CENA 5,00 zł (w tym 5% VAT) NR 11 (503) listopad 2016 : '^4; ROK PROF. GERARDA LABUDY POMERANIA MIESIĘCZNIK SPOŁECZNO-KULTURALNY ROK ZAŁOŻENIA 1963 www.miesiecznikpomerania.pl 977023890490611 RËGNAŁO KASZËBSCZE FORUM KULTURĘ! Wiele lat kaszëbskö-pömórskó spölëzna w Gdini chcała pöwöłaniô wëspecjalizowónégó môla, jaczi bë sa zajimół całowno kaszëbsczima témama w gardzę i zrzeszôł ökrażé gdińsczich regionalëstów. Stądka wzała sa udba stwörzeniô Östrzódka Kaszëbskö-Pömörsczi Kiilturë, jaczi dzejôł öd 2003 r. w Filie nr 15 Gardowi Publiczny Biblioteczi kol al. Marszôłka Józefa Piłsudsczégô 18. W 2016 r. udało sa zrobić póstapny krok. 10 rujana swoje dzejanié zaczało Kaszëbsczé Förum Kulturę - wëspe-cjalizowónô fundacjo, jaką KPZ Gdiniô powołało w tim célu. Zajimie sa ona szerok rozmióną regionalną tema-tiką w öbrëmienim kulturę, edukacje i gospodarczi. Jak pökazywô pözwa - förum - badze to mól pótkaniów, plac ótemkłi na wszëtczich zainteresowónëch regionalnyma sprawama. Na uroczëstim ótemkniacu KFK w wëremöntowónym budinku kol al. Piłsudsczégö 18 w Gdini pojawiło sa wiele góscy, a westrzód nich przédnik Kaszëbskö-Pömörsczégö Zrzeszeniô Łukôsz Grzadzëcczi, wiceprezydent gardu Mark Stapa, parlamentarziscë, samórządôrze wszelejaczich rówiz-nów a téż lubötnicë kaszëbiznë, zrzeszeńce z Gdini i zdrë-szonëch partów. Po przëwitanim góscy przez przédnika gdińsczćgó partu KPZ Andrzeja Buslera, wëstąpiła prezeska Fundacji KFK Teréza Hóppe, jakó przëbóczëła historia rozwiju kaszëbiznë w Gdini i gódała o misji i planach KFK na nôblëższi czas. Uroczëznóm towarzëło ótemkniacé wëstówku „Z ka-szubsko-słowiańskich i polskich losów Pomorza Zachodniego". Uczastnikóm wëdarzenió zaprezentowół ja senator Kazmiérz Kleina. W artisticznym dzélu wëstąpilë Tomósz Fópka i Woj cech Złoch, chtërny zaspiéwelë czile kaszëbsczich i gdińsczich śpiewów. Ödj. P. Léssnawa POMERANIA Numer wydano dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Samorządu Województwa Pomorskiego Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji GDAŃSK WOIEWODZTWO POMORSKIE miasto wolności Dofinansowano ze środków Miasta Gdańska W NUMERZE: 3 Kóscól, folklor czë benchmarking? Rozmowa z przedstôwcama öddzélów KPZ: Jerzim Nacla i Jerzim Köszôłką (Gduńsk), Terézą Hôppe (Gdiniô) i Antona Szrédra (Siëpsk) 8 Cmentarze bliskie, dalsze i dalekie Piotr Schmandt 12 14 20 24 26 29 30 32 33 35 36 Moje spotkania z Andrzejem Grzybem Jan Kulas Bögaté utwórczé wôrtnotë Pödrechöwanié XVIII Ôglowôpôlsczégô Konkursu m. Jana Drzéżdżona i wëjimczi dokôzów na nim nôdgrodzonëch: Tatianë Slowi, Grégöra Szramczi, Renatë Mistarz i Witólda Böbrowsczégô Historia mediów kaszubskojęzycznych. Część 1: Czasopisma wydawane na Kaszubach do roku 1939 Adam Łuczyński Gawędy o ludziach i książkach. Wspomnień dawnych czar Stanisław Salmonowicz Pömachtóny żëwôt Bruna Richerta wedle aktów z archiwum Institutu Nôrodny Pamiącë (dzél 6) Słôwk Fôrmella 51 38 H 40 41 42 44 45 46 50 Z Kociewia. Jak się ma Pomorze... Maria Pająkowska-Kensik Dlô Kaszëbskô-Pômôrsczégô Zrzeszeniô Felicjo Bôska-Börzëszköwskô Listy Pamiętne dni. Ten kraj polski - nawet zwierzęta tu po polsku mówią Józef Cenowa NAJÔ UCZBA. Edukacyjny dodôwk nr 9(101) fĄ Gdańsk mniej znany. Centrum Hewelianum Marta Szagżdowicz Nowô płatka Levina Tómk Fópka Zrozumieć Mazury. Żydzi Waldemar Mierzwa irpcie Wl 54 8 61 67 68 Z południa. Kultura w krypcie Kazimierz Ostrowski Z pôlnia. Kultura w kripce Kazmiérz Ôstrowsczi, tłóm. Ana Hébel Sport. Do przerwy 0:1, czyli Cztery pory roku na Rozstajach Sławomir Lewandowski Sport. Europejskie boje kaszubskich drużyn Mateusz J. Schmidt Genius loci. Dudniące kroki Krzysztofa Jacek Borkowicz Borzyszki i Koszniki w drodze. Z Kaszub do Lwowa (część 1) Miłosława Borzyszkowska-Szewczyk O Kazimierzu Śliwkowskim Bogusław Breza Lektury Malowóné dzecë na Kaszëbach a Kócewim Mateusz Bullmann Klëka Sëchim paka uszlé. Czejbë nie ba pieńdzy Tómk Fópka Z butna. Kuflôrz, to je naju pëlckôwsczé z brifką tańcowanie Rómk Drzéżdżónk II öbkl. Rëgnalo Kaszëbsczé Förum Kulturę! POMERANIA LËSTOPADNIK 2016 PRENUMERATA PotMćrmios z, dostawą do domu/! ■ni Koszt prenumeraty rocznej krajowej z bezpłatną dostawą do domu: 55 zł. W przypadku prenumeraty zagranicznej: 150 zł. Podane ceny są cenami brutto i uwzględniają 5% VAT. Aby zamówić roczną prenumeratę, należy: • dokonać wpłaty na konto: PKO BP S.A. 28102018110000 0302 0129 35 13, ZG ZKP, ul. Straganiarska 20-23, 80-837 Gdańsk, podając imię i nazwisko (łub nazwę jednostki zamawiającej) oraz dokładny adres • zamówić w Biurze ZG ZKP, tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31, e-mail: red.pomerania@wp.pł Prenumerata realizowana przez RUCH S.A: zamówienia na prenumeratę (...) można składać bezpośrednio na stronie www.prenumerata.ruch.com. pl. Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: prenumerata@ruch.com.pl lub kontaktując się z Infolinią Prenumeraty pod numerem: 22 693 70 00 - czynna w dni robocze w godzinach 7-17. Koszt połączenia wg taryfy operatora. Od Redaktora Z jednej strony oddziały Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w dużych miastach są liczne, często mają obszerne siedziby, wśród swoich członków naukowców, animatorów kultury, polityków, przedsiębiorców i — jak można by sądzić - większe możliwości działania niż partë w małych miejscowościach. Z drugiej strony muszą w nich konkurować z wieloma innymi organizacjami, które również starają się przyciągnąć do siebie mieszkańców. Czy są gotowe do takiej konkurencji'? Co mogą zaoferować? Czy pokazywanie się w strojach ludowych, msze z kaszubską liturgią słowa, spotkania przy kuchu mają jeszcze w tych oddziałach rację bytu? To pytania, które warto sobie zadawać coraz poważniej, bo wciąż rośnie procent Kaszubów mieszkających w największych miastach Pomorza. Wydaje się, że jeśłi chcemy ich zainteresować kaszubską kulturą, rodzimym językiem, lokalną historią, to musimy szukać atrakcyjniejszych niż dotąd sposobów ich prezentowania. Może warto bardziej uaktywnić wspomnianych na początku naukowców oraz animatorów kultury i poprosić ich, żeby szukali nowych metod przyciągania do Zrzeszenia? A może zostawić to nauczycielom języka kaszubskiego i skupić się tylko na wprowadzaniu tego przedmiotu do coraz większej liczby szkół? Albo nie ryzykować żadnych zmian i po prostu udoskonalać te działania, które podejmujemy od lat? W tym numerze „Pomeranii"przedstawiamy zapis dyskusji na ten temat z przedstawicielami oddziałów ZKP z Gdańska, Gdyni i Słupska. Zachęcamy do zapoznania się z ich wypowiedziami i prosimy o Wasze głosy, drodzy Czytelnicy, bo sprawa jest ważna, może nawet decydująca dla przetrwania kaszubszczyzny. POMERANIA MIESIĘCZNIK SPOŁECZNO-KULTURALNY ADRES REDAKCJI 80-837 Gdańsk ul. Straganiarska 20-23 tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31 e-mail: red.pomerania@wp.pl REDAKTOR NACZELNY Dariusz Majkowski ZASTĘPCZYNI RED. NACZ. Bogumiła Cirocka ZESPÓŁ REDAKCYJNY (WSPÓŁPRACOWNICY) Ka Leszczyńska (redaktorka techniczna) Marika Jocz (Najô Uczba) KOLEGIUM REDAKCYJNE Edmund Szczesiak (przewodniczący kolegium) Andrzej Busler Roman Drzeżdżon Piotr Dziekanowski Aleksander Gosk Ewa Górska Stanisław Jankę Sławomir Lewandowski Wiktor Pepliński Bogdan Wiśniewski Tomasz Żuroch-Piechowski Tłumaczenie na język kaszubski: Anna Hebel Projekt okładki: Sławomir Lewandowski WYDAWCA Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego 80-837 Gdańsk, ul. Straganiarska 20-23 DRUK Drukarnia WL Elbląska 68, 80-761 Gdańsk Nakład 1200 egz. Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i redagowania artykułów oraz zmiany tytułów. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń i reklam. Wszystkie materiały objęte są prawem autorskim. KASZËBIZNA W WIÔLDŻICH GARDACH 4 KÖSCÓŁ, FOLKLOR CZË BENCHMARKING1 W tim numrze pöspólnô debata cządnika„Pomerania"i Radia Gdańsk je namienionô kaszëbiznie w gardach i roböce miastowëch partów Kaszëb-skö-Pömörsczégö Zrzeszeniô. Uczastnikama ti diskusje bëlë przedstôwcowie öddzélów KPZ we Gduńsku (Jerzi Nacel i Jerzi Koszôłka), Gdinie (Teréza Höppe) i Słëpsku (Antón Szréder). Öd lewi:T. Höppe, A. Szréder, J. Nacel, J. Köszôłka. Ödj. DM „Pomerania": Ju na zôczątku chcemë rzeknąc, że najim céla nie je pökôzanié, chtëren z wajich partów robi wia-cy, a chtëren mni. Mómë nôdzeja nalezc jakąs ôdpöwiésc na pitanië, jak dzejac w miastach, żebë kaszëbizna trôfiała tam do lëdzy i bëła dlô nich atrakcyjno. Zdôwô sa nama, że partë w wiôldżich gardach muszą miec jiną udba jak te w môłëch wsach. Radio Gdańsk: Dobrze sa nama zdôwô? Dzejanié zrzeszeń-ców w Gdini mô wëzdrzec jinaczi jak w Lëni czë Krokôwie? Teréza Höppe: Jô dzejóm w miesce, w jaczim wedle badéro-waniów dr. Jana Môrdawsczégô mieszkô nôwiacy Kaszë-bów. Mögłobë sa tej zdawać, że mómë letką robota. Sygnie zebrać tëch lëdzy, fejn sa zaprezentować, jich pöprowadzëc i sprawa je prosto... Równak tak to nie je. Robota je tu caż-kć>. Przede wszëtczim w taczi Gdini je baro wiele imprez örganizowónëch chöcbë przez miasto i w tim spektrum rozmajitëch propözycëji, jaczé dôwô miasto i rozmajité stowôrë, nie je letko sa przedostać do lëdzy. I to je chëba nôwôżniészô trudność. W môłëch gminach sa kóżdi znaje, jak cos Kaszëbi zrobią, tej wiele lëdzy chatno to óbezdrzi. „P": Tej jiwra w miastach wedle wastnë Terëzë je konkurencjo, jeżlë jidze ö kulturalne i j inszé wëdarzenia. W Słëpsku téż tak to widzyta? Antón Szréder: Podobno. Badania z 2000 r. wëkazałë, że tëch, co sa przëznôwają do kaszubiznë, je u nas 2400 lëdzy. Do te mómë w Słupsku kol 6 tës. tzw. pół-Kaszubów. Z tego bë wënikało, że co dzesąti mieszkańc najégö gardu cos mô wspólnego z Kaszubama, ale - jak wastnô Teresa rzekła -nie je łatwô jich zebrać. W najim parce je 100 ôsób i robimë przede wszëtczim dzejania integracyjne. Mocno wëkôrzi-stujemë institucja Kôscoła. Słupsk je trocha specyficzny. Je tu innô sytuacjo jak na Pomorzu Gduńsczim. Wedle spisu urzadowégó prusczégô z 1890 roku w całim powiece bëło leno 7 Kaszubów i 308 Pólôchów. Te dóné pewno bëłë LËSTOPADNIK 2016 / POMERANIA / 3 KASZËBIZNA W WIÔLDŻICH GARDACH zaniżone, ale tak pö prôwdze Kaszubi na te terenë przëbëlë pö drëdżi wojnie światowi wëmieszóny chöcbë z lëdzama spöd Wilna. I w parce téż mómë lëdzy z rozmajitëch strón, téż z Kresów. „P": I jak wëzdrzi to integrowanie? Antón Szréder: Rôz w kwartale sa zbiérómë pö mszë swiati przë kuchu, bö mómë wiele rzemiasników, w tim piekarzi, chtërny nama financują te zeńdzenia, i je leżnosc, żebë so pogadać. Corôz wiakszé znaczenie mô u nas Akademio Pomorsko, profesorowie Adela i Daniél Kalinowscë propagują kaszëbską lëteratura, udało sa zrobić nóuka jazëka w jedny szkole, z czegö baro sa ceszimë. Ale młodi lëdze niechatno sa garną do ti kaszubiznë. Współpracuj emë téż z Ukrajińcama, prawósławnyma, chódzymë na jich uroczëznë, oni na nasze. Przez to, że je u nas taczé wëmie-szanié kultur, muszimë barżi akcentowac element pómór-sczi jak kaszëbsczi, bó to łączi. A za nôwôżniészi cél w nôblëższim czasu mómë zagospodarowanie górë Rowókół, tak jak sa to udało z jiną swiatą górą Kaszubów - Pólanowską. Jak to sa udô, to uznóm to za wiôldżi sukces najégö Zrzeszenió na terenie Słupska. RG: A co swójim mieszkańcom bédëje historicznô stolë-ca Kaszub - Gduńsk? Próbujeta bëc konkurencyjny wedle jinëch ófertów, jaczich je tu wiele? Jerzi Nacel: We Gduńsku téż mómë wiele Kaszëbów - kol 40 tës., leno kąsk mni jak w Gdini, a nasz part téż je jednym z wiakszich. Je nas kol 300 lëdzy. Mómë wiele problemów, przede wszëtczim z młodima lëdzama. Garną sa do nas przede wszëtczim lëdze starszi. „P": Wasta Jerzi Köszôłka robi badérowania, w jaczich pöznôwô problemë lokalnëch spólëznów i zainteresowanie partów KPZ wespółrobótą w jich rozrzesziwanim. Miastowe partë Zrzeszenió wchodzą w te problemë, mają co do zabédowaniô? Jerzi Köszôłka: Zaczna ód tego, że przez dłudżi czas kaszë-bizna bëła kojarzono z czims „wsowim", nijak nie köjarzëła sa z miastama. Tu lëdze mielë ja za obciach. Tero to sa zmie-niwó, ale w powszechny swiadomóscë te zmianę jidą pomału. Widza na Gduńsczi Politechnice, z jaką jem związóny ód 40 lat, że młodi zdrzą na kaszëbizna coróz lepi, ale ta zmiana nie je gwałtowno. Zresztą problem móm nawet w swój i familie z przekónanim dzecy do kaszëbiznë. Móm nódzeja, że jak młodim badze przëbëwac lat, to barżi badą cenilë swoje korzenie. Wórt téż bëc ótemkłim na wszëtczich: Póló-chów, Żëdów, Ukrajińców... Ni móżemë tak gadać, jak to sa czasa zdórzó, że më Kaszëbi jesmë lepszi. Na kóżdégó człowieka muszimë zdrzec indiwidualno. To je wôżné prawie w gardach, żebë budować wielekulturową spólëzna i sa nie zamëkac. „P": Chcółbëm wrócëc do słów wastë Szrédra, jaczi gódół o wespółrobóce z Pomorską Akademią, ale téż ó zćńdzeniach przë kuchu. Nie je to tak, że partë w wióldżich gardach miałëbë sa zajimac kulturą przez wiôldżé „K", wespółdze- janim z uczbówniama, wnoszenim kaszëbsczi kulturę na wikszą wiżawa, a nić kucha i kawą? A.Sz.: Na początku téż sa tak nama zdówało, ale ókóza-ło sa, że muszimë stosować rozmajité spósobë. Öd 1990 r. mómë rôz na trzë miesące msza w kóscele sw. Jacka i ó tim ni muszimë nawet nikogo zawiadamiać, wszëtcë wiedzą i przechodzą. A jeżlë jidze ó sprawę Akademie, to prof. Adela Kalinowskó ostała wiceprzédniczką i to je ji dzél. Öna pilëje ti robótë. Żebë wcągnąc tëch młodëch, dówómë jima na mszach czëtanié, np. dzecóm ze szkółë, gdze sa uczą ka-szubsczégó. Ale wcygnąc młodëch to je trudnô sprawa. Wéraznô je różnica pokoleń. Jak robimë bal Kaszubów, to nasza kapela grô, jesmë mëslelë, że tego lëdze oczekują, ale młodi rzeklë: „wcyg ampa, ampa, durch to samó, trzeba muzyka mechaniczną". Terô jesmë zrobilë w dzélu taką i w dzélu taką muzyka, to je wiacy chatnëch. Na Boże Cało jidze całô delegacjo w kaszubsczich strojach, je jich widzec. I ó to nama chódzy. RG: Co na to Gdiniô pówié? Wiôldżé partë ni miałëbë so dac póku z lëdowóscą i fólklora, a jic w wësoką kultura, w nóuka? T.H.: To ó czim przed chwilą nama wasta Szréder mówił, to më mómë w Gdini ju dówno za sobą. Mómë msze kaszëbsczé w kóżdą niedzela, w kóżdi dzelnicë, i chatny mogą w nich brac udzél. Jeżlë jidze ö rozwij kaszëbiznë , to musza ódniesc to do wôżnëch póstacji z Kóscoła: do bp. Slewińsczegó, ks. prałata Hilarego Jastaka, béł ks. Skierka, jaczi rozpoczął msze kaszëbsczé - w dwuch óstatnëch dekadach XX w. kaszëbizna sa opierała u nas przede wszëtczim na tëch wóżnëch póstacach z Kóscoła. Ale terô jesmë na jinym etapie. Ju na początku nowégó wieku jesmë utwörzëlë w Gdini Östrzódk Kulturë Kaszëbskö-Pómörsczi. I w tim Östrzódku më edukujemë swójich lëdzy, rôczimë jich na przedstówienia, filmë, wëkładë, köncertë... Co leno może bëc. I lëdze przechodzą. Przechódzymë na jinszi stopień promówanió kaszëbiznë na wëższim pózomie. Tidzeń temu më ótemklë w Gdini Kaszëbsczé Forum Kulturę i tam ba-dzemë przede wszëtczim twórzëlë mól, gdze ta wësokô kultura, ó jaczi chcemë tu gadać, badze w Gdini pódówónó. „P": A jak to wëzdrzi we Gduńsku? Mota ju za sobą ten etap blós fólklorowó-kóscelny i jidzeta do przodku? J.N U nas je róz w miesącu mszo swiató w kóscele sw. Janów, gdze j indze téż. Ale chcemë przede wszëtczim robie tak, żebë młodëch zwëskiwac do robótë w naszim parce, a przë tim chcemë tak dzejac, żebë wespółrobic ze szkoła -ma, w chtërnëch na terenie Gduńska je jazëk kaszëbsczi. Przë najim parce je téż Klub Szkólnëch Regionalëstów. Jegó nôleżnicë chodzą po gduńsczich szkołach i zapóznówają młodëch z kaszëbsczima sprawama. Na tim chcemë sa nóbarżi skoncentrować. Ale téż wedle nas wóżnó je tako robota, do jaczi wcygómë nié leno młodëch, ale i starszich lëdzy, jak kursë wësziwku, rzezbë, malënku na szkle. Mómë téż w planach wiele jinëch dzejaniów w nôblëższich trzech latach nowi kadencji. 4 POMERANIA / LISTOPAD 2016 KASZËBIZNA W WIOLDŻICH GARDACH „P": Ö wszëtczé dzejania nie mdzemë pëtac, nôbarżi mie interesëje czerënk. Jesce rzeklë, że môta problem z młodi-ma, möże ju do nich sa nie dô doprzińc przez Köscół abö przez fólkor... J.K.: Młodi są przińdnoscą świata, kaszëbiznë téż. Muszimë dozdrzec pewné globalné zmianë w najim ötoczenim. Kultura je wôżnô i kôżdą spölëzna, köżdi nôród könstituuje, budëje jegó pozycja, ale muszimë widzec, że dzysô ö tim, co znaczi określono spölëzna, krôj, decydëje téż gospodarka. Dzys ten, chto mô möcną gospodarka, mô dëtczi, mô möżnosc dzejaniô na rozmajité rzeczë, mô wiakszi wpłiw na animatorów wôżnëch dlô sebie dzejaniów. Wedle mie dlô młodëch sama tradicjô kaszëbskô, sama kultura, to je za mało, żebë sa chatno w to angażowelë. Muszi bëc tak, że jich zaangażowanie w sprawë kaszëbsczé pomoże jima budować pozycja, np. zawodową. Wkół tego muszimë robie. Nie wiém dlôcze do dzysô ni mómë np. góspódarczi historii Kaszëb. Tu sa wiele wôżnëch rzeczi dzejało. To je téż nasza spôdköwizna, tradicjô, cos, co nas budowało i wëróżniało. Trzeba sa zwrócëc do najich elit, że nié leno utwörë, kuńszt, lëteratura są wôżné, chóc téż je baro doceniwóm. Ale gdze np. można bëło przeczëtac latoś w roku prof. Labudë ö tim, jak baro doceniwôł ön inowacëje? Jem nie czuł, żebë chtos ö taczi sprawie wspómnął. A profesor gôdôł, że inowacëje kónstituują tradicja i kultura, i gospodarka, są spódlim cywilizacji i kulturë. Muszimë widzec szerszi kontekst, nić leno kultura. T.H.: Prawie ó tim, o czim rzekł wasta Kószôłka, chcemë gadać w najim Kaszëbsczim Forum Kulturë. Chcemë budować etos Kaszëbë, pokazać nasza wespółödpöwiedzalnosc za Pómörzé, za jego rozwij. To nie je tak, że Kaszëbi są leno öd szari robötë, ale wespółtwórzą region. To muszimë pökazëwac. A.Sz.: Jeżlë móżna cos dodać. Trzeba propagować tëch, co odniesie sukces, téż góspódarczi. I zacząc ód młodëch. Më jesmë czedës w dôwny Hanzeaticczi Szköle Zarządzaniô ustanowilë nôdgroda dlô młodëch, chtërny cos wëmëslëlë abó cos napiselë związónégó z Kaszubama. Dzysô jeden z tëch laureatów mô jedna z nôwiakszich firm w okolice. Robi u niego 300 lëdzy. I nie krëje sa z tim, że w czascy zawdzaczó to temu, że më to jemu wbilë. A czedë je trzeba, to dëtków swójich nie żałuje. Jednak dëtczi na kaszubizna nie je letkö wëcygac, bo wiedno lëdzóm sa zdówó, że mają za mało. Më to robimë tak, że we strzodë grómë w baszka. Czasc z tëch, co grają, są bógati. I czej gôdómë, że na cos ni mómë dëtka, tej oni abó wëgrana z grana du dają, abó ten, co wëgrô, 10% przekazuje. (śmiech) Ale to je okazjo, że óni midzë sobą gódają, zaczinają we-spółprócowac te firmë. T.H.: To je ten czerënk... A.Sz.: Jim barżi bógati badą Kaszubi, tim lżi badze nama wszëtczim cos zrobić. „P": Wiera téż badze tak, że jeżlë nôleżnicë Zrzeszeniô badą zarządzać wiakszima firmama, to mdą mielë wiakszć znaczenie np. dló rządzącëch miastama i przez to całi part stónie sa wôżniészim partnera dló prezydenta Gdini, Gduń-ska czë Słëpska. Bó dzysó nić wiedno ta wespółrobóta KPZ z wëszëznama gardów j idze nólepi. T.H.: Jó móm doswiódczenić ponad 30 lat, i musza rzek-nąc, że je pomału, ale coróz to lepi. Dërch równak trzeba wëstapówac i do Zarządu Miasta, i do Radzëznë Miasta, pókazowac swoje pótrzebë, pókazowac, co më pótrafimë, i przekonać, że wôrt dac dëtczi na nasze dzejania. A jeżlë jidze o edukacja, to muszimë pokazać, że na to miasto do-stónie dëtczi i nie badze za to płacëc. Jeżlë kaszëbizna sa badze rozwijać, badą dzecë, co sa uczą kaszëbsczégó, i pudą za tim subwencje. A.Sz.: U nas doswiódczenić tego nie pócwierdzó. Jesmë przekónywelë, że miasto nick nie stracy, a nawet wińdze na tim dobrze, ale niżódnćgó zrozmienió dló rozszerzenió P. Léssnawa. Ödj. DM LËSTOPADNIK 2016 / POMERANIA / 5 KASZËBIZNA W WIÔLDŻICH GARDACH Ödjimk z ótemkniacô Kaszëbsczégó Förum Kulturë w Gdini. Ödj. PL kaszubsczégö w szkołach nie bëło. To nie znaczi, że władza stoji do nas bóka, bo np. na Dzćń Kaszubów cos tam nama wiedno dadzą. Ödpôwiôdô za to młodô Karolëna Keler i wiedno ji sa udôwô, ale ile za tim chôdzy, to ni ma co gadać. RG: A jak gduńsczi part żëje z prezydenta i radzëzną? J.N.: To nie je tak einfach. „P": Na lësce udëtköwionëch projektów je widzec, że part dostôwô wnetka na wszëtczé projektë, na jaczé złożi wnio-sczi... J.N.: Z samórządama nie je lëchö, ale ze spónsorama je corôz górzi. Tëch prakticzno ni mómë. Ale chcôłbëm jesz wrócëc do pópularizacje kaszëbiznë, bö gôdómë wiele ö dętkach, a wôżné je téż wedle mie rozkóscérzanié kaszë-biznë w internece, na facebooku, żebë lëdze wiedzelë kąsk wiacy ö Kaszëbach. „P": Tej möże wôrt napisać do prezydenta miasta projekt prawie z tim sp ar łączony. J.N.: Ö tim mëslimë. Bësmë téż chcelë, żebë młodi lëdze, co sztudérëją etnofilologia, np. öbczas wakacjów szlë do młodëch lëdzy i z nima diskutowelë ö kaszëbsczich sprawach. To je jedna z förmów, jakô mögłabë przëcygnąc młodëch do kaszëbiznë. J.K.: Trzeba bë bëło tëch, co sprzëjają kaszëbiznie, abö móże nawet szerzi, dobrze fónkcjonëją - mëszla chôcle ö admini- stracji - za dobré przikładë, dobré wzorë nagradzać, ö tim mówić, robie - jak to sa gôdô w jazëku marketingu - publicity, dawać rozgłos. Dzaka temu badzemë promować dobré póstawë i równoczasno kaszëbizna. Jistno dzejô np. Rada Biznesu, jakô wëbiérô nôlepszą firma. Zrzeszenie móże nagradzać młodëch lëdzy, nagradzać za inowacje itd. Taczé dzejania bë mögłë podług mie dac wëniczi i budować dobri wizerënk kaszëbiznë w regionie, a nawet w midzënôrod-nëch ódnieseniach, bó stara ó kultura we wiele krajach je dobrze widzónô. Wôrt je pódzerac świat biznesu w jinëch dzejaniach. Jo wiém, że Zrzeszenie jakno organizacjo non-profit dzejô jinaczi, ale można bë spróbować w najich warënkach np. taczi benchmarking, to je wëmiana pózdrzatków i doswiód-czeniów co do dobrëch wëników, jaczé niejedny dobiwają lepszé jak jiny. Te partë, co mają górszé wëniczi w jaczims dzejanim, mogą sa uczëc ód tëch, co radzą so lepi. RG: Mómë 2016 r. Móże wórt ju zrobić benchmarking pó kaszëbsku. T.H.: Jak nóbarżi. Móże np. w Gdini, w Kaszëbsczim Forum Kulturë. Róczimë. RG: Udbów je wiele na poprawienie dzejaniô partów KPZ w gardach. Mómë nódzeja, że to béł dopierze pierszi krok w póspólnym szëkanim rozrzeszeniów, jaczé pomogą w rozkóscérzanim kaszëbiznë w wióldżich miastach. 6 / POMERANIA LISTOPAD 2016 Wëdóny pierszi rôz wespół z nótama a instruktażową piątką śpiew n ::: Pieśni pustej noc ŚPIEWNIK Pieśni pustej nocy pod red. dr. Sławomira Bronka Meritoriczny dozér ks. prof. Jan Perszón Kaszëbskö-Pömôrsczé Zrzeszenie prezentëje nowi śpiewnik do óbrzadu pusti nocë, w jaczim je 90 piesniów zebrónëch na spödlimterenowëch badérowaniów,jaczézrobilë ks. prof. Jan Perszón i dr Sławomir Bronk. Śpiewnik i płatka są przistapné w kaszëbsczim kromie na Straganiarsczi 20-23 we Gduńsku i w internetowi ksążnicë Kaszubska Książka (kaszubskaksiazka.pl). Może je téż zamówić przez telefon: 607 904 846 abó mejlowó: wydawnictwozkp@gmail.com. Śpiewnik kósztó 30 zł. „Promotorowi ti pödjimnotë (Kaszëbskö-Pömörsczému Zrzeszeniu), jaką bëło nagranie kaszëbsczich pustonocnëch śpiewów i wëdanié kancjonału, chtëren ökróm tekstu (co mają wszëtczé donëchczôs wëdóné spiéwniczi) miôłbë melodie do wszëtczich piesniów, przëswiécô zböżny cél: uretac öd zabëcô naja kulturową spôdköwizna. Równoczasno jidze téż ö to, żebë ti mieszkańce Kaszëb i Pömörzô, co ni mielë doswiôdczeniô uczastnictwa w tim nôbóżenstwie, möglë -dzaka nótowému zapisënköwi - pögrzeböwëch spiéwów sa nauczëc. Ksążka je kureszce sczerowónô, jakno swójnô dëszpastur-skô pömöc, do dzejającëch na Kaszëbach ksażi i organistów. Jich stara ö köntinuacja i rozwij ti tczëwôrtny prakticzi spiéwó-ny mödlëtwë mô w tim öbrëmienim decydëjący znaczënk. Na Kaszëbach wiérny przez stalata włącziwelë krëjamnota człowieczi smiercë w Paschalną Krëjamnota Christusa, pósługówającë sa pieśnią. Módlëtwą, jakô jakbë na nôtërny ôrt twörzi żëwi Köscół i pözwöliwô wëar-tikułowac nié le ból (dramat) smiercë, ale przede wszëtczim głosëc nôdzeja zbawieniô". Ze wstapu ks. Jana Perszona PAMIĘĆ CMENTARZE BLISKIE, DALSZE I DALEKIE PIOTR SCHMANDT Są stale obecne w naszym życiu. Odwiedzamy na nich swoich bliskich i znajomych, bywamy na nich przy okazji pogrzebów, niekiedy spacerujemy ich alejkami rekreacyjnie lub turystycznie, w tym ostatnim przypadku zdarzy się nam zrobić zdjęcie jakiegoś szczególnie pięknego, wystawnego lub tylko dziwacznego nagrobka. Współczujemy i wspominamy, niekiedy oglądamy bez emocji, niekiedy traktujemy jak kolejny etap na turystycznej trasie. A na początku listopada gromadzimy się na nich, będąc członkami wielkiej wspólnoty na równi z tymi, którzy zostaną na miejscu, kiedy my już pójdziemy na rozgrzewający bigos i kielicha i przy nich poświęcimy trochę czasu naszym zmarłym. Ale nasza rozłąka będzie tymczasowa. W końcu kiedyś i do nas przyjdzie ktoś, kto potem ucieknie przed listopadowym chłodem na bigos i kielicha. „NASZE" CMENTARZE Nasze, czyli takie, na których spoczywają nasi przodkowie, czy po prostu ci, których znaliśmy za ich życia. Podobno ojczyzna jest wtedy, gdy na położonym bliżej lub dalej cmentarzu spoczywają członkowie naszej rodziny. Takim procesem zakorzeniania rozłożonym w czasie było odchodzenie bliskich w społecznościach na tzw. ziemiach odzyskanych - na Pomorzu Środkowym i Zachodnim, Warmii i Mazurach, ziemi lubuskiej i Dolnym Śląsku. Ziemie owe stawały się własne także przez fakt „osadzania się" zmarłych na cmentarzach - już istniejących lub nowych. Dlaczego zaczynamy nasze rozważania od tych, którzy stawali się mieszkańcami danej ziemi na skutek wojny i migracji ludności, a nie od wspomnienia zwartych społeczności, których członkowie z dziada pradziada zamieszkują terytorium o w miarę jednolitym kształcie etnicznym i kulturowym? Bo tak naprawdę niemal każdy z nas (lub jego przodkowie) skądś przybył i również w przypadku naszej prywatnej historii rodzinnej mamy na ogół do czynienia z migracjami. Często funkcjonuje nawet mit pradziadka, który za chlebem wywędrował Chełmno, cmentarz parafialny, nagrobek ks. Juliusza Pobłockiego z rodziną 8 POMERANIA / LISTOPAD 2016 tam, gdzie miało być mu lepiej. Potem zaś jego potomkowie wzrastali w społeczności „nowej" wsi, „nowego" miasta, „nowego" regionu. Jeśli ktoś mówi, że jest w danym miejscu z dziada pradziada, to może mieć rację, ale... częściej jest to mit nobilitujący samą jednostkę i jej ród. Nie zawsze zresztą będący wynikiem koloryzowania, częściej warunkowany niewiedzą i brakiem dostępu do źródeł historycznych. Nieprzypadkowo taki ruch na drogach i torach przed dniem Wszystkich Świętych i Zaduszkami. Dopiero wtedy tak naprawdę widać, jak często migrujemy, zostawiając za sobą kraj lat dziecinnych i wiele z tego, co go tworzyło. Mamy więc „swoje" cmentarze. Olbrzymia większość przestrzeni takiego cmentarza pozostaje dla nas anonimowa, ale zdajemy się nie dostrzegać owej anonimowości, ponieważ pośród setek, tysięcy nagrobków jest ten (lub te), które są miejscem spoczynku naszych bliskich bądź osób z różnych powodów dla nas ważnych. A tamci inni, pozostali? Zdają się nam jakby sąsiadami naszych zmarłych. I chociaż cmentarze jako przestrzeń duchowa i fizyczna mają określone konotacje: nie są miejscem radosnym, wzbudzają raczej nostalgiczne wspomnienia Cmentarz parafialny w Kazimierzu nad Wisłą PAMIĘĆ Darłowo, fragmenty nagrobków przy kościele pw. Wniebowzięcia NMP i często tęsknotę za umarłymi, zazwyczaj nie do końca zdajemy sobie sprawę z tego, jak są ważne i - jak potrzebne. Potrzebne nam. Dzięki ich istnieniu nie jesteśmy sami, nie jesteśmy znikąd. Pragnienie identyfikacji, przynależności do łańcucha pokoleń (choć raczej potrafimy zidentyfikować naszych przodków tylko do pradziadków włącznie) jest tak silne, jak inne instynkty, te pierwotne i najoczywistsze, somatyczne i - te duchowe. Nawet wtedy, gdy na co dzień odgradzamy się od sąsiadów, krewnych i innych osób, aby nie naruszały naszego poczucia niezależności. Nie sposób wyobrazić sobie ludzkiej duchowości bez więzi ze zmarłymi przodkami i bliskimi, bez pamięci o nich, nawet gdy nie myślimy o nich codziennie. Oni po prostu są i wystarcza nam, nieraz nawet nieuświadomiona, pewność, że w każdej chwili możemy ich wspomnieć. Że są „nasi". Nieprzypadkowo zdarza się, że ktoś wyrwany z własnej geograficznej przestrzeni, kto nie ma możliwości odwiedzenia grobów bliskich, znajduje sobie na zupełnie obcym cmentarzu miejsca czy groby, do których się przywiązuje i które czasem nawiedza. CMENTARZE OSWOJONEGO ŚWIATA Odwiedzamy je niejako przy okazji. A okazji może być wiele. Kiedy umrze ktoś znajomy albo zostaniemy oddelegowani, aby towarzyszyć w ostatniej drodze bliskiemu osoby, która z nami pracuje, albo jeśli w trakcie spaceru nogi poprowadzą nas na cmentarz, którego nigdy wcześniej nie oglądaliśmy. Albo wybierzemy się na nekropolię, która po prostu jest ładnie położona i to stanowi dla nas Hajnówka, otoczenie prawosławnego Soboru św.Trójcy Kazimierz nad Wisłą, zabytkowa macewa z Nowego Cmentarza Żydowskiego jej wyróżnik. Do takiego cmentarza i osób na nim spoczywających nie mamy wyrazistego stosunku emocjonalnego. Tak jest najczęściej, ale niekiedy - do czasu. Zatrzymamy się przy szczególnie poruszającym nagrobku. Spojrzymy na zaklętą w ceramicznym owalu twarz dziewczynki, która umarła w wieku ośmiu lat. Na nagrobek małżeństwa, które zginęło tragicznie tego samego dnia. I nagle, poprzez taki przykład, cmentarz przestaje być anonimowy. Uświadamiamy sobie, że tu leżą LUDZIE. Mieli swoje radości i troski, swoją historię i tych, którzy ich opłakiwali. Warto sobie uświadomić, że są to tacy „dalsi nasi". Z tego samego kręgu kulturowego. Podobni. I tylko od naszej wrażliwości, a może i nieświadomości zależy, na jak długo zapamiętamy takie spotkanie z innym wymiarem. Istotne jest, że te cmentarze wpisują się w nasze potoczne wyobrażenie o miejscach pochówku. Mimo że nie są to „nasze" cmentarze, jednak potrafimy sobie wyobrazić, że moglibyśmy kiedyś znaleźć się wśród tych, którzy na nich spoczywają. Są takie same jak te, na których spoczywają nasi bliscy. Różni je lokalizacja, wielkość, topografia, natomiast łączy to, co niewątpliwie ważne - kształty pomników nagrobnych, rozmieszczenie napisów, roślinność, rodzaj kwiatowej dekoracji. Dla kogoś, kto stara się dostrzegać, niejako wyławiać w rozmaitych przestrzeniach ślady pomorskości i kaszub-skości, cmentarze oswojonego świata (tak jak i te „nasze") stanowią wspaniałe źródło wiedzy socjologicznej, etnicznej i historycznej. Jest taki piękny niewielki cmentarz w Gdyni-Leszczynkach, który z uwagi na ukształtowanie Kostomłoty, otoczenie cerkwi neounickiej Św. Nikity Męczennika. LËSTOPADNIK 2016 / POMERANIA / 9 PAMIĘĆ terenu można nazwać „Małą Rossą", bo i jeszcze kapliczka tam neoklasycystyczna, niczym z Pana Tadeusza. Ale już nazwiska... Co najmniej połowa nagrobków świadczy 0 kaszubskości osób na Leszczynkach spoczywających. Wejher, Kreft, Labuhn, Kohnke, Frybes. Te nazwiska odnaleźć można i na innych kaszubskich cmentarzach. Tak więc cmentarz bywa dobrym miernikiem procentowego udziału danej społeczności etnicznej miasta czy dzielnicy. 1 również tak można spojrzeć na nekropolie kaszubsko--pomorskie. Kaszubskość ma rozmaite wymiary krajobrazowo--przestrzenne i architektoniczne. Na pewno pagórki, pola, lasy, kręte drogi, jeziora. Stare ceglane domy, choć coraz bardziej w cieniu nowych, sztampowych, wygodniejszych. Poczty, wiejskie szkoły, małe dworce, tych już tak niewiele. Neogotyckie kościoły. Nowość - dwujęzyczne nazwy miejscowości. Ale obok tego właśnie mozaika nazwisk na cmentarzach. Kopalnia wiedzy dla językoznawców i historyków. I wszystkich, którzy potrafią wczuć się w ducha tej ziemi. Także miejskie nekropolie, jak cmentarz na Leszczynkach czy nowy cmentarz w Wejherowie, przechowują ten ogrom kaszubskich nazwisk. I niekiedy historie ludzkie, lapidarnie opisane w marmurze, czy też mniej szlachetnym, preparowanym kamieniu. Są też takie miejskie nekropolie, które świadczą o jeszcze powojennych migracjach - tak jest w Gdańsku, i o kształcie oraz specyfice miasta, jak na gdyńskim Witominie, gdzie tyle nagrobków ludzi morza. Tak więc cmentarze oswojonego świata są wielką otwartą księgą, z której czerpie się historię garściami. Wystarczy tylko poświęcić parę godzin i być ciekawym ludzi, którzy odeszli przed nami. CMENTARZE ODLEGŁE To, czyje zobaczymy, i które z nich, jest kwestią przypadku lub przeznaczenia, jak kto woli. Instynktownie oddzielamy je od „naszych" cmentarzy. Mowa tu nie o cmentarzach należących do oswojonego świata, a do takich zaliczyć można „zwykłe" cmentarze z całej Polski, będące spadkiem po czasach zaborów i trzech zaborców. Jednak w samej Polsce nie brak cmentarzy zadziwiających, intrygujących, a niekiedy niepokojących swoją egzotyką i odmiennym sposobem oddawania czci zmarłym. Najnowsze z takich nekropolii powstały po zakończeniu II wojny światowej. Cmentarze żołnierzy Armii Czerwo- Kruszyniany, cmentarz tatarski 10 / POMERANIA / LISTOPAD 2016 nej. Z początku zdobione czerwonymi gwiazdami rozmaitej wielkości, w latach 90. ubiegłego stulecia wzbogacane krzyżami prawosławnymi. Jakoś obce to cmentarze, raczej ich nie odwiedzamy, bo i do żołnierzy na nich spoczywających nie mamy jednoznacznego stosunku. Wyzwolili od Hitlera, ale... Wiele jest takich nekropolii, choćby blisko, w gdyńskim Redłowie i w Wejherowie. Zaniedbane poniemieckie cmentarze, najczęściej ewangelickie, z rdzewiejącymi krzyżami, na których napisane „Hier ruht im Gott..." Tylko kilka takich krzyży, ot i wszystko, co z takiego miejsca pochówku zostało. Nie ma kto się nimi zająć, choć niekiedy szkolna młodzież oczyści, zakonserwuje, wyrwie chwasty. Takie pozostałości cmentarza też jakoś niepokoją. Świadczą o tym, zwłaszcza na ziemiach odzyskanych, że pomiędzy szczęśliwymi czasami piastowskimi, naszymi etnicznie, a rokiem 1945 ktoś tu mieszkał i i to ktoś zgoła inny niż my sami. Co powiedzieć o cmentarzach żydowskich? O pochylonych macewach, czasami, jak pod Kazimierzem nad Wisłą, zgromadzonych w rodzaj pomnika-lapidarium? Na takie cmentarze będziemy patrzeć przez pryzmat Holokaustu. Gdyby nie niegdysiejszy niemiecki pomysł na rasowe oczyszczenie Europy, bardziej intrygowałyby nas dziś tajemnicze symbole rzeźbione na macewach, te wszystkie dłonie sięgające do sakiewek, menory, lwy, wizerunki Oka Opatrzności. Może następne pokolenia nauczą się podziwiania ezoterycznego, wręcz gnostycznego piękna żydowskich nagrobków? Nieco podobne do nich zdają się cmentarze mennonic-kie. Największy z nich, w żuławskich Stogach, stanowi piękny przykład sztuki sepulkralnej bogatej w specyficzną symbolikę (niekiedy bliską żydowskiej). Jeśli na nagrobku ujrzymy bluszcz - oznacza on nieśmiertelność. Granat -bogactwo, niebo, raj. Makówka - sen wieczny. Spirala -symbol nieskończoności, wieczności, drogi do Boga. Na kilku polskich cmentarzach znajdują się wydzielone miejsca dla zmarłych muzułmanów. Ale są też podlaskie wsie - Kruszyniany i Bohoniki, gdzie zwarta społeczność tatarska, spolonizowana i patriotyczna, chowała swoich bliskich nieopodal domostw. Były to ICH cmentarze. Dzisiejsze nagrobki zazwyczaj nie różnią się kształtem od katolickich. Natomiast nazwiska zmarłych, polskie, szlacheckie, poprzedzone są często imionami w rodzaju Selim lub Mustafa. I wreszcie - wyryty półksiężyc z gwiazdą, niekiedy werset z Koranu po arabsku. Kaplica z sarkofagiem Eryka I Pomorskiego oraz księżnych Jadwigi i Elżbiety w darłowskim kościele PAMIĘĆ Dla mieszkańców wschodniego Podlasia oczywistością są nekropolie prawosławne. Dziś już niestety tylko nazwiska, niekiedy imiona zmarłych oraz prawosławny krzyż świadczą o przynależności zmarłych do chrześcijaństwa wschodniego. Szablony kamieniarskie i materiały, z których wykonano pomnik, takie jak w całej Polsce. Szczęściem zachował się zwyczaj zdobienia prawosławnych i grekokatolickich krzyży barwnymi, haftowanymi ręcznikami, będącymi symbolem ludzkiego życia. Każdy ręcznik ma swój początek i koniec, a to, co w środku, nieco mozaikowe i bogate w wydarzenia. Jak życie... Skoro taka jest różnorodność cmentarzy w samej Polsce (a i na Pomorzu rozmaite są nekropolie), to co powiedzieć o innych krajach i krainach? Nie sposób wyliczyć, wymienić. Czy można krótko opisać szokujące obrzędy „pogrzebowe" resztek irańskich zaratustrian albo mieszkańców Tybetu? A madagaskarskie konserwowanie zmarłych i urządzanie przy tej okazji całkiem wesołych zabaw? Gdy już jednak padło słowo „wesoły", warto przywołać Wesoły Cmentarz w miejscowości Sapania w rumuńskim okręgu Maramuresz. Grzechem byłoby opisywanie słowami owej nekropolii, pozostaje jedynie gorąco zachęcić do jej obejrzenia w ilustrowanym przewodniku lub w inter-necie. A najlepiej na miejscu. PRZESTRZENIE HISTORYCZNEJ PAMIĘCI Można mieć do nich stosunek emocjonalny lub całkiem obojętny; wszystko zależy od tego, jak zostaliśmy ukształtowani w domu rodzinnym i poza nim, jakie mamy poglądy, jakie jest nasze poczucie narodowe lub etniczne, a wiele zależy też od świadomości zjawisk historycznych i kulturowych, których jesteśmy spadkobiercami. Bez względu na stosunek osobisty, są to miejsca, które kojarzymy jako sferę historycznego sacrum, przestrzeń przechowującą doczesne szczątki osób, które znalazły miejsce w historii. Paryski Panteon, nasz Wawel i Skałka, nekropolie książęce w różnych miastach. Nie każdy był we wszystkich takich miejscach, nie każdy zna „spis" osób spoczywających w określonych murach, ale samo istnienie pewnych nekropolii i ich waga - są dla nas bezdyskusyjne. Czy jednak na pewno znamienite miejsca pochówku funkcjonują w zbiorowej pamięci tak, jak na to zasługują? Funeralne sanktuaria historii można podzielić według skali ich oddziaływania na świadomość narodu lub społeczności. O Wawelu słyszał w Polsce każdy. O nekropolii Piastów brzeskich w Brzegu? Już nie każdy. A Darłowo? Sarkofagi (od lewej) księżnej Jadwigi ze Szczecinka, Eryka I Pomorskiego i ks. Elżbiety, żony Bogusława XIV, w darłowskim kościele Ile osób w Polsce - i na Kaszubach - wie, że w tym niewielkim mieście spoczywa z rodziną Eryk I Pomorski, król Danii, Szwecji i Norwegii (oraz, według tytulatury, książę Kaszubów!), na dodatek wzięty pirat, postać godna porównania z głośną ostatnio za sprawą Elżbiety Chere-zińskiej (Pomorzanki z wyboru!) Świętosławą, siostrą Bolesława Chrobrego, też w swoim czasie władającą tymi samymi, co nasz Eryk, skandynawskimi krajami. Jest wreszcie oliwska katedra - miejsce spoczynku tych, którzy dla kaszubsko-pomorskiego ruchu regionalnego są fundamentem, zapleczem, skałą, na której opierać się mogą teorie, argumenty, marzenia, rodzima historiografia, mitologia i wreszcie - literatura, z heroikomicz-nym poematem o szlachcicu Czarlińskim Hieronima Derdowskiego oraz Życiem i przygodami Remusa Aleksandra Majkowskiego na czele. Ale ile osób na Pomorzu wie o oliwskiej nekropolii Subisławów, Świętopełków, Mściwojów? Chętni pewnie i tak się zawsze dowiedzą, nawet często w szkole, to prawda. Kwestią do przemyślenia natomiast pozostaje, jak sprawić, żeby wiedza o istnieniu miejsca spoczynku postaci ważnych dla tożsamości Pomorza Wschodniego stała się faktem tak oczywistym, jak to, że w Gdańsku jest Motława, a w Gdyni bulwar. Są na Kaszubach miejsca, które na użytek niniejszych rozważań można nazwać mikropanteonami lub mimo-panteonami: miejsca pochówku osób dla Kaszub i Pomorza zasłużonych i ważnych, zanurzone w morzu innych nagrobków. Tak jest np. z grobem Jana Drzeżdżona na urokliwym cmentarzu w Mechowie, Antoniego Abrahama czy Bernarda Chrzanowskiego na Oksywiu, Gerarda Labudy w Luzinie, Franciszki Majkowskiej w Wejherowie. Wycieczki szkolne odwiedzają takie miejsca, zapalają światełka pamięci na grobach znamienitych Kaszubów i tych, dla których Kaszuby stały się miłością i domem. Ile w dzieciach i młodzieży zostanie? Ile pamięć zachowa w natłoku innych spraw i zdarzeń, w obliczu codzienności? Nie wiadomo. Gdyby tak jeszcze rodzinny przekaz, pamięć indywidualna starszych... Na pewno będziemy chodzić na cmentarze we Wszystkich Świętych i w Zaduszki. Jest to też znakomita okazja, aby zamyślić się nad losem i duchem Ojczyzny, małej i wielkiej. Choćby przez pryzmat żołnierskich mogił 1 Morskiego Pułku Strzelców na Cmentarzu Starym w Wejherowie i grobów spoczywających tam przedwojennych nauczycieli, przez pryzmat pelplińskiego nagrobka księdza Bernarda Sychty, czy (jakżeby inaczej) gdańskiego - profesora Jerzego Sampa. Pamięć o zmarłych świadczy o naszym człowieczeństwie. Czy istnielibyśmy jako my bez kontaktu, niekoniecznie nawet modlitewnego, z naszymi przodkami, rodzicami, dziećmi, wszystkimi, którzy są już po tamtej stronie? Kim byśmy byli? Szczęśliwie, nie ma takiej możliwości. Oni wszyscy są w nas, czy tego chcemy, czy też nie. I prowadzą nas, czasami wbrew nam. Wierzących i agnostyków. Ateistów również. Czasami objawią się pod postacią wyrzutu sumienia, czasami przyniosą otuchę czy dumę, niekiedy pociągną za ucho. Czy jest im potrzebna nasza obecność na cmentarzu? Tam, gdzie ich ziemska doczesność? Nie za bardzo wiadomo. Wiadomo, że potrzebna jest nam. Fot. PS LËSTOPADNIK 2016 / POMERANIA /11 Moje spotkania z Andrzejem Grzybem W Czarnej Wodzie 9 lipca 2016 roku pożegnaliśmy senatora Andrzeja Grzyba. Pożegnać pana Andrzeja przyjechało prawie całe Kociewie. Mój rodzinny Tczew przysłał silną reprezentację. Pożegnaliśmy nie tylko senatora RP, poetę, prozaika, regionalistę, samorządowca, dużą i barwną indywidualność, ale przede wszystkim miłośnika i piewcę Kociewia. Pomimo upływu kilku miesięcy senator Grzyb jest często i przyjaźnie wspominany. Andrzej Grzyb urodził się 7 czerwca 1952 roku w miejscowości Złe Mięso nad Wdą (gm. Czersk), a zmarł zdecydowanie przedwcześnie (5 lipca 2016), w wieku zaledwie 64 lat. W Czarnej Wodzie w parafialnym kościele śpiewano mu tradycyjną religijną pieśń o tym, że miarą ludzkiego życia jest 70, a nierzadko 80 lat. W kręgach bliskich Zmarłemu było wiadomo, że już ponad 2 lata wcześniej dosięgła go śmiertelna choroba. Między innymi dlatego w zeszłym roku nie kandydował do Senatu RP, mimo że pomyślny wybór był na wyciągnięcie ręki. Wiedział i umiał odejść! Poznałem Andrzeja Grzyba bliżej w 1993 roku. Dokładniej w czerwcu, gdy m.in. za jego (dużym) staraniem Czarna Woda otrzymała prawa miejskie. Pan Andrzej był pierwszym burmistrzem miasta Czarna Woda. W 1998 roku został wybrany starostą starogardzkim. Jako ówczesny poseł AWS (Akcja Wyborcza Solidarność) blisko współpracowałem ze starostą starogardzkim. W 2002 roku spotkaliśmy się w sejmiku województwa pomorskiego. Grzyb został wtedy wybrany jednym z trzech wiceprzewodniczących sejmiku. W samorządzie wojewódzkim z roku na rok odnajdował się coraz lepiej. Warto także zauważyć, że Andrzej Grzyb z szacunkiem i uznaniem odnosił się do ówczesnego przewodniczącego sejmiku prof. Brunona Synaka. I ta relacja personalna, jak się wydaje, działała w obie strony. Kolejna platforma spotkań z Andrzejem Grzybem to ta na niwie kultury i wydawnictw. Razem zasiadaliśmy w Radzie Programowej „Ko- ciewskiego Magazynu Regionalnego". Pan Andrzej wysoko cenił sobie nasz „Magazyn". W ostatnich latach spotykaliśmy się również na ko-ścierskich Targach Książki Kaszubskiej i Pomorskiej, gdzie nasze publikacje były nagradzane i wyróżniane. Z przyjemnością wręczałem senatorowi Grzybowi swoje prace biograficzne, w istocie rzeczy o bohaterach tczewskiej, kociewskiej ziemi. Książki były naszą wielką pasją, a Andrzej Grzyb ma ich w swoim dorobku blisko 30. 10 lat temu nasze drogi zeszły się przy organizowaniu Trójmiejskiego Klubu Kociewiaków (TKK) w Gdańsku. Naturalnie od razu i wyraźnie wsparłem tę cenną, potrzebną i niezwykle oryginalną inicjatywę społeczną. Jednak trzeba obiektywnie przyznać, że to Grzyb był spiritus movens tej trójmiejskiej formy promocji i integracji Kociewiaków. Panu Andrzejowi udało się przekonać do objęcia funkcji prezesa TKK Huberta Pobłockiego, jak się wkrótce okazało, dużą indywidualność i człowieka niezwykle oddanego Kociewiu i Pomorzu. Niespełna rok temu z powodów rodzinnych pan Hubert ustąpił z funkcji szefa Klubu. Trzeba przyznać, że godnie i umiejętnie stara się go zastąpić młody prezes - Kocie-wiak spod Morzeszczyna - Przemysław Kilian. Regularnie i co kwartał TKK odbywa merytoryczne i dobrze przygotowane spotkania poświęcone głównie kulturze Kociewia. Też nie przypadkiem na pierwszym tegorocznym powakacyjnym spotkaniu (17.09.2016) dużo uwagi i refleksji poświęcono senatorowi Grzybowi. Spotkanie to zaszczyciła również Jego najbliższa rodzina: żona Anna i córka Magdalena. Niżej podpisany podzielił się wspomnieniem z aktywności samorządowej i senackiej Andrzeja Grzyba. W TKK pan senator miał wielu swoich sympatyków i miłośników. Politykom czynnym nie zdarzało się to zbyt często. Spotykaliśmy się także na płaszczyźnie regionalno-politycznej. Od 2007 roku Andrzej Grzyb był senatorem RP z poparcia PO. Obowiązki senatora pełnił przez dwie kadencje, tj. VII i VIII, zdobywając w okręgu gdańskim 179 414 głosów, a następnie w okręgu jednomandatowym (Starogard Gdański - Tczew -Pruszcz Gdański) uzyskując 70 345 głosów. W ostatniej kadencji był wiceprzewodniczącym senackiej Komisji Kultury i Środków Przekazu. Współpracowaliśmy wtedy (ja jako poseł) przy przygotowywaniu ustawy o podniesieniu rangi i znaczenia gwar (w tym gwary kociewskiej) w kulturze polskiej. Najczęściej spotykaliśmy się jednak w regionalnym zespole parlamentarnym, a mianowicie w Parlamentarnym Zespole Kociewskim, którego senator Grzyb był przewodniczącym. Przy tej okazji należy podkreślić, że w Senacie RP pan Andrzej swoją wieloraką aktywność realizował w bliskiej i przyjaznej współpracy z marszałkiem Bogdanem Borusewiczem. Parlamentarny Zespół Kociewski będzie przede wszystkim kojarzył się z senatorem Andrzejem Grzybem. W latach 90. ubiegłego wieku jako młody poseł miałem zaszczyt jako pierwszy upomnieć się o Kociewie i je promować w Sejmie RP. Nasze Kaszuby były tutaj znane lepiej 12 I POMERANIA / LISTOPAD 2016 WSPOMNIENIA i dużo wcześniej. Jednakże później podczas dwóch kadencji (2007--2015) to głównie dzięki senatorowi Grzybowi miała miejsce profesjonalna i można rzec bardziej systemowa promocja Kociewia w skali kraju. Pan Andrzej był głównym organizatorem i przewodniczącym naszego Zespołu. Przyjmował do wiadomości fakt, że udzielałem się również w Kaszubskim Zespole Parlamentarnym pod przewodnictwem senatora Kazimierza Kleiny. Warto w tym miejscu podkreślić, że Parlamentarny Zespół Kociewski w ciągu 8 lat swojej działalności dużo dobrego zrobił dla Kociewia, ale również pamiętał o całym regionie pomorskim. Między innymi zorganizował poświęconą Żuławom dużą konferencję i wystawę. Parlamentarny Zespół Kociewski należał do aktywniejszych i większych grup regionalno-parlamentarnych. W sumie skupiał 5 senatorów i 12 posłów, w większości byli to parlamentarzyści z całego Pomorza. Oczywiście najbardziej rozpoznawalną osobowością polityczną w Zespole był marszałek Senatu Bogdan Borusewicz, który umiejętnie wspierał naszą działalność. W polityce Andrzej Grzyb musiał iść na kompromisy, a miał, jak się z czasem okazało, całkiem duże ambicje polityczne. Z przekąsem często wskazywał na skuteczność polityczną „braci Kaszubów". Pełniąc funkcję wiceprzewodniczącego sejmiku województwa pomorskiego w kadencji 2002-2006, dowiódł swojej zdolności do daleko idących kompromisów politycznych. W ostatecznym rozrachunku realistycznie ocenił ówczesną sytuację polityczną. Jak każdy człowiek nie był, oczywiście, wolny od wad i słabości. Na przykład w ostatnich latach była dla mnie niezrozumiała jego nadmierna i werbalna krytyka Zrzeszenia Ka-szubsko-Pomorskiego, które ma przecież duże i bardzo wymierne zasługi dla całego Pomorza, w tym i dla Kociewia (np. wsparcie dla oddziałów kociewskich ZKP). Być może w pewnym stopniu był to rodzaj intelektualnej prowokacji? A może chciał w ten sposób pan senator zmobilizować Kociewiaków do większej ak- tywności politycznej? Przy okazji warto przypomnieć, że Andrzej Grzyb jako pisarz debiutował w latach 70. ubiegłego wieku, właśnie na łamach czasopisma „Pomerania". I może ostatnia wątpliwość z mojej strony. Jak pamiętam, w ostatnich kilkunastu latach pewną, być może manierą polityka Andrzeja Grzyba było jednoczesne dystansowanie się od dziedziny polityki jako takiej. Trudno jednoznacznie orzec, czy był to rodzaj filozofii politycznej, czy też zręcznej taktyki. Nie byłem i nie jestem przekonany, czy właściwe i zasadne było konfrontowanie działalności samorządowej ze sferą polityki sensu stricto. Albowiem funkcje samorządowe (w tym w sejmiku) czy w parlamencie i rządzie są przejawem uprawiania polityki, tyle że na różnych poziomach i z innym zakresem odpowiedzialności. Podejmując się pewnej próby podsumowania, konstatuję jednoznacznie: senator Andrzej Grzyb dobrze zasłużył się Kociewiu. Jak się wydaje, dziedzictwo kulturowe Kociewia stawiał na pierwszym miejscu w swoim życiu publicznym. Poświęcił Kociewiu bardzo dużą część swojego dorobku twórczego. Jako przewodniczący Parlamentarnego Zespołu Kociewskiego, i to dwóch kadencji, senator Grzyb chwalebnie zapisał się na niwie uniwersalnego regionalizmu. Parlamentarny Zespół Kociewski i Kaszubski Zespół Parlamentarny świadczyły o klasie politycznej i marce regionalnej naszego Pomorza. W swojej karierze zawodowej i literackiej Andrzej Grzyb dość często odwiedzał moje miasto rodzinne Tczew, chociaż zapewne bliżej mu było do Starogardu Gdańskiego. Gród Sambora doceniał aktywność, zaangażowanie i dokonania pana Andrzeja. Jako poeta, pisarz i polityk był tutaj zawsze mile widziany i gościnnie podejmowany. Dowodzi tego również udział tczewskiej delegacji w uroczystości pogrzebowej. A mianowicie na pożegnanie senatora Grzyba Tczew przysłał silną reprezentację: m.in. Przewodniczącego Rady Miejskiej, wiceprezydenta, radnych tczewskiej Rady Miejskiej i byłego posła trzech kadencji Sejmu RP. W takich chwilach świadectwo osobistego udziału ma niezwykłe znaczenie. I na sam koniec jeszcze słów kilka. Od śmierci Andrzeja Grzyba minęły blisko 4 miesiące. Rzecz znamienna, coraz częściej jest wspominany. Dobrze pamiętają go też w Senacie. 28 września 2016 roku zbierałem w Senacie RP materiały o Parlamentarnym Zespole Kociewskim. Rozmawiałem z kilkoma pracownikami. Okazało się, że senator Grzyb był i wciąż jest tutaj szanowany i lubiany. Może to bardzo dobra przepustka na drugą stronę życia! JAN KULAS Fot. z archiwum Senatu RP POMERANIA 13 BÖGATÉ UTWÓRCZÉ WÔRTNOTË Tatiana Slowi i Anna Trepczik dobëłë w nôwôżniészim kaszëbsköjazëköwim lëteracczim konkursu. tiesz się z nami kulturą! DirektorMKPPiMTomôszFópka prezentëje ksążka z dokazama nôdgrodzonyma włońsczim Konkursu m. Jana Drzéżdżona We Gduńsku w Nadbôłtowim Centrum Kulturë östôł rozrzeszony latosy, ju XVII, Öglowöpölsczi Lëte-racczi Konkurs m. Jana Drzéżdżona. Öd pôra lat ni möże gö zwac blós prozatorsczim, bö organizatorze (wej-rowsczé Muzeum Kaszëbskó-Pómórsczi Pismieniznë i Muzyczi) bédëją uczastnikóm udzél w dwuch kategoriach: prozë i pöezje. W protokole pödrechöwującym konkurs öbsadzëcele (prof. Tadéusz Linkner, Stanisłôw Janka i Dariusz Maj-köwsczi) napiselë m. jin.: „Kónkursowó kömisjô, taksëjącë nadesłóné dokazë, przede wszëtczim dôwała bôczenié na artisticzną wórtnota, a pózni tematika przëpisóną do apartnëch kategóriów i ró-wizna kaszëbsczégö lëteracczégö jazëka. Wedle juri wikszosc nadesłónëch dokazów znankôwała sa öriginalną tematiką i bögatima utwórczima wôrtnotama. W proze autorzë öpöwiôdaniów czasto przërównywelë dzys-dniowösc z tradicją, sygelë pö historiczné i legendarne mötiwë; nie zafelało téż lëteraturë fantasy. W caloscë równak öpöwiôdania, nimö kaszëbsczi, regionalny tematiczi, bëlë uniwersalne (...). W poezji, co musz je pódczorchnąc, wszëtczé sonetë -i nôdgrodzoné, i nienôdgrodzoné - miescëlë sa w klasycz- ny kompozycje tegö pöeticczégö dokazu. (...) Wikszosc ti-kała sa kaszëbsczich témów - nôtërë, historie i deji pökazywający znaczënk jazëka i kaszëbsczi juwernotë". Uroczësté pödrechöwanié konkursu bëło latos spartaczone z dôwanim medalów Zasłëdżi dlô Kulturë Gloria Artis. W artisticznym dzélu uroczëznë wëstąpiło karno Kaszëbskô Rodzëzna z Lëni. Lësta dobiwców jesmë publiko welë ju w ruj ano wi „Pomeranii", w tim miesącu przëbôcziwómë leno, że pierszé place dostałë: Tatiana Slowi (proza) i Anna Trepczik (poezjo). Czetińcóm bédëjemë wëjimczi nôdgrodzonëch prozator-sczich tekstów i jeden z sonetów Witolda Böbrowsczégö, chtëren béł trzecy w kategorie poezji. Wszëtczé wëprzéd-nioné przez juri dokazë badą wëdóné w osobny ksążce przez Muzeum Kaszëbskó-Pómörsczi Pismieniznë i Muzyczi. Dzél zaóstalëch tekstów wëslónëch na konkurs m. Drzéżdżona badzeta möglë przeczëtac w nôblëższich numrach najégö lëteracczégó dodówku „Stegna". DM DZECË A JINSZÉ MAGICZNE STWÖRË (WËJIMK) Chëcz z módrima óczennicama bëła ju czësto krótkó. Öd drodżi jednak óddzeliwôł ja cemnozelony las i rzéka. Drogą jachało czerwioné auto, w jaczim ód cziles gódzënów smaczno spała Ana. W môłi, szesclatny rączce móckó scëska swój a ulubioną Julka - malinką pupka z zestówku klocków Lego. Nie je wiedzec, co sa Anie śniło, wôżné rów- nak je to, że jacha na potkanie z przigódą, ó jaczi nie śniło sa nikomu. *** Czejbë starszi ód Ane ó całé sétmë lat Filip wëzdrzôł bez autową ruta, gwës dozdrzôłbë biółé scanë przezérającé 14 / POMERANIA / LISTOPAD 2016 KONKURS M. JANA DRZEŻDŻONA öprzez drzewa a czerwöno-bruné dwiérze, wjaczich stała ju, żdającë na nich, cotka Gréta. Tak czë tak dlô Filipa nick nie bëło barżi cekawé öd tego, co pokazywało sa na ekranie jego smartmóbilczi, jaką niedôwno dostôł na trzënôsti ge-burstag. Filip z nosa nad ekrana czëtôł wakacyjne wpisë na tôblëcach swöjich drëchów. Wiakszosc jegö kolegów chwôlëła sa w internece ódjazdowima latnyma feriama nad mörza, gdze cwiczëlë windsurfing abó żôglowanié. Dzél jegö znajemnëch pöjachôł na fusbalowé kolonie (Filip nie gôdôł „kolonie", le „obóz" - doch kolonie są dlô dzôtków) - ódjimczi, jaczé MMS-a wësłôł mii Kuba, bëłë dokôza tego, jak dobrze sa bawilë. Filip wiedzôł, że nie mdze mógł sa zrewanżować ódjimkama ze swöjich ödlotowëch waka-cjów, bó: Jachôł na wies. Jachół na wies z sostrą. Jachół na wies z młodszą sostrą. Szok. Żól. Niedowierzanie. Facepalm. Filip nie wiedzôł jesz, że chëcz cotczi Grétë, do jaczi bezlëtosno bëło mu corôz krodzy, mô wiele krëjamnotów (...) *** Módré öczennice skrzëpiałë rëszoné wiatra. Cotka Gréta, do jaczi uszów docérôł nerwujący zwak, obieca so, że jesz dzysô je naöleji (a óna wiedno zjiscywa to, co mia óbie-cóné). Czerwiony autół przejachôł bez most, minął rédżi drzewów, za stëdnią skrącył prosto w podwórze a stanął wnetka pöd samima dwiérzama chëczë. Z auta wësódł wë-soczi, plecati chłop z widzałą brodą i z uśmiecha ód ucha do ucha. - Cëż to za młodi, piakny dzeus? Czej jô bë nie béł że-niałi i ni miół dzecy, to jô bë tuwó ju dôwno zajachôł na wreje! - krziknął brodócz i wëscëskôł cotka Gréta. - Jo, jo... Czejbë të ni miół tëch dzôtków, jaczé të mie przewózywósz na lato, të bë tu do mie nigdë nie zajachół - kąsk zgrëzlëwö, ale ze smiejącyma sa óczama, odrzekła mu białka. Zza szeroczich pleców brodalë wësëna sa mółó blondin-ka w ókulórach a chwëtając w swoje race raka cotczi Gréte i z serdecznoscą ja scëskając, wiesoło szczebiota: - Coteczkó! Cotka nas retëje! Nama nen kontrakt z nieba mó spadłé! Pöjedzemë dzysó a za dwie niedzele mdzemë ju nazôd. Më nie chcelë dzótków brac ze sobą, bó do cze? Kó më tam do robótë jedzemë! Nagrómë, co mómë do nagranió, ódjimczi, jaczé są do zrobienió, zrobimë, a pótemu jesz to wszëtkö nót je zmontować ë zmasterowac. Dzecóm bë sa z nama le przikrzëło. A jó doch wiém, że u cotczi jima badze nólepi ób lato. Wiedno gódóm, że móje nólepszé dzecné wspóminczi móm z tëch cotczi barabó-nów! - Tatku! Më ju jesmë? - z autoła dało sa czëc dzecny głosk. - Jo, królewiónkó. Przińdze tu do nas przëwitac sa z cot-ką - odrzekł ójc, pómógając Anie wësadnąc z auta. Dzéw-czątkó stanało przed cotką Grétą i wlepiało w nia sklëniącé jesz ód spiku öczë. Usmiechnało sa, pókazëjąc przerwë midzë mlécznyma zabama. W nym sztóce dół sa czëc trzósk zamëkónëch z mócą autołowëch dwiérzów. Zamika-jący je Filip z görza rzeknął. - Ni ma internetu?! - Nigdë gó ni móm widzóné. Öd kógó ön je? Bó miono mô egzoticzné - odrzekła z usmiéwka cotka Gréta. - Filip! Cëż to je za zachowanie? - upómnia sëna blon-dinka. - Dobri dzćń - zmrëczół pod nosa knóp. - Pójmë tej bënë - rzekła cotka Gréta, raką wskazëwając góscóm dwiérze chëczë. - Kó żól, cotkó, le më ni mómë czasu nawetka na chutką kawa - gódół brodôcz, wëcygając bagaże dzótków z autoła i stôwiającë je w domie - bez zasztopóné drodżi mómë ju stracone wiele czasu i chcemë zaró jachac. Czej to gódół, jego białka ju kuszka dzecë w łësëna, cot-ce wëcałowa óbadwa lica, jesz róz wëscëska dzecë i pósza-dza jima włosë. - Jak tak, tej jedzta - rzekła cotka, jakô rozmiała pówó-ga obowiązków a do te nie lëda dłudżich póżegnaniów. Po czile sztótach, czej ju brodócz i blondinka bëlë gwës, że jich dzecë są porządno wëscëskóny a wëkuszkóny (Filip wiele barżi niżle bë so tegô żëcził 12 lat stóri knóp), wsedlë do autoła i ôdjachelë do cażczi robötë nad reklamą. Na progu chëczë z módrima óczennicama ósta tej wëso-kó i sëwó cotka Gréta, zaskoczony jak zajc w marchwie Filip i zacekawionó wszëtczim wkół Ana. Cotka Gréta zli-towa sa nad knópa i rzekła: - To leno dwa tidzenie. A jak baro brëkujesz internetu, tej ni muszisz gó cygnąc wabórka ze stëdnie - sztërë ki-lométrë stądka je wsowô swietlëca, a w ni infórmaticznó zala a internetowo kafejka. Internet z lëftu złapiesz zarózku za rzéką - muszisz le przeńc bez tamten most. Leno tuwó, gdze stoji chëcz, je blank plac, i nie mdzesz miec niżódné-gó zasygu. - Jak so cotka radży bez interneta? - Gwës lepi jak z nim - odrzekła mu z usmiéwka. - Ale szituz w chëczë je??? - ze stracha w oczach spitół sa Filip. Bez krótëchną chwila Gréta biótkówa sa z chacą, cobë wpuscëc knópa w malënë i wësłac go w krze (jaczé pó prôwdze bëłë malënowima krzama), równak ódegna pokusa i zgodno z prówdą odrzekła: - Je. A a w nim sztróm, wóda i prisznic z radia. Jak wlézesz w dóm, tej to badą pierszé dwiérze pó lewi stronie. Knóp nieśmiało wiózł bënë chëczë, w mëslach mocno dzëwując sa, docze kómus, chto ni mó interneta doma, radio pod prisznica. Czej zniknął w kąpanicë, cotka Gréta jesz róz pózdrza na stojące przed nią dłëgöwłosé, cekawé i usmiechniaté szczerbate dzéwczątkö. - Në jo. Fejn dzéwcza - to rzekła i zawiąza na warkoczu Anë jedną z czerwônëch szléfów, jaczé mia przërzeszoné do jaczi. *** To wszëtkó? Östawilë nas tuwó, na tëch barabónach, w westrzódku lasu, na kuńcu świata i pójachelë so? Na całé dwa tidzenie???!!! - tak mëslôł rozjiscony Filip, chodzące nerwówó pó paradnicë cotczi Grétë. Knóp róz za raza wë-cygół z czeszenie swoją smartmóbilka i sprôwdzywôł, czë LËSTOPADNIK 2016 / POMERANIA /15 KÖNKURS M. JANA DRZÉŻDŻONA na ekranie nie pojawi sa jednak upragnionô sztriszka pókazywającó kontakt ze świata. Nie bëło ji. Filip zerknął na móbilka, cobë sprawdzëc, jak dalek je do kuńca nëch 2 tidzeniów jego banicje, ale komórka sa wëłącza. Në jo -pömëslôł - öd wczora jô nie ladowôł baterie, a bez droga dërch jem sznëkrowôł w internece. Jego zdrok pódl tej na wiôldżi szafowi zédżer buszno ópiarti ö nôdłëgszą scana paradny jizbë. Zmërkôł równak, że gödzëna, jaką póka-zywôł, je lechô, a niżóden z wizrów sa nie rëszô. - Tuwö pó prôwdze czas stanął w placu - rzekł do se rozjiscony i sczerowôł sa buten. Przed dwiérzama sedzała na ukuczku Ana. Rozredowóné dzéwczątkö rëło czija w czôrny podwórzowi zemie droga dlô Julczi. Ana rësza Lego-pupą, udówając, że ta jidze do wërisowónégö ju chu-dzy krómu. Różewi czitel dzéwczątka szorowôł po zemie, a öno pöd nosa śpiewało: - La, la, la, la, la, kupią so köłôcza, la, la, la, la, la (tuwó dzéwczątkö zawiesëło na sztót głos, bö szukało rimu) abö kupią dwa! - Cëż to je za poezjo! - pôrzknął Filip. - Użëtköwô - rzekła za jegö plecama cotka Gréta, jakô stojała na drôbce i öleja zôwiasë mödrëch öczenniców - jô mëszla, że mie bë sa przëdało taczé śpiewanie, czej jida do krómii. Jô bë wiedno przënosziwa dodóm to, co jô mia ud-bóné kupie, i nigdë bëm niczego nie zabëła. - Ale wiele bë sa cotka wstidu najadła, czej chto bë uczuł taką pieśnią. Czejbë na przëmiôr na lësce béł taczi toaletowi papiór. - Uwierzë mie, knôpie - rzekła cotka, schôdając z drób-czi i przesëwając ja w strona pöstapny, zamkłi öczennicë. - Jeżlë bë chto czuł, że jô spiéwóm, tej bë nie sförtowôł wsłëchiwac sa w tekst, leno bë zamknął uszë i ucékôł. - To rzekła i ödemkła letkö öczennica. Filip doznôł sa, że za modrą oknową zasłoną ni ma okna. Miast niego w scanie wëklejonô bëła dzëwnô sklënianô mözajka. Z rozmajitëch kawałuszków stłëkłëch zbónków z kaszëbsczima wzorama, z glënianech grôpków, sklanëch kwiôtowników a môłëch pólnëch kamiszków, w murze zatopione ostało cos na sztôłt ökna. W westrzódku jednako nie bëło rutë, ale szpédżel. - Do cze cotce tak cos? - spitôł. - To je tuwó ju lata lateczné. Jesz przed mój im urodze-nim wcygnalë tu mój i starszi. Mëma ze swój i rodzynny chëczë dosta zédżer, jaczi do dzysô stoji w paradnicë. Nie miescôł sa na niżódną scana i jedurnô udba, cobë stanął w môłi jizbie, jakô mia robie za paradnica, bëło zasłonie nim ökno. Tej tak móji starszi zrobilë - ökno zamurowelë i pöstawilë zédżer tam, gdze stoji po dzys dzćń. Mëmie de-jade nie widzało sa no zamurowóné ökno öd pödwörzô, tej öczennice östôwia tak, jak bëłë, a w zamurowónym oknie wëkleja mözajka. - Tëli robötë dlô zégra, jaczi nie chödzy - pôrzknął Filip. - Béł czas, że chödzył. Terô nie chödzy, bö widzec ni mô dokądka jic - ucała cotka Gréta. Zeszła z drôbczi i przërô-cza dzecë do kuchnie. Zjedlë, pötemu sa umëlë i pöszlë spac. Jedny usnalë öd razu (cotka Gréta, Ana), jiny w môł-czenim zadumelë sa nad swöjim cażczim żëcym na ubrze-gu pustelnictwa (Filip) i dopierze tej wzął jich spik. (...) GABRIELA WIDNA (TATIANA SLOWI) WITÔJ PRZIGÖDO! (WËJIMK) Pierszi z prawi jeden z laureatów Jerzi Stachursczi (...) Dzél 1. Nowôk „JÔ nie czuł ani głodu, ani umaczenió. Jem jachôł, a czej wid dnia zgasł, jem sa przedzérôł bezdrożëszczama w czerënku blós maklewnym, wpôdającë w rzôdczé plëtë błocëszcza, tej-sej czësto przepadné, z jaczich z biédą dôwało mie sa wëdostac. Jô szedł a szedł... Nad móczadła uwijałë sa flotile bączków z widka, chrochtałë milijónë żabów, przerazlëwie brzaczałë roje më-gów i kôlëłë niemiłoserno. Przepalono swiécówka öd wanożny lapë sprôwia, że niemöżebnym sa stało wszele-jaczé rozeznanie w przechódach bez strëdżi i bagniszcza. Mësla zamarła. Jem zgrablôł öd mökrzëznë - jeden z cażczich sztërków tłuczebnëch! Żódnégö pöjacô gdze so öddichnąc, żódny chacé na rozbicé telca na trzasawisz-czu..." - Jónk uczuł narôz möcné grzëmötniacé w głowa i gromny smiéch klasë. Podniósł pömalë głowa. Tak jak sa tegö spödzéwôł, nad nim stojôł Kaktus, czerwiony ód górzu jak gulôk, a w raku trzimôł pódracznik, jaczim przed sztóta répnął knôpa w łep. - Wôłdoch, wstani! - zakrzikł chłop. Jón zerwôł sa z sedzączczi. Z tim szkolnym szpórtów nie bëło. Nić na darmö ju dôwno dostôł przëzwëstkö Kaktus i to nić blós temu, że ucził geografie i na swójim biórku miôł ta niezwëkłą dlô nich roscëna, le jak jima rôz czedës rzeklë starszi drëszë: „Do tego lepi nie pödlażôj. Ön kole!". Uchö knôpa narôz nalazło sa midzë pôlcama szkólnégö i pówanożëło w góra, cygnącë za sobą głowa i reszta cała. - Cëż të tam robisz, luntrusu jeden, co? - wadzył Kaktus. - Spisz?! To doch je buten szëku! Wej, jo gó wółóm, 16 POMERANIA / LISTOPAD 2016 KONKURS M. JANA DRZÉŻDŻONA a nen nick. Jak jaczi zaczarzony! Abó pö prôwdze uspóny. Badzesz mie tu na uczbie spôł, lózbukso sprzikrzony? - Le panie profesorze! Jć> jem nie spôł, jô czëtôł! - Czëtôł?! Jak czëtôł? Dlôcze czëtôł? To doch geografio, a nié pölsczi! Miôł jes terô słëchac, co jô gôdóm, a nié czëtac! - szkólny dali szarpôł uchô. - Le to geograficzno rzecz! - wëstakôł szkölniôk. Raka chłopa zatrzima sa w placu, równak dërch na taczi wësoköscë, że Jón na pôlcach dërdôl w placu. - Geograficzno? Jak to? Cëż to? - pitol Kaktus, a tej w kuńcu puscył knôpa. Jónk chutkó rozcarl uchö i sagnął pöd łówka, gdze z kólanów zlecôł mu cządnik, podniósł go, a tej pökôzôł szkolnemu. - „Przewodnik Katolëcczi" - rzekł, a czej öbôcził, jak gaba Kaktusa znôwu sa robi czerwionô i raka nazôt unoszi do le co puszczonego ucha, chutkó dodôł: - Pö prôwdze geograficzno rzecz. Baro cekawô. Niech pón szkólny sóm óbóczi. Knôp chutkó nalôzł przënóleżną starna i pödôł Kaktusowi. Nen z mórdarsczim wëzdrzenim, jaczé prosto góda-ło, że Jón zarô badze baro biédny, jeżlë so tu jaczé szpörtë wëstwôrzô, blósknął na artikel ustrojony nacéchówóną kórtą pôłniowi Africzi i pôra ödjimkama, westrzód jaczich na jednym béł môłi, szpëcati telc ustawiony w gasti roscë-niznie, na jinszim (...) starszi Murzin, jaczi w jednym raku trzimôł pińdelk, a w drëdżim wanożny czij. Szkólny zaczął czëtac. Minął sztót, tej drëdżi, a czej w klasë znôwu zaczął sa szemar, chłop óderwół sa ód tekstu, tej przesënął zëmnym zdroka pö V b. W zalë stało sa cëszi kóta. - Wółdoch - öczë szkolnego, w jaczich górzu ju nie bëło, znowa óbrócëłë sa na knópa - dostówósz dwójka za nieuważanié na uczbie. Sadój. Knôp spuszcził głowa i cażkó ópódł na stółk. Do tego czasu z geografie szło mu baro dobrze - miôł jedna trójka i trzë czwórczi, w tim jedną z plusa, co doch bëło zacht wióldżim dobëcym, bó Kaktus piątków wnetk wcale nie dówół. Szkólny wrócył do swóji katédrë, wcyg z cządnika w raku. Półożił gó na biórku, sadnął na swój im wësceliwó-nym, le nadzwëk skrzëpiącym stołku, ódemkł dzennik, założił brële i staranno wpisół notka. Tej podniósł głowa i rzekł: - A za pönadprogramöwé czëtanié wanożnëch dokazów stôwióm cë piątka. Po klasę przelecół szemar. Jón podniósł głowa i pózdrzół po drëchach. „Piać u Kaktusa?" - nie chcało mii sa wierzëc. - Aha, i niech niżóden sa nie wôżi jic szlacha Wółdocha, bó tero to ju badze blós dwójka za nieuważanié! I cebie to sa téż tikó, Wółdoch. Rozmiejesz? Knóp chutkó wstół z placu. - Jo, panie profesorze - rzucył, tej sadnął nazôt. Szkólny wëzdrzôł na zédżerk. - Në jo - rzekł pómalë. - To bë bëło na tëli. Doma pó-wtórzita so trzë östatné uczbë. Bada pitôł - dopöwiedzôł, chóc niepótrzébno, bó wiedno pitół dwuch, trzech, czasa nawetka sztërzech szkólniôków. Wnym na kóridorze, w raku wóznégó, rozbrzëmiôł zwónk. Knópi zerwalë sa z placów, flot chwëcëlë swoje szkólné zachë i régnalë na przerwa. Jón z nima. - Wółdoch - szkólny naróz ósadzył gó w placu. - A pó nen swój cządnik zgłosysz sa do mie na kuńc dnia, rozmiejesz? Bó të jesz bë gdze na jinszich uczbach znowu nie bócził, co sa dzeje. - Dobrze, panie profesorze - odrzekł knóp uredóny, że ôdzwëskô „Przewodnik" i ju gó nie bëło. Smutan 1935 roku béł nadzwëk cepłi a sëchi, dzecë na przerwach chatno wëchódzëłë buten. Tak tej i tego dnia plac przed wiólgą, zbudowóną z czerwiony cegle spódlecz-ną szkołą chutkó zafulowół sa szkólniókama. Jónk bez to zatrzëmanié na geografie wëlecôł na swiéżi lëft kąsk późni jak jinszi. Zarô równak óbtoczëlë gó drëszë z klasë, a jeden bez drëdżégö gratulowalë mu piątczi a dopitiwalë sa, co to bëła za nadzwëkówó rzecz, co ja czëtôł, że jaż Kaktus mu za to taką notka wstawił. - Eeee, ni ma co wiele powiadać - machnął skromnie raką Jónk, le bucha rozpierała gó, że jaż urósł. Wëdął lëpë i z dréuszowatim uśmiecha zaczął prawic: - Jem wiedzół, że szkólny do sa na to złapać. Doch wiera czedës béł w Africe i stamtądka so przewiózł tego swojego kaktusa. Doma jem so przezérôł nen „Przewodnik Katolëcczi" i nalózł jem tam artikel ó wanodze taczégö Kazmierza Nowoka na „Czórny Ląd". Pömëslôł jem: „Ö, to może cos bëc na Kaktusa". Przeczëtôł jem ten tekst tak na wszelejak, jak-bë szkólny chcół mie z niego pëtac, i dzysó jem przeniósł ten cządnik do szköłë. Na uczbie jo blós iidówół, że jem tak zaczëtóny, a pó prówdze jó leno bócził, co szkólny robi... Pora knópów wnetk z nabożnym uwóżanim wëzdrzało na Jónka, dejade dwuch pórsknało smiecha. - Jo, jo, jo, taczé pówióstczi dzecóm prawi! - zasmiół sa jeden z nich. - Jakoś jes nie wëzdrzôł za taczim, co to wić, co sa wkół dzeje, czej të dostół ód Kaktusa w łep. Jónk zaczerzwienił sa. - Le pó prówdze... - zaczął. - Pó prówdze to dżód w grópa wpódł! - śmiałe sa ju jinszi. Jón widzół, że stracył. - Në dobra - rzekł - prówda je tako, że ójc zaczął w slédnym czasu prenumerować ten „Przewodnik Katolëc-czi". Róz, jak jem muszół bawić sostra, fest mie sa przi-krzëło, i jó jem so zaczął nen cządnik czëtac. Tam jem trafił na artikel tego Nowoka, co to ju ód wiera sztërzech lat blós piechti a na kole wanożi bez całą Afrika, z górë na dół. Godom wama, cëż to za cekawó rzecz je te jego ópisënczi! Co ten chłop miół za przigödë! Na przëmiôr róz, czej sa prze-dzérół bez pustinia i ju fest felowało mu picô, óbócził westrzód jaczis urzmów szlachë trzech lëdzy i udbół so jic za nima, bó béł dbë, że wiedzą ó jaczi wodze w ókólim, i kuńc kuńców napótkół jich w jednym wiwózu, w céni, le ju bëlë umarli z pragniączczi i tej blós wióldżim szczescym, ostatka moce, doczurpół do jedny öazë. Abó jak z Pigme-jama z plemienia Mambuti jachtowôł na słonia, na jaczégö oni gódają „tempo", a na jedzenie „niam-niam". I to nie je niżódnô pówióstka, le prówda prôwdzëwô. Ön tam w tëch LËST0PADN1K 2016 / POMERANIA /17 KONKURS M. JANA DRZEZDZON A artiklach öpisëje swoje kawie. I dërch je w ti Africe, le ödjimczi i tekstë pocztą wësélô. A jô öd tegö czasu jak jem trafił na ten pierszi tekst, dërch dulcza na pösobné, blós szkoda, że dosc rzôdkó są w nym „Przewodniku". - Jón na sztót przerwôł to kąsk pömachtóné pöwiôdanié, a tej cy-gnął dali: - Wczora brifka prawie przeniósł pósobny numer. I zdążił jem leno öbôczëc, że Nowôk znów tam mó pisóné. Miół jem chac so pöczëtac wieczór, dejade tatk nad cządnika sedzół i sa nie dało. Tedë dzysó, jakno że ójc w robóce, to jó jem so wzął „Przewodnik" do szkółë. Dobrze, że Kaktus óddó mie gó po szkole, bo bëm dostół draszba doma. - I gódósz, że taczé rzeczë są w ny gazéce? - dzewöwôł sa jeden z kómplów. - Kó kól mie doma téż je nen cządnik, le nigdë jem do niegó nie zazérôł! - Jo, są. Le dosc rzódkó - odrzekł Jón i naróz zacekawił sa. - A stôré numrë téż móta? -Jo. - A jó bë mógł róz przińc i je przezdrzec? - Jak chcesz, jo. (...) JÓN MARSCHKE (GRÉGÓR SZRAMKA) Pôwiôstka na spôdlim prôwdzëwi przedwojnowi historie trzech knôpów: öd Kólińsczich, Czedrowiczów i Szramków. CZEMU KAMIANÉ JEZORO MÔ WIELEFARWISTĄ WODA? (WËJIMK) i miłé w dotkniacym. Öbzérała z czekawóscą wiéchrzëzna kamów, nalôżającë wielefarwné kamiznowé zórna: biôłé, różewi, mléczno-szaré, czórné. Na kamach rosłë téż pórostë, dzywné „nibëroscënë", z chtërnëch kamë bëłë baro buszné. Jezórniczka z początku nie wiedzała, czim są te krëjamné pórostë, tedë kamë wëja-sniłë ji, że to taczé apartné glóno-grzëbë, chtërne powstałe na Zemi jesz przed roscënama. Kóżdi kam, na chtërnym bëłë pórostë, czuł sa wëapartniony. - Në kó baro dragö je rosc na kamie, nić? Rozmieje sa, że nóbarżi wëapartniony béł Wióldżi Kam, chtëren trzimół na se całi porostowi ógard. Jezórniczka sprówdzëła, że cała porostów, plechë, miałë rozmajité sztółtë. Bëlë jak ökrągłé tarczczi i rozetczi, jak sëché roscënowé lëstczi, a téż jak skörëpiasté plamë czë strëpë ó farwach ód biôłëch, óprzez szaré i szarostrzébrzné, zelonożółté, apfelzynowé, bruné, jaż do czôrnëch. - A jaczé stóré są te pórostë? - Wej, zdrzë dobrze. Öne są i piacdzesąt, i sta lat stôré, czasa i dłëżi, bö są dłëgöżëjącé. Są téż pómałurosnącé. Obôczë na tegó zelonożółtégó. Ten to rosce nópómalni. Jegó plecha przëróstó óprzez rok ó grëbiô włosa. Pierszô z lewi Renata Mistarz, jakô dobëła trzecy plac w kategorie prozë W jednym piaknym, në nié dëcht zwëczajnym jezorze na Kaszëbach żëła syrena. Wedle gôdczi niejednëch to bëła jezórnica. Tu musz je wëłożëc, że Kaszëbi rozeznôwają wiele ôrtów wödnëch pannów, zanóleżno ód tegö, gdze öne żëją. Mörzëce to pannë, chtërne żëją w Bôłce i jinszich mórzach, jezórnice - pannë jezórné. Są téż i redunice - pannë żëjącé blós w reduńsczich jęzorach, a to są czësto nadzwëköwné jęzora. Chöcbë temu, że te czilenósce jęzorów w kółko złą-czonëch rzéką Redënią są jakno pëszny nószijk, co jegó je widzec z górë z óknów tralota abó téż na kôrce Kaszëb. Nasza syrena zwała sa Kam i bëła jezórnicą. A jezoro, w chtërnym żëła, nie bëło zacht wiôldżé, jak na wiólgósc kaszëbsczich jęzorów, chóc téż nié dëcht môłé. Öbeszłé bëło lasama, trówiastima zelonyma grzëpama i bielawama. A nawkół jęzora nie bëło niżódnëch lëdzczich sedzbów. Bënë jęzora bëło ful kamieniów. Stojałë téż na sarnim sztrą-dze, a bëło jich wiele, baro wiele, wiera z piacdzesąt a może i sto, z nówiakszim kama w przodku, chtëren kózół gadać do se „Wióldżi Kamie". Wszëtczé kamë buszniłë sa, że są baro, baro stôré, rów-nak bëłë ród, czej syrenka sódała jima na wiéchrzu. Jezórniczka lubiła mujkac jich chrzebtë, bo kamë bëłë gładëchné 18 POMERANIA / LISTOPAD 2016 KONKURS M JANA DRZEZDZONA Nasza syrenka czekawiła téż réza kamów bënë Lodowca. Tedë chatno słëchała jich kôrbiónków. - Më przewanożëlë na nen môl wëstrzódku Lodofôłta [Lądolodu], chtëren baro długö i pömalë przëczorgiwôł sa jaż ze Skandinawiji. I kamë, jeden w drëdżégö, öpöwiôdałë, jak Lodowe, baro grëbi i cażczi, nacëskôł na skandinawsczé górë, jaż öne pakałë z trzóska. Ödriwôł öd górów sztëczi kamiznów i brôł je do swöjégö bënë. - Żebë të czëła, jaczi to béł wiôldżi trzôsk i grzëmöt. - Lodówc - jaż do samëch blónów wësoczi, na dwa ki-lométrë abö i wicy, szorclowôł z nama corôz dali na pôłnié, bö öznobiwôł sa klimat na planéce Zemi i zyb öbjimôł corôz barżi pôłniowé krôjnë. - Jak më bëlë wërwóné z kamiznów, më mielë baro óstré rańte. Jednak ób to kulanie i docëskiwanié naju przez Lodówc do zemi wszëtczé naszé östré brzedżi sa zaókra-glëwałë. Öbôczë, jaczé më jesmë terô gładczé i ökragłé -gôdałë kamë. - A gdze leżi Skandinawijô? - zapitała syrena. - Kö Skandinawijô je na nordze, za Bółta. I cygnie sa da-lek jaż za pölarny ökrąg. Nawetka Sluńcu je żimkö tam do-przińc, tedë jak óno sa tam ju zadostanie - to dzeń dérëje pół roku i noc tak samó długo. Tam je pó prôwdze zëmno, ale baro piakno. Hewó domôcëzna lodowców i lodofółtów. Jezórniczka czasto bawiła na łączce kol kamów Ona só-diwała tuwó i henë, óbzérała kamë i to, co sa na nich zmie-niwało. Nóbarżi lubią sedzec na Wióldżim Kamie. Sposobno wpurgiwała sa na czëp óksëpa. A jak ju na nim sedzała - widza wszëtkó, wszëstëchno. - Wióldżi Kamie, a jak to sa sta, że wa tu wszëtcë stojita na ti łączce nad jęzora i że waji je tak wiele? - Jak na Zemi nie bëło ju tak zëmno, jak pierwi, nasz Lodówc zatrzëmiwôł sa, z wolna sa copół i tajół. Z jego roz-paklënów i zeza lodu wëpłiwała wóda i zbierała sa w jęzora. Téż w twoje jezoro. No i më kureszce wëpadlë raza z wódą. - To często dzywno, że wa chcą óstac hewó tu, a nić na-wrócëc sa do swój i domôcëznë. - Në jo, Kam, nen mól stół sa naszim nowim dodoma. Wióldżi Kam miół na swóji wiéchrzëznie okropną, óso- blëwó wiólgą rozpaklëna, rozcygającą sa ód górë jaż wnet-ka na gruńt kamienia, na westrzódku dwóch stikającëch sa ze sobą scanów. - Co to je, Wióldżi Kamie? - Jo jem dosc nadpakłi. Ta rozpaklëna wzała sa ze stôrodôwnëch czasów, z lodowcowi erë, ale późni i wiatrë, i deszcze, i mrozë rok w rok swégó dokönałë. Le opasuj, żebë të do ni nie wpadła, bo je baro głabókó. - Jo, jo to so dobrze zapamiatóm. Jednego dnia stało sa równak to, przed czim miół prze-strzegłé jezórniczka Wióldżi Kam. Jak óna sedzała na sarnim czepie kama - nieópatrzno wsadzëła swój ógónk w rozpaklëna Wióldżégó Kama. Jej rëbi ógónk wpódł głabók i zaóstół. I óna ni mogła warcëc do jęzora. Zaczała płakać i wółac na retënk. - Jó cë ni móga wëpómóc, bö twój ógónk wpódł za głabók w rozpaklëna - rzekł Wióldżi Kam. W tim czasu sprzëti przechódało karno lëdzy. To bëlë Gotowie, chtërny wanożëlë jaż ód Skandinawiji, szukające dló se lepszego żëcégó. Jeden z nych Gotów, Jené, uczuł płacz jezórniczczi i jidącë za głosa, ódrzesził sa ód swójich lëdzy. Jak ón do-przëszedł do jęzora - uzdrzół snóżą syrena w rozpaklënie wióldżégó kama. - Dlócze të płaczesz, piaknó panno? - Mój rëbi ógónk utarknął w rozpaklënie Wióldżégó Kama i jó ni móga sa wëdostac i wrócëc do jęzora. Czë të bë mógł mie pomóc? Jené zaczął piąc sa w góra na czëp kamienia, gdze sedza (...) jezórniczka. Ale (...) jegó półce ni miałë nick, czego mögłëbë sa trzëmac, tak głódkó bëła kamizna. Wióldżi Kam béł baro wësoczi, a jegó scanë bëłë (...) baro slësczé. Jené wiedno sa spurgiwół. Tedë ón lepi pómaklół Wióldżi Kam oczami i zmerkół kamisti uskok ód stronę roz-paklënë. Pó tim ón mógłbë wspiąć sa wëżi. Në i cëż? Uskok, jakno małô kamiannó pólëca, béł tak wësok, że Jené ni mógł na nim postawie swóji stopë. Ön pómëslół tedë ób sztërk i urabił seczerką, chtërną nosył u pasa, grëbą wie-twia z drzéwiaca rosnącego niedalek. Czej ón przestawił gałąź do kama - béł dobëti. Ön mógł sa terô wspiąć na kamianną pölëca i jesz wëżi. Jak Jené w kuńcu nalózł sa na czëpie Wióldżégó Kama, uzdrzół jiscącą sa jezórniczka. Łzë ji spłiwałë strëgama pó piaknëch licach. Tima łzama i snóżotą ujała gó za serce. Ni móga ji cygnąc, bó je baro zaklinowónó i gwësno sa okaleczy - pómëslół ón. Tej óbezdrzół dokładno roz-paklëna, w chtërny utarknął ógónk syrenczi i wëmëslił, że nót je na rozpaklëna rozemknąc. Ale to bëło baro dradżé, bó wëmógało wiele mócë. Musza to zrobić baro łagodno, jinaczi syrenka mögłabë ucerpiec przë wëcyganim -pómëslół. A do jezórniczczi ón rzekł: - Nie jiscë sa, piaknó panno, bada miół stara, żebë cë wëpómóc.(...) JEZÓRNICA (RENATA MISTARZ) bakczësaraj Sedzącë przed brómą hańsczegó dwórzëszcza, Wzéróm przez wiodro, co dërgó ód hëcë, Na urma rësznëch, rozwrzeszczonëch dzecy, Jó, nieklëczny szkólók, szëkóm za wieszcza. Stołp darżëcowi carczi Katarzënë, Z réżkama nikomu dzys nieznónëch runów Głoszącëch chwalba uszłëch panowników, Mócëznë co dówno poszła ju w parzënë. Sztrosë kwiatów kuprowó-lilewëch na scanach, łowią óka i swoje wëszczérzóm patrócze. Chtos pëtó kuli dzys dają hriwien za dolara... Udbół jem Ce tu potkać, sóm ju nie wiém dlócze, Të co krój nóm pókózół sërégö Tartara. Adamie! Méstrze dze jes? Móm wëzdrzec so óczë? KURA (WITOLD BÔBROWSCZI) LËSTOPADNIK 2016 / POMERANIA /19 CZASOPISMA WYDAWANE NA KASZUBACH DO ROKU 1939 CZĘŚĆ ADAM ŁUCZYŃSKI Za pierwsze pismo publikowane w języku kaszubskim uznaje się „Skôrb Kaszébsko-słovjnskjë möwé"1, założony przez Floriana Ceynowę (1817-1881), nazywanego „ojcem kaszubskiego regionalizmu" i „ojcem kaszubskiej literatury" (pierwsze jego teksty z pol. XIX wieku uważane są za początek literatury kaszubskiej, opracował także gramatykę i pisownię kaszubską, którą wielokrotnie modyfikował). Jak zauważa Wiktor Pepliński, „Skôrb Kaszébsko-słovjnskjë möwé" jest traktowany jako pierwsze kaszubskie czasopismo, ponieważ przemawia za tym „(...) periodyczność wydawnictwa, wewnętrzna struktura treści, składająca się z różnorodnych działów i rubryk, podział na numery z autonomicznymi winietami"2. Pierwszy zeszyt czasopisma ukazał się w 1866 r. (t. 1, z. 1, nr. 1-6), kolejny dwa lata później (t. 1, z. 2, nr. 7-12). Trzynasty numer, mimo że już przygotowany, nie doczekał się wydania3. Pismo było drukowane przez mieszczący się w Świeciu zakład Wilhelma Moesera i Juliusza Hauffego. Autorem publikowanych w piśmie materiałów był przede wszystkim sam Ceynowa. Każdy zeszyt liczył 99 stron. W zeszycie pierwszym czasopisma zaprezentował on własną koncepcję pisowni kaszubskiej oraz zebrane materiały etnograficzne. Informował tam również o nowych, wkrótce mających się pojawić w obiegu księgarskim, własnych publikacjach związanych z tematyką słowiańską, z dużym naciskiem na problematykę kaszubską4. Drugi zeszyt został wzbogacony o cykl „Rozmowa Kaszëbë z Pólócha"5, będący kontynuacją opublikowanych w 1850 r., jako odrębny druk, rozważań Ceynowy na temat relacji pomiędzy Kaszubami a Polakami. Ponadto w wydaniu znalazły się kaszubskie ludowe gawędy, humoreski Skôrb K as zébsko - słovjn- skjë mövé. - Nr. I. ^irszi tésac Kaszébsko-słognslycb gôdk Sp)s« st&reho »ln M SwrtMłM. 1. Cdosjek strtëlô, a Pąn Bóg kale nosi.— Zflrko Ab afirka, a lądie mjbrka. — Jak aobje cbto pbacell, tak sę véspj. — Paaskjb wbito kb-Djti dni. — Tak dlogo aę grfukę wbda nosi, yii aę Trucho \vurvje. — Ęo?émku^_4£Lliiimlul. Jedna jaskulścika lata njesbadéje. — .Fraęmft-vjô kbcél grôpovj, B wôba amblę. — Chtocbe « smaiélé v amble, njepbyjadftj, co •« dieje v szkble. — To je jema tok p<>tttébué, jak p»* pjatń noga (jak łéaicmi graebjanj). — 2. Té 1« tę tak pbtrjébiii, jak wu wbta pjnté 'kbio (jak V nwsce dzura). skiibtóc gózdte. Pjerionb gbiifbkj nicpr»mdi| aa-wi kol 70 partów terenowëch i zrzeszô köl 6 tësący nôleżników. Robotą KPZ czerëje Przédnô Radzëzna (pol. Rada Naczelna) i Zarząd Öglowi (pól. Zarząd Główny), na chtërnégö czele stoji przédnik Zrzeszeniégö. Główną sedzbą KPZ je....... Kaszëbsczi, jaczi je we Gduńsku przë szasëji Straganiar-sczi 20-23. Przë władzach naczelnëch od 1962 r. dzejô..............Sztu- dérów „Pomorania" (KSP), we Gduńsku i Toruniu, chtërno gromadzy młodëch zainteresowónych problematiką kaszëbskö-pömörską. KSP mó na célu przërëchtowanié młodëch lëdzy do swiądnégö i aktiwnégö uczestniczeniô w żëcym publicznym regionu i kraju. Kaszëbskô-Pömörsczé Zrzeszenie je organizatora abó wëspółörganizatora rozmajitëch konkursów, seminariów, ........ wëstôwków, warkówniów i festiwalów ticzącëch sa Pómórzégó. KPZ je téż wëdôwcą wielnëch ksążków ö te- matice regionalny, a téż...................„Pomerania", chtëren w 2013 r. öbchôdôł swoje 50-lecé. Karno Köcewsczé nniesacznik Dodóm stowôra konferencjo Czwiczenié 4 Do pôdónëch lat dopisze miono i nôzwëskô ôsobë, chtërna w tim czasu pełniła fónkcja przédnika KZ abó KPZ: 1956-1959 1959-1971 1971-1976 1976-1980 1980-1983 1983-1986 1986-1992 1992-1994 1994-1998 1998-2000 2000-2004 2004-2010 od 2010: Czwiczenié 5 Ô kim je gôdka? Dopisze miono i nôzwëskô przédnika KPZ, chtërnégö ticzą sa poniższe wiadła: a)..........................- przędny redaktor cządnika „Pomerania" w latach 1969-1972, béłjednym z nôleżników-załóż-ców Kaszëbsczégô Institutu, pöéta i prozajik, publiköwôł pöd pseudonima Jan Zbrzyca. b )............... - gazétniczka i pisôrka, utwórczëni i pie- rszô redaktorka kaszëbsczégö programu „Rodno Zemia" w Gduńsczi Telewizje, wëspółautorka ksążczi Bedeker kaszubski, tłomôczka kaszëbsczi lëteraturë na jazëk pölsczi. c )...................- öd 1970 r. je spartaczony z Gduńsczim Uniwersyteta, w 1992 r. dostôł tituł profesora nôuk humanisticznëch, béł załóżcą i wielelatnym przédnika Kaszëbsczégö Institutu we Gduńsku, w latach 1990--1996 béł gduńsczim wicewojewodą. d )...............- béł profesora sojologii, w 1993 r. ötrzimôł tituł profesora nôuk humanisticznëch, przez wiele lat béł prorektora na Gduńsczim Uniwersytece, pełnił fónkcja przédnika Sejmiku Pömörsczégó Województwa, öpubliköwôł kol 250 nôuköwëch dokózów. Czwiczenié 6 Rozrzeszë pôzwë môlów. Są to pôzwë miastów i wsów, w chtërnëch dzejają partë KPZ. Pôstapno ôdpôwiédz na pëtania [do tegö czwiczeniô brëköwnô mdze kôrta pömörsczégö województwa]. Ba...in... Kön...rzën... Swió...o...ô ...rusë K...szalin Se...akój...e Bëd...öszc... Kós...ér...na Słu...sk Bët...w... Kr...köwö So...ónin„. Cew...ce Lëzën... ...opöt Ch...ie...no La...órg Sta...ëca C...óni...e Lëp... ńc... S...rzeln... Chwas...czë...o Lëp...sz Sëlë...zëno Dabö...örz... Ł...bno Szcz...cëno Dz...miónë Łac...ëc... ...ubiana Szem...łd G...uń...k Pr...szcz G... T...zew ...din...ô uńsc.J ...oruń Gós...ëc...no Prz...dków... W...rs...awa ...1 Przë...idz We...rowö J...sta...niô ...uck Wiel...-Kôrsë... ...artuz... R...da Wier...chucë...o Kôl...udë Rë...iô ŻU...ÖWÓ a) W wiele i jaczich województwach są rozmieszczone partë KPZ? Jak mëslisz, dlôcze jidze je nalezc téż poza grańcama pömôrsczégô województwa? b) w chtërnym pöwiôce je nôwiacy partów? c) do chtërnégô partu nôleżi môlëzna, w jaczi mieszkósz? Czwiczenié 7 Dowiedz sa, chto je przédnika partu Zrzeszenió w twójim miesce/twôji wsy. Môże udô sa go zarôczëc na zetkanié z wają klasą. Dowiédzta sa, jaczé inicjatiwë pôdejmiwô Zrzeszenie w wajim ókólim. II NAJÔ UCZBA, NUMER 9 (101), D0DÔWK D0„PÓMERANII" KASZEBt? Kaszëbsczé Diktando; Zjôzd Kaszëbów; Dzeń Jednotë Kaszëbów; Konkurs Recytatorsczi „Rodnô Môwa"; Wëdôwanié i promocjo kaszëbsczich ksążków Czwiczenié 8 Na ti starnie môsz ödjimczi z wëdarzeniów, chtërne örganizëje KPZ. Do kôżdégö ôdjimka dopasuj pasowny pôdpisënk z ramczi: ' > •»> Ödjimczi pöchôdzą ze starnë www.expresskaszubski.pl NAJÔ UCZBA, NUMER 9 (101), 00DÔWK DO „POMERANII' III KLASA VISPÖDLECZNY SZKÖŁË JuAtina fömier&kfr, Mónika lidzbardhô j*- *•*#► Téma: Hiédnému brót chleba te droga do nieba! Na udba scenarnika uczbë powstała jakno czasc konceptu „Zwykłe niezwykłe - w krainie bajek kaszubskich" realizowónégö przez sztudérné nôuköwé karno „Młodzi dydaktycy" z Gduńsczego Uniwersytetu w grańcach wiakszégó projektu: „Opowiedz mi bajkę - Öpöwiédz mie bójka - Tell me a fairy tale..." Nadbôłtowégö Centrum Kulturę dofmansowónégö z dëtków Minystra Kulturę i Nôrodny Spôdköwiznë. Kąsk wiacy ö célach negó projektu jidze przeczëtac w Naji Uczbie nr 7(99) z séwnika 2016 („Pomerania" nr 9[501]). Céle uczbë szköłownik: • pöznôwô bójka Brót chleba przemieniony w kam, utrwaliwô słowizna: brót chleba, sztëczk, ôkrëszëna, kromka, pajda, piatka, klapsztula, uzupełniwô wiédza ö przësłowim (ustné mödło przekazënku, zdanié a jegö budowanie, lëdowô mądrość, kontrastowe zestawienia bógati - biedny, mądri - głupi), rozmieje ułożëc czile kaszëbsczich przësłowiów tikającëch sa chleba a téż rozmieje wëdolmaczëc alegoria w nich ukrëtą, analizëje stereötipiczné pöstacje z kaszëbsczich lëdowëch bôjk (dobri - złi, biédny - bögati), • utrwaiiwô pisënk znanköwników pasownëch do jist-ników chłopsczégö ôrtu, poprawno wëmôwiô wërazë z alternacją na ôrt: chléb: chleba, zbiérô słowizna do öpisënku pöstacë, analizëje i cwiczi dialog. Metodë i fôrmë robötë Robota nad znaczenim wërazu z wëkörzëstanim rekwizytów (metoda „pökôż, co to je"), czwiczënczi w czëtanim przësłowiów (w kamach), czwiczënczi w słëchanim w trzech cządach: nôrëchli słowarzowé czwiczenia przed słëchanim, gôdka ö tim, co sa czëje ób czas intuicyjnego zrozmienió tekstu, zrozmienié przez pödrobné pętania szkolnego. Didakticzné pömöce Rekwizytë: chléb („biôłi" i „czôrny"), biôłi tôflôk i jiné, a do öpöwiôdaniégö bôjczi jesz: tasza, kamień i czij (krëczew), pasyczi z kaszëbsczima przësłowiama. Bibliografio Komorowska M., Metodyka nauczania języków obcych (rozdział „Nauczanie rozumienia ze słuchu"), Warszawa 2005, s. 174-187. Brót chleba przemieniony w kam, na spôdlim J. Cenôwë, adaptacjo B. Ugówsczi, W krainie baśni i bajek kaszubskich lub do pöbraniégö na starnie www.akademiabajkikaszub-skiej.pl. CYG UCZBË WSTAPNÉ OGNIWO Czwiczenié 1 [Szkolny pókazywó (w kósziku, na biółim tóflóku), a późni dówó do ószmakaniégó dwa brótë chleba, jeden razowi/ prostowi (z mączi z całégö zórna, róz, grëbó zmielonego) - „czórny", a drëdżi pëtlowi (z mączi pëtlowóny, przesóny) - „biółi". Szkółownicë wąchają, szmakają, obżerają i ód razu öpisëją swoje wrażenia]. a. Jakô je farwa tego chleba?Zamknij ôczë, ôpôchni i odgadnij, czë ten chléb je biôłi czë môże czórny. Pómaklój chlebë i rzecze, jaczi z nich je mitczi. Za czim póchnie nen brót? Jak szmakó chléb? Jaką farwa mó skóra chleba? Po czim to poznajesz, że chléb je swiéżi? Dlócze tuwó sq widzëc zórenka? [Böczënk: jeżlë pökazëjemë szköłownikóm chléb, musz je użëwac wërażeniów: brót chleba, co znaczi całi chléb, krómka chleba, co sa znaczi sztëczk chleba, kawałk chleba, piatka chleba, ökrëszëna chleba, skórka chleba, köłôcz, môłi chlébk]. b. Jaczi jó wama przeniosła chléb? Przëbôczta wszëtczé znanczi. [Zópis na tôflë; szkolny ób czas gódczi wëfulowuje przërëchtowóny chutczi graf, wedle modła, jaczé je na s. V]. NAJÔ UCZBA, NUMER 9 (101), DODÔWK D0„PÔMERANH" KLASA VISPÔDLECZNY SZKÖŁË cwiardi, wëschłi, sëchi, stôri mitczi, dobri, swiéżi, pôchnący, widzałi, smaczny, zdrowi, *biôłi = pëtlowi czôrny = prostowi/ razowi swójsczi = domówi, domôcy * jeżlë wprowôdzómë słowô i mómë wiacy niżlë jedna pözwa na to samô (czôrny chléb = prostowi abô razowi), trzeba wëbrac leno jedną i taką na liczbach użëwac! Czemu jô móm zapisóné to, co wa gôda, w trzech różnëch placach? [Trzeba to pokazać na tôflë; dopierze po tim, jak dzecë zauważą schematiczné szlachötë i apartnoscë, möżna zapisać pözwë zbiérów: ZNANCZI i ÔRT i dodać znaczi „+" i w karnie ZNANCZI]. ZNANCZI ORT - cwiardi, wëschłi, sëchi, stôri mitczi, dobri, swiéżi, pôchnący, widzałi, smaczny, zdrowi, *biółi = pëtlowi czôrny = prostowi/ razowi] swójsczi = domówi, domócy A jaczi chléb të lubisz? A jaczi chléb të wolisz (chatni jész)? Jô lubią biôłi chléb, bö on je smaczniészi nigle czôrny, prostowi chléb. Jô wöla czôrny chléb, bo je zdrowszi nigle pszény chléb. Jô nie kupiwóm..........chleba, bö... [Szkolny muszi tak czerowac gôdką, żebë z dzecama utrwalëc konstrukcja składniowąyo lubia/jô wôla, chtërna wëmôga pöłączeniô z jistnika w winowôczu (pol. biernik) i jô nie kupiwóm, z jistnika w rodzôczu (pol. dopełniacz) - poprawno wëmöwa chléb/ chleba! - oraz tak, żebë wcyg użëwac słowizna zapisóną na tôflë. Trzeba téż wplesc förma znankównika w wëższim stapniu!] Czwiczenié 2 Zapisóné w grafie wërazë lëdze zajimający sa jazëka nazéwa-ją znankôwnikama. Jak mëslita, dlôcze? Wëdba: Znanköwnik pöchödzy öd słowa „znanka", znanköwniczi nazéwają, jaczé różné znanczi mają rzeczë, por. czasnik i przëczasnik. Przëzdrzëta sa wszëtczim znankôwnikóm zapisónym na tôflë. Jaką ône mają gramaticzną fôrma? A z czegö to wënikô? Zaznaczę farwną krédką ôstatną lëtra w wërazach. Co jes zauważił (-żëła)? Lëczba pöjedirtczô, chłopsczi ôrt (kunôszk -i/ -y) -znanköwnik przëpasowiwô swöja förma do lëczbë, ôrtu (a téż przëpôdka) jistnika, jaczi ôn ôkresliwô. Pö c, n piszemë -y [Bôczënk: tak samö je pö s, z, dz; pisënk mô wskazëwac na cwiardosc głosków; na grafie nôlepi je te kunôszczi wząc w farwné kółkô]. Dzysô na naszi uczbie kaszëbsczégô jazëka badze gôdka ô chlebie. ANALITICZNÉ ÖGNIWÖ Czwiczenié 3 [Szkolny dowô kôżdému szköłowniköwi pasyczi z wëpisónyma kaszëbsczima przësłowiama, pasyczi są rozcaté na dwie czascë. Böczënk: musz je wëbrac richtich kaszëbsczé przësłowia do robötë; möżna so dobrac jiné niżlë tuwö, równak muszą öne bëc dopasowóné do mödła rozmieniégö dzôtków]. a. Ułożë przësłowia [karna pö 3-4 uczniów]. b. Sprawdzta swôją robota i wëznaczta znaczenie przësłowiów. CMléb a sól / obb^ą stola. Mosz chléb, iA,le szëteoj leolocza, / bo teotocz z0ucblsz, a chleba i/vXe i/u*lézesz. cMléb \za Me szokować, / to je grzech. Na czonA/bji^w, plosfeuc / bloll chléb ros>ce. 2L Lëchéąb cas>ta / iaie u-plecze chleba vCieWias,ta. l^obrl chléb / ja\z \zolocza iaX zjadil chleb / s>a caż\zo odroblo. cMleb y>lac~z.e, / czej 0o zgnili jedzą. jaczi cas,to, / taczl chleb. Tego, co daje chleba, / zlechac trzeba. NAJO UCZBA, NUMER 9 (101), DODÔWK D0„PÔMERANII" KLASA VISPÖDLECZNY SZKÖŁË c. Przeczëtôj głosno przësłowié a rzeczë, ö co tak richtich jidze. [Öb czas czëtaniô szkólny pilëje pöprawnotë, pasownoscë tłomaczeniô i poprawny wëmöwë słowów chléb : chleba. Szköłownicë zauważą spartaczenie midzë wëmöwą i pisënka. Szkólny zapisëje (wëmôwiô a wëapartniwô farwą) na tôflë pöd ödjimka wërażenié] całi chléb = brót chleba d. Wëszëkôj jistnik chléb w przësłowiach, przeczëtôj, wëtłómaczë apartnoscë w zôpisu. Wëdba: jiné förmë tegö samégö wërazu, jiné przëpôdczi (nazéwôcz abö rodzôcz) [Zanôlégô öd wiédzë szköłowników, czë wëtłómaczą to mni czë barżi specjalisticzno]. * pödobno je w wërazach: brzég: brzegu, sniég: śniegu, biég: biegu, cél: celu, kamień: kamienia. e. Co warna pomogło w ułożenim przësłowiów? Wëdba: - zôpis (budowa, sztruktura) przësłowia: wiôlgô lëtra na zaczątku, punkt na kuńcu - tak jak to je w zdanim; - to są wszëtczima znóné zasadë, co ödnosziwają sa do naszégö żëcégö, më je czëlë ôd naszich starszich, ópów a jinëch starszich lëdzy; - apartné obrazowanie: kontrastowe zestôwczi: czôrny - biôłi, chléb - köłôcz, złé - dobré, rim, ritm, znónô konstrukcjo: jaczi... taczi. Czwiczenié 4 Ôpôwiém Warna bójka, jaką czëła jem ód swôjich starszich, jak bëła jem môłim dzéwczątka. [Szkólny öpöwiôdô z pamiacë bójka. Pömalinku a tak, żebë dzecë aktiwno słëchałë, a w czas öpöwiescë szkólny wchôdô w rola (użiwô znaczącëch rekwizytów i zmie-niwô postawa: rôz je gbura - mô chléb, tasza, kamień, a rôz starëszka - bierze krëczew. Szkólny pôkazëje rakama, rëszanim gabą i głosa. Jeżlë szköłownicë nie zrozmieją słowa, to szkólny abó parafrazëje, abó chowie w swóji ópöwiescë öpisëjącé definicje (np. gbur - bógati kaszëbsczi chłop, taczi nie lëdôł prôwdzëwi biédë; głód sa rozkôscérzôł - pokazać rakama, jak wiôlgô bëła biéda i jak chutkó zajimała coraz to nowé place]. Jak sa Warna widzała môja ôpôwiôstka? [Terô je czas, żebë szkółownik rzekł, co mu sa widzało w bójce]. Miała wa ju czëté cos taczégô ó chlebie, co są zmienił w cos jinégô? Ö chlebie, co sa zmienił w grzëbë; ó chlebie, co gó Pón Jezës rozmnożił? Przësłowié ó chlebie, co płacze. Jiné pówrózczi: cud eucharisticzny, łómanié chleba, pówszédny chléb, cażczi chléb, chléb doch sa robi cwiardi, czej długo leżi - może to je ten kam? Czwiczenié 5 [Rozmienić całownotë tekstu i jegö szczegółowëch elementów]. a. Dlôcze chléb zmienił się w kam? Czë to je môżebné, żebë chléb zmienił sa w kam? Wëdba: Nie jidze tego wëtłómaczëc w żëcym, ale to je bójka, a w bójkach mogą sa zdarzëc fantasticzné rzeczë; tak pókózónó ostała kara Bóskó dló tëch, co nie chcą sa dzelëc z tima, co mają mni. b. 1. Co zrobił starëszk, czej uzdrzół gbura? Póchwólił Boga i póprosył ó chléb. 2. Jak taczé pochwalenie môgłobë brzëmiec? Niech badzë pochwalony Jezës Christus! [Dzecë mogą jesz podać dwa pozdrowienia. Tuwó trzeba rzec: Szczasc Bôże a Bôże pômagôj są pasowné, czej pözdrôwiómë kógós przë robóce]. 3. A co gbur odrzekł starëszkôwi? Rzekł łżélstwô prosto w ôczë, baro lëchô zrobił. 4. A co na to stareszk? Pömëslôł, i tak jakbë wëmówił zôklacé, ödprówiółczarë: Dze kam w sercu, to i w torbie kamień. [Dzecë pewno zrnërkają, że rzeczónka je pasownó do naji historie, że brzëmi óna jakno przësłowié. Można tej nawiązać do reklamów, sparłaczëc z hasłama, dze zwëskuje sa parafrazę przësłowiów]. 5. Jaczi béł gbur? Jaczima znankôwnikama môżemë gö opisać? [zópis na tóflë] bógati, chcëwi, chitri, pazerny, skąpi 6. A jaczi béł starëszk? Jaczima znankôwnikama môżemë gö ôpisac? biédny, głodny, słabi ZNANKÖWNICZI:.. bôgati, chcëwi, chitri, pazerny, skąpi, biédny, głodny, słabi c. Jaką më mądrość môżemë wëcygnąc z bôjczi ô bróce chleba...? - łżélstwö nie je niczim dobrim, - trzeba sa dzelëc z biédniészima ód naju, nie je dobrze bëc pazernym człowieka, - ni można odmawiać komuś chleba, bo spótkó nas kara Bóskó. d. Jaczé podobieństwa môżna zauważëc w przësłowiu i bójce? NAJÔ UCZBA, NUMER 9 (101), DODÔWK D0„PÔMERANII" KLASA VISPÖDLECZNY SZKÖŁË/ GRAMATIKA Są öne lëdowé, pöwtôrzóné z pokolenia na pokolenie, stereôtipöwé budowanie obrazów, köntrastë, letkö jidze to zapamiatac, można je dopasować do realnego żëcégö... KUŃCOWE OGNIWO Czwiczenié 6 Zopiszemë so téma uczbë, cobë wëszło nama przësłowié: Biédnému brót chleba to .... [dokuńczi szköłownik!] droga do nieba! Dokiińcze notérënczi z dzysniowi uczbë. [W zesziwku je graf z tôflë raza z införmacjama z uczbë, nót je zwrócëc uwôga dzecy na farwné kunôszczi]. Czwiczënczi na öddzaköwanié (zanôlégają öd placu uczbë w cyklu) Czwiczënczi sztôłcącé sprawnota jazëköwą szköłowników: 1) wëmöwa, 2) gôdka, 3) pisanié (1) Badzemë czëtelë kaszëbsczé przësłowia. Jedno ôsoba [köżdô jedna] czëtô nama pôczątk wëbróny przez se przëmówczi, a tej wszëtcë dokuńczime przësłowié. (2) Czwiczënczi dramöwé spartaczone z ödtwörzenim scenów bôjczi (gbur prosy w klosztôrze ö chléb, potkanie gbura i starëszka) (3) Krótczé diktando na spödlim wëbrónëch przësłowiów: zôpis z pamiacë, diktowanié z wëfulowiwanim pustëch môlów z pamiacë. Hana Makiirôt Trzińdny czas ęramatika Przińdny czas je użiwóny, czej gôdómë ö zdarzenim, jaczé mô sa ödbëc w przińdnoce. W kaszëbsczim jazëku möżemë twörzëc prosti i zesadzony przińdny czas. Prosti przińdny czas je wërażony colemało jednym słowa, np.: zrobią, skuńczisz, wnëkómë, przińdą, czasa köl czasnika w prostim czasu stoji téż zamiono sa, np.: zjiscysa, spóznimësa. Förmë zesadzonégö czasu skłôdają sa z dwuch stowów, np.: bada grac, badzemë ôbzerac, mdzesz pisôł, bądą malowelë, do tëch förmówtéż möże bëc czasa doparłaczoné słowö sa, np.: bądzeta sa jiscelë, mda sa mëc. Czwiczenié 1 W pödónym teksce pödsztrëchni förmë czasników w przińdnym czasu. Marta udbała so, że w przińdnym roku mdze wicy sa uczëc. Öna mô so umësloné, że köżdégö dnia badze zazerac do ksążczi z matematiczi. I na ten ôrt öna bëlno wëuczi sa tegö przedmiotu. Mdze téż systematno czëtac romanë, öpöwiôdania i poezja. Terôzka nié wiedno mia öna przeczëtóné wszëtczé lekturë, ale badze miała ö to wikszą stara. Żebë lepi ji sa mëslało, wińdze téż ona czasa na długą szpacéra pö lasu. Marta mô téż taką udba, że zapisze sa na kurs anielsczégö do jazëköwi szköłë. Mësli, że dzaka temu wszëtczému badze miała lepsze notczi w szkole. OTMIANA CZASNIKA W PROSTIM PRZINDNYM CZASU jachac 1. (jo) pojada 2. (të) pôjedzesz 3. (ôn) pöjedze (Wë) pöjedzece (më) pôjedzemë (wa) pojedzeta (ôni, ône) pöjadą Czasnik bëc möże bëc ötmieniony na trzë spösobë: 1. 1. 2. 3. (jô) bada (të) badzesz (ôn) badze (ôna) badze (ôno) badze (Wë) badzece (jô) bąda (të) bądzesz (ôn) bądze (ôna) bądze (ôno) bądze 1. (më) badzemë 2. (wa) badzeta 3. (ôni) badą (ône) badą 1. (më) bądzemë 2. (wa) bądzeta 3. (öni) bądą (ône) bądą (Wë) bądzece Jak gwësno môsz zmërkóné, przińdny czas möżemë twörzëc na czile sposobów. Prosti przińdny czas twörzi sa za pömöcą nëch samëch kunôszków, co terny czas, leno tikô sa ön dokönónëch czasników. 1. (jô) mda 2. (të) mdzesz 3. (ôn) mdze (ôna) mdze (ôno) mdze (Wë) mdzece 1. (më) mdzemë 2. (wa) mdzeta 3. (ôni) mdą (ône) mdą NAJÔ UCZBA, NUMER 9 (101), DODÔWK D0„PÖMERANII" Nót je téż dac bôczënk na ötmiana czasnika jic w przińdnym czasu, böje öna nieregularnô: 1. (jô) puda 1. (më) pudzemë 2. (të) pudzesz 2. (wa) pudzeta 3. (ôn) pudze 3. (ôni) pudą (öna) pudze (ône) pudą (ôno) pudze (Wë) pudzece (Wë) pudzece ZESADZONY PRZINDNY CZAS je urobiony öd niedokönónëch czasników i möże bëc tworzony na dwa spösobë. I mödło ötmianë pisać 1. (jó) bada pisać 2. (të) badzesz pisać 3. (on) badze pisać (ona) badze pisać (ono) badze pisać (Wë) badzece pisać II mödło ötmianë pisać 1. (jô) bada pisôł 1. (jô) bada pisa(ła) 2. (të) badzesz pisôł 2. (të) badzesz pisa(ła) 3. (on) badze pisôł 3. (ôna) badze pisa(ła) (ôno) badze pisało (Wë) badzece piselë 1. (më) badzemë pisać 2. (wa) badzeta pisać 3. (oni) badą pisać (ône) badą pisać (më) badzemë piselë (më) badzemë pisałë (ma) badzema pisała (wa) badzeta piselë (wa) badzeta pisałë (wa) badzeta pisa(ła) (ôni) badą piselë (ône) badą pisałë W óbadwuch modłach ötmianë przińdnegó zesadzonégö czasu czasnik bëc möże miec téż förmë: bąda, bądzesz, bądze, bądzemë, bądzeta, bądą, bądzece abć> mda, mdzesz, mdze, mdzemë, mdzeta, mdą, mdzece. Czwiczenié 2 Pödóné czasniczi w ternym czasu zamieni na czasniczi w przińdnym zesadzonym czasu w ny sami osobie i lëczbie. spisz obżerają mëje sa spiéwómë -............................................. piszeta graja Czwiczenié 3 W pödónëch zdaniach zamieni förmë czasników w uszłim czasu fórmama w przińdnym czasu. Najô szkolno nie (bëła)......................rôd. Më wszëtcë nie (ödrobilë)............................domöwëch zadaniów. Z przëczënë zymku i snôżégö wiodra nama (nie chcało sa).................... ....................niczim barżi pöwôżnym zajimac. (Më nalezlë) ................................barżi czekawé rzeczë do robienió. Jó raza z drëchama (poszła)..........................buten i më raza (biegelë)........................pó łąkach. Wa téż tak czedës (jesta zrobiła)........................? Czwiczenié 4 Dofuluj dwugôdka pödónyma förmama czasników w przińdnym czasu. badzemë nëkac, przejada, przińdą, badzemë môglë, mdzesz, bada muszôł, pojada, pudzemë, bądze, mdą szłë Trus: Witôj, mëszkö,.................të witro doma? Meszka: Witójże, trusu, witro nie..................mie w mëszi dzurze,..................ödwiedzëc môja rodzëzna w sąsadny wsë. Trus: A szkoda, jó mëslôł, że raza.............................pó łące. Je zymk i taczé fejn wiodro! Meszka: Ale we strzoda ...........................ju nazôd. ............................sa ugadac na strzoda abó czwiórtk. Trus: Jó tedë ni móga, bo móje dzecë...........................do szköłë. A jó.......................je zaprowadzëc. Mëszka: Tej fejno, jak dzecë..........................nazód ze szköłë, ...........................całim karna. Pasëje tobie? Trus: Jo, tak może bëc. Czwiczenié 5 Jak mëslisz, kim të badzesz w przińdnoce? Napisze w czile zdaniach, co mëslisz. Użij fórmów czasników w przińdnym czasu. AKADEMIA BAJKI KASZUBSKIEJ Kaszubskie Bajania to spölëznowô kampanio realizowónô przez Kaszëbskö-Pômörsczé Zrzeszenie i Radio Gduńsk. Pöwsta öna z mëslą ö dzecach, żebë ju ôd nômłodszich lat pöznôwałë kulturową spôdköwizna Kaszub. Jednym z célów kampanii je pödniesenié w spölëznie swiądë tegö, jak wiôldżé znaczenie mô czëtanié dzecóm. ^ wicy na www.akad&miabąjkikaszubskięj.pT^)^ Redakcjo: Marika Jocz / Projekt: Maciej Stanke / Skłôd: Piotr Machola / Óbrôzczi: Joana Köziarskô / Wespółroböta: Hana Makurôt GDAŃSK MNIEJ ZNANY CENTRUM HEWELIANUM Dzisiejszy spacer zaprowadzi nas na Górę Gradową. Jednak by zbytnio nie zmarznąć, zamiast na szlak starych fortyfikacji zapraszamy na wystawy przygotowane tu przez Centrum Hewelianum. PLAC ZABAW XXI WIEKU? Centrum Hewelianum to miejska instytucja, której zadaniem jest popularyzować naukę. Na wzór krajów zachodnich miejsce to ma przyciągać głównie dzieci i młodzież. Coraz bardziej popularne są w Europie centra, gdzie bawiąc się i eksperymentując, najmłodsi uczą się zasad fizyki, matematyld, chemii... W Polsce miejsca takie mamy już w Warszawie - Centrum Nauki Kopernik, bliżej nas w Toruniu - Centrum Nowoczesności Młyn Wiedzy, a także w Gdyni - Centrum Experyment. Jednak tylko gdańskie Hewelianum może się poszczycić wyjątkową lokalizacją. Centrum obejmuje bowiem obszar 20 hektarów górzystego, zielonego terenu, i to na dodatek w samym sercu miasta. HEWELION W HEWELIANUM Nasz spacer rozpoczynamy, wchodząc na teren Hewelianum ulicą Gradową od strony ulicy Dąbrowskiego. Mijamy parking i dochodzimy na koniec placu, gdzie wita nas figurka Lwa Heweliona. Z inicjatywy Gdańskiej Organizacji Turystycznej obok najciekawszych atrakcji miasta Gdańska pojawiają się figurki małego lwa. Do tej pory ustawiono ich sześć, a każda jest inna. Ta na Górze Gradowej ma przypominać... Jana Heweliusza. Dlatego ma nietypową jak na lwa fryzurę oraz trzyma w rękach przyrząd astronomiczny. Półmetrową figurkę lwiątka wykonał Tomasz Ra-dziewicz, a stanęła tutaj w lipcu 2016 roku. Lew podpowiada nam, by wejść do dawnej prochowni. W ramach ogólnodostępnej i bezpłatnej wystawy „Wehikuł czasu" przygotowano ekspozycję dedykowaną szczególnie osobom niewidzącym „Hewelianum bez barier". W pomieszczeniu zobaczyć i dotknąć można makietę Góry Gradowej. Wciskając guziki, uruchamiamy jednocześnie narrację i film przybliżający historię danego obiektu. Poza tym czeka tu na nas... duch, ale może nie będziemy zdradzać jego tajemnicy. PAN KLEKS W GDAŃSKU Z prochowni udajemy się do budynku dawnych koszar. Znajduje się tu punkt informacyjny oraz kasa Centrum Hewelianum. Jeśli wybraliśmy się na spacer z małymi dziećmi, to możemy wejść z nimi na kreatywny plac zabaw „W dżungli wyobraźni". Dla starszych (do 9 lat) Centrum przygotowało „Laboratorium Pana Kleksa". Osoby indywidualne mogą korzystać z niego tylko w weekendy w czasie warsztatów. Dzieci uczą się tu i bawią w krainie inspirowanej twórczością Jana Brzechwy. A zatem przed wizytą warto poczytać opowieści o panu Kleksie. Wystawą kierowaną do turystów w każdym wieku jest natomiast ekspozycja zatytułowana „Dookoła świata". Przechodząc z sali do sali, przemierzamy wszystkie kontynenty. ATRAKCJI BEZ LIKU Wizyta w koszarach dostarcza wielu emocji, ale to tylko rozgrzewka. Za budynkiem znajduje się poterna, czyli podziemne przejście, które umożliwiało obrońcom szybkie przemieszczanie się po terenie fortyfikacji. Centrum Hewelianum przygotowało tutaj wystawę „Łamigłówka". Umysły ścisłe poczują się na tej wystawie jak w raju, a pozostali zadziwią, jak ciekawa może być matematyka. Poterna poprowadzi nas do baterii moździerzy, w której na wesoło potraktowano jakże ciężki temat militariów. „Wehikuł czasu - zabawy z historią" to miła odskocznia dla miłośników historii. Ale czeka nas jeszcze jedna wystawa „Z energią". Musimy udać się do Kaponiery Południowej, czyli budynku, który miał strzec suchej fosy. Na koniec zwiedzania dowiemy się wszystkiego o energii i jej odnawianiu. By poznać Centrum Hewelianum, zarezerwujmy sobie około czterech godzin. Godziny otwarcia i cennik: www.hewelianum.pl MARTA SZAGŻDOWICZ ■ qj: MUZYKA labörsczi „muzyczny" 21 rujana Kaszëbsczé Regionalne Karno Le-vino z Labórga swiatowało swöją trzëdzestą roczëzna. Bëło skópicą göscy, żëczbów a... muzyczi. Levino promowało swöja nônowszą płatka pt. Kaszëbskô Królewô - pieśni i piosenki religijne. Je to pôsobné CD karna pö Zemia rodnô\2010), Pômôra-nijô (2011) i Kaszëbsczé kôladë (2012). Nalézemë na piątce jaż 28 religij-nëch dokôzków, w tim 12 pö pölsku a 16 pö naszému. Pöstrzód spiéwó-nëch w rodny möwie są piesnie Ma-rijné: titułowô „Kaszëbskô Królewô" Jana Trepczika, „Swôrzewskô nasza Pani" Marii Böszczi, „Matinkó Bożo" Witosławë Franköwsczi do słów Alojzégö Nôgla, „W Matczi miono" Jerzego Liska ze słowama Eugeniusza Prëczköwsczégö, „Niebnô droga" Wacława Kirköwsczégö i Prëcz-köwsczégö, „Mariji séw" Tomasza Fópczi a Prëczköwsczégö. Nasze köładë reprezentëje: „Świat przed Tobą kląkł" Renatë Gleinert a Jana Rómpsczégô. Wiôłgöpöstné uczë-jemë dwie: „Na górze Krziż" Fran- köwsczi a Nôgła i „Kólibiónka dlô Jezësa" Fópczi. Jastrowé brzëmią téż dwie: „Zwönë biją" Kirköwsczégó a Prëczkôwsczégö i „Na Twöje Zmartwëchwstanié" Kirköwsczégó a Jerzégö Stachursczégó. Osobno wspomnąc muszi: „Ojcze nasz" Trepczika a Aleksandra Labudę, „Barka" w tłomaczenim Eugeniusza Gołąbka, „Zôrno słowa" Mariana Wiszniewsczégö i Stanisława Janczi, „Jida do Cebie" ze słowama Riszarda Wentë i „W sztëczku chleba", dze do słów ks. Jana Walkusza apartnégö walôszka usadzył Eugeniusz Brańka. Pôra autorów spiéwów bëło przë-tomnëch na labórsczi promocji, w tim Eugeniusz Prëczköwsczi, Jerzi Łisk a Riszôrd Wenta. Levino nôlepi brzëmi na piątce w dokózach Wacława Kirköwsczégö. Wëdobiwô z czëcym redota zaklatą w muzyce nôstarszégö kaszëbsczégó kompozytora, co łatos fejrowół swoje 85 łat żëcô. Przënôlégô póchwôlëc karno, że swój repertuar wëkönywô z pamiacë i bëlną kaszëbizną! Na nagranim wëstąpilë śpiewająco: Wacława Burzińsko-Ribka, Mirosława Dampc, Regina Majewskó, Kristi-na Neumann, Elżbieta Wikariusz a Tadeusz Dampc. Na akórdionie grô Sztefón Ulenberg, a czerownik karna Francëszk Okuń i spiéwô, i pesz-no graje na diôbełsczich skrzëpicach - je w tim zawółónym w świece méstra. Ön téż dobrôł repertuar a w wikszoscë gó zaaranżowôł. Za-felało leno z nima Marii Sobisz, jako odeszła do Pana w uszłim roku. Karno zadedikówało płatka Ji pamiacë. Göscynno wëstąpilë: Andrzéj Ra-dajewsczi na gitarze a Tadeusz Kór- thałs, co téż zrealizowôł nagrania. Płatka je szëkówno wëdónô, nie skażono logóma dobrzińców (le mali-nuszczi znak Labórga), z drobnëch-nyma zmiłkóma w pisënku a przë pódôwanim autorów. Na przëmiôr w titule i spisënku felëje daczka nad „o" w słowie „Kaszëbskô" a autora tekstu „Kolędy dla Nieobecnych" je Szëmón Mucha (Szymon Mucha)2 a nié Béjata Rëbótickô (Beata Rybo-tycka). Öna gö wëkóna z muzyką Zbigniewa Preisnera. Równak dobrze, że do rak słë-chińców trafił pósobny krążk labór-sczich spiéwôków. Udokazniwô, że jesmë dosc dalek na zôpôd zaszłi w muzyczny drodze do Roztoczi bróm... TÓMÔSZ FÓPKA Zachowany w zasobach Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie zbiór rysunków, projektów i wzorników (szablonów) haftu autorstwa Franciszki Majkowskiej (1882— -1967), regionalistki i hafciarki kaszubskiej, a także kolekcja negatywów jej brata Aleksandra Majkowskiego, wybitnego pisarza i przywódcy ruchu młodokaszubskiego, jest bezcennym źródłem dokumentującym genezę i rozwój wejhe-rowskiej szkoły haftu kaszubskiego oraz obrazującym życie codzienne, zwyczaje, obiekty architektury i sztuki ludowej na Pomorzu. Ze względu na zły stan zachowania obu ' http://levino.prv.pl/, przestąp 27.10.2016 2 https://pl.wikipedia.org/wiki/Szymon_Mucha, przestąp 28.10.2016 36 POMERANIA KOMUNIKATY/OGŁOSZENIA/ZAPROSZENIA SKRY ORMUZDOWE 2016! Do końca listopada można zgłaszać kandydatów do tegorocznej Skry Or-muzdowej. Nagroda ta jest przyznawana od 1985 roku przez Kolegium Redakcyjne i zespół redakcyjny „Pomeranii"- za szerzenie wartości zasługujących na publiczne uznanie, pasje twórcze, propagowanie kultury kaszubskiej i innej pomorskiej, działania bez rozgłosu, przezwyciężanie trudnych środowiskowych warunków, społeczne inicjatywy w dziedzinie kultury. Kandydatów do Skry Ormuzdowej 2016 (z krótkim uzasadnieniem dokonanego wyboru) można zgłaszać osobiście w redakcji„Pomeranii"znaj-dującej się w siedzibie Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, przy ul. Stra-ganiarskiej 20-23 w Gdańsku, oraz mailowo - nasz adres to: red.pome-rania@wp.pl. FUNDUSZ STYPENDIALNY IM. IZABELLI TROJANOWSKIEJ Do końca listopada 2016 roku będą przyjmowane wnioski o przyznanie Stypendium im. Izabelli Trojanowskiej na rok 2017 dla młodych osób podejmujących pracę w zawodzie dziennikarskim, pochodzących z Kaszub i szczerze zaangażowanych w działania na rzecz rozwoju swojej małej ojczyzny. Wnioski można składać osobiście w redakcji miesięcznika„Pomerania"albo w biurze Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w Gdańsku przy ul. Straganiarskiej 20-23, przysyłać pocztą (na adres: Redakcja„Pome-ranii", ul. Straganiarska 20-23, 80-837 Gdańsk) lub e-mailem (na adres: ewagor-ska.b@wp.pl). Prosimy o dołączenie do wniosku materiałów dokumentujących dotychczasową pracę dziennikarską. O stypendium mogą się ubiegać osoby zajmujące się tematyką regionalną i mające pewien dorobek dziennikarski. kolekcji (306 rysunków i 144 negatywów) Muzeum podjęło starania, by pozyskać środki na konserwację zbioru. Dzięki wsparciu finansowemu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, a także lokalnych instytucji samorządowych udało się przeprowadzić konserwację tegoż zasobu. W 2017 roku przypada 50. rocznica śmierci Franciszki Majkowskiej oraz jubileusz 60-lecia powstania wejherow-skiej szkoły haftu kaszubskiego, której regionalistka była inicjatorką. Z tej okazji zorganizowana zostanie w Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Ka-szubsko-Pomorskiej w Wejhe- rowie wystawa poświęcona twórczości i życiu Franciszki Majkowskiej. Poddane konserwacji rysunki po wielu latach od ich pozyskania będą mogły zostać pokazane szerszemu gronu odbiorców, co było wcześniej niemożliwe ze względu na zły stan zachowania, zwłaszcza wzorników haftu, wykonanych na kruchym materiale, jakim jest kalka techniczna czy bibuła. Ekspozycję dodatkowo wzbogacą wielkoformatowe fotografie skopiowane ze szklanych i celuloidowych negatywów i diapozytywów autorstwa Aleksandra Majkowskiego, które także poddano konserwacji. Projekt pn. Konserwacja rysunków, negatywów i diapozytywów z kolekcji rodowej Franciszki i Aleksandra Majkowskich zrealizowano dzięki wsparciu finansowemu: Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Samorządu Powiatu Wejherowskiego, Zarządu Głównego Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego Oddział w Wejherowie oraz środków własnych Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Ka-szubsko-Pomorskiej w Wejherowie Koszt realizacji zadania: 62 000 zł. Dotacja MKiDN: 45 000 zł. POMERANIA 37 W 1310 r. wielki mistrz krzyżacki Siegfried von Feuchtwagen wydał edykt zakazujący przebywania na terenie państwa zakonnego „Żydom, czarodziejom, czarnoksiężnikom i włóczęgom". W 1435 r. stany pruskie uchwaliły zakaz wjazdu kupców żydowskich w celach handlowych. Wrogie stanowisko wobec przedstawicieli tej nacji nie zniknęło w Prusach po sekularyzacji zakonu, zdecydowanym przeciwnikiem obecności Żydów w swoim księstwie (a także arian i Cyganów) był Albrecht Hohenzollern (1490-1568). Wyjątek uczynił władca jedynie dla kilku lekarzy. Sytuacja zaostrzyła się wraz z powstaniem Królestwa Prus. W latach 1738-1773 królowie pruscy ogłosili cztery ważne akty skierowane przeciwko żydowskim mieszkańcom, wśród nich zakaz pobytu w nim „Żydów niezamożnych" (1750), „przeciw domo-krąstwu w ogóle, a lichwie Żydów na wsi w szczególności" (1763) oraz całkowity zakaz osiedlania się Żydów na wsi (1773). W państwie Hohenzollernów Żydzi nie byli mile widziani aż do początku XIX wieku. Sytuację zmieniły decyzje Wilhelma III. Nadana przez niego w 1808 r. ordynacja dała Żydom możliwość nabywania praw miejskich, ogłoszony cztery lata później tzw. edykt emancypacyjny przyniósł im wolność osiedlania się i wykonywania rzemiosła, o ile przyjmą niemiecko brzmiące nazwisko i będą posługiwać się w piśmie niemieckim lub łaciną. Ustawa z 1847 r. uregulowała kwestię organizacji gmin żydowskich. Stworzono okręgi synagogalne, gminy otrzymały osobo- wość prawną. Działania te spowodowały napływ starozakonnych do Prus Wschodnich, nie był to jednak ruch masowy. O ile w 1811 r. mieszkało tu ledwie ośmiuset Żydów, o tyle 50 lat później było ich prawie 10 tys. Pierwsze rodziny dotarły m.in. z Człuchowa, Złotowa i Chojnic, dość szybko jednak zdecydowaną większość przybyszy stanowili starozakonni z ziem polskich zaboru rosyjskiego. W 1910 r. w Prusach Wschodnich mieszkało 13 027 Żydów, w kolejnych latach ich liczba malała. W 1933 r„ w czasie gdy Hitler przejmował rządy, było ich tu 8838, co stanowiło 0,38% ludności prowincji. Początkowo w Prusach Wschodnich osiedlali się Żydzi zamożni, od połowy XIX w. udawało się to także drobnym kupcom. Nowi mieszkańcy prowincji parali się przede wszystkim handlem, prowadzili karczmy i gospody, byli właścicielami tartaków, dzierżawcami jezior, ale także lekarzami i prawnikami, rzadziej rzemieślnikami. Większość szybko pomnożyła tu swoje majątki, wielu należało do największych podatników swoich miast. Listę najbogatszych mieszkańców Leca (Giżycka) w II połowie XIX w. otwierali przedstawiciele rodzin Pincus, Blum, Lewin, Rosenberg, Rosenbaum i Jakoby. Najsłynniejszym, a i niewątpliwie przez pewien czas najbogatszym mazurskim Żydem był Bethel Henry Strous-berg (wł. Baruch Heinrich Strausberg, 1823-1884), urodzony w Nidzicy „król europejskich kolei żelaznych", człowiek, o którym Fryderyk Engels żartobliwie pisał: „największym człowiekiem Niemiec jest bezwarunkowo Strousberg. Lada chwila zostanie niemieckim cesa- rzem". Same tylko Prusy zawdzięczały mu położenie 1700 km torów, Mazury zaś przyłączenie do sieci kolejowej dzięki linii Piława - Królewiec - Bartoszyce - Korsze - Rastembork (Kętrzyn) - Lec (Giżycko) - Lyck (Ełk) - Prostki. Jej wykonawcą w latach 1865-1871 było należące do Strousberga Towarzystwa Wschodniopruskiej Kolei Południowej, które za cel stawiało sobie połączenie Królewca z Odessą. Ogromny majątek, jaki zgromadził „król kolei", nie uchronił go przed bankructwem po kryzysie giełdowym (1873) i procesach z bankami. Zmarł w nędzy, do dzisiaj pozostaje jednak jedną z największych, a na pewno najciekawszych osobistości procesu uprzemysłowienia Europy w XIX w. O rozkwicie życia żydowskiego na Mazurach możemy mówić dopiero po roku 1871, gdy starozakonni otrzymają pełne prawa obywatelskie. Choć tutejsze gminy nadal pozostawały niezbyt liczne, jednak w prawie wszystkich miasteczkach krainy wzniesiono synagogi. O ile w dużych miastach ludności żydowskiej przybywało, o tyle na wsi zaczęło jej ubywać. Mimo że znacznie poprawiła się sytuacja prawna społeczności i naprawdę dobrze szły interesy, nic nie było w stanie powstrzymać procesów migracyjnych. Wielu wschod-niopruskich Żydów wyjechało pod koniec XIX w. do miast w zachodnich Niemczech, spora grupa osiadła w stołecznym Berlinie. Spośród wszystkich ziem niemieckich jedynie Prusy Wschodnie stały się podczas I wojny światowej areną działań wojennych. Żydowska ludność prowincji nie dość, że okazała się lojalna 38 POMERANIA LISTOPAD 201 ( ZROZUMIEĆ MAZURY wobec swojego państwa, to jeszcze dała się z zaangażowaniem ponieść patriotycznej euforii będącej następstwem zwycięstwa nad Rosjanami pod Tan-nenbergiem (VIII 1914). Na frontach I wojny walczyło pod niemieckimi sztandarami 1900 żydowskich Wschod-nioprusaków, kilkuset z nich poległo lub zostało ciężko rannych. W poważny sposób zagroziło to istnieniu małych gmin, były takie, które z braku członków zaprzestały działalności. Dość szybko jednak, dzięki pomocy państwa, odbudowano zniszczone podczas wojny synagogi i budynki mieszkalne. Kolejny sprawdzian patriotyzmu zdali Żydzi w plebiscycie 1920 r., stając w jednym szeregu z niemieckimi organizacjami ojczyźnianymi przeciwko wszelkim przejawom polskiej agitacji. Jedną z konsekwencji kryzysu ekonomicznego lat trzydziestych była rady-kałizacja życia politycznego, skutkująca w wielu krajach wzrostem nastrojów antysemickich. W hitlerowskich Niemczech Żydzi szybko staną się wrogiem numer jeden. Przy bojaźliwej początkowo, a biernej później postawie intelektualistów i duchowieństwa aparat partii i państwa podejmie bezwzględne antyżydowskie działania, którym sekundować będzie cały, doprawdy z nielicznymi wyjątkami, naród niemiecki. Bojkot sklepów, izolacja społeczna i gospodarcza, utrata urzędniczych stanowisk, zakaz wykonywania zawodu przez lekarzy, adwokatów i domokrążców, terror psychiczny i fizyczny, bezczeszczenie bóżnic i kirkutów, zmuszanie do wyzbywania się za bezcen majątku i do pospiesznych wyjazdów były po 1933 r. codziennością żydowskiego życia także w mazurskiej krainie. Tak, jak w całych Niemczech w listopadzie 1938 r. zapłonęły tu synagogi, większość spłonęła z wyposażeniem i zwojami Tory. W Szczytnie kosztami rozebrania wypalonej ruiny obciążono gminę. W Nidzicy z rąk bojówkarzy zginęło dwoje Żydów, trzech odniosło ciężkie rany. Skala pogromu przeraziła wschod-niopruskich Żydów, którzy starali się dotąd, wbrew faktom, na różne sposoby tłumaczyć barbarzyńskie działania swoich sąsiadów, łudząc się niczym nieuzasadnioną nadzieją, że z czasem sytuacja się uspokoi. Do października 1941 r. starozakonni mogli opuszczać terytorium Rzeszy, wielu skorzystało z tej szansy. Pozostałych już w 1939 r. zmuszono do zamieszkania w tzw. domach dla Żydów, dwa lata później zaś zobowiązano do noszenia żółtej gwiazdy. W czerwcu 1942 r. specjalny pociąg ruszył z Królewca w stronę Mińska na Białorusi. W swoją ostatnią drogę udało się nim ponad tysiąc pozostałych w prowincji wschodniopruskich Żydów, by w ramach tzw. ostatecznego rozwiązania znaleźć śmierć w dołach nieopodal wsi Mały Trościeniec. Wielu innych dawnych żydowskich mieszkańców prowincji poniesie śmierć w obozach koncentracyjnych. Nielicznym uda się przetrwać Holocaust. Kilkuset, pozbawionych wcześniej tożsamości państwowej, przetrwa dzięki internowaniu w Hongkew, dzielnicy Szanghaju. Ostatni etap zagłady Żydów w Prusach Wschodnich miał miejsce zimą 1945 r. Marsz śmierci zgromadzonych w Królewcu ok. dziesięciu tysięcy żydowskich więźniów obozów, przede wszystkim kobiet, zakończył się nad brzegiem Bałtyku, koło Palmincken (dziś Jantarnyj). W drodze zmarło z wycieńczenia lub zostało zastrzelonych przez eskortę 3/4 z nich. Pozostałych esesmani zapędzili nocą ogniem karabinów maszynowych na łamiący się lód. Masakrę przeżyło dwieście kobiet, końca wojny doczekało zaledwie piętnaście. Nie są nam znane przypadki, aby ktokolwiek z ocalałych gdziekolwiek wschodniopruskich Żydów powrócił na polskie już ziemie ich dawnej ojczyzny. Śladami obecności starozakonnych na Mazurach są synagogi w Dąbrównie, Działdowie, Kętrzynie i Mrągowie (żadna nie pełni dziś funkcji sakralnych) oraz kilkanaście, w większości mocno zdewastowanych, kirkutów. Żydzi, także mazurscy, przeszli do historii, ponieważ ich niemieccy sąsiedzi uznali, że nie mają prawa do życia. Działo się tak przy braku sprzeciwu wielu szacownych instytucji, w tym Kościołów. Wiele stron zadrukowano opowieściami o bierności Watykanu wobec Holocaustu, zastanawiająco niewielka pozostaje literatura o stanowisku Kościołów protestanckich. Być może powodem tego stanu rzeczy jest antyjuda-izm samego Marcina Lutra? W nietłu-maczonej na polski rozprawce Von den Juden und ihren Liigen (O Żydach i ich kłamstwach, 1543) Wielki Reformator, nazywając Żydów „wierutnymi kłamcami i krwiożerczymi pijawkami", którzy „pełni wszelkiej złości, skąpstwa i zawiści i (...) zieją przekleństwem względem nas (...), nie tylko praktykują lichwę, ale uczą, że ta lichwa jest prawem im nadana", obarczał ich odpowiedzialnością za wszystkie nieszczęścia chrześcijan. Uważając za próżne wszelkie wysiłki nawrócenia Żydów, wzywał do podpalania synagog („a co się będzie źle palić, trzeba posypać ziemią, Dąbrówno. Od prawej synagoga, mykwa i dom rabina. Fot. Waldemar Mierzwa żeby żaden człowiek nie zobaczył już nigdy choćby jednego kamienia ani popiołu po nich") i burzenia żydowskich domów oraz postulował, by „młodym Żydom i Żydówkom dać do rąk cep, siekierę, motykę, łopatę, kądziel, wrzeciono i kazać im zarabiać na chleb w pocie czoła". Trudno nie zauważyć, że słowa Lutra, który w 1537 r. zainicjował wygnanie Żydów z Saksonii, były w istocie nawoływaniem do prześladowań. Podczas procesu norymberskiego Alfred Rosenberg i Julius Streicher przywoływali pisma Lutra, doszukując się w nich praźródeł Holocaustu. Otwarte pozostaje pytanie: Jaki wpływ miała postawa Wielkiego Reformatora na stosunek protestanckich Mazurów do swoich żydowskich sąsiadów? WALDEMAR MIERZWA LËSTOPADNIK 2C 6 / POMERANIA 39 Z POŁUDNIA KULTURA W KRYPCIE Gdańsk ma Centrum św. Jana, czyli wspaniałą świątynię w roli ośrodka kultury, mają także Chojnice swoje Collegium Ars w pojezuickim kościele Zwiastowania NMP, zwanym potocznie gimnazjalnym. Odrestaurowany przed kilku laty z wielkim staraniem, nie tylko odzyskał barokowy blask, lecz także został przystosowany do pełnienia nowych funkcji. Sklepiona krypta, rozciągnięta na całą długość kościoła (za moich czasów szkolnych były tam jeszcze trumny zakonników), służy dziś jako ożywione miejsce spotkań, wykładów, projekcji, koncertów kameralnych, wystaw. Do urządzania wystaw artystycznych bądź dokumentalnych służy także południowa empora (znakomicie doświetlona), a przede wszystkim wielka sala ekspozycyjna nad stropem hali kościelnej, na poddaszu. Jedyny mankament to konieczność pokonania niełatwej spirali schodów, ale cóż to znaczy dla złaknionych estetycznych wrażeń! Myśl włączenia sakralnego obiektu w służbę kultury okazała się nader szczęśliwa; we wnętrzach nieustannie dzieje się coś ciekawego i wartościowego. Kościół gimnazjalny jest filią parafii pw. Ścięcia św. Jana Chrzciciela (której proboszczem jest dobrze znany Kaszubom ks. Jacek Dawidowski), a z pomieszczeń Collegium Ars głównie korzysta Chojnickie Centrum Kultury, i trzeba tu podkreślić harmonijne współdziałanie obydwóch dysponentów. A rzecz jest teraz szczególnie ważna, gdyż po wielu latach snucia planów, obietnic, zamierzeń inwestycyjnych itd. miasto wreszcie przystąpiło do rozbudowy i unowocześnienia jedynego miejskiego domu kultury. Roboty trwają, w tej sytuacji sale wystawowe i podziemia kościoła są szczególnie użyteczne. W ramach prac restauracyjnych kościół został wyposażony w nowe organy. Kosztowny prezent ma według znawców doskonałe brzmienie, toteż wakacyjne koncerty w wykonaniu sławnych organistów (z Gdańska, Pelplina, Krakowa, Bydgoszczy, Poznania, Kartuz, Chojnic) gromadziły pełen kościół słuchaczy. Sprawiały satysfakcję melomanom, lecz także wielu zwykłych bywalców przekonały do piękna muzyki największych mistrzów. We wrześniu tego roku Collegium Ars było miejscem kilku znaczących imprez w ramach Dni Sztuki, inspirowanych przez Janusza Jutrzenkę-Trzebiatowskiego. Artysta na co dzień mieszka w Krakowie, gdzie - jak głosi -jest ambasadorem rodzinnego miasta i kultury Kaszub, lecz w Chojnicach ma stałą galerię - muzeum w średniowiecznej Baszcie Więziennej, przez władze miasta zaada- ptowanej do celów muzealnych, a przez Trzebiatowskiego wypełnionej własnymi dziełami. Galeria od czasu do czasu daje o sobie znać, organizując godne uwagi wydarzenia kulturalne, zapraszając do Chojnic znanych artystów różnych sztuk. W tym roku główną imprezą stała się wielka retrospektywna wystawa rysunków Trzebiatowskiego „Pejzaż chmur", która jest elementem obchodów jego jubileuszu; twórca bowiem w lipcu ukończył 80 lat! Wystawa zajmuje całą 400-metrową powierzchnię poddasza kościoła. Wielkoformatowe, abstrakcyjne, wielobarwne obrazy dalekie są od tradycyjnych prac plastycznych z dziedziny rysunku. Zatrzymują wzrok, pobudzają wyobraźnię, dają odczucie bliskiego obcowania ze sztuką. Tak czy inaczej zobaczyć warto, bo jest to ekspozycja niecodzienna. Dodam tu, że jubileuszowe obchody Janusza Trzebiatowskiego trwać będą do kwietnia przyszłego roku, większość imprez odbywa się w Krakowie, lecz także w Warszawie, Wrocławiu i Norymberdze. Koncerty, inscenizacje czy wykłady we wnętrzach kościelnych to nic nowego, ale jednak do niedawna były to wydarzenia sporadyczne i przede wszystkim przepojone treścią religijną. Znakiem nowych czasów jest otwarcie świątyń również na kulturę laicką, na szeroki wachlarz propozycji artystycznych i zdarzeń łączących wspólnotę wiernych z życiem ogólnospołecznym, z bezsporną dla wszystkich korzyścią. Czyż bowiem nie był wspaniałym przeżyciem - estetycznym i duchowym, czy wręcz modlitewnym - niedawny koncert duetu artystek - harfistki Malwiny Lipiec i skrzypaczki Marii Ołdak w kościele, który jest perłą pomorskiego baroku? Kto tam był, czuł się beneficjentem niezwykłych doznań. W niektórych krajach (na szczęście jeszcze nie u nas) zwyczajnie zamieniono kościoły na sale koncertowe, eliminując funkcje sakralne, jak np. XVII-wieczny kościół św. Marii Magdaleny we Lwowie, który od lat bezskutecznie starają się odzyskać rzymscy katolicy. W gościnnych pomieszczeniach Collegium Ars, zarówno w przepychu kościoła, w jego podziemiach jak i na strychu, kultura dobrze się czuje. Zawdzięczać to należy przychylności ks. prał. Jacka Dawidowskiego, kustosza obu zabytkowych chojnickich kościołów. Nieraz korzysta z tego oddział ZKP w Chojnicach; również w czasie tegorocznych Dni Kultury Kaszubsko-Pomorskiej (od 16 do 23 października) kilka imprez tam właśnie się odbyło. KAZIMIERZ OSTROWSKI \ Znakiem nowych czasów jest otwarcie świątyń również na kulturę laicką, na szeroki wachlarz propozycji artystycznych i zdarzeń łączących wspólnotę wiernych z życiem ogólnospołecznym, z bezsporną dla wszystkich korzyścią. 40 POMERANIA ZPÔŁNIA Gduńsk mô gwôsny ceńter sw. Jana - szëköwną swia-tnica, jakô je óstrzódka kulturë. Swöje Collegium Ars mają téż Chönice w pójezuicczim köscele Zwiasto-waniô NMP, zwónym gimnazjowim. Odnowiony pôra lat dowsladë z wiólgą starą i uwóżanim, ökróm zwëska-niô barokowi buchë, östôł przëstosowóny do sprawówa-niô nowëch dejów. Welbągöwô kripta rozcygającô sa na cali kôscól (w möjich szköłowëch latach bëłë jesz tam zarczi klôsztorników) je dzysô placa pötkaniów, wëkładów, projekcjów, kameralnëch końcertów a téż wëstôwków. Do rëchtowaniô artistnëch abö dokumeń-talnëch wëstôwków dobrô je pôłniowô empöra (widza-ło rozwidniono), le przede wszëtczim wiôlgô ekspözy-cjowô zala nad pösową köscelny halë na pszatrze. Jedurnô fela to muszebnota pökönaniô dradżi do przeńscó spirale trapów, le to nie je wiele dlô spragłëch esteticznëch unieseniów! Udba sparłaczenió sakralnego môla w służba kulturę ósta pözytiwnô przëjatô: w westrzódku dërch dzeje sa cos czekawégö i wôrtnégö bôczënku. Gimnazjowi köscół je dzéla parafie pw. Scacó Sw. Jana Chrzcëcela (jaczi proboszcza je dobrze znóny Kaszëbóm ks. Jack Dawidowsczi), a jizbë Collegium Ars wëzwëskiwô przede wszëtczim Chönicczi Ceńter Kulturę, i tuwó muszi pódsztrichnąc dobrą, zgodną wespółrobóta tëch dwuch rozlécarzów. Sytuacjo je terô baro wôżnô, bö po latach mëszleniô nad udbama, przësëgów, chacë inwe-sticjowégö pökroku itd. ku reszce gard wzął sa za rozbudowa i modernizacja jedurnégö gardowégö dodomu kulturë. Robötë warają i wti sytuacje do użëtku pösłużëłë midzë jinyma wëstawöwé zale ë sklepë kóscoła. Efekta inwesticjowëch robótów köscół zwëskôl nowé órganë. Nie bëlë jaczi darënk wedle znajôrzów mô baro dobré brzmienie, tej latné köncertë znónëch organistów (ze Gduńska, Pelplëna, Krakowa, Bëdgószczë, Pózna-niô, Kartuz, Chóniców) zafulowałë köscół słechińcama. Lubótnicë muzyczi mielë satisfakcja, le do piakna muzyczi prôwdzëwëch méstrów delë sa przekonać téż zwëczajny bëtnicë. Tegó roku, w séwniku, Collegium Ars bëło placa czile rozegracjów mającëch znaczënk w óbrëmienim Dniów Artiznë, mdącëch inspiracëją Janusza Jutrzen-czi-Trzebiatowsczégö. Artista mieszkô na co dzeń w Krakowie, dze - jak gôdô - je ambasadora familio-wégö gardu i kulturë Kaszëb, le w Chónicach mô cali czas galeria - muzeum w strzédnostalatny Sôdzowi Baszce, wëzwëskóny na brëköwnotë muzeum przez wëszëznë gardu, a sóm Trzebiatowsczi wëfulowôł ja swójima dokazama. Galerio tej sej dôwô ó se znac, bó órganizëje wôrtné bôczënku kulturalne rozegracëje i róczi do Chöniców znónëch artistów z rozmajitëch artiznów. Tegö roku przędnym wëdarzenim je wspominkowi wëstôwk malënków Trzebiatowsczégó, pn. „Blónowi krôjóbrôzk", jaczi je dzéla swiatowaniô jegó jubileuszu; artista w lepińcu skuńcził 80 lat! Wëstôwk w całownoce zajimô 400 métrów pszatra kóscoła. Abstrakcjowëch, farwnëch obrazów wiôldżégó formatu ni może zarechówac do tradicjowëch dokazów z ôrtu malënków - procëmno. Öne zatrzëmiwają zdrok, rozbudzywają swiąda, dają czëcé bëtowaniégó z artiz-ną. Wórt je óbôczëc z uwodzi na niecodniowósc wëstôwku. Musza jesz rzec, że jubileuszowe światowa -nié Janusza Trzebiatowsczégó badze dérowało do kuń-ca łżëkwiata przińdnćgó roku, wikszi dzél rozegracjów mdze w Krakowie, ale téż we Warszawie, Wrocławiu i Norimberdze. Kóńcertowanie, teatrowi wëstôwk abó wëkładë w tim kóscele to nick nowégó, le jesz nie tak dôwno bëłë to wëdarzenia ódbiwającé sa rzôdlcó i nafulowóné blós religiowima wórtnotama. Znanką nowego je ótemkniacé sa swiatniców na kultura zwëczajnëch lë-dzy, na szerok ótemkłi wachlôrz artistnëch bédënków i wëdarzeniów parłaczącëch póspólnota wiérnëch z żë-cym całi spólëznë i z tim, co je dobré dlô wszëtczich. Nie bëło to bëlné przeżëcé - esteticzné i dëchöwé, a móże prawie taczé, jaczé cygnie do módlëtwë... -jaczis czas temu końcert dwuch artistków: harfistczi Malwinë Lipiec i skrzëpaczczi Marie Öłdak w kóscele, jaczi je sarnim wëstrzódka pómórsczégó baroku? Jeżlë chto tam béł, to miôł leżnosc póczëc sa zwëskównika niecodniowëch doznaniów. W niejednëch krajach (szczescé, że nié kol nas) prosto robiono z kóscołów kóńcertowe zale, nikwiąc sakralne funkcje, na przëmiôr XVII-stalatny kóscół sw. Marie Magdalénë we Lwowie, jaczi rzimsczi katolëcë bez dobëcégó ód lat mają stara ódzwëskac. W jizbach dló góscy Collegium Ars, tak samo w wi-dzałoscë kóscoła, w jegó pódzemiach ë téż na pszatrze, kultura mó sa dobrze. To zasłëga żëcznoscë ks. prał. Jaceka Dawidowsczégó, kustosza óbëdwuch za-bëtkówëch chónicczich kóscołów. Wiele kórzëstô z tegó óddzél ZKP w Chónicach; téż w tim roku ob czas Dniów Kaszëbskó-Pömórsczi Kulturę (ód 16 do 23 rujana) czile rozegracjów prawie tam sa ödbëło. KAZMIÉRZ ÔSTROWSCZI, TLÓMACZËLAANA HEBEL LËST0PADN1K 2016 / POMERANIA / 41 DO PRZERWY 0:1 CZYLI CZTERY PORY ROKU NA ROZSTAJACH Nie ma na Pomorzu drugiego takiego turnieju. Próżno też szukać jego odpowiednika w innych częściach naszego kraju. To wyjątkowe zawody, podobnie jak wyjątkowy jest ich pomysłodawca - Andrzej Kowalczys. To on wymyślił turniej dzikich drużyn, który cztery razy w roku elektryzuje cały piłkarski świat, przynajmniej ten na pograniczu gdańskiego Przymorza i Zaspy, gdzie rozgrywane są zawody. Andrzej Kowalczys to fan piłki nożnej, od blisko 50 lat kibic Le-chii Gdańsk (co tłumaczy zielone barwy, jakimi reklamuje się turniej), zawodowo specjalista od leczenia uzależnień. Niemal wszyscy utożsamiają jednak Andrzeja z piłką nożną. Jedną z przyczyn tego stanu jest turniej „Do przerwy 0:1", który od kilku lat organizuje wspólnie z Gdańską Fundacją Dobroczynności. Nazwa turnieju nie jest przypadkowa. Została zapożyczona z polskiego serialu telewizyjnego dla młodzieży, zrealizowanego na podstawie powieści Adama Bahdaja pod tym samym tytułem. Serial cieszył widzów pod koniec lat 60. XX wieku, a jego bohaterami byli chłopcy, którzy próbowali wygrać turniej drużyn podwórkowych. najpierw było marzenie Odkąd sięga pamięcią, marzył o organizacji piłkarskich turniejów dla dzieciaków. Przekaz miał być jeden - oderwać młodych ludzi od komputerów, alkoholu czy papierosów i zapewnić im rozrywkę w postaci meczów piłki nożnej, choćby przez jeden dzień. Sam „harata w gałę" od młodzieńczych lat, wie, że siła tego sportu tkwi często w indywidualnych zdolnościach jednego czy dwóch graczy, jednak bez pozostałych chłopaków z drużyny, żaden, nawet najlep- szy piłkarz na świecie meczu nie wygra. Stąd ważny jest kolektyw, zgrana drużyna oraz radość ze zwycięstwa, jeśli takowe przychodzi. Marzenie udało się spełnić, dzięki czemu wielu podwórkowych piłkarzy odczuwa satysfakcję, grając na swoim podwórku mecze o „coś": o medale, o puchary, o bycie najlepszym. Adrenalina musi być, a tę zapewnia gra o jakąś stawkę. Żeby jednak wszystko było zgodnie z przepisami, w turnieju obowiązuje żelazna zasada fair play, nawet przyznawany jest w tej kategorii puchar, przede wszystkim za sportową postawę na boisku. Przed każdym wręczeniem Andrzej Kowalczys podkreśla, że to najcenniejsze trofeum zawodów. Historia turnieju sięga 2004 roku. Wówczas to Magda i Andrzej Kowal-czysowie po raz pierwszy zorganizowali turniej dzikich drużyn „Do przerwy 0:1", wtedy zwany „Cztery pory roku na Rozstajach". Na początku w zawodach startowało kilkanaście, potem kilkadziesiąt drużyn. W 2013 roku, w wiosennej edycji turnieju, liczba zgłoszonych uczestników przekroczyła rekordową liczbę 100! W turnieju biorą udział już nie tylko miejscowi, mieszkańcy Przymorza i Zaspy. Z każdą edycją przybywało drużyn z innych dzielnic, w końcu z innych miast, zdarzyło się, że z innych województw. Dzisiaj sta- łymi gośćmi „Do przerwy 0:1" są piłkarze i piłkarki z Chojnic, Gdyni, Gościcina, Pelplina, Pruszcza Gdańskiego czy Żukowa i oczywiście z całego Gdańska. Przez turniej w ciągu tych wszystkich lat przewinęło się tysiące chłopców i dziewcząt, są wśród nich tacy, którzy na tyle się wciągnęli, że nie opuścili przez te wszystkie lata żadnego turnieju, zaczynając grę jako kilkuletni chłopcy w najmłodszej kategorii, a kontynuując w kategorii „open", czyli tych najstarszych. Są też tacy, którzy zaczynali od gry na boisku, a obecnie pomagają jako wolontariusze, widząc w tych zawodach coś, co warto pielęgnować za wszelką cenę. Regulamin turnieju jest przejrzysty. Na boisku gra szóstka zawodników. Obowiązuje 6 kategorii, w których rozgrywany jest turniej. W 2016 to: rocznik 2004 i młodsi, rocznik 2001/2003, rocznik 1998/2000, rocznik 1997 i starsi oraz osobna kategoria - drużyny dziewczęce oraz zespoły rodzinne, najlepiej drużyny złożone z wielopokoleniowej rodziny. gdzie jest drabina? Scenariusz turnieju za każdym razem jest niemal identyczny. Pierwsi na boisku są organizatorzy i wolontariusze. Zbiórka o godzinie 8 (zawsze w sobotę). Zanim główny dowodzą- 42 / POMERANIA / LISTOPAD 2016 SPORT cy, czyli Andrzej Kowalczys, zdąży cokolwiek powiedzieć, wszyscy są już w rytmie pracy, bo każdy wie, co ma robić. Niezależnie od pory roku, na początku rozkładanie namiotu, w którym znajduje się główny punkt dowodzenia podczas całodniowych zawodów. Następnie zawieszane są siatki na bramkach, średnio trzeba rozwiesić 8-10 siatek, bo boisk jest minimum 5. Jednocześnie w ruch idą roll-upy z logo fundacji i turnieju. Nie zapomina się o sponsorach i patronach medialnych, którzy zawsze są w centralnym miejscu „ołtarzyka", bez nich nie udałoby się zorganizować turnieju na tak wielką skalę. Od godziny 9 zaczynają się zapisy, z każdą minutą pojawia się coraz więcej osób. Część z nich przychodzi z wypełnionymi kartami, które można pobrać przed każdym turniejem ze strony internetowej. Ci, którzy tego nie zrobili, wypełniają karty zgłoszenia na miejscu, podając imię i nazwisko, datę urodzenia, co decyduje o przynależności do konkretnej kategorii wiekowej. Najważniejsza jest jednak nazwa drużyny, czasem im śmieszniejsza, tym lepiej. Nie brakuje więc drużyn o takich nazwach, jak: Dajcie Nam Wygrać, Nazwa Nie Gra, Cieniaski PL. Trafiają się również miłośnicy zwierząt: Kurczaki, Del-finki, Nietoperze. Są także nawiązania do tych największych: Galaktyczni, West Ham Stogi czy Kanonierzy. Na boisku każdy ma szansę wygrać z każdym, tak więc Kurczaki nie są skazane z góry na porażkę z Galaktycznymi, a nazwa Dajcie Nam Wygrać nie gwarantuje, że przeciwnik pójdzie na rękę. Przed godziną „0" następuje jeszcze odprawa sędziów, po czym speaker (człowiek z mikrofonem) ogłasza koniec zapisów i zaprasza wszystkich uczestników na boisko główne. O godzinie 10 następuje oficjalne rozpoczęcie mistrzostw. Słysząc głos Andrzeja Kowalczysa w głośnikach, niemal wszyscy instynktownie szukają drabiny, która jest nieodłącznym atrybutem każdego turnieju. To z niej, zazwyczaj z przedostatniego szczebla, przemawia do uczestników turnieju oraz przybyłych gości Andrzej Kowalczys. Tak było również podczas ostatniego, październikowego turnieju, którego inauguracja odbyła się na szkolnym boisku przy ulicy Meissnera na Zaspie. Pod pewnymi względami był to wyjątkowy turniej. Po pierwsze, po rocznej przerwie, podczas której główną areną turnieju był nowy stadion na Zaspie, młodzi piłkarze ponownie zagrali na szkolnych boiskach, na wspomnianej ulicy Meissnera, Opolskiej, Startowej oraz Żwirki i Wigury. Wyjątkowy to był turniej jeszcze z jednego względu. Gościem honorowym był bowiem 87-letni Roman Korynt, legenda Le-chii Gdańsk i reprezentacji Polski. Wspomniany Roman Korynt przybył w towarzystwie swojego syna Tomasza, także byłego zawodnika m.in. Lechii Gdańsk oraz Arki Gdynia. Trzy dni wcześniej, 12 października, Pan Roman obchodził urodziny więc z tej okazji uczestnicy turnieju odśpiewali mu tradycyjne 100 lat! U jubilata widać było wzruszenie. Nie obyło się oczywiście bez pamiątkowych zdjęć i autografów, które Roman Korynt cierpliwie i z niezwykłą życzliwością rozdawał. Wśród gości turnieju byli także obecni zawodnicy Lechii: Mario Maloća, Denis Perger i Bartłomiej Pawłowski, którzy również nie szczędzili rąk i chętnie rozdawali autografy fanom gdańskiej Lechii. Tradycją jest już to, że turniej odwiedzają piłkarze, ci czynni w osobach zawodników Lechii Gdańsk oraz ci, którzy zawiesili już piłkarskie buty na kołku, jak Roman i Tomasz Koryntowie. Jest coś jeszcze, o czym warto napisać trochę więcej. Wspomniany już „ołtarzyk", czyli miejsce niemal tak samo kultowe jak drabina. To tam, głównie na tle zieleni wręczane są puchary i medale idące w parze z gratulacjami, które osobiście, w imieniu organizatorów, składa Andrzej Kowalczys. Fenomenem naszego turnieju jest to, że każdy może w nim zagrać. Jest on na wyciągnięcie ręki, a decyzję 0 tym, czy grasz, możesz podjęć nawet na minutę przed jego inauguracją -mówi Andrzej Kowalczys. Jest coś jeszcze, co przyciąga do nas jak magnes. To atmosfera dobrej zabawy, bo sport, w tym przypadku piłka nożna, ma przede wszystkim cieszyć. Nawet jak przegrasz na wiosnę, to masz szansę odkuć się latem, jesienią bądź zimą. Najbliższy, mikołajkowy, turniej odbędzie się w sobotę 3 grudnia, tradycyjnie na boiskach Przymorza 1 Zaspy, czyli u siebie. Więcej o turnieju na stronie face-book.com/DoPrzerwy01/ oraz w pomorskich mediach, których przedstawiciele chętnie odwiedzają każdy turniej. SŁAWOMIR LEWANDOWSKI Andrzej Kowalczys podczas otwarcia październikowego turnieju. Fot. S. Lewandowski LËSTOPADNIK 2016 I POMERANIA / 43 SPORT EUROPEJSKIE BOJE KASZUBSKICH DRUŻYN W listopadzie jesteśmy już na półmetku fazy grupowej tych najważniejszych dla piłki klubowej europejskich rozgrywek - Ligi Mistrzów. Po raz pierwszy od dwudziestu lat oglądamy zmagania polskiej drużyny na tym poziomie. Warto wspomnieć, że jest to niechlubny rekord w oczekiwaniu na fazę grupową LM, ot choćby BATE Borysów - mistrz Białorusi - regularnie grywa na tym poziomie. Nawiązując tytułem do cyklu o kaszubskich drużynach w rozgrywkach krajowych, chciałbym przypomnieć czytelnikom historię występów kaszubskich drużyn w europejskich pucharach. Zgodnie z kolejnością alfabetyczną zacząć należy od drużyny gdyńskiej Arki. Klub, który ma rzesze oddanych fanów głównie w północnej części naszego województwa, na nordzie, może się poszczycić dość skromną historią występów na europejskim poziomie. Największym sukcesem w historii tego prawie 90-letniego klubu jest zdobycie Pucharu Polski, po wygraniu finału (2:1) z Wisłą Kraków w 1979 roku. Warto dodać, że był to pierwszy Puchar Polski, który przywędrował na Pomorze. Zdobycie tego trofeum pozwoliło piłkarzom Żół-to-Niebieskich sprawdzić się w europejskim boju. W Pucharze Zdobywców Pucharów los sparował Arkę z ówczesnym finalistą Pucharu Bułgarii - Beroe Stara Zagora. Pierwszy mecz został rozegrany 19 września 1979 w Gdyni, Arkowcy wówczas zwyciężyli 3:2. Przy tak małej zaliczce rewanż w Bułgarii niestety nie był formalnością. Piłkarze ze Starej Zagory wygrali u siebie 2:0, i to oni cieszyli się z awansu do kolejnej fazy rozgrywek. Kolejną gdyńską drużyną piłkarską jest Bałtyk. Obecnie III-ligowa drużyna, pozostająca w cieniu ekstraklasowej Arki, również ma europejskie doświadczenie. Bałtyk w roku 1983 rozegrał trzy dwumecze w fazie grupowej Pucharu INTERTOTO. Puchar ten był przeznaczony dla drużyn, które nie zakwalifikowały się do rozgrywek organizowanych przez UEFA (Europejską Federację Piłkarską): Ligii Mistrzów i Pucharu UEFA (obecnie Ligii Europejskiej). Puchar rozgrywano latem i dopiero od 1994 roku był pod okiem europejskiej federacji. Był, ponieważ w 2008 roku UEFA zawiesiła rozgrywanie tego pucharu. Wracając do bojów gdyńskiej drużyny. W latach osiemdziesiątych rozgrywki zaczynały się od fazy grupowej, a w tej Bałtyk mierzył się z austriacką Admirią Wacker, duńskim B 1903 Kopenhaga oraz szwedzkim IFK Góteborg. Grając ze zmiennym szczęściem, gdynianie zajęli 3. miejsce w swojej grupie, po zwycięstwach u siebie z Austriakami (3:1) i Duńczykami (2:1), remisie w Kopenhadze (1:1), remisie w Gdyni w starciu z IFK (0:0) oraz porażkach w Austrii (2:3) i Szwecji (0:3). Niestety nie pozwoliło to na kontynuowanie europejskiej przygody. Ostatnią drużyną z terenów Kaszub występującą na „europejskich salonach" jest gdańska Lechia. Gdańszczanie mają także najwięcej doświadczenia, ponieważ rozegrali dwa sezony w „europie". Pierwszy raz droga do europejskich pucharów przebiegała podobnie, jak w przypadku Arki. Krajowe trofeum, zdobyte po meczu z Piastem Gliwice (2:1) 22 czerwca 1983 roku, upoważniało Lechię do reprezentowania kraju w Pucharze Zdobywców Pucharów. Los był dużo mniej łaskawy niż w przypadku rywali zza miedzy. Biało-Zielonym przyszło się zmierzyć z wielkim Juventusem Turyn, w którego składzie występował ówcześnie m.in. Zbigniew Boniek czy Michael Platini. Gdańszczanie dwukrotnie ulegli Włochom, wpierw w Turynie (0:7), a następnie w Gdańsku (2:3). „Stara Dama" - jak określa się włoską drużynę - została później zwycięzcą całych rozgrywek. Warto dodać, że mecz w Gdańsku był wielkim wiecem poparcia dla „Solidarności" w tym trudnym okresie, a kibice nie stronili od okazywania sympatii Lechowi Wałęsie i całemu ruchowi antykomunistycznemu. Kolejnym występem w europejskich pucharach była faza grupowa Pucharu INTERTOTO w roku 1985. Lechia musiała się zmierzyć z czeską Spartą Praga, remis na wyjeździe (0:0) i zwycięstwo w Gdańsku (3:2), duńskim BK Lyngby, porażka w Gdańsku (0:1) i na wyjeździe (1:4), oraz szwajcarskim FC Zurych, porażka w Szwajcarii (1:2) i zwycięstwo w Gdańsku (1:0). I podobnie jak wcześniej gdyński Bałtyk, zakończyła te rozgrywki na trzecim, niepre-miowanym awansem, miejscu w grupie. W tym roku na najwyższym szczeblu rozgrywek w Polsce mamy dwa trójmiejskie zespoły. Zarówno Arka jak i Lechia liczą się w walce o miejsca premiowane awansem do europejskich rozgrywek. Gdy piszę ten tekst, także bytow-ska Drutex-Bytovia pozostaje w grze o Puchar Polski. A zatem pomimo skromnego „europejskiego" dorobku na Pomorzu należy z optymizmem patrzeć w przyszłość, do czego zachęcam wszystkich kaszubskich kibiców. MATEUSZ J. SCHMIDT 44 / POMERANIA / LISTOPAD 2016 GENIUS LOCI DUDNIĄCE KROKI KRZYSZTOFA JACEK BORKOWICZ Widok Gdańska i jego okolic podziwiany z którejś wieży Głównego Miasta ma jedno miejsce osobliwe: wzgórza na południu. To jedyny odcinek panoramy, który od wieków pozostaje nieporuszony. Gdy patrzymy w dół, widzimy uliczną krzątaninę, słyszymy odgłosy miasta. Gdy spoglądamy na północ, obraz urozmaicają nam śmigające po Motławie motorówki i powolny ruch dalekomorskich statków. Nawet odległa sylweta malborskiego zamku, widoczna stąd przy dobrej pogodzie, zmieniała się kilkakrotnie w ciągu ostatnich pokoleń. Zielona, przemacerowana błękitnym światłem linia lasów Wyżyny pozostaje w spokojnym bezruchu. Spokój to odwieczny, więc pełen majestatu. A jednocześnie dyskretny. Chyba mało która z podziwiających panoramę osób spogląda w tamtym kierunku. Południowy horyzont jest czymś oczywistym, więc niedostrzeganym - jak powietrze. Ilekroć patrzę tam z wieży bazyliki Mariackiej lub Ratusza Głównego Miasta, albo też z dzwonnicy kościoła św. Katarzyny, tylekroć widzę Stolema. A właściwie przeczuwam jego nadejście. Oto ziemia się trzęsie, a zza wzgórz słychać już grzmot kroczących stóp wielkoluda. Za chwilę zza wierzchołka Góry Klempińskiej - to równe dwadzieścia kilometrów od wieży kościoła Mariackiego! - wyłoni się rozczochrana, kwadratowa głowa kaszubskiego cyklopa. Legenda o wędrującym stolemie, który odpoczął, przysiadając na płaskim wierzchołku mariackiej wieży, znana jest dziś w wersji podanej przez księdza Stanisława Bogdanowicza. W jego opowieści olbrzym dociera do Gdańska morzem, wędrując tu od strony Skandynawii. Ja jednak wolę kojarzyć tę historię z kaszubskim lądem, z interiorem, jak mówią podróżnicy. Tak przynajmniej zapamiętałem ją z dawnych czasów. Do dzisiaj pozostało mi blade wspomnienie specyficznego rodzaju przerażenia, owego rozkosznego lęku, jaki może być tylko udziałem małego dziecka: lęku przed niewidzianym jeszcze, ale coraz już bliższym olbrzymem. Przez lata całe nie zastanawiałem się nad przyczyną tej emocji. Było to moje, prywatne i osobiste przeżycie. Odkrycie, że u jego źródeł leży archetyp, przyszło dopiero wtedy, gdy zetknąłem się z prozą Ludwiga Passargego. W jego książce Z wiślanej delty, w opisie średniowiecznej gdańskiej biesiady, znajdujemy zdanie: „Czyż we wrzawie tej nie słychać dudniących kroków wielkiego Krzysztofa?". Święty Krzysztof, patron kupców i podróżników, w ikonografii przedstawiany jest zazwyczaj jako maszerujący rosły mężczyzna, który trzyma na rękach małego Jezusa. Ale w wyobraźni pisarza zlał się on w jedno z kamiennym olbrzymem, jakim do niedawna jeszcze pokolenia kaszubskich matek i wujków straszyły małe dzieci. Zresztą Kresztofem do dziś nazywają Kaszubi figurę Neptuna na Długim Targu, z nim też kojarzona jest sowizdrzalska postać znana z wizerunku na kaflowym piecu Dworu Artusa. Świadomie czy nie, Passarge odwołał się do prastarego mitu tej ziemi. Mitu, którego bohater, Stołem, z nadejściem chrześcijaństwa przechrzczony został na Krzysztofa. Ten sam obraz i ta sama emocja połączyły wychowanego w głębokim peerelu chłopca z nieznanym mu Prusakiem żyjącym w epoce romantyzmu. Czy to nie dziwne? Mnie przynajmniej skłania do zastanowienia. Kim naprawdę jest ów bajkowy olbrzym, którego kroki - gdy dobrze nastawić uszu - słychać w Gdańsku od wieków? Może to lodowiec, który w piosence „Jezioro" Jana Błysz-czaka, lepiej znanego jako „Mufka", „gubił cudownych luster sto" w swej powrotnej drodze ku północy? „Cudowne lustra" to czytelna metafora rynnowych jezior, jakich pełno na Kaszubach. Poza nimi cofający się lodowiec „gubił" także w kaszubskiej krainie wielkie głazy. Ten szczegół zgadzałby się z opowieścią o Stolemie siedzącym na mariackiej wieży: w dalszej części historii olbrzym, wdzięczny za gościnę, pozostawił w darze gdańszczanom kamienne figury. Potem ozdobiono nimi fasady gmachów i przedproża mieszczańskich rezydencji. Bywało, że odgłos „dudniących kroków" budził w Gdańsku przerażenie całkiem realne, wręcz ścinające z nóg. W marcu 1945 r. jego echo zwaliło w gruzy i spopieliło całe miasto. Ono jednak zdołało się odbudować, cudownie przetrwała też jego legenda. Przetrwały również Stolemowe podarki: kamienne rzeźby na ulicach i placach Gdańska. POMERANIA 45 CZĘŚĆ 1 Od dawna nachodziła mnie myśl o tym wyjeździe. Z wielu względów, o czym będzie jeszcze mowa. Lwów -Czerniowce - Worochta w Karpatach Wschodnich to główne etapy tej podróży, w którą wyruszyliśmy w czerwcu 2016 roku. Wasza rodyna ne zwidcy? Sprawdi, Wy nejidete do Kamincia? Wsi Poljaki tam pryjiżdżajut [Wasza rodzina nie pochodzi z tych terenów? Naprawdę nie jedziecie do Kamieńca? Wszyscy Polacy tam jeżdżą] -sympatyczny pracownik stacji pod Tarnopolem, tak jak i inni napotkani, nie mógł pojąć trasy naszej wyprawy. Tak, ta podróż miała pewne znamiona wyprawy, choćby z tego względu, że wyruszyliśmy w cztery pokolenia Borzyszkowskich i Koszników; najstarszego i najmłodszego uczestnika dzielił i łączył dystans 80 lat. W DROGĘ! Może jednak za rok? - Nie, nie, tak młodzi i zdrowi już nie będziemy. Tata przełożył więc ostatnie seminarium przed przejściem na emeryturę. Ciocia Zosia przyjęła zaproszenie jako gość honorowy. W tempie przyspieszonym udało się wyrobić brakujące paszporty, „wyrychto-wać" dwa samochody i zaopatrzyć je w mapy, wydruki tras z internetu i GPS-y. Zarezerwowałam, ostatecznie, noclegi dla naszej siedmioosobowej grupy. Podręczna biblioteczka, w której królował imponujący katalog Mit Galicji, zebrana. W bagażnikach dwóch samochodów udało się upakować walizki, torby, a nawet niezbędny (!) wiklinowy koszyk rodzicielki-karmicielki z ekologicznymi jabłkami. Na koń! Wyruszamy... POLSKA PONOĆ B, JAK GŁOSZĄ - „W RUINIE" Choć znajomych znaleźlibyśmy w niejednej miejscowości, jednak rzadko wiodą mnie drogi do wschodniej Polski. Lesko, Gorlice, to miejsca, do których ze Sławiną jeździłyśmy na kolonie w podstawówce. Wśród obrazów pamięci zachowały się migawki z licealnego obozu pol-sko-niemieckiego w Puławach, czy też z rajdów i obozów narciarskich w Bieszczadach pod okiem niezapomnianych nauczycieli z IX LO w Gdańsku - Kornelii Trzebiatowskiej i Teresy Ulewicz-Słowińskiej. Przemyśl, Jasło, Przeworsk - nazwy miejscowości, skąd pochodzili przyjaciele ze studenckich czasów i znajomi z akademika w Krakowie. I Nisko nad Sanem - powracające w opowieściach rodzinnych ukochane miejsce wędkowania mamy brata, skąd wywodzi się jego żona. A także miejsce urodzenia mojej „mamy krakowskiej", Zofii Staich, której rodzina przybyła tu przed wojną z Żółkwi i Lwowa. Stąd też wywodzi się rodzina gdańskiego podróżnika i taternika, wieloletniego prezesa Klubu Wysokogórskiego Trójmiasto, Michała „Misia" Kochańczyka. To on odkrył przede mną świat Tatr poza turystycznym szlakiem. Szukaliśmy deklarowanych „ruin Polski", a zastaliśmy Polskę kwitnącą. Drogi w tej części kraju zdecydowanie lepsze niż u nas. Jedyny płatny odcinek autostrady na naszej trasie skończył się na Drwęcy, granicy Pomorza, jakby Warszawa w ten perwersyjny sposób doceniała (?) odrębności tożsamościowe Pomorza i zakusy autonomii kulturowej regionu. Wsie w pasie wschodnim zadbane i piękne. Rzeki wyregulowane. Miasta - Zamość, Przemyśl i Sandomierz - cudnie odrestaurowane. Radość sprawiało nam wyłapywanie języka ukraińskiego na ulicach Przemyśla. Niestety, coraz mniej kwietnych ogrodów, jakby mieszkańcy mijanych domów spędzali wiosnę i lato u dzieci w odległych częściach świata. DLACZEGO ZACHODNIA UKRAINA? Lwów to magnes sam w sobie dla przesiąkniętego opowieściami o niegdyś polskich Kresach. Historie o mieście utraconym i niezapomnianym snute były nie raz w moim otoczeniu, choć w Gdańsku wśród Kresowiaków przeważają Wilniuki. Odkrywaniu lwowskich historii rodzinnych Agnieszki, przyjaciółki od czasów ogól- Dotarliśmy do Lwowa 46 / POMERANIA niaka, kibicuję od lat. Regularna wymiana „spojrzeń z ukosa" z Andrew, Pomorzaninem w wyniku Akcji Wisła, stanowi od lat ważny rytuał odnajdywania się w rzeczywistości. Niezatarte ślady zostawiły zarówno opowiadania Pawła Huellego, w które wplata rodzinne wspomnienia z Galicji, legenda lwowskich matematyków, do której nieustannie wraca się u mnie w domu, kryminał Erynie Marka Krajewskiego, jak i ostatnio przeczytana, fascynująca książka Olgi Hnatiuk Odwaga i strach o wielokulturowych elitach wojennego Lwowa. Przede wszystkim jednak o tym celu podróży zadecydował fakt, że mój dziadek Bronisław Kosznik (1915— -1996) studiował we Lwowie w latach 30. XX w. Chłopak z Kościerzyny, wzrastający na tamtejszej ul. Gdańskiej, wyruszył za wiedzą na drugi kraniec międzywojennej Rzeczpospolitej. Na pytanie, dlaczego właśnie tam, odpowiadał niezmiennie: Bo dalej nie było można. Spośród dziesięciorga wnuków najbardziej związany był z moimi kuzynami, którzy wzrastali na Kociewiu. Mnie - którąś tam w kolejności, i dziewczynę - zauważył tak naprawdę dopiero, gdy poszłam na studia do Krakowa. Też do Galicji jak ja - mawiał bez wątpienia ukontentowany. Choćby na chwilę wpadałam do Pelplina podczas pobytów w domu. W pamięci pozostała mi rozmowa z dziadkiem pod lipą w cudownym ogrodzie cioci Zosi, jego drugiej żony i miłości życia. W pewne upalne popołudnie wypytywał o studiowanie na Uniwersytecie Jagiellońskim i opowiadał o swoich lwowskich czasach, wtrącając regularnie, jako przerywnik czy też w funkcji partykuły, panie, panie. Ile bym dała, aby pamiętać coś więcej niż atmosferę tego spotkania, obraz rozmarzonego dziadka wspominającego studenckie czasy, imprezy, na których najczęściej grywać miał na pianinie, do tańca, opowieści o jego dyskretnych gospodarzach - małżeństwie polskiego oficera żydowskiego pochodzenia, czy też o żydowskim koledze, solidnym studencie, który w ramach dzielenia pokoju udostępniał solidnie prowadzone notatki towarzyskiemu dziadkowi. Ile bym dała, by móc dziś zadać pytania, które zbierają mi się od lat. To pewnie z lwowskich czasów pochodzi piosenka, której dziadek nauczył trzylatkę: „A w Alejach Ujazdowskich chłopcy bawią się wesoło, /czy to panna czy mężatka, każda buzi da. / Pod sukienką nóżka zgrabna, no i reszta też. Jeśli nie wierzycie, przekonajcie się. / Ona taka piękna, że szkoda jej marnować (...)". Z dumą popisywała się jej znajomością w przedszkolu, co pociągnęło za sobą rozmowę rodziców z wychowawczynią. Gdzieś w zakamarkach domu rodzinnego pewnie można by jeszcze znaleźć zakurzoną kasetę z nagraniem jej wykonania przez kilkuletnie siostry Borzyszkowskie. Powinien się tam także znaleźć zapis krwawej rzeźnickiej ballady, której również nauczył je dziadek: „Wpadł pies do kuchni i porwał mięsa piędź, a jeden kucharz głupi zarąbał go na śmierć (...)". P0M0RSK0 UKRAIŃSKIE HISTORIE Lwów. Schowana katedra ormiańska Zdobywany przez dzieci pomnik Wolnej Ukrainy na Prospekcie Lwów. Ulica Ormiańska Swobody 2 Dziadka nie ma wśród żywych od dwudziestu lat. Odszedł w poprawiny naszego wesela po autorskim dawkowaniu leków. Goście bawili się przed siedzibą Klubu Studenckiego Pomorania w Łączyńskiej Hucie, a my, nowożeńcy, spędziliśmy noc przy szpitalnym łóżku w Gniewie. Nuty, które mi dziadek przekazał, spłonęły w pożarze chëczë rodziców w Łączyńskiej Hucie w 1991 roku. Oprócz strzępków wspomnień i zdjęć pozostał aparat fotograficzny ZORKA, odbitka drzeworytu przedstawiającego zakrapianą męską biesiadę (może ze Lwowa?), którą sprezentowała mi ciocia Zosia, okulary w rogowej oprawce, zdjęcia, mnóstwo niezadanych pytań i liczne opowieści-anegdoty, które w różnych wersjach powracają przy okazji rodzinnych spotkań. A także... niespełniona obietnica, którą dziadek dał towarzyszce życia, że zabierze ją do „swojego Lwowa". POMERANIA 47 POMORSKO UKRAIŃSKIE HISTORIE Z tatą wybieraliśmy się od dawna do Czerniowców -miasta na Bukowinie, w którym udało się ponoć urzeczywistnić marzenie o wielokulturowej harmonii na pograniczu. Temat wracał regularnie w rozmowach od bez mała dwudziestu lat, a zatrzymywał w biegu codzienności wówczas, gdy mój wzrok przykuwał stojący na półce nad moim biurkiem tom wierszy pochodzącego stamtąd Paula Celana. Zbierałam kolejne wydawnictwa o fenomenie tego miejsca i dojrzewałam do działania. Natomiast Karpaty Wschodnie przyciągały mnie bodajże od lektury książki W stronę Pysznej, opowieści o narciarskich wypadach, także w tamte strony, na którą natknęłam się chyba we wspinaczkowej końcówce czasów licealnych. W pamięci migoczą mi też krótkie wymiany zdań z dystyngowanymi narciarzami napotykanymi w oliwskich lasach podczas biegówkowych spacerów nastolatki, a potem studentki. Niektórzy z nich wspominali młodzieńcze wyprawy w Karpaty Wschodnie. Nazwy Czeremosz, Howerla, Gorgany, Hucułowie pobudzały wyobraźnię, działając niezmiennie jak zapowiedź przygody i tajemnicy. A i słowa piosenki „Tam szum Prutu, Czeremoszu Hucułom przygrywa", obecnej w repertuarze rodzinnym, wzmacniały mgliste wyobrażenia o dalekim bliskim kraju i uwalniały tęsknoty o nieostrych kształtach. Z zawstydzeniem dziś przyznaję, że Lwów. Partyjka szachów na Prospekcie Swobody Lwów. Mieszkanie przy Drukarskiej czytałam tylko skromne fragmenty z czterotomowej sagi Stanisława Vincenza Na wysokiej połoninie. DROGI UKRAINY ...kilometrami są godne swojej czarnej legendy. Umacniały w nas przekonanie, że na stanie rodziny niejeden offroadowy samochód byłby niezbędny. W większości ciągną się hen po horyzont „dzikich pól" Ukrainy. Bezkres zachodniopomorski przegrywa w przedbiegach konkurencję na bezmiar przestrzeni i horyzontu dal. Coś jest w stwierdzeniu, że na Wschodzie oddycha się szerzej. Z dnia na dzień odważniej pokonywałyśmy z Wisią, kierowcą drugiego samochodu, kolejne odcinki trasy, wypróbowując możliwości fordzika i citroena, meandrując wśród mniej i bardziej widocznych dziur i dziurzysk. Dokopywanie się do umiejętności przysypanych w ostatniej dekadzie strumieniem brukselskiego euro na poprawę stanu dróg w Polsce nie obyło się bez momentów zwątpienia. I tak górski odcinek przejazdu z Czerniowców do Worochty, a zwłaszcza etap Wyżnica - Kosiw, „puścił" dopiero przy prędkości 5-20 km/h. W drugim samochodzie Sławina, raz po raz wychodząc z samochodu, kontrolowała głębokość dziur, aby niskozawieszony francuzik dał radę kolejnemu wyzwaniu. Z podziwem patrzyłyśmy na śmigające niwy, łady, żiguli i ułazy, a także przegląd najnowszej maści suvów na ukraińskich blachach, wymijające nas z prawej i lewej strony. Zapytani 0 stan tej drogi kierowcy w Czerniowcach, z rozbawionym, acz życzliwym uśmiechem zapowiedzieli, że nie będzie nudno, bo jama na jamie, proponując inną trasę - przez Kołomyję i Stanisławów/Iwanofrankiwsk. A trzeba przyznać, na ukraińskich drogach rzadkim widokiem jest kierowca-kobieta... Solidne mentalne zabezpieczenie na trasie stanowiła obietnica Wowy, że w razie czego przyjedzie po nas i wyciągnie z tarapatów. Nie wątpię, że ten zapoznany w Czerniowcach taksówkarz, miłośnik karpackich szlaków, o wojskowej przeszłości w Afganistanie, w razie potrzeby słowa zamieniłby w czyn. Są w naszej grupie 1 tacy, co szczęśliwy powrót do domu z tej podróży przedstawiają w kategoriach cudu, jednocześnie na co dzień głosząc prymat rozumu i indywidualnej aktywności. Taką zmianę być może dałoby się wytłumaczyć nasiąkaniem duchowością Wschodu podczas wyjazdu... LWÓW/ JlbBIB/ JlbBOB/ LEMBERG/ LEOPOLIS/ toasm;0y»3S7Tj7 leży na pograniczu Roztocza i Wyżyny Podolskiej. Gród nad Pełtwią liczy pow. 700 tysięcy zarejestrowanych mieszkańców i tym samym plasuje się na siódmym miejscu wśród ukraińskich miast. Ilu schroniło się tu w ostatnich latach uciekinierów z objętych wojną terenów wschodniej Ukrainy, nikt nie wie. Miasto energetyczne, tętniące życiem, w którym sploty historii są istotnym 48 POMERANIA POMORSKOU KR Al ŃSKIE HISTORIE elementem mozaiki współczesności. „I dookoła - lwowianie i Iwo wianki, jacyś inni od mieszkańców drugich miast. Życzliwi, pogodni, rozśpiewani, jakby każdy niósł zapas radości i uśmiechu" - napisała w swoich wspomnieniach Alina Dorabialska (1887-1975), pierwsza kobieta-profesor Politechniki Lwowskiej, która przyjechała do miasta w 1934 roku. Obraz ten oddaje i moje wrażenia z dwóch dni we Lwowie, Pewnie to po części wpływ czerwcowego słońca, posmaku przygody oraz pozycji turysty, wszystko ma przecież swój rewers. Jeśli chodzi o profesor Dorabialską, to idylla zostaje zmącona scenami „zarazy antysemickiej" na uczelniach lwowskich w drugiej połowie lat 30. Mieszkaliśmy na ostatnim piętrze kamienicy przy Drukarskiej 4, dawnej Grodzieńskiej, kilka kroków od lwowskiego rynku. Z okien powitał nas widok na dachy starówki, parasole kawiarni w stylu galicyjskiej poczty po drugiej stronie ulicy i niezatarty przez czas szyld przedwojennej restauracji Muszyński (ponoć rodzina restauratorów przeniosła się do Gdańska i tu otworzyli po wojnie lokal). Ulice starego miasta urzekają atmosferą i pięknem, przy czym warto zapuszczać żurawia w podwórza, z których każde ma inny charakter. Turyści, w przeważającej części młodzież, krążą w mniej lub bardziej określonym celu, przysiadając w licznych kawiarniach i restauracjach. Tak doprawionych żeberek cielęcych i steków, jak w restauracji Mons Pius w ormiańskiej dzielnicy nie jadłam w życiu! (Ponoć mieści się w miejscu pierwszego banku-lombardu w mieście). A śniadanie w ogrodzie zimowym Hotelu Baczewski oferuje iluzję podróży w czasie do Lwowa z początków XX wieku. Na lwowskim rynku grupy ukraińskiej młodzieży śpiewają, grają czy też odgrywają performance wokół huculskich motywów. W ulicznej modzie ulicy królują ukraińskie wyszywki, w które ubrane bywają nawet radosne yorki. Naród młodej niepodległości, który nadgania czas, w przyspieszonym tempie przerabia kolejne fazy formowania. Szukając adekwatnej opowieści o własnej przeszłości na miarę wyzwań czasów, zmuszony jest walczyć o prawo do ukraińskiego jutra. O ukraińskiej drodze do samostanowienia opowiadają liczne pomniki. Niektóre, jak ten na Prospekcie Swobody, po którym szczęśliwy Roch ganiał się z innymi dziećmi, raz po raz pozując do zdjęć, mają niemal komiksowy charakter, uderzają dosłownością wielopiętrowej narracji, łączącej postaci i wydarzenia w niejako obowiązkowy tożsamościowy łańcuch. W krajobrazie pomników i nazw ulic powtarzają się postacie literatów Tarasa Szewczenki, Iwana Franki, Lesi Ukrainki, ale i z polskiego punktu widzenia kontrowersyjnych bohaterów, jak Stefana Bandery. Niezmiennie zadziwia, że w dyskursie polsko-ukraińskim podnoszą ten argument jako zarzut koronny wobec polityki pamięci Ukrainy ci sami, którzy tak usilnie, żeby nie powiedzieć nachalnie, wprowadzają do polskiej narracji moralnie bynajmniej Poezja na ulicach Lwowa. Wiersz o przemi- Lwowski Narodowy Uniwersytet janiu Liny Kostenko (ur. 1930) - przedsta- Medycyny Weterynaryjnej wicielki grupy szystdziesiatnikow i Biotechnologii nie krystalicznie czystych żołnierzy wyklętych. Trudno było nadrobić w tak krótkim czasie zaległości w wiedzy ogólnej o Ukrainie, które są spore... Muszę ze skruchą przyznać (bez samobiczowania, wszystko do nadrobienia), że literatura spod pióra Oksany Zabużko czy Jurija Andrychowicza znana jest mi tylko we fragmentach. Niemniej podejmowaliśmy wysiłki, choćby porównując ukraińskie i pomorsko-kaszubskie biografie, w których można znaleźć tak wiele paraleli. Czytanie polskich przewodników nastraja refleksyjnie. Sposób snucia opowieści przypomina lekturę niemieckiej literatury podróżniczej po polsko-niemieckim pograniczu spod pióra byłych mieszkańców. Podobne tony sentymentalne, ukazywanie świata poprzez pryzmat kulturowych pozycjonowań i normatywnych wartościowań. Podobne rozłożenia akcentów pomiędzy przeszłością a teraźniejszością: zaznaczanie polskiego wczoraj przy pomijaniu czy też niedoszacowaniu realiów współczesnej Ukrainy. Mechanizm kolektywnej kompensacji, czy też po prostu banalne nihil novi? A może po prostu nie mogę tego pojąć, bo moja pamięć rodzinna nie jest osadzona na Kresach? Na górującym nad miastem Wysokim Zamku byliśmy, zdaje się, jedynymi obcokrajowcami. Pomimo zakazu wjazdu granatowa policja pozwoliła dotrzeć taksówce na parking pod szczytem. Ce polskij turysty, babusi i dytyna [To polscy turyści, babcie i dziecko] -wyjaśnił krótko kierowca. Rodziny na weekendowych wycieczkach i spacerach fotografowały się w ostrym czerwcowym słońcu na tle rozlewającej się wokół panoramy miasta poprzecinanego arteriami rozchodzącymi się promieniście hen za lwowskie wzgórza. TEKST I ZDJĘCIA MIROSŁAWA BORZYSZKOWSKA-SZEWCZYK POMERANIA 49 O Kazimierzu Śliwkowskim Kiedy mam okazję zająć się jakąś historyczną postacią, staram się poznać związane z nią miejsca. Tak też było, gdy redakcja Polskiego Słownika Biograficznego zwróciła się do mnie o napisanie biogramu Kazimierza Śliwkowskiego, współtwórcy i prezesa międzywojennego Związku Literatów Polskich na Kaszubach (ZLPK). Z pozoru było to łatwe zadanie, bo został on już wcześniej dostrzeżony w kilku publikacjach encyklopedycznych, słownikowych, w których w znacznej mierze oparto się na relacji córki. lv Jedyna fotografia: K. Śliwkowski z ojcem Michałem ok. 1906 r. Zbiory D. Nowickiej Z NARODOWOŚCIOWEGO, WYZNANIOWEGO I REGIONALNEGO TYGLA Kazimierz Śliwkowski urodził się, jak wyczytałem, w 1889 r. w Sielcach w powiecie będzińskim w rodzinie drobnoszla-checkiej. Niby proste, ale z identyfikacją tej miejscowości miałem już kłopot. Autorzy oprócz wymienienia jej nazwy tematu nie rozwinęli, internetowa wyszukiwarka jej nie odnajdywała, nie była też ujęta w spisie wsi współczesnego powiatu z siedzibą w Będzinie. W sukurs przyszedł mi przypadek. Przygotowując się do wakacyjnej wędrówki, przejrzałem jeden z przewodników o Górnym Śląsku. Z niego się dowiedziałem, że na początku XX w. Sielce, a właściwie Sielec, straciły samodzielność i z kilkoma innymi wsiami stały się częścią górniczego miasta Sosnowca. Dotarłem do aktu chrztu Kazimierza Śliwkowskiego, którego dokonał wikariusz miejscowej parafii rzymsko-katolickiej w Zagórzu, obecnie również stanowiącym dzielnicę Sosnowca. Okazało się, że jego ojciec Michał zajmował się drobnym handlem. Był więc jednym z wielu przykładów ówczesnej pauperyzacji stanu szlacheckiego, przechodzenia jego przedstawicieli do mieszczaństwa. Jedną z tego przyczyn w tym wypadku mógł być udział Michała Śliwkowskiego w powstaniu styczniowym. Spacerując po ulicach współczesnego Sielca, Zagórza i Będzina w poszukiwaniu miejsc związanych z K. Śliwkowskim, zastanawiałem się, czy on by je poznał. Od czasu, kiedy mógł tu być, dużo się zmieniło: miejscowości zatraciły wiejski charakter, stały się częścią dużego miasta, zburzono stare domy, powstały nowe. Zagórski kościół nie tylko został rozbudowany, ale też stał się „matką" dla osiemnastu nowych świątyń. Jednak można było tutaj poczuć atmosferę, jaka zapewne panowała w Gdyni, kiedy ta stawała się miastem i kiedy bohater tego tekstu odnosił sukcesy. Podobieństwa można było dostrzec nie tylko w sferze materialnej. Od miejsca urodzenia Kazimierza 50 POMERANIA Śliwkowskiego jest niedaleko do punktu, w którym w tym czasie stykały się granice trzech państw zaborczych, Rosji, Prus-Niemiec i Austrii (to także pogranicze dwóch polskich regionów: Małopolski i Śląska). Ścierały się tu wpływy niemieckie, polskie i rosyjskie, rywalizowali katolicy z protestantami i prawosławnymi i, co szczególnie ważne z perspektywy kaszubskiej, uwidaczniały się śląskie odrębności. Chłonąłem ten narodowościowy, wyznaniowy i regionalny tygiel i porównywałem z Kaszubami. Przyszły prezes ZLPK mógł odnosić swoją ziemię urodzenia do naszego regionu. Zapewne zwrócił uwagę na to, że tuż obok Gdyni było również Zagórze (dzisiaj dzielnica Rumi), przez które przepływała Zagórska Struga, podobnie jak przez sosnowieckie Zagórze Potok Zagórski. HANDLOWIEC I URZĘDNIK WOJSKOWY Pierwszym przystankiem Kazimierza Śliwkowskiego w drodze na Kaszuby była Łódź, w której przez siedem lat kształcił się w szkole handlowej. Prawdopodobnie jej nie ukończył, nie jest bowiem ujęty w zachowanych w łódzkim archiwum spisach absolwentów, a sam w kwestionariuszu osobowym z 1921 r. podał jako swoje wykształcenie jedynie owe siedem lat nauki oraz wyższy kurs handlowy w Kijowie. Między bajki można włożyć, ubrane w majestat nauki, ukończenie przez niego szkoły oficerskiej w Petersburgu i nawet jego służbę jako oficera sztabowego carskiej armii podczas I wojny światowej. W rzeczywistości w jej trakcie najdłużej był urzędnikiem wojskowym w armijnych służbach gospodarczych. Znamienne, że w karcie ewidencyjnej, jaką wypełnił na potrzeby polskiego wojska na początku lat dwudziestych ubiegłego wieku, w rubryce stopień wojskowy podał, że jest urzędnikiem wojskowym z X grupą zaszeregowania, a w przebiegu służby w armii carskiej najwyższy stopień, jaki ujawnił, to kapral. Zaznaczył też, że został oddelegowany do sztabu armii POMORSKIE ORGANIZACJE LITERACKIE w październiku 1914 r. „celem egzaminu na stopień oficerski", ale już nie odnotował, czy go zdał (rubrykę „studia wojskowe" przekreślił). Potem następuje wyliczenie jednostek, przy których był urzędnikiem gospodarczym, gdyż „z powodu wątłego zdrowia zaliczono mnie do niefron-towych". Wątpliwości wzbudza też podawane w literaturze jego wyższe prawnicze wykształcenie, w tym ukończenie w 1910 r. w Warszawie Studium Prawniczo-Administracyjnego, które umożliwiło mu nawet bycie w odrodzonej Polsce radcą prawnym. Pomijając inne argumenty, to w tej samej karcie ewidencyjnej przekreślił również rubrykę „studia cywilne", a jako zawód podał „handlowiec". Trzymając się tego samego źródła, warto przywołać odnotowaną przez niego znajomość innych krajów i okolic: Ukrainy, Rosji, Syberii, krain zakaspijskich, Turkiestanu i przygranicznych części Chin. Był więc niewątpliwie człowiekiem rzutkim, bywałym, który z niejednego pieca chleb jadał i którego życie nie rozpieszczało. Najprawdopodobniej na wieść o powstawaniu odrodzonej Rzeczpospolitej oraz na skutek rewolucyjnego wrzenia w Rosji, na początku stycznia 1919 r. Kazimierz Śliwkowski wstąpił do wojska polskiego. Pełnił w nim podobne funkcje urzędnicze, jak w carskiej armii. Był oficerem prowiantowym w warszawskim Szpitalu Ujazdowskim i szpitalu koni, w lutym 1921 r. został przeniesiony do intendentury w Białymstoku na stanowisko referenta żywnościowego. Jeszcze w tym samym roku został zwolniony z wojska i według niepotwierdzonych informacji krótko był starostą powiatowym w Sejnach, następnie pracował w administracji fabryki karabinów w Warszawie. W MORSKIM INSTYTUCIE RYBACKIM Niewątpliwie przełomowym w jego życiu okazał się rok 1930, w którym przeprowadził się do Gdyni z żoną Melanią z d. Małecką; 4 lata wcześniej wziął z nią ślub w obrządku ewangelicko-augsburskim, co intryguje, bo był katolikiem (o czym dotąd nie pisali biografowie Śliwkowskiego, była to jego druga żona, niestety nie udało się ustalić nazwiska pierwszej). Podjął tu zatrudnienie w Morskim Instytucie Rybackim. Nie sprawował w nim żadnej eksponowanej funkcji, w zachowanych aktach tej instytucji znajdują się o nim zaledwie dwie, trzy wzmianki. Na podstawie jednego artykułu, który zamieścił w bardzo interesującym międzywojennym czasopiśmie „Ryba" (jest w nim m.in. sporo ciekawych artykułów o tematyce kaszubskiej), zatytułowanego „Towarzystwo samopomocy rybackiej w Gdyni", można domniemywać, że w nowym miejscu pracy prowadził właśnie sprawy związane z tą rybacką organizacją. Sam artykuł był wezwaniem do kaszubskich rybaków, żeby jak najliczniej, niezależnie od wieku, do niej przystępowali. Jako ciekawostkę można podać, że - podobnie jak obecnie - także wówczas instytucje i osoby fizyczne miały sporo problemów z odróżnieniem dwóch podobnych w nazwie i w działaniu instytucji: Morskiego Urzędu Ry- Numer 2 Bydgoszcz, dnia 20 lutego 1931 r. Rocznik III. 'ijM POŚWIECONE ZAGADNIENIOM PRAKTYCZNEGO Rybactwa oraz propagandzie spożycia RYB ORGAN ZWIĄZKU PRZEMYSŁU RYBNEGO W POLSCE PRZEZ IZBĘ PRIXnm0W0-HAND10«fj| W BYDGOSZCZY. TREŚĆ NUMERU: Str. Należy wprowadzić ryby do codziennego użytku ...... 13 WŁADYSŁAW BUGAYSKI — Wartość chemicznego badania surowca .....................i 4 PANI FLORENTYNA — Pod znakiem śledzia ■ • • • 15 BR. SOTKOWSKl — Śledzie mrożone w Gdyni * • • 16 B. YOUTHKY — Pozostałość śledzi solonych z rybołówstwa yarmoutskiego ................ . . . j7 Sprawozdania rynkowe — Ceny..............18 B, KUŹMIŃSKI — Początki polskiego rybołówstwa dalekomorskiego .....................20 B. K. — Połowy morskie w styczniu ..........22 LEONARD DRECZKOWSKI — Rybołówstwo po wojnie a ustawa rybacka • • • • . . . . . ..........2*3 BOLESŁAW ŻABECKl — Przed ruiną polskiego rybołówstwa jeziorowego ..................24 J. BOBROWNICKI — Spółdzielcza flota Ostendy • • • • - 25 K. ŚLIWKO WSKI — Towarzystwo samopomocy rybackiej w Gdyni • ....................26 Przegląd prasowy.............. . . 27 Winieta„Ryby"z artykułem Śliwkowskiego backiego, stanowiącego część specjalistycznej administracji państwowej, i Morskiego Instytutu Rybackiego, instytucji prywatnej. Śliwko wski przez znaczną część życia tonął w długach. Ciągnęły się one za nim także w Gdyni. Warszawski Magistrat wystosował nawet prawniczo poprawne wezwanie o zajęcie jego wynagrodzenia na poczet zaległości finansowych. Mimo jednak sporej liczby dobrze wykształconych urzędników skierował je do nieodpowiedniej instytucji - Morskiego Urzędu Rybackiego. Intryguje, że Kazimierz Śliwkowski miał stałe kłopoty finansowe i jednocześnie był właścicielem kilkunastu wartościowych obrazów, w tym pędzla Jana Styki i Juliana Fałata (spłonęły podczas powstania warszawskiego). Czymś innym dla niego było nieuregulowane zadłużenie, a czymś innym posiadanie wartościowych dóbr kultury? PIERWSZA POLSKA ORGANIZACJA LITERACKA NA POMORZU GDAŃSKIM O tym, że Kazimierz Śliwkowski zapisał się na kartach historii, przesądziło właściwie jedno wydarzenie z 1931 r. Mianowicie w tym roku należał on do inicjatorów i był pierwszym (jednocześnie ostatnim) prezesem Związku Literatów Polskich na Kaszubach, który wówczas założono w Gdyni. Jak się wydaje, ZLPK powstał z inspiracji nestora ówczesnych polskich literatów, do dzisiaj docenianego Wacława Sieroszewskiego. U jego podstaw niewątpliwie POMERANIA 51 POMORSKIE ORGANIZACJE LITERACKIE leżała chęć popularyzacji ogólnopolskiej kultury na Pomorzu, wręcz - jak niektórzy mówili - jego polonizacji oraz docenienia i upowszechnienia elementów kultury kaszubskiej jako nierozłącznej części kultury polskiej. Wymowny pod tym względem jest nagrodzony brawami apel jednego z uczestników walnego zebrania związku do zebranych pisarzy, aby „szerzyli kulturę polską na wybrzeżu i stwarzając literaturę regionalną, zapoznawali świat z polskością zwyczajów kaszubskich". W zamierzeniu organizacja w części miała mieć charakter związku zawodowego, pośredniczącego pomiędzy pisarzami a wydawnictwami, w części koordynatora, inicjatora kulturalnych przedsięwzięć na obszarze naszego regionu. Była niezbyt liczna, należało do niej około dwudziestu członków. CENTRALNE ARCHIWUM WOJSKOWE , r*f -ŚiJ '' Copyright. Centralne Archiwum Wojikowc Wojsk- Okr- Zakład Gosp- w BIAŁYMSjrC^U. WYDZIAŁ E^p,tJ|J dd,Mp. , L. di.____O ...... VVCJ\ HU'»\U\ W........ W razie mobilizacji natychmiast zgłosić sit; w 'W-3- n Stopień Imię i nazwisko ^ i odtiz.^' P: & Białystok podod(te b.Sen- pobrany dp wpj^ka. 19"fôur. w roku w pOwiftt kraj (ziemia)..... syn . /V -OKIAzawód specjalność wojzostaje w dniu dzisiejszym w myśl ■ fonfefnn poojVo ^'r. 9^ ^"■ z dnia J 6. 19..& Mtitif.1 fwp-wa.) z dnia: 19 ~ ^ Wymieniony udaje się do powiat to&tL- Otrzymał wat cl i "ntfawno do ............-....................lił.ty- ć^uayoiHł •oony i ■ r»ec»y"- wojak.......................................................... Ew. specjalność (np. Radioielegrafij . éiöłystofc Podpis ref demob/ (dow. oddz demobl) cy odd iskicn iy~ Sj sio łr*| , ' Un« .......tvai» irfl- **rt .. UflMI a» * w rv t' Pismo ZLPK z prośbą o wsparcie finansowe. Kopia ze zbiorów autora Do osiągnięć jej prezesa trzeba zaliczyć to, że skupił w jej ramach zarówno twórców i działaczy kulturalnych przybyłych na Pomorze Gdańskie z głębi Polski, jak i miejscowych, kaszubskich. Tych ostatnich reprezentowali Aleksander Labuda i Jan Trepczyk, dla których był to jeden z przystanków, ważnych doświadczeń do wytyczenia własnej drogi twórczej i organizacyjnej. Dotarł również Śliw-kowski do Aleksandra Majkowskiego, który został przewodniczącym działu wydawniczego towarzystwa. Porażek jednak było więcej. Przede wszystkim ZLPK nie urzeczywistnił żadnego z celów, do których dążył, w zachowanych źródłach najwięcej jest informacji o bezskutecznych staraniach jego władz o przyznanie państwowego dofinansowania. Mniej więcej po roku zaprzestał on jakiejkolwiek działalności. Na trwałe jednak przeszedł do historii jako pierwsza polska organizacja literacka na Pomorzu Gdańskim po odrodzeniu Rzeczpospolitej. Stanowił świadectwo umacniania się miejscowego środowiska literackiego i jego wzrastających aspiracji. Co jakiś czas można znaleźć nawiązania do niego i do jego prezesa w różnych opracowaniach historycznych i literackich. Jednym z ostatnich tego przykładów były poszukiwania informacji o Kazimierzu Śliwkowskim przez Tadeusza Linknera, który opracowując publicystykę Stanisława Przybyszewskiego w Wolnym Mieście Gdańsku (Gdańsk 2015), natknął się na informację o delegacji ZLPK, z prezesem na czele, uczestniczącej w odsłonięciu nagrobka tego wybitnego pisarza. Potrafił więc bohater niniejszego artykułu pokazać się tak, żeby odnotowano jego działanie i obecność. Na marketingu znał się dobrze, przedsięwzięcia, które realizował, zawsze wpisywał w ważne bieżące wydarzenia. Między innymi jedyny tomik wierszy, który opublikował, miał być wręczony prezydentowi Ignacemu Mościckiemu w trakcie gdyńskiego Święta Morza. DZIAŁALNOŚĆ PUBLICYSTYCZNA I LITERACKA W 1932 r. Śliwkowski zrezygnował z pracy w Morskim Instytucie Rybackim i, jak można domniemywać, chcąc połączyć pracę zarobkową z pasją działania i tworzenia w kulturze, był inicjatorem, wydawcą i redaktorem pisma „Opowieści Morskich Fal". Po latach ten dwutygodnik został uznany za jedyne w okresie międzywojennym prywatne czasopismo dla młodzieży o tematyce morskiej. Wyszło go jednak tylko kilka numerów, pismo w tym samym roku, w którym powstało, zakończyło swój żywot. Co znamienne, pierwszy numer „Opowieści Morskich Fal" ukazał się z datą 10 lutego, nawiązując do puckiej rocznicy zaślubin Polski z morzem. W zawartości mocno podkreślano łączność Pomorza z Polską, znaczenie morza dla jej rozwoju, mocarstwowości itp. Do najczęściej publikujących na łamach tygodnika autorów należał bohater artykułu. Były to w większości wiersze tematycznie związane z Kaszubami, morzem oraz drukowany w odcinkach poemat „Smętek". W części wydał je też w zbiorze poezji Morze i Przymorze, w którym znalazł się m.in. wiersz „My lud kaszubski" ze 52 POMERANIA POMORSKIE ORGANIZACJE LITERACKIE zwrotką „I dziś my znowu wolni Kaszubi,/ Na wieki wieków z Polską złączeni,/ Kaszuba Polskę kocha i lubi,/ A wolna Polska Kaszubów ceni". Dobrze oddaje ona wymowę ideową twórczości Śliwkowskiego oraz jej poziom. Ponadto opublikował kilka wierszy w innych gdyńskich pismach oraz dwa opowiadania „Polak z Ameryki" i „Odrodzenie" 0 podobnej tematyce i wymowie. Wygłosił również kilka odczytów w różnych kaszubskich miejscowościach, a także zorganizował wieczory autorskie. Jego twórczość spotkała się z różnymi ocenami - od przyznania mu sporego poetyckiego talentu po zarzut gra-fomaństwa. Moim zdaniem najbardziej docenił ją jeden z najwybitniejszych polskich kompozytorów Feliks Nowowiejski. Skomponował bowiem do kilku jego wierszy muzykę i zostały one opublikowane ponownie, tym razem z nutami. Na pewno wpływ na to miała ich prostota, a przez to, jak można przypuszczać, łatwość w dobraniu do nich odpowiednich kompozycji. Jego działalność poetycka prawdopodobnie zakończyła się w 1934 r., w każdym razie nie znalazłem informacji, by po tej dacie jeszcze coś opublikował. Mimo to jeszcze w ankiecie z 1945 r. podał, że zarówno przed wojną, jak 1 po wojnie wykonywał i wykonuje zawód literata. Nie była to prawda, w żadnym okresie swojego życia nie był w stanie utrzymać się wyłącznie z działalności literackiej, która stanowiła tylko niewielki fragment jego aktywności. Nawet wiatach 1931-1934, kiedy rzeczywiście tworzył poezję i ją upubliczniał, nie mogła ona przynieść zysku zapewniającego mu utrzymanie. W międzywojniu udawało się to bardzo nielicznym ludziom pióra i nie było dane nawet najwybitniejszym ówczesnym polskim poetom, w tym Janowi Lechoniowi. *** W połowie lat trzydziestych ubiegłego wieku Śliwkowski wrócił do Warszawy i zatrudnił się w Urzędzie Patentowym. W czasie obrony Warszawy w 1939 r. był komendantem jednego z miejskich okręgów Straży Obywatelskiej. W czasie powstania warszawskiego został przysypany w piwnicy jednej z kamienic. Niemalże cudem ocalił życie, został częściowo sparaliżowany. Po wojnie osiadł w Łodzi, gdzie prowadził z rodziną wypożyczalnię książek i antykwariat. Zmarł w tym mieście w 1947 r. PISANIE O KASZUBACH SPOSOBEM NA ŻYCIE? Można zadać pytanie, czy Kazimierz Śliwkowski bez swojej działalności i twórczości o wyraźnym kaszubskim oraz morskim zabarwieniu przeszedłby do historii? Nie chciałbym na nie w tym miejscu odpowiadać. Zamiast tego powiem, że sformułowałem je na podstawie treści niektórych wypowiedzi osób jemu współczesnych. Mianowicie przypuszczały one, że celowo wykorzystywał on kaszubskie i morskie wątki w swojej poezji, by w ogóle zaistnieć, mieć większe szanse w literackiej rywalizacji, zarówno pod względem merytorycznym, jak i finansowym. Według tych CENA NUMERU 60 GR. „Opowieści Morskich 3al" ilustrowany dwutygodnik dla młodzieży, poświęcony sprawie polskiego morza i ziemi przymorskiej Rok I. Gdynia, 10 lutego 1932 r. Wydawca i Redaktor Naczelny - Kazimierz Śliwkowski Redaktor odpowiedzialny — Kazimierz Barański, Ilustrował art-mal. Jastrz-Koziowski, Motto: „Trzymajmy się morza", Inż. Eus* Kwiatkowski Min. Przem. i.Handiu Dziś, 10 lutego, uroczyście świętujemy dwunastą rocznicę odzyskania szmaragdowych wód Bałtyku. Wy, młodzieży polska, jesteście w przededniu przejęcia od swych ojców spuścizny — onego właśnie morza i całego j szmatu ziemi, opartego na południu o Karpaty, na północy o BaMyk, osłoniętego na zachodzie bagnami Odry, a na wschodzie sięgającego Polesia. Przyszły tedy los Ojczyzny od Was jedynie uzależniony będzie. Odpowiedzialność wielka! Rachunek ze swego gospodarowania na ojcowiźnie zdać będziecie musieli swym dzieciom i one wydadzą wyrok, czy gospodarka Wasza była dobra i mądra. Przedewszystkiem nie śmie nigdy brakować ani piędzi ziemi i ani kropli z wód Bałtyka. Ponadto starać się musicie, aby wytężoną pracą 1 dobrą, a mądrą gospodarką ! schedę przysporzyć. Taki jest testament ojców Waszych. A gdy wypełnicie swój obowiązek, będziecie mogli ze spokojnem sumieniem w dalszą wędrówkę wiecznego życia odejść, a w historji Ojczyzny zajmiecie miejsce dobrych sy-: nów Mocarnej Polski. O tak, Wy podołacie temu, nie zawiodą się na Was ni Wasi ojcowie, ni Ojczyzna. Winieta„Opowieści Morskich Fal" opinii, gdyby pisał o jakiejś innej tematyce, nikt by się nie zainteresował jego utworami, nie miałby też żadnych podstaw, by zwracać się o jakiekolwiek dofinansowanie. Innymi słowy, według tych poglądów wyłącznie dla osobistych celów chciał spożytkować panującą w II Rzeczpospolitej życzliwość dla kwestii morskich i Kaszubów... Zwraca uwagę podobieństwo tych sądów do niektórych współczesnych ocen. Można by tu przytoczyć kilka omówień książek zamieszczanych na łamach „Pomeranii" czy usłyszaną przeze mnie parę lat temu wypowiedź jednego z jurorów wejherowskiego konkursu literackiego im. Jana Drzeżdżona, że niektórzy jego uczestnicy uczynili z pisania po kaszubsku lub o naszym regionie „sposób na życie"... Jeżeli Śliwkowski zamierzał przejść do historii poprzez kaszubsko-pomorską działalność regionalną, to swój cel osiągnął. Znalazł się w kilkunastu opracowaniach historycznych wyłącznie dlatego, że był współinicjatorem oraz prezesem ZLPK, redaktorem i wydawcą regionalnego czasopisma, autorem kilkunastu wierszy o tematyce kaszubskiej i pomorskiej. Zapewne jednak nie był świadom, że wejście do historii to jednocześnie otwarcie furtki dla historyków szperających w jej zakamarkach, znajdujących także mniej chlubne wydarzenia z drogi życiowej historycznych postaci. BOGUSŁAW BREZA POMERANIA 53 LEKTURY Na pomorskim marginesie felietonów o znanych postaciach z historii Polski Nie przypuszczałem, że o książce Pawła P. Wieczorkiewicza Bohaterowie, renegaci, zdrajcy... napiszę cokolwiek do „Pomeranii". Jej problematyka jest bowiem daleka od kwestii związanych z naszym regionem. Opublikowane w niej zostały biografie (w formie felietonów) najbardziej znaczących postaci w historii Polski od XVI w. po współczesność, autorstwa nieżyjącego już wybitnego historyka, profesora Uniwersytetu Warszawskiego. Do tego, by o tej publikacji poinformować czytelników „Pomeranii", skłoniło mnie dokonane przez autora książki porównanie represji wobec Polaków zastosowanych podczas II wojny światowej przez hitlerowskie Niemcy i Związek Radziecki (s. 302). Dla autora ci pierwsi w przeciwieństwie do drugich „poszukiwali zawsze mniej czy bardziej uzasadnionych pretekstów do represji". Pomijając rozważania moralno-etyczne o zasadności porównywania przechodzących normalną ludzką wyobraźnię ogromu zbrodni obydwu najeźdźców na Polskę we wrześniu 1939 r., chciałbym zwrócić uwagę na kilka spośród znanych mi przykładów zbrodni niemieckich popełnionych w naszym regionie, dla których niemożliwością, moim zdaniem, było wyszukanie jakiegokolwiek uzasadnienia. Między innymi myślę tutaj o rozbijaniu głów małych dzieci o drzewa w Lesie Pia-śnickim. Przytoczę jeszcze los mieszkającego po wojnie w Bolszewie Zyg- munta Rodhego, nauczyciela i autora książki Ludność polska Wejherowa i okolic w czasie II wojny światowej (Wejherowo - Banino 2008), który w wieku 3 lat i będąc sierotą, został aresztowany przez niemiecką policję oraz osadzony w obozie. Przede wszystkim jednak umknęło Wieczorkiewiczowi, że Niemcy, tak jak i sowieccy zbrodniarze, nie tyle szukali uzasadnienia dla popełnianych zbrodni, ile chcieli je ukryć. Wymowne pod tym względem były chociażby zakazy - pod groźbą śmierci - wchodzenia do piaśnickiego lasu, gdy rozstrzeliwano w nim ludzi, czy likwidacja i maskowanie grobów, palenie zwłok pomordowanych, gdy zbliżała się Armia Czerwona. Wymowne jest też pod tym względem długotrwałe zaprzeczanie przez wschodniego sąsiada sprawstwa mordu w Katyniu. Nieprzypadkowo tak mocno uderzyło mnie powyższe stwierdzenie zawarte w omawianej książce. Ma ono bowiem, jak również wiele innych, podobnych wypowiedzi, szersze znaczenie. Wydaje mi się nieprzypadkowe, że w naszym kraju wiedza o zbrodniach dokonanych przez Związek Radziecki na wschodnich rubieżach II Rzeczpospolitej (o czym stosunkowo często mówi się w ogólnopolskich mass mediach) jest powszechniejsza niż wiedza o hitlerowskim ludobójstwie w naszym regionie. Niewątpliwie znaczny wpływ na to mają także stwierdzenia pomniejszające bestialstwo hitlerow- skie w porównaniu do sowieckiego, formułowane przez współczesne historyczne autorytety, a do takich na pewno należy Paweł Wieczorkiewicz. Jeszcze bardziej jest to widoczne przy innej tezie zaprezentowanej w przedstawianej publikacji. Jej autor - patrząc z dłuższej perspektywy historycznej - zarzucił przedwojennym polskim władzom, a szczególnie ministrowi spraw zagranicznych Józefowi Beckowi, że w 1939 r. nie spełnili żądań Adolfa Hitlera, w tym korekty granicy na rzecz Niemiec, także kosztem Kaszub. Pogląd ten, dla niektórych innych zawodowych historyków absurdalny, mocno rozbudował popularyzator historii, Piotr Zychowicz (jako student historii na Uniwersytecie Warszawskim zapewne był słuchaczem wykładów Wieczorkiewicza) w znanej książce Pakt Ribbentrop-Beck, czyli jak Polacy mogli u boku III Rzeszy pokonać Związek Padziecki (Poznań 2012). Ponieważ ujęte w niej tezy zostały już ośmieszone w cennym tekście Tomasza Żuroch-Piechowskiego „Nasz sojusznik Adolf H." („Pomerania" 10/2012, s. 46), nie będę rozwijał tego wątku. Zaznaczę jedynie, że wyznawcy tego poglądu warszawskiego profesora i on sam całkowicie uprzedmiotowili wolę, tożsamość, tradycje kaszubskiego, pomorskiego społeczeństwa w imię ewentualnego lepszego przebiegu historii. Wertując kartki biogramów postaci mających ogromny wpływ na dzieje Polski, począwszy od kilku jej królów, poprzez rosyjskich carów, Józefa Piłsudskiego i przedwojennych jej prezydentów, Hitlera oraz Stalina, po ostatnich, współczesnych prezydentów naszego państwa, szczególnie zwracałem uwagę na wzmianki o Pomorzu. To w sumie zrozumiałe, że nie ma ich w tej publikacji dużo, chociaż 54 / POMERANIA / LISTOPAD 2016 LEKTURY jestem pewien, że gdyby autorem książki była osoba bardziej zajmująca się w swoich badaniach Pomorzem lub z niego się wywodząca, byłoby ich więcej. Znamienne, że na początku opracowania jest ich mniej, w środku nie ma ich wcale, a w końcowej części można ich znaleźć więcej. Te pierwsze były związane z polityką morską Zygmunta Augusta i Władysława IV oraz zaborczymi zakusami Fryderyka II, z pola widzenia warszawskiego historyka i jego bohaterów Pomorze w czasie zaborów całkowicie zniknęło, by ponownie pojawić się w okresie przedwojennym (budowa Gdyni) i czasach nam prawie współczesnych, szczególnie w odniesieniu do sierpniowych strajków w 1980 r. Czyżby więc lektura książki Wieczorkiewicza pośrednio uzasadniała myśl, że bez Pomorza nie ma niepodległej Polski? Jeżeli tak, to niektóre zaprezentowane w niej tezy (w części rozwinięte przez uczniów autora) należałoby zmienić, a także mocniej, inaczej przedstawiać pomorskie wątki, więcej uwagi poświęcać specyfice naszego regionu. To ostatnie mi się nasunęło wtedy, gdy wyczytałem, że ojcowie dwóch I sekretarzy KC PZPR z ostatniego okresu istnienia tej partii, Stanisława Kani i Mieczysława Rakowskiego, służyli w znanej na Pomorzu tzw. błękitnej armii gen. Józefa Hallera, która przejmowała nasz region z rąk niemieckiego zaborcy w 1920 r. Paweł Wieczorkiewicz napisał o tym zapewne, by ukazać, że wychowywali się oni w patriotycznych, polskich rodzinach. Jednak u osób znających dzieje Pomorza ten fakt wywołuje także inne skojarzenia (które byłyby zapewne jeszcze silniejsze u jego mieszkańców z początku lat dwudziestych ubiegłego wieku). Jak zachowywali się ojcowie wymienionych działaczy partyjnych na Pomorzu? Niszczyli dobytek miejscowych, dokonywali kradzieży, rozbojów, co było nagminne dla żołnierzy tej armii i przyczyniło się do opóźnienia procesu integracyjnego z resztą ziem II Rzeczpospolitej? Ponieważ obecnie obchodzimy rok prof. Gerarda Labudy, warto powiedzieć, że ten luminarz pomorskiej i polskiej nauki, znawca średniowiecza, w rozmowie z niżej podpisanym uznał Władysława Gomułkę za najwybitniejszego przywódcę Polski Ludowej (cenił go nawet wyżej od co najmniej niektórych przywódców postkomunistycznych i władz przedwojennych). Książka Wieczorkiewicza, wybitnego znawcy historii Polski XX wieku, stanowi kolejne potwierdzenie (i uzasadnienie), że życiowe doświadczenie i historyczna intuicja „Kaszuby z Poznania" nie zawiodły go i w tej ocenie. Wystarczy wgłębić się w biogram Gomułki zamieszczony w przedstawianym wydawnictwie. Gdyby nie charakter niniejszego tekstu, powstałego na podstawie ubocznych wątków omawianej książki, nie szczędziłbym jej jako całości wielu superlatywów. Czyta się ją bardzo dobrze, z uznaniem przyjmując wiedzę, erudycję autora. Nawet znając już biografie niektórych ujętych w niej postaci przedstawione przez innych autorów, warto się dowiedzieć, co sądzi o nich Paweł Wieczorkiewicz. Jego opinie są nietuzinkowe, logiczne, niekiedy oczywiście zmierzają do obalenia dotychczasowych poglądów pewnych swych racji Czytelników. By je jednak obronić przed sobą samym, trzeba przywołać całą własną wiedzę i wspiąć się na wyżyny sztuki argumentacji. Czegóż więcej można oczekiwać od dobrej książki? BOGUSŁAW BREZA Paweł P. Wieczorkiewicz, Bohaterowie, renegaci, zdrajcy..., Wydawnictwo LTW, Łomianki 2015. PAWEŁ PIOTR ——ł WIECZORKIEWICZ ' t ^~~ I >■*«» '--'-i ^8Wadk0Ą aecV. - m I y.c i'*t ftafcowsfcl ł© "I , BOHATEROWIE. fc^GAC'. ZDRAirv Pozorna neutralność Wydawnictwo Region jest konsekwentne w wydawaniu pozycji, które przypominają o niemieckich opracowaniach ludowej kultury Pomorza. W poprzednich latach wyszły drukiem np. Ottona Knoopa Legendy pomorskie (2008), różnego autorstwa Legendy dawnego Gdańska (2012), Legendy dawnej ziemi sławieńskiej (2014) - przekłady legend zebranych i opublikowanych w niemieckojęzycznych zbiorach przez Karla Ro- senowa, Ottona Knoopa i Ernsta Ko-glina, różnych autorów niemieckich Legendy ziemi szczecińskiej (2015), w tym roku odrębny zbiorek Karla Rosenowa pt. Legendy i opowieści ziemi darłowskiej (2016), częściowo powtarzający treści z wydania z 2014 r. Wszystkie te prace mają pozytywną cechę przywoływania dawnych historii, legend i podań istniejących w pamięci zbiorowej przeszłych pokoleń, które zapisane w pewnym momencie dziejowym przez zbieraczy i etnografów pozostają na stałe w kulturze pomorskiej przez swoją formę literacką. Oczywiście warto doceniać wartość owych częstokroć publikowanych jeszcze przed II wojną światową albo wręcz w XIX wieku opowiastek, aby rozumieć istniejący na Pomorzu stan kultury materialnej i duchowej. Warto wszakże być wobec owych dawnych opowiastek krytycznym, gdyż wcale nie jest tak, że oto dawne dziedzictwo bezpowrotnie odeszło wraz z nowymi porządkami społeczno-politycznymi, jakie zaistniały po LËSTOPADNIK 2016 / POMERANIA / 55 LEKTURY roku 1945. Poza tym trzeba też być uważnym wobec niefolklorystycz-nych treści przemycanych w owych etnograficznych historiach, ponieważ i one zawierają ładunek ideologiczny, służący pozanaukowym celom. Niestety takiej uważności brakuje we wstępach Jana Sroki do Legend dawnej ziemi sławieńskiej czy Legend i opowieści ziemi darłowskiej Roseno-wa. Oczywiście są to bardzo krótkie, popularyzatorskie uwagi, więc pewnie nie można spodziewać się w nich naukowej wnikliwości. Jednak jeśli tutaj właśnie brak uważności, to dochodzi do nadinterpretacji, która pozostaje w umyśle niedoinformowanego czytelnika i szkodzi... W konkretnych zdaniach wstępu Sroki do recenzowanych tutaj Legend dawnej ziemi sławieńskiej przekonanie o zapomnieniu niemieckiej tradycji folklorystycznej zostało wyrażone dobitnie (s. 5), co przecież jest krzywdzące wobec publikowanych przed Wydawnictwem Region zbiorów w opracowaniu choćby Gracjana Bojar-Fijałkowskiego (Wróżba Swantewita, 1977 albo Szczęście pod jaskółczym gniazdem, 1986), a zwłaszcza Stanisława Świrki W krainie Gryfitów (1986). Zresztą także i przed tymi książkami wychodziły od lat czterdziestych XX wieku wydawnictwa, w których legendy i podania pomorskie stanowiły ważny składnik identyfikacyjny, a wśród nich były i teksty zawarte najpierw w opracowaniach niemieckojęzycznych. Czy zatem rzeczywiście „dawny folklor związany z tym obszarem (ziemią sławieńską) przestał istnieć"? Oczywiście nie... Czy istotnie po 1945 r. i aż do roku 1989 „nie wykształciła się nowa jakość", jak napisał Sroka we wstępie do Legend i opowieści ziemi darłowskiej, a nam - dzisiejszym czytelnikom - pozostaje jedynie wracać sentymentalnie do czasów sprzed II wojny światowej i rozczytywać się w niby to prawdziwym, nie zmąconym nowoczesnością Pomorzu? Śmiem się sprzeciwiać... Czynię to, bo czyż takie ukazanie przeszłości XIX i XX wieku niemieckiego Pomorza Środkowego jest bardziej autentyczne aniżeli Pomorza przedstawianego w Podaniach i baśniach ludu Romana Zmorskie-go (1852), Tymoteusza Karpowicza Legendach pomorskich (1948), Władysława Łęgi Legendach Pomorza (1958) czy Gracjana Fijałkowskiego Pieśni Swantibora (1964)? Czyżby autor wstępu oraz redaktor tekstów Legend dawnej ziemi sławieńskiej sądził, że odejście niemieckiego folkloru w przeszłość to zatrata „czystej" pomorskości, która została rzekomo „zabrudzona" kulturowo przesiedleńcami z różnych stron dawnej Rzeczpospolitej? Czy rzeczywiście tylko niemieckie zbiory pokazują prawdziwy folklor pomorski, polskie opracowania zaś służą udowodnianiu tezy o prapolskości ziem pomorskich? Popatrzmy na pierwsze części omawianej tutaj pozycji, dokładnie zaś dotyczące legend o Wieprzy i Darłowie spisanych przez Rosenowa, czy aby na pewno są one tak neutralne kul-turowo-politycznie... Oto w podaniu 0 rzece Wieprzy opisuje się wioski nad nią położone, a wśród nich Chuda-czewko, które jest, jak głosi podanie: „wioską osadników-kolonistów, założoną podczas panowania Fryderyka Wielkiego" (s. 9). Czy taki szczegół historii z połowy XVIII wieku czyni tę opowieść bardziej pomorską aniżeli opowieści ze zbiorów polskich, w których się pojawiają władcy polscy, albo z tomików kaszubskich, w których występują książęta wschodniopo-morscy? Albo inna narracja, w której wspomina się o wieży kościelnej w Barzowicach, zaznaczając wydarzenie, które w opinii opowiadacza rozgrywało się w odległej przeszłości, jeszcze w czasach katolickich (s. 21). Znaczyłoby to, że sama opowieść jest podawana w czasach protestantyzmu 1 to raczej dziewiętnastowiecznego, skoro przedstawione okoliczności są obdarzone „postarzającym" epitetem „ponoć". Takie zaznaczenie czasu istnienia podania w świadomości okolicznych mieszkańców wskazuje na jej wcale nie aż tak dawne pochodzenie. Większość bowiem prezentowanych podań wiąże się z XIX wiekiem. Aż tak wielka „starożytność" folkloru niemieckich źródeł to chyba nie jest... Inna część legend i podań zbioru z rejonu sławieńskiego ma za to cechę pozaniemiecką czy pozapolską, czyli narracje dotyczące rodzimej dynastii Gryfitów. Napotkamy wśród nich opowieści o Świętoborze wprowadzającym chrześcijaństwo nad Wieprzą, o królu Eryku, który stracił trzy królestwa i osiadł na zamku w Darłowie, czy o trudnym dzieciństwie przyszłego księcia Bogusława X. Pojawiają się również anegdoty o pomorskich rodach, mieszczanach, kupcach i rolnikach próbujących ułożyć sobie życie na Pomorzu, na którym - jak wspomina jedna z opowiastek - do XVI wieku panowało „prawo pięści". Nie są to obrazy lukrowane ani nadmiernie krytyczne, pokazują władców Pomorza jako ludzi 0 wielkich temperamentach, niekiedy zaś skromnych i stonowanych. Nie są najczęstszymi bohaterami legend, ustępując raczej postaciom z realiów życia pomorskiej wsi. Dla niektórych kaszubskich czytelników recenzowanego tutaj zbioru pewnym zaskoczeniem mogą być wcale liczne opowieści o „dzikim polowaniu". Owa wydawałoby się kaszubska cecha wyobraźni ludowej, jest w świetle zbioru legend i podań ziemi sławieńskiej bardzo bogato reprezentowana w niemieckich źródłach rejonu polanowskiego. Tutaj znowu jednak trzeba dodać uwagę, ponieważ w komentarzu odredak-torskim czytamy, że jest to bardzo popularny motyw w „folklorze pruskim" (s. 22). Oznaczenie „narodowości" w stosunku do tego motywu to nieporozumienie, ponieważ nie jesteśmy w stanie stwierdzić w ahi-storycznej generalnie tradycji oralnej, co jest wśród motywów tematycznych pruskie, kaszubskie czy polskie. Twórczość ludowa zapisywana w XIX 1 na początku XX wieku zakorzeniona była w kategoriach ziemi rodzinnej, okolicy, najbliższym regionie, nie zaś w poczuciu narodowości. To ze świata ludowego poczucia wartości, religijności wiejskiej i nie wyrafinowanej moralności biorą się owe wszystkie opowieści o sprawach wielkich i małych. Z jednej strony odnajdziemy tu więc krytykę chciwych sędziów, złych panów i tajemniczych wolno-mularzy. Z drugiej zaś strony pojawia się chwalba sprytnych chłopów, roz- 56 / POMERANIA / LISTOPAD 2016 LEKTURY ważnych mieszczan czy honorowych szlachciców. Jak w każdym niemal folklorze Europy Środkowej pojawiają się także małe ludziki (czerwone kubraczki, koboldy, skrzaty), diabły (przyjmujące postać czarnego psa lub człowieka z kopytem zamiast nogi), olbrzymy i wilkołaki. Są także tajemnicze zjawy, niewytłumaczalne zjawiska i poczucie lęku przed nieznanym. Zawsze jednak zwycięża dobro... Teksty zgromadzone w zbiorze legend i podań dawnej ziemi sławień-skiej wydanym w 2014 roku to bogaty materiał, lecz szkoda, że został niemal pozbawiony współczesnego komentarza. Tymczasem ów krytyczny stosunek potrzebny jest dzisiaj w stopniu najwyższym, gdyż w istocie każdy akt zapisania danego podania tyleż odzwierciedla istniejącą autentycznie tradycję oralną, co jednocześnie konserwuje lub propaguje kryjący się w doborze tematów i przedstawianych w opowieściach faktach system wartości. Bardzo często nie tylko składa się on z tzw. mądrości ludowej czy uniwersalnych prawd i reguł. Czasami to także propagowanie danego modelu życia społecznego, religii czy narodu. Warto więc dać przypis do opowiastki o polanowskim zameczku (s. 37), pojawia się w niej bowiem informacja o Bogusławie X jako polskim księciu, którym nigdy nie był. Wypadałoby skomentować, skąd w opowieści o Jeziorze Bobęcińskim motyw z wałem wybudowanym przez Wenedów (s. 60), gdyż Wenedowie to określenie dawnych Słowian wypartych przez niemieckich kolonistów. Trzeba wreszcie dać informację o ludowej etymologizacji nazw Żydowo albo Rosocha (s. 76), które są tłumaczone, opierając się na języku niemieckim, nie zaś dzięki słowiańskim podstawom słowotwórczym... Na historycznym Pomorzu, na którym spotykały się żywioły polski, niemiecki i kaszubski, kwestie wartości zawsze były istotne, albowiem przygotowywały fundament tożsamości kulturowej przyszłości tych ziem. Warto pamiętać, że zbieranie i publi- kowanie folkloru również jest aktywnością ideową, którą można nasączyć celami nacjonalistycznymi. Skoro tak chętnie krytykuje się polskojęzyczne zbiory tradycji ludowej za tę tendencję, dlaczego bez zająknięcia drukuje się dawne zbiory niemieckie, w których również są one zawarte? Nie za dobrze to świadczy o wydawcy i redaktorze... DANIEL KALINOWSKI Legendy dawnej ziemi sławieńskiej, opracowanie tekstów, wstęp i nota wydawnicza Jan Sroka, Wydawnictwo Region, Gdynia 2014. JÓZEF WRYCZA _ ^ °'A K , NA RQ r U«» /wu. *-i. sw"'Łh ■ Marian. LËSTOPADNIK 2016 / POMERANIA / 57 MALOWÓNÉ DZECË NA KASZËBACH E KÔCEWIM „Ułani, ułani, malowane dzieci..." tak zaczinô sa nôbarżi znónô spiéwka ö pölsczich żôlnierzach-ridownikach. Równak ôkróm ułanów westrzód 40 pólków jazdë w pölsczim przedwöjnowim wöjsku bëlo téż 10 partów kônnëch strzelców ë 3 szwoleżerów - ne bëlë, jak to sa z polska gôdô, „elitarne". Jeden z nëch brôl udzél w zdënku Pölsczi z morza, a ód 1926 roku ju do sami wójnë nalóz so plac kol nas. Bél to 2 Pólk Roczitniańsczich Szwoleżerów. (2 Pułk Szwoleżerów Rokitniańskich) tarnym dobëcym. Szarża Öbczas uroczëznë na rënku w Stôro-gardze Béł to, trzëmiąc sa słów wspóm-nióny spiéwczi, jeden z barżi farwisto malowónëch partów jazdë. Jego historio zaczinô sa ju w 1914 roku, czej pöwstôwalë pierszé szwadrónë kawalerie pózniészi II Brigadë Pölsczich Legionów. Z nëch iiros 2 Półk Ulanów Pölsczich Legionów, chtëren wëkôzôl sa bohaterstwa w wiele biôtkach I światowi wójnë. W 1918 roku Austriôcë mielë jegö roz-wiązóné, równakju w lëstopadniku pówstôl ód nowa, a w stëczniku 1919 roku zmienił mio-no na 2 Pólk Szwoleżerów. Dodówk „Roczitniańsczich" dostól w czerwin-cu. Je to pamiątka szarże z 13 czerwin -ca 1915 roku kole wsë Roczitna (pól. Rokitna). Czej ulanowie drëdżi szwa-drónë rëszëlë na rusczé ókópë, 64 ri-downików w blós wierteł czasë przeszło przez mocno bronione (téż przez kanónë) 3 rédżi carsczich pozycj ów. Nazôt przeszło le szesc sztëk lëdzy, a na pólim pöd Roczitną óstôl midzë jiny-ma téż dowódca tegó regimentu rot-méster Zbigniew Dunin-Wąsowicz (jego ópa brôl udzél w szarżë pód Samósierrą). Atak nie udôl sa, bo pól-sczim ulanóm nié pómóglë piechtny, chtërny mielë jic zaró za nima. Pölôszë biôtköwalë sa równak tak mocno, że ob noc rusczé wojsko wëcopalo sa z négö placu w strachu, że ulanowie na drëdżi dzeń mdą chcelë poprawie swoje dzejanié. Tak biôtka, chtërna wëdôwa sa klaską, ókôza sa pó prówdze mili- pórównëwónô czasto do ti prawie spod Samósierre mia téż wiôldżi cësk na decha żôlniérzów w pólsczich legionach. W 1919 roku Józef Pilsudsczi utwórzil tak zwóny pómórsczi front z zadanim przejacégö Pómórzégó z prësczich rak. W sklód tegó frontë wëszla midzë jinyma piątô brigada jazdë,awni 1 pólk ułanówkrechöwiec-czich, 12 pólk ułanów pódolsczich a 2 pólk prawie roczitniańsczich szwoleżerów. W stëczniku 1920 szwoleżerowie przeszłe dówną grańca, a jidąc przez Kaszëbë, czerowalë swoje konie przez Kóscérzna - Kartuzë - Wejrowó - Puck, nić wspominając wszëtczich wsów, jaczé pó Stegnie wëpôdlë. Dowódcą frontu bel, jak wiémë, generól Józef Haller. W tim czasu pólk stojól w ókólim Wejrowa, Rédë, a téż Żarnowca ë óslôniôl grańca z Niemcama (liczil so tedë kólë 800 szablów). 10 gromicznika 1920 roku w Pucku miól swój plac zdënk Pólsczi z morza i w tim tak wôżnym téż dlô Kaszëbów HISTORIO wëdarzenim swój udzél mielë ridow-nicë w ökraglëch mucach z biôlim ötoka (taczé noszëlë prawie szwoleżerowie drëdżégö pólku). Kawalerio öbczas ti uroczëznë reprezentowała szwadróna kómbinowónô z regimentów, chtërne twörzëlë pómörsczi front. Nad Bôlt szwoleżerowie przeszłe nazôt w 1926 roku. Köszarë w Stôro-gardze Gduńsczim zwolnił 65 pólk piechótë. Wôżné bëlo, żebë w jegó plac przeszła jednostka prawie takô „elitarno", „dobörowô". Nasz region a téż Kó-cewié, chtërnégó stolëcą doch je Stôro-gard, bél dosc wąsczim pasa zemi midzë Niemcama a Wolnym Garda Gduńska. Pólsczé wojsko muszalo bëc w tim placu mocnym symbóla. Téż z pózdrzatku na niemiecko mniészosc i jak sa gôdalo: dlô daniégö Pölôchóm ë Kaszëbom pöczëcô bezpieku. Dlôte wëbiér pôd na 2 Pólk Roczitniańsczich Szwoleżerów, regiment z wiôlgą buchą bojową, z dobrima óficerama. Chóc jego żołnierze nie bëlë do kunca z ti zmianę ród. Do Stôrogardë przëchô-dalë z Bielska, gdze bëlë kóchóny przez mieszkańców. W tim nowim placu mia bëc jinaczi ë z zaczątku bëlo. Jesz przed jich przëjazda (w czerwincu) niemiec-czi dëchöwny óstrzégôl przed szwó-leżérama z kazalnice, gôdôł, żebë piłować mlodé dzewusë ë nie utrzëmëwac kontaktów z ridownikama. Gôdôl ó nich w samëch nôgörszich słowach. Wiele mieszkańców tegô pôslëcha. W miesce a ókólim aktiwnô bëla téż Hakata (niemiecko organizacjo ro-biącô procëmpölską pólitika). Zada-nim szwoleżerów bëlo téż zmienić ta stojizna. Uda sa to jima dosc flot. Dzaka światom dlô henëtnëch lëdzy, dzaka postawie prostëch szwoleżerów a téż oficerów uda sa mieszkańców przekonać do pólsczégô wojska. Szwoleżerowie ökôzalë sa mili, bëlno wëchówóny, dôwalë téż zarobić mieszkańcom. Wëszëznë pólku pilowalë baro, żebë we wszeljaczich ortach żëcé-gö szwoleżerowie bëlë dlô lëdzy ceka-wi, chatno widzóny ë téż jakbë to dzysô rzeknąc: „atrakcyjny". Kôżdégö roku nôwikszą rozegracją w calim ókólim stało sa pułkowe swiato (wiedno kól 13 Örkestra 2 Pólku Roczitniańsczich Szwoleżerów w midzëwöjnowim cządze, Stórogard Gduńsczi czerwinca w roczëzna szarżë pod Roczitną). Równak nie bëlo to swiato tëli dlô wójskówëch, co prawie dló cywilów. Dló nich bëlë tegó dnia órgani-zowóné bögaté widowiszcza, na przë-miór z defiladą póraset kóniów. Ta robota poszła szwoleżerom baro dobrze. Gôdô sa, że pózdrzatk na nich zmienił sa tak baro, że ju w 1939 roku, czej wëchôdalë oni ze Stôrogardë na spó-dzéwóną wójna, tej ju lëdze mocno jich żegnalë i rëczële przë tim. Öb nen czas regiment bél téż przëtomny na Kaszëbach, bó jego pierszô szwadróna stacjonowała we Wiôldżim Klinczu pod Kóscérzną. Tam miól swóje koszarę (dzysó na jich fundamentach stoji kóscólk), swoja strzelnica, miól tu swóje manewrë a we wsë miól na przëmiôr na swóji głowie procëmó-gniową obrona. Równak bëtnosc szwoleżerów na Pómórzim to nić blós plac, gdze miesz-kalë. Można bëlo jich spótkac na roz-majitëch uroczëznach ód Pucka pó Köscérzna do sami wójnë. Mielë swój widzali plac w żëcym calégö regionë. Można gadać smialo, że to bëla Starszi wachméster Arkadiusz Kupper, wódca szwadrónë Kaszëbë, pókôz robieniô lancą POMERANIA 59 HISTORIO Starszi wachméster Dawid Stencel, pökôz robieniô szablą wojskowo jednostka nié le ze Stórogar-dë, ale takô pomorsko - dlô Kaszëb ë Köcewiô jedinô, jeżlë chödzy ô jazda, tedë nôwëżi ceniony zort wöjska. Bél téż 18 pólk ułanów pômörsczich, ale nen stacjonowôl jaż w Grëdządzu. Nót téż je przëbôczëc, że szwoleżerowie téż wmieszalë sa w henëtną spólëzna, a jich pötómköwie do dzysô mieszkają na gwës nié leno w Stôrogardze Gduń-sczim, ale téż we Wiôldżim Klinczu, w Gduńsku ë w Gdini. Pewno nié blós tam. Drëdżi pólk szwoleżerów z naszi regionalny kôrtë zdżinąl, je wiedzec, w 1939 roku. Ödniós w tim doch dradżim do biôtkôwaniô sa placu wiôldżé stratë. To, co z niegó ostało, bëlo jesz w biôtce nad Bzurą a w obronie Warszawę. Późni szwoleżerowie bëlë ju w jinëch farwach na wszëtczich Szwoleżerowie na stôrogardzczim rënku frontach II wöjnë, gdzë stôwalo pölsczé wöjskö. Przëmiôrë są wszeljaczé, a we-strzód nich téż taczé znóné ë möcné: ë tak szwoleżera 2 pólku bél majór Henrik Dobrzańsczi, to je legendarny „Hubal" (wë 2 pólku legionów zaczinôl swoja wojskową Stegna jako mlodi knôp ë przeszed jegó całą bojową droga, midzë jinyma z biôtką pöd Komarowa), w tim téż regimence zaczinôl swoja służba ë dlugö w nim béł generôl Klémens Rudnicczi. Ön bél późni dowódcą 6 Lwówsczi Diwizje Piechötë w armie generała Andersa (biôtkôwôl sa pod Monte Cassino ë w Bolonie), a pó téż legendarnym generale Maczku objął dowództwo 1 diwizje pancerny. Öni ë wiele jinëch znónëch w historie ë zaslëżonëch lëdzy bëlo nôprzód szwóleżéramë ë slużëlë tu, kól nas. Przed wöjną na Kaszëbach wöjskó bëlo dosc möcno widzalé. Bëla doch wójnowô marinarka, bëla piechota, ka-nónë ë bónkrë Laskówsczégö na Hélu, w kuncu Mörsczi Diwizjón Lotniczi w Pucku. Në i bëla téż kawalerio, chöc zdôwô sa, że ö ni pamiatô sa nômni. Felëje gôdczi ó ni nawetka w Pucku na roczëznach zdënku z mörza. Je równak szansa to zmienić. Od 2006 roku w Stôrogardze Gduńsczim fónksnérëje stowôra Szwadron Kawalerii im. 2 Pułku Szwoleżerów Rokit- niańskich. To karno pasjonatów dosta ód kól pólköwëch z Londinu (miew-ców pro w do przedwöjnowëch farwów kawalerie) miono oficjalnego kóntinu-atora tradicjów szwoleżerów ë prawo do noszenió jich farwów. Ta stowóra je widzec na wszeljaczich uroczëznach tak henëtnech jak wikszich a óglo-wópólsczich. Na przëmiôr na defiladach z leżnoscë świata niepódlegloscë w Warszawie. Ji ridownicë gralë w filmach „Gdynia - miasto z morza" czë „1920 Bitwa Warszawska". Uczą mlo-dzëznë historie, robią jak przed wojną swiato pólkówé w Stôrogardze, na chtërno przëchôdô czile tesąców lëdzy. Öd roku fónksnérëje téż part „Kaszëbë" ti stowôrë (blós jedna tego zortë organizacjo w naszim regionie), chtëren przejął tradicje szwadrónë, co stacjonowała przed wojną prawie w Wiól-dżim Klinczu. Nen part stacjonëje w Kolanie kól Szimbarku. Na zymku tego roku ti nowi szwoleżerowie ótem-klë w Stôrogardze wëremóntowóné óriginalné óficersczé kasyno, w chtër-nym dzysô swój plac mô pólköwé muzeum, jak gódają, to nie je jesz jich slédné slowó. Chcą midzë jinyma wró-cëc jesz barżi na Kaszëbë - na przëmiôr do Pucka na roczëzna zdënku. Do tegô równak muszi bëc téż chac môlowëch wëszëznów (ód lat ju szwoleżerowie raza z kóniamë są róczony do Wiôldżé-gö Klincza ë Kóscérzne). Ti mlodi ledze mają równak stara ó to, żebë bëlo jich widzec ë są ótemkli na wszeljaczé iidbë. Można jich rôczëc tak do szkó-lów, jak na rozmajité uroczëznë. Czej chceta sa dowiedzec wicy ó dôwnëch czë dzysdniowëch szwoleżerach, musz je zazdrzëc na internetową starna www.2szwol.pl. MATEUSZ BULLMANN Autor tekstë je szwoleżera w szwadronie Kaszëbë 2 Pólku Szwoleżerów Roczitniań-sczich, ë téż rzecznika ti dzysdniowi ochotny jednostczi. Przë pisanim artiklu körzëstôl z gwôsnëch wiadlów ë téż z ksążków: Szwoleżerowie Rokitniańscy Wiesława Gógana, Trzy wojny w siodle Andrzeja Kunachowicza ë artiklów uczböwëch. Farwné ödjimczi Patricjô Jarosyńskó, ödjim-niaca historiczné ze zbiérów muzeum 2 Pólku Roczitniańsczich Szwoleżerów Pomerania] ■i TRUTNOWY. LEKCJA HISTORII W ŻUŁAWSKIM DOMU Fot. TJ. Uczniowie klasy IV Zespołu Szkół w Suchym Dębie uczestniczyli w nietypowej lekcji historii w domu podcieniowym w Trutno-wach. Jego dawne i obecne dzieje przedstawiła właścicielka Elżbieta Skirmuntt-Kufel. Dzieci dowiedziały się, że jest on najstarszym tego typu obiektem na Żuławach Gdańskich pochodzącym z 1720 r. Zwiedziły wnętrza, w którym został zachowany oryginalny układ pomieszczeń z dużą sienią, czarną kuchnią, izbą i piętrową galerią. Poznały skansen miniatur charakterystycznych dla budownictwa żuławskiego. Uczniowie brali również udział w lekcji otwartej „Żywe obrazy". Dzieci własnoręcznie mogły wy-maglować pranie, wyprasować pościel żelazkiem na węgiel, a także prać na tarce. W ogrodzie zwiedziły ekspozycję ziół przygotowaną w ramach projektu „Żuławska Apteka". Do szkoły uczniowie powrócili z wiedzą, jak dawniej żyli mieszkańcy Żuław Gdańskich -podsumowała wycieczkę Ewa Tarasiuk, wychowawczyni klasy IV w ZS w Suchym Dębie. TOMASZ JAGIELSKI RËMIÔ. KUNC LATA W REMSCZIM PARCE Ödjimk pöd Stilo Piakny tególatny séwnik zachacył przënôleżników a sympatików rëmsczégô partu do wanodżi pó nordowëch Kaszëbach. W sobota 17IX ful autokar powiózł jich nôprzód do mórsczi latarni Stilo z lat 1904-1906. Dzél wanożników skórzi-stôł z trapów i z wësoka pódzywiół Bółt, sztrąd i las w ókólim. Jinëch skusałë... grzëbë w nym lese. Öd latarni do plażë je kilométer szpacéru i wiele zaszło do samégó môrza, żebë zamóczëc race. Drëgą turisticzną atrakcją bëło „Kaszëbsczé Ökö" z 2006 roku, a tam téż widokowo wieża miona lana Pawła II zaprôszô do öbzéraniô świata z wësoka. Ma-lowné ókólé Jęzora Żarnowiecczégó, zbiérnik elektrowni w Czimanowie, z drëdżi stronë Gniewino - to nôleżi óbezdrzec. A komu cażkó jic po trapach, móże skórzëstac z windë. Dlô ódmianë pó jezdze i pó... trapach przédnik Ludwik Bach - czerownik wëceczczi a téż fotograf - umëslił kuńcowi piknik niedalek placu bitwë pólskó--krzëżacczi pod Swiecëna (séwnik 1462). Je tam pomnik, równak ógniszcza tam doch bë nie wëpôdało palëc. Tej zrobilë je kol kama „Bóżó Stopka". Chto jesz miôł worszta, mógł ja so przepiec, trocha téż póspiéwelë i zadowólniony wrócëlë do Rëmi. A 20 séwnika ódbëło sa w Dodómie Kulturë walné zćńdzenie. Przédnik i Zarząd dostelë absolutorium, a Ludwik Bach östôł wëbróny na drëgą kadencja. J.H. m TËCHÓMIE. IV BËTOWSCZÉ FÔRUM ANIMATORÓW KULTURĘ W dniach 7-8 rujana zeszłe sa w Centrum Midzënórodnëch Pótkaniów w Tëchómiu animatorze kulturę z Pómórzô. Przëjachelë do Tëchómia, żebë wëmienic sa doswiôdczenia-ma i infórmacjama. Bëła to téż leż-nosc do integracje lëdzy, co dzejają w óbrëmienim kulturë. Bëtowsczé Forum Kulturë zanôlégało nié blós na warkówniach czë óbgôdkach ö roböce animatorów. Organizatorze przërëchtowelë téż studijné wëjazdë. Uczastnicë pójachelë do Płótowa, Pëszna, Kłączna, Sominów i Lendë. Örganizatorama bëlë: Kaszëbsczi Institut we Gduńsku, Institut Mia- Ödj. ze zbiérów Bëtowsczégö Centrum Kulturë stowi Kulturë we Gduńsku, bëtowsczi part Kaszëbskó-Pómórsczégó Zrze-szeniô. RED. LESTOPADNIK 2016 POMERANIA / 61 KLËKA m WEJROWÔ. JEDURNY TACZI KLUB Diskusjowi Klub Kaszëbsczi Ksąż-czi rëgnął 13 rujana w Gardowi Publiczny Bibliotece w Wej rowie. Jego moderatora je przędny redaktor cządnika „Pomerania" Dariusz Majkówsczi. Céla Klubu je m. jin. pöznôwanié i promowanie kaszëb-sczi lëteraturë. Pierszim teksta, ö jaczim diskuto-welë uczastnicë zćńdzenió DKKK, bëło öpöwiôdanié „Kôlp" Kristinë Léwnë. Gôdka tikała sa m.jin. pro-wadzeniô fabułë, symbolów, pöd-skacënków i lëteracczich mödłów, jaczé jidze nalezc w dokazu. Wik-szosc pözeszłëch to kaszëbsczi pisarze i pöecë (wezmë na to Stanisłôw Janka czë Róman Drzéżdżón), tej szukelë w teksce Léwnë téż nôuczi dlô swójégö utwórstwa. Na placu bëła autorka, chtërna ód-pöwiôdała na wiele pitaniów uczast-ników zćńdzenió. Diskusjowi Klub Kaszëbsczi Ksążczi to ótemkłé karno. Jegó zćńdzenia mdą miesąc w miesąc. Kóżdi lubótnik lëteraturë może brac udzćl w zćńdzeniach. Wszele-jaczé informacje ó ternach pótka-niów i terminach badą sa pójôwiałë na internetowi starnie biblioteczi (http://biblioteka.wejherowo.pl/). W smutanie uczastnicë mdą gôdelë ô dokazu R. Drzéżdżona „Chce-ta wiacy krwi". Jeżlë chtos chce gó przeczëtac przed zćńdzenim, móże zgłosëc to w bibliotece i pöżëczëc ksążka z tim ópówiódanim. RED. Fot. ze zbiérów Gardowi Publiczny Biblioteczi w Wejrowie WB WIELKI BUCZEK. O KOBIETACH BOHATERKACH Prof. J. Borzyszkowski z autorką rzeźby Remusa -Barbarą Pikulik z Zakrzew. Fot. ze zbiorów ZKP o. Wielki Buczek „Krajniacy" z Wielkiego Buczka oraz Instytut Kaszubski zorganizowali XIX Buczkowską Konferencję Naukową, która odbyła się 24 września w Domu Kultury w Wielkim Buczku. Tematem konferencji były „Sylwetki krajeńskich nauczycielek - bohaterek walki i codzienności". Referat wygłosił m.in. prof. Józef Borzyszkowski („Etos nauczycielki polskiej spod znaku Rodła"). Postać nauczycielki Marianny Rożeńskiej, jej życie w czasie walki i codzienności przedstawiła prof. Jowita Kęcińska-Kaczmarek. Został też zaprezentowany referat Karoliny Keler ze słupskiego oddziału ZKP na temat „Kaszubskie nauczycielki okresu międzywojnia". Konferencja była dobrą okazją, aby wypromować książkę Elżbiety Czarnotty Dwie Marie. Istotnymi elementami tego wydarzenia było również odsłonięcie rzeźby Remusa oraz ogłoszenie Laureatów Złotego Buka. Spotkanie zakończono rozmowami przy „krajeńskim stole". RED. m BËTOWÔ. WIÔLDŻI KONCERT NA 70-LECÉ Kaszëbsczé Karno Spiéwë i Tuńca Bytów swiatëje latoś swój jëbleusz - 70. roczëzna pówstaniô. Z ti leżnoscë w Bëtowsczim Centrum Kulturë ödbéł sa 7 rujana wióldżi koncert. Tancórze i muzyce pókôzelë program, nad jaczim robilë wiele miesą-cy. Obczas pókózku udokaznilë, że mają wióldżi talent i miłota do muzyczi a folkloru. Karno Bytów ostało usadzone w 1946 r. przez póchódającćgó ze Lwówa Stanisława Kawecczć-gó. Je ono jednym z nóstarszich kaszëbsczich zespołów. Ob 70 lat artiscë wespół z chóreógra-fama wierno ódtwórziwają muzyka i tuńce najćgó regionu. Fótorelacja i filmë z generalny próbë jidze óbez-drzec na facebookówi starnie KZPiT Bytów. RED. I Hi nriTTi", Ödj. ze zbiérów Bëtowsczégö Centrum Kulturę 62 I POMERANIA KLĘKA m BËTOWÔ. KUŃSZT PRZEZ WIÔLDŻÉ K! Festiwal BytOFFsky to prôwdzëwé swiato kulturë. Öd 29 séwnika do 1 rujana na szasëjach miasta, w murach institucje kulturę i w muzycznëch klubach ödbiwałë sa köncertë, widza-wiszcza, warkównie, wëstôwczi. Przez pierszé dwa dni zaintereso-wóny téatrowima dokazama möglë skôrzëstac z warkôwniów pantomimę prowadzonëch przez Teatr Małych Form. Téater Pralnia przërëchtowôł interaktiwny koncert ukrajińsczich śpiewów i pökôzk graniô na muzycz-nëch instrumentach. Nadzwëköwim muzycznym wë-darzenim bëła prezentacjo „Virbus Organum" - organowe aerofôniczné instrumentarium Joannë Gögulsczi i Sebastiana Kamionczi. W Festiwalowim Klubie „Jaś Kowalski" wëstąpiła m. jin. Natalio Szréder z góscama. Öbczas Festiwalu wôrt bëło téż brac udzél w rozmajitëch wëdarzeniach w Zôpadnopömörsczim Muzeum. Ödbëło sa tam m. jin. autorsczé potkanie z Magdaleną Grzebałköw-ską, autorką ksążczi Beksińscy. Portret podwójny i nominowóny do Lëterac-czi Nôdgrodë Nike 2016 publikacje 1945. Wojna i pokój. Béł téż ôtemkłi wëstôwk „Prosta opowieść" z rzezba-ma lëdowi artistczi Irenë Brzésczi. Pöchôdającô z Chönic pianistka Barbara Drążköwskô wëkönała muzyczny performance „Niewidzialna Pianistka, czyli koncert w ciemnościach". Ödj. K. Rolbiecczi Westrzód bëlnëch szpetôklów béł téż bédënk dlô dzecy. Aktorze z téatru Zamkowa 2 przëszëköwelë przed-stôwk inspirowóny przigödama Mie-dzwiôdka Pufôtka pt. „Poczciwy Miś". RED. m GDUŃSK. BADZE POMO! Chcesz aktiwno dzejac na rzecz Kaszëb i całégô Pômôrzô? Chcesz pôznac nowëch lëdzy? Jes cekawô (-i) świata? Jo? Tej jes trafił(a) w dobri płac! Klub Sztudérów Pömöra-niô rekrutëje! Pömöraniô to bëlné karno młodzëznë, dzejającé przë Kaszëbskô-Pômörsczim Zrzeszenim (cąga öd 1962 roku), jaczému Kaszëbë i całé Pömörzé są baro blësczé. Aktiwno dzejómë i wëzwëskujemë z doróbku kaszëbskö-pômörsczi kulturë. Bëcé nôleżnika w najim klubie to nié blós roböta, ale téż zabawa, pöznôwanié nowëch lëdzy czë nabëcé do-swiôdczeniégö przë organizacji rozmajitëch wëdarzeniów. Chcesz wiedzec jaczich? Przińdze, a na gwës nalézesz cos dlô se! Tak tej, jeżłë jes ödwôżnô (-y) i ôdemkłi (-ô) na nowöscë, a w Twöjim sercu tacy sa wiôlgô miłota do naji môłi tatczëznë, tej prawie na Ce czekómë! Pötikómë sa w czwiôrtczi, co tidzeń, ô godzenie 7 wieczór na szas. Straganiarsczi 20-23, w główny sedzbie Kaszëbskö--Pömörsczégö Zrzeszeniô (kól Tawernë Mestwin). Pödczorchiwómë: Prawie Cebie brëkujemë! Nôwôżniészim wëdarzenim w żëcym Pömöranie je wraczenié Medalów Stolema. W 2016 sztudérzë przëznelëje W. Franköwsczi i i J. Szrédrowi. Ödj. DM Jeżlë môsz jaczé pëtania, napisze na adres: pomorania. sekretariat@gmail.com. Wicy wiadłów możesz nalezc téż na starnie fb: Klub Studencki Pomorania KLUB SZTUDÉRÓW PÔMÔRANIÔ m LËZËNO. PROFESOR ZDRZI NA SWÔJA SZKÔŁA W centrum Lëzëna stanała sztatura prof. Gerata Labudë. Rzezba wiôl-göscë Profesora östa zrobiono ze spiżowego bronksu. Przedstôwiô Labuda jidącégö z Historią Kaszëbów w jedny race i mótila zaklatim w jantar w drëdżi. Profesor mô zdrok scze-rowóny na swoja spódleczną szkoła. Autora pomnika je dr Tomósz So-bisz. Rzezba kóształa kol 90 tës. zł. Pieniądze na ji powstanie delë indi- widualny dobrzińcowie i czilenôsce institucjów z Pólsczi i zeza grańce. Öbczas uroczëstégó ödkrëcô pomnika, jaczé ödbëło sa 2 rujana, wójt gminë Lëzëno Jarosłôw We-jer pódczorchiwôł, że je to jeden z pónktów obchodów roku prof. Labudë ogłoszonego przez Kaszëb-skó-Pömörsczé Zrzeszenie. Wespół z pomnika niedówno postawionym w Nowi Hëce i z ksążnicą Gerata Labudë, jakô pôwstôwô w Wejrowie, badze to materialny znak wdzacz- notë Kaszëbów za żëcé i dokazë tego wiôldżégö uczałégó. W uroczëznie ódkrëcô pomnika brelë udzél mieszkańce Lëzëna i ókólô, nôleżnicë Kaszëbskó-Pömör-sczégö Zrzeszeniô, samörządôrze i przedstôwcowie rozmajitëch kul-turalnëch institucjów sparłaczonëch z prof. Labudą. Chcemë jesz przëbôczëc, że naji nôwiakszi historik chcôł bëc i óstôł póchówóny prawie w Lëzënie. RED. POMERANIA 63 » KLËKA m WEJROWÔ. KASZËBSCZI PISARZE NA OBRAZACH I NA ŻËWÔ W aulë Zespołu Wëżigimnazjalnëch Szkółów nr 1 w Wejrowie östôł zapre-zentowóny Poczet pisarzy kaszubskich. Biogramë utwórców przërëchtowôł Stanisłôw Janka, a Macéj Tamkun zrobił jich pörtretë. Ksążka öpisywô żëcé i uróbk 42 usódzców öd Floriana Cenôwë do Piotra Dzekanowsczégô. Köżdi z autorów wëstapującëch w ti publikacje wëdôł nômni jedna ksążka napisóną w całoscë pö kaszëbsku. Poczet östôł wëdóny w formie albumu przez Muzeum Kaszëbskö-Pömörsczi Pismieniznë i Muzyczi w Wejrowie. Fi-nancowé wspiarcé ti pödjimiznë delë: Wejrowsczi Kréz, Miasto Gduńsk, Gmina Lëniô, Gmina Żukowo, Miasto Bëtowö, Gmina Szëmôłd, Gmina Se-rakójce, Gmina Kôrsëno, Miasto Wiól-gô Wies, Muzeum Kóscersczi Zemi, Östrzódk Kulturę i Sportu w Żukowie. Öbczas promocji, jakô ödbëła sa 30 séwnika, potkało sa ze sobą wiele kaszëbsczich pisôrzów i jich fami- lie. Kóżdi z nich dostôł egzemplar promówóny ksążczi, a uczastnicë mó-glë przërównac öbrôz Tamkuna z prôw-dzëwim wëzdrzatka utwórców. Album Poczet pisarzy kaszubskich je do kupienio w wejrowsczim muzeum. Kösztô 35 zł. RED. NA SPÔDLIM TEKSTU J. KUROWSCZI RED. Stanisław Jankę Maciej Tamkun Poczet pisarzy kaszubskich BÔRZESTOWÔ. RÉZOWNIK, ŻEGLÔRZ, KASZËBA Z WËBÔRU. Ödj. ze zbiérów Remusowégö Kragu Jak miesąc w miesąc w pierszi czwiôrtk rujana (6.10) pötkelë sa w Börzestowie nôleżnicë Remusowégö Kragu. Równaktim raza zéhdzenié bëło nadzwëköwé, bö towarził mu sprawözdënk z dzejaniô w slédnëch latach i welacje nowégö zarządu. Remusowcë nie widzelë pötrzébnotë zmianë i wëbrelë na póstapną kadencja jistny Zarząd jak ten, chtëren rządzył donëchczôs. Przédnika tej dali mdze Bruno Cërocczi, wiceprzédniczką Irena Wózniôk, a skarbniczką Teréza Dawidowskô. Całi Zarząd mô sédmë nôleżników. Gósca zćńdzenió béł w ruj anie Kónstantin Pielak, kapiténa Wiôldżégö Że-glowaniô, chtëren rézowôł pö całim świece, a jaż 47 lat spadzył na Szpicber-genie. Farwno ópöwiôdôł ó swój ich przigödach, ó młodëch latach (urodzył sa 82 lata temu w Kazmierzu), ö Sopóce, w jaczim dzysdnia mieszkô, ó swóji miłoce do Remusa i kaszëbsczi tatczëznë. Chóc nie póchódzy z najich strón, przez drëchów zwóny je „nasz Kaszub", a sóm ó se gôdô: „Kaszëba z wëbóru". RED. 64 / POMERANIA / LISTOPAD 2016 Wm PUCK. BÔLËCA KURESZCE Z WCYGÔCZA? Bólëca w Pucku to wiera jedurny w Polsce szpëtôl bez wcygôcza. Ö pótrzébno-ce jegó budowë gódó sa ód lat. Wëzdrzi na to, że terô inwesticja udô sa zjiscëc. Budowa mô sa zacząc na zymku przińd-négó roku. Techniczny projekt zakłôdô powstanie nowégö budinku midzë dwuma, jaczéjistnieją dzysó. Badą w nim dwa wcygócze i doktorsczé gabinetë. Inwesticjô mô ju zgóda na budowa. Zadanie badze kósztac kol 2 min zł. Połowa ti sëmë mó wëłożëc miny-sterstwo rozwiju. Pół miliona pówiôt „zabezpiecził" w óbrëmienim swój ich strzodków. Drëdżé tëlé badze póchódzëc z przedanió pówiatowëch nierësznotów abó z kreditu. Financowé wspiarcé óbie-całë téż môlowé samórządë. To baro woźno inwesticjô, ale dragô sa nią chwôlëc, bô mialabë bëc zjisconô wiele lat temu -gôdô pucczi starosta Jarosłôw Białk. RED. KLËKA m ŚWIAT OTEMKŁI NA MIŁOTA W Lëpôwi Górze na Köcewim 6 Zelnika 2016 roku miôł mól benefis lëdowégó rzezbiôrza Jerzégó Kamiń-sczégó z leżnoscë 20 lat jegó usódz-twa. Baro pasowné do atmósferë na zeńdzenim bëło mótto Jana Pawła II, jaczé nalazło sa na rôczbie ufarwio-ny kócewsczim wësziwka: „Świat bez kuńsztu je wëstawiony na to, że ba-dze świata zamkłim na miłota". Góscy i drëchów Jubilata z Kaszëb i Kócewió zj achało baro wiele. W miono Stowôrë Lëdowëch Utwór-ców we Gduńsku skłôdała żëczbë ji przédniczka Alicjo Serkówskó. Downy przédnik ti stowôrë Édmund Ze-lińsczi ódczëtôł usadzoną dló Jubilata wiérzta. To ón prawie czedës sprawił, że artista z Barłożna tak na dobré naczął zajimac sa rzezbą. Barbara Macejewskó z Nôrodnégö Muzeum we Gduńsku przedstawiła uróbk artistë i wespół ze swóją drësz-ką Ewą Gilewską gratulowałë jubileuszu. Pamiatała ó lëdowim artisce, chtëren béł uczastnika plenerów we Wieżëcë, Sulisława Borowsko z KUL. Za robota i serce dzakówałë wasce Jerzemu Izabela Czogóła z Muzeum Kócewsczi Zemi i Celina Mueller z Dodomu Kulturę z Mórzeszczëna. Ö lëdowim artisce kócewsczi zemi pamiatelë ji włodarze: wicestarosta powiatu Gduńsczi Stórogard Ka-zmiérz Chiła, wójt Gminë Mórzesz- czin Pioter Laniecczi, wójt Gminë Skórcz Sławomir Czechówsczi. Kamila Gillmeister kłóniała sa Jubilatowi w miono Fabriczi Kuńsztu ze Tczewa. Cepłé słowa czerowalë do swójégó drëcha artiscë z Kócewió i Kaszëb, m. jin.: Riszard Rosławsczi ze Stóri Cziszewë, Zenk Pląskówsczi, Irena i Mark Zagórscë z Rokócë-na, Jolanta i Sylwester Steppunowie z Gduńsczćgó Stórogardu, Leszk Baczkówsczi z Franka, Zenk Usar-kewicz z Wëcynków, Kristina Engler z Pinczëna, Felicjo Kółakówskó z Të-chólë, Regina Białk z Kóscérznë, Bri-gita Sniateckó z Rédë, Sylwio i Czesiów Birrowie z Mscëszejców, Janina Gliszczińskó z Miastka, Józef Sem-merling ze Gduńska. A jo miała jem leżnosc pódzakówac artisce za jegó darënczi - nódgrodë dló młodzëznë w Konkursu „Twórzimë w Rodny Mowie". Zćńdzenić prowadzëła Martina Olejnik, a kórbiła z Tatka ó jegó do-kazach córka Magdalena. Kócewsczim słowa i śpiewa wzbó-gacëlë je Mirosława Molier i ji drëch Pioter. Ösoblëwi równak pózdrówk dló młodzëznë z rodzënë Jerzégó, chtërna zrëchtowała multimedialną prezentacja, rozwiesëła wkół zalë pódzakówa-nia, diplomë, ódjimczi i przëszëkówa-ła wëstówk dokazów Jubilata. Baro cekawi béł konkurs na wëzgôdniacé kócewsczégó słowa, za co w darënku niejedny óstelë óbda-rowóny żłobinama wastë Jerzégó. Nódgrodzonëch góscy bëło jaż nadto wiele! To je wiedzec, że ód Kamińsczich kóżdi muszi wińc najadłi. A tuwó smaczków, kuchów... bëło jaż nadto! Stara ó jedzenie miałë białczi z KG W w Lëpówi Górze. Bëłë téż spiéwë a nawetka tuńce. Przëgriwelë sami pózeszłi łëdowi artiscë. Wszëtcë żëczëlë Jerzemu Kamińsczemu jesz wiele taczich jubileuszów a óso-blëwie zdrowió i wszëtczégó, co móże na nim zbudować dló se, Kócewió, Kaszëb... i naju wszëtczich. Ôdj. Z. Pląskówsczi FELICJO BÔSKA-BÖRZËSZKÔWSKO m CHÖNICE. TIDZÉN BÖGATI W ATRAKCJE W drëdżi połowie rujana w Chó-nicach ódbëłë sa Dni Kaszëbskó--Pómórsczi Kulturë. Wëdarzenié zaczało sa ód mszë (16.10) w bazylice pw. Scacó sw. Jana Chrzcë-cela z kaszëbską liturgią słowa i udzéla karna Kaszuby z Kôrsëna i Wiela. Tego samégó dnia w Centrum Kuńsztu Collegium Ars óstół ótemkłi wëstôwk Romana Kruczińsczćgó „Ikony", a w Gimnazjum nr 1 baszkôrze cëskelë w kórtë w miónkach „Tarcza Kaszub - Baszka Méster Sport". 17 rujana lubötnicë lëteraturë pótkelë sa z Bożena Ugówską, tłómaczką na kaszëbsczi jazëk Mie-dzwiôdzka Pufôtka, a dzeń późni ódbéł sa recytatorsczi konkurs „Kaszëbsczi EKO-ART" potkanie z Krësztofa Gradowsczim autora ksążczi Pomorska emigracja do Brazylii i wëstôwk „Kaszuby chwilą zatrzymane". 20 rujana organizatorze rôczëlë młodzëzna na edukacjowé sympozjum „Ruch filomacki w Chojnicach szkołą patriotyzmu". Dzeń późni béł prezentowóny sétmënô-sti numr pismiona „Kwartalnik Chojnicki". Impreza skuńczeła sa w nie-dzela 23 rujana pódrechówanim plasticznégó konkursu „Barwy jesieni: smak jesieni" i kóncerta młodëch talentów. Całi tidzeń atrakcji zorganizowało Kaszëbskó-Pömörsczé Zrzeszenie wëcmanim z Chónic-czim Centrum Kulturę, Gardową Publiczną Biblioteką w Chónicach, Parafią Scacó sw. Jana Chrzcëcela, Chónicczim Towarzëstwa Drë-chów Nôuczi, Towarzëstwa Drë-chów LO, Zespóła Szkółów nr 7, Gimnazjum nr 1, Technikum nr 3. Financowé wspiarcé delë: Chónicczi Kréz, Gardowi Urząd w Chónicach i Urząd Gminë Chó-nice. RED. LËSTOPADNIK 2016 / POMERANIA / 65 POLSKA FILHARMONIA BAŁTYCKA - LËSTOPADNIKÔWÉ KÔNCERTË W lëstopadniku kaladôrz koncertów, jaczé bédëje Polska Filharmonia Bałtycka im. Fryderyka Chopina we Gduńsku, je nadzwëkôwô wëfulowóny. Serdeczno rôczimë ôsoblëwie na wëdarzenia sparłaczoné z rozegracją Gdańska Jesień Pianistyczna, jakô badze warac w dniach 18-29.11. W ji ôbrëmienim ôstóną wëkônóné symfoniczne kôncertë: •18.11 na zaczątk całégô wëdarzeniô wëstąpi m. jin. laureat XVII Midzënôrodnégô Pianisticznégô Konkursu m. Friderika Chopina Georgijs Osokins. • 25.11 ôdbadze sa Méstersczi Köncert z udzéla dirigenta José Maria Florëncio i Juliannę Avdeevi (klawir). Organizatorze rôczą téż na 5 klawirowëch recitalów, ôbczas jaczich wëstąpią: • 19.11 Macéj Gańsczi • 22.11 Bôgdón Czapiewsczi • 23.11 Andrzej Wiercińsczi • 27.11 Béjata Bilińskó • 28.11 Artur Jaroń Gdańska Jesień Pianistyczna skuńczi sa 29.11 ô 7 wieczór wiôldżim kóncerta, w jaczim wëstąpią Leszk Możdżer i Gwilym Simcock. Wszelejaczé informacje na téma tegô wëdarzeniô i wszëtczich jinëch koncertów, jaczé rëchtëje Polska Filharmonia Bałtycka, nalézeta na starnie: http://www.filharmonia.gda.pl. Dofinansowano ze środków Miasta Gdańska GDAŃSK miasto wolności • DZIAŁO SIĘ W LISTOPADZIE • DZIAŁO SIĘ W LISTOPADZIE • DZIAŁO SIĘ W LISTOPADZIE RÉDA. ZÉNDZENIÉ ZE „SWIÓNOWSKĄ MATINKĄ" 20 rujana w czëtnicë Gardowi Publiczny Biblioteczi w Rédze ôdbëła sa promocjo ksążczi dr. Eugeniusza Prëczkôwsczégô Swiónowskô nasza Matinkô. Dzieje parafii i sanktuarium oraz cuda Królowej Kaszub. Zeńdzenie zorganizowała biblioteka wespół z Kaszëbskö-Pômôrsczim Zrzeszenim part Réda. Góscy przëwitôł nowi przédnik partu Andrzej Krauze. Autor prezentowóny ksążczi ôpôwiedzôł o tim, jak wëzdrzało zbieranie materiałów do ti publikacje. Uczastnicë pôtkaniô móglë téż óbezdrzec film tikający sa kultu Matczi Bösczi Swiónowsczi. Dló wszëtczich bëtników organizatorze przëszëkôwelë kaszëbsczé jestku. Red. na spödlim tekstu A. Krauze. Ôdj. ze zbiérów rédzczégô partu KPZ 9 XI1626 - król Zygmunt III Waza utworzył Komisję Okrętów Królewskich. 10 XII 886 - w Strzelnie urodził się Jan Andrzej Pa-tock, nauczyciel, folklorysta kaszubski, publicysta piszący do wielu czasopism pomorskich. Autor m.in. zbioru ludowych pieśni kaszubskich pt. Kopa szętopórk. Do wybuchu II wojny światowej był rektorem grudziądzkiej szkoły powszechnej. Aresztowany przez Gestapo, zmarł 3 kwietnia 1940 w Grudziądzu i tam został pochowany. 11X11996 - w Łebnie otwarto Gminną Izbę Regionalną. Twórcą i pierwszym opiekunem był miejscowy nauczyciel Leszek Walkowiak. Izba mieści się w dawnym budynku szkoły. 66 /POMERANIA ISTCPA! 2016 • 12 X11906 - w Zalesiu urodził się Stanisław Rol-biecki, działacz społeczno-polityczny w Czersku i Chojnicach, współzałożyciel i pierwszy prezes chojnickiego oddziału ZKP, szczególnie zasłużony dla kultury zaborskiej. Zmarł 2 stycznia 1996 w Chojnicach i tam został pochowany na cmentarzu komunalnym. • 19 XI 1986 - w Gdańsku zmarł Longin Malicki, zasłużony kustosz Muzeum Narodowego w Gdańsku, organizator Działu Etnografii, badacz kultury duchowej i materialnej m.in. Kaszubów, Kociewiaków i Powiślan. Urodził się 12 stycznia 1908 w Sławnie (Wielkopolska). ■ 20 X11996 - w Gdańsku odbyło się zebranie założycielskie Instytutu Kaszubskiego, na którym przy- jęto statut oraz stworzono rejestr najpilniejszych prac badawczych związanych z problematyką kaszubsko--pomorską. Prezesem Instytutu wybrany został prof. Józef Borzyszkowski, wiceprezesem prof. Edmund Wittbrodt, a sekretarzem dr (dziś już profesor) Cezary Obracht-Prondzyński. 24 X11956 - w Poznaniu zmarła prof. Bożena Stelmachowska, etnograf, autorka m.in. książek o kulturze i sztuce ludowej Kaszub, jak np. Stosunek Kaszub do Polski, Rok obrzędowy na Pomorzu, Sztuka ludowa na Kaszubach. Pisała również o Słowińcach. Urodziła się 5 grudnia 1889 we Wrześni. Źródło: F. Sikora, Kalendarium kaszubsko-pomorskie SECHIM PAKA USZŁÉ CZEJBE NIE BA PIENDZY Czejbë nie ba pieńdzy, co tej? Co bë w czipka na kolekta cësnął? Krëszka? Jaje? Pora bótów, jesz nié zdzartëch codniową, grzeszną wanogą...? Jakuż bë za robota płacëlë? Towóra. Ödwdzaką w jiny roböce. Dôjmë na to, taczi muzealnik. Czeprzô i piszczę, grzebie a wiszcze w tëch zabóczonëch, zatobaczonëch papiorach, ksążkach a jinëch rzeczach, co je chtos ród sobie ze sklepu wëcygnął, z górë zdrzucył abö zez garażu wëprowadzył... Jak za taką cażką robota zaptacëc, czej ni ma dëtków? Öprôcowanié spôdköwiznë pisôrza - krowie mlékö codzénno bez piac lat z donieską. Ödpiszenié zabëtëch nótów kaszëbsczégö kómpözytorë, dôjmë na to z jaczégös Chwaszczëna - trzë lata dzeń w dzeń sznëka z glanca a do te sklónka strzédno-cepłi czôrny arbatë. Przërëchtowanié wëstôwku kaszëbsczégö wë-sziwu wejrowsczi szköłë - miesądz całoplecowégö masażu. Szköłë żuköwsczi? Całocałowë bezpółroczné z klatków pulowanië (depilacjo). Öprowôdzanié pö budinku karna dzôtk z: a) szkolnym zgniłim, co mô „bawie mie" na lëpach -trzë litrë lëpöwégö miodu; b) ze szkolnym we-spółdzejającym z prowadnika - dwa litrë rap-sowégö miodu. Koncert piesnie kaszëbsczi w wë-könanim trzë a pół-głoso- wëgö churu - liter sznapsu minus setka za köżdą fal-szëwą nótka. Bez fakturów. Podatków. Rechunków. Leno, co bë muszół ód wiôlgöscë pierzënë - „piérzowé" ödprowadzëc do Stolëmnégö Urzadu Wzątku a Majątku. Za usadzenie na głowie trwałi kol balbiérë - piacdzesąt nienumrowónëch kurzëch jój. Za wëriwanié klatów z nosa a uszów - mańdel jój kaczich, a żiwca - gasëch. Méster ód kładzenió kafelk w kąpnicë brółbë dwa kosze bulew. Kóminiórz - trzë lopë dilu. Za dobrze zagróny mecz piłkórz ótrzimie fóra czisu. Czerowca autobusu lënie „171" - jedno dopąpöwanié öpönë za utczëwie wësadzonégö pasażera. Żółnérz - sztërë szluczi szesc-latnégó koniaku za köżdą wëstrzéloną patrona. Piac - za jeden strzél z kanónë. Warköwé związczi - miesądz zbiéraniô bulewków za brónama za jeden sztrëjk. Za kóżdé samóstójné umëcé nogów chłopi dostają smaczne pôłnié, a białczi - pódwieczórk. Może téż wiedno sa jinaczi ugadac. Urzadnik za gódzëna nick-nie-robienió - wczasë na Malce. I to robotnik gminowi. Powiatowi bë jachół na Hawaje. Wójewódzczi na Madagaskar, a państwowi - prosto do Australie. Na rok. Co bë to za spokój béł... Ne białeczczi, co wachtëją kole drogów, pöbiérałëbë w litrach benzynë. Do służböwëch kanków. Leśny za kóż-dë óbeszłë rzetelno wkół drzewo - miôłbë beczka pótrówniców z cëkra a bitą smiotaną. Grzëbnik za nala-złégó grzëba - nówka adidasë z podeszwą do chódzenió po brzëdze, a ódjimkórze - pół gódzënë darmowego óbzéraniô programu „Kuchnio w Arktice dló ambit-nëch". Za złapienié złodzeja - piekłi ud barana. Dló barana za akuratny haps trówë - bufs w rzëc kradélcową. Dló profesorów dëtkama bëłëbë balotë z gazëtów. Dló doktora za kóżdą ulga w cerpienim - wiertelminutowé gëldzenié w stopa mëszim ógóna. Za sprzedanie cyga-retë - natëchstopny lizôk w sztôłce szurzëgó bobka. Weterinórz za wëkastrowanié kota wząłbë gorący kuch młodzowi 0 40 cm. Pisórz prozë miółbë orzechowe lodë płacone ód lënijczi z cwëka, a renta ód zazëbłégö górdzela. Ten, co wiérztë usódzó, rniół-bë płacone w ómiwanim statków. Za sonét - płókanié talerza po półnim. Za poemat - szorowanie grópa. Za wiersz z rëma biółim - toptucha bez munia róz, do pierszégö óbliz-ku. Fritczi kóształëbë kapio-szczi mitczé. Arbuzë - czerwone guzë. Karbónada - spanie z dżada. Aria z gitarką - drzemka ze starką. Malënk z gołą prówdą - picé wödë z rowu. Sztóla ze swiéżim lëfta - salótka z papë a wrëka. Östré słowo wieczorka - po szruwce w blësce dzurka. Mujkniacë niepotrzebne -dwa zabë zarózprzédné. Spówiedzë wësłëchanié-gö-dzynków śpiewanie. A za pokuta - bómków słodczich tuta. Jakuż snôżi bëłbë ten swiat, nié? Banczi stałëbë sa rénkama. Ö pitach, citach a jinëch kwitach dzecë bë so bôjczi öpöwiôdałë. Nie bëłobë grańców. Różnëch wënëkariców. Jedno gódanié - handlowanie. Bez nor-mów, przepisów, dotacjów, grzadów-urzadów. Zjednym prawa - midzëlëdzczégó dogôdënku. Chcemë spróbować? Na zôczątk za felieton pöprosza zëmöwą czopka... Z klapkama na uszë, cobë jem nie czuł negó głosnëgó ustëgöwaniô... TÓMKFÓPKA Ö pitach, citach a jinëch kwitach dzecë bë so bôjczi öpôwiôdałë. Nie bëłobë grańców. Różnëch wenekańców. Jedno gôdanié -hańdlowanie. Bez normów, przepisów, dotacjów, grzadów--urzadów. Zjednym prawa -midzëlëdzczégö dogôdënku. LËSTOPADNIK 2016 / POMERANIA / 67 Z BUTNA KUFLÔRZ, TO JE NAJU PËLCKÖWSCZÉ Z BRIFKĄ TAŃCOWANIE - Rozmiejesz të tańcowac? - mie nic, tobie nic za-pitôł brifka, chtëren swöjim zwëka, bez pöchwôloné-gó, wlôzł mie w chëcze, legł na zófie a wzdichnął: - Bo mie nodżi jak biés bolą. - Od cze? - nawetka jem na niego nie wezdrzół, bö prawie sztëpöwôł jem wełniane żoczi, kö zëma ju za dwiérzama a szpérë miarzną. - Në öd tańcowanió - odrzekł drëch, a czëc bëło zadzëwöwanié w jegö głosu. - Bëła wa z twoją dze na wieselim? - Nié! - machnął raką brifka. - Jak wiedno nick të nie wiész. - Co jć> chcą wiedzec, to jć> wiem, a reszta të mie dopowiesz... - Chcesz wiedzec czë mdzesz sa dali mądrowôł? - Gadôj, gadôj - cësnął jem dzurawą żoka w nórt. Na nick terôzka na möja robota! - Në pöwiadôj. - Të wiész, że jô jem sóm jeden chłop, a biał- - ków dwadzesce dwie? - Dwadzesce dwie -ödezwôłjem sa do niego z wëszczérgą - ale, drëchu, co i jak i dze? - Co i jak i dze? Ko na kursu tuńca! Muzyczno Akademio ze stolëcë a Pëlcköwsczé Muzeum Pismieniznë i Muzyczi z Miasta tak co wëmëslëłë - brifka pókracył banią. -Po prôwdze të jes czësto z łasa. - Z łasa to je leśny a të z nim raza mët, kö prawie jes stamtądka przëjachôł. Widzôłjem bez ökno. - Chcôł jem leśnego nagadać, żebë téż sa zapisół... Mie je kąsk głëpio... Sóm z nyma białkama. Wiész, ku liż jô móm z nima robötë? Ku liż jô musza óbtańco-wac? Nodżi to mie są ju tuwó wlazłé - brifka brzëdkö sa wëpiął a klepnął w sëté półrzëczczi. - A co leśny? - Leśny nó to rzekł, że on je terô tańcejący z wilka-ma. Wiele nëch niekarów slédnym czasa przeszło z Pomrów w pëlcköwsczé kańte ë mô z nima skópicą robótë... Kevin Costner przegrzeszony! - Costner? - Jezë! Nen achtór z filmu ö Indianërach! - Brifka nie strzimôł, wëcygnął wskôzëjący pôlc, czerëjącë gó prosto w mója gaba a zawöłôł: - A të rozmiejesz tańcowac?! - Jô, jô... - zajiknął jem sa, nie wiedzące, co drëchówi ódrzeknąc. - Tam-sam, na wieselim kąsk tak so potańceja. - Ale czë rozmiejesz?! - Në nié, nie rozmieja... - przëznôł jem sa zasromó- ny. - To jô wiém. Wszëtcë wiedzą... Temu jem do ce pierszégó przeszedł... - Leśny béł pierszi - zaprotestowôł jem. - Leśny sa nie rechuje - brifka machnął pają na jego wspomnienie. - Tej co? Pötancëjemë? - Z tobą? - Nie! Na kursu? - A cëż wa tam tańcejeta? Zumba, cza-cza, rumba, tango? - Dze! To je kurs pëlcköwsczich tuńców. Më sa tam uczimë dzëka, diôblégö tuńca, köwôla, krziżnika, kösédra, kösësa, cepôrza, szewca, buksôla, öwczôrza, wetrójnika, pölonézra, ku-flôrza, szôlonégó, körkôcza... - brifka sëpôł pözwama roz-majitëch tuńców, a w sztó-cëku, czej halôł lëftu, chcącë dali cygnąc, wezdrzôł na dzurawą żoka, co jem ja szmër-gnął w nórt. - Ha! Dój sa ne _ twoje żoczi, jô cë pomogą je zasztëpöwac... Abó nië, dóm ti swóji do zrobienió. Co jak co, ale białka to wiedno lepi zrobi jak të, a nawetka jo. A żoczi do tuńca muszą bëc bëlné! Möcné! - Żoczi do tuńca? - zaczął jem sa ju bójec. - Panie zmiarti! - wzdichnął zós brifka a pewno ju piąti róz pókracył banią z zadzëwówanim. - Të pö prówdze nick nie wiész! Przeca më sa téż uczimë żokówëch tuńców! - Brifka - wëzdrzôł jem urzasłi na drëcha. - Czej ne białczi na nym twójim kursu uzdrzą, jak jó tańceja, to mdze po prówdze szpórt na żokach... - Mdze, mdze - zasmiół sa brifka - i ó to prawie jidze! Tej co, pótańcejeme? Terôzka rzeczëta, co jó miół zrobić? Wstół jem, skłonił sa przed brifką a póprosył drëcha do kuflórza. Całą nocka më próböwelë, do rena... A reno... Lepi nie pitójta. Jesz dzysô mie bania pacô... RÓMK DRZÉŻDŻÓNK To je kurs pëlcköwsczich tuńców. Më sa tam uczimë dzëka, diôbłégö tuńca, köwôla, krziżnika, kösédra, kösësa, cepôrza, szewca, buksôla, öwczôrza, wetrójnika, pölonézra, kuflôrza, szôlonégö, körkôcza... 68 / POMERANIA LISTOPAD 2016 robie jó robią w szkóle. të robisz ón, óna, ôno robi roë robimë Wd robita ôni.óne robią Wë robice 13 'i- zéwiszcze lëchö 'i- zajc Zajc obg"zt drze«ka w oajim sadze- U % / ^ Wpiszce swôje zéwiszcze i ótemknijce Ki e-mailową kôstka. Lëchö sa czëja. FISZKI STARTER KASZUBSKI Kaszëbsczé słowa i zdania na 700 kartónkach zaprojek-towónëch z ôsobłëwą starą ó prostota i przezérnosc. Dzaka kaszëbsczim fiszkóm pöznôsz nié le bökadną słowizna, ale téż modła ódmianów, nieregularne förmë i wskôzë pisënkii. Ökróm te możesz pösłëchac dwagödzënowégö nagraniô, gdze profesjonalno lektorka czëtô wszëtczé słowa i zdania, jaczé są na kartónkach. Pomocą w uczbie mögą bëc téż farwné przegródczi, dzaka jaczim letko je öddzelëc fiszczi ju pöznóné, öd tëch, co czekają jesz na nôuka abö powtórzenie. Môłé pudełko dôwô téż móżlëwöta uczbë ób droga do szkółë abö robötë. Kaszëbsczé fiszczi są do kupieniô na kaszubskaksiazka.pl. Köszt - 39 zł geografio Wiedno jem béł słabi z geografie. MSŁ Jesz nigdë jem nie nękała tak chutkö. Znajeta powióstka o trzech mołëch świnkach? aa Poniższe zadania zostały zrealizowane w 2016 roku dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji: Działalność bieżąca Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w 2016 roku Programy TV: „Kaszuby od kuchni", „Gôdómë pô kaszëbsku", „Na gôscënie" Działalność Rady Języka Kaszubskiego w 2016 roku Letnia szkoła języka kaszubskiego, kultury i historii Kaszub Organizacja konferencji i seminariów metodycznych dla nauczycieli języka kaszubskiego w 2016 roku Język kaszubski w „Pomeranii" - wydawanie czasopisma ze stronami kaszubskojęzycznymi oraz dodatków kaszubskojęzycznych „Najó Uczba" i „Stegna" Akademia Bajki Kaszubskiej 2016 Wydanie Vademecum kaszubskiego - tom 3 Wydanie Księgi Wyjścia w języku kaszubskim Spotkanie Teatralne „Zdrzadnió Tespisa" Spotkania piszących po kaszubsku w 2016 roku Wydanie książki Gduńsk stolëcą Kaszëb. Baśniokrąg kaszubski Jerzego Sampa Kaszëbë Musie Festival - III Festiwal Piosenki Kaszubskiej Wydanie kaszubskojęzycznej publikacji dla dzieci pt. Mack Janusza Mamelskiego Skarbnica Kaszubska - kaszubski portal edukacyjny Krajobraz kulturowy Kaszub w grach ZRZESZENIE KASZUBSK0-P0M0RSKIE KASZËBSKÖ-PÖMÖRSCZË ZRZESZENIE Ministerstwo P Spraw Wewnętrznych i Administracji Reykjavik Trondheim Moide • Alesund • Turku • Helsinki Bergen a Haugesund • Stavanger Oslo-Rygge ztokholm ztokhol msk Oslo-Torp Kristiansand Göteborg erdeen Glasgow • Edynburg Newcastle Leeds Billun ublin GDAŃSK Manchester aster-Shefheld ningen Berlin S • Birming Londyn- • Warszaw • Radom • Eindhoven Bruksela v Dortmund Praga • Frankfurt Frankfurt-Hahn Paryż-Beauvais Krakó Köln-Bo • Monachium Mediolan-Beraamo Grenoble arna Burgas • Piza ubrovnik O Girona Barcelona Thessaloniki Corfu Palma de Mallorca cP icante G Zakyntos O P Rhodes Antalayia Malaga Las Palmas ôO<5>Fuert Chama Malta eraklion Tenerife O - połączenia sezonowe Lataj z Gdańska! PARKING Rezerwacja on-line www.airport.gdansk.pl Nowe połączenia! Vaxjo Ryanair Grenoble Wizz Air Bergen SAS Malta, Belfast, Mediolan, Newcastle, Warszawa-Chopin Ryanair www.airport.gdansk.pl * GDAN w GDAŃSK LECH WALESA AIRPORT http://www.airport.gdansk.pl/passenger/vip