,«HM CENA 5,00 zł (w tym 5% VAT) Nr 10 (535) październik 2019 MIESIĘCZNIK SPOŁECZNO-KULTURALNY ROK ZAŁOŻENIA 1963 ROK JANA TREPCZYKA U ww.miesiecznikpomerania.pl 977023890490610 Zaprenume w Zrzeszeni DYLEMATY EDUKACYJNE Nakład niektórych tytułów jest ograniczony Z KASZUBAMI I POMORZEM NA PIERWSZYM PLANIE Kazimierz Ickiewicz KS. JAN PERSZÖN Intimné Monologi môriolodżi intymne Słôwk FórmeMa J8m: - (e?ary Obr jchlProwdgyAski RUCH KASZUB SKO-PGMORSKł KA5ZËBSKÔ-PÖMÔRSKÓ RËSZNOTA . •' <■' Absolwentka kaszëbsczi etnofilologie Paulëna Waserskô öbczas uczbë w szköle. SWIATO KASZEBSCZEGO Hana Makurôt-Snuzëk i Kristina Léwna dobëłë przédné nôdgrodë w 20. edicje konkursu m. Drzéżdżona. W trzech kategoriach szło na miónczi dzewiac utwórców. Oglowöpôlsczi Lëteracczi Konkurs m. Jana Drzéż-dżona wrócył w 2013 r. (po czile latach przerwë) do kaladôrza nôwôżniészich kaszëbsczich wëdarzeniów m.jin. dzaka swiatëjący wnenczas swöje 50-lecé „Pomeranie". Öd te czasu jegö organizację zajimô sa rokroczno Muzeum Kaszëbskö-Pömörsczi Pismieniznë i Muzyczi we Wejrowie, ale jesmë rôd, że më môglë miec w historie tegô konkursu wôżny môl. Latos ödbëła sa ju 20. edicjô tegö swiata naji lëteraturë, i jak wiedno chcemë zabédowac najim Czetiń-cóm dzélëczi nôlepszich dokazów. Tim raza na napisanie tekstów na Drzéżdżonowé miónczi dało sa dzewiac uczastników. Bë sa chcało wicy... Na przëmiar „dwadzesce tekstów na XX-lecé konkursu". Ko corôz wicy mómë piszącëch pö kaszëbsku, widzymë, jak wiele tekstów przëchödzy chöcle do redakcje najégö lëte-racczégö dodôwku „Stegna". A nôdgrodë öd lat są bël-né. Dobiwca pierszégö placu w kategorii prozë dostôwô 2500 zł, a w poezje - 1600 zł. Nie gôdającë ju ó uwóża-nim w ókrażim kaszëbsczich lëteratów, jaczé dôwô dobëcé w tëch miónkach. Nie chcemë równak za wiele narzekać. Wôrt przéd-no póchwalëc autorów, co sa zdecydowelë napisać tekstë na konkurs. Tak pö prôwdze wszëtczich më bë möglë wëprzédnic za bëlną kaszëbizna - snôżą słowizna, czekawé frazeólogówé parłacze, a w wikszoscë téż baro dobri pisënk. Je to równak lëteracczé wëdarzenié i prawie ta „lëterackósc" je tu musz otaksować w pierszi rédze. Zdrzącë ód ti stronę, zdôwô sa, że nólepi latos bëło w przëtrôfku poezji. Öso- blëwie dobëtnô wiérzta baro sa widzała óbsadzëcelóm i bëlë zgodny, że je to nôlepszi tekst póeticczi, jaczi béł napisóny na 20. edicja konkursu. Prozatorsczé tekstë usadzëlë znóny na Kaszëbach pisarze, jich doswiôdczenié, przërëchtowanié do pisaniô, udba na tekst bëło pó prôwdze widzec. Tej-sej równak zdôwało sa, że autorom nie sygło czasu, żebë „dopieszczëc" niejedne dzélëczi, czasa wëzdrzało na to, że öpöwiôdanié je parta wikszi całoscë i dlóte niejedne mótiwë nie są w nim skuń-czoné i zamkłé. Öglowô równak są to tekstë, jaczé na gwës zbôgacywają kaszëbską lëteratura (chöcle ö czekawó ópi-sóné spólëznowé i psychologiczne témë, jaczich je tu wiele). Pierszi rôz óstałë téż ötaksowóné przez jurorów dokazë na bina - łoni téż bëła takô kategorio, ale nicht sa nie dôł na napisanie dramatu. Tim raza mómë dwa tekstë. Jeden, Szkoła na rabë, to tak pó prôwdze dramatizowóny scenar-nik uczbë dló dzecy, a Nie żëc, nie umierać je czerowóny dlô starszich ódbiérców. Ösoblëwie ten drëdżi dokóz pöka-zywó bëlną znajomnota kaszëbiznë przez autora, dosc dobrze je téż przemëslónô formalno budowa ti trzëaktówczi. Wióldżima dzélama je to równak barżi zapisóny w dialogach manifest abó prezentacjo pózdrzatków jak lëteracczi usódzk. Na gwës równak wôrt óbëdwa te tekstë przeczëtac i zdrzec na pósobné usódzczi jich autorów. Tradicyjno, w „Pomeranii" móżeta przeczëtac wëjimczi nôlepszich dokazów, a wszëtczé tekstë óstóną ópublikówóné w antologii, jaką Muzeum Kaszëbskô-Pómórsczi Pismie-niznë i Muzyczi we Wejrowie wëdô w przińdnym roku. 6 POMERANIA PAŹDZIERNIK 2019 LETERATURA DOBIWCOWIE XX ÖGLOWÖPÖLSCZÉGÖ KONKURSU M. JANA DRZÉŻDŻONA poezjo 1. Hana Makurôt-Snuzëk (Ô zmartwichwstanim roz-majitëch gatënków umarłëch), 3. ex aequo Mirela Fiedorowicz (Niewidzawny) i Adela Kuik-Kalinowskó (To miało bëc światełko do nieba...), wëprz. Stanisłôw Frimark (Déj mie cel!) proza 1. Kristina Léwna (Pajczi), 2. Stanisłôw Janka (Smucëna), wëprz. Elżbieta Bugajnó (Do drëchów na wzéniku) dokazënabinA 3. Adóm Hébel (Nie żëc, nie umiérac); wëprz. Jolanta Puchalskô (Szkoła na rabë) U Ö ZMARTWICHWSTANIM ROZMAJITËCH GATËNKÓW UMARŁËCH Wëchódają z krijówków tësące sztëczków umarłëch, zaledwie zbłąkónëch nié leno na bezlëdzach cerpiszczów - nëch cëzëch sedlëszczach do nédżi splakónëch. Niechtërny dopierze co skónelë, jiny ju dôwno wënaguszony z cała zamieszkiwają uszłota. Pöchiloné nad nima niebö zableczi nitej nisej. Sami w sobie buten bëtu i nicoscë jidą w przëödzéwkach z doków, barżi chłodnëchny nigle sniég. Stolëmné dëchë i niemöwlatka. Krótkönodżé i wiôlgööczé ökôzczi. Rozmajité gatënczi umarłëch wëchódają z dzurów kösmösu abô przëkuchniowëch kömôrów. Öseroconé dzecë smrocznicë. Niżódno z nich nie wiedzało, jak długo zamëszliwô żëc. Z ny przëczënë ti, chtërnëch smierc dopadła, wrzeszczą möże ułożony czedës w szafach abö pówstówają z babuszczinëch szufladów strachu. Zdôwô sa, że nie są to lapsowie z pödchlastnicama na głowach, ale uczniowie rozpacze. Leno niechtërny z nich zdelë do klasë aniołów. Jinszi jidą pustinią abö łómią rëmiznë. Na przëmiôr w niemiérny omanie maszerëje szpacérą umarło starzej ącô sa dama z niewidzalną kotką na złómónëch pólcach. Za to w serzchlënie lasów trupë drëchów z wöjnë zbierają chłopsczé möcë i tworzą dobrodzejny zbawienny gang dëchów. Wkół zaczinają latać niewëżëté farwë ptôszich zwłoków. Budzą sa téż pöchöwóné czedës muchë na cerpiszczach owadów, a téż martwe morza i kamë, chtërne miałë swoje dësze. Wcyg na wiéchrzëzna wëchódô coróz to wicy céniów, chóc móżno miec wrażenie, że wikszosc nie wëchôdô. Niechtërnym sa przikrzi pó smiercë, jiny ód czile lat nick nie jedlë z przëczënë permanentnego postu w zaświatach. Równoczasno głodny wdórzą so, co znaczi bëc czims doczasnym abó miasa, nawetka jeżlë ô wszëtczim zabôczëlë. Pö porządnym szarim deszczu przedzérają sa przez widë, wałażą pó krójnach materii - zadzëwöwno długo. Nawetka czile lat óbchódają roczëzna jednégó niebószczëka - w céni widma czasu. Są nibë wëpóczati, chóc niepóceszony, bo przesadą bëło dló nich to, że smiercą zapłacëlë za żëcé. Colemało nadczidną ó prówdach wëższich, chóc z pózdrzatku na swoja struktura są w tim ósamiałi pówóżno. Są midzë nima dzecë sromótë, ale téż ne (na)póczaté, niedowinné a bezmionowé, jaczé sa nie narodzëłë. Niechtërne dëchë mają skażone serca, jiné znowu robią so z drzewów miłotné krutë. Są téż taczé, co stoją długo w martwim punkce i kôrbią ó pödzémnëch témach. Wszëtcë są zrodzony z przëtrôfku i ókrëti gwësnégó ôrtu pustkówim. Z jaczégós cemnoóczégó dzywnoswiata wëchôdają terózka na jaw. Bogu dzaka. Nicht nie je ostateczno martwi. HANA MAKURÔT-SNUZËK RUJAN 2019 / POMERANIA /7 LËTERATURA ■ PAJCZI (WËJIMK) (...) W to, że umar system kómunisticzny, nijak ni mögla uwierzëc, bö to tak samö, jakbë öna umarła, a ona doch żëla. Czëla żëcé köżdégö pörénku, chöc wëzdrza na taką, chtërny öno ju sa do niczego nie przëdô. Smutnô białka. Przédniczka w dojeniu krów. Nôlepszô robotnica w latach sédemdzesątëch i ósemdzesątëch. Wiérnô. Dobrô i öd-dónô. Zaprzaglô i wplotlô w nen ustrój, jak kóń w rozwark, i téż chödzëla w nim prosto, tak, jak nôleżi - realizowa kóżdi malinczi plachc dnia: öd dojeniô krów pö rëchto-wanié wieczerze i „wëchówiwanié" stôrégö Pipczi, chtëren w ji mniemaniu, bél gada nie do ulożenió. Mia dzeń ód pórénku do nocë zaplanowóné, ale nôwôżniésze bëlo do ni to, że wszëscë ja znalë i szónowalë, bó ona, Pipczënô, doch wiedza, jak mó dzeń lecec, co mó bëc, a co nié. Kóżdô gó-dzëna bëla dobrze wëfulowónó. Aż tu oni rzeklë, że kuńc, że sa nie dó, że to, co Pipczënô robiła, to nick nie znaczi, i ona krzëcza, bó to bél ji cali świat i świat ji chłopa, Pipczi. Nóbarżi ji bëlo żól tego, że nie urodzëla żódnëch môlëch Pipków, bó ni mia czasë na wëchówiwanié krósniatów, a terô je ju strëszô. - Móże, czejbë mia ne swoje môlé Pipczënta...? - roz-miszla - tej i terô świat wëzdrzôl bë kąsk jinaczi, lepi. Mia-bë gdze lézc. Z kogo pogadać. Do kogo żëc i sa zajmować jich sprawamë; czë doradzëc abó ...i tu nawetka jakbë sa do se usmia, czasa i téż pókózabë swoje pazurë, bó białka muszi czasa na swój im postawie. Mësl, chtërna na sztócëk ógrzëwa ji dësza, chutkó ulatiwa i zôs Pipczënô wrócą do swój i kuchnie, stołu i zdeptónégó równo eniulejum. Zós krzëcza, bó zrobiło ji sa sebie barëchno żól. Uwóża sa za dobrą białka, taką, za chtërną sa wszëtcë chłopi óbzéralë, a terô zacza so ne loczi rojëc i palëc cygaretë, chtërne nawetka ji szmakalë. Stóri Pipka nóprzód szkalowól, ale późni sa przëzwëczajil do Pipczëny w lokach i nocny kószlë i do tego, że ona lubi poobserwować zgnilé żëcé wsë, umierające tak samo, jak ona, co nie wie, co ze sobą zrobić. - Öni gôdalë, że to minie, że to je blós tak, na jaczis czas, że lëdze sa znacą i nauczą, że nie bdze tak, że oni zapadną i bdą czekalë na cos procëm se - powtórzą w dëchu białka w lokach, pó czim dodówa strapionym glosa - że sa milëlë, bó ona - Pipkówó cali czas żda na nen „program profilak-tyczno-naprawiający", ale sa białka ni móże dożdac. Mó coróz wicy brózdów na gabie i coroz mni klatów na głowie. Pipka, chtëren meslól, że bél jiny niż jego białka, bó doch chódzyl, gôdôl z lëdzamë i cali dzeń sznëkrowôl po gazetach; to to i tamto, milól sa barżi niż ta jego. Taczich chłopów jak ón, ósta we wsë wiele, jakbë bëlë ód jednego wiôldżégó Pajka Ptósznika - żëcodajnégó boga, z tëch samëch jaj ów wëlagli. Kóżdi chłop dreptól w ta samą strona: do swóji chówë, chtërna teró baro sa wëzortowa, bó ju miast tłëstëch swinków trzimalë pó piać kurów i góra sztërë kaczczi. Żercé bëlo drodżé. Za co kupie? Czej kóżdi gbur chcól dëtczi. }u nie bëlo, że za półlitra dostniesz i bulwë, szrót, pasza... Teró trzeba bëlo placëc, a oni doch do taczégó czego nie bëlë znacony. Temu Pipka w swójim chlewie miól jesz kanë z bimbra i jinszi mielë tak samo. Mielë téż kruczi z wina, chtërno nosëlo wënioslą nazwa „brzadowé", bó sztrołs smakowi bél pózbiéróny ze wszët-czich bómów w ókólim. Czasa jima sa udowa namówić bialczi, żebë sa téż dolożëlë do negó misternego wërób-ku wina, chtërno bdze jima dówa wicy redotë niż to jich obżeranie filmów. (...) KRI3TINA LÉWNA & .^1 m B'IHI 8 POMERANIA PAŹDZIERNIK 2019 LËTERATURA ■ SMUCËNA (WËJIMK) W jeden piątk wczas reno brifka przeniósł telegram: „Dzys ö drëdżi w nocë umarł ójc Karlisz Kurr, różańc je ö szósti wieczór, pogrzeb w sobota ö dzesąti na Öksëwim". Lénka ócarła fuchtné öczë: - Pö co ön miôł cerpiec, lepi je, że go Pón Bóg ju ter s wzął do se - rzekła. Karlisz w młodoscë zachörzôł na suchötë. Ön sa z tegö jakös wëlékarził, ale dostôł dëcha-wica, z roku na rok corôz cażi szło mu öddëchac. W östatnëch latach, czej on szedł na wolnym pówietrzim, a nawetka përzinka wiôł wia-ter, to on cygnął w przódk, ale odwrócony slôdë. Ju nie rëbacził, ale jesz jezdzył wózyka pó miesce i zbiérôł żelastwo i pa-piórë, a to sprzedôwôł na skupówiszczim. Nicht gó ni mógł ód tego ódcygnąc. Ledwo czurpół nogama, ale nen swój wózyk wiedno za sobą włócził. - Ale czemu oni tak chutkó chcą starka póchöwac?! - jó sa spitół z niedowierzenim. - Ale Bóles, tak gwësno chcała mëma - odrzekła białka. - Czejbë trup przez niedzela przeleżôł doma, to na gwës bë dało w rodzëznie zaró nową smierc... Marénka më óstawilë köl sąsôdów, a jachelë na różańc do Gdinie. Kol chëczi i bënë leżałë wietewczi ód danczi. W jizbie pôchniało żëwicą. Stark ju leżół w zarku, gwësno béł umëti i ogolony, na se miół czórny ancuch, biółą kószla i równo przërzeszony cemny szlips. Równak głowa miół jesz óbwiązóny pielëchą. - Przed smiercą on tak cażkó dichół, że czej ju skónół, gaba miół wcyg mocno ótemkłą - tłomaczëła Lénce star- ka Rózela. - Tej më muszelë mocą jemu ta gaba zamknąć i zarzeszëc tą bawełnowiną. Jó so pômëslôł: „Miół stark pó urodzenim pielëcha i mó ja pó smiercë. Je to ale dzywne'. Pó sztërku Rózela przëkródzëła swoje lëpë do ucha Lén-czi, ale jó wszëtkö czuł: - Co jó miała z nim za biéda. Przed smiercą on nie chcół leżëc w łóżku, le na sztrózaku na podłodze, i nie chcół bëc przëkrëti pierzną, a dekama. Czej przëjachało pogotowie, tej jó sa muszała przed lékarką tłómaczëc, czemu ón leżi na podłodze, a nić jak człowiek w łóżku. „Në ón tak chcół i co jó miała zrobić?!" - jó ji gódała. Ona odrzekła jaż nieusłëszno: „Umrzéc, bëlë nié w łóżku, co to terô je?!" Starka gódała dali: - Ön wiedno mie gódół: „Jak jó mda umierać, to dój mie do bólëcë. Niech to moje tëpniacé mdze jak nó- dali ód chëczë". Në tej jó gó dała do szpitala, ale ón równak tamo umarł w łóżku, a tego ón baro nie chcół... Czej moja białka to wësłëchała, tej uwieszëła sa swóji mëmie mocno na szëji. Pó sztërku Kurrowó pöprosëła: - Tero mie le puszczkój. Starka bëła cwiardó, nie lëdała ani użôlënku, ani we-spółczëcó. Race Karlisz miół złożone jak do pócerza, tak sëné, że jaż cemné, a midzë nima różańc i ksążeczka do nóbóżeń-stwa. Przë zarku ód stronë głowë pôlëła sa gromica. Zédżer béł zatrzimóny na drëdżi godzenie, a zdrzadło bëło zakrëté szarim płótna, żebë dësza umarłego w nim nie szpéglowa-ła. Jó kol kuńca żakétu starka póstrzégł mółi sztëczk jadra z mółima óczkama. (...) STANISŁÔW JANKA RUJAN 2019 / POMERANIA /9 Tegoroczny, trzydziesty czwarty już z kolei, Kaszubski Spływ Kajakowy Śladami Remusa wiódł rzekami Zbrzycą i Brdą. 1,1111 .......... Obie rzeki należą do przyjaznych dla kajakarzy, co cenią zwłaszcza ci, którzy nad ściganie się przedkładają pływanie rekreacyjne. Niewiele tu przeszkód wymagających przenoszenia kajaków, a jeśli zdarzają się powalone drzewa, to tak przycięte, aby można było przepłynąć wzdłuż brzegu bez wysiadania. Szczególnie na szlaku Brdy widać dbałość o kajakarzy. Pogoda dopisała. Już w czerwcu pojawiły się afrykańskie temperatury, w niektóre dni trudne do zniesienia, ale akurat w te, w które przypadł nasz spływ (6-14 lipca), upał zelżał, a wyczekiwany przez rolników deszcz, kiedy się wreszcie pojawił, nie okazał się dla nas zbyt uciążliwy. W takich przypadkach niewiele więcej trzeba, aby uczestnicy byli zadowoleni. A przecież „Remus", jak w środowisku wodniaków jest skrótowo nazywany nasz spływ, to nie tylko pływanie. Tym, co stanowi o jego wyjątkowości, jest połączenie przygody wodniackiej z bogatym kaszubskim programem kulturalnym na lądzie. Ta formuła, przyjęta od pierwszego spływu w 1986 roku, a zaproponowana przez dr. inż. architekta Janusza Kowalskiego, wciąż znajduje wielu zwolenników. Dość powiedzieć, że „Remus" jest największym spływem na Pomorzu Gdańskim. flaga na maszt W sobotę 6 lipca zjechaliśmy się na to samo pole namiotowe „Nad Brdą", co cztery lata temu. Położone kilometr od centrum letniskowej wsi Swornegacie (gmina Chojnice), jest wyposażone we wszystko, czego oczekuje się od takich miejsc: bliski i łatwy dostęp do wody, duża wiata ze stołami i ławkami na spotkania, toalety z prysznicami (kiedyś wystarczał kawałek łąki i prymitywne latryny, ale wymagania się zwiększyły, i słusznie), duży parking. Ulokowaliśmy się na tym polu aż do środy, zgodnie z przyjętym przed kilku laty założeniem, żeby jak najrzadziej przenosić się z biwaku na biwak (unikając w ten sposób zwijania rano namiotów, a po południu ich rozstawiania), a na etapy dojeżdżać i z nich wracać wynajętym autobusem. Do otwarcia spływu przystąpiliśmy o godz. 19. Pora była podyktowana tym, że tego dnia w Chojnicach odbywał się XXI Światowy Zjazd Kaszubów. Odkąd termin zjazdu zbiega się z początkiem naszej imprezy, staramy się umożliwić udział w nim uczestnikom naszego spływu. Uroczystość rozpoczęło odczytanie fragmentu arcydzieła literatury kaszubskiej Żëcé iprzigôdë Remusa. Spływowi patronuje bohater tej powieści Aleksandra Majkowskiego, jej urywki są więc czytane codziennie. 10 POMERANIA/PAŹDZIERNIK2019 ,«C\ ł SPŁYW ŚLADAMI REMUSA Przewodnicząca Komitetu Organizacyjnego Barbara Łosińska powitała gości i uczestników spływu, a spośród nich szczególnie gorąco seniorkę Barbarę Wójcicką (1 kwietnia ukończyła 99 lat i nie jest to prima aprilis!) oraz dziatwę (najmłodszy Pax Augustyn liczył niespełna trzy miesiące). Wprost ze zjazdu w Chojnicach przyjechali na motorach członkowie sekcji motocyklowej Klubu Wanożnik, aby następnego dnia przepłynąć z nami jeden etap. Zaraz na początku ceremonii otwarcia szef sekcji, pełniący obowiązki prezesa Wanożni-ka Włodzimierz Dawidowski, podzielił się wspomnieniem o zmarłym w listopadzie ubiegłego roku Bernardzie Hinzu, uczestniku pierwszych spływów Remusowych, współzałożycielu Klubu Turystycznego ZKP Wanożnik i jego wieloletnim prezesie. Pamięć Bena uczciliśmy minutą ciszy. Na maszt, przy słowach hymnu kaszubskiego, powędrowała czarno-żółta flaga kaszubska, a formułę: „XXXIV Kaszubski Spływ Kajakowy Śladami Remusa uważam za otwarty" wypowiedział komandor Wojciech Kuc. Kolejną część sobotniego wieczoru wypełniło spotkanie poświęcone Stanisławowi Pestce. Ten działacz kaszubski, dwukrotny prezes Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, dziennikarz, poeta i prozaik urodził się we wsi Rolbik położonej nad Zbrzy-cą, na trasie naszego spływu. Od nazwy tej rzeki przyjął pseudonim literacki. Stanisław Pestka, który zmarł przed czterema laty, w tym roku obchodziłby 90. urodziny. Z tej okazji jego sylwetkę i dorobek twórczy zaprezentował Sławomir Klas, który przeczytał także kilka wierszy z tomików Jana Zbrzycy Południca (1976) i Wizrë ë duchë (1986). Bezpośrednio po tym spotkaniu Klas poprowadził miniwarsztat językowy. Polegał na tym, że jego uczestnicy otrzymali przygotowane przez Księgarnię Kaszubsko-Pomorską Czec kartki pocztowe z nutami kaszubskimi i na ich odwrocie wypisywali w języku kaszubskim pozdrowienia ze spływu, przy wydatnej pomocy prowadzącego te zajęcia. Na tym nie skończyły się sobotnie atrakcje. Długo w noc rozbrzmiewały piosenki turystyczne w wykonaniu znakomitego duetu Sławskich: Dagmary i Marka „Tucia". niedziela z remusem W niedzielny poranek można było uczestniczyć w polowej mszy św. z liturgią w języku kaszubskim, odprawionej w pięknej nadrzecznej scenerii. Eucharystię sprawował i homilię po kaszubsku wygłosił ks. kanonik Roman Skwiercz, kapelan spływu. Na miejsce startu do Kaszuby zawiózł nas autobus. Czekały tam kajaki przywiezione z Gdańska, a będące własnością Stowarzyszenia Kajakowego Wodniak, współorganizatora spływu. Dolina Zbrzycy poniżej młyna (obecnie jest tu mała elektrownia wodna), skąd wyruszyliśmy, przechodzi w wąwóz o wysokich brzegach. Płynąc potem pośród szerokich łąk, zahaczyliśmy o jezioro Milachowo, aby przez lejkowaty jego koniec wypłynąć znowu na rzekę i minąwszy Widno, dotrzeć do wsi Laska. Tu w stanicy turystycznej pozostawiliśmy kajaki, aby nazajutrz popłynąć z tego miejsca dalej. W trakcie pływania kilka razy padał deszcz, ale więcej było jednak słońca. Po południu na biwaku rozpoczęła się tradycyjna „Niedziela z Remusem". Szczególnie interesujące było spotkanie z leśniczym Tomirem Kubickim z pobliskiej Kokoszki, wspaniałym gawędziarzem, który swego czasu snuł w Radiu Gdańsk opowieści zatytułowane „O czym szumi las", teraz mogliśmy go posłuchać na żywo. Podczas spotkania zaczęło znowu padać, ale przestronna wiata ochroniła zebranych przed deszczem. Ksiądz Roman Skwiercz, mistrz gawędy kaszubskiej, uraczył nas z kolei gadkami ze swojej nowej płyty Wszëtczim nie dogôdzy.... Było potem kaszëbsczé muzykowanie, ale w wersji oszczędnej - posłuchaliśmy kaszubskich piosenek z płyt. Był też poczęstunek przygotowany przez ratownika, a kiedyś kucharza spływowego Jerzego Rosińskiego: chleb ze smalcem i ogórki małosolne. Do tego to, co we własnych koszykach. Podczas zakończenia najmłodsi otrzymali dyplomy z treścią w języku kaszubskim i kubki ufundowane przez Zakłady Porcelany Stołowej Lubiana RUJAN2019 / POMERANIA /11 12 / POMERANIA/PAŹDZIERNIK2019 Rzeka Brda jak jezioro, a na niej Remusowcy spotkanie z,pomeranią" Poniedziałkowy etap prowadził przez jezioro Laska, które od 1977 roku jest rezerwatem przyrody ze względu na występujące tu rzadkie gatunki ptaków. Po pokonaniu ciągu czterech kolejnych jezior wpłynęliśmy na jezioro Witoczno, a z niego na Brdę. Wiosłując pod prąd, dotarliśmy na biwak. Wieczorem pod wiatą odbyło się tradycyjne spotkanie z redakcją „Pomeranii", która najpierw przez dziesięć lat była głównym organizatorem spływu, przez kolejnych piętnaście - współorganizatorem, a obecnie sprasowuje patronat medialny. Głównym organizatorem jest obecnie Klub Turystyczny ZKP Wanożnik. Spotkanie przebiegało pod hasłem „Przed stu laty na Pomorzu": to w roku 1919 decydowały się bowiem losy tej krainy nadmorskiej. Redaktor naczelny Sławomir Lewandowski omówił opublikowane w „Pomeranii" artykuły o pomorskich drogach do niepodległości. A ukazało się ich od ubiegłego roku sporo. Uczestnicy spotkania, jako zachętę do stałej lektury pisma, otrzymali nowy, lip-cowo-sierpniowy numer. wieczór śląsko-kaszubski Wtorkowy etap był tak pomyślany, żebyśmy nie musieli korzystać z autobusu. Wypłynęliśmy z biwaku i na biwak wróciliśmy kajakami. Trasa prowadziła najpierw Brdą w stronę centrum Swornegaci, a następnie jeziorami Karsińskim i Długim, z którego krańca przedostaliśmy się pod zwodzonym mostem na Jezioro Charzykowskie. Na jego początku, w tawernie przy plaży w Małych Swornegaciach, czekała na nas grochówka. Podczas posiłku zaczął padać rzęsisty deszcz, ale ustał, gdy wyruszyliśmy w drogę powrotną. W tegorocznym spływie po raz pierwszy brali udział Anna i Stanisław Kolorzowie z Jastrzębia Zdroju. Okazało się, że stanowią duet nie tylko małżeński, ale i śpiewający. Wystąpili wieczorem z repertuarem śląskim, a potem zaproponowali wspólne śpiewanie, w czym pomagały przygotowane przez nich śpiewniki i gitara pana Stanisława. dzień lądowy W środę rano zwinęliśmy namioty, spakowaliśmy bagaże i udaliśmy się na drugi i zarazem ostatni biwak - znajdujący się w miejscowości noszącej tę samą nazwę, co przepływająca obok pola namiotowego rzeka Brda. Tegoż dnia, w południe, udaliśmy się autobusem na wycieczkę do Chojnic, nazywanych wrotami Pomorza. Po obiedzie w miejscowej restauracji zwiedziliśmy Muzeum Historyczno-Etnograficzne, po czym redaktor Kazimierz Ostrowski, dziennikarz, znawca historii i zabytków miasta, stały felietonista „Pomeranii", poprowadził nas na rynek. Podczas spaceru zaczął padać deszcz, ale większość osób nie zrezygnowała ze zwiedzania miasta. W drodze powrotnej zatrzymaliśmy się przy pomniku upamiętniającym słynną bitwę pod Kro-jantami, którą 1 września 1939 roku stoczył 18 Pułk Ułanów Pomorskich z piechotą niemiecką. Zbyszek Wójcicki przywiózł tam Kazimierę Szark, strażniczkę pamięci o tej szarży, byłą dyrektorkę szkoły w Nowej Cerkwi, która stworzyła w tej szkole Izbę Pamięci poświęconą bohaterskim ułanom i do tej pory jest jej opiekunką. Mieliśmy z nią się udać na pole bitwy. Zaczął jednak padać tak gwałtowny deszcz, że trzeba było się ograniczyć do wysłuchania opowieści pani Kazimiery wewnątrz autobusu. Dziatwa pod dobrą opieką atrakcje dla najmłodszych W czwartek zajechaliśmy na biwak w Swornega-ciach, gdzie przechowywaliśmy kajaki, aby popłynąć tym razem z biegiem Brdy, uważanej za perłę kaszubskich i borowiackich rzek. Wiedzie przez wiele nanizanych na nią malowniczych jezior, sama meandrując pośród lasów i dzikiej przyrody. Nic dziwnego, że wiele tu obszarów chronionych: Zaborski Park Krajobrazowy, Park Narodowy Bory Tucholskie, Tucholski Park Krajobrazowy. Dopłynęliśmy tego dnia do Czernicy, skąd udaliśmy się autobusem na biwak do Brdy. Tu po południu wicekomandor Barbara Łosińska zorganizowała dla dzieci gry terenowe, a także miniza-wody kajakowe, oczywiście dostosowane do wieku uczestników. A wieczorem... „A wieczorem przy ognisku, to śpiewamy po kaszubsku" - głosi nasza piosenka spływowa. Potwierdziło się to także tego wieczoru, jak również inne słowa: „A najpiękniej Ala śpiewa / konkurentką dla niej Ewa". Ala Werczyńska była przez cały spływ niespożyta, siostra Ewa ją wspomagała, dojeżdżając z Kościerzyny z mężem Norwegiem. No i była, po raz któryś już na spływie, Damroka Kwidzińska, wokalistka mająca w dorobku dwie płyty z muzyką kaszubską w nowoczesnej stylistyce pop owo-folkowo-rockowej, autorka muzyki i tekstów w języku kaszubskim. Też nie oszczędzała głosu. A tego wieczoru poprowadziła wspólne śpiewanie piosenek kaszubskich. Było to możliwe, bo nie tylko Ślązacy, także my mieliśmy przygotowane śpiewniki. aż po horyzont. Ale i widać było wielką pracę, jaką w ciągu tych dwóch lat wykonano: na większości nawiedzonego przez huragan terenu usunięto połamane drzewa, co więcej - zdołano usunąć z ziemi ich korzenie. Płynąc w sobotę z Rytla do Brdy, znaleźliśmy się na obszarze Tucholskiego Parku Krajobrazowego, mniej poszkodowanego. Nurt rzeki wyraźnie, ale niegroźnie przyspieszył. Po minięciu leśnictwa w miejscowości Ubogi i wsi Lutomie wylądowaliśmy na biwaku w Brdzie. Ponieważ część osób postanowiła wyjechać już w sobotę, komandor Kuc zdecydował się przyspieszyć oficjalne zakończenie spływu. Tak więc w godzinach popołudniowych odbyło się spotkanie pożegnalne. Były podziękowania dla tych, którzy najbardziej zasłużyli się w przygotowaniu i realizacji spływu, słowa podziwu dla dzielnej dziatwy. Flaga powędrowała w dół, ale osoby, które pozostały, spotkały się jeszcze wieczorem przy ognisku, przecież spływ jeszcze - do niedzieli - trwał. Następny, XXXV Kaszubski Spływ Kajakowy Śladami Remusa powinien się odbyć rzeką Wierzycą - od 4 do 12 lipca 2020 roku. Szczegóły na wiosnę. EDMUND SZCZESIAK skutki nawałnicy W piątek pokonaliśmy odcinek z Czernicy do Rytla. Na tym etapie, a także następnym - do Brdy, mogliśmy sie przekonać, jak wielkie szkody wyrządziła nawałnica, która przeszła przez południowe Kaszuby 11 sierpnia 2017 roku. Z rzeki oglądaliśmy ogołocone z drzew brzegi i skarpy, ale ogrom zniszczeń ukazał się nam podczas jazdy autobusem do Chojnic. Zaraz za Rytlem pojawiły się po obu stronach pozbawione drzew przestrzenie, sięgające RUJAN2019 /POMERANIA 13 Spotkanie z leśniczym Tomirem Kubickim was" ■ • ': t-- A L': *V •/»>•*♦. : .v4,V '. ;,-> v-viTvLMiŁfc «,••»« »rv sÉfH^«'v iJKHHËSÉap t 'jkm „POLSKA WYBUCHŁA"- RADOŚĆ POWITANIA, MARZENIA I OCZEKIWANIA A POCZĄTKI POLSKIEJ WŁADZY WSTĘP OD REDAKCJI Publikowany na stronach 15-17 tekst autorstwa prof. Józefa Borzyszkowskiego pochodzi z IV tomu przygotowywanej do druku Historii Kaszubów w dziejach Pomorza, to fragment rozdziału zatytułowanego „Inkorporacja Pomorza do Rzeczypospolitej - trudne początki. Problemy Kaszubów nie tylko w 1920 roku". Stanowi on część projektu, którego celem podstawowym jest wydanie czterech tomów syntezy historii Kaszubów w dziejach Pomorza (od czasów nowożytnych po współczesność) opierającej się na szeroko zakrojonych badaniach: archiwalnych, bibliotecznych, muzealnych, ikonograficznych, prasoznawczych etc. W ten sposób ma powstać wielotomowe opracowanie będące realizacją koncepcji prof. Gerarda Labudy, który jest autorem I tomu Historii Kaszubów (wydanego przez Instytut Kaszubski w 2006 roku), opisującego czasy średniowieczne. Cztery kolejne tomy Historii Kaszubów... opracowują: tom II Czasy nowożytne (1525-1806) - prof. zw. dr hab. Zygmunt Szultka, tom III Wiek XIX (1806/1815 - 1919/1920) -prof. zw. dr hab. Józef Borzyszkowski, tom IV Kaszubi w II RP i w czasie II wojny światowej (1920 - 1939 - 1945) - prof. zw. dr hab. Józef Borzyszkowski, tom V Dzieje najnowsze (po 1945 r.) - prof. zw. dr hab. Cezary Obracht--Prondzyński. Dzięki przychylności i życzliwości prof. Borzyszkowskiego w kolejnych numerach „Pomeranii" będziemy publikować fragmenty IV tomu. Na początek, jak już wspomnieliśmy, wybraliśmy rozdział poświęcony inkorporacji Pomorza do II Rzeczypospolitej. W przyszłym roku będziemy przecież świętować wydarzenia, które w zbiorowej pamięci Pomorzan zajmują szczególne miejsce - dowodem tego są zarówno organizowane corocznie w Pucku uroczystości upamiętniające zaślubiny Polski z morzem, które stanowiły symboliczny akt powrotu Rzeczypospolitej na Pomorze, jak i ogłoszenie przez Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie roku 2020 rokiem „100-lecia zaślubin Polski z morzem oraz powrotu Pomorza do Polski". Poniższy fragment oraz kolejne wybrane do publikacji wątki mają nie tylko pokazać atmosferę panującą wówczas w kraju, ale również pomóc zrozumieć problemy, z którymi na co dzień borykało się odrodzone państwo i jego społeczeństwo, także tutaj na Pomorzu. POMERANIA HISTORIA KASZUBÓW W DZIEJACH POMORZA - TOM IV Stwierdzenie „Polska wybuchła" zaistniało już w 1918 roku. Było ono wówczas szczególnie powszechne nie tylko na Pomorzu, stając się z czasem także synonimem roku 1920 - momentu przyłączenia Pomorza do odrodzonej dwa lata wcześniej Rzeczypospolitej. Radości Kaszubów i Pomorzan znad Wisły z powrotu do Polski towarzyszyły pielęgnowane od lat marzenia i oczekiwania - lepszego, godniejszego, a nawet zasobniejszego życia we własnym państwie1. Wkraczające do kaszubskich i pomorskich miast i wsi wojsko polskie witano jako reprezentację RP - zapowiadającą realizację marzeń oraz dającą w pierwszej chwili spotkania wiele radości i odczucie wyśnionej wolności, bycia gospodarzem u siebie, a nie obywatelem drugiej kategorii. Mogli się tylko dobra także Kaszubi spodziewać, licząc nie tylko na własne działania i deklaracje swoich przywódców, ale i na to, co mówili - pisali przedstawiciele elity społeczeństwa polskiego z Warszawy czy Krakowa. Wśród licznych wypowiedzi „warszawskich" charakterystyczny był i jest m.in. głos Marii Dąbrowskiej, jej publikacja pt. O zjednoczonej Polsce, jej mieszkańcach i gospodarstwie (Warszawa - Kraków 1919). W rozdziale Rozsiedlenie narodu polskiego znajdujemy także wzmiankę o Kaszubach, zaliczonych do obszaru czysto-polskie-go w granicach części Prus Zachodnich, rozciągających się aż do morza Bałtyckiego i Sopot, gdzie mieszkają polscy rybacy, Kaszubami zwani. Kaszuby na północy, a Ślą-zaki na południo-zachodzie, są to jakby ostatnie cyple polskiego lądu, broniące się przed zalewem niemieckiej fali, która je silnie dotąd podmywała. Bo dotychczas nie mieli oni ostoi w państwie polskim i jego obrończym rządzie. - Teraz będą ją mieli, gdy do ojczyzny się wrócą2. Autorka, porównując losy Śląska i Kaszub, zauważyła, że polskim pozostał głównie lud wiejski i miejski - lud pracujący, do którego zaliczyła też inteligencję - pracowników umysłowych. Dodała, że od bytu owego ludu pracującego zależy byt całej Polski. Stąd przed rządem i narodem wielkie zadanie: Trzeba tym rzeszom stworzyć lepszy byt i zabezpieczenie wobec klęski, choroby i śmierci. - W Niepodległej Rzeczypospolitej Polskiej powinny one mieć możność spożywania owoców swej pracy i możność życia kulturalnego - a wreszcie udziału w rządach najukochańszym krajem3. Analizując stan oświaty narodu polskiego, stwierdziła, że zabór pruski miał ją bardzo wysoką, ale wrogą Polsce i przez to zbrodniczą. Przyznaje jednak, że nie było tu analfabetyzmu i przez to społeczeństwo rozwijało się szybciej. Kończy ów fragment znanym już zaklęciem: Polska ludowa - musi to być Polska oświecona. Polska ludowa bez oświaty - to rządy tyrańskie i upadek narodu4. Dalej Maria Dąbrowska pochyla się nad Bogactwami kopalnymi ziemi polskiej i Bogactwami polskiej gleby oraz Obrazem polskiego przemysłu, gdzie siłą rzeczy Kaszuby są nieobecne. Nie dostrzegła innego bogactwa Kaszubów i Pomorzan, jakim jest morze. Mocno zaakcentowała potrzebę reformy rolnej - parcelacji majątków i latyfundiów. Znała wysoki poziom rolnictwa w zaborze pruskim [...] uregulowane rzeki z dolną Wisłą na czele i gęste kanały; wskazała liczne i dobrze utrzymane drogi, koleje [...]. W kontekście ich niedostatku poza zaborem pruskim i roli Kaszub w dostępie do morza, stwierdziła: Uzyskanie przystępu do Morza Bałtyckiego będzie jednym z najważniejszych tryumfów wyzwalającej się Polski5. Marzenia i wyobrażenia Dąbrowskiej, być może wówczas mało komu na Kaszubach i Pomorzu znane 1 Podobne uczucia były udziałem ogółu Polaków zaangażowanych na rzecz odrodzenia Polski. Szczególnie żywe były w roku 1918, kiedy stawały się one w odniesieniu do uzyskania niepodległego państwa rzeczywistością. Zob. m.in. Rok 1918 - tradycje i oczekiwania, red. A. Garlicki, Warszawa 1978 oraz Pomorskie drogi do Niepodległej, pod red. J. Borzyszkowskiego i C. Ob-racht-Prondzyńskiego, Gdańsk 2018 - m.in. artykuły: Andrzej Chwalba, O drogach do szczęśliwego finału; Andrzej Romanow, Problem Gdańska i granicy północnej odradzającej się Rzeczypospolitej na łamach wybranych tytułów prasy zachodniopruskiey, Józef Borzyszkowski, Ideał państwa polskiego - marzenia Pomorzan o rzeczywistości 1920 roku. 2 Op. cit., s. 38-39. Dalej czytamy: W dawnym Królestwie Polskim na stu mieszkańców, Polaków wypada 75, a cudzoziemców 25. Cudzoziemcy ci to przede wszystkim Żydzi, Niemcy i Rosjanie. Nieco jeszcze dalej: Dla państwa polskiego najważniejszem ośrodkiem są ziemie czysto polskie ze Śląskiem, Kaszubami, Gdańskiem i Lwowem. Znamienna jest czystość Gdańska i Lwowa. W pierwszym Kaszubi i Polacy, dla których był on regionalną stolicą, stanowili mniejszość, podobnie jak Rusini i Ukraińcy we Lwowie... 3 Tamże, s. 47-48. 4 Tamże, s. 52. Zob. też R. Wapiński, Polska wyśniona i rzeczywista (listopad 1818 - grudzień 1922). Przyczynek do dziejów świadomości społecznej w pierwszych latach niepodległości, [w:] Od obcego panowania do niepodległego państwa, red. M. Wojciechowski, Toruń 1991, s. 41-55. Warto zauważyć, że w nowej rzeczywistości Wielkopolski i Pomorza kontynuowana była pruska akcja parcelacyjno-osadnicza. Zob. Dr. Karasiewicz. Prezydent, Urząd Osadniczy w Poznaniu, Działalność Okręgowego Urzędu Ziemskiego (dawniej Urzędu Osadniczego) w Poznaniu za czas od 16 maja 1919 r. do 31 grudnia 1920, Nakład Księgarni św. Wojciecha, Poznań - Warszawa 1921. Publikacja ta zawiera informację o nabyciu resztówki Bolszewo przez TCL na Uniwersytet Ludowy oraz wykaz przeznaczonych do rozparcelowania także kilkunastu posiadłości państwowych - domen w powiatach kaszubskich; m.in. Golczewo i Mirachowo w pow. kartuskim oraz Wielki Klincz i Pogódki w pow. kościerskim. 5 Tamże, s. 99. W kontekście dróg w Prusach autorka stwierdziła: Rząd pruski traktował ziemie polskie, jako nieodłączną część państwa niemieckiego - dbał też o ich wygody - chciał nawet, aby te ziemie musiały mu jak najwięcej zawdzięczać, choćby materialnie, (op. cit. RUJAN 2019 / POMERANIA/15 mam historia kaszubów w dziejach pomorza - tom iv Zyawn- £A 1 Nie danem Ci było dotąd nłuiyiS odchodzi pora czynu, >i"ąo wiywam liC&O, które ma strzedz potęgi i śwfeł- WOJSKA POL! zypospolitcj. j iy, >.r. WKtyitcy naWiiy pnsfttch wiadra Po blteiio 150 latach ni" l| nadeszła chwila wyzwolenia. \vkr Łce Wojsko Pol if dokonuje przyuczenia tych do-Państw-) Perskiego. JatL.-, Armji, które |zypadło w udziale szcsżęśele dokö- nta tegv> " .'^ystego, bisiory i^Bgro iktu wiłam Was przepełnło- -.?n rado«Na -ircena.^B su. MŁODZIEŻY POLSKA POMQ§£A 1 Ni w 5»r«gach Arntji ^rudawej, do szeregów br-aterakich !!■__ noioi K»Jjaśni«J»*pj Rzeczypospolitej. <5 ' "'le/wa S*r*-liiii,a hni-lw* w/y,v>. il.> $£& ^.ystkich ofrywnu-li Pmutwa Prttokiftgn, Htfljftc D&IIUÖDCA FRONTU POMORSKIEGO Józef HALLER W radości i szozęśoiu dnia dzisiejszego zjednoczmy sée wszysoy er pradia Państwa Polskiego, jodnoioiq i pracą potężni. Odezwa do mieszkańców Pomorza wydana wToruniu przez generała Józefa Hallera. lub wcale nieznane, bliskie były oczekiwaniom znacznej większości mieszkańców wszystkich ziem polskich, nie tylko nad Bałtykiem, w tym szczególnie członkom Koła Demokratycznego. Niewielu jednak dostrzegało, a raczej doceniało olbrzymie różnice w poziomie zagospodarowania i rozwoju cywilizacyjnego, życia i kultury różnych ziem polskich i wynikające stąd trudności - nierealność wielu marzeń, źródła przyszłych rozczarowań6. W momencie zaślubin Polski z morzem państwo polskie było jeszcze in statu nascendi - na etapie powstawania, walki o terytoria i granice. Niemniej Kaszuby i Pomorze stały się jego integralną cząstką. Skończyły się powitania i świętowanie; zaczęła się nie ta wyśniona i wymarzona, ale realna rzeczywistość. Ważnym elementem nowej rzeczywistości było zrównanie marki pruskiej z marką polską [...]. Maciej Rataj, wspominając swój udział w zaślubinach puckich, drogę do Pucka i powrót do Warszawy, napisał: Pierwszy raz miałem wstępie na ziemie b. dzielnicy pruskiej, pierwszy raz miałem zobaczyć morze i to właśnie morze polskie w dniu objęcia brzegów jego przez Polskę! Mimo iż pociąg był umyślny (...) wlekliśmy się niepomiernie pomału w nieopalanych wagonach przeszło dobę. Był czas na oglądanie i rozmyślanie. Z podziwem przypatrywaliśmy się nietkniętemu zniszczeniem wojennym Pomorzu, zewnętrznej kulturze, uregulowanej Wiśle, wspaniale rozbudowanym węzłom, stacjom kolejowym - z podziwem, ale i z lękiem: zrozumiałem, iż Niemcy nie tak prędko i nie tak łatwo zrezygnuję moralnie z tych ziem, że przyjdzie nam jeszcze wzięć się z nimi za bary w śmiertelnym zmaganiu o te ziemie. W Tczewie zatrzymaliśmy się kilka godzin. Zwiedziłem miasto, zdawało się, wybitnie i wyłęcznie niemieckie. Zwiedziłem je i w drodze powrotnej w 48 godzin potem. Zmienione jakby różdżkę czarodziejskę! Już zdołano przetłumaczyć i przemalować szereg wywieszek na sklepach, wymalować emblematy polskie na sklepach tytoniowych, spolszczyć nazwiska [...]. Przymusowy kurs: 1 marka polska = 1 marka niemiecka, ustalony przez władze polskie przy obejmowaniu Pomorza, wywołał niesłychanę taniość dla przybywajęcych z dotychczasowych obszarów Polski, gdyż marka niemiecka była faktycznie droższa. Przyjezdni rzucali się więc łapczywie na towary. Koledzy moi niektórzy z delegacji wrócili wyekwipowani od stóp do głów, a nawet z zapasami dla rodzin. Kupcy byli bardzo radzi ze zbytu towarów, nim się zorientowali, iż marka polska mniej warta7. Pomorze stało się przysłowiowym eldorado dla rodaków z południa. Nie tylko kupcy tczewscy rychło uświadomili sobie straty wynikające z obfitych zakupów członków warszawskiej delegacji rządowej. O wiele większe straty ponieśli oni i ogół Pomorzan z tytułu utraty wartości gromadzonych oszczędności, składanych w bankach złotych marek, za które w nowej rzeczywi- s. 98). W dniu zaślubin Polski z morzem miało miejsce 118 posiedzenie Sejmu Ustawodawczego, który uczcił ten fakt długim przemówieniem Marszałka, w którym ani razu nie pojawiła się nazwa Kaszubi! Obok Pomorza, morza i Gdańska (któremu poświęcono wiele uwagi), pojawiła się „Szwajcaria Kartuska". Postulowano budowę portu, kanału i powołanie Komisji Morskiej z ks. Boltem na czele... oraz naukowej stacji dla celów oceanologiczno-rybackich. Zob. Powrót Polski nad Bałtyk 1920-1945. Antologia tekstów historycznych, wybór i oprać. M.M. Drozdowski, Warszawa 1997, s. 97-109; J. Kutta, Druga Rzeczypospolita i Kaszubi 1920-1939, Bydgoszcz 2003, s. 77. 6 Na trudności w procesie konsolidacji państwa polskiego, wynikające z różnic pomiędzy zaborami, zwrócił wkrótce uwagę Stanisław Kutrzeba w swojej ciekawej książce Polska Odrodzona 1914-1922, Kraków 1920; wyd. II Kraków 1922, gdzie rozdz. XII nosi tytuł Konsolidacja (op. cit., wyd. II, s. 145-164). Swoją drogą, można stwierdzić, że autor, relacjonując polskie działania na rzecz ustalenia kształtu odradzającej się Polski, akcentując m.in. zmagania z Czechami o Śląsk Cieszyński, referując ustalenia traktatu wersalskiego, sprawy Gdańska itd., istnienia Kaszubów nie zauważył. 7 Cytat za: Powrót Polski nad Bałtyk..., s. 125. Zob. też J. Kutta, op. cit., s. 90-92. 16 / POMERANIA /PAŹDZIERNIK2019 HISTORIA KASZUBÓW W DZIEJACH POMORZA - TOM IV stości - w postaci papierowej marki polskiej niewiele mogli nabyć. Tymczasem rodacy, nie tylko spekulanci „z Polski", przybywali na Pomorze i wykupywali nie tylko towary, zwłaszcza przemysłowe, ale i nieruchomości... Jan Karnowski zauważył, iż na zrównaniu marki za markę, [...] ludność nasza straciła miliardy8. Było to swoiste zderzenie marzeń z rzeczywistością... mocne uderzenie obuchem, obecne w pamięci kilku pokoleń. Tymczasem pierwszym i ważnym zadaniem zarówno elity kaszubsko-pomorskiego społeczeństwa, jak i reprezentującego władze Rzeczypospolitej Ministerstwa b. Dzielnicy Pruskiej w Poznaniu było wyłonienie lokalnych władz i zorganizowanie - spolszczenie wszystkich rodzajów administracji - służb publicznych od urzędu wojewody zaczynając9. Działo się to z udziałem Pod-komisariatu Naczelnej Rady Ludowej (PNRL) w Gdańsku oraz Powiatowych Rad Ludowych (PRL), których przedstawiciele - delegaci - mężowie zaufania od kilku miesięcy współpracowali (na ogół zgodnie) z dotychczasową administracją prusko-niemiecką. Dzięki miejscowym Radom Robotniczo-Żołnierskim i PRL, przebieg rewolucyjnych wydarzeń w ostatnim okresie panowania pruskiego i na początku RP był w miarę spokojny. Wraz z wkroczeniem Wojska Polskiego, tuż przed jego przybyciem, oddziały niemieckie opuszczały polskie Pomorze. Był to głównie Grenzschutz, którego członkowie niejednokrotnie odgrażali się, że wkrótce tu wrócą10. Przedstawiciele pruskiej władzy cywilnej na ogół ze stosowną powagą przekazywali klucze do miast, siedziby urzędów i akta następcom - Polakom. Przypomnijmy, że już 17 października 1919 r. szef gdańskiego PNRL, komisarz dr Stefan Łaszewski, mecenas z Grudziądza, został mianowany przez Ministerstwo b. Dzielnicy Pruskiej wojewodą pomorskim, otrzymując rangę podsekretarza stanu, z zadaniem zorganizowania Puck. Słupek upamiętniający objęcie wybrzeża przez wojsko polskie. Urzędu Województwa Pomorskiego. Tydzień później dra Józefa Wybickiego z Gdańska mianowano komisarycznym starostą krajowym. (Dziś odpowiada mu urząd marszałka województwa). Na początku listopada 1919 r. mec. Władysławowi Szumanowi z Torunia zlecono organizację sądownictwa na Pomorzu, powołując go w Wigilię na stanowisko prezesa Sądu Apelacyjnego w Toruniu, przewidzianym na stolicę województwa11. 0 stołeczność z Toruniem konkurowały wówczas Tczew 1 Starogard [...]. 8 J. Karnowski, Moja droga kaszubska, s. 128. Pamiętać warto m.in. o doświadczeniach rodziny Trzebiatowskich - rodziców Anny Łajming, oszczędzających na zakup gospodarstwa, o bólu jej matki zanoszącej złote marki do Banku Ludowego w Lipuszu, gdzie straciły swoją wartość. To także sygnał szerszych skutków gospodarczych w skali systemu ZSZiG, upadku zaufania do banków, jak i chęci oszczędzania. S. Kutrzeba, Polska Odrodzona, s. 159-160, przywołując sprawy walut i podatki, w tym owe zrównanie marek decyzją z 30 lipca 1919 r., wspomina jedynie wielkie rozgoryczenie Galicji, gdzie sprawa nie była tak drastyczna... 9 Zob. Andrzej Gulczyński, Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej (1919-1922), Poznań 1995 oraz Melania Dereszyńska-Romaniuk, Kancelaria Urzędu Wojewódzkiego Pomorskiego w Toruniu w latach 1919-1939, Warszawa 1998. 10 Zob. np. K. Dąbrowski, Monografia Chmielna, s. 128, gdzie czytamy: Nadeszła wreszcie upragniona chwila, gdy „Grenzschutz" zaczął opuszczać Kaszuby. Dnia 7 lutego 1920 roku oddziały jego zaczęły odjeżdżać w kierunku zachodnim ku granicy niemieckiej. Starszyzna na koniach miała głowy spuszczone, inny krzyczeli: „Auf Wiedersehen, Panie Polak, nach zwei Jahren sehen wir uns wieder". Lecz okazali się na szczęście fałszywymi prorokami. Niestety, niecałe dwadzieścia lat później... 11 Biogramy Łaszewskiego i Wybickiego oraz Szumana m.in. w: Kazimierz Przybyszewski, Ludzie Torunia Odrodzonej Rzeczypospolitej (1920-1939), Toruń 2001, s. 247-252, 424-429, 374-378. Zob. też Przemysław Olstowski, Wojewodowie pomorscy w latach II Rzeczypospolitej (1920-1939). Szkic do portretu zbiorowego, „Zapiski Historyczne", t. LXXX, R. 2015, z. 3, s. 273-285; M. Kal-las, Województwo w Drugiej Rzeczypospolitej (z dziejów podziałów terytorialnych w latach 1919-1939), „Acta Univeritatis Nicolai Copernici". „Historia XXX - Nauki Humanistyczno-Społeczne", z. 322, Toruń 1997, s. 146-161 oraz T. Cieślak, Pomorze Wschodnie w XIX i XX wieku..., s. 37-40. RUJAN2019/POMERANIA/17 mak) i avom 'omopna emni^Ku wroc. Pisanie tego tekstu zacząłem od studiowania starodruków. Sięgnąłem nawet do książek powstałych z inspiracji Komisji Edukacji Narodowej, w których po raz pierwszy kompetentnie omówiono roślinę o nazwie kartofel. Ciekawostka historyczna nie przekonała mnie jednak na tyle, by przyjąć, że jest to treść, którą chcę przekazać odbiorcom. W związku z tym postanowiłem pojechać na kaszubską wieś, by zapytać o to, jakie sposoby na ziemniaka mają mieszkańcy naszego regionu. - Proszę mi powiedzieć, w jakiej formie spożywacie tu, w centrum Kaszub, ziemniaki. - Nie ma problemu. Frytki, kartofle z wody, bo to najmniej kłopotu, i czasami placki ziemniaczane. Opadły mi ręce, a w głowie przewinęła się taśma, na której była moja rozmowa z redaktorami z wydawnictwa Region przygotowującymi przewodnik po kaszubskiej kuchni. Otóż powiedzieli mi wówczas, że zdjęcia trzeba będzie powtórzyć, bo przecież jako dodatek do kaszubskich dań dominują nie gotowane czy pieczone ziemniaki, a frytki. Uparcie tropiąc filary kaszubskiej kuchni, nie zwróciłem uwagi na to, że zwłaszcza ryby podawane są prawie wyłącznie z frytkami. Daniem rybnym podawanym z kartoflami jest w zasadzie tylko śledź w sztipie, którego nijak nie da się połączyć z frytkami. Koncentracja na zasadniczym produkcie osłabiła moją czujność i sprawiła, że nie kontestowałem nienaturalnego połączenia. Co robić? Załamać ręce? Krytykować? A może przejechać się szlakiem dobrej kaszubskiej kuchni, która stosuje kartofle, a nie frytki, choćby i te ostatnie były produkowane na Kaszubach, w Lęborku? Ponieważ mieszkam w Gdańsku, podróż szlakiem ziemniaka postanowiłem rozpocząć w Trójmieście, a konkretnie w Sopocie, gdzie kuchnię regionalną promuje jeden z najciekawszych moim zdaniem szefów kuchni Pomorza Gdańskiego, Sebastian Cichy. Wymieniam go z nazwiska, bo dania, które wyszły z jego kuchni, wystąpią tu nie raz. Nie ma się co oszukiwać. Smaku tych ziemniaków nie da się zastąpić najlepszym nawet kartoflem wypełnionym nadzieniem i zapieczonym w folii w piecu konwekcyjnym nowoczesnej restauracji. Ziemniak z ogniska - bo do niego tęsknię - musi być przeprażony na wylot i ma mieć silny aromat dymu, a popiół chrzęszczący w zębach nie przeszkadza, a wręcz ma moc przenoszenia do czasów dzieciństwa. Mimo że odbywam liczne kulinarne podróże, nie mam zbyt wielu okazji do zjedzenia ziemniaka z ogniska. Mogę powiedzieć, że w ramach tzw. żywienia zbiorowego tą formą podania ziemniaka zajął się jedynie wspomniany wyżej szef kuchni restauracji No-wosopocka. Kombinacja ziemniaka pieczonego w ognisku z wytrawnie przyrządzonym śledziem w śmietanie nie tylko zaskakuje swoją prostotą w lokalu tej rangi, ale przede wszystkim dowodzi tego, że zapisana może w naszych genach kuchnia ludowa jest doskonałą odpowiedzią na zapotrzebowanie klientów. Ciemny od popiołu ziemniak z Nowosopockiej jest tym, co zna chyba każda Powoli rolnicy w ekonomiach królewskich zaczęli od Niemców nabywać kartofli, od których znowu pograniczni. Nareszcie gdy kartofle były znajome po Żuławach Gdańskich, po hollendrach wielkopolskich i litewskich, gdy do Wielkiejpolski przyszło kilkaset familii szwabów, którymi panowie niektórzy, a mianowicie miasto Poznań, wsie swoje całe, wypędziwszy dawnych chłopów polskich, poosadzali, ci przychodniowie, przyuczeni w swoich krajach żyć niemal samemi kartoflami, najbardziej do nich polskim chłopom, a od tych szlachcie appetyt naprawili, tak że na końcu panowania Augusta III kartofle znajome były wszędzie w Polsce, w Litwie i na Rusi. Jędrzej Kitowicz, Opis obyczajów i zwyczajów za panowania Augusta III, Poznań 1840, s. 433. 18 POMERANIA R !01S SMAKU AROMATY POMORZA osoba mająca nieco więcej niż 40 lat, bo letnie (wolne) wieczory spędzała nie przed komputerem, a przy ognisku na skraju miejskiego osiedla czy wsi i piekła kartofle. Sam pamiętam takie wyprawy w miejsce, w którym dziś znajduje się jeden z marketów na gdańskim Przymorzu. Jakie te ziemniaki były pyszne! Nawet gdy zamiast soli posypywane były piaskiem, który zgodnie z naszą wiarą jako nadmorski musiał być słony. Zanim wyjechałem w głąb Kaszub, skorzystałem z oferty ziemniaczanej kilku trójmiejskich restauracji. Dzięki nim kosztowałem m.in. klasycznej potrawy z pogranicza Kaszub i Kociewia. Żuchel czy szandar, bo 0 niego tu chodzi, to potrawa sama w sobie, która nie potrzebuje dodatków. Jako danie jesienne z charakteru najlepiej smakuje z sosem na bazie prawdziwków, jak podają je w Nowosopockiej, gdzie dostaniemy nowoczesną interpretację tej potrawy w stylu gratin dauphinois, czyli zapiekanki z cieniuteńko ciętych cząstek ziemniaka. Podobny w stylu talerz prezentuje Winne Grono z gdańskich Aniołków. Gdy chcecie poznać klasyczny smak tego dania, wyjedźcie z Trójmiasta, by udać się do restauracji Mulk w Miszewku albo baru Drewutnia w Ol-puchu. Ale możecie też je spożyć w centrum Gdańska, na Długiej, w restauracji Kaszubska Marina, która podaje go w wersji zbliżonej do tej, którą zjecie u borowiackich gospodyń wiejskich. Pierwszy za Gdańskiem przystanek na mojej kartoflanej drodze był przy pierwszym rondzie w Żukowie. Zjadłem tu zupę gburską. Z pozoru mięsna, bo znajdujemy w niej sporo wieprzowych klopsów, ale jednocześnie mocno ziemniaczana, ponieważ bardzo zawiesista smacznym ziemniakiem (przypominającym te z czasu, gdy ganialiśmy po osiedlu za furmanką z ziemniakami, krzycząc w odpowiedzi na zawołanie woźnicy „Karto-fleeee" - „Zgniłe i niedobre"; dziś nikt z nas tego oczywiście nie powie, ale ma nadzieję na zakup smacznych ziemniaków, takich z furmanki). Kolejnym miejscem na trasie podróży były Kartuzy. W tutejszej Restauracji Kaszubskiej skomponowano danie genialne w swej prostocie. Gbursczé jedzenie podane z maślanką to egzemplifikacja tego, co 50-latkowie pamiętają z domu, gdy schaby nie zalegały sklepowych lodówek. Obiady były wtedy racjonalnie komponowane. Często składały się z ziemniaków pozostałych po wczorajszym obiedzie, drobno posiekanych okrawków wędliny 1 cieniutkich plastrów cebuli, które przesmażone na rumiano z jajkiem dawały w efekcie smaczne i sycące danie jednogarnkowe. Dziś, dopełnione przez kubek zimnej maślanki, samym sentymentem za minionymi czasami są w stanie zadowolić nawet wybredne gusta. Bawiąc w Kartuzach i okolicach, można skosztować także innych dań bazujących na ziemniakach. Kaszubski ziemniak lubi śledzia. Krëlczi, bulwë wpiscówkach podawane ze śledziem to uniwersalne danie zarówno w formie przystawki, jak i dania głównego. W wielu miejscach te ziemniaki w mundurkach podawane są zgodnie z tradycją w dobrze wyszorowanych łupinach, ale bywa i tak, że pulczi otrzymujemy obrane. Niekiedy śledziowi towarzyszą sztampóné lub zależnie od regionu tłëkłë bulwë. Niezależnie od miejsca, w którym podaje się takie danie, ziemniaki dominują w potrawie, śledź jest dodatkiem. Ziemniaki ze sztipą śledziową zjecie w Restauracji Kaszubskiej, a także w restauracji Kania w Przodkowie (w której dostaniecie porcję tak dużą, że nie obejdzie się bez rozpięcia paska, ponieważ jej wielkość idzie w parze ze smakiem). Z Kartuz krótka droga do Garcza. Na rozstaju dróg znajduje się restauracja Krzewi Róg. Wstępując w jej progi, stwierdzimy, że ziemniak to warzywo, którego popularności w kaszubskiej kuchni nie można deprecjonować i który lubi prostotę. Nie musi mieć eleganckich dodatków, by był zjedzony ze smakiem i dał zastrzyk sił do dalszej aktywności. Doskonałym przykładem są bulwę sztampóné z kwaśnym mléka, czyli tłuczone kartofle podawane z odrobiną okrasy i zsiadłym mlekiem. Dobry gatunek ziemniaków, odrobina tłuszczu z subtelnymi skwareczkami i kubek mleka, a kubki smakowe wariują. OJjft EtYtrn Majewski, tkmn jstUhn Strzel. Pastew,—Ład........Lii.—Sł. jęz. pol. tiemniak -i powszechne. umidk -i Lasów. Mata»iak. mmiaki pow, Opoezyô. Łoś. Kutp. Ak. 11. Aprobujmy zebrane ta miana zebra- w grupy i poebodze- iii i- ich objilteié; I. Kartofel, kartofla, kartopla. pantówki, pentowkl, tywki, felkt. Nawy te zapoiyeione »15 od trufli. Gdy wprowadzono do Europy kartofle i znalazły eię one jako wyszukany przysmak na krttewskich i magnackich (Hitach, ni.ir.in-> <11; nadai im nazwisko. przyrzytn kierów a bu #it« pozornym podobieństwem do znanych przysmaków. Włosi dopatrzyli podohietotwa nowych bulw d« cenionych oddawna trufli, nazwali je tedy truflami hiaietni Oirlttfoli. bianchi. >,a/.wc; u; przejęli Nietaey naprzód dla trufli i nwwall je artaffilit, trilflW. tilffe, a potniej nazwy te przenieśli i oa nowy prtyimtaU; przez uuriniiuie do brzmienia aw^jakiego powstała iBlfłlisy im.cmi dawnemi nazwami uiewieokiemi; sartoffeSn, z czego przez unikanie podobnych brstmiei w wyrazio wytwontył «ię kariojfel (przemiana f na ki. Frauenłkie nazwy trujftt i inrlujltt to się odttwsziy, Od Niemców w raz z rośliną przyjęliśmy oietylko jej najpowazeeh-tiiejłzti aazwieko kartofel, ale liczne inne, jak to ariNtessymy niżej. Penu'ncki, fiantówki pochodzą od niemieckich toJWn. /.<•». ajfiln, #rdtafftln. kantiijfeln. Ka«.uł»kie ty u-ki poełind/S) od fitrroy tilfidn, uiywanoj nit Pomorzu i wlaściwicjhy jc rwie wypadało pi*aé""przez / (tyfkii. W sWnika Pritzla i Jeamna znajduję nawet tuftm (MeWem-harf). Filii jest przykładem opuszczenia pierwszej polowy wyrazu, Dlujri wyraz kartofelki tkrAeou■> ua Karznbaeb aa krót-«y: filkt. Erazm Majewski, Nazwy ludowe kartofla i ich słoworód, „Prace Filologiczne" Warszawa 1893, t. 4, s. 650. [Biblioteka Narodowa, Polona] RUJAN2019 /POMERANIA 19 SMAKI I AROMATY POMORZA Z Garcza do Chmielna droga jeszcze krótsza. A na pewno warto tam dotrzeć, by spróbować lokalnej specjalności, czyli przegotówki. Ta prosta zupa składająca się z ziemniaka, kilku kawałków warzyw zagotowanych z dodatkiem liścia laurowego i ziela angielskiego, po zalaniu maślanką jest doskonałym przykładem na to, że jeść biednie, jak to kiedyś na wsi bywało, wcale nie musiało znaczyć - niesmacznie. Dodanie odrobiny skwarków czy kawałków kiełbasy sprawi, że ta zupa stanie się wręcz bogata w odniesieniu do klasycznego wzoru. Przegotówkę można zjeść na przykład na Wichrowych Wzgórzach w Chmielnie. Z serca Kaszub droga wiedzie do Kościerzyny. W tym mieście nie sposób ominąć niezmiernie popularnego miejsca, jakim jest Browar Kościerzyna. Warto tu wstąpić szczególnie w chłodne dni, bo serwują tu antidotum na taką pogodę - zupę dziadówkę, w formie aromatycznego kremu z mączystych ziemniaków podanego z chrupkimi kawałkami okrasy i ziemniaczanymi pyzami. Dobrze skomponowane danie na długo pozostaje na podniebieniu. Z Kościerzyny można się udać w kilku kierunkach. Wybrałem najpierw drogę na Wdzydze. Chodziło o zjedzenie wspomnianego już klasycznego żuchla w olpu-skiej Drewutni. Tym razem klasyka podawana jest bez interpretacji i nowoczesnego podejścia. Starannie starte kartofle wymieszano z cebulką i boczkiem, by zapiec je w blaszce. Podsmażona na patelni, podana ze skwarkami i sosem ze świeżych grzybów, potrawa satysfakcjonuje gości. Wielu z nich przyjeżdża tu specjalnie, by zjeść to danie, ale równie wielu zabiera dodatkową porcję do domu. Mówiąc o żuchlu czy szandarze, nie sposób pominąć tego, co i jak się podaje na południu Kaszub, w rejonie Chojnic czy na Gochach. Kaszubską cziszka, czyli potrawę będącą kompozycją ziemniaków i gryki ugotowaną w specjalnym lnianym worku, a następnie podsmażoną na patelni, spożyłem po raz pierwszy w Ho- telu Aubrecht. Tego dnia podano mi ją ledwo polaną sosem grzybowym. Drugiego dnia zamówiłem do niej jeszcze mięso, chociaż sama ta kompozycja ziemniaków i niepalonej kaszy gryczanej (będącej jedynym chyba bogactwem rolnym Gochów) dawała mi kulinarną satysfakcję. Moje zamówienie zdziwiło kucharza. Kiedy w tym miejscu byłem następnym razem, oczywistość podawania cziszczi do krwistego stęka wołowego była wpisana w menu. Po kilku latach, w czerwcu tego roku, spotkałem cziszka w restauracji Gościniec w Chojnicach. Rzetelność podejścia do tematu nie budzi zastrzeżeń. Balans smaku ziemniaków i niepalonej gryki jest tu idealny. Skarmeli-zowana przy podsmażaniu, cziszka z Chojnic jest doskonałym przykładem sprawiania radości klientom prostym jedzeniem, którego źródło znajduje się nie w Paryżu, a na Kaszubach. Gościniec to dobre miejsce na delektowanie się kaszubską kuchnią. Do głównego talerza z cziszką można dodać zupę na bazie ziemniaków. Tutejsza polewka kaszubska jest klasyką gatunku. Ascetyczna zupa kartoflana z dodatkiem maślanki dowodzi przywiązania właścicieli do tradycji. Nic w niej z udziwnień nowoczesnych restauracji, w których takie produkty podaje się w ramach menu degustacyjnego od wielkiego dzwonu. Miłośnicy frelek, bo tak przed laty mówiono na Kaszubach na kartofle, skracając nazwę popularnego warzywa, mogą tu spożyć również szare kluski, które w niektórych miejscach nazywano nagusami. Te kluski przypominające swym składem placki ziemniaczane są podawane najczęściej w formie podsmażonej z okrasą. Same lub w towarzystwie jajka. Można je zjeść również z wody, polane tłuszczem ze skwarkami. W Chojnicach podają je jako spore ziemniaczane kluchy, choć w większości przypadków znamy je jako nieduże kluseczki. Nieważne, smak nie zamyka się wyłącznie w formie. Nota bene Gościniec jest miejscem, w którym liczba dań z frytkami jest mniejsza niż liczba dań podawanych z ziemniakami. Kartofle pieczone w ognisku i sałatka śledziowa. Sopot, Restauracja Nowosopocka 20 POMERANIA Plińce z sałatką śledziową. Bałachy, Smaczne Jadło SMAKU AROMATY POMORZA I Jest to rzecz godna najwyższego szacunku i dowód na to, że klasyczna sztuka kulinarna nie upadła. Wracając z Chojnic czy Kościerzyny do Trójmiasta, można wybrać trasę przez Przodkowo. I tu znowu się zatrzymać w restauracji Kania ze względu na coś, co tutejsi szefowie kuchni uczynili sztandarowym wyróżnikiem regionu. Plińce po przodkowsku. Plińce będące bogatą wersją jednego z dań, które tradycyjnie było bardzo popularne na Kaszubach. Zacznijmy jednak od klasyki. Plińc, riwôwnik, kôłk, czyli placek ziemniaczany, od dawna był daniem stanowiącym najprostszy obiad. Smażone na patelni lub często wprost na place czy rënkach, wymagały niewiele czasu na przygotowanie, stanowiły więc swego rodzaju fastfood. Do ich zrobienia wystarczą najprostsze składniki. Ziemniaki starte na riwce, do których dodano łyżkę mąki, sól, pieprz i jajko. Ot i cała filozofia. Są tacy, którzy mając dobry gatunek ziemniaków, robią placki bez dodatku mąki i jajka. Ci z reguły trą placki na grubych oczkach. Wielu czytelników „Pomeranii" zapewne nie pamięta tych czasów... otóż wiosną 1974 roku słupska kawiarnia Kaprys zmieniła nazwę na Karczma Słupska. Pojawiły się w niej wówczas dania kuchni traktowanej jako regionalna. Jednym z nich były właśnie plińce. Dzięki działalności tego lokalu, a następnie Karczmy pod Kluką, stały się symbolem kaszubskiego jedzenia. Mało kto myślał wtedy o tym, że nie były one kalką ubogiego wiejskiego jadłospisu, a „szlacheckim" w swej formie plackiem, bo podanym z mięsem, z gulaszem. Taką kombinację zjemy obecnie w wielu miejscach, choć ja namawiam do konsumpcji tego dania w Przodkowie. Placki kartoflane, czy jak się mówi obecnie, ziemniaczane podaje się tam z gulaszem, choć moim zdaniem można by go nazwać szmórowónym miasa, ponieważ nim (przez duszenie do idealnej miękkości) po trochu jest. Smak zarówno samego placka, jak i mięsnego sosu jest tak doskonały, że może stanowić swego rodzaju wyróżnik dla tego rodzaju dań. Pamiętam te plińce jeszcze z czasów, gdy dla miastowych były nowością. Muszę przyznać, że 40 lat później placki w Kani są nadal tak samo pyszne, chrupiące i po prostu ziemniaczane. Oczywiście, nie każdego stać było na placki podawane na bogato. Podstawową wersją było spożywanie ich „sauté", wyłącznie doprawionych podstawowymi przyprawami. Kiedy w domu było względnie dobrze, placek posypywano cukrem, a z czasem zaczęto dodawać śmietanę. Plińce w wersji tradycyjnej można zjeść na przykład w restauracji Pod Dębem w Choczewie. W wykonaniu tutejszego szefa kuchni są wyjątkowo puszyste i chrupiące. Placki ziemniaczane stały się dowodem sięgania do tradycji na tyle, że występują obecnie w wielu miejscach, często szokując ceną. Z reguły jest bowiem tak, że za trzy plińce płacimy tyle, ile za trzy kilogramy dobrego gatunku ziemniaków. W ostatnim czasie popularność zyskują kombinacje placków ziemniaczanych z sałatką śledziową czy łososiem. Często są to smaczne dania jak w barze Smaczne Jadło w Bałachach koło Lipusza. Niektórzy próbują komponować w ten sposób dania główne, jednak moim zdaniem lepiej byłoby poprzestać na tworzeniu z nich ciepłych przystawek, które połączą kilka interesujących smaków, a nie budować z tego dań, którymi klient ma się najeść, bo ryzyko braku akceptacji jest zbyt duże, co byłoby niedobre dla kuchni wykorzystującej składniki regionalne. Nie wiem, czy wiecie, ale ziemniak był pierwszym warzywem wyhodowanym na Międzynarodowej Stacji Kosmicznej. Cieszmy się nim, świadomie wybierając smaczne dania z nim w roli głównej lub z jego udziałem. Na samych Kaszubach, z racji ważnej roli kartofla w piramidzie żywieniowej, potraw z ziemniaków znamy mnóstwo. Moim zdaniem można by jeść dania oparte na tym warzywie codziennie, nie popadając w monotonię. RAFAŁ N0WAK0WSKIV Plińce z cukrem. Materiał własny X J/y* - Ciszka. Chojnice, Gościniec Zapiekłe bulwë. Kartuzy, Restauracja Kaszubska RUMU 2 POMERANIA 21 REGINA MARIS Wśród figur maryjnych na Kaszubach Tadeusz Bolduan w Nowym bedekerze kaszubskim wymienia trzy wyobrażenia Matki Boskiej. Swarzewską i Sianowską, obie o gotyckim, piętnastowiecznym rodowodzie, oraz zaginioną Madonnę Morską dłuta Teodora Plińskiego z Wiela, która miała gorszyć wiernych doskonale oddanym pięknem ludzkiego ciała. Być może listę tę należałoby uzupełnić o jeszcze jedno przedstawienie Najświętszej Maryi Panny? Antoni Malec, członek Orkiestry Dętej i Symfonicznej Związku Młodzieży Przemysłowej i Rękodzielniczej, spędził w jastarnickim obozie niejedne wakacje. Zdjęcie wykonane 15 lipca 1933 roku przed statuą„Regina Maris" jest obecnie jedną z nielicznych znanych fotografii, na których uwieczniono figurę. Źródło: zbiory prywatne Stanisława Malca (makowie. wordpress.com). Na ostatniej stronie tygodnika „Polonia" z 23 sierpnia 1931 roku odnajdziemy niewyraźne, czarno-białe zdjęcie. Grupa mężczyzn w różnym wieku pozuje do fotografii na tle trudnego do rozpoznania budynku. Wśród zgromadzonych ujrzymy dwóch kapłanów. Jeden w szatach liturgicznych, drugi w skromnej czarnej sutannie. Między grupą a bryłą budynku rysuje się jasny, górujący nad zgromadzonymi kształt stojącej na postumencie figury. Niestety nie zmieściła się cała w kadrze - widocznie postawiony przed dylematem fotograf z dwojga złego wolał uciąć posągowi głowę, niż nie ująć na zdjęciu dolnych rzędów pozujących. Twarz jednego z księży okazuje się znajoma - to Paweł Stefański, wieloletni proboszcz jastarnickiej parafii. Lokalizację potwierdza podpis pod zdjęciem, który głosi: Grupa górnoślązaków z rzemieślniczego obozu letniego w Jastarni w dniu poświęcenia przez ks. Kurnowicza pomnika Królowej Morza [pisownia oryginalna]. Problem w tym, że w Jastarni żadnego takiego pomnika nie ma... KOLONIA LETNIA ZWIĄZKU MŁODZIEŻY PRZEMYSŁOWEJ I RĘKODZIELNICZEJ W JASTARNI Tropem na drodze do rozwiązania zagadki jest osoba duchownego Mieczysława Kuznowicza. Związany z Krakowem jezuita w 1906 roku założył Związek Młodzieży Przemysłowej i Rękodzielniczej, organizację, która w latach międzywojennych stawiała sobie za cel odbudowę mieszczaństwa w Rzeczypospolitej poprzez pracę z młodzieżą wywodzącą się ze środowisk robotniczych. Dla trwałej i celowej pracy w kierunku odrodzenia miast i polskiego mieszczaństwa, nie znajdziemy innej drogi, jak zajęcie się gorące młodzieżą przemysłową i rękodzielniczą, tem źródłem ożywczem mieszczaństwa polskiego, będącego decydującym czynnikiem rozwoju miast polskich i tworzywem bogactwa narodowego - czytamy w broszurze Związku1. Organizacja prowadziła w Krakowie bursę dla młodzieży, jednak jej działania nie ograniczały się do zapewnienia młodym dachu nad głową. Wychowankowie Związku otrzymywali kompleksową formację w zakresie rozwoju duchowego, zawodowego, społecznego i socjalnego, a także fizycznego. W Krakowie ks. Kuznowicz zorganizował dla podopiecznych młodzieżowy Park Sportowy „Juvenia", natomiast w Jastarni kolonię letnią. Dzieło krakowskiego jezuity i historia jego wychowanków zasługuje bez wątpienia na oddzielne opracowanie, w tym miejscu skupmy się jednak na tym, co łączyło jego organizację z Jastarnią. 1 Broszura bez daty wydania w zbiorach prywatnych Stanisława Malca (malcowie.wordpress.com). 22 / POMERANIA/PAŹDZIERNIK2019 HISTORYCZNE ZAGADKI W latach 20. ksiądz Kuznowicz otrzymał od ówczesnego ministra przemysłu i handlu Eugeniusza Kwiatkowskiego pozwolenie na założenie obozu dla młodzieży na Mierzei Helskiej i promesę oddania w dzierżawę odpowiedniej działki. Rozważano kilka lokalizacji - w grę wchodził Hel oraz teren przyszłego osiedla Jurata. Decyzja o usytuowaniu kolonii zapadła zimą 1926 roku, podczas wizyty na półwyspie zaangażowanego w działanie Związku generała Józefa Czikla oraz sekretarza generalnego organizacji i przyszłego wieloletniego kierownika obozu Tadeusza Dalewskiego. Ostatecznie wybrano liczącą 4000 m2 parcelę w Jastarni położoną przy torach kolejowych między cmentarzem a pensjonatem Pomorzanka. Młodzież księdza Ku-znowicza zawitała do Jastarni po raz pierwszy w roku 1927. Z czasem na terenie obozu wybudowano pawilon i niewielką kolonię chatek letniskowych. Przy tej okazji należy wspomnieć o zaangażowaniu w budowę miejscowych rybaków, w szczególności o Aleksandrze Konkelu, znanym i szanowanym w Jastarni szkutniku, który kierował pracami budowlanymi. I ów nasz Aleksander przez lat dziesięć najwierniej nam oddany, był budowniczym całej naszej kolonii i najlepszym przyjacielem naszym - scharakteryzował rybaka Tadeusz Da-lewski w mowie okolicznościowej wygłoszonej z okazji jubileuszu istnienia letniska2. Z czasem młodzież z całego kraju coraz liczniej odwiedzała nadmorską kolonię. Ogółem szacuje się, że do roku 1939 przez obóz przewinęło się znacznie powyżej dwóch tysięcy osób, a w szczytowym okresie kolonia przyjmowała ponad dwustu pięćdziesięciu obozowi-czów na sezon. Dzieło to imponuje nawet dziś, a w latach przedwojennych było nie do przecenienia. Dość powiedzieć, że dla wielu z odwiedzających Jastarnię • l*v KUM Figura„Regina Maris" w Jastarni w roku 1931. Źródło:„Związkowiec" zeszyt IV/1931. kolonistów przyjazd nad morze był pierwszą podróżą koleją, a dla części zapewne w ogóle pierwszą wyprawą poza rodzinne strony. Był czas, kiedy na wywczasy morskie jeździli tylko królowie i wielcy wodzowie; potem bogacze, wreszcie dorobkiewicze. A dziś nawet uboga młodzież rękodzielnicza ma swój obóz letni na morskiem wybrzeżu3 - donosił „Związkowiec", organ prasowy organizacji. Terminatorzy i czeladnicy swoim entuzjazmem, skromnością, wigorem i szczerą radością, jaką czerpali z gościny nad morzem - zdobyli serca mieszkańców Jastarni i szybko wrośli w jej letni krajobraz. Młodzież organizowała liczne zabawy i festyny, angażowała się też w życie religijne osady. W okresie letnim orkiestra Związku grała codziennie podczas nabożeństw, obozowicze uczestniczyli też w lipcowych pielgrzymkach mieszkańców Mierzei do Swarzewa. Rybacy podchodzili do kolonistów z dużą życzliwością, m.in. zezwalając na wycieczki na łodziach czy kutrach, zapoznając z zawodem rybackim4. Atrakcją dla miejscowych i letników były koncerty chóru i orkiestry Związku oraz przedstawienia młodzieżowej trupy teatralnej. Występy przynosiły skromny dochód, co pozwalało podreperować w pewnym stopniu kasę kolonii, były też formą promocji kultury polskiej wśród miejscowych. W sprawozdaniu z obozu za rok 1931 działalność grup artystycznych określono w sposób następujący: Dużym czynnikiem propagandy polskości wśród ludności kaszubskiej, w tym pięknym pasie helskim są te dwa zespoły nasze, które wraz z młodzieżą niosą i popularyzują mało tu jeszcze znaną pieśń polską i słowa mistrzów, głoszone ze sceny5. Ziarno padło zresztą na podatny grunt - kontakty z krakowską orkiestrą były inspiracją dla muzyków z jastarnickiej kapeli rybackiej i okazją do wymiany doświadczeń. 2 N.N., Regina Maris, „Związkowiec", zeszyt VII-XI/1937, s. 16. 3 M. Jabłoński, Regina Maris, „Związkowiec", zeszyt IV/1937, s. 77. 4 N.N., Sprawozdanie z działalności Związku Młodzieży Przemysłowej i Rękodzielniczej w Krakowie za rok 1932, „Związkowiec", zeszyt I—11/1933, s. 15. 5 N.N., Sprawozdanie z działalności Związku Młodzieży Przemysłowej i Rękodzielniczej w Krakowie za rok 1931, „Związkowiec", zeszyt I—11/1932, s. 31. RUJAN2Ö19/POMERANIA/23 mtm HISTORYCZNE ZAGADKI — 623 — HENRYK RADOWIECKI Modlitwa marynarza u stóp statuy „Regina Maris" w Jastarni. Regina Maris — polskiego mor/a Pani! Regina Maris — polskiego wybrzeża królowo! Nie opuszczaj nas, gdy pracą wyczerpani, Ratować się nie możem przede burzą płową!... Nie opuszczaj nas, gdyśmy na środku oceanu Sami jedni na wątłym i kruchym okręcie — A ocean huczy łonami zwycięskiego peanu I rzuca statkiem naszym jak łupiną, po groźnym odmęcie!... Nie opuszczaj nas — o, Regina Maris — najdobrotliwsza Władczyni, Gdy zagłuszeni hukiem burz, wyciem orkanów spici, Zwątpimy w Iwą opiekę i nie wiedząc już, co czynić, By z burzy wyjść cało, grzechów się jakichś cliwycim...... Wybacz nam wszystko — o. Pani! — nasz zawód twardy, jak skała, Nasz zawód twardy i czarny, jako ten chleb powszedni..... Więc lite dziwota, że czasem grzechu cząsteczka mała 7, ust naszych przy pracy ciężkiej wypłynie sobie bezwiednie.... O. Regina Maris — Najjaśniejsza Latarnio! Drogę nam zawsze pokazuj ku Dobru i Pięknu i.... Niebu! Lituj się zawsze nad swoją owczarnią A w potrzebie i chleb dlań stwórz z twardego nadmorskiego żlebu!... W spomagaj nas zawsze Swem sercem. Swem sercem nad wszystko najszczerszem, Byśmy w ży wota naszego ciernistej, szarej rozterce Horyzont mogli w reszcie zobaczyć nad sobą bielszy, szerszy..... Opiekuj się nami — Regina Maris! — w każdej minucie i chwili, Bo my tylko dla Ciebie żyjemy, bo myśmy w>łącznie Twoi!... Spraw, byśmy nigdy na morzu nie zbłądzili, Lecz dośli do celu i życie swe wreszcie oparli na mocnej ostoi!.. Strzeż — o, Regina Maris! — swych oddanych marynarzy, W każdej cząsteczce sekundy nie szczędź nam Swej opieki! -— Lecz przedewszysikiem — o, Marjo! — Królowo wszystkich str.łżv, Strzeż tego morza, Pomorza, przy Polsce by pozostało na wieki!... Opublikowany w 1932 roku wiersz poświęcony jastarnickiej Madonnie. Źródło:„Od naszego morza", nr 19/1932. Poza sezonem letnim infrastruktura kolonii służyła miejscowej ludności. Odbywały się tam między innymi zebrania jastarnickich organizacji młodzieżowych, a w trakcie budowy nowego kościoła odprawiano tam msze święte. Obie strony podkreślały, że najtrudniejsze były rozstania. Wzruszającym momentem zawsze to pożegnanie, w którem niemal cała ludność Jastarni bierze udział. Nie brak wówczas serdecznych uścisków wzajemnych, słów, życzeń, ba nawet niejedna spłynie łza po wichrem i słońcem spalonem obliczu starych Kaszubów - relacjonował „Związkowiec"6. Z kolei ksiądz Paweł Stefański pisał we wspomnieniach: Młodzież Krakowska nie tylko rokrocznie pierwszy swój hołd składa na plebanii, ale tak samo zawsze przy odjeździe się żegna u proboszcza. A kiedy nas opuści, to nam wszystkim tak jakoś smutnie we wiosce - tak cicho i głucho, tak nam ciężko, jakby nas najlepszy przyjaciel opuścił7. Realizując jezuicką maksymę ad maiorem Dei glo-riam, kolonia obok rekreacji kładła duży nacisk na dyscyplinę i samodoskonalenie. Innymi słowy młody terminator nie wygniata godzinami swych śladów w piasku8, a jego pobyt nad morzem służy osiągnięciu określonych celów. Organizatorzy definiowali je następująco: 1) Poprawa zdrowia drogę umiejętnego rozłożenia dnia, codziennych ćwiczeń i kąpieli, plażowania, zdrowego pokarmu, codziennego pobytu i spania na otwartym powietrzu. 2) Zbliżenie do przyrody przez ciągłe obcowanie z jej cudami. 3) Wyrównanie różnic społecznych przez współudział wszystkich uczestników na równych prawach w pracy i zabawie. 4) Wyrobienie samodzielności i tężyzny przez wzorowe spełnianie nałożonych obowiązków. 5) Wyzbycie się sobkowstwa przez danie sposobności do bezinteresownej pracy dla ogółu. 6) Wyszkolenie się w kierownictwie przez opiekowanie się młodszymi kolegami. 7) Kształcenie ducha przez zwracanie uwagi na istnienie rzeczy niewidzialnych. 8) Kształtowanie charakterów przez zachęcanie do wprowadzania w czyn ideałów ludzkości. 9) Zdrowa rozrywka przy wolnem od trosk życiu, w atmosferze szczerego śmiechu, radości i wesołości. 10) Wyrabianie poczucia obywatelskiego przez branie czynnego udziału w życiu i sprawach małego środowiska ludzkiego, jakiem jest Obóz9. W kontekście tak licznych i doniosłych zamiarów nie powinno dziwić, że harmonogram dnia kolonii był dość napięty: 7.30 pobudka, zbiórka, śpiewanie pieśni, podniesienie sztandaru i ranna kąpiel w morzu. Następnie o 8.25 msza święta połączona z występem chóru i orkiestry, a także porządki obozowe. O 9.15 śniadanie, a po nim plażowanie, gry i zabawy oraz sport. Obiad jedzono o godzinie 13.30, a po ciszy poobiedniej plażowano, dokonywano niezbędnych prac i porządków w kolonii. Podwieczorek przewidziany był na 17.30, a o 20.00 spożywano kolację. Dzień kończył się o 22.00, kiedy przy dźwiękach hejnału opuszczano sztandar a następnie śpiewano modlitwy. Sezon 1931 roku obfitował w liczne wydarzenia artystyczne. Orkiestra dała blisko trzydzieści koncertów plenerowych, a trupa teatralna wystawiła kilkakrotnie sztuki „Zrękowiny u Druzgały" i „Werbel domowy". Dodatkowo 15 lipca zorganizowano obchody rocznicy bitwy grunwaldzkiej, którym towarzyszyło nabo- 6 Ibid. 7 P. Stefański, Wspomnienia z Jastarni, Gdynia 1997, s. 183. K M. Jabłoński, Regina Maris, „Związkowiec", zeszyt IV/1937, s. 77. 9 N.N., Kolonje letnie młodzieży przemysłowej i rękodzielniczej, Kraków 1929, s. 5. 24 / POMERANIA/PAŹDZIERNIK2019 HISTORYCZNE ZAGADKI żeństwo i pochód z orkiestrą ulicami wioski. Dużym wydarzeniem była także „noc wenecka", a więc koncert orkiestry i chóru na statku w porcie w asyście rozświetlonych łodzi i przy blasku ogni bengalskich, jak też pożegnalny festyn zorganizowany w kolonii, który zgromadził dosłownie całą Jastarnię i wiele osób z całego Helu10. Nim młodzież rozjechała się do domów, nastąpiło jednak jeszcze jedno wydarzenie, istotne tak dla obozu, jak i całej społeczności Jastarni. KRÓLOWO I PANI STRZEŻ NAS I MORZE POLSKIE Kolonia nie była bezimienna. Miała patronkę, którą od 1930 roku była Matka Boska Królowa Morza. Wtedy to nad bramą do obozu umieszczono tablicę o wymiarach 190 x 80 cm, na której widniał napis: Obóz letni Związku Młodzieży Przemysłowej i Rękodzielniczej „Regina Maris". W następnym sezonie, 25 lipca 1931 roku, dokonano odsłonięcia i poświęcenia figury patronki. Nieliczne zachowane fotografie pozwalają tylko na ogólną charakterystykę statui. Posąg nie jest podobny do tradycyjnych figur maryjnych, a przywodzi na myśl raczej antyczną rzeźbę. Kobieta w luźnej szacie stoi wygięta w kontrapoście, podpierając się lewą ręką o coś, co kształtem przypomina niewielką, sięgającą pół uda, kolumnę. Prawą rękę unosi na wysokość piersi - wydaje się, że trzyma coś w dłoni. U jej stóp spoczywa oparta o kolumnę kotwica. Spogląda w dal, a jej głowę otaczają tworzące koronę promienie, w które wpisane są litery układające się w napis REGINA MARIS. Sentencja na cokole pomnika głosi: KRÓLOWO i PANI strzeż NAS i MORZE POLSKIE 1931. Na temat statui nie zachowało się zbyt wiele informacji, jej istnienie odnotowuje jednak jastarnicki proboszcz, który wskazuje też lokalizację pomnika: Ks. Kuźnowicz [pisownia oryginalna] jest wielkim wielbicielem Najja- śniejszej Maryi Panny i, jeżeli tylko możliwe, to do niej mszę św. odprawia. Schronisko swoje także oddał pod jej opiekę i nazwał je Regina Maris. Aby dać temu i na zewnątrz wyraz, ustawiono przy głównym wejściu do schroniska figurę przepiękną królowej morza - figurę ozdobioną kwiatami. Nawet wieczna lampka tam się pali11. Dzięki informacjom zawartym w sprawozdaniach Związku poznajemy również nazwisko autora posągu. To urodzony w 1907 roku rzeźbiarz Zbigniew Dunajewski, absolwent krakowskiej Państwowej Szkoły Sztuk Zdobniczych i Przemysłu Artystycznego, a w późniejszych latach także warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych. Dawny pawilon obozu „Regina Maris", choć pełni już inne funkcje, istnieje do dziś. Figura jednak się nie zachowała. Nie wiadomo, jakie były jej losy i kiedy zniknęła z krajobrazu Jastarni. W tym miejscu autor zwraca się do osób posiadających jakąś wiedzę na temat historii pomnika z prośbą o informację. Być może ktoś z czytelników „Pomeranii" zna losy statui? Może w domowych archiwach zachowały się jakieś jej zdjęcia? Warto, żeby ujrzały światło dzienne. Rzeźba cechowała się dużymi walorami artystycznymi, ważniejsze jest jednak to, że chociaż niewątpliwie na to zasługuje, jednak nie jest obecna w pamięci współczesnych. Przywróćmy należne jej miejsce! Nadzieję dają losy innej zaginionej figury maryjnej związanej z księdzem Kuznowiczem. Na jesieni 2017 roku w Krakowie podczas remontu budynku należącego przed laty do Związku odnaleziono zamurowaną we wnęce statuę Matki Boskiej, która jeszcze w latach powojennych wieńczyła kopułę gmachu. Być może figura Królowej Morza Polskiego - „Regina Maris" - także czeka na odkrycie? MARCIN HERRMANN 10 N.N., Sprawozdanie z działalności Związku Młodzieży Przemysłowej i Rękodzielniczej w Krakowie za rok 1931, „Związkowiec", zeszyt I—11/1932, s. 32. 11 Stefański P., op. cit., s. 183. GOSPODARSTWO AGROTURYSTYCZNE KAMIENICKI MŁYN 14 tel.: 691 899 863 e-mail: sabinakrefta@podlipa.gdan.pl SIÓDMY OBÓZ KASZUBSKICH SKAUTÓW Wakacje już dawno za nami, na szczęście zostały po nich wspomnienia. Przywołam te kaszubsko-skau-towe, z blaskiem lipcowego ogniska, smakiem pieczonych w żarze ziemniaków, nocną grą w świetlika, niemającymi końca rozgrywkami w kaszëbsczi geszeft oraz niekoniecznie ciepłą wodą jeziora Morzycz. W czwartek rano spotkaliśmy się na wejherowskim dworcu autobusowym. Skwar lał się z nieba, pot z czół, a ptaszki ćwierkały - zatem wszystko zwiastowało dobry obóz. No prawie wszystko... Poza autobusem, który się spóźniał. Czekając na niego, zaczęliśmy omawiać plan obozu. Początkowo zgadzaliśmy się we wszystkim. Schody zaczęły się przy czwartym punkcie planu pierwszego dnia - było wielu chętnych do bycia kucharzem (czy dlatego, że kucharz nie musi rozstawiać obozu?). Spór został demokratycznie rozstrzygnięty trzy rundy w kamień, papier, nożyce i... jest kucharz. Około jedenastej dotarliśmy na miejsce. Po przywitaniu i odprawie przystąpiliśmy do rozstawiania namiotów. Skautowym zwyczajem ustawiliśmy je w kręgu, a na jego środku umieściliśmy maszt flagowy. Dochodziła szesnasta, kiedy za częliśmy śpiewać (coraz głośniej): Kuchnia, kuchnia, żołądek piszczy, a człowiek się niszczy... Zmotywowany słowami pieśni kucharz zawołał nas na obiad. Jedzenie było pyszne! Po chwili odpoczynku przyszedł czas na wyprawę nad jezioro. Do kąpieliska nie było daleko, dwa, może dwa i pół kilometra. Jednak już w połowie trasy niektórym włączył się tzw. syndrom marudera. Na szczęście zanim maruderzy ogłosili strajk, byliśmy już nad jeziorem Morzycz w Zakrzewie. W powietrzu fruwały koszulki i spodenki, a skauci pognali do wody. Wyszli z niej jednak jeszcze szyb- ciej, niż do niej weszli. Woda była zimna, naprawdę zimna, lodowata. Po chwili jednak wszystkim przestało to przeszkadzać. Po osiemnastej drużynowy odgwizdał zbiórkę i ruszyliśmy do obozu, przecież trzeba było się przygotować do wieczornej ceremonii otwarcia. 0 dwudziestej pierwszej spotkaliśmy się przy ognisku z naszymi gośćmi i jednocześnie gospodarzami - mieszkańcami Lini, w której rozbiliśmy obóz. Wybrzmiały skautowe pieśni oraz opowieści Guczowégô Macka. Po części nieoficjalnej przyszedł czas na oficjalną. Skauci przeszli do swojego obozu. Po krótkiej przemowie skaut-mistrza obozowego wszyscy stanęli na baczność, najmłodszy uczestnik obozu (zgodnie z tradycją) wciągnął na maszt kaszubską flagę 1 odśpiewaliśmy pieśń Zemia Rodnô. Nie moglibyśmy mówić o obozie skautów kaszubskich bez gorzkiej czekolady. I tym razem tradycji stało się zadość. Zabrzmiały słowa Mariana Roszczynialskiego: Aby takich gorzkich akcentów na tym obozie więcej nie było, a po nich wspólnie odmówiliśmy modlitwę Ojcze nasz. I tak zakończył się pierwszy dzień siódmego w dziejach obozu kaszubskich skautów S-CSB (pierwszy odbył się w roku 1921, kolejne w 1923,1924, 1937,1960,2017 i 2019). W piątek (po śniadaniu, rzecz jasna) ruszyliśmy ku przygodzie - dzień drugi zawsze jest dniem zwiadowców. Z ple- 26 / POMERANIA / PAŹDZIERNIK2019 czó dëch - wiedno w poszëku! cakami i proporcem na ramieniu zaczęliśmy wędrówkę, mieliśmy iść, gdzie nogi poniosą. Tym sposobem wylądowaliśmy na kobylaskich pustkach. Stamtąd szliśmy dalej, nadal prosto, i już byliśmy nad stawkiem w centrum wsi, w centrum, w którym droga... się kończy. Toteż z całą powagą mogę stwierdzić, że kaszubscy skauci dotarli na koniec świata. To nie żarty, ten Kobylasz to chyba naprawdę koniec świata, ponieważ przestał nam tam działać kompas. Ale oczywiście nie zgubiliśmy się, skauci nigdy się nie gubią (poza tymi chwilami, w których się gubią, ale to dłuższa historia). Udało nam się dotrzeć do najbliższej drogi asfaltowej, a stamtąd popędziliśmy w kierunku obozowiska. Wszyscy bowiem czuliśmy już zapach i smak skautowego spaghetti. Najpierw modlitwa, i już po chwili wiedzieliśmy, że kuchenna warta spisała się na medal. Potem przyszedł czas na kolejną wyprawę nad jezioro. A po powrocie -przygotowania do wojny, i to kaszubsko-kaszubskiej Pionki lśnią na planszach, kostki wypolerowane, pieniądze rozdane. I już. Pierwszy rzut, pierwsza szóstka, pierwszy zakup i... pierwszy bankrut. Gra w kaszëbsczi geszeft trwała do późnych godzin nocnych (żeby nie powiedzieć: wczesnych porannych). Najważniejsze było jednak to, że w tej pokojowej wojnie wygraliśmy wszyscy. Wygraliśmy coś, czego nie da się kupić - żywą kaszubszczyznę. Przy planszy wszyscy bowiem posługiwali się tylko i wyłącznie językiem kaszubskim (w założeniu podczas większości ak tywności obozowych mówi się po kaszubsku). Dzień trzeci zaczął się z drobnym pośliz giem, a to wszystko przez ten belny geszeft. Tak czy inaczej trzeba było ruszyć ku obowiązkom. Wszak dzień trzeci jest dniem prac dla dobra lokalnej społeczności. W tym dniu skauci stają się, jak głosiło hasło minionej epoki, młodymi przodownikami pracy. Część z nas ruszyła do ogródków sąsiadów, pozostali udali się do lińskiego domu skautowego. Tego dnia rąbaliśmy drewno, kosiliśmy i grabiliśmy trawniki, sadziliśmy kwiaty, robiliśmy zakupy oraz wykonywaliśmy wszystkie te prace, które zostały nam powierzone. To był naprawdę ciężki dzień, każdy z nas mógłby się wykąpać w wannie własnego potu - termometry wskazywały 38 stopni Celsjusza (w słońcu). Późnym wieczorem wszyscy położyliśmy się w namiotach z poczuciem, że wykonaliśmy kawał dobrej roboty. I wówczas, jak gdyby brakowało nam tego dnia wrażeń, drużynowy odgwizdał zbiórkę. Doskonale wiedzieliśmy, co to zna- * czy. Rozpoczęła się gra w świetlika. Nawet ci z nas, którzy początkowo bali się wejść do ciemnego lasu, teraz świetnie się bawili. Krótko przed północą, ledwo żywi, wracaliśmy do obozu, mając nadzieję, że nazajutrz będziemy w stanie się ruszać bez bólu. Niedzielny poranek rozpoczął się sielsko i błogo. Na stole czekała na nas pachnąca jajecznica i cieplutkie kakao. To jest to, co skauci lubią najbardziej. Przyszedł czas, by przywdziać uniformy i ruszyć ku lińskiej świątyni na spotkanie z Żywym Bogiem. Po Mszy świętej niecierpliwie czekaliśmy na rodziców (i, co tu ukrywać, też na to, co przywiozą). Ognisko było już przygotowane, patyki gotowe, a skautowe podniebienia spragnione słodyczy Wiadomo, wizyta rodziców na obozie czy kolonii to zazwyczaj jedna wielka cukiernia. Także tym razem tak było - ku uciesze skautów-głodomo-rów. Kiedy zaczął padać deszcz, był dla rodziców czytelnym znakiem, że czas już wracać do domu, dla skautów zaś oznaczał ciepłą kąpiel. I bynajmniej nie w Morzyczu! - niedziela była bowiem dniem pięciogwiazdkowego hotelu, każdy z nas miał możliwość skorzystania z najnowszej, ultranowoczesnej... wanny łazienkowej. Po tym SPA przyszedł czas na pakowanie manatek, następnego dnia mieliśmy się już żegnać z Linią. Poniedziałkowy rozgardiasz to także stały element skautowego obozu. Wszyscy mają wtedy ręce pełne roboty... Tak czy inaczej z porannym apelem oraz nominacjami - dwóch chłopaków rozpoczęło nowe wyzwania, jeden z nich przygotowuje się do zostania wilczkiem, drugi zaś skautem - siódmy obóz kaszubskich skautów przeszedł do historii, a tym samym my staliśmy się jej częścią. Zapisaliśmy się w annałach kaszubskiego ruchu skautowego jako niestrudzeni wędrowcy oraz odkrywcy końca świata. Jeśli miałbym opisać nasz obóz w kilku słowach, to podsumowałbym go tak: „było warto", a warto było dlatego, że wygrał Ormuzd. Na sam koniec obozowej przygody od jednego z chłopaków usłyszałem takie oto zdanie: Wiesz co, Matis, ten kaszubski to jednak fajny jest. Od września zapiszę się na zajęcia. I tym sposobem kaszubszczyzna zyskała jednego jeszcze Remusa. Nawet jeśli byłby to tylko ten jeden jedyny Remus z tego obozu (a tak nie jest) - było warto. Wiedno Kaszëbë! SKAUT MATEUSZ KLEBBA RUJAN2019 /POMERANIA/27 Kociewskie Gadki Rozaliji to zbiór felietonów napisanych w gwarze kociewskiej. Praca stanowi zbiór tekstów, które publikowane były wcześniej w lokalnych periodykach: m.in. w „Pomeranii" czy w starogardzkiej „Gazecie Kociewskiej". Na całość publikacji składają się wstęp autorki, około 40 felietonów oraz posłowie autorstwa prof. Marii Pająkowskiej-Kensik. Na końcu zamieszczono także słowniczek wyrażeń gwarowych, by publikacja mogła być zrozumiana przez szersze grono odbiorców. Bohaterka książki, niejaka Rozalija, jest to osoba, która ma dystans do tego, co robi i jak traktuje siebie, a może raczej „swoje wypociny" - z przymrużeniem oka. Imię Rózalija, Rózia, Rozalka, Róśka na Kociewiu, a przynajmniej w okolicy Czarnej Wody, ma charakter pejoratywny. To imię kojarzy się z osobą postrzeganą przez innych jako trochę nierozgarniętą, której nie należy traktować zbyt serio. Autorka gadek dodaje do przybranego imienia Rozalija zaimek „Wasza", co pozwala jej na poufałość w wywodach i zażyłość z czytelnikiem. Czytając zgromadzone utwory, czuje się, że Rozalija kocha ludzi, kocha przyrodę, kocha sztukę, kocha cały świat. W jej spojrzeniu na rzeczywistość wybujała wyobraźnia, śmieszność opisów ma jeden cel - naukę i morał podszyte swoistym kociewskim humorem. I tego życzymy Czytelnikowi, który sięga po tę długo wyczekiwaną pozycję - radości z czytania i poznania folkloru Kociewia. Zyta Wejer Gadki Rozaliji Felietony zebrane Gdańsk - Tczew 2018 ■MMB Zyta Wejer -I pochodząca z Czarnej Hm Wody felietonistka I i autorka gadek pisanych Bi w gwarze kociewskiej, podpisywanych zazwyczaj ■■■■■ „Wasza Rozalja". Emerytowana nauczycielka rjH od lat mieszkająca | w stolicy Kociewia Starogardzie Gdańskim. Pisała i pisze do „Gazety Kociewskiej", „Pomeranii" mi oraz „Kociewskiego Magazynu Regionalnego". 11 l l l I II! I I i:i:i . ; 111 111 KOCIEWSKIE GADKI ROZALIJI MOŻNA NABYĆ W KSIĘGARNI ZRZESZENIA KASZUBSKO-POMORSKIEGO: Tacewnô pözwa,,Kaszub", to je Zbigórz Talewsczi w papiorach SB Tedną z przëczënów tego, że Zbi-I górza Talewsczim zainteresowa sa pöliticznô policjo Lëdowi Pól-sczi bëła jegö dba, żebë wprowa-dzëc uczba kaszëbiznë w szkołach. Swój pôdrzatk na ta sprawa zamkł ön midzë jinszima w swójim lësce do Lecha Bądköwsczégô, jaczi östôł ópublikówóny w ósmim numrze „Pomeranii" w 1981 r. Z tekstu tego wëchôdało, że pózniészi figurant ewidencjowégô kwestionariusza ô tacewny pozwie „Kaszub" chcôł, żebë wprowadzëc regionalne uczbë w szkołach na Kaszëbach. Miałë öne wedle niegö öglowö öbjëmac sprawë zrzeszone z kaszëbską historią, kulturą, jazëka i lëteraturą. Ökróm tegö pôdsztrichnął téż to, że nié blós Gduńsczi Uniwersytet, ale téż toruń-sczi i słëpskô Wëższô Pedagogiczno Szkoła powinny stwörzëc czerënk, na chtërnym möglëbë sa sztôłcëc szkolny, co bë taczé uczbë prowadzëlë. Udba wprowôdzeniô regionalnëch zajaców do kaszëbsczich szköłów gwësno nie bëła tedë niczim nowim, dejade prawie w cządze pö zélniku 1980 roku, czej przez jaczis czas ledze mielë nôdzeja, że w kómuny -sticzny Polsce mdze kąsk wiacy wól-notë, wëzdrzało na to, że badze öna mögła bëc kureszce chöc w iaczims dzélu zjisconô. Sprawa regionalizacje uczbë w szkołach naji zemi w 1981 r. bëła nawetka témą rëchtowónëch przez Kaszëbskó-Pómórsczé Zrzeszenie Wdzydzczich Zćńdzeniów, a żëczné ödniesenié do ni miałë tej miec nawetka kuratoria pöuczënë i wëchöwaniô we Gduńsku, Słëpsku ë Bëdgöszczë. Podług tegô, co ugôdóné bëło we Wdzydzach, do pömörsczich szköłów wprowôdzonô mia bëc uczba wiédzë ö regionie. Miałë to bëc dwie gödzënë w tidzéniu, a w war-köwëch szkołach i technikach - jedna. Mia tam bëc uczono kaszëbskô lëteratura, dzeje Pömörzégö i wiédzô ö môwie Kaszëbów (na Köcewim -Köcewiôków). Ökróm te regionalne zamkłoscë miałë bëc włączoné midzë jinszima do programów uczbë geografie, biologie i śpiewu. Dejade zde-bło późni przeszedł gódnik 1981 r. i wójnowi stón, chtëren sprawił, że na zjiscenié rojitwów dzejarzów KPZ musz bëło żdac jesz dłudżé lata, a kómunysticzné wëszëznë zôs nieżëczno ödnosëłë sa do jich udbów. Równak nimó to lëdze, chtërnyma zanôlégało na tim, żebë kaszëbizna bëła uczonô w najich szkołach, nie óbdelë sa. Dali cygnalë swôja biôtka i kôrbilë ö ti sprawie midzë jinszima na öglowim zjezdze KPZ, jaczi ödbéł sa w gödniku 1986 r. Wiadło ö tim môżemë nalezc na przëmiar w ti-kającëch sa Talewsczégö papiorach słëpsczi Służbë Bezpieku. 17 gódnika 1986 r. jeden z ji fónkcjonariuszów pötkôł sa z krëjamnym wespółrobót-nika ó tacewnym mionie „Aldona" i udostôł ód niego përzna wiadłów na téma tego, co sa dzejało na nad-czidniatim wëżi zjezdze. Westrzód sprawów, jaczé bëłë tam tej óbgódi-wóné, bëło wedle „Aldonë" prawie wprowôdzenié uczbë kaszëbsczégó jazëka ókóma pólsczégö w molach, gdze mieszkają Kaszëbi. Z rapórtu swöjégó wiadłodówôcza SB mögło sa dowiedzec, że uczastnicë zjazdu bëlë dbë, że lëchö je, czej dzece nie rozmieją gadac czëstim lëterackô kaszëbsczim jazëka, a jednym z tëch, co ó tim gôdelë, béł tej prawie Zbigórz Talewsczi1. W esbecczi teczce, w jaczi bëłë zbiéróné materiałë tikającé sa Ta-lewsczégó, jidze téż nalezc pôra nad-czidków ó zdrzódłach dëtków na dzejnota czerowónégó przez niegó słëpsczégó partu KPZ. Je tam napi-sóné, że w tim parce bëła zgrôwa do stwórzeniô zdrzódła finansowanió jego dzejaniô na spódlim handlowi placówczi. Jak pamiatómë, bohater najégô tekstu miół ju doswiódcze-nié w handlu, bo w rëchlészich latach ob czas woj nowégó stanu przez jaczis czas sa nim zajimôł. Öpiarcé robótë partu na wzątku z samó-stójno prowôdzony góspódarczi dzejnotë na zycher zagwësniwało dëtkówą niezależnota Zrzeszeniégó ód kómunysticznëch partiowó-ad-ministracjowëch wëszëznów. Wôrt równak przëbôczëc w tim môlu, że nié wiedno pózniészi figurant ópe-racjowi sprawę „Kaszub" miół taczi pózdrzatk na sprawa finansowaniégö KPZ. Widzec je to w nadczidniatim ju w tim teksce lësce Zbigórza Ta-lewsczégó do Lecha Bądköwsczégó. Bohater najégö dokazu pisze tam, że dzél dzejarzów KPZ boji sa dętkowi pómócë państwówech wëszëz-nów abó nie chce z ni körzëstac. W jaczims dzélu kritikuje téż Bąd-kówsczégó, że z jedny stronę je za tim, bë nie rezygnować z państwówech pieniadzy, a z drëdżi gôdô przédnikóm zrzeszeniowëch partów, że dëtczi na dzejnota organizacji jidze zarobić blós przez rëchtowanié roz- 1 Wszëtczé wëzwëskóné w teksce cytatë wzaté z pôlskôjazëköwëch zdrzódłowëch tekstów skaszëbił autór. RU JAN 2019 POMERANIA/29 KASZËBIW PRL-U 08 j* t C,jv 5iup»>< 19»5 - 12 - 10 /W '* T J ■ : s ^éL ""$b~ " (JC»hW 'p U------- ,.?>/. 7.c! ił ppI-cJ^ 7." ".; viv: "'rze-^'-air. \ ^o-PotsorakJego, •:ti5r: odbył się w nl•dzielą? grudni;'-- w Gdnńaku. TV. powied i*'!, ie nie pamięta doki dnie całego' przebiegu ofcrad, » na notowatlif nie miał w-runk'w. Prezesem zastil wybrmy Jerzy Borzykowski-docent * Uniwersytetu Ods-s^ckio^o, .natomiast Jednym z wiceprezesów p-jnl Trojanowska. Ogółen w skład 2.r:'.-,du Głównego weszło 45 osób, n^toaiiat w sk& .Prezydiua-1**. Z woJeWs' iatwa słupskiego do władz Zrzeszania -węzły trz> -sobys i Dęsxp*mW-. . ostali wybrani n;< ozlunków Komisji re«iayj»ej, natomiast katoni :'~rodor zosteł przewodniczący® a:-sdu koleżańnkieg* Z kolei tw. podkreślił-, źe obrady odbyły si-: w bardzo serdecznej atmosferze. Jdr.H zabranych głosów i różnych wypowiedzi tw.nio stwierdził isdnych antagonizm;*/, co była widoczne ne poprzednich Zjazd-, eh. Dobrą i aitfi ątaioafer: na Zjeździe podkreślał fakt, że ruwië wszyscy sic zhali, przeważnie zwracano sir do slabie po Imieniu (dotyuzy ta zwłaszcza osób z woj.gdańsklego), .-léróó problemów która poruszali osoby zabiera j-ee głos, n c*ło wysuwało fi! ; stfił rd2enle, że "...Kaszuby są Polską,a Kaszubi Polr.knM...". Zarzuer-no* :-rasie# że niektóro artykuły w gtzetneft są pntwrzą dla Kaszubów, że ich obrażają. Zadawano p/tania: "Dlaczego tek pisz'? i Kas** to służy?", ?e .jest to zupełnie niesotrze;-nc, ponieważ ::-..izubi są ?olak»joi# i prsgn Jedynie zuchowe-- niektóre swoją tr-dycjo. • 'Ardd innych problemów, fctdre zostr.ły poruszone nar Zjeździe jjs uwag-, zasługują ęłosy, które postuf.-wr!ły wprowadzenie nauki j-^zykł " 2 " * kaszubskiego bok Języka polskiego w ple.3KG5~o.ci gdzie mieszk;- rdzenna luślno.'.ć kaszubska, Stwierdzono, że przykro Jest, gdy dzieci nie anią aówió czystym literacko Językiem kaszubskim. Problem ten w swojej wypowiedzi poruszył aisdry innymi ToAkl (Jedyny orse»;wcr- z woj.słupskiego)• Inne, poruaaon* na ;je;:d?Ie ogółem ud2i-ł ■wcięło ł^n lelep-tów plus Aft gości. Obecni byli ^i^izy innyri : ^ieewojew.-da gri»é.ski i l-azy Sekret rz W. PZPP. w odMsku -kobie* 's, łt<5r» wfełe ?ardze ładne wystąpienie. Del«£ tcJ" z woj.słupskiego pedezss obred byłs b**4ee'śiło widoczna, !M» było Nikogo r Bytowe. Obrady znkeóczyły ;*ię ok. 21,00,..°. z.« •*»«■ majitëch rozegracjów. Autór ksążczi Pomorska myśl polityczna ödpöwie-dzôł na to, że ni mô nick procëm temu, żebë Zrzeszenie wëzwëskiwało dëtczi z państwowëch dotacjów, bo to są nasze pieniądze -wëprôcowóné przez całą spölëzna. Zwrócył dejade uwôga na to, że wëszëznë, chtërne rozdzeliwają publiczne dëtczi, môgą abö je dac, abö jich nie dac. Temu téż lepi ökróm żdaniô na finansową pomoc państwowi administracje samemu zeżorgac sobie to, czego organizacjo brëkuje, bö prawie to möże zagwësnic richtich samöstój-nota KPZ. Bądkôwsczi béł dbë, że opieranie zrzeszeniowi dzejnotë blós na dętkach ód państwa je nôgörszą môżlëwötą tak z pözdrzatku organizacje, jak i z pözdrzatku administra- cje. Dodôł téż, że Talewsczi jesz sa ô tim przekônô. Wôrt tuwö przëbôczëc, że w czasu, czej Zbigórz Talewsczi chcôł rôd körzëstac z dętkowi pömöcë wëszëznów, to je w 1981 r., béł jesz warköwim robotnika „aparatu" Pôlsczi Zjednóny Robötniczi Partie i wierził wiera w dobrą wola ji dzejarzów i państwowech urzadni-ków. Jak wiémë, czësto jinaczi wëz-drza jegö sytuacjo w połowie ösmë-dzesątëch lat, czej dostôł sztrôfa öd swój i partie, a zdebło późni zaczął bëc krëjamno dozéróny przez słë-chającé ji krëjamné służbë. Tedë ju, jak rzekł rëchli Bądkówsczi, figurant öperacjowi sprawë „Kaszub" na gwës przekönôł sa, że dzejnotë partu KPZ w Słëpsku ni móże opierać blós na dotacjach, ale musz je samemu zarobić so potrzebne pieniądze. Raport „Aldonę" nie béł równak jedurnym zdrzódła wiédzë dló SB ö tim, jak wëzdrzôł zjôzd KPZ z 6 gód-nika 1986 r. W ti sprawie do samégó Zbigörza Talewsczégó przëszlë fónk-cjonariuszowie ti służbë. Dowiedzelë sa ód niego midzë jinszima, kuli delegatów brało udzél w zjezdze i chto dostół sa do nowëch wëszëznów organizacji, to je rzeczów, jaczé nie bëłë niczim krëjamnym. Z zópisku z kórbieniégó esbeków z „Kaszuba" wëchôdô, że nen óstatny miół nó-dzeja, że óstónie wëbróny na jednego z wiceprzédników Zrzeszeniégó. Tak sa nie stało, ale wszedł ón do Prezydium Öglowégó Zarządu KPZ. Przédnik słëpsczégó partu muszół téż pówiedzec swójim rozpówiódóczóm, to, co jich na zycher baro interesowało, to je, czë widzec bëło na zjezdze jaczés znanczi separatizmu abó kaszëbsczégó nacjonalizmu. Rzekł jima, że tak cos nie widzół, ale rzekł esbekóm przë ti leżnoscë, że nie widza mii sa réga artiklów, jaczé ukózałë sa përzna rëchli w warszawsczim ti-dzénniku „Kultura". Pówiedzół tej, że artikle te bëłë procëmkaszëbsczé, a wëszëznë atakują kaszëbsczé lëdz- twó. Esbecë, chtërny z nim kórbilë, gwësno nie ôbdelë sa i zarô rzeklë Talewsczému, żebë óglowó tak lëchö ó wëszëznach nie mëslôł. Swój a dba udokazniwelë w nen sposób, że bëłë doch przikładë rozkóscérzaniô w óglowópólsczi telewizje dzeja-niów KPZ i Kaszëbów w całi Polsce. Talewsczi, czej to uczuł, rzekł, że je to prówda, i dodół, że nawetka sóm miôł môżlëwôta pôdsztrichnąc w telewizje to, że je dzejarza Zrzeszeniégö. Wórt jesz przë ti leżnoscë przëbôczëc përzna kritiköwóné przez Talewsczé-gö artikle ópublikówóné we warszaw-sczi „Kulturze". Wedle nich w kaszëb-sczi rësznoce wëstapiwało baro wiele rzeczi szkódlëwëch dló Pólsczi. Bëłë to rozmajité ,,-izmë", przez chtërne wiele lëdzy dłudżi czas krzëwó zdrza-ło na Kaszëbów i KPZ. Wëbróny tej na zrzeszeniowego przédnika Józef Bôrzëszkówsczi nazwół je „ukóz-kama" (pól. widma). Jich pózwë są wiera nama znóné. Bëłë to: separa-tizm, izolacjonizm, klerikalizm i jin-szé tego zortu rzecze. W kóżdim razu artikle zamkłé w „Kulturze" bëłë ób-gódiwóné i ostro kritikówóné przez dzejarzów KPZ na zjezdze w 1986 r. Pómión tego nalezc jidze téż w rapór-ce „Aldonë". Wiadłodówócz nen ód-kózół słëpsczim esbekóm, że delegacë na zjezdze KPZ bëlë dbë, że niechtër-ne artikle w gazetach óbróżają Kaszë-bów i że je to często niepotrzebne, bô Kaszëbi są Pölôchama, chcą blós uchöwac niechtërne swoje tradicje. Öb czas óperacjowi inwigilacje „Kaszuba" fónkcjonariuszowie słëpsczi SB zbiérelë téż wiadła ó tim, z jaczima lëdzama trzimół ón łączba. Zrëchtowelë tej czile służ-bówëch zópisków, z chtërnëch jidze sa tegó wëdowiedzec. Westrzód lëdzy, z jaczima łączba trzimół w 1985 r. Talewsczi, béł znóny chó-nicczi dzejórz Kazmiérz Östrowsczi. Z rujana 1986 r. póchódó wiadło, że z bohatera najégó dokazu kontaktowo! sa mieszkający tedë w Czersku 30 / POMERANIA /PAŹDZIERNIK2019 kaszëbi w prl-u mm Józef Cenowa. Cekawą rzeczą je téż to, że chóc Zbigórz Talewsczi przez przédników swôji partie östôł uznó-ny za klerikała i dostôł za to sztrófa, dejade dali trzimôł łączba z przed-stôwcama hierarchie katolëcczégö köscoła. W stëczniku 1987 roku III Wëdzél słëpsczi bezpieczi udostół za-słëgiwającé na wiara i pöcwierdzoné wiadła, że figurant körespóndëje z bi-skupama Mariana Przëkucczim i Andrzeja Sliwińsczim. Ödwiedzywelë Talewsczégö w tim czasu téż lëdze z butna Kaszëb i Pömörzégö. Z zópi-sku zrëchtowónégô pöd kuńc zélnika 1986 r. möżemë sa dowiedzec ô jed- nym mieszkańcu Warszawę, chtëren béł gwôscëcéla osobowego auta (es-becë zapiselë to, bô w tim czasu wiele mni lëdzy miało auta jak terô) i ob lato tego [1986] roku rézowôł pö óbeńdze bëtowsczich Kaszëb i pötkôł sa z Talewsczim w jego rancho2. Na sóm kuńc tegö dzéla doka-zu ö Zbigörzu Talewsczim wôrt dac dlô szpörtu pôra pôsobnëch przikładów na to, jaczé fele tej-sej robilë esbecë abö téż jich krëjam-ny wiadlodôwôcze, przez co musz je ôpasowac na to, co möże nalezc w papiorach bezpieczi. Na przëmiar w zôpisku ö Kazmierzu Östrowsczim widzec je nadczidka, że wëdôwôł ôn tej kaszëbsczi cządnik ö pozwie... „Brusy". Chödzëło tuwô gwësno ô wëdôwóné tedë przez chönicczi part pismiono „Bazuny". Jeżlë zôs chödzy ô zjôzd KPZ z gôdnika 1986 r., czedë przédnika organizacji östôł Józef Bórzëszköwsczi, to wedle krëjamné-gö wespółrobótnika „Aldona" Zrze-szenim ód tegô czasu czerowac miôł... „Jerzy Borzykowski". SŁÔWK FÖRMELLA* * Autór je starszim archiwistą w archiwalnym dzélu gduńsczćgo partu Institutu Nôrodny Pamiacë. 2 Pöd miona „rancho" tacy sa wiera môl Zbigörza Talewsczégö w Börowim Młënie na Gôchach. CZERSK. KASZËBSCZÉ ÔŻNIWINË mim Pierszi rôz w czersczim kóscele möżna bëło czëc liturgia wkaszëbsczim jazëkii. 8 séwnika ödbëłë sa parafialne öż-niwinë na baro regionalny ôrt. Ksądz proboszcz dr Zbigórz Straszewsczi rôcził karno „Kaszuby" z Wielô i Kôr-sëna do graniô i spiewaniô öb czas mszë swiati (i téż pö ni przed köscoła), a uczniacë klasë VI ze Spódlecz-ny Szköłë nr 1 m. Janusza Korczaka w Czersku raza ze swoją szkolną kaszëbsczégö brelë aktiwny udzél w liturgii - mô sa rozmieć: w rodny mowie. Martina Kaszëbôwskô zaśpiewa psalm, szkolno Aleksandra Dzacelskô-Jasnoch czëta drëdżé czëtanié, ksądz Da-mión Klajst (roda z Göchów, raza z Dzacelską-Jasnoch wespółprowadzy w parafie Regionalne Potkania) czëtôł Ewanielia, a Laura Kuklińskó i Maksymilión Landow-sczi czëtelë mödlëtwa wiérnëch. Ksądz proboszcz pödczorchiwôł, że wszëtcë ksaża z parafii pöchôdają z Kaszëb i bel baro ród, że tak wëz-drzała msza swiató. Öbleczënczi dló uczniów udostapnił Östrzódk Kulturę w Czersku. RED. RUJAN 2019 POMERANIA/31 CZY MOŻNA PIĆ WODĘ Z OCEANU? Odeep One na Kanale Kaszubskim, na wysokości gdańskiej wyspy Ostrów. Sposób na biznes pewnej francuskiej firmy, która od kilku miesięcy jest właścicielem statku remontowanego i częściowo przebudowywanego w Gdańskiej Stoczni Remontowa SA, można uznać za nowatorski, gdyż do tej pory najprawdopodobniej nikt jeszcze nie zdecydował się na produkcję wody do picia z wody oceanicznej - na skalę przemysłową. Sam pomysł nie jest niczym nowym. Proces odwróconej osmozy, który służy do odsalania wody morskiej, wykorzystuje się na statkach od 1953 roku, głównie na potrzeby statków odbywających długie podróże. Do przemysłu metoda została wprowadzona dekadę później. Przy dzisiejszym zaawansowaniu technologii najlepsze instalacje gwarantują zatrzymanie do 99 proc. soli zawartej w wodzie. ODEEPONE - tak brzmi nowa nazwa 30-letniej jednostki, która z pomocą gdańskiej stoczni stała się statkiem-fabryką. Po „produkt początkowy" jednostka będzie wypływała na otwarty ocean, gdzie głębokość wody przekracza 1000 metrów. Tam, z rufy jednostki, na głębokość ok. 200 metrów będzie opuszczany plastikowy wąż, za pomocą którego nastąpi pobór wody morskiej. Ta woda ostatecznie zostanie nalana do plastikowych butelek, które również będą produkowane na pokładzie, zakręcane i w zgrzewkach ustawiane na paletach przygotowanych do rozładunku. Oczywiście, zanim woda trafi do butelek, musi przejść proces technologiczny związany z filtracją, oczyszczaniem i uzdatnianiem minerałami. W tym pomoże linia montażowa zamontowana na jednym z pokładów, która w powiązaniu z innymi urządzeniami tworzyć będzie pływającą fabrykę. Zadaniem stoczniowców było przede wszystkim przygotowanie miejsca pod linię montażową na pokładach statku i podłączenie do niej zasilania. Aby statek wypłynął ze stoczni i samodzielnie pełnił wspomnianą wyżej rolę, konieczne było również przeprowadzenie wielu prac związanych m.in. z remontem trzech silników głównych i trzech silników pomocniczych. W tym miejscu warto wspomnieć o samej przebudowywanej jednostce, która pierwotnie nazywała się Mukran i była promem kolejowo-towarowym. Statek został wybudowany dla ZSRR w 1986 roku w stoczni w Wismarze 32 / POMERANIA/PAŹDZIERNIK2019 BLIŻEJ MORZA (wówczas NRD). Według tego samego projektu zbudowano jeszcze kilka jednostek, m.in. prom Greiswald, który nadal pływa po Morzu Czarnym, łącząc Ukrainę (Czarnomorsk) i Gruzję (Batumi). Takie promy kolejowe (z większym rozstawem szyn) umożliwiały swego czasu połączenie pomiędzy NRD i ZSRR z pominięciem Polski, w tym celu na wyspie Rugia, w pobliżu Sassnitz, wybudowano nawet terminal promowy, wykorzystywany do dzisiaj przez komercyjnych przewoźników. Tegoroczna wizyta statku na wyspie Ostrów nie była pierwszą. Jednostka, jeszcze pod nazwą Mukran, wpłynęła do Gdańskiej Stoczni Remontowej w połowie lutego 1995 roku jako prom kolejowo-towarowy, a wypłynęła na początku września 1995 roku jako prom pasażersko-samochodo-wo-kolejowy. Sylwetka Mukrana została wówczas całkowicie zmieniona, w stoczni zbudowano kabiny pasażerskie dla 144 osób, restaurację i pomieszczenia socjalne. Była to w tamtym czasie największa przebudowa statku w historii Gdańskiej Stoczni Remontowej - prestiżowe zadanie i zarazem olbrzymie doświadczenie dotyczące przebudowy, które zaprocentowało później przebudową kolejnych jednostek pasażerskich. Mukran po przebudowie wypłynął z Gdańska pod nową nazwą - Petersburg. Przez ostatnie dwa lata jednostki nie użytkowano, była zacumowana przy nabrzeżu estońskiego portu Tallin. Kupiony przez francuską firmę prom został przyholowany do Gdańska przez należący do Polskiego Ratownictwa Okrętowego (PRO) holownik wielozadaniowy Opal. Na początku października wypłynął po raz kolejny z Gdańska, tym razem jako Odeep One i ponownie z nowym zadaniem. SCHLESWIG-HOLSTEIN - mniej więcej w tym samym czasie wypłynął z Gdańskiej Stoczni Remontowej prom duńsko-niemieckiego armatora Scandlines o tej budzącej wciąż złe skojarzenia nazwie. Choć zbudowany w 1997 roku prom nie ma nic wspólnego z pancernikiem o tej samej nazwie, który 1 września 1939 roku ostrzelał polską składnicę wojskową na Westerplatte, to zarówno jego wizycie w stoczni w 2013 roku, jak i w trakcie tegorocznej towarzyszyła medialna wrzawa. Dla wyjaśnienia: nazwa promu pochodzi od kraju związkowego (odpowiednik polskiego województwa) na północy Niemiec. Dla stoczni ważniejsze od historycznych niuansów było jednak zadanie, jakie postawił przed nią armator: m.in. wymiana agregatu na nowy oraz wymiana na nowe czterech pędników azymutalnych łącznie z systemem sterowania. Nowy agregat dla promu Schleswig-Holstein przypłynął w ładowni innego statku - drobnicowca Wilson Elbe. Przy użyciu pływającego dźwigu REM-220 agregat przetransportowano najpierw ze statku na nabrzeże, a następnie na specjalnie przygotowaną rampę na doku, skąd po ułożonych metalowych blokach został zsunięty na wewnętrzny pokład SCHLESWIG-HOLSTEK v \ |! Schleswig-Holstein w trakcie prac dokowych w Gdańskiej Stoczni Remontowa SA. promu. Po dostarczeniu nowego agregatu na pokład rozpoczęła się operacja wydobycia dotychczas użytkowanego. Za pomocą wciągów pneumatycznych, przez otwór technologiczny, przetransportowano go z siłowni na wyższy pokład, gdzie został umiejscowiony tak, aby bezpiecznie popłynął do Niemiec. Po wydobyciu starego agregatu rozpoczęło się osadzanie w siłowni nowego. Oba urządzenia są tego samego producenta - niemieckiej firmy MaK (Maschinenbau Kiel). Nowy silnik z uwagi na większą ilość cylindrów (dziewięć, stary był 8-cylindrowy) jest większej mocy, większą moc ma również sama prądnica. Niewielka różnica jest w wadze obu agregatów - stary waży 85 ton, a nowy 93 tony! Armator, do którego należy prom, zdecydował się również na wymianę czterech pędników azymutalnych - dwa na dziobie i dwa na rufie - które dotąd sterowane były hydraulicznie. Nowe pędniki będą sterowane elektrycznie. Co warto podkreślić, Schleswig-Holstein to prom dwustronny, tzw. symetryczny (przelotowy). Symetryczna, dwustronna konfiguracja statku pozwala ograniczyć czas przelotu promu w każdą stronę w porównaniu z promami konwencjonalnymi, dzięki temu, że statek nie musi dokonywać zwrotu w każdej przystani. Do tej oszczędności czasu przyczynia się także zastosowanie automatycznego systemu cumowania. Pędniki azymutalne - każdy z dwiema śrubami kontrarotacyjnymi - z kolei dodatkowo poprawiają zdolność manewrową statku. W ciągu roku Gdańska Stocznia Remontowa SA remontuje i przebudowuje około 200 statków. Czasami są to standardowe przeglądy i konserwacje. Ale są też prace bardziej skomplikowane i czasochłonne, jak w przypadku remontu promu Schleswig-Holstein, lub innowacyjne, jak w przypadku Odeep One. O tym, czy ostatecznie napijemy się wody z oceanu, dowiemy się najwcześniej za kilka miesięcy i wcale nie będzie to zależało od stoczniowców, którzy wykonali swoją pracę rzetelnie, a od wytrwałości i trafności decyzji autorów tego pomysłu. SŁAWOMIR LEWANDOWSKI RUJAN 2019 / POMERANIA / 33 GDAŃSK MNIEJ ZNANY KU PAMIĘCI... Choć obchody 80. rocznicy wybuchu II wojny światowej już za nami, to jesienne dni nadal przypominają o tragicznych wydarzeniach z początku tego konfliktu. Dlatego nasze kroki kierujemy dziś na Cmentarz Ofiar Hitleryzmu przy ulicy Bolesława Chrobrego w Gdańsku. CMENTARZ NA ZASPIE Miejsce to poświęcone jest ofiarom II wojny światowej, ale jego historia sięga XIX wieku. W 1895 otwarto tutaj miejski cmentarz przeznaczony na pochówki dla ubogich z Gdańska i okolic. Za ich grzebanie płaciło miasto. Trafiali tutaj zmarli w przytułkach, domach starców, samobójcy, skazańcy i niżsi stopniem żołnierze. Ludzie, których imiona zostały zapomniane. W 1914 roku w Gdańsku otwarto krematorium (to dzisiejsza cerkiew, siedziba prawosławnej parafii przy ul. Traugutta). Od tego czasu na cmentarzu przeprowadzano również pochówki w urnach. W czasie I wojny światowej grzebano na Zaspie jeńców wojennych różnych narodowości: Rosjan, Rumunów, Francuzów, Brytyjczyków i Włochów. ŚWIADEK ZBRODNI W czasie II wojny światowej na cmentarzu Niemcy dokonywali egzekucji oraz grzebali Polaków głównie w zbiorowych mogiłach. Szacuje się, że do momentu wybudowania krematorium w obozie Stutthof w 1942 roku pochowano tutaj ok. trzech tysięcy więźniów. W późniejszym okresie grzebani tu byli również Polacy m.in. z podobozów Stutthofu z Przeróbki i Kokoszek, a także Żydzi, oby- watele ZSRR i przedstawiciele innych narodowości. Szacuje się, że Niemcy pogrzebali tu kilkanaście tysięcy ofiar. Po wojnie składano tutaj prochy z ekshumacji z całego Pomorza. Obecnie cmentarz ma tytuł pomnika oraz sanktuarium kościelno-narodo-wego Archidiecezji Gdańskiej. Dzisiejszy kształt miejsce to uzyskało w latach osiemdziesiątych XX wieku, choć było niejednokrotnie przebudowywane. Zobaczymy tutaj 2086 betonowych pomników w kształcie krzyży. Są to nagrobki symboliczne, ponieważ w wielu przypadkach niemożliwe jest wskazanie rzeczywistych grobów. Dzięki nowym tablicom opracowanym przez Instytut Pamięci Narodowej możemy zobaczyć zdjęcia i przeczytać, kto spoczywa na Zaspie. Znajdują się tu prochy działaczy Polonii rozstrzelanych 22 marca 1940 roku koło Stutthofu, Polaków kolejarzy z Szymankowa zamordowanych pierwszego dnia wojny, a także Obrońców Poczty Polskiej. SPORTOWY DUCH Na koniec dzisiejszego spaceru przenosimy się na pobliską ul. Tadeusza Kościuszki 49. Tam znajdowało się boisko sportowe polskiego klubu sportowego Gedania. Powołany został w 1922 roku. Był największym ośrodkiem polskiego sportu w Wolnym Mieście Gdańsku. Prócz sekcji piłkarskiej istniały również bokserska, strzelecka, motocyklowa, lekkoatletyczna, tenisowa i hokejowa. Od 1930 roku Gedania zrzeszała również kobiety. Niestety od pierwszych dni wojny Polacy z Gedanii byli aresztowani i mordowani. W 1972 roku z okazji 50-lecia powstania Klubu Gedania powstał pomnik na dawnym terenie klubu. W 2018 roku tablica została odnowiona i uaktualniona. Zobaczyć tu możemy nowy napis „Pamięci Członków Klubu Sportowego Gedania Niezłomnych Patriotów prześladowanych przez Niemców za krzewienie Polskości w Gdańsku, z których wielu oddało życie za Ojczyznę". Po prawej stronie wypisano uzupełnioną listę ofiar. Najnowsze badania wskazują personalia ponad 116 osób (wcześniej znano 75) oraz co najmniej 128 represjonowanych -w obozach koncentracyjnych czy jako robotnicy przymusowymi. Tablica znajduje się zaraz za bramą wjazdową na teren dawnego boiska Gedanii. Niestety kwestia zagospodarowania tego miejsca od kilku lat jest sprawą sporną, przez co niestety smuci zaniedbaniem i pustką. MARTA SZAGŻDOWICZ 34 / POMERANIA / PAŹDZIERNIK2019 EDUKACYJNY DOPÔWK DO „POMERANII", NR 8 (130), RUJAN 2019 mm Malënk: A. Majkôwskô Hdóm Hebel Scenarnik Apörtowëch ząjaców dla nómtodôzLch i iwMarózich uczniów ftfë pöznôwómë kattcbscii Aport: ęra w buczka Céle uczbë Uczeń: • poznaje i utrwaliwó słowa spartaczone z grama i spórtama, • rozmieje opisać, co sa dzeje na bôjiszczu do buczczi, • poznaje regle sportów i twörzi swöje wariantë, • uczi sa przeprowadzać wëdowiédzë i dobëwac informacje öd lëdzy, • je fizyczno aktiw i rozwijô swöje mötoriczné umiejatnoscë, • wespółrobi z drëchama. Metodë robötë zôbawa buten/ na gimnasticzny zalë, prowadzenie wëdo-wiédzów przez Internet abö bezpöstrzédno Förmë robötë indiwidualno, w kamach, z całą klasą Didakticzné strzódczi • sprzat do buczczi i klóska • skrócone regle grë w buczka (öpisënk) Bibliografio • Izydor Gulgowski, Kaszubi, Kraków 1924, s. 98—99. • Józef Ceynowa, Marcin i jego czasy, Wejrowó 2016. Malënk: A. Wojtaszczyk-Bukato I NAJÔ UCZBA, NUMER 8 (130), DODÔWK D0„PÔMERANII" SCENARNIK SPÖRTOWËCH ZAJACÓW DLÔ NÔMŁODSZICHINÔSTARSZICH UCZNIÓW CYG UCZBË Wprowadzenie 1. Szkólny pökazywô sprzat do buczczi i öpisywô dôw-né realia, w jaczich cażkö bëło ö bala, i miast ni do grë służił kam. 2. Uczniacë dostôwają do przeczëtaniô regle buczczi öpisóné przez Izydora Gulgöwsczégó (zdrzë: skanë na s. III) i swójima słowama ópisywają, jak wëzdrzało „nëkanié swinczi do chlewa". 3. Szkólny öpöwiôdô ö dzysdniowëch zasadach grë i kla-rëje, że zmianë w stôrëch reglach östałë wprowadzone dlôte, cobë buczka mögła bëc fulprawnym spórta, tak jak jiné znóné nama discyplinë, co sa graje w karnie. Rozwiniacé 4. Uczniacë mają dopasować słowa zrzeszone z buczką i klóska do öbrôzków i placu na bôjiszczu: punktzona, pöle öbronë, sztrôfné pöle, czidlôk, klósk, bala. Do tegö zadaniô brëköwné są öbrôzczi z I i II starnë. 5. Szkólny rôczi wszëtczich na böjiszcze i prowadzy krótką rozgrzewka. 6. Klasa je pödzelonô na czile karnów, nôlepi tak, cobë w köżdim bëłë 4 abó 5 ösobów. Uczniacë przëbôcziwa-ją so regle grë w buczka, ewentualno dostosowiwają je do swöjich möżlëwötów (zmiana wëmiarów, czasu grë, lëczbë miónkarzów). 7. Karna rozgriwają midzë sobą mecze, te grëpë, co ni mają prawie swöjégô czasu na gra, pöznôwają pösobną gra - klóska. 8. Klósk, knypa, klipa abó mucha to gra, jaką jesz czi-ledzesąt lat nazôd mógł potkać na całëch Kaszëbach i nié leno. W daleczich Indiach dzecë bawią sa w gili danga - sport, jaczi niczim sa nie różni ód najégö klóska. Drzewiany klock zaostrzony na dwuch kurkach z rzimsczima cyferkama na kóżdi scanie, muszi bëc czid-niony (czidlóka) w zaostrzony kunószk, a czej pódskóczi, uderzony tak, cobëjak nôdali pólécôł. Malënk: A. Wojtaszczyk-Bukato Bôczënk: Szkólny muszi zagwësnic wiele wölnégö placu wkół i bezwzgladno przestrzegać zasadów bezpieku, a samą gra zacząc wprowadzenim na téma bezpiecznego zachöwaniô. Zakuńczenie 9. Uczniacë dowiadiwają sa ó jistnienim Kaszëbsczi Lidżi Buczczi przë Muzeum Kaszëbskô-Pómórsczi Pismieniznë i Muzyczi we Wejrowie. Tam może póznac całowné regle - szerszi dokumeńt, jaczi ópisywó w drobnotach zasadę, statisticzi meczów i składë karnów. Uczniacë mają zadanie na przińdną uczba/ wëjôzd - do wëbraniô: o zrobić wëdowiédza z robotnika muzeum ó dównëch grach, o pogadać z nóleżnikama familie ó tim, co sa przódë na pódwórzim robiło w wolnym czasu, o zrobić wëdowiédza z nóleżnika jednego z karnów w Lidze na téma grë. Öglowé zasadë grë w buczka W grze bierzą udzél dwa karna, dobiwó to karno, co dobadze wicy pąktów. Pąktë dobiwô sa przez sczero-wanié balë do pąktzonë. Czej bala dotknie oznaczonego pôla, le późni wëlécy - karno dobiwó 1 pąkt. Czej bala óstónie w pąktzonie, abó mdze z niego wëbitô przez obrońców - tedë karno dobiwó 3 pąktë. Może podawać abó jic z balą, ale podbić ja w lëfce może maksymal-no 5 razë, po czim bala muszi wëlądowac na zemi, abó bëc czidniatô przez jinégó miónkarza. Köżdé uderzenie czija w procëmnika to je faul. Jak bala wëlécy na aut, tej wznowienim przez karno, jaczé ni miało slédny łącz-bë z balą, może bëc podanie abó samódzelné jidzenié z balą, procëmnicë muszą bëc dali jak 4 métrë ód placu wznowienió. Faule sa kuńczą wznowienim z placu przewinienió, procëmnicë mogą stac dali jak 4 métrë ód tego molu. Jak do faula doszło 5 metrów ód sztrôfnégö pola abó blëżi, tej faul sa kuńczi sztrôfnym cëska. Mión-kórz może uderziwac bala blós czija, srąba abó głową. Kóżdé uderzenie raką abó nogą kuńczi sa sztrófnym abó wolnym cëska egzekwówónym na jistnëch reglach co faul. Wëjimka są sytuacje, czedë noga abó raka nie rësza-ła sa w mómence kontaktu z balą. Nogów w obronie może użëwac obrońca w sztrófnym polu. Öd lewi: sadzowie Sławomir Krause i Ana Hébel (techniczno), nôleżnicë karnów Öska Lëzëno, Czôrné Pujczi Strzebielëno, Gro-mówka Żukowo, Krëbanë Brusë. NAJÔ UCZBA, NUMER 8 (130), D0DÔWK DO „POMERANII" - SCENARNIK SPÖRTOWËCH ZAJACÓW DLÔ NÔMŁODSZICHINÔSTARSZICH UCZNIÓW _ jeżeli zgadnie, to należy mu się jeden punkt. Tak idzie na przemian. Kto ma 20 punktów, ten wygrał. . Peterete. A i B mają pewną ilość ziarnek grochu. A. bierze kilka do zamkniętej garści i pyta: Peterete na wonete, wiele grochów mam? Jeżeli B zgadnie, to dostanie wszystkie ziarnka. W przeciwnym razie, musi B oddać A tyle ziarnek, ile różnica między podaną liczbą a ilością rzeczywistych ziarnek wynosi. Kto wpierw swe ziarnka straci, ten wygrał. Chłopcy bawią się przeważnie w „Świnka i „Kranga". _j_ Kocioł O świni chlew Świnka: Ilość osób trzy lub więcej. Każda zaopatruje się w pałkę, 1 m długą. Robi się Jak lud sin bawi w ziemi głęboki dół, „świni chlew". Dookoła w dwóch lub trzech metrów odległości wyrabia się mniejsze dziury, jednakowoż o jedną mniej, niż jest uczestników. Przez los naznaczy się jednego z graczy na „świniarka". „Świnią" jest okrągły kamień, który przed rozpoczęciem gry jest poza kołem (4-). „Świniarek" ma to zadanie, napędzić świnkę do chlewa, co biciem pałką w kamień załatwia. Grający usiłuje nie dopuścić do tego, i gdy „Świnka" przekroczy koło, pałkami ją wypędzają. Lecz każdy gracz musi przytem na swój kociołek uważać, bo „świniarek" ma prawo, w próżny kociołek swą pałkę wsadzić, wtedy ten gracz zostaje „świniarkiem". Uda się pastuchowi „świnkę" dostać do chlewa, to następuje ogólna zmiana miejsca pozostający jest „świniarkiem". W kranga. Dwie parlje ustawia się w od ległości 40 do 80 metrów, oznaczając swój postój znakiem. Każdy posiada pałkę drewnianą. Los rozstrzyga, która partja rozpoczyna. Jeden z grających rzuca „krąg" (dyskos) w ten sposób, że toczy się potem dalej. Druga partja usiłuje krąg pałkami zatrzymać lub przez uderzenie cofnąć. Miejsce, gdzie krąg pozostaje, oznacza nową granicę partji. Jeżeli jedna partja drugą z swego miejsca wyprze, uważa jako wygrane. Dawniej całe wioski rozstrzygały swe siły przy kulaniu „kręga". Bardzo rozpowszechnione między chłopcami ' * 99 ^......fi M *■«» * ■ NAJÔ UCZBA, NUMER 8 (130), DODÔWK D0„PÔMERANII" KLASËIV-V SPÖDLECZNY SZKÖŁË DarifrHlucewicz 'HIom 1M-M Apódleczny ôzhôtë (1 gôdzëiia uczböwa) 'hciôzëbikc muzyka tradiąjjnô Programowe zagadnienia wëdobëwanié zwaku muzyczne instrumentë - jich brzmienie, budowa, spösób graniô Céle uczbë Uczeń: wié, jak wëzdrzą i brzëmią tradicyjné instrumentë z Kaszëb, rozpöznôwô brzmienie instrumentów pö jich uczëcym, nazéwô dzéle instrumentów, rozmieje słowö „głos", potrafi zaśpiewać kaszëbską spiéwa. Metodë robôtë kôrbiónka, wëkłôd, metodë aktiwizëjącé (spiéwanié frantówczi, farwienié öbrôzków, granié na instrumentach), czwiczenié jazëkówé (öpisanié wëzdrzatku instrumentów) Förmë robötë indiwidualnô, z całą klasą Didakticzné strzódczi kaszëbsczé instrumentë (diôbelsczé skrzëpice, burczibas, bazuna), piata z muzyką, tôfla, kôrtczi ze sło-wama öpisëjącyma wëzdrzatk instrumentów, krédczi, céchunczi instrumentów do farwieniô Malënk: A. Wojtaszczyk-Bukato CYG UCZBË 1. Rozmajité głosë. Szkólny zaczinô uczba pëtaniama do uczniów np. Chto wié, co to je głos? W ödpôwiedzach mögą sa nalezc: głos to jinaczi zwak, zwak z gardła itd., a szkólny tłomaczi, że głos to zwaczi wëdôwóné przez głosowi aparat. Szkólny prosy uczniów, bë kóżdi z nich za régą pówiedzôł: „Jô móm taczi głos", i pödczorchiwô, że nót je dobrze, tj. uwôżno, sa przësłëchiwac. Szkólny pitô uczniów: Jak głos môże sa wëdobëwac? Ödpöwiedzë uczniów są intuicyjne. Szkólny gódó: Ôb czas gôdaniô dochôdają do nas informacje ô rozmajitëch wësokôscach głosu (nisczi abô wësoczi głos) i pôdczorchiwómë, że kôżdi z nich mô ôriginalną farwa. Szkólny öpôwiôdô o fałdach (głosowëch strënach), chtërne są w gôrdzelë - zacyskają sa ob czas môłczeniô, a rozszerzają ob czas wëdobëwaniégö głosu. Wësokösc głosu je zanôleżnô ód długóscë górdzelë i głosowëch strun, a pódstawówima ôrtama głosu są: sopran i alt (białgłowsczé głosë) a tenór, baritón i bas (chłopsczé głosë). Szkólny prosy, bë uczniowie zaspiéwelë niedôwno póznóną na uczbach kaszëbsczégö jazëka frantówka. Jeżlë je móżlëwóta, to szkólny włącziwó piata z muzyką. 2. Tradicyjnô muzyka - kaszëbsczé instrumentë. Szkólny pitô uczniów: Gdze je czëc muzyka? [W dodomu, w krómie, w diskötece, na wieselim...] Na jaczich instrumentach môżegracwôrkestrze? [Na klawirze, na fléce, na skrzëpicach, na kontrabasu, na perkusje...] Wiéta, jaczé instrumentë są znóne ôd dôwna na Kaszëbach? A jeżlë jo, to jaczé? [Diôbelsczé skrzëpice, burczëbas (mrëczk lub brómtop), bazuna...] Szkólny przed uczbą przërëchtowôł instrumentë (np. mô pöżëczoné z dodomu kulturë) i pökazywô je ucznióm. Opöwiôdô ö instrumentach: Diôbelsczé skrzëpice - to tradicyjny kaszëbsczi instrument, chtëren miôł odstraszać dëchë w zadëszną noc. Ôn grô jakno perkusjo. To je dłudżi czij, na chtërnym u górë je larwa diôbła z włosa ma pôd kapelusza. Na czôpce sq maliń-czé zwónczi. Skrzenia, chtërna môże përzna przëbôczëwac skrzëpice, mô trzë strënë do szarpaniô. Je tu téż blaszane pudełko, chtërno je grzechotką. Nen instrument zwôni, dzwaczi, grzechoce. Burczëbas (mrëczk lub brómtop) - to je takô putnią (beczka), chtërna mô dzura, a w ni są włosë z kóńsczegó ögóna. Jeżlë sa zmôczi race i przëcygnie rakama bez ôgón, to je czëc fejn burczący zwak. Bazuna - môże przëbôczëwac baro długą trąbka. Nen instrument je zrobiony z pniów młodëch drzéwiat, np. olchë czë lëpë. Nôczascy mô 1 méter długôscë, le môże miec i 2 métrë. Mô téż metalowe ôbracze, chtërne łączą czascë bazunë. Zwak, jaczi wëdôwô, béł pômôcą jakô sygnalizacjo dlô rëbôków, pasterzów i jinszich, chtërny robilë dalek ôd jinëch lëdzy. Szkólny rôczi szkółowników do zapisaniô tematu w zesziwkach: Kaszëbskô muzyka tradicyjnô. Szkólny zachacywô szkölôków, bë swöjima słowama öpiselë, jak wëzdrzą wszëtczé trzë instrumentë, leno nót je wëkörzëstac słowa z kôrtków, jaczé doczépiô do tôflë. Na kôrtkach mają sa nalezc słowa: öbracze, ustnik, czij, drzewiané czascë, zwónczi, grzechotka, strënë, kóńsczi ögón, putnią, talerze, sznur, skrzëpice, czôpka, włosë, gaba purtka. Szkólny rôczi chatnëch szköłowników do gabnégö öpisaniô wëzdrzatku instrumentów i rozdôwô ne kartczi ze słowama do wklejeniô do zesziwku pöd temata uczbë. Szkólny rozdôwô wszëtczim ucznióm kólorowanczi z céchunkama instrumentów (Dodôwk) i rôczi do farwieniô öbrôzków a do pódpisaniô dzélów instrumentów słowama z kôrtków doczépionëch do tôflë. Czej szkólôcë skuńczą robota, szkólny sprôwdzô poprawność pisënku a dopasowanie wërazów do dzélów instrumentów. 3. Spiéw do grë na instrumentach. Szkólny rôczi wszëtczich uczniów za régą, bë spróböwelë zagrać na instrumentach i bë pörównelë jich zwaczi. Pöstapno zachacywô szkółowników, bë raza zaspiéwelë i zagralë frantówka, jaczi sa w slédnym czasu uczëlë. Szkólny pökazëje, jak grac na instrumentach. Na zakuńczenie uczbë szkólny gôdô: Nasze głosë są jak instrumentë, téż môżemë je czëc. Kôżdi instrument mô jinszi zwak, bô mô jinszé dzéle. Ô kôżdi instrument nôleżi dbac, jeżlë sa chce, bë piakno grôł. Dodôwk Céchunczi: A. Wojtaszczyk-Bukato GRAMATIKA Hana Makiirôt-Srwzëk ęramalika Subiekt Subiekt - je to part zdaniô, jaczi möżemë poznać po tim, że nazéwô ôn osoba, rzecz abö abstrakcyjną znanka. Colemało je ön użëti w nazéwôczu. Cobë zapitac ö subiekt, nót je użëc pëtaniów chto?, co? Subiekta może bëc w ösoblëwöscë stowö, jaczé nazéwô kögös, chto wëkônywô jakąś aktiwnosc, na przëmiar w zdanim Nënka warzi pôłnié. - subiekta je słowö nënka. Subiekt môże téż bëc słowa, jaczé öznôczô ösoba abö rzecz, jakô je w jaczims stanie, na przëmiar w zdanim Ksążka leżi na pôlëcë. - subiekta je słowo ksążka, za to w zdanim Tómk spi. - subiekta je słowö Tómk. W funkcji subiektu mögą wëstąpiwac rozmajité partë möwë: • jistnik, np.: Ptôch lecy. • znanköwnik, np.: Chôri brëkują doktora. • zamiono, np.: Të dërch sa smiejesz. • wielnik, np.: Drëdżi spiéwô. • czasnik w infinitiwie, np.: \Nanożëc möże do rozmajitëch krajów. • mionoczasnik, np.: Płaczący zaczną sa smiac. • przëczasnik, np.: Bëlno to znaczi dobrze. • wiążëna, np.: „Ë" je wiążëną. Czwiczenié 1 Przeczëtôj niżi zapisóné zdania i pôdsztrëchni w köżdim z nich subiekt. • Të łżesz. • Jô sa spita möjégö brata. • Szkolno kôza skuńczec na fejn rozwijającą sa diskusja. • Jô lubią użëwac krëjamnëch, egzoticznëch, a nawet trudnëch słowów. • Mëma mie kupiła farwny tornister, piórnik, nowé krédczi, snôżą biôłą bluzeczka i wiele jinëch pödrobnotów. Wszëtczé te zdania pöchôdają z ksążczi Balbina z IV B Danutë Stanulewicz. Jeżlë jesz nie znôsz ti ksążczi, możesz do ni zazdrzec. Czwiczenié 2 Pödsztrëchni subiektë i napisze, jaczé partë möwë mają w pôdónëch zdaniach funkcja subiektu. Aleksader pierszégö séwnika jidze do szköłë.................... Mądri mögą wiedzec wiacy jak głupi.................................. Chóri muszą östac doma........................................................ Wa to wszëtkô doch wiéta.................................................... Trzë je lëczbą............................................................................. Pisać nót je wërazno............................................................... Czwiczenié 3 Dofuluj zdania, dopisëjącë subiektë. ..............................baro lubią chödzëc w deszczu. ...............................dzysô doma jémë kucha. .............................przińda do ce witro. ............................je trzënôsce lat stôrô. ...........................sedzą w kuchni i pieszczą. Subiekt wërażony zamiona to W kaszëbsczim jazëku subiekt colemało je wërôżóny zamiona to, na przëmiar w zdaniach: To padô. To sa robi piakno. To dô dzysô bëlné pôłnié. Czwiczenié 4 Wëmëslë i zapiszë trzë zdania, w jaczich wëstąpiwô subiekt wërażony zamiona to. Subiekt w jinëch przëpôdkach jak nazéwôcz Wszëtczé przedstawione wëżi przëmiarë tikałë sa subiektu wërażonégö w nazéwôczu, ale w kaszëbsczim jazëku je téż möżlëwé, cobë subiekt béł wërażony w rodzôczu abö w dôwôczu, na przëmiar: Mie sa to widzy. (subiekt w dôwôczu) Warna sa chce jesc (subiekt w dôwôczu) Ni ma cëkru. (subiekt w rodzôczu) Czwiczenié 5 Pôdsztrëchni subiektë i napisze, w jaczich przëpôdkach ône wëstąpiwają w pôdónëch zdaniach. To je cepło................................................................................ Jemu sa chce biegać................................................................ Doma ni ma solë...................................................................... Katarzëna pisze lëst................................................................ To je dobrze.............................................................................. W szkole nikogo ni ma........................................................... Możesz zapamiatac, że subiekt wërażony w nazéwôczu je nazéwóny gramatkznym subiekta, a subiekt wërażony w rodzôczu abö w dôwôczu je nazéwóny logicznym subiekta. Régöwi subiekt W zdanim möże wëstąpiwac czile słowów wëmienionëch jeden za drëdżim. Niżódno z tëch słowów nie je wôżniészé ód jinégó i raza wszëtczé mogą one usadzać régówi subiekt. Na przëmiar w zdanim Ksążka, taska i deka leżą na podłodze. - NAJÔ UCZBA, NUMER 8 (130), D0DÔWK DO „POMERANII" GRAMATIKA subiekta są słowa ksążka, taska i deka. W zdanim Raka i noga są partama cała. - subiekta są słowa raka i noga. Jeżlë subiekt je wërażony słowa w nazéwôczu i przëmionowim rzeczenim, tej mómë do uczinku z taczim ôrta régöwégö subiektu, jaczim je towarzëszący subiekt. Na przëmiar w zdanim Jô z tobq jida do krómu. - subiekta są słowa jo z tobq. W zdanim Tatk z dzecama jedzą wieczerza. -subiekta są słowa tatk z dzecama. Czwiczenié 6 Rzecze, czemu poniższe zdania są pôdzeloné na dwa karna. a) Ôpka, tigris, nosoróg i żirafa żëją w zwierzińcu. Nënka, tatk i sostra są möją nôblëższą rodzëzną. Ana i Pioter skoczą na łące. b) Starka z ötroczką szłë na szpacéra. Białka z tuska bawią sa buten. Michôł z Wérónką sedzą na uczbach. Dëbeltny subiekt Wôrt je téż zmerkac, że ôsoblëwô w gôdónym kaszëbsczim jazëku mómë colemało do uczinku z pöwtôrzanim subiektu. Tak pôzéwóny dëbeltny subiekt wëstąpiwô na przëmiar w zdaniach: Mój stark, ten wiedno mô dlô mie cos miodnego. Słuńce, ôno piakno świecy. Czwiczenié 7 Dofuluj zdania tak, cobë béł w nich użëti dëbeltny subiekt. Nasz kóń,......................wiedno żdaje jestku. Möja nënka,..................lubi wiązc. Möja sąsôdka,.................dërch bë plestała. ÖDPÖWIESCË Czwiczenié 1 • Te łżesz. • Jô sa spita möjégö brata. • Szkolno kôza skuńczec na fejn rozwijającą sa diskusja. • Jô lubią użëwac krëjamnëch, egzoticznëch, a nawet trudnëch słowów. • Mëma mie kupiła farwny tornister, piórnik, nowé krédczi, snôżą biôłą bluzeczka i wiele jinëch pödrobnotów. Czwiczenié 2 Aleksader pierszégö séwnika jidze do szköłë. jistnik Mądri mögą wiedzec wiacy jak głupi, znanköwnik Chöri muszą östac doma. znankôwnik Wa to wszëtkô doch wiéta. zamiono Trzë je lëczbą. wielnik Pisac nót je wërazno. czasnik Czwiczenié 3 Przëmiarowé ôdpôwiescë: Dzecë baro lubią chödzëc w deszczu. Më dzysô doma jémë kucha. Jô przińda do ce witro. Mónika je trzënôsce lat stôrô. Starköwie sedzą w kuchni i pieszczą. Czwiczenié 4 Przëmiarowé ôdpôwiescë: To dało bëlnégö kucha. To je dzysô zëmno. To grzëmi. Czwiczenié 5 To je cepło. nazéwôcz Jemu sa chce biegać, dôwôcz Doma ni ma solë. rodzôcz Katarzëna pisze lëst. nazéwôcz To je dobrze, nazéwôcz W szkole nikogo ni ma. rodzôcz Czwiczenié 6 W zdaniach z pierszégö karna (a) subiektë są tworzone przez słowa,zjaczich niżódno niejewôżniészé öd drëdżégö. Są to régöwé subiektë. W zdaniach z drëdżégö karna (b) w funkcji subiektu wëstąpiwają słowa w nazéwôczu raza z przëmionowima rzeczeniama. Reprezentëją öne ôrt régôwégö subiektu, jaczim je towarzëszący subiekt. Czwiczenié 7 Przëmiarowé ödpöwiescë: Nasz kóń, ten / on wiedno żdaje jestku. Möja nënka, ta / óna lubi wiązc. Möja sąsódka, ta / öna dërch bë plestała. Malënk: J. Koźlarska NAJÔ UCZBA, NUMER 8 (130), D0DÔWK DO „POMERANII' Geögrafiô Kaszëb PRZËMUSZEWO O LEŚNO O m m S brusë-jagleO SWÔRËO kônarzënë CHARZËKOWSCZÉ UEZORO .. . .O CHARZEKOWE CHÔNICEO brusë MACZEKOt TRZEMESZNO CZERSK mmg- OOOCl Łi 50® KLOSNOWO KROJANTE 1ERIÖ TECHOLSCZE BORĘ AUTORKA: MARTA JOANA NASZOTA m Redakcjo: Aleksandra Dzacelskô-Jasnoch / Projekt: Maciej Stanke / Skłôd: Damian Chrul / Öbrôzczi: Agnieszka Wojtaszczyk-Bukato Pćzdizatk na kaszëbiznci, rczwicé lëteraturë ë ncstulatë dlf Zizeszeniésô l\aszëbsczés€ Je to tekst napisóny w 1958 r. Z rakôpisu swöjégö starka przepisôł gö Édmund Kamińsczi, rëchtëjącë jesz niewëdóną monografia Méstra Jana. Bédëjemë gô najim Czetińcóm w Roku Trepczika i dzakujemë wasce Edmundowi za zgôda na publikacja w „Pomeranie". Rozbudzenie Kaszëbów do zajimaniô sa swój ima kulturalnyma sprawama zaczało sa prawie 100 lat temu. Przez wiele stalat Kaszëbi sa nijak swój ima sprawama nie zajimelë i zdrzelë na nie wiedno óczoma cëzëch. Kureszce ö se zabôczëlë. Żelë sa przëzdrzimë naji dzejom, to duńdzeme do te, że Kaszëbi, ze wszët-czich strón ograniczony nôrodama, co dulczëłë na nich, ni mielë möżnoscë ani czasu miec stara stwörzëc u se wëższi kulturë dëcha, stwörzëc swöje pismö, lëteratura, co bë jich utrzima przë rodny kulturze. Kaszëbi déro-welë bezmala bez ustónku w smiertelnëch biôtkach na swöje bëcé a wolą. Gduńsczi - póreńszi Kaszëbi öd czasu, jak sa zrzeszëlë z Polską, iiznelë primat kulturę pólsczi, a Kaszëbi pömörzczi dostelë sa do kraga kulturę niemiecczi i kureszce ji sa pöddelë. Drëgą przëcziną niechaniô swöji kulturë jesz je to niezainteresérowanié sa nią przez naji uczałëch. I dzys muszimë so pówiedzec, że Kaszëbi sa mało do uczbë garną, a ti, co sa uczą, to ö swójim jazëku nick w szkołach sa nie dowiedzą. Wiémë, że Kaszëbi wszëtkö widzą w kulturze göspödarzczi, a gón za dëtka, żebë sa utrzëmac, to jedurnô jich zgrôwa. Kureszce béł to wiedno dlô nich musz, bo w taczich leżnoscach wiedno żëlë. Nôrodnô wiédzô kaszëbskô bëła równak wiedno baro żëwô. Wezmë na to Kantzów, co pierszi spisôł naji dzeje a béł pisôrza ksażëca naszégö Bogusława X w Szczecë-nie, ale co z te, czé [czej] nie rozmiôł ju pö kaszëbsku gadać? Abó Słowińce, co do dzys dnia nôrodną wiédza uchöwelë, ale jazëk stracëlë i temu czëją sa w Polsce cëzo: uszlë a uchôdają do tëch, co jima ten jazëk wzalë. Co bëło a je przëcziną tegö? Przëcziną tegô je to, że ni mielë jesmë pöezëji, prozë, spiéwów, cobë bëłë charną dlô lëdu w jegö gradim dzejowim bëcu. I doszło té [tej] do te, jak [Aleksander] Majköwsczi pisze w bójce ô biôłim Orm[uzdze], co rzek: kasz[ëbsczi] krój to kólibka a trëma. A kaszëbsczi lud umarł a żëje. Na biôłi Arkónie stolëmné kamienie, po jaczich wanożi syn dôwnëch Weletów z wëstëdłą dëszą, mödlącë sa Bogu gódkę swöjich wargów, sóm nieprzëcél swôji krëwiagłëchi na jiwer, co wëchôdô z grobów. Nad ubiegama Wisie tak rëbôk jak gbur zgarbiałi do zemi tc[z]i ikónë przëwadrów i gôsców, a swôje pócëskôł w smiece. Jó ale jima pobudza spód kamianëch grobów bójarzów a wódców i rozeż-gla płom ód biółi Hélë pó Stopny Kam, żebë óżëlë znów w mócë a chwale. I tak zbudzył sa pierszi böjôrz kaszëbsczi sprawë Florian Cënowa [Cenowa]. Syn köwôla ze Sławöszëna, co wiać pödpisywôł sa Wöjkasyn ze Sławöszëna. Sztudérowôł medicyna i béł doktora. Zetkôł sa jesz na uniwersytece ze sztudańtama rozmajitëch słowiań-sczich nôrodów, co mielë deja dzejac nad uwölnienim swöjich nôrodów z jërzma pö[j]maniégö, w jaczim bëlë: ze Sorbama [Serbama], Czechama, Słowaka-ma, Pölôchama, a wspiercé widzelë w Rusëji jakno le jednym wiôldżim a wolnym słowiańsczim nôrodze. Florian Cënowa udbôł té dzejac dlô Kaszëbów a we-strzód nich budzëc nôrodną wiédza. Zbiérôł piesnie, przësłowia, pisywôł wiele artiklów, chödzył z rusczi-ma uczałima pö Kaszëbach. Swöjim dokôza pöbudzył swöjich a cëzëch do te, że zaczalë ö Kaszëbach pisac: jich jazëka, zwëkama, dzejama a kulturą sa zajëmac. Zbudzył téż Kaszëbów i to je jegö nôwikszi dokôz. Ö Cënowie pisôł H.fieronim] Derdowsczi: Lëdze, jak no wiedno lëdze, kąsk krącëlë łbami. / A të chódzył, serca szukôł, midzë Słowianami. / Jeden wzdrëgół remionama, drëdżi wółôł: naral / Trzecy grëpka wąchół chëbe: A ce niesła wiara! Cënowa umarł w Bukowcu, a je pöchöwó-ny [w Przësersku] kole Świeca. Pöczestny mól w naji lëteraturze zajimô H. Derdowsczi. Urodzył sa we Wielu, dze w zélniku przeszłego roku bëła mii wëstawionô szlachöta - pomnik. Derdowsczi béł pöetą. Żëcé brół równak letko i temu téż jegö dokôzë są letczé, iiceszné, sköpicą fąfk a fifów. Napisół Jak Pón Czorlińsczi do Pucka po séce jachôł RUiAN 2019 / POMERANIA / 35 ROK JANA TREPCZIKA $MJPUO(/LUU &CMtëéw d#/lOy^J,(Uu /IM-/ódiHf^u ut /Uo-Łtu raJuyiu& ćfir(XAtfyuc(L< Z4/A%fe j W zrcujie, tW icd'iiuuL. itaMl Kto'K&fai Ąfr ĄM^hJt WtyisulL. bftrb, Hl u£ iue ■U':t4, <'U&ée, i- 'vcwyU& m^au4/ v/t&du& ^ą,ouc^l j ((£&&£, Jm£ zaźotAćće,. foce u> -fi- IjuM/jUA^ /UACt^/iĄfyPUŁ t to diAUOkytCUt • kr ifŚML ?UiJ &&i, ie* é'l-Uk || £łi JMUL ftńJi fudtui- JL. fy/ll&bi dwftfek i fcłkjAuJu, Sc^cUłcuMu tf/> 'tu6:iłeJu&ti Sióffz&tL j (Cl S&cy 4, iĄ.jl. Sdua^ch^ mli*e'cvyV4 fytipMti oŁ tHJbuc, ł*A >*M łmi z mi/ą j '! ■Me f(JUik^€ puŁ Artfw J&tCUuO. 'tek&źĄ. (Ul /U-tPi-1£ & iuS iUŁ ^vixdłi tMt&hny, /Uufy /4. %£, xxi flUcJid (m niechc wprowadzać nowego kaszëbsczégö pisënku... Titel nëch zachów je po słowacku, kö téż kôl najich bracynów ö naju, Kaszëbach bëło przódë lat pisóné. Prawie w ny krócëchny notce wëdrëköwóny w cządniku „Slovenska Pravda" (nr 6, stëcznik 1935 r.) słowacczi czetińc mógł sa dowiedzec, jaczé bëłë köl naju zwëczi zrzeszone z narodzenim dzecka. Jidze chöcbë ö rozmajité wróżbë - na przëmiar: nowö narodzone dzéwcza wkłôdało sa w mëminą sëknia, żebë bëło bëlną göspödënią, zôs knôpa - w séc, żebë béł dobrim rëbôka jak tatk. Niechtër-ne z nëch wróżbów są do dzysô dnia żëwé, chöcbë ta, jaką sa robi na roczk: czej dzeckö chwacy ksążka - mdze mądré, czej dëtczi - mdze bögaté. RD ĄZl'U''tiiSi'S'. £ J V'iherooa"r- " SćmszrMśw mmm ^ ^ sit b,, ,n ,"°m dhtatn ''Mikom 'Li"e''omoh'o V oL n"kor-dieufyt Zlkru»« dieta L "t'" k°r- d'ev(a __ S'"-'" nhH kto,'ri T"k sa stanę, t' f m°Htkimu ,iAl°"ećne tnhynie k", m„„- , Po prori /" i *erf prauu n,j-7 '""'"finur „„ r,;-, k°her. zzg&csfrjat "° boh«l 2019 Baśniowy Rem m leśno. zómk zôbôrsczi wydawcą albumu Pod redakcją Stanisława Frymarka, absolwenta etnofilologii kaszubskiej na Uniwersytecie Gdańskim i wieloletniego konsultanta Blanche Krbechek, współtłumaczki m.in. angielskiej wersji powieści Żëcé i przigödë Remusa, ukazała się praca zbiorowa Leśno - monografia wsi i okolicy, tom I. Jak czytamy na stronie księgarni Czec, która oferuje tę książkę: (...) to zapowiedź większego projektu mającego za cel utrwalić historię tej wsi i jej okolicy. W publikacji zawarto artykuły m.in. na temat nazwy wsi, jej właścicieli i historii miejscowego kościoła następujących autorów: redaktora tomu, Roberta Kloskowskiego, Zenona Licy, Tomasza Rembalskiego, Daniela Rożka i Leona Stoltmanna. RED. KLËKA błubianô. zmianë pô szesc latach 20 séwnika zeszlë sa nôleżnicë partu Kaszëbskö-Pömörsczégô Zrzeszeniô z Łubianë. Öbczas sprawózdënkówó--welacjowégö pötkaniô jednogłośno wëbrelë na nową przédniczka Stanisława Szwaba. Wôżnym pónkta zćńdzenió bëłë pódzakówania dlô donëchczasny pre-zesczi Irenë Marszewsczi, chtërna rzą-dzëła parta öb dwie slédné kadencje. Westrzód zadaniów, jaczé udało sa zjis-cëc w uszłëch szesc latach, są m.jin.: iidostanié swöji stanicë, dobëcé prawny ösoböwöscë i organizacjo rozmajitëch rozegracjów, wezmë na to: kaszëbsczi swiatojańsczi nocë, festinów z leżno- Ödj. ze zbiérów partu w Łubianie scë biôtczi pöd Łubianą, lëteracczich pötkaniów. Zrzeszeńce z łubiańsczego partu cza-sto pôjôwielë sa téż na öglowökaszëb-sczich uroczëznach, jak Zjazdë Kaszë-bów i Dnie Jednotë Kaszëbów. Bóg zapłać dlô wastny Irenë Marszewsczi i uszłégö zarządu, a nowim wëszëznóm żëczimë brzadnégö dzeja-niô w pösobnëch latach. RED. (NA SPÖDLIM RELACJE PIOTRA KWIDZYNSCZÉGÖ) m kôscérzna. ksążczi, bôjczii hip-hop Dzewiątô edicjô akcje „Kaszubskie Bajania" ödbëła sa na kóscersczim rënku. W niedzela, 22 séwnika, öbczas Ëôjkôwégö Familiowégö Festinu bëła tam promöwónô dzecnô lëteratura pö kaszëbsku. Czileset dzôtków wespół ze swój ima starszima, szkólnyma i starkama brało udzél m.jin. w promocji Wiérztów starka dlô dzôtk Jana Trep-czika i audiobooka Żëcé iprzigôdë Remusa w interpretacji Zbigniewa Janköwsczégó. Organizatorze przërëchtowelë wielné jigrë, könkursë i warköwnie. Na binie wëstąpiłë m.jin. karna: „Mała Kościerzyna", „Łubiańsczć Gzubë" z Łubiane i laureatka Kaszëb-sczégö Idola 2018 Zofiô Muchöwskô, a gazétniczka i szkolno Ana Cupa wespół ze swójima uczniama z Łubiane rôczëła wszëtczich do tuńcowanió hip-hópówégó „Remusa". „Kaszubskie Bajania" to spólëznowô kampanio zji-scywónó m.jin. przez Kaszëbskó-Pómórsczé Zrzeszenie. Ji nôwôżniészim céla je promowanie kaszëbsczi dzecny lëteraturë i zachacywanié do czëtaniô pó kaszëbsku. RED. • żarnówc. ôtemkłi dzeń w skarbcu W klósztorze benediktinków w Żarnowcu dërchô „remont stolecó". Remontowe robótë są m.jin. w krziż-gankach, wiridarzu i w skarbcu, w ja-czim są trzimóné zabëtczi jesz ze strzédnowiekówëch czasów. Nimó wcyg warającëch prôców 8 séwnika, w óbrëmienim Eiiro-pejsczich Dniów Spôdkówiznë, nen bókadny skôrbc óstôł ötemkłi dló wszëtczich zainteresowónëch. W krziżganku bëła téż móżlëwóta óbezdrzeniô wëstôwku autorstwa Danutë i Jana Pawła Dettlaffów. Béł ón namieniony skarbóm dôwnëch cysterków i benediktinków i jich in-wentarizacji. Östałë téż zôrganizo-wóné warkównie dlô młodzëznë pt. „Skarby kultury kaszubskiej Nordy - Ödj. am Skarbiec Benedyktynek w Żarnowcu", öbczas jaczich uczastnicë móglë sa m.jin. nauczëc warkówi terminologie muzeówników. Bëła téż óbgôdka na téma „Dziedzictwo kulturowe - ba- lastem czy szansą?" Prowadzëła ja Marzena Bakówskó z Radia Gduńsk. Na zakuńczenić gósce móglë sa na-ceszëc szmaczkama z „benediktińsczi kömórë i ógardu". RED. POMERANIA 63 KLËKA m rëmiô. deja csb i werónka w handlowi galerie W sobota 21 séwnika lëdze, co robilë sprawunczi w Hań-dlowi Galerie „Port Rumia", mielë leżnosc wząc udzél w akcji „Czëtôj dzecóm pö kaszëbsku" i poznać Werón-ka - bohaterka kaszëbskójazëköwëch ksążeczków dlô dzecy. Autorka, Aleksandra Majköwskô, przëszëköwała téż rozmajité farwöwónczi i jigrë z jinyma pöstacjama ze swöjich ksążków - mödrima mëszkama i królewiónką Gertrudą. Nie felowało téż konkursów z nôdgrodama. Do uczbë kaszëbsczégö jazëka zachacywelë téż tegô dnia miéwcowie szköłë Deja CSB z Rédë, gdze jednym z wëkładowëch jazëków je prawie kaszëbsczi i gdze wcyg chatny mogę sa zapisëwac na szkôłowi rok 2019/2020. RED. Ministerstwo P Spraw Wewnętrznych 9 i Administracji Pô wëkładach szkolny wzalë udzél w przëszëköwónëch dlô nich war-köwniach, jaczé prowadzëłë autorczi uczböwników do uczbë kaszëbsczégö jazëka: Felicjô Bôska-Börzëszköwskô, Elżbieta Prëczköwskô, Emiliô Masz-ke, Jaromira Labudda i Lucyna Sorn. Pôkazywałë öne rozmajité möżlëwötë wëzwëskaniô uczböwników öbczas zajimniaców z dzecama i młodzëzną. Jak wiedno wiôlgą wôrtnotą konferencji bëłë téż zćńdzenia ji uczastni-ków i wëmiana doswiôdczeniów. Organizacjo tegö wëdarzeniô bëła möżlëwô dzaka dotacji Minystra Bë-nowëch Sprôw i Administracje. NA SPÔDLIM WIADŁA NA WWW.KASZUBI.PL m gdunsk. szkolny korbile ô uczbôwnikach Na Filologôwim Wëdzélu Gdunsczé-gö Uniwersytetu 17 séwnika ódbëła sa konferencjo pt. „Uczböwniczi do kaszëbsczégö. Warsztat pracy kaszu-bisty". Zörganizowelë ja: Kaszëbskö--Pómórsczé Zrzeszenie, Centrum Kaszëbsczégô Jazëka i Kulturë a téż Institut Pölsczi Filologie GU. Chat-nëch do udzélu bëło wiele - przëja-chało wicy jak 140 szkólnëch kaszëb-sczégö jazëka. Uczastnicë möglë pösłëchac referatów wëgłoszonëch przez dr Éwa Andrzejewską z Institutu Germa-nisticzi GU (Podręcznik pod lupą - metodyczne propozycje autorów a potrzeby i oczekiwania nauczycieli), dr Justina Pomierską z Centrum Kaszëbsczégó Jazëka i Kulturę GU (Podręcznik przez pryzmat podsta-wy programowej „Język regionalny - język kaszubski") i Danuta Pioch -przédniczka Radzëznë Kaszëbsczégó Jazëka (Uczbôwnik ajinszé didakticz-né pômôce). m kościerzyna. narodowe czytanie po polsku i po kaszubsku Akcja Narodowe Czytanie organizowana jest przez Prezydenta RP od 2012 roku. W ósmej edycji tej inicjatywy popularyzującej czytelnictwo Para Prezydencka zaproponowała do czytania osiem krótkich utworów reprezentujących różne epoki i style - od romantyzmu po dwudziestolecie międzywojenne. Spośród nich na Narodowe Czytanie w I Liceum Ogólnokształcącym w Kościerzynie wybrałam nowelę pt. Katarynka Bolesława Prusa (...). Jej fragment przetłumaczyła na język kaszubski i pięknie przeczytała Marta Majewska, absolwentka I LO, uczennica pani Iwony Makurat. W piątek 6 września przy pełnej sali słuchaczy nowelę Bolesława Prusa znakomicie przeczytali: Starosta Powiatu Kościerskiego Alicja Żurawska, Burmistrz Miasta Kościerzyna Michał Majewski, dyrektor I Liceum Ogólnokształcącego Edyta Bławat oraz młodsze pokolenie absolwentów tej szkoły: aktorka Magdalena Fennig, muzyk Paweł Ruszkowski, studentka filologii polskiej w Poznaniu Agata Knopik i studentka zarządzania w Gdańsku Marta Majewska. Serdecznie dziękuję współorganizatorowi tej ważnej akcji, I Liceum Ogólnokształcącemu z Panią Dyrektor na czele, oraz pozostaję pod wrażeniem pięknego czytania zaproszonych Gości - byliście Państwo wyjątkowi. Informacje o Narodowym Czytaniu w Kościerzynie można znaleźć na stronie https://www.prezydent.pl/ kancelaria/narodowe-czytanie/naro-dowe-czytanie-2019/ JUSTYNA KUJACH, DYREKTOR BIBLIOTEKI MIFJSKIEJ W KOŚCIERZYNIE ftyEJA CSB hnim SZKOŁA PODSTJ^ Ödj. am Ödj. Z. Bëczköwsczi 64 POMERANIA ^anw^zx^deuux m czesti left w betowsczim krezu W budinkach publicznego pöżëtku w gminie Bëtowö, Czôrnô Dąbrówka, Köłczigłowë, Lepińce, Parchowo, Stëdnice, Tëchómie i Miastko badą zamóntowóné 23 kocie na biomasa i jeden gazowi kóceł. Robötë badą zjiscy-wóné m.jin. w strażacczi remize we Wiôldżim Pömësku, spôdleczny szkole w Jaséni, wiesczi swietlëcë w Sëlcznie i Gminowim Östrzódku Zdrowiô w Tëchómiu. Dzaka inwesticje dofinancowóny z Europejsczi Unie, z Regionalnego Öperacjowégö Programu Pömörsczégö Województwa na lata 2014-2020, skutkównosc wërôbianiô cepla mdze wikszô. Spadnie téż emisjo cepłownëch gazów do lëftu. Inwesticjô badze kósztac wnet 1,5 min zł, z czegö köl 1,2 min óstónie udëtköwioné z EU. Szlachówny projekt zrzeszony z modernizacją kócłow-nie mdze realizowóny w Debrznie (człëchöwsczi pöwiôt). W budinku köl szas. Miłi óstóną zlikwidowóné trzë wa-glowé köcłë. W jich mól pojawi sa kóceł na biomasa ó möcë 1,5 MW. Ökóma mdze zamóntowóny téż silos na biomasa, a óbćńda wkół badze upórządkówónó. Mó téż bëc zbudowóné 760 métrów nowi sécë raza z parłaczama do budinków. Dzaka inwesticje emisjo cepłownëch gazów zmiészi sa o 1850 tón równowóżnika dwaóksydu wagla ób rok. Całi projekt mdze kósztac przez 4,5 min zł. Do-financowanié z Unie to kol 2,4 min zł. m morsko uczba samôrządnotë Jaż 600 uczniów pómórsczich szkółów - slédnëch klasów spódleczny szkółë i licealiscë, m.jin. z Gdi-nie, Żukowa, Labórga, Chmielna, Gduńska i Kartuz - wzało udzél w rejsach „Pomorze na Morze". Mło-dzëzna płiwała pó Gduńsczim Wiku midzë 16 a 20 séwnika. Pierszi na pókłód żeglócza Zawisza Czarny wsedlë uczniowie Zespołu Ekólogiczno-Transpórto-wëch Szkółów w Gdinie, a pó nich w dwagódzënowi rejs pójachała młodzëzna z Salezjańsczćgó Liceum w Rëmi. Raza ödbëło sa 20 dwagódzënowëch rejsów, óbczas jaczich młodi lëdze mielë leżnosc poznać znóny żaglowe ód bëna, przëzdrzec sa robóce öbsadë i pószmakac mórsczi rézë. Przed kóżdim rejsa bëło obowiązkowe szkolenie, bo jak zapówiedzół kapténa żeglócza, na jachce ni ma góscy - kóżdi, chto nim jędzę, stówo sa nóleżnika óbsadë i bierze rëszny udzél we wszelejaczich robotach sparłaczonëch z rézą. Kóżdi uczeń dostół téż cédel ukóńczenió rejsu na morzu. Pó ti wodny réze na Gduńsczim Wiku uczniowie brelë udzél w specjalny uczbie samórządnotë, óbczas jaczi robotnice Marszôłkówsczégö Urzadu Pómór-sczégö Województwa gódelë z nima ó fónksnérowa-nim molowego samorządu. Organizatora akcji „Pomorze na Morze" je Pómórsczi Żeglarsczi Związk z pomocą Marszół-kówsczégö Urzadu Pómórsczégó Województwa. Honorny patronat nad wëdarzenim mó marszółk Mieczësłów Struk. Donëchczós w rejsach wzało udzél kól 5 tës. lëdzy. I pômôrsczé lidera inowacjowôscë Naje województwo ju lata lateczné je westrzód liderów inowacjowöscë. Mómë wiôldżé wëdôwczi na badérowa-nia i rozwij a téż wësoką spörosc robôtë. Jesmë przed sląsczim i lubelsczim województwa, a nié za wiele felô ju nama do Dólnégô Śląska. Na pierszim placu niezmie-niwno je Mazowsze, a na drëdżim Môłopölskô. Czwiôrti plac to bëlny rezultat. Pôkazywô, że Pömôr-sczé to môcny i rozpôznôwalny merk - pödczorchiwô Riszôrd Swilsczi, wicemarszôłk pömórsczégó województwa. W ôglowim rankingu jesmë m.jin. przed slą-sczim i lubelsczim regiona. Zdrzęcë np. na wëdôwczi na badérowania i rozwij, jesmë lepszi jak Dólny Śląsk. Wszëtczich sztërzech liderów parłaczi jedno. Mómë möcno rozwitą pôdjimnota, wësztôłconëch robotników i baro dobré edukacjowé spôdlé - dodôwô wicemarszôłlc. Pöcwierdzenim je ranking wësoczich szkółów, w jaczim Gduńskó Politechnika mô czwiôrti môl w Polsce. Na inowacjowôsc mô téż cësk dobrô kómunikacjô. To aiito-darga i banowé spartaczenia, latawiszcze z baro dobrą sécą sparłaczeniów i pôrtë z rekôrdowima przeladënka-ma. Mómë téż plusowé saldo migracje i dosc wësoką ró-wizna żëcégô - gôdô Riszôrd Swilsczi. Na wësoczi môl w rankingu mają téż cësk dosc za-chtné wëdôwczi na badérowania i rozwij. Tuwó jesmë na trzecym placu, a Dólny Śląsk je za nama. Co wôżné, w wikszoscë są to wëdôwczi firmów, a nić - jak w jinëch regionach - publiczne dëtczi. To pökazywô prôw-dzëwą möc pödjimców, chtërny nie bóją sa wëzwaniów i ódwôżno zdrzą w przińdnota. Mieszkańce pómórsczé-gö województwa czascy jak jinszi usadzywają firmë. Wëższi jak krajewô strzédnô je téż dzejnik warkówi ak-tiwnotë. Są równak téż öbrëmia, dze naji mól w rankingu je nisczi. Tikô to sa m.jin. lëczbë patentów. Mómë jich leno 49, to mni jak np. lubelsczé województwo. Öbr. S. Lewandowsczi, tłom. DM jachtë, jaczé wëjéżdżają na puccziwik ôb sobôtny séwnikôwi pôrénk, ^ widzone z harcersczego morsczego ostrzodka w pucku. odj. s. lewandowsczi m 66 POMERANIA i PÖLICZËC BIAŁKA sëchim paka uszłé Ju w VI stolatim przed naszą erą Pitagörôs z Samös, grecczi filozof a uczałi, miôł rzekłé, że lëczba je spödlim wszëtczégö a wszëtkö podług lëczbë sa dzeje. Drago sa z nim nie zgödzëc. Kö chcemë wząc chöcle 90/60/90 - co to je? Nie je to gwës jaczi termin, chiba że dze na jaczi daleczi planéce Kaszëbóma nieznóny. W internétach piszą, że to są idealne białczënë wëmiarë. A dze sa białka mierzi? W piersach, w pasu a w biodrach. A je to taczé wôżné dlô chłopów? Jaczi chłop, widzące białka, szukô za suwmiarką czë jiną lënijką...? Pewno jaczi krôwc abö skarbowi urzadnik. Në jesz ten, co trëmë robi, ale to je ju kąsk późno na liczenie... Jak liczëc białka? Ji sa nie dć> pörechöwac, bö żódné jed-nostczi miarë bez chłopów wëmëszloné tuwó nie pasë-ją. Jakuż zmierzëc ji codnio-wą usmiéwnosc? Kuli to mcłze i czegö? A kuszków-nosc raków? A całowną cała spósobnosc? A zmieniw-nosc óbdniową? A wëgôdajnosc? Drago. Dradżissimó. Dlô chłopa białka muszi bëc prosto sposobno a zaradno. Dló białk wôżné je, cobë nen ji sómc sa rozmiôł przë ni nalezc. Czej muszi wspierać - stanąć za nią. Czej bronie - przed nią. Czej pomóc - przë boku. Czej zle wiater dmusze - dalek. Czej muszi póceszëc - krótko. (Może bëc téż na abó pod, jak białka uwóżó, ale to je temat na często jiny felietómk). Czej są białeczce pieńdze brëköw-né - chłop sa meldëje z zafulowonym konta w banku. A czej białka kóchó tego swego chłopulka - tej on na-wetka nózmiarcészégó dëtka ni muszi przë se miec. Może bëc nieóklëczny jak klapiskó na lodzę a niepóch-nącyjak rusczé fuslapë. Móże nie wëmówic„r", feflotac a sa zajikac. Móże miec óblokłé grëbé, wełniane strefie do zandałów w zélniku a zatobaczëc sa ód szëji po prostka. Grublińca móże bëcjak biôtköwnik sumo abó zmiar-tim jak świni włos na przedzymku. W całoscë brzëdczi bëc móże jak zamiar'złi nachstop z wkłódką pod zapad-łima wëroma. Nick sa tej nie liczi, bo ona gó kóchó. Biał-czënó miłota nie znó grańców, chiba że chto podpadnie... Za taczé numerë móże rechówac leno na bösczé zmiłowanie. Mówią, że chłopi liczą w metrach długość dzéwczëcëch nogów. W centimétrach - drapné nok-cëska - tipsë; w mërgnieniach rzasoma na sekuńda - kórkównosc; w kilach - nadszczescé; w dichnieniach na minuta... - numer pszatra do wtrëkanió sa bez windë. Ö jaczich numrach chłopóma przë białkach je nót pa-miatac? Hewó je „dekalog grzecznego chłopa". 1. Robi tak, cobë sygło wipłatë do pierszégö. 2. Dwa razë to je mało. 3. Trzë zabronione „p": nie pic, nie pôlëc, nie pëskówac. 4. Na sztërzech sa dodóm nie wrócó. 5. Piać szmëksów toptucha na mokro barżi boli. 6. Szesc cëzëch kuchórków nie dó tak zjesc, jak jedna swoja. 7. Sódmégó dnia Bógju ód-pócziwół, a të jesz ni mósz zómku w dwiérzach uprawione. 8. Białka mó wiedno ósmënósce lat. 9. Dze wińc? Lepi sa nie pëtac. 10. Robi białce tak, żebë ce-bie przë ti leżnoscë téż bëło dobrze. Pewno są jesz jaczé białogłowskó-chłopsczé przëkózania, ó jaczich w sarnim Watikanie ni mają czëté. Są ustawę, uchwałę, co na nie w pólsczim parlameńce jesz nie wpedlë. Jaczé chëczowé zarządzenia, dekretë, co jich w Brukselëjesz nie klepnalë. Je wóżnó institucjó tescowi, co ód ni ni ma ödwöłaniô. Tescowó to je téż białka, leno kąsk jinaczi sa ja mierzi - w zanôleżnoscë ód te, czë mier'zy. Tescowé są dló zaców colemało pószerzwienim tegó, co mają z jich córkama, a córczi są dló tatów przedłużenim szczescó z jich mëmóma. A co piakniészi zort lëdztwa mó do matematiczi? Gó-diwó sa, że białka codzynno matematiczno dzejó: ódjimó lata żëcô, dodôwô urodë, dzeli dołożnoscë i nie-dołożnoscë, a mnożi, zwielniwô dobëtk. Chłopi za to lubią pierwiastczi (moja pierszó) i pótadżi (pó-tadżi ból głowë). Kol białk ból głowë je w jinym czasu... Białczi w całoscë bólów mają dzél wicy, o czim chłopi ni mają pójacó, bo jima je krodzy do bólów pisónëch bez „u", jak to jeden pólsczi róz czedës prezydent napisół... Wik-szosc chłopsczich „bulów" miescy sa midzë bulwóma do jedzenió a tej-sej bulowanim... A jaczé są chłopsczé idealné wëmiarë? 42/42/42. Bótë, kołnierz i... TÓMKFÓPKA \ Dló chłopa białka muszi bëc prosto sposobno a zaradno. Dló białk wôżné je, cobë nen ji sómc sa rozmiôł przë ni nalezc. POMERANIA 67 Z BUTNA NAJU PO ŚWIECE REZOWANIE Brifka wënëkelë z robötë na wölné. Miôł biédôk nëch urlopówëch dniów z grëpą nazbiéróné, tej zgódno z nowim prawa robötë muszół je wszëtczé wëbrac. Nôprzód mu bëło fejn, ale pö dwuch tidzéniach drëszk w checzach wësedzec ju ni mógł. Kö taczégö zgniłégö żëcégö ön nie béł nôłożen. Przënacony doch béł do rëchu na swiéżim lëfce. Cos gö do swiata nëka, do lëdzy. Kureszce rzekł „dosc", kusznął białka, pösmuknął dzôtczi, spaköwôł pińdel, wsôdł na köło a... przepadało wôł d o mie. - - Jedzemë! - riknął öd progu. - Dokądkaż? - öd-krziknął jem ze swini-kuchnie. - W swiat nauczac! - riknął nen purtôk jesz głośni. _ Co bëło robie, spaköwôłjem swój pińdel, a më w nen swiat wërézo-welë. Nôprzód më szlë piechti... do lesnégö. Kö z naju trzech le ön mô autół zdatny do te, bë swiat öbjachac. - Jedzemë! - riknął brifka w las. - Dokądkaż? - ódkrziknął z chöjnë leśny. - W swiat - ödkrziknalë ma dwaji. Tak téż leśny swój pińdel flot spakówół, a më ja-chalë. Tak richtisz, to më nie wiedzelë, w jaczi swiat më chcemë jachac, temu më sa puscëlë przed se. Le dali ód Pëlcköwa - ko czasa to muszi ód swójich strón domôcëch ódpóczic-jinaczi, ód negó wzéraniô na ne same gabë a słëchanió nëch samëch jiscënków, to człowiekowi bë w głowa zaszło. Jachalë më ob całi dzeń, bë pózdnym wieczora stanąć kole rzéczi. - Hewó - rzekł leśny, chtëren béł nóbarżi óbeznóny z geografią - to je Niemen. - To dze më jesmë? - brifka béł prawie ódeckłi z autołowégö spiku. - Na Lëtwie, „gdze je raps bursztinowi, bukwita bielëchnô, gdze czerwoni sa kléwer jak brutka calëchnô" - leśny zacytowół sztëczk Pono Tadeusza Adama Mickewicza, na naju gódka przełożony bez najégö drëcha, Staszka ód Janków. - Aj, drëchu, drëchu, cebie le brutczi w głowie -skrzëwił munia brifka. Brutczi niżódny më nie pótkelë, le jednego Litwina, jaczi cos w swóji gódce do naju gódół - më le roz-mielë słowo „jo", co znaczëło to samo, co naju „jo". Jo, jo - w nym fërtlu Lëtwë, jistno jak w naju, za-padłim na zbërku swiata, Pëlckówie „jojują" Bez no - „jo" më pora dniów w jedny (...) ko czasa to muszi od WSg se^gi^ a uszë szpëcowelë, swöjich strón domôcëch bë jak nôwicy wespólnëch odpöczic - jinaczi, öd negô lëtewskö-pëlcköwsczich słów-wzéraniô na ne same gabë ków pózebrac. Brifka je wszët-a słëchaniô nëch samëch czé spisowôł, a chto wié, möże jiscënków, to człowiekowi czedës jaczi słowôrzk zrëchtëje. bë w głowa zaszło. Chöc krój lëtewsczi snóżi, tej --równak czas naju dali w swiat nëkôł. Leśny wcësnął gaz, a më jachalë przed se, dze koła autoła naju dowiozą. Tak dojachelë më na norda Niemiecczi, krótko óladersczi greńce, dze lëdze witelë sa z nama kol naju le jesz czasa użiwónym pózdrowienim „mojn", co znaczi tëli, co „witóm", „dobri dzeń". Brifka za blifk chwacył, a całi czas w góspódze we-strzód lëdzy sedzącë, notérowôł słówka, jaczé wedle niego w pëlckówsczi gódce jistno brzëmią a jistno znaczą. Timczasa më z leśnym wsë a miasteczka Dolny Saksonie zwiedzywelë. Më sa wnetka czëlë jak kol naju doma, le ta plaskatosc krójóbrazu nama nijak nie służëła. Jistno plaskatosc bëła w Öladrach, dze më jedną nogą stanalë. Tak po prówdze trzema -jedną brifczi, drëgą lesnégó, trzecą moją. Ko na dłëgszé rézowanié czasu nie sygło. Biedny brifka muszół nazód do robötë nëkac. Tak më flot pode dodóm nëkalë. Brifka z fulnym zsziwka rozmajitëch słówków, leśny z lózym baka w autolë a trzema mańdatama, a jô z taką hewó mëslą: Nen swiat je dłëgszi jak szerszi, a szerszi jak dłëgszi, chóc tak pó' prówdze baro mółi. RÓMK DRZÉŻDŻÓNK 68 POMERANIA PAŹDZIERNIK 2019 ' ^r, ć X \%&** £śp) V £3 "TiSU-14*" „Niniejszy zbiór materiałów do nauki języka kaszubskiego powstał na podstawie wybranych bajek ze zbioru Zaklata stegna Jerzego Sampa i jest przeznaczony dla dzieci przedszkolnych oraz uczniów klas I-III. Zaproponowane zadania można wykorzystać w różnych kontekstach edukacyjnych, uwzględniając program nauczania, umiejętności uczniów i kompetencje nauczycieli. Treści nauczania i rodzaje aktywności zostały podporządkowane poznawczym, emocjonalnym i komunikacyjnym potrzebom dzieci. Podstawowym materiałem językowym są teksty bajek, a sposób pracy opiera się na metodzie narracyjnej, co ma zapewnić dogodne warunki dla przyswajania języka dr Ewa Andrzejewska WesZukd. 1 natna'ënko li 'Ź^ó^'Jo9Ôdó ■^eleujyën $ °C'Zp'hlA' Kaszëbsczi Jazëk ö jazëka r>r.e do uczbë kaszëbsczego Pömoce HASZÉBSKÔ-PilMÔRSC PATRONAT HONOROWY 30 lat po transformacji ustrojowej w polsce 19.10.2019 Po zakończeniu konferencji uczestnicy złożą kwiaty na grobie pochowanego w Pelplinie dr Stefana Łaszewskiego - pierwszego po rozbiorach wojewody pomorskiego. 19 października przypada setna rocznica powołania go na ten urząd. PLAN KONFERENCJI I panel wykładowy (10.00 — 12.00) ^^———— Prowadzący: dr Krzysztof Korda (Instytut Kaszubski) Wybory czerwcowe w 1989 r. Polska droga do wolności dr hab. Arkadiusz Czwołek, prof. UMK (UMK) Moje trzydziestoletnie doświadczenia związane z transformacją systemu edukacji w Polsce i naszą integracją europejską prof. Edmund Wittbrodt (Prezes ZKP) Blaski i cienie transformacji 1989 - próba bilansu Jan Wyrowiński (ZKP Toruń) II panel wykładowy (12.15- 14.00) Prowadzący: ks. prof. dr hab. Janusz Szulist (UMK) Tożsamość narodowa w kontekście teologii małej ojczyzny ks. Franciszka Mantheya ks. dr hab. Jarosław Babiński, prof. UKSW (UKSW) 30 lat przemian z perspektywy samorządowca kaszubskiej gminy Sierakowice Tadeusz Kobiela (wójt Gminy Sierakowice) Polska w latach 1991-2004 w oczach Biskupa Polowego Wojska Polskiego Sławoja Leszka Cłódzia ks. dr Jarosław Lisica (WSKS) MIEJSCE KONFERENCJI Biblioteka Diecezjalna im. Biskupa Jana Bernarda Szlagi ul. Biskupa Dominika 7 83-130 Pelplin ORGANIZATORZY Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie Kuria Diecezjalna Pelplińska Wydział Teologiczny UMK w Toruniu e mail: biuro@kaszubi.pl - tei. 58 301 27 31 • www.kaszubi.pl Biskup Pelpliński, dr Ryszard Kasyna Marszałek Województwa Pomorskiego, Mieczysław Struk