_informacji. [Stan z dma-30.08.2016]. [2.] BEGLEY Sharon. Mózg się zawiesza z nadmiaru danych. [DokumeIlt elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.newsweek.pl/nauka/wiadornosi:1 naukowe/mozg-sie-zawiesza-z-nadmiaru-danych,87283,l,l.html. [Stan z dma' 30.08.2016], [3.] FIDKAR - Multiwyszukiwarka w wielu bazach Biblioteki NarodoW^ Tryb dostępu: http://mak.bn.org.pl/cgi-bin/fidkar/fidkar?mmform=wy111^ &syntax=usmarc&element=F&ret=index.html&fieldl=Subject&terml spo%C5%82ecze%C5%84stwo+informacyjne&opl=and&field2=Wordtit 'j &term2=&op2=and&field3=LSubject&term3=&action=WYSZUKAj&taige =mpu_bl&target=mpu_b2&target=mpr_b3&target=mpr_b4. [Stan z dma 26.07.2016], j [4.] GŁOWACKA Ewa. Ekologia informacji - sposób na choroby informacyj11' [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://konferencja.biblio.cm.1111 pl/index.php?id=171. [Stan z dnia: 30.08.2016]. [5.] LEDZIŃSKA Maria. Stres informacyjny jako zagrożenie dla rozbój „Roczniki Psychologiczne" T.5, 2002, s. 77-97. [Opis bibliografie21^. Tryb dostępu: http^/mak.bn.org.pl/cgi-bin/fidkar/fidkarfmmform-^^ &start=l&&terml=stres&term2=informacyjny&term3=&target=mpr-&fieldl=Wordtitle&field2=Wordtitle&field3=LSubject&element=F&syllta usmarc&opl=and&op2=and&ret=index.html. [Stan z dnia: 30.08.2016]-[6.] MACIEJEWSKA Beata. Mgła informacyjna wisi nad Europejską Kultury. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://wroclaw.wyb00' 224 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa pl/wroclaw/1,35771,12960298, Mgla_informacyjna_wisi_nad_Europejska_ Stolica_Kultury.html?disableRedirects=true. [Stan z dnia: 30.08.2016], [7.] ROTBERG Igor. W morzu informacji. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.psychologia-spoleczna.pl/porady/1506-w-morzu- informacji.html. [Stan z dnia: 30.08.2016]. fe.] RR. „Piąte: nie zabijaj..." - o smogu z ekranów i billboardów. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://krakow.wyborcza. pl/krakow/1,44425,20411289,piate-nie-zabijaj-o-smogu-z-ekranow-i-billboardow.html. [Stan z dnia: 30.08.2016]. ^•] SZYMBORSKI Krzysztof. Smog informacyjny. „Gazeta Wyborcza" 1999 Nr 258, dod. s.18-20. [Opis bibliograficzny]. Tryb dostępu: http://mak.bn.org.pl/cgi-bin/fidkar/fidkar?mmform = skrot&start= l&&terml=smog&term2=informacyjny&term3=&target=mpr_b4&&fieldl= Wordtitle&field2=Wordtitle&field3=LSubject&element=F&syntax=usmarc& opl=and&op2=and&ret=index.html. [Stan z dnia: 30.08.2016]. '^.] TYMOWSKA Katarzyna. Szum informacyjny. „Gazeta Bankowa" 1997, Nr 27, s.15. [Opis bibliograficzny]. Tryb dostępu: http://mak.bn.org.pl/cgi-bin/fidkar/ fidkar?mmform=skrot&start=l&&terml=szum&term2=informacyjny& term3 = &target=mpr_b4&&fieldl=Wordtitle&field2=Wordtitle&field3 = LSubject&element=F&syntax=usmarc&opl=and&op2=and&ret=index.html. [Stan z dnia: 30.08.2016]. *•] Wirtualny Katalog Rozproszony Bibliotek Polskich. [Dokument elektroniczny] .Tryb dostępu: http://karo.umk.pl/K_3.02/Exec/z2w_f_d. t php?cache=l&kl=31323-1469529004. [Stan z dnia: 26.07.2016], Serwis informacyjny. Ekologia informacji [Dokument elektroniczny]. Tryb r dostępu: www.ekologiainformacji.pl. [Stan z dnia: 30.08.2016]. •] Zakupy w sieci. Kobiety odczuwają stres informacyjny. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://forsal.pl/artykuly/627505,zakupy-w-sieci-kobiety-odczuwaja-stres-informacyjny.html. [Stan z dnia: 30.08.2016]. 225 Dorota Rak Uniwersytet Jagielloński Kraków Funkcje kulturowe dokumentów archiwalnych Archiwa i archiwalia pełnią obecnie wiele funkcji. Fakt ten potwierdza teza Waldemara Chorążyczewskiego (2014). Jednym z ich typów są funkcje kulturowe-W ich obrębie realizują się inne, m.in. edukacyjna i promocyjna. Tematem artykuł11 są jednak funkcje ważne z informatologicznego punktu widzenia, a mianowicie informacyjna i naukowa. Niniejsze opracowanie ma na celu przybliżyć id1 definiowanie, szczególnie w kontekście do archiwum i archiwaliów. Problem badawczy został zaprezentowany na przykładzie archiwaliom podhalańskich zgromadzonych w Dziale Dokumentacji Kontekstów Kulturowych Muzeum Etnograficznego im. Seweryna Udzieli w Krakowie (dalej Archiwum MEK)-Realizacja wymienionych funkcji została oceniona głównie metodą content analyslS - z jednej strony miała ona pozwolić na określenie potencjału informacyjnej dokumentów, z drugiej - stopnia jego wykorzystania (stąd analiza dokumentów wewnętrznych Archiwum MEK). Jak rozumieć funkcje kulturowe? Analizę znaczenia funkcji kulturowych w odniesieniu do dokument^ archiwalnych można rozpocząć od przywołania tezy WaldemalŁl Chorążyczewskiego, badacza z zakresu archiwistyki, który twierdzi, że archiwal1'1 pełnią: „funkcje dowodowe lub prawno-administracyjne (można je podzielić ć'1 funkcję prawną, czyli dostarczania dowodów prawnych zapisanych w archiwalia1-i funkcję administracyjną, czyli dostarczania świadectw i wzorów administrować1'1 - zarządzania), a także funkcje kulturowe (informacyjna, naukowa, edukacyjć'1' promocyjna). Każda z tych funkcji jako swoista relacja człowieka z człowiekiem 7'\ pośrednictwem archiwaliów lub tylko w związku z archiwaliami pozostający111 jednak na dalszym planie wymaga swoistego postępowania człowi^ z archiwaliami w zakresie gromadzenia, przechowywania, opracowywać' f) i udostępniania" [3]. Jak wynika z przytoczonego fragmentu, szczególnie zaakcentowane z°stait, ^ dwie główne grupy zadań realizowanych przez dokumenty archiwalne: forma1 ^ (prawne, administracyjne) i nieformalne (kulturowe). W kontekście analizować*^, problemu na szczególną uwagę zasługują funkcje kulturowe, a spośród nich " 226 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa względu na tematykę archiwaliów i charakter miejsca, w jakim są przechowywane -funkcje informacyjna i naukowa. Jak jednak je zdefiniować? Nie ma niestety źródeł, które precyzyjnie określałyby, czym - w odniesieniu do archiwaliów - są wymienione funkcje. Funkcja kulturowa nie jest przecież tym samym, co funkcja kultury. Próbę zdefiniowania tej pierwszej podjął Pierce Butler w artykule „The Cultural Function of the Library" (1952). Jak sam zauważył, wyjaśnienie tego pojęcia jest czynnością trudną, bo nie jest ono oczywiste. Odnosząc problem funkcji kulturowej do kultury jako takiej, badacz ten Zaakcentował ścisły związek z człowiekiem jako wytworem kultury i jednocześnie Jej wytwórcą: „w kulturze człowiek znajduje swoje największe aspiracje i najgłębsze Zaangażowanie. Przez 'dobry żywot' i 'szczęście' rozumie taki tryb życia, w którym Materialne, społeczne i intelektualne wartości mogą być doświadczane jednocześnie ^ ich istocie, różnorodności i intensywności." [2, s. 80]. Na pierwszy plan wysuwa się zatem relacja kultura-człowiek. Okazuje się, że ma °na charakter wieloaspektowy. Gdyby funkcję kulturową definiować z perspektywy Językoznawczej, okaże się, że jej istota tkwi w tworzeniu kultury poprzez język. ^ tym aspekcie owa kultura jest rozumiana jako określone zachowania, działania °raz wytwory pracy fizycznej i umysłowej człowieka [11]. Co więcej, do kultury Wlicza się wszelkie jej przekazy. W ujęciu językoznawczym realizacja funkcji kulturowej dokonuje się poprzez poznawanie historii człowieka, jego gatunku czy r°dziny. Niezależnie od przyjętej perspektywy badawczej przymiotnik 'kulturowy' °znacza ścisły związek z artystyczną i umysłową aktywnością człowieka, a także jej ^Zelkimi wytworami [6, s. 731]. Oczywiste jest zatem to, że w funkcji kulturowej Mieszczą się inne. Skoro dokumenty archiwalne są wytworem ludzkiej działalności 1 ^iadectwem minionych czasów, stanowią dobro kulturowe, a więc mogą pełnić takie funkcje, jak chociażby informacyjna czy naukowa. Funkcja informacyjna realizuje się wówczas, kiedy następuje akt poinformowania . °kreślonych aspektach rzeczywistości [11]. Rozpatrując jej problem w kontekście .^tytucjonalnym, można mówić o takich jej elementach, jak: badanie potrzeb ^formacyjnych, gromadzenie informacji, ich przetwarzanie i transfer. Co więcej, nkcja ta jest efektem społeczno-ekonomicznego podziału pracy, a także rozwoju ^ śfrnizacji, które przyczyniły się do wyodrębnienia się np. rzemiosła czy instytucji ^charakterze administracyjnym [4, s. 28-29]. Odnosząc ją z kolei do archiwaliów, j *eba zauważyć, że: 2 stanowią one pierwotne źródła informacji, ^ Posiadają potencjał informacyjny, s3 przeznaczone do użytku dla klientów archiwum, którzy posiadają określone Potrzeby informacyjne [12, s. 116]. 227 Dorota Rak - Funkcje kulturowe dokumentów archiwalnych W efekcie funkcja informacyjna jest osadzona w przestrzeni społecznej i odwzorowuje rzeczywistość za pomocą informacji, dzięki czemu tworzone są nowe zasoby wiedzy [8, s. 221]. Z funkcją informacyjną wiąże się funkcja poznawcza, która polega na tym, że „język jako system (jego struktura leksykalno-semantyczna i gramatyczna) stanowi rodzaj klasyfikatora świata, utrwala doświadczenie poznawcze człowieka powstałe w toku rozwoju, a jednocześnie je umożliwia stanowiąc formęt abstrakcyjnego myślenia" [5, s. 20]. W procesie poznawczym dochodzi do konceptualizacji doświadczeń, które wynikają z jednej strony z czynności percepcyjnych, z drugiej - mają podłoże mentalno-emocjonalne. Postrzegana rzeczywistość jest uwarunkowana systemem języka, jakim posługuje się człowiek, gdyż język jako jeden z czynników wyznacza granice pojmowania [7, s. 21]. O funkcji poznawczej mówi się przede wszystkim w kontekście tekstów naukowych. Można stwierdzić, że ma ona także charakter finalny, gdyż do jej realizacji dochodzi poprzez wykorzystanie innych funkcji. Skoro archiwalia pełnią funkcję informacyjną, to oznacza to, że posiadają one takie cechy, które przeprowadzą użytkowników o określonym nastawieniu poznawczym przez obraz świata wynikający z treści dokumentów. Ponadto dzięki realizacji funkcj1 poznawczej pozwolą na dokonanie interpretacji faktów i tworzenie nowej wiedzy- Istnieje dość wyraźna granica pomiędzy poznaniem potocznym a naukowym. ^ można było mówić o tym drugim, potrzebne są dwa elementy: postawa naukowa oraz zabiegi instrumentalne [1, s. 21]. Celem poznania naukowego jest „zdobycie wiedz) maksymalnie ścisłej, maksymalnie pewnej, maksymalnie ogólnej, maksymalni prostej, o maksymalnej zawartości informacji" [10, s. 56]. Realizacja funkcji naukoWeJ przez archiwalia jest zatem z jednej strony zależna od podmiotu poznającego, je%° predyspozycji i uwarunkowań, z drugiej - wynika z cech i jakości źródeł. Realizacja funkcji informacyjnej Jak zasygnalizowano już wcześniej, funkcja informacyjna archiwaliów realizLli się poprzez potencjał informacyjny w nich zawarty, a także określone oczekiwa1113 informacyjne użytkowników. Jak kształtują się te czynniki w przypadku kolekt podhalańskich dokumentów? Jeśli chodzi o potencjał informacyjny materiałów, zawierają one inform^^ istotne z etnograficznego punktu widzenia. Dużym błędem byłoby je^, ograniczenie ich znaczenia tylko do tego obszaru nauki. Kolekcja podhalańska blisko 6000 archiwaliów. W jej skład wchodzą rękopisy, fotografie, rysunki,111'«" oraz pocztówki. Ze względu na typ informacji, można wyróżnić następujące: 228 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa 1. kulturowe: - z zakresu kultury duchowej: religijne (w tym modlitwy, odpusty, pieśni, sanktuaria, patronowie, informacje dotyczące różnych wyznań), magiczne (symbolika, demonologia, magia, czary, przesądy, zabobony, wierzenia), folklorystyczne (bajki, baśnie, legendy, listy do nieba, opowiadania, proroctwa, przepowiednie, przysłowia, zagadki), literackie (monologi, poezja, teatr), artystyczne (muzyka, pieśni, taniec); - z zakresu kultury materialnej: informacje na temat budownictwa sakralnego (cmentarz, kapliczka, kościół), mieszkalnego i gospodarczego (dwór, wieś, inne), budownictwo przemysłowe, • wnętrze (ogólne, oświetlenie, sprzęty, zdobienie), stroju (ogólne, haft); 2. gospodarcze: - różne gałęzie gospodarki (transport i komunikacja, handel, hodowla, pasterstwo, łowiectwo, obróbka włókna, ogrodnictwo, sadownictwo, pożywienie, pszczelarstwo, rolnictwo, rybołówstwo, zbieractwo), - informacje na temat rzemiosła (chałupnictwo, ciesielstwo, koszykarstwo, kowalstwo, pamiątkarstwo, przemysł drzewny, stolarstwo, tkactwo, zabawki, inne); 3- socjologiczne: informacje o obrzędach dorocznych (ogólne, Boże Narodzenie, dożynki, Pucheroki, sobótki, Wielkanoc, zapusty, żniwa, inne), obrzędach rodzinnych (ogólne, chrzciny, pogrzeb, wesele, zaręczyny), - innych obrzędach i symbolach z nimi związanych, - języku i edukacji, życiu naukowym, zagadnieniach medycznych; historyczne: - związane z wydarzeniami ogólnopolskimi i regionalnymi, informacje o konkursach i innych inicjatywach; ^ geograficzne; • osobowe. Drugim czynnikiem, od którego zależy realizacja funkcji informacyjnej przez ^°kumenty archiwalne, są oczekiwania informacyjne użytkowników. Można podjąć f^óbę ich odtworzenia na podstawie rejestru użytkowników, który jest prowadzony ||rZez Archiwum MEK. Jeśli chodzi o profil osób korzystających z potencjału ^Umentów, to wyróżnić można przede wszystkim środowisko naukowe -^cowników instytucji naukowych, studentów; oraz środowisko kulturalne -lennikarze, pracownicy instytucji kultury. Nielicznie po archiwalia sięgają osoby Prywatne. i. Sięgając do rejestrów z lat 1982-1984,1988-1990 oraz 1993-1995, trudno określić lerUnki poszukiwań informacyjnych. Dokumentacja uwzględnia jedynie typ 229 Dorota Rak - Funkcje kulturowe dokumentów archiwalnych materiałów, nie zaś ich zakres tematyczny. Sytuacja zmieniła się w 1996 r. Zaczęto wówczas wskazywać temat poszukiwanych informacji. Tak jest do dziś. Analiza rejestru pozwala stwierdzić, że oczekiwania informacyjne użytkowników były zróżnicowane. Z niektórych grup podhalaników dana osoba korzystała nawet kilkukrotnie. Tak było na przykład w przypadku materiałów związanych z Walerym Eljaszem-Radzikowskim czy korespondencją Seweryna Udzieli. Tabela poniżej przedstawia ogólną liczbę zapytań w odniesieniu do określonego rodzaju informacji. Zapytanie jest rozumiane tutaj jako konkretny problem informacyjny. Wartości liczbowe zaprezentowane w tabeli obejmuje wszystkie wpisy w rejestrze użytkowników, które powstały podczas jednorazowych wizyt. Ponadto uwzględniono w nich wszystkie adnotacje odnoszące się d° określonego zagadnienia bądź tematu, w kontekście których z materiałom kilkukrotnie korzystała ta sama osoba. Tabela 1. Tematyka informacji poszukiwanych w podhalanikach przez użytkowników w latach 1996-2013 Lp. Rodzaj informacji Liczba zapytań 1 kulturowa 63 2 socjologiczna 8 3 historyczna 29 4 geograficzna 20 _________ 5 osobowa 2 Tabela 1. Tematyka informacji poszukiwanych w podhalanikach przez użytkowników w latach 1996-2013 Źródło: opracowanie własne Źródło: opracowanie własne Z powyższej tabeli wynika, że w latach 1996-2013, a więc w okresie, kie ' gromadzenie danych miało charakter systematyczny, największe potrze^) użytkowników były związane z informacją kulturową. Składały się na n1^ zarówno zagadnienia dotyczące kultury materialnej, jak i niematerialnej. Wiod']Le oczekiwania informacyjne były więc zgodne z profilem działalności Archiw11'1 MEK. Informacja kulturowa nie była jedyną poszukiwaną przez użytkownik-Korzystali oni z podhalaników, które miały dostarczyć informacji: socjologicZlie' historycznej, geograficznej czy też osobowej. Dokładne zależności ilości0 prezentuje Ryc. 1. 230 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Rye. 1. Liczba zapytań o poszczególne rodzaje informacji w latach 1999-2013 70 60 50 40 30 20 10 0 Na powyższym wykresie widoczna jest znaczna różnica liczbowa pomiędzy Poszczególnymi rodzajami informacji. Co już wyżej zaznaczono, informacja 0 charakterze kulturowym cieszyła się największym powodzeniem. Na drugim Miejscu uplasowała się informacja historyczna. Równolegle do niej szukano danych 0 charakterze geograficznym. W mniejszym stopniu użytkownicy skupiali się nad lriformacjami socjologiczną i osobową. Charakter kulturowych zapotrzebowań informacyjnych ma ponad stuletnią tradycję. Już w 1914 roku Seweryn Udziela na bazie materiałów dotyczących Między innymi stroju i zdobnictwa ludowego Podhala przygotowywał odczyty dla nauczycieli, które prezentował na przykład w Nowym Targu. Funkcja naukowa archiwaliów Realizacja funkcji naukowej przez podhalańską grupę materiałów jest możliwa z jednej strony przez ich zawartość treściową, z drugiej ze względu na charakter lristytucji, w której są opracowywane i przechowywane. Seweryn Udziela jako ^eJ założyciel od samego początku chciał, aby była ona miejscem przydatnym Bukowcom. Z tego też powodu rozpoczął gromadzenie wąsko wyspecjalizowanego zt>ioru, który badaczom służy po dzień dzisiejszy. O naukowym potencjale materiałów świadczą liczne odwołania do nich ^ Postaci publikacji - książek i artykułów. Wspomniany już rejestr użytkowników sV§nalizuje jedynie problem informacyjny, z którym do Archiwum MEK Wychodzą klienci. Na jego podstawie nie wiadomo czy materiały zaspokajają mi ■■■■ informacja informacja informacja informacja informacja o kulturowa history cam geograficzna socjologiczna twórcach informacja informacja informacja informacja informacja o kulturowa history cam geograficzna socjologiczna twórcach Źródło: opracowanie własne 231 Dorota Rak - Funkcje kulturowe dokumentów archiwalnych ich potrzeby informacyjne. Takich informacji dostarcza rejestr umów na udostępnienie archiwaliów. Na bazie jego analizy można odtworzyć sposoby naukowego wykorzystania podhalaników do tworzenia nowej naukowej wiedzy. Za publikację naukową uznano opracowanie, które poddano recenzji i którego autor jest związany z instytucją prowadzącą działalność naukową. Poniżej podano przykłady takich publikacji. Etnografia Przykładem opracowania z zakresu etnografii jest publikacja Stanisławy Trebuni-Staszel „Śladami podhalańskiej mody" z 2007 r. [15] oraz jej wznowiona i uzupełniona edycja z 2010 r. [16]. Monografia ta jest wnikliwym opracowaniem dotyczącym stroju podhalańskiego. Autorka zarysowała w nim dość szeroko tło historyczne, a także przedstawiła współczesną recepcję stroju regionalnego. Ryc. 2. Okładki publikacji„Śladami podhalańskiej mody" Stanisławy Trebuni-Stasz^ (od lewej: wydanie I z 2007 r., wydanie II z 2010 r.) - jfc Stanisława E Trebunia-Staszel ŚLADAMI PODHALAŃSKIEJ MODY Źródło: zdjęcie D. Rak W swojej monografii Trebunia-Staszel odwoływała się do wielu archiwali^ Jeśli chodzi o materiały przechowywane w Archiwum MEK, to wykorzystała ^ dokumenty: maszynopis pracy dyplomowej Marii Porębskiej pt. „Strój ludo^ Podhala" napisanej pod kierunkiem Zdzisława Szewczyka w latach 1987-1" Stanisława Trhbunia-Staszeł śladami podhalańskiej mody 232 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa (sygn. I/2296/Mnp) oraz akwarelę z 1860 r. przedstawiającą Gąsienicę Walczaka, górala z Czarnego Dunajca, podczas rozprawy sądowej w Nowym Sączu (sygn. U/11533). Dokładnie te same archiwalia znalazły się w drugim, rozszerzonym wydaniu. Innym przykładem z zakresu etnografii jest publikacja Zofii Rak z Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem pt. „Ludowe druki na płótnie z Podtatrza" z 2008 r. [14]. W publikacji zawarto informacje na temat farbiarstwa i zadruku tkanin na Podhalu, Spiszu, Orawie i Liptowie w XIX w. Omówiono w niej także takie aspekty jak opisy strojów, handel materiałami, narzędzia do ich ozdabiania. Ryc. 3. Okładka książki „Ludowe druki na płótnie z Podtatrza" Zofii Rak Muzeum Tatrzańskie im. Dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem Ludowe druki na płótnie ill z Podtatrza JUOy Źródło: zdjęcie D. Rak W publikacji wykorzystano liczne materiały archiwalne, w tym jeden dokument ' Archiwum MEK, a mianowicie „Etnograficzne notatki z Zakopanego zebrane '9 VIII 1878 r." ks. Eugeniusza Janoty (syg. I/96/Rkp, Mnp). Dokument ten -wołano w kontekście opisu stroju odświętnego [14, s. 6]. Historia Oprócz opracowań o charakterze etnograficznym, materiały archiwalne Vkorzystane zostały również w monografiach historycznych.Ich przykładem jest 233 Dorota Rak - Funkcje kulturowe dokumentów archiwalnych publikacja „Sabała" Wiesława A. Wójcika z 2009 r. [17]. Jest to pierwsza monografia, która zajmuje się postacią Jana Krzeptowskiego-Sabały. Dotyczy jego życia, a także tego, jak Homer Tatr był przedstawiany w literaturze i malarstwie. Autor szczegółowo omówił recepcję sylwetki artysty oraz obalił krążące od lat mity. Ryc. 4. Okładka „Sabały' Wiesława A. Wójcika Tatr, Spran y i (uCtzto. Sabała Źródło: zdjęcie D. Rak Wójcik wykorzystał w swojej monografii zarówno zdjęcia, jak i rękop15 pochodzący z Archiwum MEK. Fotografie Walerego Eljasza Radzikowski^0 przedstawiające Sabałę zostały umieszczone na trzech stronach [17, s. 65, 171-1' ; Jeśli chodzi o wspomniany dokument piśmienniczy, było to wspomnienie Ma11 Dembowskiej, w którym znalazł się opis śmierci Krzeptowskiego. Tym samy11 odkłamano nieprawdziwe informacje związane z tym wydarzeniem. Podhalańskie archiwalia wykorzystał także Dariusz Opaliński w ksi^^ „Przewodniki turystyczne na ziemiach polskich w okresie zaborów" [9]. MonogJ"'1 omawia polskie przewodniki z XIX w. Książka zawiera opisy bedekerów, a tak2 istotne informacje na temat ówczesnych wydawców. pr W III (S) p0( Poc U/4 cho Ves v 234 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Ryc. 5. „Przewodniki turystyczne na ziemiach polskich w okresie zaborów" Dariusza Opalińskiego B 657140 Łr ii Źródło: zdjęcie D. Rak Opaliński w swojej monografii wykorzystał 9 fotografii podhalańskich Przechowywanych w Archiwum MEK. Znalazły się wśród nich zdjęcia z Tatr Walerego Eljasza Radzikowskiego (sygn. III/36311 F, III/7377 F, III/6908 F, *11/2435 F, III/2460 F, III/36840 F, III/40864 F, III/36333 F) oraz Awita Szuberta (sYgn. III/7160 F) z początku XX w. Językoznawstwo Z materiałów archiwalnych korzystają również językoznawcy. W „Kulturemach Podhalańskich" Macieja Raka [13] zostały wykorzystane dwa dokumenty Podhalańskie: Burso (materiały ze Zjazdu Związku Ziem Górskich) (sygn. 'l/474/Mnp) [13, s. 275] oraz „Jakuba Skupnia Śpiewki podtatrzańskie z okolicy chochołowskiej, Dzianisza i czarnodunajeckiej, używane jako krakowiaki, na belach, także gdy parobcy na noc z końmi jadą, tudzież gdy śpiewający parobcy la wesela zapraszają" (sygn. III/10/Rkp) [13, s. 283]. 235 Dorota Rak - Funkcje kulturowe dokumentów archiwalnych Ryc. 6. Okładka Kulturemów podhalańskich Macieja Raka Kulturemy podhalańskie Źródło: zdjęcie D. Rak Monografia ma charakter naukowy, mieści się w nurcie etnolingwistyki ludowej-Podhalanika zostały w niej wykorzystane jako baza materiałowa, która stanoW1 podbudowę koncepcji kulturemów. Wydzielenie tego typu jednostek opisujących relację języka i kultury dokonuje się m.in. w wyniku obserwacji tekstów folklor11 słownego i ich zmienności. W części dokumentacyjnej „Kulturemów podhalańskich" autor umieści 1) frazemy, 2) pieśni i 3) pisaną poezję góralską. Rękopisy przechowywać w Archiwum MEK wykorzystano przede wszystkim jako materiał pieśniowy, g^zie zostały zacytowane także jako przykład zmienności i wariancji folkloru słowneg0- Zaprezentowane wyżej przykłady świadczą o tym, że materiały archiwallie są wykorzystywane w różnych dyscyplinach. Odwołania do podhalanikó^ przybierają różne formy. Treści zawarte w archiwaliach tworzą spójną cał°s<; z tekstem autora nowego opracowania naukowego, są wykorzystywane ja^° materiał ilustracyjny lub łączą obie wymienione formy. Niezależnie od pełni°lie' funkcji materiały archiwalne same w sobie posiadają duży potencjał, który słu^. kolejnym pokoleniom badaczy. Są także cennym źródłem w tworzeniu noWeJ wiedzy. Funkcje kulturowe, określone tu jako specyficzne relacje człowie^ (badacza) w odniesieniu do archiwaliów, mogą stanowić ciekawy przyczy11 w dalszych badaniach w zakresie ekologii informacji. 236 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Bibliografia: [1]. APANOWICZ Jerzy. Metodologia ogólna. Gdynia 2002. [2]. BUTLER Pierce. The Cultural Function of the Library. „The Library Quarterly: Information, Community, Policy". Vol. 22, No. 2 (Apr., 1952), p. 79-91. [3], CHORĄŻYCZEWSKI Waldemar. Archiwistyka dla początkujących. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: https://repozytorium.umk.pl/ handle/item/2191. [Stan z dnia: 01.07.2016]. [4]. CZEKAJ Janusz. Metody zarządzania informacją w przedsiębiorstwie. Kraków 2000. [5]. GRZEGORCZYKOWA Renata. Problem funkcji języka i tekstu w świetle teorii aktów mowy. [W:] Język a kultura, Tom 4: Funkcje języka i wypowiedzi. Red. BARTMIŃSKI Jerzy, GRZEGORCZYKOWA Renata. Wrocław 1991, s.11-28. [6]. Inny słownik języka polskiego PWN. Red. BAŃKO Mirosław. Warszawa 2000. [7]. KIKLEWICZ Aleksander. Dwanaście funkcji języka. „LingVaria" 2008, Nr 2 (6), s. 9-27. [8]. OLEŃSKI Józef. Ekonomika informacji. Podstawy. Warszawa 2001. [9]- OPALIŃSKI Dariusz. Przewodniki turystyczne na ziemiach polskich w okresie zaborów. Krosno 2013. [10]. PILCH Tadeusz. Zasady badań pedagogicznych. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1977. [l !]• PORAYSKI-POMSTA Józef. O wychowaniu językowym w domu i przedszkolu. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.tkj.uw.edu.pl/poradnia/ artl0.htm. [Stan z dnia: 01.07.2016]. [!2]. RAK Dorota. Funkcja informacyjna instytucji archiwalnych w świetle ich działalności. [W:] Ekologia informacji jako wyzwanie dla edukacji i bibliotekarstwa XXI wieku. Red. TARASZKIEWICZ Beata. Słupsk 2015, s. 107-118. [13]. RAK Maciej. Kulturemy podhalańskie. Kraków 2015. [14]. RAK Zofia. Ludowe druki na płótnie z Podtatrza. Zakopane 2008. [15]. TREBUNIA-STASZEL Stanisława. Śladami podhalańskiej mody. Studium z zakresu historii stroju górali podhalańskich. Kościelisko 2007. [16], TREBUNIA-STASZEL Stanisława. Śladami podhalańskiej mody. Kościelisko 2010. [*7]. WÓJCIK Wiesław A. Sabała. Zakopane 2009. 237 Anna Kubacka Beata Taraszkiewicz Akademia Pomorska Słupsk „Życie po życiu", czyli book art Książka to najstarsze medium, medium niezwykłe, którego narodziny radykalnie zmieniły świat i sposób przekazywania informacji. Jako trwały nośnik myśli i nowoczesnych idei wrosła na stałe w świat ludzi nauki i kultury, staj4c się równocześnie zagrożeniem dla ludzi o płytkich, ograniczonych umysłach-Przez pięć tysięcy lat istnienia wielokrotnie dotykały ją różnorodne sankcje wymierzone głównie przeciwko niej samej a przede wszystkim treściom w niej zawartym. Działania takie jak „Index Librorum Prohibitorum"67, masowe palenie książek dokonane po raz pierwszy w 213 p.n.e. przez pierwszego cesarza Chin Qin Shi Huanga68, Świętą Inkwizycję czy też przez hitlerowskich nacjonalistów t° tylko nieliczne, bardzo wyraziste przykłady niszczenia ksiąg. Dla bibliotekarzy' nauczycieli, naukowców, ludzi kultury książka zawsze była, jest i będzie ósmy111 cudem świata, medium, które zmieniło świat i nasze życie, po prostu świętości?-Wszelkie przejawy agresji wobec książki, osoby te odczuwają jako gwałt na własnym organizmie. Wiele osób nie ma odwagi wyrzucić czy też oddać własny^' niepotrzebnych książek na makulaturę, woli znaleźć bibliotekę lub osobę, która )e „zaadoptuje", przyjmie jako swoje, zaopiekuje się nimi i ocali od zniszczenia. Często jednak stajemy przed dylematem - co zrobić z niepotrzebną książką W przypadku osób światłych, wykształconych rozwiązania typu: wyrzucić, spa^c czy zniszczyć nie wchodzą w rachubę. Dobrym rozwiązaniem na zagospodarowani niepotrzebnych książek jest ich przekazanie na szczytny cel, taki jak np. różneg0 rodzaju zbiórki książek ogłaszane przez liczne organizacje, firmy i stowarzyszeń1^' Jedną z ciekawszych tego typu akcji jest zbiórka książek dla więźniów w ramac 67 Indeks Ksiąg Zakazanych (łac. Index librorum prohibitorum lub Index Expurgatoriu^ ^ opracowywany i ogłaszany przez Kościół katolicki spis dzieł, których nie wolno było czytać, posia i rozpowszechniać bez zezwolenia władz kościelnych. W indeksie umieszczane były publik ^ uznane za niezgodne z doktryną katolicką, wśród nich znalazły się też dzieła naukowe i filozofa0 m.in. Galileusza, Kanta, Keplera, Kopernika, Monteskiusza czy Woltera. Ostatnie wydanie In>Książka za kraty" to ogólnopolska akcja czytelnicza, która jest organizowana od 2010 roku. W ramach akcji zbierane są książki, czasopisma, gazety, płyty CD i DVD oraz audiobooki, które następnie przekazywane są dla Biblioteki w Zakładzie Karnym w Wołowie. W akcję od 2013 roku włączyło się także Muzeum Współczesne we Wrocławiu. 239 Anna Kubacka, Beata Taraszkiewicz - „Życie po życiu", czyli book art Używając książek do tworzenia obrazów, instalacji, rzeźb czy innych form artystycznych twórcy nadają im nową, piękną, doskonałą formę, swoiste „życie po życiu". Jednak sam proces tworzenia i owo „życie po życiu" budzi w społeczeństwie wiele kontrowersji i emocji. Często pada również pytanie - Czy book art to swoisty akt wandalizmu wymagający napiętnowania, czy też wręcz przeciwnie, jest to cudowny akt tworzenia, w którym ze starej, nikomu już niepotrzebnej książki powstaje nowa jakość - wspaniałe dzieło sztuki współczesnej. Głosy w tej kwestii są bardzo podzielone a odpowiedź na to pytanie każdy znajdzie w swoim sercu. Dawniej, prace które można zaliczyć do book artu stanowiły niewielki ułamek wszystkich dzieł sztuki, dziś proporcje te zmieniły się zdecydowanie na ich korzyść. Wszystko wskazuje na to, że wzrastająca liczba dzieł, które można zaliczyć do tej dziedziny sztuki jest prawdopodobnie wynikiem zmian zachodzących w roli tradycyjnej książki we współczesnym świecie. Jest to również odpowiedź artystów na pytanie, jaka jest przyszłość książki i jaką pełni ona rolę wśród elektronicznych źródeł informacji. Book art to także próba odpowiedzi na pytanie o przyszłość tradycyjnej formy książki w postaci kodeksu w odniesieniu do innych jej postaci-szczególnie elektronicznych. Rye. 1. „Book Hive" - instalacja z okazji 400-lecia Bristol Central Library Źródło: My modern met. Book hive [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.mymodernmet. com/profiles/blogs/list/tag/book+hive [Stan z dnia: 15.09.2016] Niezwykle wymownym przykładem book artu jest Book Hive at Bristol Centf Library - instalacja przypominająca plaster miodu, nazywana ulem lub roje'11 („Hive"), która została przygotowana z 400 starannie wyselekcjonowanych książ^ Ta żywa rzeźba została wykonana z okazji rocznicy 400-lecia Biblioteki Public21^'1 240 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa w Bristolu, po pierwsze w celu uczczenia jubileuszu tej niezwykłej placówki, a po drugie po to, aby czytelnicy poprzez obcowanie z tym niezwykłym dziełem sztuki poczuli, że biblioteka zgodnie z piątym prawem Ranganathana70 jest żywym, rozwijającym się organizmem. Instalacja ma także skłaniać odwiedzających do szukania odpowiedzi na pytanie o przyszłość książki, o wartość i ewolucję jej fizycznej formy. Ryc. 2. „Book Hive" - niezwykle wymowny przykład book artu Źródło: Inhabitat. Amazing Book Hive Display Mimics the Organization and Movement of Bee Hives in Bristol. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http:// lnhabitat.com/amazing-book-hive-display-mimics-the-organization-and-movement-of-bee-hives-in-bristol/ [Stan z dnia: 18.09.2016]. Book Hive to dzieło sztuki, instalacja, składająca się z zazębiających się SZeściokątnych komórek, które wewnątrz wypełniają książki w pięknych, kolorowych °ktadkach ' umieszczone w specjalnych uchwytach. Dzięki wykorzystaniu ^nowocześniejszych osiągnięć robotyki (czujniki ruchu), została stworzona w taki sP°sób, że reakcją na przechodzącą obok niej osobę, jest ruch książek, które w ten ^°sób tworzą wrażenie „żyjącego ula". Phil Gibby, dyrektor Area, South West, Arts °uncil England stwierdził: „jest to ciekawe i pomysłowe urządzenie, które łączy s°bie przeszłość, teraźniejszość i przyszłość w sposób, który daje do myślenia i jest - Shiyali Ramamrita Ranganathan - indyjski bibliotekarz i matematyk, twórca klasyfikacji dwukropkowej oraz Pięciu Praw Bibliotekoznawstwa nazwanych od jego nazwiska Prawami Ranganathana: 1. Książki są po to, by z nich korzystać. 2. Daj każdemu czytelnikowi odpowiednią dla niego książkę. 3. Każda książka ma swojego czytelnika. 4. Oszczędzaj czas czytelnika. 5. Biblioteka )est żywym, rozwijającym się organizmem. 241 Anna Kubacka, Beata Taraszkiewicz - „Życie po życiu", czyli book art zabawny" [18]. Dodać należy, że to niezwykłe dzieło zostało stworzone przez kolektyw artystyczny Rusty Squid, składający się z artystów, projektantów i inżynierów a sam projekt otrzymał 90.000 £ nagrody Arts Council England. Podsumowując pomysł stworzenia instalacji w formie roju (ula) Dawid Mc Goran, dyrektor firmy Rusty Squid stwierdził „żadna osoba nie przeczytała nigdy wszystkich książek w bibliotece, tak samo jak pszczoły w roju (ulu) nigdy nie pojmą istoty roju (ula) w całości" [3]. Phil Gibby dodał także niezwykle wymowne słowa: „wierzymy, że wszyscy, a zwłaszcza dzieci i młodzież, powinni mieć możliwość poznania bogactwa sztuki, muzeów i bibliotek, a także poprzez wspieranie doskonałych projektów, takich jak Book Hive, możemy stworzyć coś niezwykłego" [15]. Wbrew pozorom dzieła tworzone z książek nie są jednorodne, schematyczne, gdyż przyjmują bardzo różnorodne postaci. Z książek powstają również dzieła sztuki użytkowej: stoły, krzesła, lampy, zegary, łóżka, choinki a nawet sukienki, korale, torebki i bukiety... Wymownym przykładem takiej właśnie sztuki użytkowej stworzonej z niepotrzebnych ksiąg jest bufet w holu Biblioteki Uniwersytet11 Gdańskiego, który wspaniale komponuje się z jej wnętrzem. Analizując inne dzieła sztuki użytkowej, w których wykorzystano jako tworzywo niepotrzebne książk1 trudno wymienić wszystkie przedmioty i projekty artystyczne tego typu. W ty111 przypadku pomysłowość artystów zadziwia, gdyż do rzadkości wcale nie nalez^ zrobione z książek hantle czy buty. Warto w tym miejscu wymienić najważniejszych artystów, którzy zajmują sl(' tą nietypową dziedziną sztuki jaką jest book art. Jednym z najbardziej znanych twórców zajmujących się tą dziedziną jest Rune Guneriussen - norweski artysta' który tworzy rzeźby i instalacje z różnych obiektów (książki oraz lampy, krzesła* telefony, globusy) w niezwykle pięknych, norweskich krajobrazach a następnie )e fotografuje. Artysta urodził się w 1977 roku w Norwegii, gdzie mieszka i pracuje-Studia ukończył w Surrey Institute of Art & Design w Anglii [24]. W swoich praca1-próbuje znaleźć równowagę między naturą a kulturą wytworzoną przez człowiek'1 Po uwiecznieniu swoich dzieł na fotografii, deinstaluje je. Zaliczany jest do grU^ artystów konceptualnych, wyróżnia się tym, że swoje prace tworzy w wyjątkowy ^ miejscach, głównie na łonie natury. Rune Guneriussen jest artystą, który w sW0lc ^ pracach łączy instalację z fotografią. Jednak to nie fotografia jest istotą jego ^zl€ lecz rzeźba i tworzenie instalacji. W jego biografii zapisano: „długi czas tworze1 ogromnych instalacji przez jednego człowieka jest procesem wyzwać artystycznego genomu. Ten proces angażuje obiekt, opowieść, przestrzeń i istotny jest czas, w którym praca powstaje. To podejście jest równowagą p naturą i kulturą człowieka a także wszystkimi warstwami naszego istnienia. jest tworzone wyłącznie w konkretnym miejscu a fotografia reprezentuje rzeczy^1 jego formę" [23], 242 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Ryc. 3. Jedno z dzieł Briana Dettmera w kategorii book art Źródło: Brian Dettmer. Wikipedia. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: https://en.wikipedia.org/wiki/Brian_Dettmer [Stan z dnia: 17.09.2016] Innym, wspomnianym już wyżej twórcą boook artu jest Brian Dettmer, amerykański artysta współczesny urodzony w 1974 roku. Jego najbardziej znane Prace to piękne, przestrzenne, wielowymiarowe obiekty stworzone ze starych, ^aktualnych encyklopedii, słowników, podręczników, książek artystycznych, Medycznych, historycznych, technicznych, atlasów czy komiksów. Wykorzystując r°żnego typu noże, narzędzia chirurgiczne i pincety artysta tworzy piękne, Wielopłaszczyznowe rzeźby łącząc papier przy pomocy lakieru. Proces tworzenia dzieła przez twórcę nie jest jednak zaplanowany. Jest to spontaniczna, intuicyjna akcja, która nie jest poprzedzona planami, co z danej książki zostanie wycięte a co ^ niej pozostanie. Prace Dettmara były wystawiane w wielu znaczących galeriach na Ca*ym świecie jak m.in. Muzeum Sztuki i Projektowania w Nowym Jorku, Centrum futury w Chicago czy Virginia Museum of Contemporary Art, Smithsonian Waszyngtonie [4], O swojej niezwykłej pasji artysta mówi: „nie wydaje mi się, książka kiedyś naprawdę umrze. Ludzie myślą, że mamy technologię cyfrową, książki odejdą w zapomnienie, że wszystko się zmienia, idzie do przodu. Myślę, ,'e książka też będzie ewoluować. Mówiono, że malarstwo umrze, gdy fotografia §rafika stały się ogólnodostępne, ale one po prostu uwolniły malarstwo od kwestii ^mentalnych i przyziemnych. Wtedy zrodził się modernizm. Myślę, że teraz to artlo dzieje się z książkami. Większość naszych informacji, naszych prywatnych 243 Anna Kubacka, Beata Taraszkiewicz - „Życie po życiu", czyli book art i kulturowych zapisów jest cyfrowa. To pozwala książkom stać się czymś zupełnie nowym. To bardzo ekscytujące dla artysty takiego jak ja zobaczyć co stanie się z książkami w przyszłości" [28]. Hiszpańską twórczynią, znaną przede wszystkim ze swoich dzieł przypominających „wodospady wylewających się książek" jest Alicia Martin. Ta urodzona w 1964 roku, mieszkająca i tworząca w Madrycie artystka specjalizuje się w różnych dziedzinach sztuki, takich jak rzeźba, fotografia, wideo, rysunek czy właśnie instalacje wykonane z książek. Martin zaczęła je tworzyć na początku lat 90-tych. Dla jej twórczości charakterystyczne są właśnie instalacje, które tworzą wrażenie gigantycznych, wypływających z okien, ścian lub podłóg strumieni książek. Jej bardzo znanym dziełem jest również gigantyczny „pączek" wykonany z książek. Dzieła artystki były prezentowane we Francji, Włoszech, Holandii. Austrii, Meksyku, Kolumbii, Rosji i Hiszpanii [7]. Punktem zwrotnym w jej karierze było dzieło prezentowane w Palacio de Linares w 2003 roku, które ukierunkował0 jej twórczość w stronę instalacji „strumieni wylewających się" książek" [22]-Ciekawostką jest fakt, że artystka wykorzystuje do swoich prac tylko takie książki, które „wypadły z obiegu". Alicia Martin jest absolwentką ASP na Uniwersytecie Complutense w Madrycie. Ryc. 4. "Gravity mixer" rzeźba Mateja Krena wystawiona z okazji EXPO 2000 w Hannowerze Źródło: Matej Kren - biography. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu:http://www.matejkren.cz/en/matej-kren/biography.php [Stan z dnia: 17.09.2016] 244 ___Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa_ Matej Kren to jak sam się określa - „czechosłowacki" artysta, urodzony w 1958 roku w Trenczynie, (obecnie Słowacja) w okresie istnienia Czechosłowacji. Studiował na Akademiach Sztuk Pięknych w Bratysławie i w Pradze [16]. Obecnie artysta pracuje i tworzy w Pradze. Jest artystą wszechstronnym, ale jego najbardziej znane prace to instalacje z książek, w których twórca zaciera granice między fikcją i rzeczywistością. Wśród nich największą popularnością cieszy się rzeźba „Idiom" stworzona w 1998 roku, wykonana z książek i luster, która daje efekt nieskończoności. Rzeźba ta jest umieszczona w Bibliotece Publicznej w Pradze. Sam artysta o swej twórczości mówi w następujący sposób: książka nie zawsze była dominującym materiałem moich prac i w przyszłości także nie musi dominować. Ta kwestia jest otwarta. Jednak w ostatnich latach stała się głównym przedmiotem moich prac. Książka jest doskonała w swojej formalnej prostocie i może w tym samym czasie nieść polifonię znaczeń, treści, wiadomości... W konsekwencji wciąż zmienia się i konkretyzuje w naszych oczach. Czytanie jest również odbierane jako wizualny akt sztuki, jest wzniosłym procesem twórczym i każdy musi go podjąć dla siebie i w sobie [17]. Su Blackwell to brytyjska artystka urodzona w 1975 roku w Sheffield. Mieszka i tworzy w Londynie. Swoją przygodę ze sztuką book art artystka rozpoczęła po wizycie w Azji Południowo-Wschodniej w 2001 roku, gdzie zapoznała się z origami oraz innymi technikami wykonywania ozdób z papieru [10]. Jej najbardziej znane dzieła to trójwymiarowe rzeźby wykonane z książek, najczęściej dotyczące baśni 1 folkloru oraz seria „Wild Flowers of Britain" prezentująca florę brytyjską z „Sertum Orchidaceum" na czele (dzieło wykonane przez artystkę w okresie 3 miesięcy na kopii książki z 1840 roku). Su Blackwell jest też ilustratorką książki „The Fairytale Princess" Wydanej wspólnie z Wendy Jones. Jest to książka zawierająca siedem pięknych bajek, do których ilustracje stanowią fotografie trójwymiarowych rzeźb wykonanych z książek (lub ich kartek). Artystka o swojej twórczości wypowiada się w następujący sposób: zaczęłam się czuć winna rozcinaniu książek ale mam poczucie, że tworzę z nich coś Magicznego [2]. I dokładnie tak jest, jeśli przyjrzymy się dziełom wychodzącym spod Jej rąk możemy z czystym sumieniem stwierdzić, że są to rzeczy magiczne, cudowne, charyzmatyczne, które przywodzą na myśl magiczny, bajkowy świat dzieciństwa. Su blackwell jest również twórczynią kampanii reklamowych dla takich firm jak Volvo 1 British Airways oraz laureatką licznych nagród przyznanych właśnie za artystyczne kampanie reklamowe. 245 A_ Anna Kubacka, Beata Taraszkiewicz - „Życie po życiu", czyli book art Rye. 5. Twórczość Su Blackwell Źródło: NOWAK luisa. My life as an au pair in United Kingdom. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: https://luisacarlie. wordpress.com/author/oalde-2/ [Stan z dnia: 17.09.2016] t Kolejnym, znanym i cenionym twórcą book artu jest Nick Georgiou amerykański artysta urodzony w 1980 roku w Nowym Jorku. Po ukończeniu studiów na New York University Tisch School of the Arts pracował jako scenograf i dyrektoi artystyczny w kinie niezależnym [21]. Jego dzieła to najczęściej ręcznie szyte rzeźby wykonane głównie z wyrzuconych książek, gazet i czasopism. W swojej twórczość Georgiou inspiruje się postępującym według niego faktem śmierci słowa pisaneg0-Jak sam mówi: moja sztuka jest inspirowana przez śmierć słowa drukowaneg0. Książki i gazety stają się artefaktami w XXI wieku. Jako społeczeństwo odsuwa#1) się od słowa drukowanego, podążamy w kierunku środowiska cyfrowego. M°r rzeźby są produktami tego środowiska - zarówno dosłownie, jak i w przenośni. często, jak mogę, korzystam z lokalnych gazet, aby dodać autentyczności rzeźbo111' zaś forma rzeźby jest odbiciem mojego osobistego stosunku do tego konkretni0 miasta. Moja twórczość odzwierciedla wielowymiarowość w cyklu życia: zanika*1^ słowa drukowanego w nowoczesnym społeczeństwie i jego odrodzenie ja^° sztuki [21]. Artysta stwierdza też: „czuję, że pracuję z żywym organizmem, rzeczy zmieniają się w czasie. Starsze wydania prasy wypadają z obiegu i wtedy .'' zaczynam z nimi pracować. Nie ma lepszej motywacji dla artysty jak być w Pe^ zaangażowanym w proces zmiany, Epoka cyfrowa zupełnie zrewolucjonizo^a _ koncepcję czasu i przestrzeni, całkowicie zmienił się sposób odbierania si^1 246 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa i otaczającego nas świata. Mamy wrażenie, że przeszłość, teraźniejszość i przyszłość dzieje się naraz" [20]. Prace Nicka Georgiu były prezentowane w licznych galeriach m.in. w Londynie i w Nowym Jorku [21]. Na uwagę zasługuje też twórczość Georgii Russell - szkockiej artystki urodzonej w Elgin w 1974 roku. Jest ona absolwentką Uniwersytetu Aberdeen oraz Royal College of Art, który ukończyła z wyróżnieniem. Artystka tworzy kolaże ze starych map, nut oraz korzysta z technik multimedialnych [8]. O swojej twórczości mówi: „wycinanie jest rodzajem wolności wypowiedzi. Dla mnie jest to rysunek, ale rysuję za pomocą skalpela" [9]. I to właśnie cięcie książek skalpelem jest charakterystyczną dla Russell techniką. Jednak zanim artystka chwyci w rękę skalpel czyta każdą z książek, z której ma powstać piękne, trójwymiarowe dzieło by wydobyć z niej to co najcenniejsze: „w ten sposób treść zawarta w dawno zapomnianych tomach ożywa na nowo, może uwolnić się i niemal uciec z okładek, w których tkwiła zamknięta przez lata" [22], Wystawy jej prac znalazły się między innymi w galeriach: Karsten Greve w Paryżu (2011), Contemporary Art by Angela Li w Hongkongu (2010), France's Dukan and Hourdequin w Marsylii (2010). Obecnie Georgia Russell mieszka i pracuje w Paryżu. Ryc. 6. Stworzone przy pomocy skalpela jedno z dzieł Georgii Russell Źródło: Alice. Transforming Books by Georgia Russell. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: h t tp://www.gagdai ly.com/charmi ng/ 133-transformi ng-books-by-georgia-russell.html[Stan z dnia: 15.09.2016] 247 Anna Kubacka, Beata Taraszkiewicz - „Życie po życiu", czyli book art Artystką, która zaciera granice między gatunkami sztuki jest Jacqueline Rush Lee, urodzona w Irlandii Północnej a mieszkająca i pracująca na Hawajach rzeźbiarka, która od prawie dwudziestu lat tworzy obiekty trudne do sklasyfikowania. Jej dzieła przybierają piękne, niespotykane, zachwycające kształtem i kolorem trójwymiarowe formy. Tworzywem dla dzieł artystki są głównie książki oraz papier. Twórczyni używa bardzo różnorodnych, często eksperymentalnych technik dla swoich dzieł, np. często wypala „przetworzone" książki w piecu garncarskim w wysokich temperaturach. Jej prace uzmysławiają nam, że książki to w pewnym sensie produkty naturalne, stworzone z pulpy drzewnej i skóry. O jej twórczości Elizabeth Wadell mówi: „próbuje »zaciemnić istotę materiału«, ukrywając fakt, że są to książki, zmienia ona nasze oczekiwania dotyczące tego, co książką jest, zmuszając nas do spojrzenia na nowo na woluminy, które nas otaczają" [30]. Za swoje prace Jacqueline Rush Lee otrzymała wiele nagród i wyróżnień. Interesująca jest również twórczość Ekateriny Panikanovej, urodzonej w Sankt Petersburgu w 1975 roku rosyjskiej artystki, która jako tła dla swoich prac używa starych książek. Jej dzieła to połączenie malarstwa, instalacji i kolażu. Stare książki dla artystki stanowią tworzywo, które wykorzystuje przy malowaniu swoich wspaniałych dzieł. Pisze o tym w następujący sposób: „lubię pracować na starych książkach: lubię podkreślenia, notatki i bazgroły, gdyż pozwalają mi dostrzec osobowości ich byłych właścicieli. W Rosji jest różnica między ikoną, do której ktos się modlił i taką do której nie; książka, która została odczytana nabywa taką sam$ energię jak ikona, która była czczona [6]. Ekaterina Panikanova obecnie mieszka i pracuje w Rzymie oraz Sankt Petersburgu. Jej liczne wystawy miały miejsce w Niemczech, Włoszech, Nowym Jorku. Jest laureatką stypendium prezydenta Jelcyna. Nie można także nie wspomnieć o wszechstronnym artyście, jakim jest Guy Laramee. Ten urodzony w 1957 roku twórca pochodzący z Kanady, który pracował również jako scenarzysta, reżyser, malarz, pisarz, kompozytor a nawet antropolog' obecnie jest najbardziej znany z tego, że przekształca stare tomy słownikom i encyklopedii w niewyobrażalnie przepiękne, przestrzenne krajobrazy. Ponieważ d° tworzenia swoich dzieł używa szlifierek, cęgów, dłut oraz tym podobnych urządzę1"1 i narzędzi, odnosimy wrażenie, że artysta niszczy książki, zanim nie zobaczymy ja^ wyłania się z nich nową jakość - cudowne, trójwymiarowe krajobrazy. „Rzeźbione przez artystę książki są metaforą degradacji ludzkiej kultury. Jak sam mów1-„wycinam pejzaże z książek. Góry nieużywanej wiedzy zamieniam w to czy111 naprawdę są: w góry. Stosy przestarzałych encyklopediach powracają do tego, co me musi nic mówić, to, co po prostu jest" [12]. Jego prace były prezentowane w teatrach' muzeach i galeriach całego świata m.in. w USA, Belgii, Francji, Niemczech' Szwajcarii, Japonii i Ameryce Łacińskiej [11]. 248 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Ryc.7. Jeden z „książkowych" krajobrazów Guy'a Laramee Źródło: Leon Watson. Don't judge a book by its cover: Well-read artist creates incredible landscapes out of historic tomes. Mail Online. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.dailymail.co.uk/news/article-2088970/Dont-judge-book -cover-Well-read-artist-creates-incredible-landscapes-historic-tomes.html [Stan z 17.09.2016]. Thomas Wightman to brytyjski artysta mieszkający i tworzący w Londynie. Ukończył Edinburgh Napier University. Wśród jego prac znajdują się rzeźby, typografia oraz trójwymiarowe prace tworzone z książek. Jedną z najważniejszych 1 najbardziej znanych prac artysty jest tryptyk, który artysta poświęcił osobom z zaburzeniami obsesyjno-kompulsywnymi. Jedna z prac przedstawia wykolejony P°ciąg, który ma jak mówi artysta symbolizować „wykolejenie toku myślenia" [29], druga z nich to statek wciągany przez wir oceanu, co ma ucieleśniać zatapianie w spirali obsesji a trzecia prezentuje ćmy, które stworzyły gniazdo w książce i ją zjadają, co ma uosabiać pochłanianie przez chorobę osoby z zaburzeniami obsesyjno-kompulsywnymi o ile nie rozpocznie ona leczenia [14]. O jednej ze swoich prac artysta tak napisał: „ataki paniki są mocno związane z zaburzeniami obsesyjno-k°mpulsywnymi i chciałem przekazać to poprzez metaforę statku tonącego w wirze obsesji. Ponadto do objawów ataku paniki należy utrata oddechu, odbierana ^ taki sam sposób jak u tonącego w wodzie. Chciałem jednak dodać kotwicę 1 typograficzne liny, pokazujące, że problemy mogą zostać rozwiązane, a statek może 249 _Anna Kubacka, Beata Taraszkiewicz - „Życie po życiu", czyli book art____ zostać uratowany w taki sam sposób jak ci, którzy cierpią na zaburzenia obsesyjno-kompulsywne, gdy otrzymują właściwe leczenie" [26]. Niezwykle intrygujące są również dzieła tworzone przez Nieznaną, tajemniczą artystkę z Edynburga. Anonimowa artystka została określona tym mianem ponieważ do dnia dzisiejszego nikt nie zna jej tożsamości. Tworzy ona piękne, delikatne rzeźby z papieru oraz starych książek i pozostawia je w różnych miejscach Edynburga oraz innych miastach Szkocji. Często też swoje dzieła wysyła do bibliotek. Dzieje się tak już od ponad pięciu lat. Pierwsze dzieło - drzewko wyrastające z książki znaleziono w marcu 2011 roku na stole Szkockiej Biblioteki Poezji wraz z karteczką zawierająca słowa: „wiemy, że biblioteka to coś więcej niż tylko budynek pełen książek. Książka zaś jest czymś więcej niż stronami pełnymi słów. To dla Was, w celu wsparcia bibliotek, książek, słów, idei... gest (może poetycki ?)" [27]. Pomimo wielu prób rozszyfrowania jej tożsamości nazwisko artystki nadal pozostaje tajemnicą-Anonimowość i tajemniczość artystki stanowią dodatkowy element składający się na ogromną popularność jej twórczości. Pomysł aby wykorzystać książki jako tworzywo do kreowania dzieł sztuki nie jest nowy, jednak liczba dzieł i twórców, które możemy zaliczyć do book artu z roku na rok rośnie. Nie bez znaczenia jest tu fakt dominacji cyfrowej formy publikacji* która skłania do refleksji nad przyszłością tradycyjnej książki, nad jej formą i rolą w przyszłości. Jak pisze Brian Dettmer: „Nie chodzi o nostalgię. Chodzi o bogactwo historii i piękno w swej formie, choć często wykraczamy poza ten zakres. Książka może byś odkrywana w naszym umyśle na nieskończenie wiele sposobów i przy pomocy różnych narzędzi. Jesteśmy w ekscytującym i przełomowym momencie jeśli chodzi o sposoby dokumentowania i pozyskiwania informacji. Forma książki* symbolu, idei, informacji i literatury, może być najbardziej istotnym i najbogatszy#1 materiałem z którym możemy pracować. Musimy wykorzystać ten moment i szanować historię książki, w kontekście przyszłości technologii cyfrowej. Książka jest technologią. Książka jest maszyną. Książka jest pokarmem. Książka jest ciałem-Jest niezmierzoną głębią, w której powinniśmy się zanurzyć" [5, s. 7]. Bibliografia: [1]. ALICE. Transforming Books by Georgia Russell. [Dokument elektroniczny]- Tryb dostępu: http://www.gagdaily.com/charming/133-transforming-books- by-georgia-russell.html [Stan z dnia: 15.09.2016]. [2]. Amazing artworks created from old books "The Telegraph". [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.telegraph.co.uk/culture/art/art' news/5931210/Amazing-artworks-created-from-old-books.html [Stan z dma-16.09.2016]. 250 _ _Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa_ [3]. Book Hive at Bristol Central Library. You Tube [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: https://www.youtube.com/watch?v=IRmYSnlWdN8&feature=youtu.be [Stan z dnia: 19.09.2016]. [4], Brian Dettmer. Wikipedia. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: https://en.wikipedia.org/wiki/Brian_Dettmer [Stan z dnia: 17.09.2016]. [5]. DETTMER Brian. Art made from books. [San Francisco 2013]. [6], Ekaterina Panikanova. Her Book Art Speaks Volumes [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.artsobserver.com/2014/03/18/ ekaterina-panikanova-her-book-art-speaks-volumes/ [Stan z dnia: 18.09.2016]. [7], Galeria Gallica. Alicia Martin [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.galica.it/projects/alicia-martin/ [Stan z dnia: 16.09.2016]. [8]. Georgia Russell. Artnet [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.artnet.com/artists/georgia-russell/biography [Stan z dnia: 17.09.2016], [9]. Georgia Russell. Galerie Karsten Greve. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.galerie-karsten-greve.com/en/exhibition/georgia-russell/ en [Stan z dnia: 14.09.2016]. [10], GREENAWAY Naomi. Fabulous flower arrangements (that don't need a drop of water): Artist creates intricate floral sculptures made entirely from pages of vintage books. „Daily Mail. Mail Online". [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.dailymail.co.uk/femail/article-2674810/Artist-Su-Blackwell-creates-stunning-flower-arrangements-entirely-pages-vintage-books.html#ixzz4R0PEE0FL [Stan z dnia: 15.09.2016]. tli]. Guy Laramee. Biography. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.guylaramee.com/index.php/info/bio/ [Stan z dnia: 15.09.2016], [12], Guy Laramee. Foster/White Gallery [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.fosterwhite.com/dynamic/artist.asp?ArtistID=92838 [Stan z dnia: 17.09.2016]. [13], GWIOŹDZIK Jolanta, Sztuka książki w relacjach słowa, obrazu i formy. „Studia Artystyczne" 2014, Nr 2, s. 42-45. [14], HOSMER Katie. 3D Book Sculptures Symbolize Struglles with OCD. My modern met. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://mymodernmet. com/thomas-wightman-book-sculpture [Stan z dnia: 13.09.2016]. [15], Inhabitat. Amazing Book Hive Display Mimics the Organization and Movement of Bee Hives in Bristol. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://inhabitat.com/amazing-book-hive-display-mimics-the-organization-and-movement-of-bee-hives-in-bristol/ [Stan z dnia: 18.09.2016]. [16], Matej Kren - bography. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.matejkren.cz/en/matej-kren/biography.php [Stan z dnia: 17.09.2016]. 251 _Anna Kubacka, Beata Taraszkiewicz - „Życie po życiu", czyli book art____ [17]. Matej Kren. Wanderings into the bowels of reality or Book universe of Matej Kren [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.matejkren.cz/ cs/passage/inflight-magazine-january-february-march-05.php [Stan z dnia: 10.09.2016]. [18]. My modern met. Book hive [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http:// www.mymodernmet.com/profiles/blogs/list/tag/book+hive [Stan z dnia: 15.09.2016]. [19]. Nick Georgiou. Artist's statement. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.operagallery.com/media/224.pdf [Stan z dnia: 15.09.2016]. [20]. Nick Georgiou. EG. Etherton Gallery. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.ethertongallery.com/html/artist_detail.php?recordID=42 [Stan z dnia: 17.09.2016]. [21]. Nick Georgiou. Opera Gallery. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.operagallery.com/media/224.pdf [Stan z dnia: 13.09.2016], [22]. Pocięte skalpelem książki Georgii Russell. Booklips. [Dokument elektroniczny] • Tryb dostępu: http://booklips.pl/galeria/pociete-skalpelem-ksiazki-georgii" russell/ [Stan z dnia: 20.09.2016]. [23]. Public Installation Art. Alicia Martin - biography [Dokument elektroniczny]-Tryb dostępu: http://publicinstallationart.altervista.org/alicia-martin- biography/ [Stan z dnia: 14.09.2016], [24]. Rune Guneriussen. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: https://www.youtube.com/watch?v=gHL_S3k4nDc [Stan z dnia: 11.09.2016]- [25]. Rune Guneriussen. Artist Bio. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: www.runeguneriussen.no/biography [Stan z dnia: 19.09.2016]. [26]. Rzeźba z książki obrazuje problematykę zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych-[Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://booklips.pl/newsy/rzezba-z-ksiazki-obrazuje-problematyke-zaburzen-obsesyjno-kompulsyjnych/ [Stan z dnia: 13.09.2016]. [27]. Tajemnicze edynburskie rzeźby z książek ruszają w trasę. Booklips [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://booklips.pl/newsy/tajemnicze-edynburskie-rzezby-z-ksiazek-ruszaja-w-trase/ [Stan z dnia: 17.09.2016]. [28]. TED. Ideas worth spreading. Brian Dettmer. Old books reborn as art-[Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: www.ted.com/talks/brian_dettmer,-old_books_reborn_as_intricate_art#t-100220 [Stan z dnia: 12.09.2016]. [29]. Thomas Wightman. Cat in water. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu- http://www.catinwater.com/2014/06/18/beautiful-train-sculpture-made' books-thomas-wightman/ [Stan z dnia: 15.09.2016], [30], WADELL Elizabeth. The Book Art of Robert The, Cara Barer, and Jacqueline Rush Lee. The Quarterly Conversation. [Dokument elektroniczny]- 252 Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa Tryb dostępu: http://quarterlyconversation.com/the-book-art-of-robert-the-cara-barer-and-jacqueline-rush-lee [Stan z dnia: 17.09.2016]. [31]. WATSON Leon. Don't judge a book by its cover: Well-read artist creates incredible landscapes out of historic tomes. Mail Online. [Dokument elektroniczny]. Tryb dostępu: http://www.dailymail.co.uk/news/ article-2088970/Dont-judge-book-cover-Well-read-artist-creates-incredible-landscapes-historic-tomes.html [Stan z dnia:17.09.2016]. 253 D W kształtowaniu środowisk informacyjnych (np. społeczeństwa informacyjnego) wiodąca rola przypada człowiekowi z jego kulturą informacyjną, na którą składają się: świadomość informacyjna, zachowania informacyjne (także takie, jak stosowanie diety informacyjnej), umiejętności i kompetencje (np. sprawnego i etycznego korzystania z technologii, znajomości prawa autorskiego), postawy wobec informacji, sposoby jej percepcji, wytwory wynikające z uczestnictwa w procesach informacyjnych. „Kulturalna" i dojrzała postawa człowieka względem infosfery nie jest pozbawiona emocji. Wiedza na temat znaczenia czynników afektywnych - jako mechanizmów aktywizujących pożądane zachowania informacyjne - jest coraz bardziej potrzebna. Niemałe zadania w zakresie szeroko nakreślonej kultury informacyjnej przypadają różnym instytucjom, w tym bibliotekom, archiwom, oraz artystom kształtującym nasza informacyjną wrażliwość, zachowania i emocje. Wszystko to jest przedmiotem książki „Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa", którą czytelnikom z przyjemnością rekomenduję. Fragment recenzji dr hab prof UKSW Katarzyny Marii Materskiej MBP Słupsk Centrala. 223734 ISBN 978-83-88783-22-7 223734