CENA 5,00 zł (w tym 5%VAT) NR 10 (502) październik 2016 É ROK PROF. GERARDA LABUDY POMERANIA MIESIĘCZNIK SPOŁECZNO-KULTURALNY ROK ZAŁOŻENIA 1963 www.miesiecznikpomerania.pl 60 lał Zrzeszenia KasziMtrPomorskiego 60 lat Kaszëbsko"Pömörsozégb Zrzeszeniô 977023890490610 NÔPRZOD „POZNANIE RZECZI SWÔJICH Kaszëbsczé Öglowösztôłcącé Liceum w Brusach mô ju 25 lat. Z ti leżnoscë 23 séwnika w szkóle bëło wiôldżé swiato, a ab-solwencë, szkólny i direktorzë tegö môla wspöminelë swója uczba i robóta. Pierszé kaszëbsczé liceum zaczało dzejac 7 séwnika 1991 r. Udba pöwöłaniô ti szköłë pöchôdzëła öd prof. Józefa Börzëszköwsczégö, chtëren béł wnenczas gduńsczim wicewojewodą, i direktora Spödleczny Szköłë w Brusach Józefa Słomińsczćgó ze wspiarcym gduńsczi kuratorczi pöuczënë Danutë Kledzyk. Na zôczątku wëszëznë w Bëdgószczë (Brusë słëchałë jesz tedë do bëdgösczégö województwa) dałë zgöda leno na stworzenie spölëznowi szköłë, ale kuńc kuńców Kaszëbsczé Öglowósztôłcącé Liceum (KÖL) dostało status publiczny szköłë. W 1995 r. ôdbëła sa tu pierszó matura. W 2012 za swöje dzejanié dlô rozkóscérzaniô kaszë-biznë brusczé liceum dostało Medal Stolema. Uroczëznë z leżnoscë 25-lecô zaczałë sa mszą swiatą w brusczim köscele pw. Wszëtczich Swiatëch. Pózni uczast-nicë roczëznowi uroczëstoscë przeszłe do szkółë. Tam honorowe môle czekałë na dzysdniowëch i dôwnëch szkól-nëch, direktorów, a ósoblëwie na absolwentów KÖL. W tim karnie nie felëje lëdzy, co do dzysó zajimają sa kaszëbizną. Chcemë wspómnąc chöcle robiącą w Biórze KPZ Lucyna Radzimińską, jakô wespół z gazétniczką Aną Cupą-Dze-mińską prowadzëłë uroczëzna, ks. Wiesława Szuca, dôwné-gó króla Klubu Sztudérów Kaszëbów „Jutrznio" w Pelplënie, przédnika Klubu Sztudérów Pomorania w uszłi kadencje Mateusza Łącczégö, sparłaczoné z „Pomeranią" Katarzëna Główczewską i Éwa Nowicką, póétka Ana Różek (z dodomu Bratkówskô), wiele szkólnëch... Wszëtcë óni wspôminelë uczba w brusczim liceum i pödczorchiwelë, że bez KOL mést nigdë bë sa nie zainteresowelë kaszëbsczim jazëka i kulturą. Dzakówelë téż swój im szkolnym, ösoblëwie tim ód kaszëbsczégö: Felicje Bósce-Bórzëszkówsczi i Wandze Czedrowsczi. Dôwny direktorowie wspöminelë dradżé póczątczi szköłë, a dzysdniowi ji administrator Zbigniew Łomińsczi, dzakującë wszëtczim, co pómógają w fónksnéro-wanim tego môla, pódczorchiwół téż, że drago je dzysdnia nalezc młodëch lëdzy, chtërny chcą sa uczëc w KOL. Nimó tegó wcyg z óptimizma pódchódzy do przińdnote prowadzonego przez se liceum: Móm równak nôdzeja, że KOL w Brusach zbudowóny je na taczi kamiznie, że przesłanie Jana Karnowsczégô tikajq.ce sa trzech kragów wëchôwaniô, z chtërnëch pierszi brzëmi „poznanie rzeczi swöjich pömör-sczich", je gwarancję przedërchaniô i dalszego rozwiju szkôłë. Na uroczëzna do Brus przëjachelë téż przedstôwcowie rozmajitëch wëszëznów, w tim chönicczi starosta Stanisłôw Skaja i burméster Brus Witóld Össowsczi. Nie zafelowało téż przédnika Kaszëbskö-Pómörsczégö Zrzeszenió Łukasza Grzadzëcczégó, jaczi dzaköwôł direkcji, szkolnym i uczniom za zrozmienié tegó, że przińdnota kaszëbiznë zanôlégô w wióldżim dzélu ód edukacje. W artisticznym dzélu roczëznowëch obchodów wëstąpilë dzysdniowi i downy uczniowie szköłë w Brusach. DM Roczëznowé öbchódë prowadzëłë absolwentczi KOL: L. Ra dzymińskó (z lewi) i A. Cupa-Dzemińskó Stanica szkółë wprowadzëc. Na przodku sedzelë direktorowie, szkólny i absolwencë KOL POMERANIA Numer wydano dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Samorządu Województwa Pomorskiego a Ministerstwo # Spraw Wewnętrznych S' i Administracji GDAŃSK WOIEWODZTWO POMORSKIE miasto wolności Dofinansowano ze środków Miasta Gdańska W NUMERZE: 3 Praca i splot okoliczności Z prof. Cezarym Obracht-Prondzyńskim o Zrzeszeniu Kaszubsko-Pomorskim rozmawiał Dariusz Majkowski 8 Postulaty sformułowane podczas I Zjazdu Zrzeszenia Kaszubskiego 9 Zjôzd dół mie swiąda Z Edmunda Kamińsczim gôdôł DM 11 Nestor nié le Zrzeszeniégô (Stanisłôw Szréder) P.D. 12 Fenomen aktywności społecznej i stabilności Łukasz Grzędzicki 14 Wspomnienia i refleksje z okazji 60-lecia Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego Franciszek Grucza 16 Wokół I Walnego Zjazdu Delegatów Zrzeszenia Kaszubskiego Piotr Schmandt 21 Wcyg jidzemë do przodku Kôrbiónka ö KPZ z Bożeną Ugôwską, Tomasza Fópką i Zygmunta Ôrzła 25 Jeszcze o 66 Pułku Tomasz Szymański 27 Zachë ze stôri szafë. Kózeł rd 28 Pömachtóny żëwöt Bruna Richerta wedle aktów z archiwum Institutu Nórodny Pamiacë (dz. 6) Słôwk Förmella 31 Gdańsk mniej znany. Strzyża - niewielkie osiedle w sercu Trójmiasta Marta Szagżdowicz 32 Gawędy o ludziach i książkach. Benita Mussoliniego koleje żywota Stanisław Salmonowicz NAJÔ UCZBA. Edukacyjny dodôwk nr 8(100) 34 Listy 35 Śladami Remusa po raz XXXI. Spływ zakręconą rzeką Edmund Szczesiak 38 Cassubiana Ryszarda Stryjca. Kaszubsko--pomorskie grafiki okolicznościowe (cz. 2) Józef Borzyszkowski 40 Śmierdzący problem Gdańska Sławomir Lewandowski 42 Niezabótczi i Iskierki. Nowé dzecné platczi ze Studia MTS Tomôsz Fópka 44 Zrozumieć Mazury. Starowiercy Waldemar Mierzwa 46 Z południa. Kómudny rujan Kazimierz Ostrowski 47 Z pôłnia. Kómudny rujan Tłóm. Natalio Kłopötk-Giówczewskô 48 Pamiętne dni. Kóżdi swój klopót mô Józef Ceynowa 51 Z Kociewia. Nie tylko koni żal, widoku sztygi tyż. Maria Pająkowska-Kensik 52 Roczëznë swiatëją téż partë Red. 53 Lektury 58 Czë na ICaszëbach mómë kónną stolëca Pölsczi? Mateusz Bullmann 60 Klëka 67 Sëchim paka uszłé. To kaszëbskô stolëca! Tómk Fópka 68 Z butna. Briflca na przédnika Rómk Drzéżdżónk II obkł. Nôprzód „póznanié rzeczi swöjich". Kaszëbsczé Ôglowósztôłcącé Liceum w Brusach mô ju 25 lat POMERANIA RUJAN 2016 Koszt prenumeraty rocznej krajowej z bezpłatną dostawą do domu: 55 zł. W przypadku prenumeraty zagranicznej: 150 zł. Podane ceny są cenami brutto i uwzględniają 5% VAT. Aby zamówić roczną prenumeratę, należy: • dokonać wpłaty na konto: PKO BP S.A. 28102018110000 0302 0129 35 13, ZG ZKP, ul. Straganiarska 20-23, 80-837 Gdańsk, podając imię i nazwisko (lub nazwę jednostki zamawiającej) oraz dokładny adres • zamówić w Biurze ZG ZKP, tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31, e-mail: red.pomerania@wp.pl Prenumerata realizowana przez RUCH S.A: zamówienia na prenumeratę (...) można składać bezpośrednio na stronie www.prenumerata.ruch.com. pl. Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: prenumerata@ruch.com.pl lub kontaktując się z Infolinią Prenumeraty pod numerem: 22 693 70 00 - czynna w dni robocze w godzinach 7-17. Koszt połączenia wg taryfy operatora. Od Redaktora W tym numerze wracamy do początków Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego (przez pierwsze 8 lat: Kaszubskiego), które w tym roku świętuje 60-lecie. Prof Cezary Obracht-Prondzyński, z którym przeprowadziliśmy wywiad na temat powstania ZKP, przekonuje, że Kaszubom udało się założyć taką organizację na skutek bardzo szczęśliwego spłotu okoliczności i dzięki ofiarnej pracy wykonanej przez jej założycieli. Bez wątpienia możemy być wdzięczni Bernardowi Szczęsnemu, Lechowi Bądkowskiemu, Aleksandrowi Arendtowi i wielu innym ludziom, którzy w 1956 r. mieli chęć i odwagę walczyć o „kaszubską sprawę". Na szczęście wciąż są wśród nas ostatni przedstawiciele tego pierwszego zrzeszeniowego pokolenia. Swoimi wspomnieniami z I Zjazdu Zrzeszenia Kaszubskiego podzielili się z „Pomeranią"prof. Franciszek Grucza, Edmund Kamiński i Stanisław Szroeder. Dziękujemy im za poświęcony nam czas i za pracę dla kaszubszczyzny trwającą już od 60 lat. Poprosiliśmy też kilkudziesięciu aktywnych dzisiaj działaczy Zrzeszenia o odpowiedź na dwa pytania: Kiedy i w jakich okolicznościach zetknąłem/zetknęłam się pierwszy raz ze Zrzeszeniem ? oraz Czym dla mnie jest Zrzeszenie? Przysłane odpowiedzi publikujemy w naszym miesięczniku, a Czytelników „Pomeranii", którzy są jednocześnie członkami ZKP, zachęcamy do zadawania i sobie tych pytań (zwłaszcza drugiego). Pomocą w szukaniu odpowiedzi mogą być postulaty, które Kaszubi zgłaszali w 1956 r. Przypominamy je w tym numerze, bo — jak się okazuje — wiele z nich nadal jest aktualnych. To kolejne potwierdzenie mądrości i długofalowego myśłenia „ojców (i matek) założycieli" Zrzeszenia. POMERANIA MIESIĘCZNIK SPOŁECZNO-KULTURALNY ADRES REDAKCJI 80-837 Gdańsk ul. Straganiarska 20-23 tel. 58 301 9016, 58 301 27 31 e-mail: red.pomerania@wp.pl REDAKTOR NACZELNY Dariusz Majkowski ZASTĘPCZYNI RED. NACZ. Bogumiła Cirocka ZESPÓŁ REDAKCYJNY (WSPÓŁPRACOWNICY) Ka Leszczyńska (redaktorka techniczna) Marika Jocz (Najô Uczba) KOLEGIUM REDAKCYJNE Edmund Szczesiak (przewodniczący kolegium) Andrzej Busler Roman Drzeżdżon Piotr Dziekanowski Aleksander Gosk Ewa Górska Stanisław Jankę Sławomir Lewandowski Wiktor Pepliński Bogdan Wiśniewski Tomasz Żuroch-Piechowski Tłumaczenie na język kaszubski: Natalia Kłopotek-Główczewska, Bożena Ugowska Projekt okładki: Sławomir Lewandowski Projekt rocznicowego logo: Damian Chrul WYDAWCA Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego 80-837 Gdańsk, ul. Straganiarska 20-23 DRUK Drukarnia WL Elbląska 68, 80-761 Gdańsk Nakład 1200 egz. Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i redagowania artykułów oraz zmiany tytułów. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń i reklam. Wszystkie materiały objęte są prawem autorskim. TEMAT MIESIĄCA-60 LATZKP PRACA I SPLOT OKOLICZNOŚCI Z prof. Cezarym Obracht-Prondzyńskim rozmawiamy o powstaniu Zrzeszenia Kaszubskiego, o ludziach, którzy wbrew wszystkiemu się nie pokłócili, o zaangażowaniu i autentyzmie. Próbowano m.in. na Śląsku Opolskim, na Warmii, na Mazurach, ale tak naprawdę tylko Kaszubom udało się w 1956 roku założyć organizację, która przetrwała dłuższy czas. Dlaczego? Były takie próby w różnych regionach Polski. Jeśli nawet udawało się założyć tego typu organizację, to szybko upadała. Twierdzę, że Kaszubom się udało na skutek bardzo szczęśliwego splotu okoliczności oraz dużej pracy. Dodajmy, pracy wykonanej wspólnie przez ludzi, których właściwie wszystko różniło. Osoby o bardzo zróżnicowanym doświadczeniu, biografii, historii politycznej; na jednym biegunie byli ludzie wprost zaangażowani w politykę, działający w strukturach władzy politycznej, a na drugim ci, których ta władza prześladowała. Pełne spectrum postaw, a mimo to -gdzieś od 1955 roku, kiedy jeszcze nikt nie wiedział, co się wydarzy, w okresie stalinizmu, choć już z wyczuwalnym klimatem odwilży -w kręgu Bernarda Szczęsnego nastąpiła sekwencja spotkań tych bardzo różnych ludzi, którzy na dzień dobry GŁÓWNY URZĄD KONTROLI WorfcAwa, dnia 16 września 195 ^ PRASY. PUBLIKACJI I W'DOWISK UI.Mytła 5 Nr.89 *[5 V ZEZWOLENIE HA WYDAWANIE PISMA GióWNY URZąD KONTROLI PRASY PUBLIKACJI I WIDOWISK serwola Zareądowl Główaeau Zraeaaeoia wonje tygodnika p. t ■ KASZ S B I 1 c- - - _ Obiftotó 8 atron. No kład 10.000 egB«aplarsy* Zezwolenie na wydawanie pisma„Kaszëbë" Zezwolenie na wydawanie pisma„Kaszëbë" powinni byli się pokłócić. Ale mimo tego, że wiele ich różniło, łączył ich wspólny cel. Oprócz tej pracy miał też miejsce dość szczęśliwy splot okoliczności, czyli to, co się działo wówczas w strukturach władzy. Musimy wiedzieć, że październik 56 roku i wydarzenia tuż przed nim doprowadziły do pewnego rozkładu aparatu władzy, a właściwie jego osłabienia i napięcia wewnątrz Komitetu Wojewódzkiego PZPR. Doszło do tego, że przyjechał z Warszawy i został szefem Komitetu Wojewódzkiego w Gdańsku Józef Machno - zupełnie nowa osoba, spoza tego środowiska. Prezentował on, przynajmniej wtedy, stanowisko otwarte wobec środowiska kaszubskiego. Jedno z drugim się zeszło w tym krótkim momencie. Rację miał Lech Bądkowski, kiedy podkreślał, że gdyby Zrzeszenie nie powstało wtedy, to nie powstałoby nigdy? Twierdzę, że gdyby nie udało się tego zrobić między październikiem a grudniem 1956 roku i gdyby zjazd miał się odbyć np. w lutym czy marcu 1957, to z dużą dozą prawdopodobieństwa można stwierdzić, że to by się już nie udało. Co tak właściwie świętujemy, mówiąc o 60-leciu Zrzeszenia? Co było w tym roku najważniejsze? Październikowe zebranie założycielskie w Gdyni, listopadowa rejestracja czy zjazd w grudniu? Z okazji 60. rocznicy powstania Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego poprosiliśmy kilkunastu członków tej organizacji 0 wysłanie odpowiedzi na dwa pytania: 1. Kiedy i w jakich okolicznościach zetknąłem/zetknęłam się pierwszy raz ze Zrzeszeniem? 2. Czym dla mnie jest Zrzeszenie? Poniżej i na kilku kolejnych stronach prezentujemy te wypowiedzi. 1.27 stycznia 1957 roku, w niedzielne przedpołudnie, w domu kultury w Chojnicach byłem uczestnikiem konstytucyjnego zebrania oddziału Zrzeszenia Kaszubskiego. Na zawsze zapamiętałem niezwykłą atmosferę tego spotkania - entuzjazm mówców, plany 1 wizje, nadzieje, ale i oczekiwania wyrażane pod adresem władz, których przedstawiciele byli na sali. Tak jak wszyscy obecni czułem, że dzieje się coś ważnego. Tego dnia zostałem członkiem Zrzeszenia, najmłodszym (18-let-nim) wśród założycieli oddziału. 2. Miałem szczęście spotkać w Zrzeszeniu Kaszubskim i Zrzeszeniu Kaszubsko-Pomor-skim ludzi wielkiego formatu, niepospolitych pod względem intelektu i przymiotów moralnych. Większość odeszła już na drugą stronę życia. Wiele im zawdzięczam, dzięki nim idea i wartości, które przyświecają Zrzeszeniu, uznaję za najbliższe sobie. Przez całe sześć-dziesięciolecie ta organizacja była najważniejszym moim środowiskiem społecznym, z którym wciąż się identyfikuję. Była i jest szkołą szacunku i umiłowania Kaszub i Pomorza, bezinteresownej pracy dla małej ojczyzny. Kazimierz I. Ostrowski, współzałożyciel Zrzeszenia Kaszubskiego w Chojnicach, dziennikarz współpracujący m.in. z pismami „Kaszëbë" i „Pomerania" 1. Zrzeszenie pojawiło sa na mój i drodze dosc chutkö, choc jem nie bëła jesz jegö nô-leżniczką, pöjôwiało sa czile razy, midzë jin-szima ob czas sztudérowaniô na Gduńsczim Uniwersytece - szło ö nôleżnictwö do Karna Sztudérów Pömöraniô. Parłacze wëszłë téż z systemowi robötë dlô szkólnëch, óbrôbianiô uczböwników dlô dzôtków uczącëch sa kaszëbsczégö w szkołach (kö doch Zrzeszenie je prawie wëdôwcą wikszoscë tëch ksążk). POMERANIA 3 TEMAT MIESIĄCA-60 LATZKP Jinszé potkania ticzëłë sa udzélu w Studium Edukacje Regionalny i Alternatiwny, co bëło bezpóstrzédną przëczëną roz-pôczacô nóiiczi kaszëbsczégö jazëka w szkole, w jaczi ucza. To pöcygnało za sobą öbrzészk dostaniô kwalifikacjów do taczégö dzejanió. Bëło nót stanąć przed komisją nadôwającą taczé uprawnienia, a organa do tegô uprawnionym (do dzys-dnia) je midzë jinszima stowôra, jaką je KPZ. To béł ösoblëwi egzamin, stanało do niego 12 szkólnëch z całëch Kaszëb, jak to późni scwierdzył prof. E. Bréza - dwanôsce apostołów kaszëbiznë. 2. Öd dôwnëch czasów, nawetka ju nie pa-miatóm, ód jaczich, jem nóleżniczką Karna ds. Öswiatë przë Zarządzę Öglowim. Jak sa róz rzecze „a", tej późni jidą za tim pôstapné lëtrë alfabetu. Z karna oświatowego dzejanié poszło dali w robota w Karnie Orzekającym o kwalifikacjach szkól-nëch kaszëbsczégó jazëka, w dzejania w Radzëznie Kaszëbsczégó Jazëka (i przéd-niczenié ji), we wspieranie szkólnëch i dorôdzanié jim, pełnienie funkcje wice-przédnika KPZ, bëcé nóleżniczką Przédny Radzëznë, udzél w czile Zjazdach KPZ jakno delegatka. Bëcé w stowarze, w karnie lëdzy mësz-lącëch jistno i cepło ó tatczëznie je pód-skócënka do zgödë na wszëdné niedogód-noscë. Człowiek chce i muszi miec jakąs odskocznia ód codniowóscë, a dobrim ödbicym je prawie dzejanié w régach nóleżników KPZ. Danuta Pioch, wiceprzédniczka KPZ, przédniczka Radzëznë Kaszëbsczégö Jazëka 1. Pamiętam, jak na zajęciach z języka kaszubskiego w szkole podstawowej przygotowywaliśmy się do konkursu Wiedzy o Regionie, który organizował (dziś już mój) sierakowicki oddział ZKP. Nie było łatwo, ale nie sposób opisać radości, jaka mi towarzyszyła, gdy z roku na rok udawało się stanąć na wyższym stopniu podium. To były moje pierwsze spotkania ze Zrzeszeniem Kaszub-sko-Pomorskim. Wówczas jeszcze nie do końca świadome. Dopiero na studiach, wkraczając w szeregi Klubu Studenckiego Pomorania, poznałam środowisko zrzeszeniowe „od kuchni". Spodobało mi się! 2. Tym, co wyróżnia ZKP spośród innych organizacji, jest przede wszystkim różnorodność. Jego działalność opiera się nie tylko na wspieraniu edukacji i promocji Na powstanie Zrzeszenia Kaszubskiego trzeba patrzeć jak na proces, który obejmuje sporo różnych rzeczy, od pierwszych spotkań z inicjatywy Bernarda Szczęsnego, przez zebrania kartuskie, wejherowskie, aż do spotkania w Gdyni w październiku 56, które jest formalnie zebraniem założycielskim - wtedy de facto następuje powołanie organizacji, 32 osoby akceptują m.in. nazwę, statut i zawiązuje się Zrzeszenie Kaszubskie. Ale w ówczesnych realiach to za mało, konieczna była jeszcze rejestracja, a do tego społeczna legitymacja, czyli należało zwołać w jedno miejsce ludzi, którzy mogli zasilić szeregi Zrzeszenia. Tu wszystko jest ważne. Po pierwsze to, że nie czekano długo od momentu założenia i rejestracji do zjazdu. Po drugie ważne jest to, że zwołano ludzi do Gdańska, a nie gdzie indziej. Jeśli ktoś ma wątpliwość co do stołeczności Gdańska, to tu ma odpowiedź. Po trzecie przyjechała reprezentacja właściwie z całych Kaszub, od Helu po Bytów i Chojnice. To nie był tylko zjazd tych, którzy przyjeżdżają z Trójmiasta, Kartuz czy Kościerzyny. Przyjechało 150 mieszkańców różnych ówczesnych województw: gdańskiego, koszalińskiego, bydgoskiego... A więc od razu jest to organizacja, która obejmuje całe Kaszuby. Wydaje mi się niesamowite to, jak szybko, jak skutecznie udało się zwołać tylu ludzi, i to po okresie stalinizmu, kiedy właściwie więzi i relacje społeczne były bardzo utrudnione. To nie było tak, że ludzie się spotykali, jeździli... Skąd zatem ci ludzie się wzięli? Nic się nie działo i nagle się pojawili? Rzeczywiście wydaje się, że między Kongresem Kaszubskim a rokiem 1956 jest 10 lat pustki, ale gdyby w rzeczywistości tak było, to takie skrzyknięcie się nie byłoby możliwe. Sam fakt, że Bernard Szczęsny zwoływał ludzi na spotkania w 55 i 56 roku, oznacza, że musiał z nimi mieć stały kontakt. Aktywni byli też Aleksander Arendt czy prof. Andrzej Bukowski (pomijamy, jaka to była aktywność). Podobnie Lech Bądkowski. Oni występowali publicznie, pisali artykuły. Cały czas coś się działo też w środowiskach lokalnych. Dosyć długo funkcjonowało Towarzystwo Przyjaciół Muzeum w Kartuzach, formalnie aż do 1951. Tam był i Arendt, i Bukowski. Wielu działaczy kaszubskich znało się właśnie z tego Towarzystwa. Były też nieformalne spotkania, np. zrzeszińców. Poza tym działały świetlice, zespoły, np. w Kościerzynie, Li-puszu, we Wielu. Pod jaką presją ideologiczną to wszystko działało - to inna sprawa, ale były tam elementy kaszubskie. W „Rejsach" (dodatku do „Dziennika Bałtyckiego) ukazywały się artykuły, kłócono się m.in. o to, jak powinien wyglądać haft kaszubski, a więc cały czas temat kaszubski się sączył. Nie żyje już żaden z uczestników założycielskiego spotkania w Gdyni, ale są wśród nas osoby, które były obecne na pierwszym Zjeździe ZK, one też mogą się uważać za założycieli Zrzeszenia... Oczywiście. Trzeba tych ludzi honorować. Jest ich niewielu, ale ich obecność wśród nas pokazuje, że mamy do czynienia z ciągłością. Mimo różnych kryzysów, które się zdarzały w trakcie dziejów Zrzeszenia, możemy z czystym sumieniem powiedzieć, że mamy do czynienia z ciągłością organizacji. To jest niezaprzeczalny walor. Takich organizacji nie ma za wiele w Polsce. O tej ciągłości świadczą też postulaty z 1956 roku, które publikujemy w tym numerze „Pomeranii". Czytając je, można odnieść wrażenie, że wiele celów pozostało niezmiennych. Takich postulatów było znacznie więcej, bo formułowano je także właściwie na każdym zebraniu założycielskim oddziałów ZK. Można je podzielić na dwie grupy. Po pierwsze 4 POMERANIA TEMAT MIESIĄCA-60 LATZKP postulaty interwencyjne, tzn. takie, które pokazują, co ludzi boli, np. nowa klasyfikacja gleb. Ta klasyfikacja bardzo silnie rzutowała na obciążenia podatkowe rolników, i to był wielki problem dla ludności. Oprócz tego kwestia dostępności do szkół, wysyłania Kaszubów do Batalionów Roboczych, blokada dostępu do Marynarki Wojennej, do stoczni itd. Drugą grupę stanowią postulaty ponadczasowe, których realizacja trwa do dnia dzisiejszego. One wytyczyły cały nurt idei zrzeszeniowej. Od samego początku są wysuwane postulaty edukacyjne, np. dotyczące przygotowywania nauczycieli do pracy z uczniami i przekazywania im wiedzy o regionie, także nauczania historii regionu, literatury czy mowy kaszubskiej. Właściwie kanon postulatów edukacyjnych został wtedy sformułowany. Były także postulaty kulturowe: opieka nad twórcami ludowymi, troska o muzea, instruktorskie wsparcie ze strony Wojewódzkiego Domu Twórczości Ludowej. Kładziono też nacisk na konieczność powstania kaszubskiej gazety. I postulaty dotyczące nauki (np. bardzo mocno podnoszono kwestię założenia w Gdańsku uniwersytetu), a także ekonomiczne, to jest, jak dzisiaj byśmy powiedzieli: kwestia gospodarczej modernizacji Kaszub. To są rzeczy, którymi się do dzisiaj zajmujemy - edukacja, kultura, rozwój gospodarczy... To było bardzo rozsądne. Widać, że postulaty są przemyślane. Bardzo silnie podnoszono też kwestię łączności Kaszub. Kiedy tworzył się oddział chojnicki, pojawiło się wprost życzenie: chcemy przyłączenia do województwa gdańskiego, chcemy być razem. W Bytowie zresztą było tak samo. Nic z tego wówczas nie wyszło, ale postulaty się pojawiały. Wspominał pan o tym, że ważne było miejsce I Zjazdu Zrzeszenia Kaszubskiego, czyli Gdańsk, ale trzeba powiedzieć, że pozostałe ośrodki też bardzo aktywnie zareagowały. Moim zdaniem wymowny jest i Gdańsk, i Gdynia, bo zebranie założycielskie odbyło w Gdyni, a zjazd w Gdańsku. To wyraźnie pokazało, gdzie się przeniósł punkt ciężkości. Natomiast rzeczywiście to było jak pożar. Błyskawicznie ponad 3 tys. członków na całych Kaszubach, chociaż ludzie po latach stalinizmu byli sceptyczni. Na zebrania przychodziło po 100 osób, a zapisywało się 30. Mimo tego w ciągu 4 miesięcy powstały podstawowe struktury organizacyjne, oddziały. Był też pomysł na koła terenowe w poszczególnych wsiach, gminach czy gromadach. Zainteresowanie okazało się ogromne, a to przecież nie było takie oczywiste, że na spotkania przyjdzie po 170 osób i to w różnych miejscach: Kartuzach, Wejherowie, Chojnicach, Bytowie, Gdańsku, Gdyni czy Pucku. Poszła fala. A przecież mogło się zdarzyć tak, że zjadą się w Gdańsku i... koniec. Przecież nie mieliśmy doświadczenia w tworzeniu takiej organizacji. To nie BERNARD SZCZĘSNY Bernard Szczęsny — kandydujący posła do Sejmu, jest dobrze znany r wiatu gdzie działa od roku 1945. Przybył on do Wejherowa w przededniu wyzwolenia, jako więzień ewakuowanego przez Niemców obozu w Stutthofie. Zaryzykował ucieczkę która udała się. Już w kilka dni po wyzwoleniu został on wybrany przez społeczeństwo miejscowe na burmistrza Wejherowa. Stanowisko to zajmował do lutego 1949 roku. Po ustąpieniu z tego stanowiska pozostał nadal w Wejherowie i do końca 1951 roku pracował w Wydziale Powiatowym i Prezydium Pow. Rady Narodowej. Od 1951 roku pracował w MPRB w Wejherowie na stanowisku głównego księgowego. Potem, w styczniu 1956 roku został kierownikiem Zarządu Budowlanego. Wreszcie w październiku 1956 r. Bernard Szczęsny objął stanowisko przewodniczącego PRN w Wejherowie — ciesząc się szerokim poparciem społeczeństwa wejherowskiego. Za pracę przy organizowaniu życia gospodarczego na wybrzeżu otrzymał medal „Za Odrę, Nysę i Bałtyk". Warto jeszcze kilka słów powiedzieć o przedwojennym okresie życia Bernarda Szczęsnego. Urodził się on w 1919 roku w Char-lótenburgu. dokąd ojciec jego wywędrowal z powiatu Chojnickiego w poszukiwaniu pracy. Zaraz po powstaniu państwa polskiego rodzina Szczęsnych wróciła do Ojczyzny i zamieszkała w Chojnicach. Tam tez Bernard Szczęsny ukończył szkołę podstawową i szkolę handlową, Potem uczył się na kursie licealnym ekonomiczno-handlowym w Toruniu — ukończył go w 1938 roku. Służbę wojskową odbywał na dywizyjnym Kursie Podchorążych w Brodnicy. Po wkroczeniu Niemców do Polski był on więziony w Chojnicach jako zakładnik. Po wypuszczeniu z więzienia pracował w majątku jako robotnik rolny a potem jako robotnik kolejowy. Równocześnie działał w organizacjach podziemnych ZWZ i „Gryf" pełniąc funkcję chojnickiego komendanta powiatowego. 15 października 1942 roku Gdańskie Gestapo aresztowało go za działalność konspiracyjną i osadziło go w obozie koncentracyjnym w Stutthofie. W dniach wielkiej ofensywy radzieckiej na początku 1945 r. Niemcy wyprowadzili ze Stutthofu wszystkich więźniów i dzięki temu Bernard Szczęsny znalazł się w Wejherowie — o czym wspomniano już na początku jego życiorysu. Za działalność konspiracyjną w czasie wojny został on odznaczony medalem „Za wolność i Demokrację". Obecnie — niezależnie od pracy zawodowej i społecznej kontynuuje on studia w Szkole Głównej Planowania i Statystyki w Warszawie przygotowując się do dyplomu magistra. Jest on członkiem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. GŁOSUJ języka kaszubskiego. To również forma aktywizacji całego naszego środowiska, chociażby podczas imprez kulturalno-rozrywkowych, których w ostatnich latach odbywa się na Pomorzu coraz więcej. Dla mnie Zrzeszenie to przede wszystkim organizacja, w której można spotkać wspaniałych ludzi - takich, którzy oprócz wykonywania codziennych obowiązków wkładają mnóstwo serca i wysiłku w to, by ocalić od zapomnienia język i kulturę kaszubską. Wszystko dla dobra naszej małej tatczëznë. Magdalena Bigus, była przewodnicząca Klubu Studenckiego Pomorania Ulotka wyborcza Bernarda Szczęsnego 1. Möja zrzeszeniowó dësza i skra zapôlëła sa w chëczë pomorańców. Czedë w 50. latach zakôzywelë gadać w szkole pö kaszëbsku, to Matka wspominała, że jesz przed wojną widzała książka - ö Remusu - napisóną pö kaszëbsku. Ta ksąż-ka, tj. Żëcé i przigôdë Remusa - po ji prze-czëtanim w latach 60. rozpôlëła mój dzec-ny świat i wëöbraznia legendą ô śpiącym wojsku pôd Garecznicą w Börzestowie. Późni pöznôł jem lëdzy z Gduńska, chtërny przëjéżdżelë do chëczë w Łątcziń-sczi Hëce. Ö nich gôdało sa z sympatią: Kaszëbi z Gduńska. Bëlë to m. jin. Lech Bądkówsczi, Izabella Trojanowsko, Wój-cech Czedrowsczi, młodi pomórańc Józef Börzëszköwsczi. Chutkö jem jich skôjarził z Remusa wanożącym z karą po wie-lejazëköwim i cëzym mu Gduńsku, gdze nôgle uczuł, że rëbôcë nad Mötławą gôdają pö kaszëbsku. Jem gwës, że to Józk Bo-rzëszköwsczi wnenczas - w 1971 r. - dopro-wadzył do wôżnégö zćńdzenió w chëczë pomorańców, do jaczi zarôczilë nas, szkól-nëch z Börzestowa na rozmowa ö Kaszëb-skö-Pömörsczim Zrzeszeniu. Mëszla, że dzaka żëwi legendze ö Garecz-nicë i przeczëtaniu Remusa Majköwsczégö prawie tedë ödpöwiedzôł jem na pitania i zôchata Izë, Wöjka, Józka: „Chcesz wëbawic zapadli zómk i przenieść królewiónka przez głaböką wöda?". I od tego czasu deje Zrzesze-niô stałë sa dlô mie służbą, pasją i buchą, jaczich cażôr i stanica trzeba niesc wësokó i pôczestno jak sacrum. Bruno Cërocczi, nôleżnik Przédny Radzëznë KPZ, załóżca i prowadnik Remuso-wégö Kragu w Börzestowie POMERANIA 5 TEMAT MIESIĄCA-60 LATZKP 1. W 1995 roku Eugeniusz Gołąbek, mieszkaniec mojej wsi - Chwaszczyna, podjął próbę założenia oddziału Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w naszej miejscowości. Ksiądz ogłosił z ambony, że można się zgłaszać. Zgłosiłem się. Poza mną chyba nikt nowy się nie zgłosił, nie doszło do powstania oddziału... Przystąpiłem zatem do partu w Gdańsku. Później, w 2002 roku, przeniosłem się do nowo utworzonego oddziału w Chwaszczynie, a po dwóch kadencjach przejąłem prowadzenie go od Leszka Maku-rata, na dwie kolejne kadencje. 2. Szkołą funkcjonowania samorządności stowarzyszeniowej, terytorialnej. Płaszczyzną budowania społeczeństwa obywatelskiego. Podnietą do poszukiwań językowych i rozwoju artystycznego. Możliwością promocji współczesnej kultury kaszubskiej. Organizacją, w której każdy zainteresowany może znaleźć narzędzia i partnerów do współdziałania dla dobra Małej i Wielkiej Ojczyzny. Przeglądem działań na rzecz Pomorza społeczności kaszubskiej i społeczności sąsiednich. Szansą na wykorzystanie środków publicznych do urzeczywistniania celów lokalnych i regionalnych. Lekcją nawiązywania, rozwijania i podtrzymywania zwykłych ludzkich więzi z kaszubszczyzną, regionalizmem jako tłem działania. ZKP daje obycie w poruszaniu się po finansach, przepisach, urzędach. Tomasz Fopke, dyrektor Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej, członek Zarządu Głównego ZKP 1 i 2. W Klubie Sztudérów „Pomorania" uczuł jem pierszi rôz ó Kaszëbskö-Pömór-sczim Zrzeszenim. Béł rok 1991. W akademiku na Brzéznie nasza drëchna Béjata Pöbłockô pilno ucza sa swóji rolë do programu Rodno Zemia w gduńsczi telewizje. To bëłë pierszé dzéle telewizyjnego lektoratu „Gôdómë pô kaszëbsku", jaczi prowadza öna wespół z Geneka Prëczköwsczim. „Pój z nama na zéndzenié do klubu na Szewsczi we Gduńsku. To je bëlné karno". Sygło. Ni miôłjem wątplëwöscë. Doch jo jem Kaszëbą roda z Parchowa. Pierszé zéndzenié klubowe, planë dzejaniégö, szëköwanié sa do wiôldżi roczëznë klubu, przërëchtowania do Konkursu Wiédzë ô Pömörzim, do dôwaniô nôdgrodë Medal Stolema, do wanogów, organizacjo balu, kermaszu ksążków, udzél ■ I Wybory do Sejmu — najwyższego organu władzy państwowej są doniosłym aktem w życiu narcdu, są najwyższym prawem obywatela. Tego aktu dokonamy wszyscy w dmu 20 stycznia 1957 r. w poczuciu odpowiedzialności za losy naszego kraju, za ugruntowanie zdobyczy dni październikowych. za: • utrwalenie luwerenńośel i niepodległości naszego kraju. • zapewnienie Polsce pokoju i szacunku wśród narodów. • zabezpieczenie prawidłowego rozwoju pełnej demokratyzacji wszystkich dziedzin naszego życia, • zagwarantowanie praworządności, równości wobec prawa i obowiązków oraz wolności sumienia, • dalszy wzrost dobrobytu 1 coraz lepszą przyszłość ludzi pracy. Cale społeczeństwo kaszubskie, zespolone 1 jednomyślne w zrozumieniu naczelnych potrzeb Ojczyzny, skupia «ł« wokół Fronty Jedności Narodu 1 Władysława Gomułki. który jest dis nas gwarantem coraz pełniejszego wprowadzenia w życie programu odnowy naszej Ojczyzny. Dlatego zaufaliśmy mu i nadal ufamy. Pod jego kierownictwem dokonało się wiele £_>.an, w wyniku których załatwiono pozytywnie wiele bliskich nam spraw, jak: • nowy program rozwoju rolnictwa, • aktywizacja i rezwó) drobnego przemysłu i rzemiosła, • żywotne sprawy rybaków, • uregulowanie po myśli społeczeństwa spraw Kościoła. Gdyby nie Gomułka, sprawy te I Inne nie byłyby pomyślnie załatwianie. Wynik wyborów zadecyduje o tym, czy pójdzie .y dalej tą drogą, czy zawrócimy z niej na starą. Jeżeli Gomułka w ostatnich przemówieniach słowami głębokiego niepokoju o losy kraju zwrócił sie do narodu z wezwaniem o głosowanie na listę Frontu Jedności Narodu, obecna chwila i obywatelski rozsądek wymaga usłuchania Jego wezwania. Dłatege w dniu wyborów idziemy wjzyioy do urn i głosujemy agodnle z wezwaniem Gomułki. KASZEBI! Pomożmë Gomułce, żebë mógł pomóc nôm. Tak dziś wëzdrzy sprawa: Kiej chcenie miec spokój w checzach I nie stracëc tego, co më ju mômë, tej inszej drogi dlô nas nie ma. Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubskiego w Gdańsku Akt poparcia dla Gomułki ze strony Zrzeszenia Kaszubskiego jest tak, że przed wojną działała jakaś masowa organizacja kaszubska, że żyli jeszcze ludzie, którzy ją tworzyli, i teraz ją odbudowujemy. Nie. Nikt nie wiedział, co z tego będzie. Nikt z budujących tę organizację, zarówno na poziomie centralnym, jak i w poszczególnych środowiskach, nie miał doświadczenia funkcjonowania w takiej organizacji, i to w realiach zupełnie innych niż przed wojną, z innymi regulacjami prawnymi. Ci ludzie robili coś, na czym się nie znali, czego nikt nie praktykował i nikt - przynajmniej na początku - nie miał tak na dobrą sprawę wyobrażenia, co to ma być. Zapewne dlatego niektórzy szybko poczuli się rozczarowani, bo myśleli, że powstanie coś, co załatwi mnóstwo nierozwiązanych kaszubskich problemów, które się nawarstwiały od lat. Ale ta organizacja oczywiście nie mogła wszystkiego załatwić i po iluś miesiącach przyszła fala rozczarowania: „në jo, z tego nic ni ma". Wracając do pańskiego porównania do pożaru: ogień równie szybko się rozprzestrzeniał, jak zaczął gasnąć. Ale jednak nie zgasł. Iluś ludzi już się z tym związało, już funkcjonowali w Zrzeszeniu, już zainwestowali swój czas i energię, też swoją biografię, nazwiska i często ryzykowali, bo nie było pewności, jak sytuacja się rozwinie. Rozczarowanie przy takiej fali oczekiwań i nadziei wydaje się zupełnie zrozumiałe. Wielką zasługą liderów tamtego czasu jest to, że Zrzeszenie przetrwało ten kryzys. Co na to władze? One chyba też się nie spodziewały, że to się tak rozwinie. Jaka była ich reakcja? Zacznijmy od tego, że musimy wziąć pod uwagę proporcje. Z jednej strony władza miała wystarczająco dużo problemów, żeby jeszcze się przejmować ruchem na Kaszubach. Z drugiej strony możemy na to spojrzeć przez pryzmat wyborów do Sejmu, jakie odbywały się w 1957 roku, kilka miesięcy później. W województwie gdańskim kampania wyborcza w porównaniu z innymi województwami wyglądała marnie. Dlatego m.in. przyjechał do Gdańska Zenon Kliszko, czyli najbliższy współpracownik Władysława Gomułki, który miał tutaj pewne rzeczy poustawiać. Środowisko kaszubskie było bardzo aktywne. Pojawił się m.in. postulat, aby wyłonić okręg wyborczy kaszubski. Od razu na egzekutywie Komitetu Wojewódzkiego PZPR zostało to utrącone, ale ciekawe, że pojawiła się taka kwestia. Ponadto w protokołach egzekutywy mamy zapisane, że Machno prowadził rozmowy z działaczami Zrzeszenia. Trzeba tu przypomnieć, że ZK wydało odezwę, w której poparło w wyborach ówczesną władzę, ale jednocześnie było duże rozczarowanie, bo Gomułka wymyślił w pewnym momencie, że głosujemy bez skreśleń. Oznaczało to, że wchodzili do Sejmu tylko ci, którzy zostali umieszczeni na tzw. „miejscach biorących". A nasi działacze, którzy znajdowali się na listach, nie 6 POMERANIA TEMAT MIESIĄCA-60 LAT ZKP znaleźli się na tych miejscach. Jednym z nich był Szczęsny, który wbrew zaleceniom władz, prowadził aktywną kampanię i zebrał wiele głosów. Nie wszedł co prawda do Sejmu, ale mimo hasła Gomułki o głosowaniu bez skreśleń osiągnął dobry wynik. A przecież trzeba było mieć odwagę, żeby na niego zagłosować, większość po prostu odbierała kartę i ją wrzucała do urny, a wyborcy Szczęsnego musieli dokonać skreśleń. W Koszalinie z ZSL kandydował też Stanisław Szroeder jako przedstawiciel ludności autochtonicznej. To wciąganie przedstawicieli ZK na listy pokazuje, że traktowano ich poważnie. Władza nie chciała zadrażniać sytuacji. Na posiedzeniach Komitetu Wojewódzkiego mówiono m.in. o tym, że w siedzibie „Głosu Wybrzeża" ma się znaleźć miejsce dla ZK, wydano zgodę na powstanie „Kaszëb". Mogli przecież powiedzieć, że nic z tego nie będzie, a tymczasem zgodzili się na powstanie gazety, która przecież nie była partyjną. Było sporo życzliwych gestów. Powiedzmy sobie szczerze: gdyby nie pewna doza otwartości ze strony władz partyjnych, wojewódzkich, to Zrzeszenie by oczywiście nie powstało. Być może nie chciano dodatkowych problemów, być może nie było pomysłu na to, jak to zablokować, mimo że chociażby Bądkowskie-go często oskarżano o różne rzeczy. To też pokazuje, że wówczas władza nie stanowiła monolitu. Oczywiście te wszystkie gesty ze strony władzy były limitowane. To nie była jakaś organizacja opozycyjna, ale tworzyła ona w ówczesnych realiach wyłom społeczny. Jak wyglądała kwestia warunków materialnych w początkowych latach Zrzeszenia? Nie było nic. Tadeusz Bolduan, gdy wspomina, jak tworzyli „Kaszëbë", podkreśla, że nie mieli papieru, siedziby ani pieniędzy. Właśnie na tym polega wielkość tego ruchu, że ludzie, którzy są bardzo różni i powinni być wobec siebie nieufni, działają razem, nie mając doświadczenia ani prawie żadnych zasobów - nie było telefonów, kopert, papieru, siedziby (dopiero Machno kazał dać pokój dla tworzącego się Zrzeszenia Kaszubskiego w siedzibie „Głosu Wybrzeża", w gdańskim Domu Prasy). Wszystkiego dokonali tylko siłą społecznej mobilizacji, determinacją. I, co niezwykle ważne, Zrzeszenie rodziło się oddolnie. To nie władza je wymyśliła. I dlatego przetrwało. Może też dlatego, że rodziło się w potwornych bólach. Ci, którzy zainwestowali w ZK pracę, energię, zaangażowanie i autentyzm, byli zdolni przetrwać późniejsze kryzysy. Zatem wracając do pierwszego pytania: „Dlaczego udało się tylko u nas?", czy można powiedzieć, że zdecydowali przede wszystkim ludzie? Tak. Ludzie, którzy potrafili wykonać pracę, aby być gotowi na ten jeden sprzyjający moment, i się nie pokłócili w taki sposób, żeby się rozejść. To wezwanie, które jest do dziś na sztandarach: „Zrzeszonëch naju nicht nie złomie", legło u podstaw tej organizacji. Bez tego nie byłoby Zrzeszenia i pracy, którą ono wykonało, nie byłoby Pomorza takiego, jakie jest dzisiaj. Co do tego nie ma wątpliwości. W dużej mierze kultura kaszubska, pewna dynamika, aktywność społeczna zostały stworzone przez Zrzeszenie. Wychodziliśmy z bardzo dramatycznej sytuacji wojennej i bardzo dramatycznej sytuacji powojennej, po ogromnych rozczarowaniach, po wielu przejawach dyskryminacji. To olbrzymia zasługa ówczesnych elit środowiskowych. Rozmawiał Dariusz Majkowski Fot. z książki: C. Obracht-Prondzyński, Zjednoczeni w idei. Pięćdziesiąt lat działalności Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego (1956-2006), Gdańsk 2006. w II Kongresu Kaszëbsczim, ale nôwôż-niészé - lëdze z kaszëbską deją, co rozmieją gadać pö kaszëbsku i są buszny z tegö, że są Kaszëbama. Poznają swöje korzenie, szëkają ödpöwiescë na pitania: Co dali z kaszëbiz-ną? Jak ja rozwijać, żebë nie zadżinała? Jak docerac do młodëch? Późni zéndzenia i kôr-biónczi z liderama Zrzeszeniégö, uczałima, pölitikama, twórcama, lëteratama etc. Nie bëło odwrotu! Dzaka dzejaniô w klubie „Pomorania", móga rzec z perspektiwë czasu, béł jem përzna öbeznóny w zrzeszeniowi spölëznie. I czedë pöwstôł wakat w biórze Zarządu Öglowégö KPZ, za namową Cezarego Óbracht-Prondzyńsczćgó i prof. Józefa Börzëszköwsczégö zgłosył jem sa na kwalifikacyjną rozmowa ö robota. Plan béł përz-na jinszi, ale skuńczeło sa tim, że w séwniku 1994 roku rozpoczął jô robota jakno direktór bióra ZÖ KPZ. Wiôldżé wezwanie, ale téż przigöda. Pasjô sparłączonô z robotą. Miół jô leżnosc wespółprôcowac z przédnikama KPZ Stanisława Pestką, Jana Werowińsczim i Brunona Synaka. Béł to czas baro brzadny. Ösoblëwie wespółprôca z prof. J. Börzësz-köwsczim i Tadeusza Gleinerta beła baro inspirëjącô. W pamiacë pewno ostaną na wiedno lëdze Zrzeszeniégô, chtërnëch bë mógł długö wëmieniwac. Przez dzesac lat dzejaniégö w biórze Zarządu Öglowégö miôł jô leżnota do pöznaniégö wnet wszët-czich, co mielë cos wôżnégö do powiedze-niégö ö Kaszëbach ë Pömörzim w tamtim czasu. Jak z dzysdnia wzéróm na ten czas, to moga rzec z satisfakcją, że nie béł to czas zmarnowóny. Miôł jô móżnosc prôcowac przë organizacji baro wôżnëch wedarzeń, taczich jak: pierszi Kongres Kociewski, Kongres Pomorski, światowi kongres socjo-lingwistów i jazëköznôwców we Gduńsku (ICML), wiôlgô pielgrzimka Kaszëbów do Zemi Swiati w 2000 roku. Cażkö wëmieni-wac, bó lësta wôżnëch, a i historicznëch wëdarzeniów, inicjatiw je gwës długô. Musza téż sa przëznac, że dzaka roböce w Zrzeszenim póznół jem swoja białka Irina, co w 1996 roku przëja-cha na staż studencczi z es-tońsczego Tartu do Gduńska! Arkadiusz Golińsczi, part KPZ w Pruszczu, nôleżnik Przędny Radzëznë KPZ 1. Ö jistnienim Kaszëbskö-Pömôrsczégö Zrzeszeniô jô sa dowiedzôł przeszło sztër-dzescë lat temu. Bëło to tej, czej östôł ögło- POMERANIA 7 TEMAT MIESIĄCA-60 LAT ZKP szony konkurs Lëdowé Talentë, dlô młodëch utwórców raködzélników. Jô wzął w nim udzél i dostôł nôdgroda za żłobiznë w drewnie. Prawie w tim sarnim czasu jo zaczął czëtac dwumiesacznik „Pomeranio", a përzna późni wësłôł pöwiôstczi na órga-nizowóny przez KPZ pierszi konkurs na lëteracczë dokazë pisóné pö kaszëbsku. Dłô mie tej nôwikszą wôrtnotą bëłë zetka-nia z lëdzama Zrzeszeniô, jegó nôleżnika-ma i dzejôrzama. Westrzódka nich bëlë midzë jinszima: historik Józef Börzësz-köwsczi, pisôrz Lech Bądköwsczi, gazét-niczka Izabello Trojanowsko, przédny redaktor „Pomeranii" Wöjcech Czedrowsczi. Do mie, młodégö, ödnôszelë sa jak do swöjégö rówienika. Mielë wiôlgą wiédza 5 historii kaszëbsczi rësznotë i rozmielë sa nią pödzelëc. Bëlë baro swójsczi i żëczny. Jô sa tej czuł w Zrzeszenim jak doma i czëja sa tak do dzys. 2. Mie sa widzy, że w naszi stowôrze ödbiwô sa harmonijno wëmiana pokóleństwów -od zwëczajnëch nôleżników do przédników partów i całégö Zrzeszeniô. Ceszi mie stara ö kaszëbsczi jazëk, nôwôżniészô sprawa do trzimaniô sa naszi etniczny swiądë i tożsamöscë. Żëcza sobie i jinym, żebë taczé Zrzeszenie bëło wiedno. Stanisłôw Janka, pisôrz, pöeta i gazétnik, wnetka 40 lat sparłaczony z „Pomeranią" 1. Ze Zrzeszeniem pierwszy raz zetknąłem się w liceum, kiedy przygotowywałem się do konkursu Wiedzy o Kaszubach i Pomorzu. Mój ówczesny nauczyciel, a jednocześnie działacz ZKP Kazimierz Kleina z sukcesem zaszczepił we mnie zainteresowanie regionalizmem, a w 1999 roku wstąpiłem do ZKP. 2. Zrzeszenie jest dla mnie organizacją regionalną nastawioną na kultywowanie i rozwój tego, co nas wyróżnia, czyli języka i kultury kaszubskiej, ale to również kuźnia liderów, osób kierujących działaniami społecznymi i kulturowymi, a nawet samorządowymi. Organizacja ta także podejmuje i realizuje wiele inicjatyw w środowiskach w których działa. Wojciech Kankowski, burmistrz Żukowa, oddział ZKP w Baninie 18 POSTULATÓW sformułowanych podczas I Zjazdu Zrzeszenia Kaszubskiego 2 grudnia 1956 roku 1. Walny zjazd zaleca Zarządowi Głównemu rozpatrzenie sprawy przyjęcia rdzennych gdańszczan w poczet członków Zrzeszenia. 2. Należy rozpatrzyć utworzenie sekcji do spraw młodzieżowych, w ramach której młodzież kaszubska mogłaby realizować cele statutu. 3. Poprzeć dyskutowany obecnie projekt utworzenia w Gdańsku uniwersytetu. 4. Domagać się jak najszerszych możliwości wstępowania młodzieży kaszubskiej na studia w wyższych uczelniach wybrzeża oraz innych szkołach ogólnokształcących i zawodowych. 5. Domagać się kierowania absolwentów wyższych szkół, liceów pedagogicznych do pracy w Trójmieście i na terenie powiatów kaszubskich. 6. Domagać się szerszego uwzględnienia w programach szkolnych, a w szczególności w liceach pedagogicznych, problematyki kaszubskiej potrzebnej nauczycielom w pracy naukowej i wychowawczej. 7. Domagać się konkretnej opieki i pomocy materialnej i repertuarowej dla istniejących zespołów pieśni i tańca w Kartuzach i Kościerzynie. 8. Domagać się zniesienia dyskryminacji w stosunku do Kaszubów w Marynarce Wojennej oraz w szkołach morskich. 9. Domagać się przyłączenia powiatów bytowskiego i chojnickiego do województwa gdańskiego jako powiatów kaszubskich. 10. Powołać komisję ekonomiczną i kulturalno-oświatową, które opracują szczegółowe programy dla Zarządu Głównego. 11. Domagać się od władzy przeprowadzenia szybszej gleboznawczej klasyfikacji gruntów, zmiany strefy gospodarczej z II na III. 12. Domagać się w programie gospodarczym uwzględnienia przede wszystkim rozwoju rolnictwa. 13. Spowodować sprawdzenie niedopuszczenia do rozpowszechniania książki o powiecie chojnickim, dotyczącej okupacji hitlerowskiej. 14. Stworzyć w Trójmieście i miastach powiatowych kluby dyskusyjne celem oświetlenia aktualnych i historycznych problemów kaszubskich, nadto rozwijać wszechstronną propagandę spraw kaszubskich i tym sposobem usuwać atmosferę uprzedzeń i nieufności wobec ludności kaszubskiej. 15. Zwrócić się do wydawnictwa „Sport i Turystyka" o wydanie ozdobnego albumu odzwierciedlającego piękno ziemi kaszubskiej. 16. Stworzyć regionalne pismo. 17. Domagać się pełnej rehabilitacji wszystkich pokrzywdzonych w ubiegłym okresie i w tym celu powołać osobną komisję rehabilitacyjną oraz żądać pociągnięcia do odpowiedzialności osób winnych szczególnie rażących wykroczeń. 18. Umożliwić synom rybaków kaszubskich wypływanie na morze na połowy w każdym czasie przed powołaniem do służby wojskowej. Za: C. Obracht-Prondzyński, Zjednoczeni w idei. Pięćdziesiąt lat działalności Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego (1956-2006), Gdańsk 2006 8 POMERANIA / PAŹDZIERNIK 2016 TÉMA MIESĄCA - 60 LAT KPZ i Zjôzd dôł mie swiąda Z Edmunda Kamińsczim, uczastnika I Zjazdu Kaszëbsczégö Zrzeszeniô, gô-dómë m. jin. ö tim, chto gö kupił do kaszëbiznë, jak sa w ni utopił i ô początkach kartësczégö partu. Jak to sa stało, że jesce sa pöjawilë na I Zjezdze Kaszëbsczégö Zrzesze-niô? W cerpińcu [lëstopadniku] jô wrócył dodóm z wojska. Po dwuch niedze-lach przeszedł do mie Feliks Mar-szôłk, jaczégö jem dobrze znôł z robotę, bö më raza robilë w PZGS [pol. Powiatowy Związek Gminnych Spółdzielni], i rzekł: „Édku, të jes po wojsku. Pójedzesz z nama? Mómë taczé zćńdzenić Kaszëbów we Gduńsku. A të badzesz miôł terô czas. Badze téż twój drëch Józef Rózner (Rose-ner),Wiktor Hirsch, Bruno Ben-köwsczi i wiele jinëch z Kartuz". Jô odrzekł: „Në pewno, że jo". Co pamiatôce z tegô zjazdu? Bëlno so möga wdarzëc zala w Urządzę Miasta we Gduńsku, gdze jesma sa zeszłe. Pamiatóm, że kupił mie tam do kaszëbiznë Karl Kreffta, chtëren wëszedł na mównica i gôdôł, że on „Gbur ôd płëga" kôże nama dozerac naj jazëk. Jem sa spitół Józka Róznera, jaczi sedzôł köle mie: „A co to je za jeden?" „Të gó nie znajesz? Ko to je Karl Kreffta. Prezes przed-wójnowi Cassubii z Warszawę. Ön znaje wiele jazëków". Tej jem so pómëslôł, że jak taczi lëdze tuwó są, to wôrt sa temu przëzdrzec. Wdôrzi-wóm sa téż, że za mównicą stanął młodi człowiek (nôzwëska ju ni móga so wdarzëc) i gôdôł o problemie uczbë Kaszëbów na wëższich uczbówniach. „Jô béł przédnika z re-mieniégö ZMP [pöl. Związek Młodzieży Polskiej] w komisëji, jakô przëjima papiorë na sztudia i chto béł Kaszëbą, jô dopisywôł na pódanim »Kaszuba«, i ten nie béł przëjati" -prawił. Wiele bëło téż przëpómina-niô ó rozmajitëch diskriminacjach -np. ö wësëłanim do köpalniów zamiast do służbë w marinarce. We wspominkach uczastników I Zjazdu KZ jidze przeczëtac, że wrócëlë dodóm z wiôlgą möcą i chacą do robötë dłô kaszëbiznë w swöjich miastach ë wsach. Z Wami bëło jistno? Jo. Pö zjezdze jesma wrócëlë do Kartuz I tam zaczalë organizować part. W jego zarządzę jô béł nómłodszi. Miół jem 21 lat. Jazëk kaszëbsczi jem znôł z domu i béł jem téż nóleżnika kartësczégó Karna Spiéwë ë Tuńca „Kaszuby", ale tak pó prówdze w kaszëbsczich sprawach jô béł zelo-ny. Wdôrziwóm sa möje pierszé publiczne wëstąpienié przed całą zalą w budinku starostwa na organizacyjnym zćńdzenim kartësczégö zrzesze-niô. Bëła w nim kritika systemu, młodzëznë, ZMP... Jak jô skuńcził, tej sôdł na mól z tëłu, sapół i wëpôlił szesc kurzôków (chóc nigdë jem nie kurzół). A tej zrobił sa całi bladi. 1. Ze Zrzeszeniem Kaszubsko-Pomorskim po raz pierwszy zetknąłem się na studiach w 1978 roku. Było to spotkanie z Klubem Studenckim Pomorania. Od tego momentu rozpocząłem swoją aktywność i w Pomoranii, i w Zrzeszeniu. To było właśnie to, czego poszukiwałem, choć pewnie nie do końca w sposób uświadomiony. Sprawami kaszubskimi interesowałem się bowiem już dużo wcześniej, ale ta wiedza była bardzo powierzchowna. Dopiero klub Pomorania otworzył mi oczy na bogactwo świata kaszubskiego. 2. Zrzeszenie było dla mnie szkołą obywatelskiego wychowania, miejscem niezwykłej pasji jego członków. To w ZKP i Klubie Studenckim Pomorania spotkałem nadzwyczajnych ludzi: Feliksa Marszałkowskiego, Jana Trepczyka, Aleksandra Labudę, Gerarda Labudę, Izabellę Trojanowską, Lecha Bądkow-skiego, Wojciecha Kiedrowskiego... Zrzeszenie to organizacja, która mnie ukształtowała i wychowała. Było to miejsce, gdzie dyskutowaliśmy - zawsze otwarcie i odważnie -o sprawach kaszubskich, polskich i europejskich. Dzisiaj ZKP kształtuje i musi kształtować oblicze Kaszub i całego Pomorza. Kazimierz Kleina, przewodniczący Kaszubskiego Zespołu Parlamentarnego 1. Z ZKP po raz pierwszy zetknąłem się na początku lat 90. poprzedniego stulecia w KUL-u w Wieżycy. Jako kilkunastoletni uczeń technikum leśnego i syn leśniczego Leśnictwa Drozdowo miałem częsty kontakt z pracownikami i gośćmi KUL-u oraz z okolicznymi mieszkańcami. Wspólne spotkania, rozmowy przy ognisku, i nie tylko przy nim, o lesie i jego mieszkańcach (moja rola), a także o regionalizmie z Markiem Byczkowskim, profesorem Józefem Borzyszkowskim czy Szczepanem Lewną. 2. Dla mnie Zrzeszenie to sposób na życie. W swojej działalności staram się ukazywać ZKP jako wspólnotę ludzi, którzy chcą ze sobą być, dbać o kulturę i tradycję „ojców" oraz tworzyć kaszubską kulturę otwartą na teraźniejszość i wyzwania przyszłości, niezamkniętą tylko w folklorze. Adam Nowak, oddział ZKP w Cewicach POMERANIA TÉMA MIESĄCA — 60 LATKPZ 1. Po raz pierwszy usłyszałem o działalności Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego podczas studiów historycznych na Uniwersytecie Gdańskim. A ściślej blisko 40 lat temu (1977) podczas zajęć z ówczesnym doktorem historii Józefem Borzyszkowskim. Niestety, wówczas problematyka regionalna wydawała mi się mało pociągająca. Pasjonowałem się wtedy Powstaniem Warszawskim. Potem w czasach wielkiej „Solidarności" (1980-1981), głównie za sprawą Lecha Bąd-kowskiego, Zrzeszenie stało mi się bliskie i przyjazne. W stanie wojennym, kiedy uczyłem w Zespole Szkół Kolejowych w Tczewie, to władze partyjne zarzucały mi postawę aspołeczną. Za mądrą radą w 1985 roku chętnie wstąpiłem do ZKP, do macierzystego Oddziału Kociewskiego w rodzinnym Tczewie. Ujęła mnie piękna patriotyczna historia ZKP, poszanowanie dziedzictwa kulturowego i rozważna otwartość na przyszłość. Obecnie mam tę satysfakcję, że już czwartą kadencję udzielam się w Radzie Naczelnej ZKP. 2. Najkrócej mówiąc, po pierwszej wielkiej „Solidarności" - jest dla mnie Zrzeszenie najważniejszą organizacją społeczną w życiu. W swoim czasie przestudiowałem też roczniki „Pomeranii" z ponad 40 lat. To wyjątkowe czasopismo regionalno-społeczne pokazało mi fundamenty pracy organicznej na Pomorzu. I może to, co najważniejsze, w Zrzeszeniu spotkałem i poznałem naprawdę ciekawych i mądrych ludzi, np. Lecha Bądkowskiego, prof. Gerarda Labudę, prof. Józefa Borzyszkowskiego, prof. Brunona Synaka, prof. Marka Latoszka, prof. Mieczysława Nurka, Stanisława Pestkę, Tadeusza Jabłońskiego (Pawła Dzianisza), Edmunda Szczesiaka. I wielu innych wartościowych ludzi. W moim przekonaniu jako Pomorzanie możemy być dumni z tego, że w naszym regionie tak owocnie działa już 60 lat Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie. Raduje też serce fakt, że Zrzeszenie troszczy się nie tylko o rozwój Kaszub i Pomorza, ale również mojego Kociewia. Bardzo ważna jest aktywność Zrzeszenia w parlamencie. Będąc trzy kadencje w sejmie, wspierałem osobistym przykładem Kaszubski Zespół Parlamentarny pod sprawnym przewodnictwem senatora Kazimierza Kleiny. I na koniec, najogólniej mówiąc -jest dla mnie Zrzeszenie nadzieją na przyszłość. Jan Kulas, członek Rady Naczelnej ZKP 10 POMERANIA Taczé bëło möje powitanie z kaszë-bizną. Öd czasu tegö wëstąpieniô jô béł wpisóny na lësta „zasłużonëch" dlô PRL. Chutkö jesma sa téż wzalë za założenie Klubu Młodi Inteligencji Kaszëbsczi, bö më widzelë, że to są wszëtkö wiekowi lëdze i muszimë cos zrobić, żebë bëło kömu jich zastąpić. I bëlë chatny do dzejaniô w tim klubie? Za baro nié. Nôpierwi dwanôsce, pózni köle dwadzescë lëdzy. W tim nalezlë sa téż lëdze z bezpieczi. Kögö z pierszich kartësczich zrze-szeńców möżece so wdarzëc? Tëch, co bëlë ze mną na Zjezdze, jak: Féliks Marszôłk, Bruno Benköwsczi, Wiktor Hirsch, Józef Rózner, Fran-cëszk Treder, dr Henrik Kötowsczi. Pózni doszedł Édi Kobiela, nasz fi-nancméster, baro dobrze pilowôł dët-ków. Bëlë téż direktor banku Ökónek (miona nie pamiatóm), Helena Nierzwickô ë wiele doktorów. Tak pö prôwdze lëdze z elitë kartësczi w tim czasu. Dlô naju to bëło taczé achtnie-nié, że öni téż są w Zrzeszenim. Niejedny uczastnicë zjazdu we Gduńsku mielë pózni wcygnioné do robötë dlô kaszëbiznë całé swöje familie. Z Kamińsczima téż wiera tak belo... Jo. Musza tu rzeknąc, że moją białka Zofia jô pöznôł öbczas jednégö zćń-dzeniô Klubu Młodi Inteligencji Kaszëbsczi w sprawie nawiązaniô robötë ze starszima dzejôrzama w 1958 roku i tu jem pöznôł méstra Jana Trepczika, przë chtërnym jem dozdrzeniôł w kaszëbiznie. Mój bra-cyna Alojzy dzejôł w köscersczim Zrzeszenim Kaszëbsczim. Wôrt téż dodać, że i ön, i möja sostra, i jô jesma bëlë przënôleżnikama Karna Spiéwë ë Tuńca „Kaszuby" w Kartuzach. Tam bëło wcyganié do swöjiznë, chöc jesz bez swiądë. A swiąda dół mie prawie I Zjôzd. Öd te czasu jô szedł corôz głabi w kaszë-bizna, jaż jem sa w ni utopił. I ta miłota do kaszëbiznë mają téż erböwóné Wasze dzecë. Jo. Wszëtcë rozmieją pö kaszëbsku. Rôdk öb wiele lat [15] béł direktora Wejrowsczégö Centrum Kulturę i pózni Muzeum Kaszëbskö-Pömôr-sczi Pismieniznë i Muzyczi w Wejro-wie. Miôł stara ö uczba kaszëbsczégô w szkołach. Witka [Frankowskó] je etnomuzykologa i zajimô sa [też] kaszëbską muzyką. Je wëkładowcą na Akademii Muzyczny we Gduńsku. A Janina [Stefanowskó] je redaktora w „Dniowniku Bôłtëcczim" w Kartuzach i téż nie zabiwô ö kaszëbiznie. Je rësznô m. jin. na örganizowónéch miónkach wiédzë ö Kaszëbach. Gôdôł DM 1. Pierwszy raz zetknąłem się z ZKP w 1995 roku jako uczeń Technikum Kolejowego w Tczewie, za sprawą Kazimierza Ickiewicza, mojego ówczesnego nauczyciela, a dziś przyjaciela, podczas finału Konkursu Wiedzy o Pomorzu, który wówczas odbywał się w Pucku. Organizatorem konkursu był Klub Studencki Po-morania - młodzieżówka Zrzeszenia. Na studiach wstąpiłem do Pomoranii, a trzy łata później, już jako prezes tego klubu, wstąpiłem do ZKP, do oddziału gdańskiego. Pewnie wstąpiłbym szybciej, ale w Tczewie nie było partu. Nie było, więc trzeba było go założyć. Reaktywowaliśmy go z przyjaciółmi już po studiach, a ja stanąłem na jego czele. 2. Zrzeszenie to dla mnie silna grupa, która potrafi zmienić świat, ten nam najbliższy - kociewski, kaszubski, pomorski. To forum wymiany myśli, pomysłów i doświadczeń z działaczami z całego Pomorza. To zbiór fantastycznych osób, społecznie w pełni oddanych idei. Co chwila atakuje nas literacki Strach, Trud czy Nie-warto, jednak przegrywają one z kociewskimi zrze-szeńcami. To cieszy. t ^ Krzysztof Korda, Kociewski • \ Oddział ZKP w Tczewie Jednym z malińczego karna uczastników pierszégö zjazdu Kaszëbsczégö Zrzeszeniô w 1956 r., z jaczima möżemë wcyg pökôrbiec, je Stanisłôw Szréder [pöl. Szroeder]. Wnetka 60 lat pö tim wëdarzenim ödwiedzył gö Pioter Dzekanowsczi. Nestor nié le Zrzeszeń iégö Kaszëbizną namikł doma. Widzec - rozmiôł öddac, co dostôł. TEMA MIESĄCA - 60 LAT KPZ W Kłącznie na Stanisława Szrédra gôdają Szkolny. Jak Szkolny, to i szkoła muszi bëc. Budink z czerwiony cegłë stoji na kraju wsë. Na môłi górce nad drogą, z przitką urzmą obłożoną kamiannym mura. Jakbë witôł lëdzy, co przëjachelë jedną, jedurną asfaltową drogą, co bieżi do Kłączna. Czësti szëk stôri prësczi szköłë. Prawie tu mieszko wasta Stanisłôw. To je to samo mieszkanie, w jaczim półbrat Szkolnego ks. Peplińsczi zapisôł nótë do spiéwë „Stë-dzyńscze jęzora, stedzyńsczi las..", znó-ny późni jakno „Bëtowsczé jęzora, bëtowsczi las" abó „Kaszëbsczé jęzora, kaszëbsczi las", abó co tam jesz. Zarô jak są wchôdô, pö lewi, je kuchnio, a po prawi gabinet. To dopiérku jizba! Nôwiakszé uwôżanié zdô sa tuwô miec stôré biórkö, jaczé öd lewi stronë do-stôwô wid z ökna. Na nim lampka, tec widu z okna ob wieczór nie dô. Przed biórka môłi stół i stółczi. Tuwö sôdô Szkolny i jego gósce. Jak sa tak tu sedzy i pije arbata, lżi rozprawiać, w nad-dôwku je widzec scanë, wedle jaczich rozmajité ksążczi casno zajimają pólë-ce, co wiszą jedna nad drëgą. Te lepsze stoją za rutama. Chto sa znaje, we-strzód nich pöznô swiatégö graala lubötników kaszëbiznë - słowôrz ks. Bernata Zëchtë. I to wszëtczé tomë! Tec kaszëbsczich rzeczi nalézemë wia-cy, w tim artikle i materiałë, jaczé na-pisôł, jaczé pözebrôł sóm göspödôrz tegö gabinetu. Nôwiacy tikô Kłączna, gdze sa urodzył, gdze robił za szkolnego. Kö są téż ö Stedzeńcach a jinëch placach. Dzysô ju nie pisze. Starość mô swój szëk. Në, dzćń w dzćń reno wasta Stanisłôw jidze sadnąc za biórka. Nômili słëchóm tedëplatczi parchôwsczich Mödrôków. Taką ka-szëbskę muzyka baro lubia - klarëje. Möże jak płatka jidze, wdarziwô so rok 1991, czej z Mödrôkama grelë „Hanka sa żeni" ód Zëchtë? Pewno jo. Za Hanka pöstawilë tedë Joanna, córka szefa parchówsczégó karna sp. Waldemara Kapiszczi, a za Walerego Jaromira Szrédra, jego sëna. Młodi sa póznelë. Późni zdënk. Z wëmieszaniô genów dwuch artisticznëch familiów mómë dzysô sztërzech młodëch kaszëbsczich artistów. Nôbarżi znónô je wnuczka Szkólnégó Nataliô, kö po śpiewny Stegnie jidze za nią młodszo Marcelëna, a jich bracynowie, Melchior i Staszk, uwidzelë so gitara a babnë. Żódné nie zabiwô ó rodnëch korzeniach. Szrédric, a konkretno Szkolnie z muzycznyma taleńtama po naszim świece wiacy chodzy. Syn Wójk je przédnika znóny Örkestrë Téatru Sej-neńsczegó. Prówdac ta nie graje kaszëbsczich zwaków, në je krótko jiny etniczny muzyczi naszégó dzélu Europę. Örkestra fest klezmerzi. Tak fest, że rok w rok nacy hurmë lëdztwa do Kłączna na latowi Kóńcert na daku. Impreza rëchtowónô bez Szrédric (ósoblëwie Basza a Jaromira), wiedno mô rodny akceńt abó akceńte. Latoś grelë dokôzë pódskaconé óprzez Cassubia Cantat. Ten festiwal-kónkurs-deja dzysôdniowi muzyczi, dlô jaczi spódlim są stôré, wnet archajiczné témë dôwni nagróné w kaszëbsczich wsach, udbôł pôra lat dowsladë Jaro- S. Szréder z białką Felicją i wnuczką Natalią pod storą szkołą w Kłącznie mir. Dzysó CC brzadëje mocni a mocni. Jark slédnym czasa wzął sa téż za scenarnik do kaszëbsczégó radiowego słëchówiszcza. Na dniach öbôczimë (uczëjemë), co to dó. Nie nëkómë më równak za dalek? Chcemë wrócëc do wastë Stanisława, do jego gabinetu, w jaczim mómë gö östawioné. Przë leżnoscë zrzeszeniowi roczëznë óbrzeszno je nama za-pitac o stojizna kaszëbiznë. Czej më zaczinelë ze Zrzeszenim, më tu na Bëtowsczi Zemi bëlë buszny z naszego teatru, gôdaniô, spiéwaniô. Wkół czëło sa Kaszëbë. A dzysô... wedle mie Kaszë-bi zachôwelë swôja swiąda. Co badze zjazëka, ôbôczimë. Na dzysôjô bësa ö niegö bôjôł - gôdô kaszëbsczi nestor. Zarô téż dodôwô cos jesz ó zôczątkach Zrzeszeniô wkół Bëtowa. Hubert Krefta, Léón Wësecczi,jô. Më wszëtcë robilë w szkołach. Tedë ône bëłë wôżné, a terô téż są dlô kaszëbiznë. Môże jesz barżi jakpierwi - gôdô na kuńc, jakbë chcôł pódsztrichnąc znaczenie szkółë, a może dac bëlną wskôza dlô dzysôd-niowëch. Tec lëdze w Kłącznie zwią gó Szkolnym, widzec nié leno wedle dôw-négö fachu. P.D. Ödj. ze zbiérów familie Szroeder RUJAN 2016/POMERANIA/11 TEMAT MIESIĄCA-60 LATZKP 1. Z organizacją społeczno-kulturalną pod nazwą Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie zetknąłem się w młodości, lecz trudno określić dokładną datę czy okoliczności. Do 18. roku żyłem w przestrzeni mojej rzeczywistości kaszubskiej, kształtowany przez miejscową społeczność i tutejszą kulturę. Tu też wiele słyszałem o Zrzeszeniu. 2. Na wstępie chciałbym zaznaczyć, że jestem prezesem Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego Oddział w Warszawie już drugą kadencję. W roku 2006 warszawski oddział został reaktywowany i czynnie włączyłem się w działalność tej organizacji. Mój obecny związek z regionem, jakim są Kaszuby, jak też przynależność do Zrzeszenia Kaszub-sko-Pomorskiego wynikają z silnego zakorzenienia we wspólnocie regionalnej i jej kulturze, począwszy od okresu dzieciństwa. Czuję się mocno związany ze Zrzeszeniem nie tylko dlatego, że chroni tradycję i promuje kulturę kaszubską, moją rodzimą kulturę, ale także dlatego, że uczy współczesnego patriotyzmu - jako formy zaangażowania we własne środowisko i odpowiedzialności za nie. Jest też miejscem intelektualnych dociekań nad wartością własnego środowiska jako przestrzeni życia i działalności człowieka. ks. prof. Henryk Skorowski, oddział ZKP w Warszawie, były rektor Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie 1. Pierwszy kontakt ze Zrzeszeniem miałem dzięki pismu „Kaszëbë", z którym zetknąłem się w roku 1957. Mój ojciec, współorganizujący zrzeszeńców w oddział w Kartuzach, przyniósł je do domu (mieszkaliśmy w Kartuzach przy ul. Jeziornej 17) i to było święto. Byłem małym dzieckiem, ale to przeżyłem. Słuchałem wtedy wielu rozmów, padały nazwiska, dzisiaj, kiedy czasy są inne, to wielka sprawa. 2. Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie jest organizacją, dzięki której Kaszubi mogą się swobodnie wypowia- ®dać. Jest to wielki skarb, który powinniśmy chronić szczególnie w obecnych trudnych czasach. . Ryszard Stoltmann, I oddział ZKP w Szczecinie 1. Pierszé zeńdzenie ze Zrzeszenim bëło wnetka 25 lat temu. Twórzëła jem projekt „Gminny Ośrodek Opiekuńczy w Chmielnie". Szło ö to, żebë stóri bu-dink, w jaczim czedës béł szpitôl, nie óstół przerobiony na krómë, leno służił starszim chórim lëdzóm. Dzaka zôchatóm Józefa Börzëszkôwsczégö jem poszła z tą sprawą do lëdzy z KPZ. Udało sa, a jô jem ostała nôleżniczką Zrzeszeniô. 2. Kaszëbskó-Pómörsczé Zrzeszenie bëło dlô mie baro wôżné, möże nawetka nôwôżniészé. Dzysô 12 POMERANIA FENOMEN AKTYWNOŚCI SPOŁECZNEJ I STABILNOŚCI 60-lecie Zrzeszenia Kaszubsko-Po-morskiego pozwala oderwać się na chwilę od bieżącej działalności i gonitwy za realizacją dzisiejszych, jak się wydaje w tym kontekście, drobnych spraw. Kiedy uzmysłowimy sobie, w jakich czasach i okolicznościach powstawało nasze Zrzeszenie oraz jak wiele przez te lata się zmieniło, to narzuca się pytanie: co sprawia, że organizacja ta jest tak żywotna i nadal odradza się i rozwija. Przetrwała kilka epok politycznych i zawieruch, ma za sobą długą historię różnych doświadczeń. Ciekawe, że kiedy powstawało Zrzeszenie, władcą ZSRR był Chruszczow, nad Wisłą stacjonowało kilkaset tysięcy żołnierzy radzieckich, a entuzjazm tłumów ledwie co do władzy w Polsce wyniósł Władysława Gomułkę, który był wówczas niezmiernie popularny w polskim społeczeństwie. Świat nie stał, podobnie jak dziś, w miejscu. Zawirowania polskiego Października '56 i wywołane nim rozprężenie władz komunistycznych stworzyły okazje do zawiązania w Trójmieście przez grupę ludzi o bardzo różnych biografiach, doświadczeniach życiowych i poglądach politycznych - stowarzyszenia stawiającego sobie za cel rozwój regionu kaszubskiego rozumianego nie tylko jako pewne terytorium, ale także jako zespół wartości osobowych, kulturalnych i przyrodniczych. Ten cel połączył ludzi, którzy założyli Zrzeszenie Kaszubskie (w 1964 r. przemianowane na Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie). Spoiwem ich działań stała się idea regionalizmu kaszubsko-pomor-skiego. Los dał szansę i dzięki refleksowi grupy Kaszubów (szerzej: Po- morzan) udało się ją wykorzystać, zdobywając przyczółek wolności - przestrzeni swobody do realizacji aspiracji kulturalnych, naukowych i obywatelskich. Zrzeszenie zrodziło się z nadziei na poprawę położenia ludności rodzimej Pomorza, która chciała być pełnoprawnym gospodarzem u siebie, i z chęci wyrwania się z apatii i niemożności poukładania swojego otoczenia w zgodzie ze swoim kodem kulturowym. Zestawiając Zrzeszenie z różnymi stowarzyszeniami czy innymi organizacjami, które w ciągu tych minionych dekad pojawiały się na Pomorzu, zauważyć można, że za ZKP stoi od lat fenomen aktywności społecznej i stabilności. Ta aktywność przeżywała większe erupcje w chwilach wybuchów wolności w Polsce (np. na fali pierwszej Solidarności lat 80. czy reformy samorządowej lat 90.), kiedy to powstawały liczne nowe oddziały Zrzeszenia. Jednak przez 60 lat zasadniczy rdzeń organizacji, niezależnie od nastrojów w społeczeństwie, pulsował życiem, działał, urzeczywistniając cele wyznaczone sobie przez środowisko, i utrwalał jego osiągnięcia, przygotowywał do działalności publicznej kolejne generacje młodych regionalistów, wydawał książki i czasopisma, łączył i kojarzył różne społeczności lokalne i branżowe. Sieciowy charakter organizacji sprawia, że gdy w jednej miejscowości przygasa działalność oddziału - stygnie zapał środowiska, to gdzie indziej, na wsi lub w mieście, inny oddział przeżywa swój renesans i mnoży realizowane przez siebie przedsięwzięcia. Zrzeszenie, które przecież jest efektem rozwoju ruchu kaszubsko-pomor- TEMAT MIESIĄCA-60 LATZKP skiego, w różnych wymiarach działało i działa ponad strukturami administracyjnymi, starając się je kształtować i wspierać ich działalność. Ile to reform podziału administracyjnego kraju było w ciągu tych 60 lat? Więzy jednak kulturowe (etniczne/regionalne) czy gospodarcze łączące środowiska lokalne skupione w Zrzeszeniu okazały się na tyle silne, że aktywnie oddziaływały one w demokratycznym już państwie na kształtowanie struktury podziału Polski na województwa. Atutem takiej organizacji jest fakt, że ona łączy, spina różne środowiska. Nie tylko chodzi o wymiar terytorialny czy branżowy (np. środowiska naukowców, nauczycieli, twórców kultury, samorządowców itp.), ale też pokoleniowy - nie brakuje przecież przykładów, gdy np. dobiegający emerytury profesorowie przy realizacji zrzeszeniowych przedsięwzięć współpracują, udanie i na partnerskich zasadach, z 20-letnimi studentami. Organizacja ta to też szkoła demokracji, która łączy energię środowisk lokalnych. W zatomizowanym polskim społeczeństwie, przy głębokich najróżniejszych i ciągłych podziałach oraz rozmaitych ośrodkach oddziaływania, a także ostrych konfliktach, ta umiejętność współpracy wielu ludzi w ramach Zrzeszenia i dogadywania się co do kluczowych celów stanowi wielkie osiągnięcie. Dzięki temu społeczność zrzeszona przetrwała, a jej praca przynosi trwałe efekty. Korzystają na tym Kaszuby, Pomorze i Polska. Tworzywem działalności Zrzeszenia jest społecznikowskie zaangażowanie wypływające z potrzeby realizacji siebie w strukturze większej niż rodzina, czyli w społeczności lokalnej - ruchu regionalnym. Aktywność ZKP wypełnia tę lukę pomiędzy osobą i jej rodziną a państwem (kłania się zasada subsydiarności). Patrząc na działalność np. poszczególnych oddziałów Zrzeszenia, nie sposób im odmówić autentyczności w re- alizowanych przedsięwzięciach. Wynikają one z oddolnych inicjatyw i wewnątrzśrodowiskowych potrzeb kulturalnych, edukacyjnych czy zdrowego patriotyzmu lokalnego. Często bywają one niedoceniane, ale dzięki stojącej za nimi motywacji społeczników są one trwalsze niż odgórnie proponowane przez władze publiczne rozwiązania. Dowodzą tego chociażby doświadczenia z ostatnich lat, gdy grube miliony ze środków publicznych, np. UE, zainwestowano w organizacje formalnie społeczne (np. Lokalne Grupy Działania) opierające się tylko na pracy odpłatnej i wspólnym interesie ekonomicznym członków. Wraz z końcem każdego kolejnego okresu budżetowania UE organizacje te stają wobec pytania o sens dalszej swojej działalności, skoro pieniędzy (czyli spoiwa faktycznie łączącego członków) do podziału już nie ma. Gdyby w Zrzeszeniu Kaszubsko-Pomorskim miejsce idei spajającej członków zajął czynnik finansowy, organizacja ta szybko przestałaby istnieć i straciła w oczach swoich członków sens. Po 60 latach działalności Zrzeszenia w głowach kolejnych jego członków rodzą się nowe pomysły wynikające z uzmysłowionych sobie nowych potrzeb i aspiracji, powstają wyobrażenia czegoś, co chcieliby wcielić w życie - zmienić otaczający świat, poczynając od najbliższej okolicy. Doświadczenia ZKP dowodzą, że jeśli społeczność zrzeszona uzna je za wspólny cel, to chociaż jest społecznością zróżnicowaną, nie dość skonsolidowaną i czasami oczekiwałoby się, aby była bardziej aktywną, to jednak jak uczy historia - jest zdolna do trwałego i konsekwentnego działania. Zrzeszenie to przede wszystkim od 60 lat siła animująca przedsięwzięcia i oddziałująca na obraz Pomorza. ŁUKASZ GRZĘDZICKI, PREZES ZRZESZENIA KASZUBSKO-POMORSKIEGO Gabriela Jósköwskô, part KPZ w Chmielnie, nôleżniczka Öglowégö Zarządu KPZ 1. W gromiczniku 1970 roku ödbëlë sa w pucczi farze uroczëznë z leżnoscë 50. rocznice Zdënku Pôlsczi z Mörza. Bëlo pôra biskupów, wiele wiérnëch, göscy. Örganizowôl je „Król Kaszëbów" ks. Hilari Jastak przë pömöcë nôleżników pucczégö partu Kaszëbskô--Pômörsczégö Zrzeszeniô i pucczich ksażi. Tedë pier-szi rôz jô miôl czëté, że w Pucku dzejô KPZ. Jem Kaszëbą, chtëren pôchôdzy ze Slawöszëna. Möji star-szi, starköwie, prastarköwie bëlë Kaszëbama. Pö skuń-czeniu sztudiów na Uniwersytece Gduńsczim jem wrócyl do Pucka. Na początku 80. lat za sprawą baro zaslëżonëch dlô Zrzeszeniô lëdzy (westrzód nich są zalóżcowie KPZ): Paula Tarnowsczégö, Stanisława Cygierta, Ötilii Graböwsczi, Wladislawa Torlińsczegó, Andrzeja Krajewsczégö, Izabelle Trojanowsczi (wszëtcë ju nie żëją) i Romualda Luköwicza jô ôstôl nôleżnika Kaszëbskö-Pômörsczégö Zrzeszeniô part w Pucku. Möja przigöda z KPZ warô. Dzysdnia jem nôleżnika partu we Wiôldżi Wsy, gdze mieszkom. Ze Zrzeszenim jem sa związôl na dobré i na zlé. Öb lata möji robötë w Kaszëbskö-Pömôrsczim Zrzeszenim jô bél przédnika partu w Pucku i partu we Wiôldżi Wsy. W latach 80. XX w. jô bél wiceprezesa Zrzeszeniô. Öd wiele kadencji jem w Öglowim Zarządzę (dzysdnia móm w tim karnie nôdlëgszi staż dzejaniô w KPZ). Möżna rzec, że möje dozdrzenialé żëcć, pô sztudiach, jô zrzeszil z KPZ. 2. Cażkö sobie wëöbrazëc, żebë Kaszëba nie bél w ti stowôrze, jeżlë chce robie na rzecz swój i môli i wiôldżi öjczëznë, to je Kaszëb i Pölsczi. Wspôminóm ôso-blëwie öżëwioné diskusje lëdzy Zrzeszeniô ö roz-majitëch pöliticznëch pözdrzatkach na zéndzeniach w sedzbie GTN (Gdańskie Towarzystwo Naukowe). Zrzeszenie przez lata twórczo sa zmieniwô, mając pôzytiwny cësk na region. Dzaka niemu öd wiele lat rozmieja sa odnaleźć w roböce na rzecz gminowégö i powiatowego samorządu. Wiele jesz je do zrobieniô. Mëszla, że tak jëbleusz 60-lecô, jak téż pózniészi Zjôzd Delegatów wëznaczą nowé czerënczi rozwiju. Wiôldżi cësk je wôrt dac na wespólroböta i przëcyganié do Zrzeszeniô wiakszi lëczbë mlodëch lëdzy. Jem buszny, że z wiôldżim möjim udzéla przeszłe do historii: 65. Roczëzna Zdënku Pölsczi z Mörza w 1985 r. (jem ja prowadzyl, badącë wnenczas nômlodszim przédnika partu w Zrzeszeniu), XV Światowi Zjôzd Kaszëbów we Wiôldżi Wsy (pierszi rôz z udzéla Prezydenta RP) w 2013 r. i protestë procëm budowie jądrowi elektrowni w Żôrnówcu w uszlim wieku. Zygmunt Örzeł, nôleżnik Öglowégö Zarządu KPZ zdrza ju na to barżi dozdrzeniało, w hierarchii wôrt-notów wëżi ju stoji chócle familio, ale wcyg KPZ mô pöczestny mól w môjim żëcym. 2i 6 POMERANIA/13 TEMAT MIESIĄCA Wspomnienia i refleksje z okazji 60-lecia Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego Byłem jednym z uczestników zebrania, którego głównym rezultatem było powołanie do życia stowarzyszenia pod nazwą „Zrzeszenie Kaszubskie". Zebranie to odbyło się, jak wiadomo, jesienią 1956 roku. Jak do tego doszło, że jako 19-letni młodzieniec, który dopiero co, bo na początku września tegoż roku, podjął filologiczne studia wyższe na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, wziąłem udział w tym zebraniu? Z całą pewnością stało się tak za sprawą mojego Stryja, księdza prałata Franciszka Gruczy. Ale po części doszło do tego przypadkowo. Do Gdańska nie przyjechałem bowiem wówczas wyłącznie z powodu tego zjazdu. Los chciał, że dzień czy dwa wcześniej musiałem się osobiście stawić w siedzibie ówczesnej gdańskiej Wojskowej Komisji Rekrutacyjnej, by przedstawić argumenty na rzecz odroczenia ustalonej już przez tę komisję daty tzw. wcielenia mnie do służby wojskowej, dokładniej: do marynarki wojennej. Gdy mój Stryj w czasie swojej krótkiej wizyty w Poznaniu dowiedział się o tym, zaproponował, bym po załatwieniu mojej sprawy w Gdańsku zatrzymał się, jak zwykle, u niego, przedłużył mój pobyt na Pomorzu i wziął udział razem z nim i gronem kilku innych, poznanych wcześniej osób w owym zjeździe. Zaakceptowałem ten plan natychmiast. Nie musiał mnie zresztą do niego w żaden specjalny sposób przekonywać. Przede wszystkim dlatego, że plan ten stwarzał mi okazję do ponownego spotkania się z osobami, które ceniłem bardzo, z powodu zarówno ich dokonań, jak i zdecydowanych poglądów w spra- wach dotyczących Kaszubów i ka-szubszczyzny. Do grona tego należeli Stefan Bieszk (jeden z moich nauczycieli pelplińskich), Jan Romp-ski, Jan Trepczyk - wszyscy, jak wiadomo, wybitni kaszubscy poeci, pisarze i działacze - oraz Edmund Kamiński, który wówczas, podobnie jak ja, dopiero rozpoczynał swoją pracę mającą na celu przyczynienie się do rozwiązania specyficznych problemów Kaszubów, w tym problemów związanych z ich językiem i/lub kulturą. Natomiast propozycja Stryja, bym razem z nim i gronem wymienionych osób wziął udział w zjeździe wprowadziła mnie wówczas w stan swoistej dumy. Zinterpretowałem ją bowiem jako implikującą bardzo poważne potraktowanie mojej osoby, a zwłaszcza mojego potencjału intelektualnego, w tym przede wszystkim (nazwę to tak zbiorczo) mojego kaszubologicznego potencjału. W szczególny sposób napawała mnie dumą uwaga mojego Stryja, że ciekawi moich poglądów w sprawach kaszubszczyzny są też inni członkowie wspomnianego grona. Dodam, że uwaga ta postawiła mnie zarazem przed stresującym pytaniem, czy sprostam pokładanej we mnie nadziei Stryja. Bo wprawdzie już wówczas dysponowałem dość wysokim stopniem świadomego poczucia kaszubskiej tożsamości kulturowej i odrębności językowej zarazem, ale ze zrozumiałych względów ów współczynnik mojej mentalnej sfery był wówczas w przeważającej mierze ufundowany „tylko" intuicyjnie, a nie racjonalnie (analitycznie), czyli - jak (nieskromnie) sądzę -odwrotnie niż dziś. Jak zapamiętałem mój udział w owym I Zjeździe Zrzeszenia Kaszubskiego? Jego przebieg? Wygłoszone w czasie jego trwania przemówienia? Co pozostało z tego zjazdu w mojej pamięci na zawsze? Niestety, w sumie niewiele. W każdym razie mało jest tego, co po latach udało mi się w niej odnaleźć. Poza tym: jeśli coś z tego zjazdu utrwaliło się w mojej pamięci, to są to wspomnienia dotyczące nie tyle tekstów tego zjazdu, co jego kontekstów i/lub sytuacji, w tym zwłaszcza atmosfery, w której się on odbywał, jak również supozycji mów wygłoszonych w trakcie jego trwania oraz przewidywanych skutków urzeczywistnienia jego głównego celu, czyli powołania do życia wymienionego na początku Zrzeszenia. Do zbioru spraw związanych z tym zjazdem, które dobrze zapamiętałem, należą w pierwszej kolejności uwagi członków grona osób, którym towarzyszyłem w czasie jego trwania, dotyczące nazwy „Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie", jak również programu zadań tego stowarzyszenia, w szczególności sposobu jego ułożenia - kolejności jego teleolo-gicznych - jak się to dziś mówi -priorytetów. Ale dokładniej zreferuję zarówno ich uwagi na wymienione tematy, jak i moje odnośne poglądy przy innej okazji. Dlaczego nie pamiętam dokładnie mojego uczestnictwa w pierwszym zjeździe Zrzeszenia, choć podkreślam to mocno, z faktu tego byłem wówczas bardzo dumny? Myślę, że stało się tak przede wszystkim z powodu mojej fascynacji osobami, którym wtedy towarzyszyłem - to ta fascynacja powodowała, że uwagę skupiałem wówczas nie tyle na pro- 14 POMERANIA TEMAT MIESIĄCA gramie i przebiegu tego zjazdu, co przede wszystkim na sądach o tym zjeździe i jego programie, a zwłaszcza o jego głównym celu, które w czasie tego zjazdu wymieniali między sobą członkowie wspomnianego grona osób. Ale w sporej mierze stało się tak też z tego powodu, że kilka godzin po jego zakończeniu wróciłem do Poznania i tam już następnego dnia wpadłem w wir spraw związanych z moimi studiami. I ponieważ w moim ówczesnym poznańskim otoczeniu nie było nikogo, kogo interesowałby gdański zjazd, a nawet, kto byłby skłonny poświęcić swoją uwagę jakimkolwiek specyficznie kaszubskim problemom. W Poznaniu interesowano się wówczas przede wszystkim przebiegiem i dramatycznymi konsekwencjami czerwcowego protestu poznańskich robotników nazywanego przez ówczesne władze „poznańskimi wypadkami". Słowem: zaraz po powrocie do Poznania znalazłem się w świecie zupełnie innych spraw i problemów niż te, które zajmowały mnie w czasie mojego krótkiego pobytu w Gdańsku i Sopocie. Wspomnę jedynie, że niebawem zacząłem być aktywnym uczestnikiem poznańskich demonstracji „październikowych". Nie oznacza to jednak w żadnym razie, że po powrocie do Poznania w ogóle przestałem się zajmować sprawami kaszubskimi, lecz tylko tyle, że moją uwagę przestała zajmować sprawa samego Zrzeszenia. Nie ulega wątpliwości, że mój udział we wspomnianym zjeździe i dyskusje na tematy kaszubskie, w których uczestniczyłem przed zjazdem, podczas niego i zaraz po nim, spowodowały, że już pod koniec 1956 roku zacząłem się zajmować kaszubskimi zagadnieniami o wiele intensywniej niż wcześniej. Szczególnie wiele czasu i energii zacząłem już wówczas poświęcać poszukiwaniu analitycznie uzasadnionej odpowiedzi na pytania typu „Czy kaszubszczyzna to odrębny język, czy tylko pewien polski dialekt?" Oczywiście wiem dobrze, że od pewnego czasu polskie władze uznają kaszubszczyznę za odrębny język, ale wiem też, że przyznały jej „tylko" status języka etnicznego, a nie status języka narodowego. I że nazwę „język etniczny" wymyślono po to, aby kaszubszczyzny nie można było „oficjalnie zaliczać" do zbioru tych samych rzeczy, do którego zalicza się polszczyznę lub niemczyznę. Jednakże problem w tym, że czymś innym jest uznanie przez kogoś (jakąś władzę, jakiś autorytet itd.) czegoś za coś, jak też zaliczenie czegoś do czegoś, a czymś zupełnie innym odpowiedź na pytanie, czy rozważane uznanie/zaliczenie można uznać za analitycznie uzasadnione. Moja, skrócona do minimum, odpowiedź na to pytanie brzmi: tak nie jest. Jej analitycznego uzasadnienia nie jestem w stanie przedstawić w tym miejscu z powodów czysto technicznych. W tym celu musiałbym najpierw przedstawić moje rozumienie desygnatów wyrażeń typu „język ludzki", albo inaczej mówiąc: podstawowe twierdzenia dziedziny, którą swego czasu nazwałem „lingwistyką antropocentryczną". Musiałbym tak postąpić, ponieważ moje rozumienie desygnatów wymienionych wyrażeń różni się w sposób radykalny od ich wszelkiego rodzaju „tradycyjnych" rozumień. Obecnie pracuję nad monografią podsumowującą i zarazem spajającą w pewną całość dotychczasowe dokonania lingwistyki antropocentrycznej. Po zakończeniu tej pracy zamierzam sformułować i przedstawić in extenso moje poglądy w sprawie kaszubszczyzny. Mam nadzieję, że uda mi się też jeszcze „za tego życia" ukończyć w dużej mierze już gotową monografię poświęconą nazwom „Kaszubi/ Kaszuby" - ich historii. PROF. ZW. DR HAB. DR H.C. MULTI FRANCISZEK GRUCZA CZŁONEK RZECZYWISTY POLSKIEJ AKADEMII NAUK A.Trepczik dobëła w kategorie poezji RUJAN 2016 / POMERANIA /15 Lëteracczé miónczi Znómë ju dobiwców latoségö konkursu m. Jana Drzéżdżona. W pierszim dniu rujana nôlepszé dokazë i jich autorze östelë wëprzédniony i nôdgrodzony öbczas uroczëznë w Stôromiesczim Rôtëszu we Gduńsku. Wiacy napiszemë ö tim w pöstapnym numrze „Pomeranii", a terô prezentëjemë lësta laureatów. W kategorie prozë: I môl - Tatiana Slowi, Dzecë a jinszé magiczne stwôrë II môl - Grégór Schramke, Witôj przigôdo III môl - Renata Mistarz, Czemu Kamiané jezoro mô wielfarbistę wôda? W kategorie poezji: I môl - Ana Trepczik, W pamiacë II môl - Jerzi Stachursczi, Brzôd III môl - Witóld Böbrowsczi, Bakczësaraj Wëprzédnienié - Ida Czajinô, Dzëkô kaczka RED. WOKOŁI WALNEGO ZJAZDU DELEGATÓW ZRZESZENIA KASZUBSKIEGO PIOTR SCHMANDT Rok 1956 był to dziwny rok, w którym rozmaite znaki na niebie i ziemi zwiastowały... Tak można zacząć, trawestując początek Ogniem i mieczem Henryka Sienkiewicza, rozważania na temat początków największej i najdłużej funkcjonującej organizacji ka-szubsko-pomorskiej. Sześćdziesiąt lat w historii Europy, Polski i Pomorza to z jednej strony niewiele. Z drugiej jednak, gdy uświadomimy sobie, ile przez ten czas wydarzyło się rzeczy ważnych, wręcz odwracających bieg historii, ile organizacji (i państw!) zakończyło swój byt lub diametralnie się zmieniło, ten okres to naprawdę wiele. Z tej perspektywy trwanie Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego i jego ciągły rozwój można uznać za sukces. Gdyby nie tamten rok i wszystko, co spowodowało, że był dziwny, pewnie powstałyby z czasem jakieś organizacje, pewnie coś by się działo. Ale warte podkreślenia jest to, że od roku 1956 działa struktura organizacyjna, i zarazem duchowa, trwale wpływająca na świadomość pokoleń regionalistów, pasjonatów i, co najważniejsze, coraz szerszych kręgów społecznych zamieszkujących ziemie od ujścia Odry aż po Żuławy Wiślane. OT, WENTYL BEZPIECZEŃSTWA Kaszuby, jak i całe Pomorze jako część Polski, wyszły z drugiej wojny światowej okaleczone. Olbrzymie straty ludzkie wynikłe z działań wojennych i eksterminacji ze strony Niemców, zniszczenia materialne spowodowane okupacją i późniejszym przejściem sowieckiego frontu, dramat w postaci właściwie przymusowej służby w Wehrmachcie rzesz Kaszubów oraz zaistniałe odium dwuznaczności moralnej na skutek niezrozumienia specyficznej sytuacji na Pomorzu (analogie z Wielkopolską i Śląskiem), wszystko to spowodowało, że odrodzenie fizyczne, duchowe i cywilizacyjne Pomorza przebiegało wolno i było bardzo trudne. Sytuację komplikował kon- sekwentnie wprowadzany komunizm, niechętnie patrzący na wszelkie odmienności, czujny, niebezpieczny i organizujący obywatelom nawet najdrobniejsze formy aktywności według założeń własnej ideologii. Kaszubi, jak i w ogóle Pomorzanie, stanowili dla nowych rządców Polski nie lada problem. Konserwatywni, przed wojną będący opoką Narodowej Demokracji, przywiązani do tradycyjnych form katolickiej pobożności, ceniący etos rodziny i trzymający się ziemi jako niezbywalnej własności - oto było wyzwanie dla inżynierów dusz spod znaku sierpa i młota. Na dodatek społeczność niedawnego pogranicza polsko-niemieckiego musiała zwracać szczególną uwagę organów bezpieczeństwa. Taką społecznością trudno kierować. Znacznie trudniej niż wygnańcami i przesiedleńcami zaludniającymi tzw. ziemie odzyskane, wykorzenionymi i o ile bardziej pozbawionymi oparcia w niemal każdej sferze życia. A jednak, mimo strat wojennych, mimo stalinizmu, próbowano coś robić. Odbudowywano Gdańsk, przybywało miejsc pracy (choć z przyczyn ideologicznych upadało wiele starych, rodzinnych firm i zakładów rzemieślniczych), rozwijało się szkolnictwo. Także w sferze kultury kaszubskiej nieśmiało stawiano pierwsze po wojnie kroki, nieco wykorzystując państwowe hasła o władzy ludu i nawrocie do wartości rodzimych, właśnie ludowych. W 1947 roku powstało Muzeum Kaszubskie w Kartuzach, działało muzeum na wolnym powietrzu we Wdzydzach, Brunon Richert, a potem Ignacy Szutenberg wydawali w latach 1945-1947 pismo o znanym i znaczącym tytule: „Zrzesz Kaszëbskô". Takie przykłady można by mnożyć. We wszystkich jednak przypadkach władze pozwalały pielęgnować tradycje kaszubskie raczej na płaszczyźnie sentymentu i nieszkodliwej „cepeliady". Ot, wentyl bezpieczeństwa, żeby ludzie nie udusili się od nadmiaru socjalizmu. Na poważny, świadomy ideowo regionalizm miejsca nie było. 16 POMERANIA PAŹDZIERNIK 2016 TEMAT MIESIĄCA-60 LATZKP AŻ NASTAŁ ROK 1956... 0 roku ów! - przywołać można z kolei słowa Adama Mickiewicza i to wcale nie na wyrost. Z dzisiejszej perspektywy, kiedy nie ma już socjalizmu, kiedy w Polsce nie stacjonują bratnie oddziały, kiedy czynniki rządowe nie jeżdżą po instrukcje do Moskwy, kiedy dla większości społeczeństwa to wszystko zatrąca prehistorią, mogłoby się wydawać, że przełom październikowy był tylko jednym z epizodów PRL-u. A jednak nie można lekceważyć tego, co wydarzyło się od wcześniejszej o trzy lata śmierci Józefa Stalina aż po październikowy wybuch właśnie roku 1956, którego konsekwencje są istotne także dla ruchu kaszubskiego. Umarł Józef Stalin. W Związku Radzieckim (Sowieckim) z wolna rozpoczął się okres walki z kultem jednostki. Kulminacją owego procesu stał się XX Zjazd Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPZR). W nocy z 24 na 25 lutego 1956 I sekretarz Komitetu Centralnego KPZR Nikita Chruszczow w wygłoszonym tajnym referacie przeprowadził krytykę Stalina i stalinizmu. Wydarzenia owe miały wpływ na sytuację w innych państwach bloku wschodniego. W Polsce po masakrze poznańskiego czerwca trwał stan napięcia. Od 19 października obradowało VII Plenum Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (KC PZPR). Dzień przed jego rozpoczęciem do Warszawy przyjechał Nikita Chruszczow, bynajmniej nie z gałązką oliwną. Oddziały sowieckie wyruszyły ze swoich polskich baz w stronę Warszawy. Niemniej nastąpił przełom. 21 października przywrócono do władzy Władysława Gomułkę, który został I sekretarzem KC PZPR. 24 października miał miejsce wiec na Placu Defilad, podczas którego towarzysz „Wiesław" wygłosił słynne przemówienie. Referat Gomułki z VII Plenum o potrzebie demokratyzacji opublikowano w 10. numerze „Nowych Dróg", organu KC. W dniach 16-18 listopada Gomułka skutecznie renegocjował w Moskwie rozmaite umowy i układy, co zmniejszyło w pewnym stopniu upokarzające poddaństwo wobec Moskwy. Warto o tym pamiętać, próba demokratyzacji Węgier skończyła się bowiem krwawą sowiecką interwencją. Nastąpiły zmiany. Nawet symboliczne, choćby powrót nazwy Katowice w miejsce dotychczasowego Stalinogrodu. Do Polski przyjechało niemal 30 tysięcy rodaków zza wschodniej granicy. Utworzono rady zakładowe. Rozpoczęły się procesy niektórych komunistycznych zbrodniarzy, m.in. A. Fejgina i J. Różańskiego. Zniesiono zakaz posiadania platyny, złota i dewiz. Wypuszczono 35 tys. więźniów, wiele osób zrehabilitowano. Przywrócono ZHP w miejsce organizowanego przez Jacka Kuronia tzw. czerwonego harcerstwa. Kardynał Wyszyński w chwale moralnego (i nie tylko) zwycięstwa powrócił do Warszawy. 1 T. Bolduan, Nie dali się złamać, Gdańsk 1996, s. 109-111. ...I MOŻNA BYŁO UTWORZYĆ WŁASNĄ ORGANIZACJĘ Właściwie od początku roku 1956, na długo przed październikowym przełomem, dochodziło do spotkań działaczy kaszubskich głoszących potrzebę stworzenia własnej organizacji. Tadeusz Bolduan podaje1, że właściwym inicjatorem i koordynatorem rozmów był pierwszy powojenny burmistrz Wejherowa Bernard Szczęsny, współpracujący z muzykologiem i autorem widowisk obrzędowych Pawłem Szefką. 22 stycznia doszło do spotkania w Muzeum Kaszubskim w Kartuzach, a 11 i 25 lutego, w szerszym gronie, w Młodzieżowym Domu Kultury w Gdyni. Co naturalne, ścierano się o kształt ideowy przyszłej organizacji, a do głosu dochodziły podziały wyniesione z okresu międzywojennego. Lech Bądkowski, Andrzej Bukowski, Aleksander Arendt, Feliks Marszałkowski, Abdon Stryszak, Leon Roppel, Franciszek Treder, Władysław Kirstein, Aleksander Labuda, Jan Piepka, Stefan Bieszk, Izabella Trojanowska, wszyscy oni, dziś należący do kanonu kaszubskiej kultury, tworzyli pierwociny programu zrzeszenia. Od kwietnia pracowano nad statutem i profilem planowanego czasopisma. W nocy z 21 na 22 października, Aleksander Arendt, pierwszy prezes Zrzeszenia Kaszubskiego RUJAN 2016/POMERANIA/17 TEMAT MIESIĄCA-60 LATZKP Tablica umieszczona na pierwszej siedzibie Zrzeszenia Kaszubskiego przed rozpoczęciem VIII Plenum KC PZPR, przedstawiciele Komitetu Założycielskiego wystosowali odezwę „Do ludności Kaszub i Kociewia", popierającą program reformatorski Władysława Gomułki. Wobec wyniku walk frakcyjnych wewnątrz PZPR okazało się, że ryzyko się opłaciło. Nowy I sekretarz gdańskiego Komitetu Wojewódzkiego PZPR Józef Machno przychylnie odniósł się do idei powołania Zrzeszenia Kaszubskiego. Przyjął przedstawicieli komitetu, a 5 listopada egzekutywa KW wystosowała list do organizacji partyjnych województwa rekomendujący powstanie zrzeszenia. Należało działać szybko. Powód był prosty. W kręgach osób inicjujących powstanie Zrzeszenia Kaszubskiego zapewne zdawano sobie sprawę z chwilowej koniunktury politycznej i z tego, że nadal istnieję ludzie i środowiska takim pomysłom niechętne2. O POCZĄTKACH ZRZESZENIA PISAŁA LOKALNA PRASA Zebranie założycielskie miało miejsce w Gdyni, a doszło do niego 28 października. W spotkaniu uczestniczyło 32 członków-założycieli. Przewodniczącym Komitetu Założycielskiego został Lech Bądkowski, wiceprzewodniczącymi Aleksander Arendt i Henryk Łukowicz, a sekretarzem Robert KomkowskP. O gdyńskim spotkaniu poinformował „Głos Wybrzeża", organ PZPR w numerze 268 z 9 listopada, w artykule „Utworzenie »Zrzeszenia Kaszubskiego«": 28 października 1956 r. odbyło się w Gdyni zebranie komitetu założycielskiego społeczno-kulturalnej organizacji kaszubskiej. Po obszernej dyskusji zebrani postanowili powołać do życia organizację pod nazwą „Zrzeszenie Kaszubskie" z siedzibą Zarządu Głównego w Gdańsku. Terenem działalności zrzeszenia będzie obszar Kaszub oraz skupiska Kaszubów poza tym obszarem. Podstawowym celem zrzeszenia ma być rozbudzenie szerokiej inicjatywy społecznej dla wszechstronnego rozwoju Kaszub i powiązania ich z budową socjalizmu w Polsce oraz zapewnienie ludności kaszubskiej pełnego udziału w życiu publicznym Polski Ludowej (...). Zrzeszenie Kaszubskie zarejestrowano 12 listopada, natomiast 2 grudnia w Gdańsku odbył się I Zjazd, z udziałem stu pięćdziesięciu osób4. Oczekiwania uczestników były olbrzymie, bo też wiele krzywd i zwyczajnych problemów narosło przez lata, które charakteryzowała martwota społeczna połączona z nienaturalnym sztucznym spokojem. Oczekiwania kaszubskiej społeczności były duże, wielkie było rozgoryczenie dotychczasową sytuacją. Jan Piepka w artykule o znamiennym tytule „Ludzie na uboczu" („Dziennik Bałtycki", Nr 282 z 25-26 listopada, dodatek „Rejsy") pisze: „Przetrwaliśmy Wilhelma, Piłsudskiego i Hitlera, to przetrwamy i Polskę Ludową" brzmiały słowa, z którymi nieraz spotykaliśmy się (...). Pojawia się też duma z bycia Kaszubą, przez ostatnie lata uśpiona: Kaszuby posiadają, jako region, bogate tradycje kulturalne. Twórcy kaszubscy stworzyli już kilkadziesiąt lat temu dzieła literackie w pełnym tego słowa znaczeniu. W odróżnieniu od „Głosu Wybrzeża", który jako organ partyjny, niezwykle powściągliwie informował o budzeniu się aktywności kaszubskiej, „Dziennik Bałtycki" z dużą życzliwością odnosił się nawet do samego zjazdu. Rajmund Bolduan w artykule „Owocnych obrad!" (Nr 283 z 2-3 grudnia) wystąpił wręcz z entuzjastycznym manifestem. Kiedy niedawno grupa działaczy kaszubskich wystąpiła z inicjatywą ZRZESZENIA KASZUBSKIEGO, organizacji społeczno-kulturalnej, zarysowała się wreszcie po latach goryczy i bolesnych rozczarowań REALNA PERSPEKTYWA aktywizacji naszego regionu. W dalszej części artykułu Bolduan występuje z ostrą krytyką nadużyć systemu i jego ludzi w stosunku do Kaszubów i wyraża nadzieję, że dzięki zrzeszeniu społeczność kaszubska i jej kultura zyskają należne miejsce i szacunek rodaków. W „Dzienniku Bałtyckim" z 4 grudnia (Nr 289) na pierwszej stronie ukazała się informacja zatytułowana 2 C. Obracht-Prondzyński, Zjednoczeni w idei. Pięćdziesiąt lat działalności Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego (1956-2006), Gdańsk 2006, s. 46. 3 T. Bolduan, Nowy bedeker kaszubski, Gdańsk 1997, s. 409. 4 M. Mazurek, W poszukiwaniu tożsamości. Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie w oczach socjologa, Gdańsk 2009, s. 21. 18 POMERANIA PAŹDZIERNIK 2016 TEMAT MIESIĄCA-60 LATZKP „Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubskiego ukonstytuował się". Czytamy w niej: Na pierwszym walnym zjeździe Zrzeszenia Kaszubskiego, który odbył się w Gdańsku w niedzielę 2 bm., wyłoniono statutowe władze organizacji. Przewodniczącym Zarządu Głównego wybrano jednomyślnie znanego działacza kaszubskiego Aleksandra Arendta. W skład Zarządu Głównego weszli: prof. Abdon Stryszak, Jan Rompski, Lech Będkowski, Feliks Marszałkowski, Robert Komkowski, ks. Franciszek Grucza, Wincenty Klein-schmidt i Jan Piepka. Przewodniczącym Komisji Rewizyjnej został Henryk Łukowicz, a przewodniczącym sądu koleżeńskiego Jan Fajtek. W tym samym numerze „Dziennika Bałtyckiego" zamieszczono obszerną relację z obrad zjazdu, zatytułowaną „By Smętek nie straszył na Kaszubach". Język artykułu znów odbiega od wstrzemięźliwych informacji „Głosu Wybrzeża". W organie PZPR raczej nie mogłyby pojawić się takie oto wypowiedzi: Niecodzienne to było spotkanie. W starej stolicy kaszubskich książąt, tak mocnymi węzłami historii związanej z narodem i państwem polskim, zebrali się ci, którym bliskie i drogie są sprawy ludu kaszubskiego, całego naszego regionu. Nie miejsce tu na szczegółowy opis obrad, z którym można zapoznać się m.in. w publikacjach tu cytowanych, warto jednakże zwrócić uwagę na dalekowzroczność uczestników zjazdu, a także - na ich zdrową ambicję w dążeniu do wielkich celów: Równie gorąco przyjęte zostało przemówienie prof. Cebertowicza, który m.in. podkreślił konieczność utworzenia w Gdańsku uniwersytetu. Sprawa ta ma szczególne znaczenie dla młodzieży kaszubskiej, dyskryminowanej w ub. latach przy przyjmowaniu na wyższe uczelnie. Uniwersytet gdański kształciłby kadry młodej kaszubskiej inteligencji, której brak odczuwa się obecnie. „Dziennik Bałtycki" również później z życzliwością odnosił się do początków działalności zrzeszenia. Oto np. 12 grudnia w numerze 296 pojawia się notka „Przypominamy o zebraniu Zrzeszenia Kaszubskiego w Gdyni". Na zebraniu owym miało dojść do powołania tymczasowego zarządu oddziału. Ogłoszono nawet szczegóły organizacyjne: Zebranie rozpocznie się o godz. 18 w gmachu Prezydium MRN w Gdyni (sala nr 103, I piętro). Dwa dni później, 14 grudnia (Nr 298), zjazdowi oddziału gdyńskiego poświęcono dość obszerny tekst. Przytoczone są wypowiedzi Łukowicza, Bądkowskiego i Arendta, podano informacje o nowych oddziałach w Jastarni i Wejherowie, wspomniano o dyskusji na temat młodzieży kaszubskiej. Na koniec poinformowano, że ukonstytuował się tymczasowy zarząd z przewodniczącym Alfonsem Jereczkiem. Przykład tekstów za- mieszczanych w „Dzienniku Bałtyckim" na temat oddziału gdyńskiego nie jest odosobniony, ponieważ i później, w miarę jak przybywało zrzeszeniowych inicjatyw, gazeta informowała o nich systematycznie. „BĘKART PAŹDZIERNIKA" PRZETRWAŁ NAWET NAJTRUDNIEJSZE CHWILE Podstawą niejako prawną, ale i azymutem działalności zrzeszenia był statut. Warto przytoczyć kilka zdań z „legendarnej" już publikacji, napisanych lapidarnie (częściowo przy wykorzystaniu cytatów), dobrze oddających jego istotę: (...) pobudzenie szerokiej inicjatywy dla wszechstronnego rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturalnego Pomorza; szerzenie znajomości kultury ka-szubsko-pomorskiej i budzenie zamiłowania do niej; kształtowanie poczucia dumy z wkładu własnego regionu w skarbnicę ogólnonarodową. Do osiągnięcia tych celów zrzeszenie dąży przez: wskazywanie potrzeb z zakresu życia gospodarczego, społecznego i kulturalnego; inicjowanie i prowadzenie działalności wydawniczej w zakresie literatury i zagadnień kaszubsko-pomorskich; inicjowanie i zwoływanie konferencji naukowych, gospodarczych i kulturalno-oświatowych; prowadzenie działalności klubowej5. Odwilż nie trwała długo, a nawet w okresie jej trwania rozmaite siły dążyły do tego, by ją zahamować. Mechanizm ten miał miejsce również w odniesieniu do kaszubskiego regionalizmu, wzbudzającego w rozmaitych osobach i grupach powiązanych z partią komunistyczną obawy przed utratą, jakby to sami komuniści określili, jedności społeczno-politycznej przodujących mas narodu kierowanego przez awangardę klasy robot-niczo-chłopskiej. I tak oto znany ówcześnie publicysta Bolesław Wit Święcicki pisał na łamach „Dziewiątej Fali. Tygodniowego dodatku »Głosu Wybrzeża«" z 19-20 stycznia 1957 r. w artykule „Co kaszubskie to polskie", że postulaty oczywiste, że dążenia zrozumiałe, ale... nie należy przesadzać, zwłaszcza w odniesieniu do przywołanego już fragmentu statutu dotyczącego obszaru działalności ZK: (...) Otóż powątpiewam, czy celowe i potrzebne w praktyce okaże się wybieganie zakresem działalności organizacyjnej zrzeszenia poza region kaszubski? Tow. Święcicki kończy jednak pojednawczo: Wszystkie postulaty - rzec można - spotkały się ze zrozumieniem kandydujących z okręgu gdyńskiego czołowych przedstawicieli partii, że wspomnę tutaj o spotkaniach z członkiem KC tow. Zenonem Kliszko i I sekretarzem KW PZPR tow. Józefem Machno (...). O potrzebie istnienia organizacji kaszubsko-pomor-skiej i wielkich oczekiwaniach społecznych rozbudzonych po październiku świadczą podane niżej liczby. R. Ostrowska, I. Trojanowska, Bedeker kaszubski, Gdańsk 1974, s. 478-479. RUJAN 2016/POMERANIA/19 TEMAT MIESIĄCA-60 LATZKP Do 1-u 4 no i ol Kaszub i K o o 1 e w la f i'- . * + ' *' ■' "• Komitet. Cręstnlaaoyjny kaszubskiego towarayatira społeazno- ; kulturalnego na zabraniu w dniu 21 .X* 1956» ufańsfeu, dooenla-Jąe wagę dokonywającyah-alf przemian W rnsazyat kraju, wzywa spo-iaczaństwo kaszubako-ponorafcle to półnago'poparola nowego pro--gramu polityoznego 1 gospodarczego, zawartego w refnraole Wta-iyała^a Gomułki. Jrogram ten prowadni do zagwarantowania auwe-rennoéci naszego państwa, uzdrowienia stosunków gospodarczych 1 pełnej demokratyzacji we wezystkioh dziedzinach naszego ty o la Spodzleaaay się, że w nowych warunkach., zapoozątkowonyoh przez VIII. Plenum społaoaałlBtwo kaszubsko^porroraisie azysks rze czywlote równouprawnienie, w łyciu społBaznyn 1 polityczny® Pol akl Ludowej. . • Za. KoBltet Organizacyjny /-/ Aleksander Arendt członek Prezydium Zarządu Okręgu Zwlą*ku Bojowników « .oIno6( 1 Demokrację ' . /-/ ngr Lech jiądkowskl . lltirat ■ f> ;.»L " ' ' ;v *£?*: J- w • z jk/ę !-l Dr Andrzej Bukowski docent *jr ja ™j 3akoły .pednaoglasnej, * Janiku 1 Uniwersytetu pilico łaJaKopornlka w lefunlu ' •• t': u '• *b - *Nr^'-"-Ą /-/ k&b Kober t Konkowakl i; ■ _ f . ' • racoa,prawny v "'c ■ •, :: r f-M /-/ Bernerd 9zez««ny przewodniczący Prezydium rowiat.F.fc. w*Wejherowie /-/ laabella Trojanowska redaktor naczelny "Kontrastów" Jj* - «: ■ <*•'- - : ;v . Roboczy maszynopis odezwy Komitetu organizacyjnego Kaszubskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego z 21 października 1956 roku (ze spuścizny A. Bukowskiego). W1957 roku Zrzeszenie miało już 10 oddziałów i 51 kół zrzeszających 2928 członków6. Istnienie i rozwój zrzeszenia stały się faktem. Dla następnych pokoleń już oczywistym. Jednakże uświadomić sobie należy, jak dużym sukcesem w warunkach drugiej połowy lat 50. było pojawienie się tego typu organizacji. (...) próby powołania podobnych organizacji na Mazurach, Warmii i Śląsku Opolskim nie przyniosły żadnego efektu. Tylko Kaszubom się udało i choć władze już wkrótce zaczęły Zrzeszenie nazywać „bękartem października", to jednak przetrwało ono nawet najtrudniejsze chwile, kiedy planowano jego likwidację'. Rozważania nad początkami zrzeszenia zaistniałego w określonym kontekście historycznym najlepiej podsumować cytatem z niewielkiej rozmiarami, ale wartościowej broszurki wydanej przez ZKP już w początkach wolnej Polski. Kwestia kaszubska sięgająca swoją metryką połowy XIX wieku oraz samorządowy charakter organizacji, nie mieściły się w scentralizowanym systemie politycznym. Zmuszało to Zrzeszenie do nieustannych wysiłków na rzecz obrony własnego oblicza i utrzymania ciągłości ruchu kaszubsko-pomorskiego, osadzonego w realiach współczesności. Poczynaniom organizacyjnym członków społeczności zrzeszonej przyświecała zasada, że bogactwo regionu i kraju zawiera się w jego bogactwie kulturowym. Stałe zainteresowanie dla tego, co lokalne, sprzyjało pojmowaniu regionu jako małego obrazu większej całości, którą nosi się w sercu. Konieczność obrony własnej tożsamości pobudzała ducha oporu wobec narzuconej ideologii. W rezultacie Zrzeszenie nie poddało się dyktatowi „strategów" jedności moralno-politycznej i odmawiało wstąpienia do takich organizacji, jak Front Jedności Narodu czy Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego będących synonimem fasadowości i koniunkturalizmu7. LITERATURA WYKORZYSTANA WYDAWNICTWA ZWARTE Bolduan Tadeusz, Nie dali się złamać. Spojrzenie na ruch kaszubski 1939-1995, Gdańsk 1996 Bolduan Tadeusz, Nowy bedeker kaszubski, Gdańsk 1997 Mazurek Monika, W poszukiwaniu tożsamości. Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie w oczach socjologa, Gdańsk 2009 Obracht-Prondzyński Cezary, Pomorski ruch regionalny (szkic do portretu), Gdańsk 1999 Obracht-Prondzyński Cezary, Zjednoczeni w idei. Pięćdziesiąt lat działalności Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego (1956-2006), Gdańsk 2006 Ostrowska Róża, Trojanowska Izabella, Bedeker kaszubski, Gdańsk 1974 Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie 1956-1991. Informacja, Gdańsk 1991 WYDAWNICTWA CIĄGŁE „Dziennik Bałtycki", Gdańsk 1956, R. XI, Nr 282, dodatek „Rejsy" „Dziennik Bałtycki", Gdańsk 1956, R. XI, Nr 283 „Dziennik Bałtycki", Gdańsk 1956, R. XI, Nr 289 „Dziennik Bałtycki", Gdańsk 1956, R. XI, Nr 296 „Dziennik Bałtycki", Gdańsk 1956, R. XI, Nr 298 „Głos Wybrzeża", Gdańsk 1956, R. IX, Nr 268 „Głos Wybrzeża", Gdańsk 1957, r. X, Nr 16, „Dziewiąta Fala. Tygodniowy dodatek »Głosu Wybrzeża«" Nr 3 (133) Fotografie i skan z książki: C. Obracht-Prondzyński, Zjednoczeni w idei. Pięćdziesiąt lat działalności Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego (1956-2006), Gdańsk 2006. 6 T. Bolduan, Nowy..., s. 409. 7 C. Obracht-Prondzyński, Pomorski ruch regionalny (szkic do portretu), Gdańsk 1999, s. 41. 8 Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie 1956-1951. Informacja, Gdańsk 1991, s. 2. 20 / POMERANIA / PAŹDZIERNIK 2016 ZŻËCÔKPZ i W rujanie Kaszëbskö-Pömörsczé Zrzeszenie mdze uroczësto swiatowac 60. roczëzna pöwstaniô, a w gödniku wëbie-rze nowé władze. Ö zadaniach, jaczé stoją przed KPZ, i ö kuńczący sa kadencji wespół z Piotra Léssnawą z Radia Gduńsk gôdómë z nôleżniczką Przédny Radzëznë Zrzeszeniô Bożeną Ugöwską i dwuma nôleżnikama Öglowégö Zarządu - Tomasza Fópką i Zygmunta Örzła. 191 • ......... — —I Kfiatowi Zjôzd StóowjfcŚKj Dlô wiólżińsczego partu nôwiakszim wëzwanim w slédnëch latach bëła organizacjo Zjazdu Kaszëbów w 2013 r. Ödj. DM Radio Gdańsk: Mómë wnetka kuńc kadencji Kaszëbskô--Pômôrsczégö Zrzeszeniô i kuńc drëdżi kadencji Łukasza Grzadzëcczégó. Chcemë pödrechôwac to, co bëło przez te trzë lata. Jaczé plusë, jaczé minusë widzy wiceprzédnik KPZ? Tomôsz Fópka: }ô mëszla, że przede wszëtczim je wiele plusów, w całoscë jeżlë jidze ó wëzwëskiwanié möż-lëwôsców, jaczé daje pölsczé państwo kaszëbsczi spólëz-nie. A dôwô nôwiacy w historie. Żódné państwo - a bëło tu jich pôra - nie dało tëli móżlëwösców Kaszëbóm, co prawie pölsczé państwo dzysdnia. Ta östatnô kadencjo pókôzała, że më Kaszëbi, më Zrzeszenie, pótrafimë to wëzwëskac. Tëli dotacjów rozmajitëch, chtërne östałë wëzwëskóné, tëli projektów, jaczé östałë zrealizowóné, tëli ksążk, jaczé óstałë wëdóné przez zrzeszeniową wëdôwizna, wcyg rozwijającô sa „Pomerania", wespółdzejanié z jiny-ma mediama - a kaszëbiznë je wiele w mediach; prôwdac chcałobë sa wiacy kaszëbiznë w mediach publicznëch, a ösoblëwie w telewizji, ale tëli placu w mediach më jesz ni mielë. I to całi czas jidze do przodku... „Pomerania": Mô to równak jaczis cësk na zwëkłëch Kaszëbów, chöcle na rozwij jazëka? T.F.: Mëszla, że to mô cësk, möże nié tak chutczi jak bësmë chcelë, ale doch te projektë są robioné dlô lëdzy. Chöcbë takô akcjô, jak Kaszëbsczé bajania - öna wcygô dzecy, tëch, chtërny czëtają te opowiadania pô kaszëbsku (to ju są dzesątczi czekawëch lëdzy) i sta dzecy, jaczé bierzą udzél w tëch festinach. Do te pôra piakno wëdónëch płatków. A to le jeden z projektów, jaczich je wiele. Wezmë te, chtërne jidą na zberku robótë z Kóscoła. Pôsobné POMERANIA 21 ZŻËCÔ KPZ Öd lewi: Zygmunt Örzeł, Böżena Ugöwskô,Tomôsz Fópka rzala, a mlodëch za baro ni ma. I to je wiôldżé wëzwanié na dalszé lata Zrzeszeniô. A wrôcając do pitaniô, óceni-wóm kadencja Łukasza Grzadzëcczégö baro pôzytiwnie. „P": A jak to widzy nôleżniczka Przédny Radzëznë? Dzejôsz baro wiele chôcle w edukacje. Jak öd ti stronë möżemë otaksować ta kadencja? Bożena Ugöwskô: Łukôsz Grzadzëcczi baro wësok zawie-sył poprzeczka pöstapnému przédnikówi. Béł ön dobrim pösobnika dzejaniô Brunona Synaka, wiôldżégô prezesa, chtëren na czësto nowé torë przestawił Zrzeszenie. Mö-żemë terô gadac, że möże fejn, jakbë dobri przédnik dzejôł nawetka 20 lat, ale muszimë téż pamiatac, że je to roböta spôlëznowô i wiôldżé öbcążenié. To wszëtkö wëmôgô wiele jeżdżeniô, czasto östawieniô familie. Mëszla, że muszimë bëc wdzaczny za ta całą robota, jaczi tak pö prôwdze sa nie widzy. Letkö je ôceniwac leno efek-të i pökazëwac, że gdzes jich ni ma. Ale ti, co dzejają chóc-le w partach, wiedzą, kuli to je robôtë, żebë przeprowa-dzëc jakąś sprawa czë cos zorganizować. A jeżlë jidze ö edukacja, to mómë dzys wiacy jak 20 tësący. dzecy i młodzëznë, co sa uczi kaszëbsczégö jazëka. Mie sa zdôwô, że to je wiôlgô rzesza lëdzy do zagóspóda-rowaniô jakö te przińdnć szeredżi zrzeszeńców. Oni ni muszą bëc wszëtcë nôleżnikama KPZ. Wiadomo, że kóż-di wëbierze swoja droga. Më - naje pokolenie - mómë kaszëbsczi jazëk, kaszëbsczé wôrtnotë wëniosłé z do-domu, më ni muszelë sa tegö uczëc. Dzysô mómë proces samöwënôrodowianiô sa Kaszëbów, bö rodzyce nie gô-dają do dzecy pö kaszëbsku. Młodi dzysô uczą sa kaszë-biznë w szkole. Wôżné je równak, żebë nie bëła to le ucz-ba samégö jazëka, bo żelë ti lëdze mają bëc nają przińdnotą, to muszimë jima przekazać téż swiąda. RG: Wiele jesmë czëlë dobrëch, cepłëch słów ö ti kadencje... „P": Terô kuńc z chwôlenim... wëdania Stôrégö Testamentu na kaszëbsczi. To je robioné dlô lëdzy. Ju wiémë, że körzistają z tegö muzycë, to wszëtkö je wëkörzëstiwóné öbczas mszów z kaszëbską liturgią słowa. To szło do lëdzy, chöc möżemë sa spitac, czë tak chutkó, jak bësmë chcelë, i do taczi wielënë lëdzy, jak bësmë chcelë. „P": A jak öceniwô ta kadencja i przédnika wasta Orzeł? Zygmunt Orzeł: Trudno, żebëm öceniwôl przédnika, bô sóm jem wespólôdpöwiedzalny jakno nôleżnik Öglowégö Zarządu. Jem rôd, że szesc lat temu Lukôsz Grzadzëcczi zapropönowôl mie udzél w Zarządzę i wedle mie nama sa dobrze robiło. Pewno möżna bëlo zrobić wicy, ale oceniając całą kadencja, a tak pö prôwdze dwie, wspólnego biôtköwaniô, to mëszla, że bëlo baro dobrze. Z möjégö pózdrzatku trzëlatnô kadencjo je za krótko. Może wôrt, żebë na zjezdze pömëslec, czë nie przedlużëc ji do sztërzech lat. Szesc lat mijô za chutkó, a wiele sprôw nie dało sa w tim czasu zrobić i pewno nowi przédnik mdze to kóntinuówôl. A nôwôżniészim wëzwanim mdze mlo-dzëzna. Jô jem stôri weteran, żelë jidze ó staż - 34 lata w KPZ - i widza, jak to sa zmieniało. Jak jô bél mlodi, tej më szlë do Zrzeszeniô, żebë pokazać swój znak sprze-cywu. Mie i wiele lëdzóm z mójégó pókóleniô Zrzeszenie i ósobë, z jaczima më sa spótikelë, dało przërëchtowanié chöcbë do robótë w samorządach. Tero trudno je dotrzeć do mlodzëznë. Czasë sa chutkó zmieniają. Dzys kupiwósz telewizor, a na drëdżi dzćń ón je ju stóri. Jistno je ze świata wkól nas. Dlôte brëkujemë mlodëch, a w Zrzeszenim - przënômni na nordze - za wiele jich ni ma. 30 lat temu jô bél westrzód nómlodszich prezesów w pucczim parce, gdze jem wnenczas dzejôl. I jak bëm tam óstól, to dzysó dali bëm bél jednym z nómlodszich, bo reszta sa zesta- T.F.: Szkoda, bó w tim jesmë dobri. [śmiech] RG: Jaczé są minusë ti kadencje? T.F.: To ju Zygmunt pówiedzół i musz je podpisać sa pod tim óbuma rakama -Zrzeszenie sa starzeje. Muszimë mëslec, co zrobić, żebë do naszi organizacje chca-ło przestąpić wiacy młodëch lëdzy. RG: To samó bëło gódóné na pódrechówa-nié kadencje 3 lata temu, 6 lat temu i gwës jesz dówni. T.F.: Je to cażkó sprawa do załatwienió. Są taczé partë, ó chtërne można zapitac, czë 22 POMERANIA PAŹDZIERNIK 2016 ZZECO KPZ J»a3tfidniisL ■Gdań\l V t1 (rj£ań%k bj to je jesz Zrzeszenie, czë Związk Emeritów i Rencystów. Bo co oni robią ze zrzesze-niowëch, statutowëch rzeczi? Öpłôtköwé spotkania, möże cos pö kaszëbsku za-spiéwią. Jeżlë robią msze kaszëbsczé, to dobrze, ale rzôdkö sa zdôrzô. Spôtikają sa rôz na jaczis czas, rozmôwiają sobie, zjedzą kucha i jesz czasa ze stanicą gdzes pojadą. I późni kronika taczégô partu wëzdrzi tak: bëlë na Zjezdze Kaszëbów, bëlë na Dniu Jednotë Kaszëbów, zrobilë öpłôtk i jedno jaczés ôglowé zéhdzenié. Czim to sa różni ôd dzejaniô jinëch sto-wôrów? Wôrt bë bëło sygnąc do statutu i przëpömnąc, co je nôwôżniészé. Dobrze sa stało, że są ôrganizowóné zćńdzenia dlô liderów KPZ. Tam sa dzelimë swôjima do- swiôdczeniama. Tam je widzec, co jaczi ' ' Od lewi: Z. Orzeł, part robi. Momë partë bögaté ze swoją kamieńcą abö jiną sedzbą, mómë partë biedne, gdze je mało nôleżników i nie są w szta-dze napisać wniosku ö dotacja, bö ni mają wkładu włó-snégô. Ale je téż taczi part bëtowsczi czë köscersczi, chtërne potrafią cygnąc uniodëtczi i dotacje samorządowe i robią to baro dobrze. Wiele partów, ösoblëwie we-strzédnokaszëbsczich, mô swója samöstójnota, ösobówósc prawną - i to wedle mie baro dobri ruch. Jô rozmieja, że nié wszëtczé mogą ja miec... RG: Bióro KPZ pömôgô taczim biednym, mółim partom? T.F.: Pewno. Są nawetka wiakszé partë, jak Kartuzë, co körzëstają z pómócë Bióra, a mögłëbë ju pomału pisać wniosczi same. Jô mëszla, że wôrt, żebë te partë, co to ni mają prawny ôsoböwôscë i je w nich le kol 20-30 nóleż-ników, wząc pöd skrzidła i pômöc jima przëszëköwac wniosk, a móże wórt napisać jeden projekt dlô pora partów, np. na potkania autorsczé z pisarzama kaszëbsczima. To je prosto rzecz do zrobienió. Na taczé rzeczë samórządë mają dëtczi. Niedówno jô béł w jedny gminie kaszëbsczi i tam mie rzeklë: „Szkoda, że Zrzeszenie nie napisało wniosku, bó jesmë mielë 20 tësący na turistika". RG: A jak Zrzeszenie zrobi np. taczé potkanie z pisarzama, to lëdze na to przińdą? Jak to wëzdrzi w Nowi Karczmie? B.U.: Są taczé partë periferijné, gdze je wiele lëdzy na-płëwöwëch, co nie czëją żódny swiądë. Më w Karczmie starómë sa robie taczé imprezë barżi integracyjne. Góda-jącëch pó kaszëbsku je w najim parce piać personów z szesedzesąt nóleżników. Ale nówôżniészé, że są chacë i lëdze, co chcą sa włączëc do dzejaniô. Dzysdnia mómë krizys spólëznowi aktiwnoscë, bó wiele lëdzy nie chce sa dh Gdańsk M>o Gdańsk Radio Gdańsk Hadti Radiu Gdańsk Mo Gdańsk Radio Gdańsk m IJH U' / B. Ugöwskô,T. Fópka i Pioter Léssnawa. zapisywać do żódnëch stowórów, bó wigódno sa jima se-dzy doma przed telewizora. Lëdze boją sa téż, że jak sa zapiszą, to badze chtos ód nich czegoś wëmôgôł, że skłód-ka trzeba zapłacëc. „P": Tómk letkó nama ucekł ód pitania ó minusë slédny kadencje i sczerowôł diskusja na dzejanié partów, ale chcemë jesz do tego wrócëc. Wasta Zygmunt Orzeł - co je do pôprawë? Z.Ö.: Wiedno cos sa naléze. Bóżena i Tomk przeszłe do partów, tej zaczna ód tego. Móże za mało je wchódanió przédnika i nas nóleżników Zarządu w jich sprawę. A nie-wątplëwie w niejednëch partach je zastój. I trzeba szëkac przëczënë. Më ju 3 lata temu jesmë ö tim gôdelë. Stało sa lepi, ale jesz wiele je do zrobienió. Niejedny sa czëją jakbë opuszczony. Ale to nie je sprawa samégó prezesa. Wiele partów nie rozmieje téż, że to, co sa udało zrobić przez 60 lat, to piaknó historio, ale muszimë jic do przodku. Szëkac czegoś nowégó, co przëcygnie mlodëch. Jeżlë chcemë uchówac kultura kaszëbską, a przede wszëtczim jazëk, to to je potrzebne. Ale żóden prezes sóm tegó nie zrealizëje. Muszi bëc téż pómóc tëch, co sa należą w Zarządzę i Radze. Ni móże bëc tak, że chtos je wëbróny do Radë Naczelny, a późni nicht go nie widzy. Abó sa na cos decydë-jemë, abó nié. RG: W partach je jistno. Wiele razy wszëtkö robi przéd-nik. T.F.: Wrócą do słów Zygmunta. Mómë kóchónégó prezesa, bó ón specjalno nas robotą nie óbcążó. I to mu np. Benek Hinc, szef Komisji Rewizyjny, wëtikô nie róz, że so za wiele bierze do robótë. Doch jó, Zygmunt i jiny POMERANIA 23 ZŻËCÔ KPZ ZRZESZENIE POMORSKIE iakarczma.pl Part w Nowi Karczmie wespółörganizëje m. jin. pöeticczé zeńdzenia. Ödj. DM nôleżnicë Zarządu chatno bësmë pömöglë. Jesmë chatny do robötë. Rozmieja, że są taczé czasë, że je potrzeba chut-czégö dzejanió, i dobrze, że jedna ösoba wszëtkö załatwi, ale może ta przińdnó kadencjo pôkôże nowé mödło we-spółdzejaniô w sarnim Zarządzę Öglowim i to sa téż prze-niese na partë. Jakno przédnik dwuch kadencji partu chwaszczińsczćgó jô wiém, że to je dokładno tak, jak wa gôda. Na zeńdzenim pitómë: co më bë tu zrobilë? Në, to a to... Dobrze, a chto bë to zrobił? I je cëchö. Jak przédnik widzy, że to mô cwëk i są möżlëwötë, to on to zrobi. Pewno zrobi to nôlepi, nôchutczi. Ale lepi je jak są jinszi, co téż so wezną pôra rzeczi na głowa, jak je to chócle w najim parce chwaszczińsczim, gdze np. Karól Krefta, naji organista, rëchtëje co miesąc msze z kaszëbską liturgią słowa (rëchli robiła to Ludka Gółąbk), mómë téż pielgrzimczi do Swiónowa, mómë festinë kaszëbsczé sparłaczoné z öż-niwinama. To wszëtkô je lżi zrobić, bö mómë lëdzy w zarządzę, co chcą sa tegö podjąć. Henio Stachursczi, nasz prezes, je baro dobri, jeżlë jidze ô organizacja wanogów rozmajitëch, i lëdze chatno z tegö körzistają. Mómë téż to szczescé, że proboszcz je Kaszëbą - ks. Pioter Grëba; chu-dzy zresztą téż béł Kaszëba, ks. Jakusz-Góstomsczi. Mómë téż Eugeniusza Gołąbka, Kazmierza Jastrzabsczégö... Z.Ö.: Chcôlbëm weńc w slowô. Möże je ju ten czas, żebë nowi prezes Zrzeszeniô bél etatowi, bö tëch zadaniów je corôz wicy. T.F.: To je niebezpieczne. Mëszla, że ti, co sa zdecydëją kandidowac, nie badą zdrzelë na dëtczi. Möże bëc tak -bö jesmë na taczim tidórku, na smëczë - że chtos nama ta smëcz urwie. Wëstarczi, że rząd zmieni jedno, drëdżé rozporządzenie i östóniemë na samëch skłôdkach. I co tedë? Mëszla, że przédnik stowôrë nie powinien równak B. U.: Zrzeszenie wiedno opierało sa na ideologach, na lëdzach, chtërny przëszlë tuwô z pasji. Wasta Örzeł wëwôłôł tu ferment, ale mëszla, że jakbë przédnik Zrze-szeniô ö tim uczuł, to bë béł baro procëm. I jistno pöprzédny i póstapny prezes. Jima sygnie, jeżlë na kuńc kadencji dómë jima absolutorium i brawama pödzakujemë za robota. Ösoba, jakô jidze na to stanowisko, liczi sa z tim, że badze muszała kąsk zrezygnować ze swöjégô żëcô priwatnégö na rzecz służbę publiczny zrzeszeniowi. I na tim wedle mie möżemë ten pónkt diskusji skuńczec. „P": Na zakuńczenić proszą, żebë w skrócënku rzeknąc ö prioritetach na nową kadencja. W jaką strona miałobë jic Zrzeszenie wedle was? Z.Ö.: Jak jem ju tuwó gôdôl, hasło główne, ale do rzeczi-wisti realizacëji, to mlodzëzna. Bez ni Zrzeszenie zadżi-nie. Në i żebë te slabszé partë bëlë barżi widoczne. B.U.: Jô bëm jesz do te dorzëcëła zmöcniwanié swiądë. Mie sa zdôwô, że terô w czasach unifikacje kulturowi, czedë mómë zaléw rozmajitëch modłów kulturowëch z całégö świata, wôrtoscë kaszëbsczé sa zatracywają. Mło-di lëdze jich nie czëją, jeżlë nie wënioslë tegô z dodomu. To möże bëc przëczëna, dlô jaczi młodi nie chcą wchadac do Zrzeszeniô, nawet jeżlë sa uczą jazëka kaszëbsczégö. A drëgô rzecz to wespółroböta z samörządama. Wiele je dobrëch samorządów, jaczé wspierają robota KPZ, sami samörządowcë są czasto nôleżnikama Zrzeszeniô i widzą te pötrzebë, te brëkôwnotë, ale są téż gminë i pöwiatë, jaczé nic nie przeznaczają na organizacje pozarządowe, i dobrze bë bëło nie ostawiać partów w taczich gminach samëch. T.F.: W ti chwilë nôwôżniészą rzeczą do zrobieniô za pomocą Zrzeszenió je zstąpić z kaszëbizną do chëczë, do familie. Jô bëm to pözwôł jednym zéwiszcza: Kaszëbsczi w chëczë köżdégö zrzeszińca. Pöstawiłbëm taczi postulat: köżdi nô-leżnik Zrzeszenió pósélô swoje dzecë na nôuka kaszëbsczé-gó i kóżdi zrzeszińc gódó do dzecy po kaszëbsku. miec płaconé. Mómë to rozrzeszoné w ten sposób, że je Bióro i tam lëdze mają płacone. Je direktor Łukósz Richert, dobri podług mie menedżer, i to rozrzeszenié je dobré. Mómë przédników partów w terenie, dló nich ósoblëwie w môłëch partach je baro wóżny direktor, a przédnik to reprezentacjo - człowiek, przez jaczégó świat rozpoznaje Zrzeszenie. Póczi co tako struktura sa sprówdzó. 24 POMERANIA HISTORIA 66 Kaszubski Pułk Piechoty imienia Marszałka Józefa Piłsudskiego spośród wielu jednostek wojskowych II Rzeczypospolitej wyróżnia w pierwszym rzędzie nazwa. Związek z konkretnym regionem stanowił ważny element tradycji oddziałów. Rangi tych więzów dowodzi na przykład to, że 14 pułk piechoty z Włocławka nieoficjalnie, ale zwyczajowo nazywano pułkiem ziemi kujawskiej. Kaszubskie korzenie 66 pp były więc przyczyną wielkiej dumy jego żołnierzy. Przez cały okres istnienia oddziału pieczołowicie kultywowano pamięć o jego założycielach - ochotnikach Kaszubach. Absolutnym nieporozumieniem jest jednak traktowanie jednostki jako specjalnej kaszubskiej armii. Sześćdziesiąty Szósty był integralną częścią sił zbrojnych II Rzeczypospolitej. Obowiązywały w nim polskie regulaminy wojskowe oraz polska komenda. Nadto pułk nigdy i od samego początku nie był w sposób jednolity etnicznie kaszubski. Przypomnieć należy, że już w lipcu 1920 r. do mocno osłabionej w ciężkich walkach odwrotowych jednostki przybyło 370 ochotników z Suwalszczyzny. Wspomniani żołnierze mimo słabego wyszkolenia już w pierwszych walkach wykazali się męstwem i odwagą. Później, 15 sierpnia, tuż przed decydującą o losach wojny ofensywą, 66 pp został wzmocniony liczącą 700 ochotników Legią Wrzesińską, sformowaną na Pomorzu i w Wielkopolsce. Dowódcą oddziału był kpt. Konstanty Rojek, następnie mianowany dowódcą pierwszego batalionu 66 pułku. Legia miała początkowo utworzyć osobny baon, zapiski źródłowe wskazują jednak, że ochotników przydzielono do wszystkich pododdziałów. Zapewne było to spowodowane faktem, że nie mieli żadnego wyszkolenia wojskowego - po prostu rzemiosła żołnierskiego musieli się nauczyć na froncie od weteranów. Poza tym 66 pułk nigdy nie był jedyną jednostką, w której służyli Kaszubi. Źródła wskazują, że już podczas formowania Dywizji Pomorskiej sporo kaszubskich ochotników pozostało na przykład w szeregach grudziądzkiego 64 pp. Warto również przypomnieć, że żołnierze rzadko byli związani przez całą służbę z jednym oddziałem. Przykładem jest pochodzący ze Skorzewa Antoni Zdrojewski, znany głównie ze swojej działalności we francuskim ruchu oporu podczas drugiej wojny światowej. Walczył wprawdzie z bolszewikami w szeregach kaszubskiego pułku, ale jego dalsza kariera wojskowa była już związana z innymi jednostkami polskimi. Po przejściu armii w stan pokojowy początkowo obowiązywał terytorialny system uzupełnień. Kierując się potrzebą kształtowania świadomości narodowej oraz integracji kraju, zmieniono zasady poboru i 66 pp zaczął przyjmować głównie rekrutów z Kresów Wschodnich. RUJAN 2016 / POMERANIA / 25 %v tiifKT W 43 fi© 3», lP* KA«Xt:iWKl)t(i» !:«. 33 A 55ti5B<% ŁM, * /% MO N©H351S>*1A €'S>7,HA»Ś1 TA-MAS 58*1 »»*£ a 83>e €> ~Si, -'N'ISilSWJHWSI WAÉJS8A Bli mĄTKtowm rśr W. A X/ HISTORIA Nowy system spowodował w jednostce rozliczne problemy organizacyjne oraz wychowawcze. Oficer Sześćdziesiątego Szóstego Orest Białous tak wspominał wcielonych do jego kompanii Ukraińców: „Tu los mnie i moją kadrę ciężko doświadczył, był to element trudny i oporny, skłonny do dezercji, choć wypadek zdarzył się tylko jeden" (Kronika 66 Pułku). Dodatkowo wspomniani rekruci byli podatni na propagandę komunistyczną. Najpoważniejszego przestępstwa dopuściło się w 1936 r. sześciu żołnierzy, sądząc po nazwiskach i miejscach zamieszkania - pochodzenia ukraińskiego i białoruskiego. Prokurator postawił im zarzuty stworzenia komórki komunistycznej w czasie służby wojskowej i dążenia do obalenia legalnego ustroju. Ostatecznie zapadły wysokie wyroki - od 4 do 10 lat więzienia. Problemy sprawiali również rekruci pochodzenia żydowskiego. W rozkazach dziennych i kronice pułkowej znajdują się liczne wzmianki o ich dużej niechęci do służby wojskowej. Zdarzył się jednak także przypadek bójki pomiędzy dwoma żydowskimi szeregowcami. Jeden z nich przy raporcie oświadczył, że kolega „zaczął źle mówić o wojsku, to ja nie wytrzymałem i uderzyłem go" (Kronika 66 Pułku). Poborowi w znacznej mierze byli analfabetami, a o ich poziomie intelektualnym świadczą choćby dość często pojawiające się w rozkazach dziennych wzmianki o niszczeniu instalacji elektrycznej. Widać po tym, że dla niektórych szeregowców prąd był tajemniczym wynalazkiem. Analiza pokojowej służby 66 Kaszubskiego Pułku Piechoty doskonale jednak obrazuje wychowawczą rolę wojska w II Rzeczypospolitej. Widać, jak wielką wagę w jednostce przywiązywano do zwalczania analfabetyzmu (istniała tam szkoła), podnoszenia poziomu intelektualnego oraz moralnego i nabierania ogólnej ogłady przez żołnierzy. W Sześćdziesiątym Szóstym działał teatr i biblioteka pułkowa. Organizowano cykliczne pogadanki, wśród tematów znalazły się m.in. życiorysy i dokonania wybitnych Polaków. Kładziono duży nacisk na dyscyplinę, czystość, punktualność: „Żołnierze winni się zachowywać przyzwoicie, nie używać drastycznych słów i trywialnych wyrażeń" (z rozkazu dziennego). Niebagatelną rolę odgrywało również wdrażanie wzorców higienicznych. W rozkazach dziennych znajdujemy wzmianki o prelekcjach dotyczących chorób wenerycznych i alkoholizmu, zorganizowano także wystawę przeciwgruźliczą. W 66 pułku dbano także o cotygodniowe kąpiele i przeprowadzano szczepienia profilaktyczne. Duży nacisk kładziono również na rozwój kultury fizycznej. Uprawiano głównie piłkę nożną, lekkoatletykę oraz różne sporty wojskowe. Drużyna futbolowa nosiła oczywiście nazwę Gryf. Podkreślić należy, że w 66 pułku starannie dbano o wolność religijną żołnierzy. „Nadwiślanin" (gazeta wydawana w Chełmnie) w 1933 r. tak relacjonował uroczystą przysięgę rekrutów. „Po zdaniu raportu d-cy ppułkownikowi dypl. Kocowi odebrał ks. kapelan wojskowy Ryngwelski przysięgę na sztandar pułkowy od najliczniejszego oddziału żołnierzy wyznania rzymsko--katolickiego. Dalej oficerowie pułku pp. kap. Białous i Borowski odebrali przysięgę od żołnierzy wyznania ewangelickiego, prawosławnego i mojżeszowego" (pisownia i wyróżnienia w tekście oryginalne). Znaleźć można wzmianki, że w koszarach 66 pp wywieszano nawet kalendarze muzułmańskie. Kaszubskie tradycje 66 pułku, stanowiące zapewne sporą egzotykę dla przybyszów z Kresów, szczególnie żywe pozostawały wśród niższej kadry dowódczej. Podoficerowie, w dużej mierze Kaszubi i Pomorzanie, ze służby niemieckiej wynieśli upodobanie do musztry, odznaczali się ponadto dużą obowiązkowością i sumiennością. Zaznaczyć należy jednak, że stanowczo zwalczano nadużywanie przez nich władzy. Na przykład za uderzenie strzelca, a następnie za zmuszenie go do biegania po placu z ręcznym karabinem maszynowym plutonowy otrzymał dwa, a sierżant trzy tygodnie aresztu. Pamięć o kaszubskich początkach 66 pułku była kultywowana w różnoraki sposób. Wspomniany „Nadwiślanin" tak opisywał część uroczystości święta pułkowego z 26 czerwca 1933 r. „Po obiedzie goście zwiedzali na zaproszenie dcy pułku p. ppułkownik dypl. Koca gabinet dcy pułku, który niedawno temu otrzymał z powiatu świeckiego przepiękne urządzenie gabinetu dla dcy pułku w stylu Kaszubskiem według oryginalnych starych wzorów Kaszubskich (...)" (pisownia i wyróżnienia w tekście pochodzą z oryginału). Jednym ze szczególnych wyróżników przedwojennego wojska były odznaki pamiątkowe. Sześćdziesiąty Szósty posiadał jeden z najbardziej oryginalnych emblematów pułkowych. Okoliczności powstania odznaki w pułkowej kronice wspominał wymieniony już Orest Białous. „Zostałem obciążony jej wykonaniem. Chciałem, żeby nie była banalna. Rysunek przedstawiłem dowódcy pułku, płk Cz. Jarnuszkiewiczowi. Na zebraniu oficerskim odznaka ta została zaaprobowana i zatwierdzona". Odznakę o rozmiarach 41x41 mm tworzyły pułkowe szóstki tworzące krzyż, między nie wpleciono inicjały JP. Brzuszki cyfr tworzyły ośmiobok, na którego obrzeżu umieszczono napis „Nigde do zgubę nie przyń-dą Kaszube", a w środku czarnego gryfa na żółtym tle. Zapominać nie można jednak, że również nadanie pułkowi imienia Józefa Piłsudskiego było powodem 26 / POMERANIA / PAŹDZI RNIK 2016 HISTORIA /ZACHË ZE STÔRISZAFË szczególnej dumy. Żołnierzom przysługiwały oznaki specjalne, na naramiennikach noszono inicjały JP, a po śmierci marszałka lewy był obszywany czarnym sznureczkiem na znak trwałej żałoby. Pamięć o Józefie Piłsudskim w pewnym momencie zaczęła się przekształcać wręcz w bezkrytyczny kult. Niepisanym rozkazem stał się nakaz odpowiedzenia siłą na każdą krytykę marszałka. Przykładem, wprawdzie bezpośrednio niezwiązanym z 66 pp, jest incydent, który wydarzył się w jego garnizonie w Chełmnie. Oficer 8 Pułku Strzelców Konnych otrzymał osiem dni aresztu ścisłego, ponieważ nie „dał w mordę" rzeźnikowi, który obrażał Piłsudskiego. Jednocześnie zarządzono w wojsku bojkot rzeźniczej jatki. Najpoważniejszy incydent związany z czcią marszałka, który odbił się szerokim echem, miał miejsce w Wilnie. Miejscowy „Dziennik Wileński" opublikował artykuł profesora Stanisława Cywińskiego, w którym aluzyjnie nazwał on Piłsudskiego kabotynem. Generał Dąb-Bier-nacki w odpowiedzi wydał właściwie oficjalny rozkaz fizycznej rozprawy z autorem za obrazę marszałka. Cywiński został ciężko pobity, podobnie zostali potraktowani redaktorzy gazety. Najsmutniejsze, że haniebnego czynu dopuścili się oficerowie w polskich mundurach i z bojowymi orderami na piersi. Mało tego, sprawcy pozostali całkowicie bezkarni, a dodatkowe represje sądowe spotkały ich ofiary. Wspomniane wyżej ekscesy nie miały jednak decydującego wpływu na ogólne postrzeganie armii. Większość społeczeństwa identyfikowała się ze swoim wojskiem i była z niego autentycznie dumna. Pokojowe dzieje 66 pułku doskonale ukazują bliskie więzi jego żołnierzy z mieszkańcami Chełmna. Wspólnie obchodzono święta państwowe i rocznice narodowe. Wielkim wydarzeniem dla społeczeństwa chełmińskiego były coroczne obcho- RUJAN 2016 / POMERANIA / 27 dy święta pułkowego, podobnie jak przysięga rekrutów. Więzi żołnierzy i cywilów wzmacniały również wspólne zabawy. „Nadwiślanin" w 1929 r. relacjonował jedną z nich, która odbyła się w koszarach pułku: „Był to bal najpiękniejszy i najwytworniejszy obecnego sezonu". Czas kryzysu gospodarczego był okazją do wspierania lokalnej społeczności. Żołnierze 66 pp dobrowolnie opodatkowali się na fundusz dla bezrobotnych, od kwoty 5-10 groszy (szeregowcy) do 6 zł (dowódca). Kuchnia pułkowa wydawała potrzebującym, szczególnie dzieciom, obiady i chleb. Dzieje 66 Kaszubskiego Pułku Piechoty Pierwszego Marszałka Józefa Piłsudskiego (ostateczna oficjalna nazwa przedwojenna) w czasie wojny z sowietami są dobrze udokumentowane i ukazują podstawy polskiego zwycięstwa - niezłomnego, patriotycznego żołnierza. Służbę pokojową także możemy odtworzyć na podstawie licznych materiałów. Przykład 66 pułku dobrze ukazuje wielką rolę wojska w II Rzeczpospolitej. Niestety prawie nie istnieją akta dotyczące walk oddziału we wrześniu 1939 r. Odtworzenie działań bojowych 66 pp na podstawie relacji ocalałych żołnierzy jest niemożliwe. Ogromne tempo, warunki i charakter walk oraz późniejsze przeżycia sprawiły, że przekazano właściwie tylko wrażenia. Niemniej boje 66 pułku pokazują wszystkie słabości polskiej armii. Ofiarne męstwo żołnierzy, setki poległych w obu wojnach, rzetelna służba pokojowa 66 pułku zasługują na nasz szacunek, wdzięczność i pamięć. Pisząc dzieje oddziału, opierajmy się jednak na faktach historycznych, a nie twórzmy niepotrzebnych mitów. TOMASZ SZYMAŃSKI KÖZEŁ Mëslôłbë chto, że kozeł je ju dôwno dót. A nen żëje ë jesz łazy pö wsy, ë jak przódë lat, jesz wiadła przekôzëje... Kö prawie ö negö drzewianégö közła jidze, chtëren klëką abö kluką je zwó-ny. Małgorzata Wözniôk - szôłtëska Sławutowa na pucczi zemi, wëcmanim z mieszkańcama ti wsë jesz wcyg piastëją nen stôri zwëk rozköscérzaniô wiadłów, np. ö podatkach, za pomocą drzewianégö, krzëwégö czija. Nie je wiedzec, jak stôri je sławutowsczi közeł. Môże mô sto lat, möże mni. Na gwës chö-dzył pö wsë öb czas drëdżi światowi wöjnë. Widzec są na nim wëżłobioné rozmajité inicjale (równak do kuńca nie je gwësné, co öznacziwają) ë céchë, np. krziże. RD Nowô szôłtëska Sławutowa Małgdrzata Wözniôktrzimiącô közła Pömachtóny żëwöt Bruna Richerta WŁDLE ńKTOW Z ARCHIWUM INSTIIUTU NÔRODNY PAMIACË Rok 1949 zaczął Bruno Richert jakno człowiek żeniałi. W séw-niku 1948 r. öżenił sa ön z Anną Rëbaköwską z Lëzëna i öd czasu tegö zdënku mieszkôł w ti prawie wsë, do chtërny przecygnął z Wejrowa. Ökôzało sa równak, że czas, jaczi po tim nadeszedł, nie öznôczôł dlô niegö miru i stabilizacje. W gromiczniku 1949 r. czerownik III Sekcje Miesczégö Urzadu Publicznego Bezpieku (MUPB) w Gdinie podporucznik Wincat Skajba zrëchto-wôł i przedstawił swöjému przédni-köwi kapitanowi Janowi Górecczému Raport ô zacwierdzenié kandidata na wiadłodôwôcza. Dokument nen tikô sa prawie Richerta i zamkłé je w nim krótczé öbgôdanié donëchczasny dzej-notë dôwnégö przédnégö redaktora „Zrzeszë Kaszëbsczi". W kuńcowim jegö dzélu utwórca tegô raportu zwró-cył uwôga, że w Gdinie żëło w tim czasu wiele nôleżników dôwnégö Nôrod-négö Stronnictwa, a jich terôczasné dzejanié nie je znóné urzadowi bezpieku. Ökróm te zwróconô ósta w tim dokumence uwôga na to, że bezpieka ni mô téż wiadłów ö tim, co robią dôwny nôleżnicë „Pömörsczégö Gri-fa". Lëdze, jaczi przënôlégelë do nëch strzodowiszczów, bëlë wedle ubowca wrodżim elemeńta procëm lëdowi demokracje, temu téż ppör. Skajba bédowôł swöjim wëszëznóm, żebë zwerbować Bruna Richerta na wiadło-dôwôcza gdińsczego UB, bö człowiek nen znôł dzejarzów pólsczi nôrodny rësznotë, dôwnégö „Pömörsczégô Gri-fa" i dzejarzów kaszëbsczich. Krëjamné rozprôcowiwanié nëch lëdzy przez Richerta miało bëc móżlëwé midzë jinszima przez to, że wszëtcë öni miełë ö nim bëlną dba jakno ö procëmniku Lëdowi Pólsczi. W swöjim rapörce ppör. Skajba zabédowôł, żebë dëtkama zachacëc kandidata do wespółrobötë z urzada. Fónkcjonariusz nen miôł swiąda tegö, że straszenie (to je szantaż) ni möże bëc w tim przëtrôfku użëté, bö doch Richert sóm przëznôł sa do swój i nielegalny dzejnotë w Nôrodnym Stronnictwie, temu téż nie bëło möżlëwé, żebë to prawie wëzwëskac procëm niemu. Nie öznôczô to dejade, że fónkcjonariusz bezpieczi nie nalôzł ni-żódnëch słabëch strón u „swójégó" kandidata na wiadłodôwôcza. Öb-czas zbieraniô wiadłów na téma kandidata, chtërno wiedno poprzedzało werbunk, ppór. Skajba wëdowiedzôł sa, że dëtköwô sytuacjo Richerta bëła w tim czasu drago. Na zdënk i kupienie sobie zachów pöżëcził dëtczi z wej-rowsczi Komunalny Öbszcządzeniowi Kasë (pól. Komunalna Kasa Oszczędności; dzeja ona w Wejrowie ód 1945 r. do 1948 r„ czedë óbsługiwanim lëdzy zajął sa part państwowi Öglowi Ôb-szcządzeniowi Kasë, pól. Powszechna Kasa Oszczędności - S.E) i miół wiôldżé dłëdżi. W jednym miesącu nie zapłacył on ratë, temu óbszcządze-niowó kasa brała mu dëtczi z wëpłatë. Z drëdżi starnë ubówc zwrócył uwóga, że Richert kóchół swoja białka i chcół ji zagwësnic jak nólepszé żëcé, ale ni miół za co. Zeńdzenie z kandidata, chtërné-gó brzada miół bëc jegó werbunk na wiadłodôwôcza, miało sa ódbëc nié w sedzbie gdińsczego UB na Kamian-ny Górze, ale w specjalnym kónspira- cjowim mieszkanim. Jak wëzdrzało to potkanie i kórbienié ubowca z kandidata na krëjamnégö wëspółrobótnika, móżemë sa wëdowiedzec z Raportu ô zjisconym werbunku, chtërnégö usódz-cą je ppór. Skajba. Zgodno z rëchlészą udbą to prawie ón zwerbówół Richerta. Nigle to sa stało, fónkcjonariu-szowie bezpieczi przëjachelë auta do Richertowi robótë, chtërną bëła tedë redakcjo gazétë „Dziennik Bałtycki", skądka „krëjamno" wëwiozlë gó do ww. kónspiracj owégó mieszka -nió. Nie je do kuńca gwësné, gdze sa ono miescëło. Wedle tego, co sóm Richert gôdôł w 1989 r. Riszardowi Cemińsczemu, óstół ón tej zawiozłi na sztrasa Mestwina (pól. Mściwoja) w Gdinie. Samo mieszkanie miało zós miescëc sa w wióldżim przedwój-nowim budinku. Równak w swójim óswiódczenim ze stëcznika 1956 r. Richert pódówó, że w gromiczniku 1949 r. dwaj i ubówcë zawiozlë gó do mieszkaniégo na sztrasë Ôbrama (pól. Abrahama). W kóżdim razu wëzdrzi na to, że ódbëło sa to nie w sedzbie urzadu bezpieku, le w jaczims mieszkanim w westrzédnym dzélu Gdinie. Jakuż wëzdrza rozmowa ppór. Skajbë z Richerta? Wedle ww. Raportu ô zjisconym werbunku bëło tak, że ób czas zéndzeniô z kandidata na wia-dłodówócza Skajba miół ze sobą teczka, w chtërny trzimół rozmajité pa-piorë, co tikałë sa Richerta. Nen slédny miół za zadanie ópówiedzec przed-stôwcë bezpieczi ó swóji donëchczasny dzejnoce. Ubówc słëchôł i przëzérół papiorë, i tej sej pitół sa Richerta ó roz-majité sprawë. Kureszce ppór. Skajba zaczął klarować swojemu rozpówiôdô- 28 POMERANIA KASZËBIW PRL-U OH czowi, w jaczi sposób nen mógłbë zrehabilitować sa przed Lëdową Pôlskę i zabédowôł mu wespółrobota z bezpieką. Wedle raportu Richert odrzekł, że möże dotegówiwac ubówcóm wszelejaczich wiadłów, jaczé leno jich zainteresëją, zastrzegł blós, że ni mogą to bëc wiadła, z jaczich zdobëcym spartaczone bë bëłë dëtköwé wëdatczi. Dolmacził to swöją cażką finansową sytuacją. Tedë Skajba, wedle uniesiony rëchli iidbë, rzekł Richertowi, że za swöje rapörtë badze dostôwôł dët-czi. Pö tim wszëtczim Richert napisôł zobowiązanie do krëjamny wespółro-bötë z Urzada Publicznego Bezpieku jakno wiadłodôwôcz ô tacewnym mionie „C-5". Ökróm tegö napisôł ön téż swój żëcopis i pora raportów na dzejarzów Nôrodnégö Stronnictwa i „Pömörsczégö Grifa". Sóm bohater najégö tekstu w swój im nadczidniatim ju përzna wëżi ôswiôdczenim ze stëcz-nika 1956 r. pisze, że przedstôwcë UB ób czas tegó zeńdzeniegó zabédo-welë mu dotegówiwanié wiadłów na téma pómörsczégö pödzemiô z czasów II światowi wöjnë. Pôcwierdzywô ôn tam, że zgödzył sa na to i swoje zadanie wëkônôł. W póstapnym zdanim Richert pisze téż, że pôtemu miôłjem dac charakteristika kaszebsczich dzejarzów i to jem téż zrobił. Z pôsobné-gö zdaniô zdôwô sa wëchôdac, że pö jaczims czasu na zetkania z Richerta jakno wiadłodôwôcza przëchödzëc zaczął sóm szef gdińsczegó UB, to je kpt. Górecczi. W wiele napisónëch przez Richerta dokumentach zamkłô je wiédzô ó tim, że przédnik gdińsczi bezpieczi chcôł wëmuszëc na swöjim ösoböwim zdrzódle wiadłów, żebë nen założił na Kaszëbach krëjamną procëmrządową organizacja. Na to ju Richert nie chcôł sa zgödzëc, ale tej kpt. Górecczi nibë zaczął gö zastrasziwac i grozëc, że wsa- dzy go na dłudżé lata do sôdzë. W jin-szim öswiôdczenim, jaczé Richert napisół w Warszawie w czerwińcu 1954 r., czëtómë, że zgódzył on sa na wespółrobota z urzada bezpieku, ale późni dostôwôł zadania, chtërnëch nie béł w sztadze wëkönac. W przëtrôf-kach, czej nie zrobił tego, co bezpieka (...) tworzenie fikcjowëch örganizacjów „procëmkömu-nysticznëch", nad chtërnyma krëjamną kontrola trzima bezpieka, bëło rzeczą tipôwą dlô tegö czasu. (...) Dzaka temu bezpieka Lëdowi Pôlsczi przez czile lat bëła w sztadze kontrolować dosc tëlé lëdzy ö procëmkômu-nysticznëch pözdrzatkach i jich łączba z zagranicą. ód niegó chcą, kpt. Górecczi kôzôł mu do se przińc i grozył Richertowi, że go ribczi w morzu zjedzą. W ubówsczim rapörce z łżëkwiata 1955 r. wëczëtac möżemë téż, że w przëtrôfkach, czej „C-5" nie dotëgöwôł tegó, co chcół szef gdińsczegó UB, bel zamikóny w sklepie i trzimóny po piać i wiacy gôdzyn a pôtemu ôdwôzywóny wôj-skôwim auta dodóm. Tedë téż Richert, wedle tegó, co sóm gódół ubówcóm, wëstrasził sa i żebë sa retac, zaczął zmësliwac rozmajité rzeczë i łgac w swojich raportach. Robił tak nibë po to, bë ubówcë bëlë dbë, że „C-5" równak dërch cos robi. Miół rów-nak swiąda tegó, że chutczi czë późni wëdô sa, że cëganił bezpiece, i że może z tegó wińc wiôldżi skweres. Udbół so tedë zwiornąc z Gdinie i skuńczec swoja robota w pismionie „Dziennik Bałtycki". W łżëkwiace 1949 r. przëcygnął do Pucka, gdze do kuńca szkółowégo roku 1948/49 robił jakno szkolny w tameczny óglowósztółcący szkole. Wórt porównać to, co zamkłé je w jego personalny teczce, z tim, co Richert rzekł w 1989 r. Cemińsczćmu. Pówiedzół on tej, że ubówc, jaczi z nim kórbił (muszół to bëc na zycher Skajba - S.F.), miół przódë przëczëtóné articzel Richerta ópublikówóny w do-dówku do „DB" „Rejsy", jaczi miół titel „Prowda ó pómórsczim pódzemim" (pól. „Prawda o pomorskim podziemiu" - S.F.). Uwôga fónkcjonariusza bezpieczi zwrócëło ösoblëwie to, że w teksce tim mógł wëczëtac rzeczë, jaczé nie bëłë donëchczas znóné. Z Richertowi wëpówiescë nie jidze sa dejade wëdowiedzëc ó jego zgodzę na wespółrobota z UB i ó tim, że zrëchto-wół ón dló bezpieczi përzna raportów. Môżemë tam za to wiele przeczëtac ó jegó zetkaniach z „grëbą rzëcą" (pól. órig.: „gruba dupa" - S.R), jak prze-zywóny béł nibë człowiek wëmienio-ny w teksce Cemińsczćgó jakno szef ubowców. Wëzdrzi na to, że béł to prawie kpt. Górecczi (stanowiszcze szefa MUPB w Gdinie zajimół ón ód 1 gro-micznika 1948 r. do kuńca łżekwiata 1949 r.). Wedle wspominków Richerta „grëbô rzëc" wëzdrzôł tak, że sóm jego widzënk potrafił człowieka zabić. Na zycher wiele w tim przesadë a ókróm tegó niezgodne z prówdą je to, co cwierdzył w 1989 r. Richert, że „grëbô rzëc" (blós tak ó nim gódó, w teksce R. Cemińsczćgó usadzonym na podstawie kôrbieniô z dównym „C-5" ani razu nie je pödóné nôzwëskö szefa gdińsczich ubowców) béł tëde pół-kównika. Wedle Richerta „grëbô rzëc" kôzôł przëwózëc gó do sedzbë gdińsczi bezpieczi na Kamianny Górze. Tam dôwny „przédny" „Zrzeszë Kaszëb-sczi" sedzôł w sklepie, gdze bëła woda z dołu i z górë. Co czilenôsce sekuńdów POMERANIA 29 KASZËBIW PRL-U/ WAŻNE DATY spôdô człowiekowi na głowa pôjedinczô kropla lodowati wôdë. Kureszce, czej pôbiti przez tamtëch (to je ubowców) nalôzł sa w jedny j izbie z Górecczim, nen slédny próböwôł przëmuszëc gö do założeniô krëjamny organizacje „Pömörsczi Front" (pöl. örig. „Front Pomorski" - S.F.). Udba, jaką uczëc miôł nibë w tim czasu öd „grëbi rzëcë" Richert, bëła takô, że do wspömniony wëżi organizacje badą wstąpiwelë ledze, chtërny gwësno nie mdą wiedzelë, że je öna kôntrolowónô przez bezpieka i chtërny pö prôwdze są procëmnika-ma kómunysticznëch rządów w Polsce. Późni Richert miôł bëc „dlô öka" skôzóny na smierc, ale óbsądzenié to ni miało bëc na nim wëkónóné. To slédné miało bëc pewno „nôdgrodą" dlô wiadłodôwôcza za wespółroböta z urzada bezpieku. Na pitanié Richer-ta, co stónie sa z jinszima óbsądzony-ma w ti sprawie, „grëbô rzëc", to je kpt. Górecczi miôł nibë ódpöwiedzec: to ju nie badze waju sprawa. Prawie tedë wedle swój i relacje z 1989 r. Richert udbół so skuńczec robota w Gdinie i zwiornąc z tego gardu. Chcemë le pómëslec przez sztërk nad tim, czë wszëtkö to, co napisóné je w slédnym akapice, może bëc prôwdą. Kö doch wiémë, że bohater najégö tek- stu rozmiôł zmësliwac i miôł „zgrôwa do cëganieniô". W kôżdim razu wiadło, że szef gdińsczćgó UB chcôł zmuszëc Richerta do stwórzeniô kôntrolowóny przez bezpieka procempaństwówi organizacje, wëstapiwô nié blós w relacje z 1989 r., ale téż w czile dokumentach z lat 50. Möże tedë bëło tak, że zgó-dzył sa ón na dotëgöwiwanié bezpiece wiadłów ö kaszëbsczich dzejarzach i ö lëdzach zrzeszonëch z Nôrodnym Stronnictwa ë „Pómórsczim Grifa", ale wëstrasził sa prowokacje, w jaką wcy-gnąc gö chcôł Górecczi. Wôrt w tim môlu jesz napisać, że dzejanié na taczi prawie ôrt, to je tworzenie fikcjowëch órganizacjów „procëmkömunysticz-nëch", nad chtërnyma krëjamną kontrola trzima bezpieka, bëło rzeczą tipówą dlô tegö czasu. Prawie tej (lata 1948-1952) Minysterstwó Publicznego Bezpieku prowadzëło operacja ö tacewny pozwie „Cezary". Chódzëło w ni o utworzenie fikcjowi V Kómań-dë Zrzeszeniô Wôlnosc i Niezależnota (pol. Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość, „WIN"). Bezpieka posłużą sa w ti sprawie jednym z dôwnëch przéd-ników WiN-u Stefana Sieńką, chtëren jakno „Maciej" zaczął krëjamno we-spółrobic z UB. Dzaka temu bezpieka Lëdowi Pólsczi przez czile lat bëła w sztadze kontrolować dosc tëlé lëdzy ö procëmkömunysticznëch pözdrzat-kach i jich łączba z zagranicą. Möżlëwé je to, że kpt. Górecczi, abö z gwósny inicjatiwë, żebë sa „wëkazac" przed swójima przédnikama, abó téż na jich rozkôz, chcôł wëzwëskac Richerta do tegö zortu akcje. „C-5" dejade, chöc rôd pisôł rapórtë, na tak cos zgödzëc saju niechcôl. SŁÔWK FÔRMELLA* Autor je starszim archiwistą w archiwalnym dzélu gduńsczćgo partu Insti-tutu Nôrodny Pamiacë. DZIAŁO SIĘ W PAŹDZIERNIKU • DZIAŁO SIĘ W PAŹDZIERNIKU • DZIAŁO SIĘ W PAŹDZIERNIKU 3 X1916 - w Luzinie urodziła się Jadwiga Semak, animatorka kultury kaszubskiej, hafciarka, ludowa malarka, wraz z bratem Janem Konradem Kotłowskim była współzałożycielką najbardziej znanego przed wojną Zespołu Pieśni i Tanca„Kaszëbë"z Luzina. Zmarła 14 września 2001 i pochowana została na cmentarzu parafialnym w Luzinie. 4 X 1986 - przy Zarządzie Głównym ZKP powstał klub „Drëszstwo Szkólnëch". Pierwszym prezesem wybrano Stefana Rambierta. Głównym przedmiotem troski działaczy klubu była regionalizacja nauczania. 5X1856 - w Rabacinie urodził się ks. Ignacy Cyra, działacz narodowy, pierwszy prezes Towarzystwa Mło-dokaszubów. Zmarł 14 lipca 1914 w Lubawie, a pochowany został na cmentarzu parafialnym w Drzycimiu k. Świecia, gdzie był proboszczem. ■ 13 X1926 - powstało Towarzystwo Przyjaciół Hal-lerowa. Celem Towarzystwa był m.in. „rozwój tego uzdrowiska nadmorskiego pod względem ekonomicznym, kulturalnym, estetycznym, sportowym i towarzyskim". Towarzystwo zostało zawieszone w 1947. Reaktywowano je w 1990 r. Jego siedziba mieści się we Władysławowie. 27 X1276 - do Pelplina przybyli cystersi, przenosząc tam swoje opactwo z Pogódek. 28X1956 - w Gdyni spotkało się 32 działaczy kaszubskich i utworzyło Komitet Założycielski Zrzeszenia Kaszubskiego. Przewodniczącym Komitetu został Lech Bądkowski, wiceprzewodniczącymi Aleksander Arendt i Henryk Łukowicz, a sekretarzem Robert Komkowski. 30 X 1926 - z połączonych powiatów puckiego i wejherowskiego utworzono powiat morski z siedzibą w Gdyni. W 1928 siedzibę powiatu przeniesiono do Wejherowa. Źródło: F. Sikora, Kalendarium kaszubsko-pomorskie 30 / POMERANIA / PAŹDZIERNIK 2016 GDAŃSK MNIEJ ZNANY _ _ • STRZYZA -NIEWIELKIE OSIEDLE W SERCU TRÓJMIASTA Kiedy się jedzie aleją Grunwaldzką z Oliwy w kierunku centrum Gdańska, na wysokości linii Pomorskiej Kolei Metropolitalnej można dostrzec tablicę z napisem „Strzyża". Taką nazwę nosi też pobliski przystanek PKM. GDZIE STRUMYK PŁYNIE... Nazwa Strzyża pochodzi od strugi spływającej z okolic gdańskiego lotniska do Martwej Wisły. Strzyża ma długość ponad 13 kilometrów. Wiele odcinków jest jednak poprowadzonych tunelami. Przed wiekami wznoszono na niej młyny czy kuźnie. Ich właścicielami byli cystersi z Oliwy, ale dzierżawili zakłady mieszkańcom. Po raz pierwszy wieś Strzyża wzmiankowana była w 1342 roku. Mieszkańcy należeli do parafii św. Jakuba w Oliwie. Niestety Strzyża dzieliła losy Gdańska i padała ofiarą wojen toczonych w tych okolicach. W 1814 roku część wioski - Strzyża Dolna -przyłączona została do miasta w obrębie dzielnicy Wrzeszcz. Strzyża Górna podzieliła jej losy na przełomie XIX i XX wieku. Dzisiejsza Strzyża to teren pomiędzy aleją Grunwaldzką i ulicą Szymanowskiego otoczony od północnego zachodu linią kolejową. Oznacza to, że granice administracyjne dzisiejszego osiedla nie obejmują strugi Strzyża, która dała jemu nazwę! Potok płynie nieopodal, ale we Wrzeszczu. STREFA OTWARTA Szukając śladów potoku, udajemy się na aleję Żołnierzy Wyklętych, skąd wchodzimy na teren tzw. Garnizonu. Dziś zobaczymy tu biurowce, apartamentowce oraz puby i restauracje. W XIX wieku mieściły się w nich koszary 1 i 2 Pułku Huzarów Straży Przybocznej Cesarza Wilhelma II. Żołnierze pruscy nie mogli przebywać na terenie Wolne- # go Miasta Gdańska i dlatego od lat dwudziestych XX wieku stacjonowały tu jednostki Schutzpolizei, czyli Policji Ochrony. Po II wojnie światowej obiekty przeszły w ręce Ludowego Wojska Polskiego. Od 2005 roku właścicielem terenu jest Grupa Inwestycyjna Hossa SA. Dzięki temu dotychczas otoczony płotem obszar stoi teraz otworem. Wydaje się, że nawet gdańszczanie przyjmują ten fakt z niedowierzaniem. Powoli jednak prócz ekip budowlanych krzątających się przy kolejnych inwestycjach widać tu coraz więcej spacerowiczów. Wiele obiektów pamiętających dawne czasy zostało odrestaurowanych, inne zaskakują nowoczesną formą. Po naszej lewej stronie zza alei drzew wyłania się budynek dawnej ujeżdżalni koni. Dziś funkcjonuje jako Stary Maneż -miejsce koncertów, restauracja, browar. Niewielki wodospad i staw to właśnie wody potoku Strzyża. Warto przyjść tu z dziećmi. Na placu zabaw można skorzystać bezpłatnie z kilkunastometrowego linarium, czyli linowej piramidy. WOJSKOWE HISTORIE Przez osiedle Garnizon wychodzimy na ulicę Karłowicza. Docieramy do skweru Krzysztofa Kolbergera. Ten aktor teatralny i filmowy urodził się w 1950 roku w Gdańsku, a mieszkał przy ul. Karłowicza 10. Po jego śmierci w 2011 roku mieszkańcy wystąpili z inicjatywą nadania skwerowi imienia tego wybitnego artysty. Docieramy do alei Wojska Polskiego. Ta okolica to osiedle robotnicze wybudowane w latach 1952-1955. Zaplanowane i zbudowane zostało zgodnie z socjalistycznymi ideami. Był więc żłobek, przedszkole, szkoła i świetlica, a w czasie budowy robotnicy ślubowali, że będą pracować nad swe siły. Idąc wzdłuż linii tramwajowej, dochodzimy do centrum osiedla, na plac zwany pierwotnie Wojska Polskiego. W 2004 roku odsłonięto tu głaz - pomnik generała Stanisława Maczka i stąd też jego imię nosi teraz to miejsce. W rocznicę bitwy pod Falaise stoczonej w sierpniu 1944 roku gromadzą się tutaj kombatanci wojenni, szczególnie ci, którzy walczyli w 1 Dywizji Pancernej pod dowództwem generała Maczka. MARTA SZAGŻDOWICZ Si a** STANISŁAW SALMONOWICZ Dziś - jak świat długi i szeroki - nieraz z poparciem całych narodów, rządzą różni dyktatorzy, a demokracja wydaje się raz jeszcze w odwrocie. Także faszyzm, pojęcie związane nierozerwalnie z postacią Mussoliniego, ma się coraz lepiej. Może więc warto przypomnieć, kim był ów Włoch do dziś przez niektórych (także poza Włochami) z nostalgią wspominany. Benito Mussolini (1883-1945), późniejszy dyktator Włoch, wywodził się, podobnie jak i Hitler, z bardzo skromnych warunków życiowych. Był synem wiejskiego kowala i nauczycielki. Młody Mussolini miał jednak, jak się okazało, wielki talent retoryczny, posiadł sztukę komunikowania się z bliźnimi i wpływania na nich. Nie tylko był dobrym mówcą, ale także miał lekkie pióro. Nieważne więc były formalne dyplomy uniwersyteckie, skoro od 17. roku życia był socjalistą, czytywał dzieła Karola Marksa i wkrótce działał jako dziennikarz w służbie włoskiej partii socjalistycznej. W monarchii włoskiej przed I wojną światową socjalistów nieraz represjonowano, a Mussolini odbywał nawet krótkie kary więzienia jako agresywny demagog. Zasłynął przed I wojną światową jako zdecydowany antymilitarysta, pacyfista, wróg planów imperialistycznych czy awantur kolonialnych. Był także, rzecz jasna, w cieniu Watykanu swej epoki - zajadłym antyklerykałem. Od 1912 r. kierował jako redaktor naczelny głównym dziennikiem partii socjalistycznej „Avanti". Takim był Benito - późniejszy „Duce", czyli wódz państwa włoskiego - w spokojnych latach przed rokiem 1914. W toku wojny monarchia włoska, początkowo formalnie związana z państwami centralnymi, na wojnę jednak nie poszła, była neutralna. Mussolini zmienia nagle poglądy, zostaje zwolennikiem udziału Włoch w wojnie i to przeciw Austro-Węgrom, staremu wrogowi Włoch i ich interesów. W maju 1915 r. Włochy rzeczywiście wypowiadają wojnę Niemcom i Austro-Węgrom. Mussolini, wówczas już redaktor nawołującego do wojny dziennika „II Popolo d'Ita-lia", entuzjastycznie wita wojnę, wstępuje do służby wojsko- wej. Jest odważny, odznaczony za odwagę. Widzi nieudolność włoskiego dowództwa, ciężkie straty źle dowodzonej armii włoskiej. Zwycięstwo w 1918 r. nie przynosi krajowi ani jego byłym żołnierzom warunków do normalnej egzystencji. Włochy przeżywają ostry kryzys finansowy i gospodarczy, narasta niezadowolenie ludności, w której grupami szczególnie niezadowolonych są chłopi oraz byli żołnierze rozczarowani powojennymi Włochami. Mussolini ostro krytykuje włoską rzeczywistość powojenną. Jest demagogiem, który pragnie władzy, szuka sojuszów z każdym, kto może być w tym użyteczny. Tak rodzi się ruch, który zdobywa władzę w kraju i który nazwano faszyzmem. Dziś słowo „faszyzm", nierzadko nadmiernie łatwo rzucane w oczy takim czy innym przeciwnikom politycznym, czasami także jest - i to uważam za przerażające - przedmiotem pewnej fascynacji niektórych młodych ludzi, którzy ani nie wiedzą, czym były rządy komunistyczne w Polsce, ani nie mają pojęcia o tym, czym była okupacja niemiecka, a system hitlerowski, czyli odmiana faszyzmu włoskiego, wydaje im się interesującą przygodą historyczną... Moim prywatnym zdaniem, którego może lepiej nadmiernie publicznie nie propagować (?), pewne roczniki młodzieży europejskiej są już „znudzone" bogactwem rodziców, pokojem w kraju, brakiem jednym słowem silnych emocji. Jedni młodzi ludzie ograniczają się do narkotyków, inni nagle przechodzą na islam i rzucają bomby, inni wreszcie szukają rozrywki (?) w zabawie w żołnierzy, w aktywnym kibicowaniu, w apolo-gii bohaterów z Waffen SS. Czyżby fakt, że nie było od 70 lat wielkiej wojny w Europie tak ich znudził? Po tej dygresji wracamy do włoskiego faszyzmu. O co chodzi naprawdę, kiedy mówimy o faszyzmie stworzonym przez Benito Mussoliniego? Otóż - obok zwyczajnych dyktatur, które były, są i będą, dzieła zazwyczaj takich czy innych generałów - mamy w historii reżimy totalitarne bądź wywodzące się ze skrajnej prawicy (^faszyzm), bądź z lewicy (państwo totalitarne komunistyczne). Warto pamiętać, że pierwszym państwem totalitarnym na świecie było wła- 32 POMERANIA PAŹDZIERNIK 2016 GAWĘDY O LUDZIACH I KSIĄŻKACH śnie państwo Włodzimierza Lenina i w niejednym budziło zainteresowanie Mussoliniego, jeżeli nie co do ideologii, to z pewnością co do techniki rządzenia. Totalitarne państwo tym się głównie charakteryzuje, że buduje jakąś wszechogarniającą naród ideologię, dąży do panowania nad wszystkimi dziedzinami życia, rządzi zaś terrorem, odrzucając demokrację, prawa człowieka i praworządność. Tego typu ustroje buduje silna partia oparta na żelaznej dyscyplinie jej członków. Taką partię stworzył w Rosji Lenin i, opierając się na doświadczeniach bolszewickich, były socjalista, ale i demagog socjalny - Benito Mussolini - tworzył po I wojnie światowej we Włoszech grupy swoich zwolenników - paramilitarne grupy bojowe (po włosku Fasci), z których powstała partia nazwana w 1921 r. Narodową Partią Faszystowską. Mussolini krytykował elity, bronił bezrobotnych, zubożałych rolników, ale nade wszystko gromadził wokół siebie byłych żołnierzy z okresu wojny, którzy nie znajdowali dla siebie miejsca w życiu pierwszych lat powojennych, a byli gotowi do stosowania przemocy w polityce. Silne ruchy społeczne w erze kryzysu można zorganizować, wykorzystując różne emocje. Cechą ruchów faszystowskich było łączenie w oficjalnej propagandzie czy ideologii sprzecznych ze sobą haseł. Obok postulatów antykapitali-stycznych, wrogości wobec uprzywilejowanych elit tradycyjnych, Mussolini był równocześnie heroldem włoskiego nacjonalizmu, piewcą dążeń imperialnych, wrogiem komunizmu. To ostatnie przesłanie otwierało drogę do poparcia faszyzmu przez wielki kapitał, armię i Kościół. Partia faszystowska z Duce na czele weszła do parlamentu włoskiego i wykorzystując trwający we Włoszech chaos polityczny, Mussolini zdecydował się w 1922 r. na tzw. „marsz na Rzym" swoich paramilitarnych bojówek w „czarnych koszulach". Wobec słabości ówczesnej władzy wykonawczej i ustępliwej postawy króla Wiktora Emanuela II, Mussolini zrealizował bezkrwawy zamach stanu i wymusił na królu swoją nominację na premiera. Odtąd etapami budowano rządy faszystowskie we Włoszech. Monarchia formalnie nadal istniała, ale była tylko rekwizytem reprezentacyjnym, a władzę w parlamencie, w całym kraju, a nade wszystko władzę wykonawczą, przejęła partia faszystowska z rządzącym dyktatorsko Mussolinim. Opór intelektualistów czy partii lewicowych został dość łatwo przełamany. Były zabójstwa polityczne, obozy koncentracyjne, a policja polityczna i partia będą wszystko kontrolować, ale faktem jest, że opór przeciętnego Włocha przeciw dyktaturze był równie mierny jak opór Niemców przeciw rządom Hitlera. Można jednak podkreślić, zgodnie z mentalnością włoską, więcej było w rządach Mussoliniego operetki niż dramatu. Włosi przez wieki dość cierpliwie znosili różne rządy i bojowe hasła, toteż nakazy reżimu niekoniecznie wcielano w życie, nie przejmowano się też nadmiernie głównym hasłem Mussoliniego: Włochy są mocarstwem. Nawiązując stale do tradycji antycznego imperium rzymskiego, Mussolini żądał, by Włochy panowały nad Morzem Śródziemnym. W swych popularnych mowach, wygłaszanych przy każdej okazji z balkonu na Placu Weneckim w Rzymie, wzywał pokojo- wo raczej pragnących żyć Włochów, by wierzyli mu, słuchali go, byli gotowi do walki. Reżim po uporządkowaniu państwa i gospodarki ingerencjami przystąpił w latach trzydziestych do agresywnej polityki zagranicznej. Stałe gloryfikowanie nacjonalizmu włoskiego prowadziło do szukania zdobyczy w polityce kolonialnej. Posiadłości ówczesne włoskie w Afryce były dość skromne, a ciągle jątrzyła Mussoliniego pamięć o zakończonej sromotną klęską armii włoskiej próby z 1896 r. opanowania ostatniego niepodległego państwa afrykańskiego - Etiopii (zwanej wówczas Abisynią). W 1935 r. Mussolini wypowiedział wojnę Etiopii i Europa, Liga Narodów, przyglądały się (jak zwykle bezczynnie), kiedy opór Etiopii, niedysponującej nowoczesnymi rodzajami broni, zostanie złamany po krwawej wojnie: 5 maja 1936 r. armia włoska zajęła Addis-Abebę, stolicę Etiopii. Mussolini zawarł przymierze z Hitlerem i przyczynił się w ten sposób do wybuchu wojny, ale nie zawsze plany Hitlera mu odpowiadały, i stąd przystąpił do wojny dopiero w 1940 r., kiedy klęska Francji była już pewna. Włosi niespecjalnie się wyróżniali u boku Wehrmachtu i z czasem Mussolini zszedł do roli mało poważanego sojusznika. W latach 1942-1943 Włochy doznały upokarzających porażek, i w kraju rósł ferment antywojenny. Koła dworskie i wojskowe zdały sobie sprawę z tego, że wojna będzie przegrana, więc szukały ratunku w obozie zwycięzców Stąd potajemne rozmowy z aliantami i nagłe pozbawienie Mussoliniego władzy w Rzymie. Został internowany, a Włochy ogłosiły wystąpienie z wojny. Jednak nieporadna taktyka aliantów i szybka reakcja Wehrmachtu spowodowały, że Niemcy zajęli całe Włochy, i inwazja aliancka nie przełamała rządów Wehrmachtu w północnych Włoszech aż do wiosny 1945 r. Włosi jednak owacyjnie witali aliantów, a zwłaszcza czekoladę i papierosy. Co się działo w tym czasie z obalonym dyktatorem, którego partia rozleciała się jak domek z kart i później mało kto z Włochów pamiętał, że do niej należał przez lata? Benito Mussolini, internowany w Apeninach daleko od Rzymu, został jednak uwolniony śmiałą akcją niemieckich spadochroniarzy i powołał pod opieką niemiecką w północnych Włoszech Republikę Faszystowską. W obliczu klęski na wiosnę 1945 r. usiłował wraz z przyjaciółką uciec do Szwajcarii. Pojmany przez komunistycznych partyzantów włoskich stracił życie (wraz z Klarą Petacci), a zwłoki ich obojga zostały publicznie powieszone na placu w Mediolanie. Tak zakończyła się niesławnie kariera demagoga uwielbianego czas długi przez naród, który poprowadził do kolejnej niewesołej dla Włochów wojny. Dziś jednak nie brak jego rodaków, którzy pamiętają, że za jego rządów „był porządek" bądź że budował autostrady. RUJAN 2016 / POMERANIA 33 Listy w red.pomerania@w W ŁUBIANIE NA LËDOWÖ Tim raza przërôczëła jem do möjégô ogródka lëdowëch artistów Kaszëb. W organizacji dopomogła przéd-niczka Stowôrë Lëdowëch Utwór-ców w Gduńsku Alicjo Serköwskô. W dniach od 16 do 21 séwnika béł ögródk môla artisticznëch warków-niów. Powstało tuwö czilenôsce obrazów pazia: Marlenë Stefań-sczi z Sëlëczëna, Brigidë Sniatecczi z Rédë, Malwinë Dzwonköwsczi ze Stażëcë, Alicji Serköwsczi z Kartuz i piakné bibułkowe kwiatë Reginë Białk z Köscérznë. Wiodro bëło przesnôżé. Dzaka szôłtësowi Łubianë Môrcënowi Żurkowi, chtërny dôł wiada ö plenerze na stronie szôłtëstwa, wëstôwk do-kazów móglë öbezdrzec mieszkań-cë wsë i letnicë. Pód öka Reginë łu-biańsczć dzôtczi uczëłë sa kuńsztu robieniô kaszëbsczich kwiôtków i aniołków z sëcënë i przëzérałë sa kuńsztowi malowaniô na szkle Alicji Serkówsczi. O przez tidzćń wzbögacywałë ögródk malarsczé stojôczi, w lat-nicach leżałë farwë, rozmajité pazle. Köżdi miôł tu swój plac, leno nômłodszô Malwina dżinała co jaczis czas. Ökôzało sa, że ji sa uwi-dzałë pszczele domiczi, umôlowóné w brzózkach niedalek chëczë. Wchô-dała nawetka na telegrafny stołp, cobë lepi je widzec. Trzimała sa, malëjącë plecónczi, pasowny gódzënë, bó par-minie słuńca prawie tej rozcygałë sa w tim môlu tak a nié jinaczi. Uwidzół sa ôbrôz łubiańsczemu pszczelórzo-wi i zechcôł gö miec u se. Po półnim malowała anioła stróża ogródka dłuta Czesława Birra. Öb czas jedny wieczerze nawetka nie póstrzegła jem, jak Malwina nacéchôwa moja skarń. Ni mogła jem przéköwac, że to nie jem prawie jô. Zdrzącë na dokazë te młodégó dzéwczaca, nie dzëwuja sa, że jaż 27 ji obrazów ubarniwô scanë dworka w Sëkörzënie. Jem gwësnô, że czejbë Remus rozwózył na swój i karze malënczi Malwinë powstałe ób czas pleneru na Lepińsczich Pustkach, óbzérôcze bë sa chutkó doz-nelë, w jaczim molu lasu, pola... óne powstałe. Widzôł sa „Kón' Brëgidë, a ód kwiatów na obrazach jaż rozchóda-ła sa pôcha. Wspóminelë jesmë plenerë u Kó-cewiôków w Bëtonii, w Kasowie u Bórowiôków, órganizowóné przez Zygmunta Kadzersczégó, gdze rôczonô wiedno bëła téż szkolno „ód kaszëbsczégó" z uczniama abó absolwentama. Kôrbiónczi bëłë leżnotą wzbógacywaniô wiadë ö naji kulturze. Öbzérającë bókadosc keramikówëch dokazów Marlenë, gôdelë jesmë ó historii łubiańsczi pórcelanë, Neclowëch modłach. Czëło sa, że Marlena lubi zöbrazënë diô dzótków, co nie je dzyw, jeżlë je mamą czwiorga dzecy. Öpówiô-dała ó swój i robóce ilustratorczi do kaszëbsczégó uczbównika Jaromirę Labuddë. „Matka Bóskó Redosnó" - dokóz na szkle Alicji, laureatczi Skrë Örmuzdowi, przëwółôł Krajna i najich tam drëchów. Nawiedzëlë naju artiscë Kóce-wiôcë: Leszk Baczkówsczi z Franka i Riszôrd Rocławsczi ze Stóri Czi-szewë. Dzaka zabówkóm Leszka ópówiódelë jesmë so ö dównëch ortach dzecnëch zabówków i zabawach, a zamëszlony stanalë kol zrobionego przez niego krziża - repliczi z kaplëcë w Kosowie. Riszôrd, chtërnému jak wiedno towarzi jego „Dziewczyna na wernisaże" (dokóz pó prówdze wórt-ny malórza!), óbtaksowół ógródk: „Równak z przodku bë co muszało bëc, gdze bë szło zawiesëc informacja ö plenerze" - uznół kuńsztórz ar-tisticznégó kowalstwa. Nólepi miała w te dnie góspódëni ogródka. Jezdzëła do swójich uczniów w brusczim liceum i chónic-czim technikum na uczbë kaszëb-sczégó, a ódjimczi z pleneru bëłë bëlnym materiała do kôrbieniô ó kaszëbsczi kulturze i ji przedstôw-cach. Szmakałë ji pónému roz-majitégó ôrtu plińce, zupë, mło-dzowi kuch... Gósce przewiezie nawetka... sól. To są prôwdzëwi Kaszëbi, bó wiedzą, że jeżlë czego w kaszëbsczim dodomu może czasa zafelowac, to... prawie solë! Uśmiała jem sa, czej óbôczëła ódjimk, jak tuta z solą leżi w słuńcu na trôwie równo przëstrzigłi przez chłopa Bri-gidë - Józka, chtëren służił wszët-czim pomocą, a w wolnym czasu sësził iizebróné przez se grzëbë. Wieczorama rozchôdałë sa na wies zwaczi akórdionów Józka abó Alicji i spiéwë frantówków. A sąsa-dze? Sąsadze... prosylë ó wicy! Baro ród béł z bëtnoscë kaszëbsczich artistów téż swiati Antoni w kaplëczce kól chëczë, bó dzaka nim óstół óblo-kłi w nowé czësté ruchna, a wkół niegö pójawiłë sa gronka kaszëb-sczich kwiatów i wińce. Na zakuńczenie pleneru wast-nó przédniczka wraczëła kóżdému wdórowi diplóm, a jô rócza z redo-scą w przindnym roku na... ogródkowi plener. FELICJO BÔSKA-BÖRZËSZKÖWSKÔ Ödj. ze zbiérów A. Serkówsczi 34 / POMERANIA / PAŹDZIERNIK 2016 Sylwifr StelmaAka fówićdlha Ja môga wszelko! Jednégô czasu na świece béł starëszk, chtëren miôł chöré öczë. Jô nie wiém, lubötny czetińcu, kuli ön tedë miôł lat abö skądka ön béł. Nicht tegö nie wié. Rôz leno, czej nen dżôd umarł, chtos napisôł ô nim w jednym cządniku. Nie wiém, dlôcze chtos stwôrził artikl ö nym człowieku, le öpöwiém wama, cëż tam bëło napisóné ö jegô żëcym. Chto wié, może tedë të mie rzekniesz, dlôcze chtos uznôł, że jego przigöda nót je pöznac? Jegô miono bëło Julk. Nicht nie wiedzôł, wiele ön znaje jazëków. Lëdze wiedzelë równak, że nen chłop miôł wiôldżi chwat w rakach a w sercu, le jegö öczë bëłë chöré. Czej Julk béł piać trzëdzescë lat stôri, stracył zdrok. Öd tegö czasu jego drëch Michôł wszadze z nim chödzył jakno jegö pömöc. Jednégô razu nen dżôd poszedł ze swöjim przëjacela na wiôlgą pustinia Göbi. Drëchôwie szlë raza, a Julk czuł sa gwësno i bëlno z pomocą Michała u boku. Oni so göwarzëlë, a cepłi wiater wiôł jima w gabë i céchöwôł na nich znanka trudu. Pótemu Julk zamëslił sa kąsk ö swôjim żëcym. Mëslôłön ö swôjich dzejaniach i świece, chtërnégö nigdë ju ni miôł öbôczëc. Czej tak öbaj szlë, nôgle dżôd pöczuł na swöji dardze wiôldżi kam. A pötemu jesz jeden, drëdżi, piąti, dzesąti... Całô rzma bëła öbsëpónô rozmajitima kamama. Julk poczuł strach. Bez sztócëk mëslôł, żebë sa copnąc, le przëbôcził so, że jidze z nim Michôł i ön pömöże mu przeńc przez na kamistą rzma. - Zdrzë na mie, drëszku - rzeknął starëszk do Michała i rësził w przódk. Tim raza gwësno stąpôł pö zemi, bö wiedzôł, że jegö towarzësz zdrzi na niegö i möże chwacëc gö za raka w jaczim lëchim przëtrôfku. I tak Julk przeszedł öprzez rzma z kamama bez jiwrów. Blós rozmëszlôł nad tim, dlôcze jegö drëch nie rzeknął ani słowa. - Gwësno béłzamëszlony - pômëslôł starëszk. Słëch lëdzy, chtërny nick nie widzą, je lepszi niżlë lëdzy, co są zdrów, tak tej Julk słëchôł, jak jakôs grëpa lëdzy z kamélama téż przechödzy przez rzma z kamama krótko za nima. Dżôd czuł göwarzenié tëch lëdzy i dichanié kamélów. - Żdajemë - pöwiedzôł Julk do Michała i napił sa wödë. Słuńce grzało z wiôlgą mócą, a piósczi pustyni smukałë cała lëdzy i zwierzatów. Drëch Julka nie lëdôłza wiele gadać. Béł to strzédnégö ju wieku gbur z Kaszëb. Nie béłön ani uczałi, ani mądri. Ni miôłön téż rodzëznë, a wanożił ön z dżôda mést dlôte, że béł sóm jak nen pôlc na świece. Czej Julk z Michała pöpilë so wödë, szlë dali. Narôz starëszk sa czegoś wërzasł, na skarniach wëstąpił mu zëmny pöt! - Żnija! - zarëczôł Julk. - Tuwó je żnija! Starëszk nôpiérwi dostôł bólu w brzëchu, a pötemu czësto zesztiwniół. Ni mógł sa rëszëc, bô miôł strach, że żnija go ugrëze. - Prowadź mie tak, żebë jô mógł dali żëc - rzeknął dżôd do Michała, le nen nick nie ódrzeknął. Julk wierził, że bôczné oko zdrzi na jego stóre cało, tak tej szedł w przódk. Starëszk wiedno ödczuwôł strach przed świata. Po stracenim zdroku żił dali blós dlóte, że nalôzł so drëcha, chtërny prowadzył gö przez żëcé. Terôzka pierszi rôz od stratë zdroku uwierził ón w swóje móżlëwóscë. Zaufół tedë sobie, wëóstrził zmësłë i nasłëchiwôł całim sobą żniji. Czej poczuł, że nen zwierz je ju dalek, zakrziknął ze szczestlëwötë: NAJÔ UCZBA, NUMER 8 (100), DODÔWK D0„PÔMERANH" PÖWIÔSTKA - MÖGASÓM! Pö czim pömëslôł: „Në jo, dôłjem rada, bö jô wiedzôł, że chtos na mie zdrzi". I poszedł dali. Pö gorącym dniu na Góbi nastała piaknô, cëchô noc. Starëszk sôdł na zemi i przëbôcził so, że mô w taszë jesz pöléwka, chtërną möże zagrzôc nad płoma. Kąsk dzywno sa czuł, bö öd jaczégôs czasu ön ni miôł czëté Michała. Żdôł na niegö sztócëk, bö chcôł jesc, le ögnia sóm ni pôlił, ödkąd stracył zdrok. Drëcha ju długo nie bëło czëc, tej Julk nie wiedzôł, cëż mô terô zrobić. Je głodny, a żebë co zjesc, muszi miec ódżiń. - Nie rozmieja sóm rozpôlëc ognia. Ni móga sóm -mëslôł starëszk. Strach béł terôzka jegö towarzësza. Nôgle Julk wstôł z zemi i zaczął maklac za wëschłima ödchódama kamélów, cobë rozpôlëc nima ódżiń i nie umrzéc z głodu. Sztrëchôlce miôł w taszë, tej wëcygnął je a rozpôlił wióldżi ódżiń. Buszny ón ze se béł baro, nié dlóte, że mdze mógł cos zjesc, le dlóte, że miół wiara w sebie! Czedë starëszk zjódł cepłą pöléwka, przëszlë lëdze z kamélama, chtërny szlë wcyg za nim. Öni téż chcelë so uwarzëc co do zjedzenió na ognisku, tak tej podeszłe do starka i zaczalë z nim korbie. - Tak sóm pó pióskach Góbi pón chódzy? - zapitół sa jeden knóp. - Sóm? Nié! - ódpówiedzół Julk. - Ko jó nick nie widza, möje öczë są chóré! Jida z mójim drëcha, leno terózka nie wiém, dze ón je. Mëszla, że zaró ón mdze nazód. - Cëż të nie powiesz - zakrziknąłjiny wadrówc. - Më szlë całi czas za tobą, a niżódnégö człowieka nie widzelë. Të szedł czësto sóm, bez to më sa tak dzëwöwelë. W tim sztócëku starëszk ju wiedzół, dlócze Michół óprzez całą darga nic ni miół do niego rzekłé. Na jego gabie pojawiło sa wióldżé zadzëwöwanié, le nick nie odrzekł. Dali przez pustinia jachół ju z lëdzama, chtërny bëlë z nim przë ógniszczu, jaż dojachół do Pólsczi, na Szląsk. Bëło mu smatno bez swojego drëcha, le ju nigdë nie lakół sa żëcô, bo wiedzół, że jego jedinym wroga béł strach. Starëszk mógł wszëtkö. Leno dze béł Julkowi drëch? Aleksandra DzacelAkô- Jamoch 'hlmë 71/-17 ipôdleczruj ôzhöłë Jak wëzdrzi Hemiiô? - öpbëjjemë wëzdrzatk bohatera Céle uczbë (poznawcze, kształcące, wëchöwné) Uczeń: • pöznaje wëjimk Żëcégö i przigód Remusa • poznaje informacje ö Aleksandrze Majköwsczim • pöznaje nową słowizna spartaczoną z wëzdrzatka człowieka • wié, jak öpisac wëzdrzatk człowieka • przëbôcziwô so słowizna tikającą sa wëzdrzatku i ruchnów • rozmieje czëtóny tekst i wëzwëskiwô gö do czwiczënków • poprawno gôdô i zapisëje słowizna • rozwijô sprawnoscë plasticzny robötë • mô swiąda, że Remus je nôwôżniészim böhatera dlô Kaszëbów • uczi sa zrozmieniô, że köżdi człowiek jinaczi wëzdrzi i że nikögö ni möże zle öceniwac na spódlim wëz-drzatku • uczi sa robötë w kamach Metodë robötë • pödającô - kôrbienié (szkólnô z dzecama), zapisywanie nowi słowiznë • problemowo - szëkanié ödpôwiedzów w teksce • treningöwô - opisywanie sebie, zapisywanie ödpö-wiedzów • aktiwizëjącô - jazëköwô zabawa, losowanie karnów, projektowanie portretu Remusa Förmë robötë • roböta indiwidualnô • robota w kamach • roböta z całą klasą Didakticzné strzodczi • wëjimk Żëcégô i przigód Remusa • kôrtczi z öbrôzkama do losowaniô karna • kôrtczi z bloku, farwné papiorë, krédczi, pisadła, nożëczczi, klej Bibliografio Majkowski Aleksander, Żëcé i przigôdë Remusa, Oficyna CZEC, Kartuzy 2010. Malkiewicz Mariola, Pomysły na sprawne tworzenie par, [w:] Chodźmy się bawić. 150 zabaw dla dzieci, Wyd. Harmonia, Gdańsk 2009, s. 48-49. Pioch Danuta, Opisanie wëzdrzatku, [w:] Kaszëbizna dlô dorosłëch, Wydawnictwo ZG ZKP, Gdańsk 2007, s. 8-10. CYG UCZBË DZÉL WSTĄPIMY 1. Szkolno (-y) witô dzecë i rôczi do wstaniô, bë sa bawić. Tłómaczi jima, że badą terô powtarzać pözwë dzélów cała i köżdi chutkö muszi dotknąć prawą raką negôdzélu,öchtërnymszkólnô(-y)głosnopöwié.Jakno sportowi elemeńt szkolno (-y) pöwtôrzô czasama ne samé dzéle co sztócëk. np. Dotknijta uszów! Ôczë! Nos! Włosë! Nodżi! Kolana! Szëja! Wtosë! Nodżi! Włosë! 2. Pö skuńczenim zabawë szkolno (-y) pitô sa, jaczé mögą bëc włosë itd., a szköłownicë ôdpôwiôdają. np. Czôrné włosë, módré ôczë, dłudżé nodżi... 3. Szkólnô (-y) gôdô, że dzysô wszëtcë poznają nową słowizna do öpisënku człowieka i badą öpisëwac baro apartnégö bohatera jedny kaszëbsczi ksążczi. Rôczi wszëtczich do ödgadiwaniô, chto to möże bëc i jaczé je jegö miono, a dzecë podają przikładë mionów. 4. Szkolno (-y) öpöwiôdô uczniom, że je taczé miono jak „Remus" i tak sa nazéwô nen bohater. Zapisëje temat na tôflë, a dzecë w zesziwku. DZÉL ROZWIJNY 5. Szkolno (-y) gôdô dzecóm, że Remus je bohatera ksążczi Żëcé i przigôdë Remusa i krótko öpöwiôdô jima ö ji autorze. NAJÔ UCZBA, NUMER 8 (100), D0DÔWK D0„P0MERANII" KLASËIV-VI SPÖDLECZNY SZKÖŁË np. Na ksążka napisôł Aleksander Majkôwsczi. Pô-chôdzył ôn z Köscérznë, a zamieszkôł późni i umarł w Kartuzach. Béł doktora i dzejôrza kaszëbsczim, wiele pisôł. Remus je bohatera jegô nôwôżniészi ksążczi. 7. Czej dzecë skuńczą malowanie tôbelczi, tej szkolno (-y) pöwtôrzô z nima, jak möże opisać sebie. Uczniowie pödôwają znaną jima słowizna, a szkolno (-y) pödpöwiôdô nowé słowa. np. Jaką słowizna wa pamiatôta ö wëzdrzatku człowieka? Jaczi chtos môże bëc? Jak człowiek môże wëzdrzec? Włosë mogą bëc czôrné, biôłé... Ôczë są zeloné, môdré, bruné... Chtos môże bëc môłi, wiôldżi... 8. Szkólnô (-y) raza z dzecama dofulowuje tôbelka, zachacywô szköłowników do pódeńdzenió do tôflë. ROST FIGURA WŁOSË ÖCZË nisczi, strzédny, wësoczi chudô, szlak, sposobno, sadłô czôrné, bruné, jasné, biôłé, cemné chtos möże bëc łësy czôrné, bruné, mödré, zeloné 9. Pö zrobienim tôbelczi köżdi uczeń i köżdô uczenka öpisëje sebie. Szkólnô (-y) möże zapisać jima do pömöcë zdania. np. Jô jem... Môja figura je... Möje włosë/öczë są... 10. Szkolno (-y) gôdô, że jak sa widzy człowieka, to widzy sa téż jegö ruchna. Pitô sa, jaczé ruchna möże öblec i pöwtôrzô z dzecama pözwë ruchnów. np. Lëdze gôdają, że jak ce widzą, tak ce ôceniwają. Jaczé ruchna nosy człowiek? Co môże miec na se? Buksë, koszulka, kléd, muca, bótë, strefie... 11. Szkolno (-y) dzeli klasa na karna - köżdé dzeckô losëje jedna kôrtka, na chtërny je jeden z trzech öbrôzków - głowa, człowiek abö bótë. Wszëtcë, co mają nen sóm öbrôzk, nalézą sa w jednym karnie. 12. Szkolno (-y) rozdôwô wszëtczim dzecóm tekst ö Remusu (DODÔWK). Köżdé z trzech karnów mć> za zadanie nalezc ödpöwiédz na swöje pitanié. np. Karno z ôbrôzkama głowë szëkô w teksce infôrmacjów ô wëzdrzatku Remusa, tj. ôczë, włosë, rost... Karno z ôbrôzkama człowieka szukô za tim, skąd ön sa wzął i jaczi ôn béł. Karno z öbrôzka bótów naléze wiadła ô ruchnach Remusa. 13. Szkólnô (-y) głosno czëtô tekst, a szköłownicë pödsztrëchiwają ödpöwiedzë. Czej szkólnô (-y) skuńczi czëtac, tej uczniowie w kamach porównywają, co mają nalazłé, a szkolno (-y) mönitorëje robota. 14. Po skuńczony roböce szkolno (-y) malëje wióldżi nôdpis REMUS na tôflë, a kole negó robi trzë strzałczi z pitaniama: Chto to je?, Jak ôn wëzdrzi?, Co ôn mô ôblokłé? 15. Dzecë robią to samo w zesziwku, a tedë köżdé karno pödôwô, co nalazło. Wszëtczé dobré ödpöwiedzë są zapisywóné köle pitaniów na tôflë. Dzecë zapisëją téż w zesziwkach. 16. Szkólnô (-y) kôrbi ze szköłownikama ó Remusu. np. Czë widzy sa wama Remus? Dlôcze jo? Dlôcze nié? A chtos bë chcôł miec taczégô drëcha jak Remus? Co môże w nim dozdrzec bëlnégö? 17. Dzecë terô bierzą przërëchtowóną kôrtka z bloku, krédczi, pisadła, farwné papiorë, klej i nożëczczi. Na spódlim tekstu ö wëzdrzatku Remusa köżdi uczeń i köżdô uczenka robi portret Remusa. Może wëcynac, malować, naklejać. Szkolno (-y) mönitorëje robota i pödpöwiôdô, że Remusowi nót je zrobić dzurë w nogawicach czë wapsu i naklejać farwné kółka z jinszégö papioru. ZAKOŃCZENIE 18. Szköłownicë pökazëją swöjégö Remusa i öpisëją gö za pómócą słowiznë z rozwijnégö dzélu. np. Mój Remus je wësoczi i chudi. Ôn mô czôrné włosë, szeroczé buksë i w nich wiele dur. 19. Szkolno (-y) öceniwô robötë. Nôlepszé pôrtretë jidą na klasową gazetka. 20. Szkolno (-y) kôrbi z dzecama ö Remusu i pitô, czë taczi bohater ksążczi sa jima widzy. 21. Jakno domôcą robota uczniowie mają za zadanie namalować wëbrónégö bohatera swóji ulubiony ksążczi i öpisac go pod maleńka. 6. Szkolno (-y) bédëje szköłownikóm, bë zrobilë w zesziwku tôbelka na sztërë dzéle, taką, jaką je widzec niżi. ROST FIGURA WŁOSË ÖCZË NAJÔ UCZBA, NUMER 8 (100), D0DÔWK DO „PÔM ERA NI l' KLASËIV-VISPÔDLECZNY SZKÖŁË Lica miôł brodate i włosaté. Ale tëch włosów nie stojało gascy niż żëtka na polach za Juszkama. Dlôtegô tëlé gubów widzec bëło na jego skarniach jak na usëszonym jabłku. Ale gubë te nie znaczëłë umartwieniô ani kłopotu. Chto zazdrzôł w jegö czôrné, môłé öczë, ten w nich uzdrzôł tëlé wiesołoscë, że jaż mu sa dzywno stało. (...) Co ön mô öblokłé? (...) Bö téż ten jegö waps, chöc dłudżi béł do pół jiczer i z môdrégö föliszu zrobiony, tëloma łatama sa trząsł, że jegö pón mógł sa mieniąc z jaczim strôszka w polu i jesz dodać przid. Nie zapinôł ön gö nigdë, bó guzów nie bëło. (...) Nogawice chóba tim sa pësznic mógłë, że dwuch Remusów wlazłobë w jedna. Ale dur ni miałë mni niże waps. Jedëné skörznie mögłë stożëc sa. Bó bëłé rzetelnie całé. (...) Bô Remus zwëczajnie chödzył na przërodzonëch nogach bôso. Le jak do miasta karowôł, öbuwôł bótë. (...) DODÔWK Chto to je i jak ön wëzdrzi? Czej dzysészé pokolenie jesz chódzëło na dzecynnëch nóżkach, chtëż tej na Kaszëbach nie znôł Remusa? (...) Wôzył Remus na swóji karze taczé piesniczi, jaczé nôród kaszëbsczi lubił wëspiewëwac. (...) Skąd ôn sa wzął?... Nicht tegö nie wiedzôł. Nicht nie znôł jegö matczi, ani ôjca, ani przëjacelstwa, ani chatë, w chtërny sa urodzył, ani wsë, co gö wëchöwała. Pó zemi kaszëbsczi chodzył i nosył lëdowi piesniczi i ksążczi (...). Remus ni mógł wëmówic lëterë „r". Zamiast „r" mówił on „j". (...) Bô chłopa ön urósł dużim jak stołem, ale uschłi béł jak pesterniôk. Na głowie mu sedzała muca stôrodôwnô, czórnym baranka öbrąbionô. Sëkno pöd baranka bëło zeloné, ale na wiéchrzu krôsë jegö bës sa nie doznôł. Bo słuńce przez tëlé lat pôlëło na nim kôlorë tagöwé, a deszcz i sniég je pömieszałë na jedno. Spód mucë pchałë sa parmienie czôrnëch włosów na uszë, kark i skarnie. Aleksander Majkowski Life and Adventures of Remus Aleksander Majkowski ŻËCÉ I PRZIGODË ŻYCIE I PRZYGODY REMUSA NAJÔ UCZBA, NUMER 8 (100), DODÔWK DO„PÖMERANH" KRËJAMNOTA MÖJÉGÖ STARKA" •"» ł ■ f ■■■W"*: ■ ■ <* •«+ MÓM Sa SPÖTKAC Z JEDNYM CZłOWIEKa. CZEKAWé, Ö CO CHÖDZY. MiiSZa ZAZWÔNIC. HEWÔ TUWÖ JE NUMER. WtTÓM. Jô *5a Mlôł Z WASTą SPÓTKAC. JO, JÔ CZEKÔł NA ^TELEFÓN ÖD CE. PRZëJEDZl DO MÖJI KANCELARII W KARTUZACH NA SZASéJE LABiiDë 5. DOBRZE, ŻE JÔ CE WIDZ3. I' Të SZLACHiiJESZ ZA STARKa. CO, Jo ZA STARK§? JÔ NIE] ZNôł NlżÓDNé&ö STARKA. Ô CZIM^ Wë GÔDÔCE?^ TO JE TWÓJ STARK ■ JANlC. Të GjÖ NIE ZNÔł. TO JE DłUGtÔ HISTORIÔ.i M- TWÓJ starw ^ACZął JAKNO BléDNY ' KNÔP. Béł BARO MąDRI./j ROBÔCY I DOROBIł S3 ii WIÔLDŻICH DëTKÓW. lBARO MÖCNO KÖCHÔŁ^ KASZëBë. A CZEMU JÔ Ö T1M NICK NIE WIEDZÔŁ? < TO NIE JE DO WlARë. Ô CO CHÖDZY? TWÔJA MëMA MUSZA STąDKA Rë&Nąc, A ST ARK NICK Ô TWÖJIM JISTNIENIM 4IE WIEDZÔł. on- 'JAK TO JE MÖŻLëWé? Më FDOCH MIESZKELë W KANADZE. A TERÔ WIDZa, ŻE MOJE -KORZENIE LSą TUj, "TWÓJ STARK 2015 ROKU ZAłOżlf TEtEWIZJa KASZëBë, CHTëRNA NADÔWA 24 GÖDZëNë NA DOBa. GÔDÓNé TAM BëłO BLÓS PÖ .KASZëBSKu.^ TëDZÓM TO Sa BARO* WIDZAłO. Bëłë FILMë, BÔJCZI, PRO&RAMë, SERIALE - WSZëTKÖ PÖ KASZëBSKU. JISTNé CëDA! A CO LëDZE NA TO?) TO MuSZAłO BARO ZMIENIĆ SWIąDS LëDZY! g-EPAkcjO GĄZttB TO JESZ NIE rJE WSZëTKÖ. ZDRZë: TO JE rSTIPENDIUM, JACZé DOSTELë, ÖD NIE&ö Tl, CHTëRNY DLÔ KASZëBIZNë CHCELë DZEJACj PISAC UCZBÔWNICZI, ^ TWôRZëC SNÔżą LëTERATliRa, PIESNIE. COS TACZé&Ö, KASZëBIZNA MuSZA Sa TEJ GWëS CHWATKÔ ROZWIJAĆ! TO JESZ JE MAłO! rTWÓJ STARK STWÔRZIł Téż GAZéTa „KASZëBë, KASZëBë". ROZCHÔDA S3 W TëSacZNëcH NAKłADACH. FEJNY TITEL. JEM ROZPRZENIOSłl, JAK W SPIKu. I TO JAK! JO TE NAPISÔł KSąŻKa, , JAKÔ Sa ROZESZłA W MLIÓNACH NAKłADl | NA CAłlM SWIECE. DOLMACZONÔ JE 'NA CZlLEDZESąT JaZëKÓW. _ PRZEDE WSZëTCZIM Ô MlłOCE. A ô CZIM ÖNA BëłA? EM BuSZN' Z MÔJé&ö STARKA. ^SZKÔDA, ŻE NI Mó&ł JEM, Gô PÔZNAC " "ÓESZ JEDNO MuSZa .Ffcë RZEC. TERÔ - ZGÓDNO Z JE&ö WÔLą - MÔSZ PRZEJąC Pô NIM JE&ô WlôL&ą DEJa. DO TE JE STOLEMNY MAJąTK, CHTëREN MÔ Cë PÔMA&AC W JIROZWICYM. DZaKA STARKl^ MÖŻESZ NA MIE . LlCZëC. WIEDNO j _ KASZëBë. ■9-, VI Tekst: Elżbieta Prëczköwskô, öbrôzczi: Joana Közlarskô Hana Makiiroi Cjramatika 1 Uôzti czas Czasniczi ötmieniwają sa przez czasë. W terôczasny kaszëbiznie môżemë wëapartnic terny, przińdny i uszłi czas. Terny czas ötnôszô sa do tegö, co sa prawie terô dzeje, przëmiôrama czasników w ternym czasu są: gôdóm, graje, jidą. Przińdny czas tikô sa wëdarzeniów, jaczé dopierze mdą sa dzejac, hewö przëmiôrë czasników w przińdnym czasu: zrobią, badzesz spac, badzeta czëtelë. Zato uszłi czas je użiwóny w ódniesenim do zdarzeniów, jaczé miałë môl w uszłoce; hewö przëkładë czasników w uszłim czasu: jem sedzôł, ôna śpiewała, móm zamkłé. Czwiczenié 1 Przeczëtôj pöniższi tekst i pödsztrëchni w nim förmë uszłégö czasu. Jak gwësno môsz zmerkóné öb czas modłów. Są trzë spösobë twörzeniô I mödło: 1. jô czëtôł, jô czëtała 2. të czëtôł, të czëtała 3. ön czëtôł öna czëtała öno czëtało Pöczestnô förma: Wë czëtelë II mödło: 1. (jô) jem czëtôł, (jô) jem czëtała 2. (të) jes czëtôł, (të) jes czëtała 3. ön czëtôł öna czëtała öno czëtało Pöczestnô förma: (Wë) jesce czëtelë III mödło: 1. (jô) móm czëtóné 2. (të) môsz czëtóné (ön, öna, öno) mô czëtóné Pöczestnô förma: (Wë) môce czëtóné Öd brëköwnika jazëka zanôlégô, jaczi z wëżi wëmienionëch uszłëch czasów óstónie przez niegö zwënégöwóny. Jeżlë chcemë rzeknąc ö jaczims wëdarzenim z uszłotë, to möżemë użëc förmów wëbrónégö przez sebie uszłégö czasu. Wszëtczé trzë czasë mögą bëc brëköwóné naprzemieniwno. Jem wczora bëła na wanodze z möją sosterką i mëmą. Jesmë jachałë baną do Wejrowa - kaszëbsczégö gardu na nordze Kaszub. Baro uwidzôł mie sa nen môl. Móm widzóné wëstôwczi w wejrowsczim muzeum, chtërne bëłë baro czekawé. Jesmë szłë téż na Wejrowską Kalwaria, jakô wëdała mie sa baro snôżô. Jak më stojałë nad rzéką Rédą, mëma gôdała, że czedës tuwö rëbôcë łowilë wiele rëbów. Móm téż jadłé lodë w Wejrowie i jem bëła w parku miona Aleksadra Majkówsczégö. Wejrowö mie sa baro uwidzało, móm nôdzeja, że to nie bëła möja slédnô wanoga do tego gardu. czëtaniô tekstu, uszłi czas möże bëc urôbióny na czile uszłégö czasu w kaszëbiznie: 1. (më) jesmë czëtelë, (më) jesmë czëtałë 2. (wa) jesta czëtelë, (wa) jesta czëtałë 3. óni czëtelë, óne czëtałë 1. (më) mómë czëtóné 2. (wa) môta czëtóné 3. (öni, ône) mają czëtóné 1. më czëtelë, më czëtałë 2. wa czëtelë, wa czëtałë 3. öni czëtelë óne czëtałë NAJÔ UCZBA, NUMER 8 (100), DODÔWK D0„PÖMERANII" VII GRAMATIKA Czwiczenié 2 Pödóné czasniczi w ternym czasu zamieni na czasniczi w uszłim czasu w ny sami osobie i lëczbie. Uszłi czas możesz urabiać wedle wëbrónégö przez sebie jednego z trzech wëmienionëch na starnie VIII modłów. mëslisz öbzérają rosce ödpöwiôdómë -................................................................... tesknita dojada Czwiczenié 3 W pödónëch zdaniach zamieni förmë czasników w ternym czasu förmama w wëbrónym przez sebie uszłim czasu. Klara (sedzy)...................................nad sztrąda mörza i (öbzérô)............................wałë. (Pödchôdô).............................. do ni knôp i (dôwô).............................ji grósc miszôrków. Raza (zdrzą) ............................ na wóda, jak w ni (płëną) .............................rëbë. Lëdze (chodzą)............................i (gôdają).................................ze sobą. Czwiczenié 4 Dofuluj tekst pödónyma förmama czasników w uszłim czasu: jem zabôcził, malowałë, ôna chwôlëła, mielë, jes nie pôkôzôł, gôdała, jem odrobił, môsz të zjadłé, jô namalowôł, jem ni miôł. - Michôł,.........................................dzysô pôłnié? - Mëmkö,....................czësto...........................na to czasu. Zato...........................uczbë. - A co szkólnô...................w szköle dzysdnia? -......................................mie za to, że........................snôżo............................öbrôzk. -.........mie gö jesz......................................... jô bë chcą gö uzdrzec? - Zarô to zrobią,.................................. ale za sztërk gö naléza. - Jiné dzecë téż.........................öbrôzczi ? - Jo, wszëtcë...........................namalować słuńce. Czwiczenié 5 Usadzë zdania z pödónyma czasnikama. Użij jich w uszłim czasu. wzérac, smiôc sa, szpacérowoc, warzëc, jic AKADEMIA BAJKI KASZUBSKIEJ Kaszubskie Bajania to spölëznowô kampanio re-alizowónô przez Kaszëbskö-Pömörsczé Zrzeszenie i Radio Gduńsk. Powsta öna z mëslą ô dze-cach, żebë ju öd nômłodszich lat pöznôwałë kulturową spôdköwizna Kaszub. Jednym z célów kampanii je pödniesenié w spölëznie swiądë tegö, jak wiôldżé znaczenie mô czëtanié dzecóm. wioy na www.akademniabąikikaszubski^j.pl Redakcjo: Marika Jocz / Projekt: Maciej Stanke / Skłôd: Piotr Machola / Ôbrôzczi: Joana Közlarskô / Wespółrobôta: Hana Makiirôt ^TRÔa;X ŚLADAMI REMUSA PO RAZ XXXI Powinniśmy w tym roku płynąć Słupią. Tak wynikało z praktykowanego od trzydziestu lat cyklu nazywanego przez Janusza Kowalskiego, pomysłodawcę Kaszubskiego Spływu Kajakowego Śladami Remusa, olimpijskim. Cztery trasy, na każdą z nich powrót po czterech latach z pewnymi - dla urozmaicenia - modyfikacjami. Wda, Brda, Słupia i Kółko Jezior Raduńskich wraz z pobliskimi rzekami. W 2015 roku byliśmy na Brdzie, więc w tym wypadała Słupia. A popłynęliśmy Wierzycą. ZNOWU NAJLICZNIEJSZY W artykule zapraszającym na tegoroczny spływ, zamieszczonym w numerze 5/2016 „Pomeranii", tłumaczyłem, skąd ten wyłom. Słupia jest wyjątkowo trudna, miejscami o charakterze wręcz górskim, obfituje w liczne przeszkody, w rezultacie najwięcej tu wywrotek, nieraz groźnych, bo rzeka na ogół jest głęboka. Niektórzy kajakarze lubią takie ekstremalne warunki, ale nasz spływ ma charakter rekreacyjny, od kilku lat, od zniesienia bariery wieku ograniczającej udział dzieci poniżej ośmiu lat, przybywa całych rodzin, nie chcielibyśmy ich stracić, proponując rzekę, na której trudno byłoby płynąć z latoroślami. Zapowiedzi, że Wierzyca jest łatwiejsza od Słupi, bo to nizinny szlak wodny, ale bynajmniej nie monotonna (Zakręcona rzeka pełna wrażeń - propaguje ją w tytule przewodnik pod redakcją Lecha J. Zdrojewskiego), miały niewątpliwie wpływ na to, że na spływ zgłosiły się aż 102 osoby. Znowu, jak przed rokiem, po kilku wcześniejszych latach chudszych nasz spływ był najliczniejszy na Kaszubach. DZIEWIĘĆ DNI W JEDNYM MIEJSCU Po raz pierwszy popłynęliśmy zatem Wierzycą. A jednocześnie, także po raz pierwszy, spełniły się marzenia wielu uczestników, żeby biwakować w jednym miejscu, unikając uciążliwego rozstawiania namiotów po przypłynięciu i zwijania następnego dnia rano, a na etapy dojeżdżać i wracać wynajętymi autobusami. Przybliżaliśmy się do tego rozwiązania przez kilka lat, redukując liczbę biwaków ze spływu na spływ, w miarę jak rosły wymagania i spływowiczom przestawał wystarczać kawałek łąki i lasek. W tym roku naszą bazą przez cały spływ był Ośrodek Gdańskiej Fundacji Dobroczynności w Stawiskach koło Kościerzyny. Wskazała nam to miejsce Katarzyna Knopik, sekretarz Urzędu Gminy w Kościerzynie i zarazem tamtejsze- Trzy pokolenia w poczcie sztandarowym podczas otwarcia spływu. Fot. Zbigniew Wójcicki go oddziału Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, od kilku lat wspomagająca nas w organizacji imprezy. Z wicewójtem gminy Grzegorzem Świtałą wybrali się do ośrodka i nas zarekomendowali. Warunki okazały się znakomite! Sanitariaty, kawiarnia, sklepik, boiska sportowe, strzeżone kąpielisko, wiata w pobliżu jeziora przeznaczona na spotkania i biesiadowanie przy ognisku. Można też było zamówić na cały okres pobytu obiady. UDZIAŁ W ZJEŹDZIE KASZUBÓW Podczas tegorocznego spływu był jeszcze inny pierwszy raz - wzięliśmy udział w XVIII Światowym Zjeździe Kaszubów. Termin tego znaczącego wydarzenia pokrywa się od kilku lat z początkiem naszego spływu. Godziliśmy to dotąd w ten sposób, że uroczyste otwarcie następowało wieczorem, aby ci, którzy wybrali się na zjazd, zdążyli wrócić. Tym razem, znajdując się w niedużej odległości od Wdzydz, postanowiliśmy umożliwić zbiorowy udział w zjeździe, zapewniając możliwość przybycia na biwak już w piątek i wynajmując autobus. Zawiózł nas z samego rana do Wdzydz, gdzie uczestniczyliśmy - wyposażeni w kaszubskie flagi i banery spływu oraz Klubu Turystycznego ZKP Wanożnik, występując w niebieskich koszulkach z logo Zakładów Porcelany Stołowej Lubiana (sponsora klubu, ale i spływu) - w wielobarwnym pochodzie do wdzydzkiego skansenu, najstarszego muzeum na wolnym powietrzu w Polsce, obchodzącego 110. rocznicę działalności. Klub Wanożnik był reprezentowany poza nami także przez sekcję motocyklową, której członkowie na swoich wspaniałych maszynach tworzyli czoło pochodu. Uroczyste otwarcie spływu odbyło się na polu biwakowym, tak jak w ostatnich latach w godzinach wieczornych. Rozpoczęło je tradycyjne odczytanie fragmentu powieści Aleksandra Majkowskiego Żëcé i przigôdë Remusa (co od pierwszego spływu stanowi codzienny rytuał). Prowadząc tę uroczystość jako kierujący przygotowaniami, do wciągnięcia RUJAN 2016/POMERANIA/35 ŚLADAMI REMUSA PO RAZ XXXI flagi kaszubskiej na maszt poprosiłem poczet złożony z najstarszej kajakarki, ale jakże młodej duchem Barbary Wójcickiej (lat 96), najmłodszego spływowicza Mosi Augustyna, liczącego dwa lata i trzy miesiące, oraz jedynej uczestniczki wszystkich spływów - Henryki Mułkowskiej. Oficjalnego otwarcia spływu dokonał komandor Wojciech Kuc. MIANOWANIE NOWICJUSZY W niedzielę rano kapelan naszego spływu ks. kanonik Roman Skwiercz odprawił na terenie ośrodka mszę św. polową z elementami liturgii i kazaniem w języku kaszubskim - dla braci spływowej, ale i dla licznej dziatwy przebywającej w ośrodku na kolonii. Następnie zostaliśmy zawiezieni dwoma autobusami (jeden nie pomieściłby tak wielu kajakarzy) do Kościerzyny, gdzie przed jeziorem Wierzysko odebraliśmy zamówiony sprzęt i wystartowaliśmy Wierzycą do pierwszego etapu. Płynęliśmy najpierw przez podmokłe torfowe łąki. Rzeka mocno meandruje aż do wlotu do wąskiego jeziora Wierzysko. Przed kolejnym, znacznie większym, o nazwie Zagnanie zwęża się, a nurt staje się bystrzejszy, ale za jeziorem znowu łagodnieje. Dość szerokim korytem dopłynęliśmy do wsi Stawiska i pozostawiwszy tam kajaki, udaliśmy się spacerkiem do położonego w odległości dwóch kilometrów ośrodka. Etap był wyjątkowo łatwy, a Wierzyca na odcinkach bezleśnych rzeczywiście mocno „zakręcona". W niedzielny wieczór odbył się przy wiacie nad jeziorem wesoły ceremoniał: mianowanie nowicjuszy na kajakarzy „Remusa" (tak w kręgach wodniackich jest nazywany skrótowo nasz spływ). Poddawani kolejno „chrztowi" przez Zbyszka Wójcickiego, na jego komendę: „Za kostki chwyć!" nowicjusze kucali, po czym piórem wiosła otrzymywali uderzenie w wypięte pośladki. Po tej zabawie zaczęła się prawdziwa: do tańca przygrywała kapela kaszubska Zgrówańce z Kościerzyny. SZOK I SMUTEK W poniedziałek popłynęliśmy ze Stawisk do Bartoszylasu. Na tym etapie było już trudniej. Zaraz po starcie pojawił się las, a wraz z nim przewrócone, przegradzające rzekę drzewa. Nie pod wszystkimi udawało się swobodnie przepłynąć. Do tego dwukrotne przenoszenie kajaków: wokół elektrowni w Nowej Kiszewie i Starym Bukowcu. Wieczorne spotkanie pod wiatą było poświęcone agroturystyce na Kaszubach. Poprowadził je prezes Wanożnika Ben Hinz, swego czasu autor cyklu porad na ten temat w „Pomeranii". Przyjechała też praktykująca agroturystykę Zyta Górna, prezeska Stowarzyszenia Kobiet Zgorzałego, autorka książki kucharskiej Smaki Kaszub. Przywiozła regionalny poczęstunek. Było smacznie, ciekawie i radośnie. Aż tu nagle spod wiaty wywołana została Basia Łosińska, sprawująca na spływie opiekę medyczną, niedługo potem przyjechało na sygnale pogotowie. Okazało się, że na biwaku reanimowana jest nasza koleżanka Henryka Mułkowska. Mimo wysiłków Basi i ratowników medycznych nie udało się jej uratować. Położyła się po południu w namiocie i za- snęła - na wieczność. A jeszcze w sobotę szła w pochodzie na Zjeździe Kaszubów, wieczorem podczas otwarcia spływu była w poczcie sztandarowym. Niedowierzanie, szok i ogromny smutek... „Najwierniejsza spływom Henia", jak często śpiewaliśmy, była jedyną uczestniczką wszystkich spływów „Śladami Remusa". Zastanawialiśmy się, jak w tej sytuacji postąpić, czy nie przerwać pływania. Od jej córek Alicji i Ewy usłyszeliśmy, że nic gorszego nie moglibyśmy zrobić. „Henia by wam tego nie wybaczyła"... Kontynuowaliśmy więc spływ, ale w wyciszeniu, przy opuszczonej do połowy masztu fladze kaszubskiej. SPOTKANIE Z „POMERANIĄ" Wtorkowy etap z Bartoszylasu do Malik Górnych był znowu łatwy, bo Wierzyca płynie na tym odcinku głównie wśród łąk, a tam, gdzie na krótko wkraczała w las, powalone drzewa były poprzycinane, żeby można je ominąć bez wysiadania z kajaka. Do tego w Starej Kiszewie czeka na kajakarzy wzorcowa wręcz przystań. Wieczorem pod wiatą odbyło się tradycyjne spotkanie z „Pomeranią", która przez początkowe lata była głównym organizatorem spływu, a odkąd całość przygotowań i realizacji przejął powstały w 1990 roku Klub Turystyczny ZKP Wanożnik, miesięcznik sprawuje patronat prasowy. Przybył redaktor naczelny Dariusz Majkowski z egzemplarzami promocyjnymi wakacyjnej „Pomeranii". Zawitał także stały felietonista miesięcznika Tomasz Fopke, człowiek niezliczonych talentów (kompozytor, dyrygent, literat, lektor, animator kultury, dyrektor Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej). Zjawił się też członek Kolegium Redakcyjnego „Pomeranii" Andrzej Busler, który zaprezentował wydawnictwa i upominki regionalne oferowane przez Księgarnię Kaszubsko-Pomorską Czec. DZIEŃ KOŚCIERSKI W środę pogorszyła się pogoda. Na szczęście był to dzień lądowy, więc niesprzyjająca aura nie miała takiego znaczenia, jak podczas przebywania na wodzie. Uczestnicy spływu udali się do Będomina i Kościerzyny, gdzie atrakcje dla nich przygotowali członkowie kościerskiego oddziału Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. W związku z przygotowaniami do mającego się odbyć nazajutrz pogrzebu nie wziąłem udziału w tej wycieczce, wyręczę się więc fragmentem relacji, którą oddział zamieścił na stronie internetowej www.kaszubi.pl. Bogaty program tegorocznego Dnia Kościerskiego obfitował w wiele atrakcji. Pierwszą z nich była wizyta w Muzeum Hymnu Narodowego w Będominie, gdzie o działalności Józefa Wybickiego ciekawie opowiedział Józef Błaszkowski. Następnie uczestnicy spływu udali się do Kościerzyny, by pod opieką wiceprezes oddziału ZKP Beaty Jankowskiej, która jest też przewodnikiem turystycznym, zwiedzić Muzeum Kolejnictwa, Sanktuarium Matki Bożej Królowej Rodzin oraz Muzeum Ziemi Kościerskiej (tam o historii Kościerzyny opowiadał Rajmund Knitter), a także odwiedzić siedzącą na kościerskim Rynku postać Remusa. Chwila przerwy miała miejsce w kościerskim Starym Browarze, gdzie dzięki zaangażowaniu Zdzi- 36 / POMERANIA / PAŹDZIERNIK 2016 ŚLADAMI REMUSA PO RAZ XXXI 30-osobowa grupa Remusowców w pochodzie we Wdzydzach. Pierwsza z lewej w drugim rzędzie Henryka Mułkowska, obok kapelan spływu ks. Roman Skwiercz. Fot. Marian Kujawski sława Czuchy i wsparciu dyrektora Browaru udało się poznać tajemnice tego niezwykłego miejsca, a także skosztować smakołyków kaszubskiej kuchni. Zakończeniem Dnia Kościerskie-go był wieczorny koncert kościerzaka Pawła Ruszkowskiego, który w bazie spływowiczów w Stawiskach pięknie zaśpiewał w językach polskim, kaszubskim i angielskim. Tego wieczoru oprócz członków kościerskiego oddziału ZKP z uczestnikami spływu Remusa spotkał się też wójt Gminy Kościerzyna Grzegorz Piechowski. Dodam, że Urząd Gminy w Kościerzynie sponsorował pamiątkową plakietkę spływową, nawiązującą do Zjazdu Kaszubów, którego był współorganizatorem. OSTATNIE POŻEGNANIE Propozycja, żeby na czwartkowy pogrzeb pojechała do Kościerzyny tylko delegacja, nie zyskał aprobaty. Wybrało się ponad trzydzieści osób. Uroczystości pogrzebowe rozpoczęła msza św. odprawiona w kościele parafialnym Zmarłej - Zmartwychwstania Pańskiego. Przewodniczył ks. kanonik Roman Skwiercz, przyjaciel Henryki, kapelan naszego spływu. On też wygłosił wzruszające kazanie. W oprawie brały udział poczty sztandarowe kościerskiego oddziału Zrzeszenia i Klubu Turystycznego ZKP Wanożnik. A po obu stronach trumny, nakrytej flagą kaszubską, wartę pełnili kajakarze z czarnymi wiosłami, użyczonymi przez Stowarzyszenie Kajakowe Wodniak, tegorocznego współorganizatora spływu. W kondukcie uformowanym przed bramą kościerskiego cmentarza za sztandarami kroczyli kajakarze z wiosłami, a za rodziną delegacje z wieńcem od spływowiczów i wiązanką od Klubu Wanożnik. Przemawiając nad grobem, pożegnałem Henrykę w imieniu koleżanek i kolegów z Wanożnika (była jego członkiem-założycielem) i wszystkich tych, którym dane było przebywać z nią na kolejnych Remusowych spływach i których atmosferę wzajemnej życzliwości i serdeczności współkształtowała. Tego wieczoru zrezygnowaliśmy z imprezy pod wiatą. Odbył się jedynie uzgodniony dużo wcześniej mecz siatkówki: młodzi judocy trenujący w ośrodku kontra spływowicze, który to mecz wygraliśmy. DWA NAJTRUDNIEJSZE ETAPY Ostatnie dwa etapy okazały się najtrudniejsze. Było więcej przeszkód na rzece, pogorszyła się też pogoda (a i tak mieliśmy dużo szczęścia, bo w następnym tygodniu opady przybrały wręcz katastrofalną intensywność). A jednak nikt nie narzekał, wielu wręcz chwaliło to, że trzeba się było nieco natrudzić, traktując pokonywanie przeszkód jako nieodłączną przygodę wodniacką. Mimo wszystko Wierzyca była łatwiejsza niż Słupia, a zwłaszcza bezpieczniejsza, gdyż nie tak głęboka. W przyszłym roku popłyniemy Kółkiem Jezior Raduń-skich, przedłużonym o rzeki Reknica i Wda. Zmiana tej trasy spływu, który potrwa od 1 do 9 lipca, nie wchodzi w rachubę. EDMUND SZCZESIAK RUJAN 2016 / POMERANIA / 37 SZTUKA CASSUBIANA RYSZARDA STRYJCA KASZUBSKO-POMORSKIE GRAFIKI OKOLICZNOŚCIOWE JÓZEF BORZYSZKOWSKI Ryszard Stryjec ma pełnię praw obywatelskich wśród Kaszubów, a zwłaszcza w społeczności zrzeszonej. Swoimi dziełami jak nikt inny spośród ludzi sztuki rozsławił Gdańsk, Kaszuby i Pomorze w Polsce i świecie. Szczególnie cenne w dziejach kultury kaszubsko-pomorskiej pozostaną na zawsze jego grafiki okolicznościowe związane z wybitnymi postaciami i ważnymi wydarzeniami w działalności Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. PORTRETY, ILUSTRACJE KSIĄŻKOWE, PRACE UPAMIĘTNIAJĄCE... Na pierwszym miejscu wypada przywołać te grafiki, które stanowią portrety wielkich Kaszubów. Powstały one na zamówienie ZKP, najczęściej redaktora naczelnego „Pomeranii" Wojciecha Kiedrowskiego, inspirowanego przez innych liderów Zrzeszenia i współpracującego z nimi. Są to unikatowe portrety: Floriana Ceynowy (1817-1881) - ojca regionalizmu kaszubsko-pomorskiego i literatury kaszubskiej, Antoniego Abrahama (1869-1923) - apostoła narodowej sprawy, Aleksandra Majkowskiego (1876-1938) - przywódcy młodokaszubów oraz twórcy „Gryfa" i Remusa; Gerarda Labudy (1916— -2009) - twórcy koncepcji i współautora syntez Historio Pomorza i Historia Kaszubów w dziejach Pomorza. W kontekście postaci Majkowskiego nie wolno zapomnieć o 12 rysunkach Stryjca - ilustracjach do najwybitniejszego dzieła prozy kaszubskiej Żëcé i przigôdë Remusa. Wykorzystane zostały pierwotnie jako ilustracje do „Kalendarza Kaszubskiego". Ryszard Stryjec ilustrował też reportaż literacki Jana Drzeżdżona Wędrówki Remusowe po Kaszubach, ponadto opracował stronę graficzną niejednego innego dzieła, jakie wyszło z wydawnictwa ZKP. W dziejach literatury kaszubsko--pomorskiej, także wyłącznie kaszub-skojęzycznej, ważną rolę integracyj-no-promocyjną i kształcącą odegrały organizowane od początku lat 70 XX wieku Zjazdy Twórców Literatury Ka-szubsko-Pomorskiej we Wdzydzach, zwane inaczej Spotkaniami Wdzydzkimi. Ich współgospodarzami, obok Zarządu Głównego ZKP, były władze powiatu kościerskiego i tamtejszego oddziału Zrzeszenia. Gdański wkład stanowiły zwykle referaty wprowadzające do dyskusji i pamiątkowe grafiki, niekiedy wraz z listą uczestników tychże spotkań. (Szczególnie cenną dla mnie osobiście jest grafika z okazji „II Zjazdu Literatury Kaszubsko-Po-morskiej" Wdzydze 27-28 X 1972 r." eksponowana na niejednej już okładce wśród wydawnictw Instytutu Kaszubskiego). Dominującym motywem tychże grafik jest Gryf Kaszubski, niekiedy siedzący w gnieździe pomorskim, spoglądający zgodnie z naszą tradycją w kierunku zachodnim. Wkład kościerski to zwykle wikt i opierunek - zakwaterowanie w tamtejszych pensjonatach (przez lata był to „Niedźwiadek", a potem „Helena"). Ważnym punktem programu była wieczorna biesiada... Niejedna biesiada literacka w mniejszym, ale równie ciekawym, kręgu artystycznym, zwłaszcza pisarzy i poetów, miała miejsce w pracowni Ryszarda Stryjca. Oryginalnym dokumentem jest„Reportaż" Jerzego Henryka Kamrowskiego z 1979 roku, opublikowany pierwotnie na łamach „Głosu Wybrzeża" z 28 maja 1986: Świta. Gdzie jestem ? Czyją gniotę pościel? Znad wodospadu, wieczoru bez domu Obrzydliwy pijak Spadam suchą kroplą w kręgosłup miasta - klin kamieniołomu Znowu gdański kurant idzie w miasto. Ósma Pierwsze piwo gdzieś piję dłonią roztrzęsioną aby nędznie się powlec po krawędzi lustra do gardła ulicy - na spotkanie z sobą Spotykam naraz paszcze na rozchwianych nogach Grzesiu ssie paznokcie - ma złoty sześćdziesiąt Funio patrzy na Ryśka kacem purpurowym i zamyśla otworzyć rachunek gdzieś w mieście. Znowu SPATiF, ŻAK, Holender, Literacka, Błękitna 38 / POMERANIA / PAŹDZIERNIK 2016 SZTUKA gdzieś po drodze i Błażej dołączył zmęczony Jeden, drugi znajomek -już jest na pół litra a Mietek da na następne i chleb z korniszonem. Teraz spora gromadka spragnionych przyjaciół szuka pracowni rzeźby albo ceramiki Cóż, Buni dziś nie pije jak szafa się zaciął Więc Zygmunt nas powita radosnym okrzykiem I czemu tak patrzysz z pogardliwą twarzą na reportażu mojego dokładność. Teatrzyk marzycieli rozbił obóz na dnie Jeszcze tu coś naprawdę ludzkiego się zdarzy Żeby w końcu ustalić przyjacielskie grono które śpiewem wystraszy miejscowych ramoli Idzie Wiktor, Mimoza, Orłowski i Tolek I trzy po trzy zielonych aniołów na stole. Gdzie te czasy!? WRACAJĄC DO GRYFA Dominuje on m.in. na grafikach upamiętniających rocznicę działalności Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego i 100-lecie urodzin Aleksandra Majkowskiego. Gryf ściśle zrzeszeniowy, znany z pierwszych dokumentów i wydawnictw Zrzeszenia oraz znaczka organizacyjnego, stanowi główny motyw grafiki dedykowanej „Prezesowi Lechowi Bądkowskiemu na 60-lecie w im[ieniu] Społeczności Zrzeszonej OM ZK-P w Gdańsku 24.1.1980 r.". Warto przypomnieć, że to Lech Bądkow-ski był pomysłodawcą organizowania przez ZKP Zjazdów Twórców Literatury Kaszubsko-Pomorskiej. Stanowiły one swoiste nawiązanie do organizowanych za czasów jego prezesury w gdańskim oddziale Związku Literatów Polskich Spotkań Skandy- nawskich w naszym mieście, zbliżających środowiska pisarzy polskich z ich odpowiednikami w różnych krajach Skandynawii. Gryf wraz z łodzią na spokojnej toni Môłégö Morza znajduje się również na grafice zrealizowanej przez Stryjca na zamówienie ZKP z okazji 60. rocznicy zaślubin Polski z morzem, obchodzonej nader uroczyście 10 lutego 1980 roku w Pucku. Nie wyczerpując zestawu dzieł Ryszarda Stryjca wpisanych w dzieje i tradycję kaszubską, pamiętać trzeba m.in. o takich grafikach czy rysunkach, jak„Portret Kaszuby" i „Panorama Żukowa". Nie mniej ważne i cenne są grafiki ściśle gdańskie, prezentujące np. gdańskie kościoły czy gdańskie Trzy Krzyże, otwierające także świat kaszubski poprzez promocję naszej stolicy w szerokim świecie. Gdy myślę „Ryszard Stryjec a Gdańsk i Kaszuby", nie zapominam także o ceramice. Wśród tego rodzaju jego dzieł również znajdziemy przeróżne wizerunki gryfa, portret Floriana Ceynowy, a także bliskie nam po-stacie-symbole - Krzyża i Orła... Mimo swoistego bogactwa tekstów prezentujących i analizujących twórczość Ryszarda Stryjca, wciąż aktualne jest zadanie rozpoznania w pełni inspiracji, motywów i środowiska odbiorców jego sztuki, wśród których to kaszubsko-pomorskie należy do wcale nie najmniej znaczących. To nie przypadek, że w Domu Kaszubskim miała miejsce zarówno przyjacielska stypa po pogrzebie tego wielkiego artysty, jak i spotkanie przyjaciół po odsłonięciu tablicy na kamieniczce przy Targu Rybnym, w której tworzył i mieszkał, oraz niejedna wystawa pośmiertna... W Me-stwinie przed laty w Galerii Katarzyny Zajączkowskiej zaprezentowana też została twórczość malarska Jarosława Stryjca (syna Ryszarda) oraz jego i matki Janiny Śpiewak wyroby artystyczne z dziedziny ceramiki, którą przed laty z pasją uprawiał także Ryszard Stryjec. Przed nami kolejna okazja-wezwanie - 20. rocznica śmierci Ryszarda Stryjca. Bez wątpienia tym, który wprowadził Ryszarda Stryjca w świat historii I! ZOAZD LITERATURY isAS ZU B5KO -FC/ADBS KIE J WDZYDZE 27-28;X-W2X PąEZTSOW ' X, LŁCHÖ/ /I B\Df\OWSf\IEA\U I naQ3 • ■ W LW. 5P OL ECZN OŚCI 7. RZ £ S ZOjStEC |j OA\ ZKP Vv GHAKfSEJJ 2411.980« ... / \ j ~ r - i tradycji Kaszubów i Pomorza pod znakiem gryfa, był Tadeusz Bolduan. On to poprowadził Ryszarda także w krainę Słowińców, stąd ich wspólna fotografia w krypcie kościoła św. Jacka przed pełnymi gryfów sarkofagami ostatnich z rodziny Gryfitów, księżnej Anny i jej syna Ernesta de Croy. Stąd też w posiadaniu Urszuli i Tadeusza Bolduanów unikatowa (jedyny egzemplarz) grafika Rowokołu - świętej góry Kaszubów nadłebskich. Przyszły biografista Ryszarda Stryjca stoi przed niełatwym zadaniem dotarcia do takich unikatowych dzieł znajdujących schronienie w rodzinach jego przyjaciół i... 11.05.2016 r. RUJAN 2016 I POMERANIA / 39 NASZE SPRAWY ŚMIERDZĄCY PROBLEM GDAŃSKA Podobno nad morzem bardzo dobrze się oddycha. Występujący w wodzie morskiej jod poprawia funkcjonowanie naszego organizmu, a przyjemny powiew morskiej bryzy zapewnia dobre samopoczucie. O wakacyjnym plażowaniu czy uprawianiu sportów już nie wspominając. Czy aby na pewno? W tym wszystkim kluczowe jest wyrażenie „nad morzem". Gdańszczanom zazdroszczą miliony Polaków, a powodem ma być to, że mieszkają oni nie tylko w pięknym mieście, ale w dodatku leżącym nad urokliwą Zatoką Gdańską. Niestety, nie cała populacja gdańszczan oddycha pełną piersią, część z nich, szczególnie w ostatnich miesiącach, oddycha na pół gwizdka, nabierając powietrza jedynie w mieszkaniach i domach, w których szczelnie zamknięto wszystkie okna. Powodem jest smród z Zakładu Utylizacyjnego w Szadółkach, czyli z tzw. wysypiska śmieci. Odór w tej części miasta nie jest niczym nowym. W Szadółkach i najbliższych okolicach cuchnie od wielu lat, niemal przez cały czas, bardziej lub mniej intensywnie. Ten „niemiły zapach" odczuwają jako pierwsi kierowcy jadący obwodnicą Trójmiasta, która biegnie u podnóża „śmierdzącej góry". Fetor czują także klienci pobliskiego centrum handlowego, w sercu którego, nomen omen, stoi latarnia morska! Co gorsze, smród czują także mieszkańcy pobliskiego Rębowa, którzy uwierzyli kiedyś, że mogą zamieszkać w tej okolicy, ponieważ przekonano ich, że planowane inwestycje w Zakładzie Utylizacyjnym sprawią, że jakikolwiek odór nie będzie wkrótce odczuwalny. Niestety pomimo kolejnych inwestycji smród nie zniknął, a po lipcowej powodzi, jaka nawiedziła m.in. Gdańsk, rozniósł się na kolejne dzielnice miasta. Cuchnie już nie tylko w dzielnicach sąsiadujących z wysypiskiem, takich, jak Łostowice, Jasień, Ujeścisko czy Zakoniczyn, gdzie w ostatnich latach jedynie od czasu do czasu czuć było zgniłe powietrze. W minione wakacje smród poczuli również mieszkańcy Oruni Górnej, Chełmu, a nawet Śródmieścia, Wrzeszcza oraz Oliwy. Przerobiony kompostownik wykorzystywany jest m.in. przez drogowców do prac wykończeniowych Fetorem, który pokrzyżował gdańszczanom plany na letnie wieczory, zainteresowali się więc dziennikarze. Nagłówki lokalnych gazet tylko utwierdzały mieszkańców w przekonaniu, że taki stan rzeczy, właściwie taki zapach nie jest czymś normalnym, przynajmniej nie na taką skalę. Zaniepokoili się również gdańscy radni, którzy dopytywali się prezydenta Gdańska, który sprawuje nadzór właścicielski nad Zakładem Utylizacyjnym w Szadółkach, o przyczynę nadmiernego odoru. Odpowiedź zazwyczaj była mniej więcej taka: Nasilenie niedogodności w ostatnich dniach nie jest związane z nieprawidłowościami w zakresie wybranej na terenie Zakładu Utylizacyjnego technologii zagospodarowywania odpadów. Niestety w minionych tygodniach plac dojrzewania kompostu oraz środowisko odpadów przyjęły olbrzymie, ponadstandardowe ilości wody. W związku z powyższym oraz w połączeniu z dużą wilgotnością i wysoką temperaturą, występuje wzmożona emisja uciążliwości zapachowych (...). Powyższy fragment pochodzi z sierpniowej odpowiedzi na interpelację, jaką wystosował do prezydenta Gdańska radny Andrzej Kowalczys. Wynika z niego, że za fetor, którego zakładnikami stali się mieszkańcy, odpowiada nadmierny opad i wysoka temperatura, które zaburzyły proces kompostowania, jaki odbywa się na otwartym terenie wysypiska śmieci. Jak tłumaczy dalej Zakład Utylizacyjny, prawidłowe kompostowanie trwa ok. 8-10 tygodni. Każde przesilenie pogodowe w postaci silnych wiatrów, długotrwałych mrozów, nadzwyczajnych ulew czy upałów, zaburza funkcjonowanie składowiska oraz proces kompostowania. 40 / POMERANIA / PAŹDZIERNIK 2016 NASZE SPRAWY Kontrolę na Szadółkach przeprowadził już Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska. Weryfikowano m.in. proces kompostowania oraz gospodarkę wodno-ściekową. Protokół z kontroli nie odnotował jednak żadnych naruszeń ani wykroczeń. Tymczasem reakcją Zakładu Utylizacyjnego na skargi dotyczące fetoru jest odciążenie placu dojrzewania kompostu poprzez wywożenie ok. 100 ton odpadów dziennie. Aby zminimalizować emisję substancji odorotwór-czych, bezpośrednio po wspomnianej ulewie, oczyszczono i udrożniono system odprowadzania ścieków technologicznych z placu dojrzewania kompostu oraz przepompowano ścieki technologiczne ze zbiorników retencyjnych na podczyszczalnię. Zakład ograniczył ponadto prace związane z przerzucaniem pryzm kompostu i dostosował je do warunków pogodowych. Jak przekonują kierujący Zakładem Utylizacyjnym, nie jest możliwe całkowite zaprzestanie czynności związanych z kompostowaniem, ponieważ doprowadziłoby to do procesów gnilnych, a w konsekwencji zeskładowania kompostu na wysypisku i zwiększenia emisji odorów w trakcie transportu i deponowania na kwaterze. Obecnie zakład prowadzi intensywne prace nad kluczową z punktu wi- dzenia ograniczenia emisji odorów inwestycją, tj. zadaszeniem placu dojrzewania kompostu. Jej celem jest odczuwalne ograniczenie uciążliwości i częściowe uniezależnienie procesu kompostowania od warunków pogodowych. Prace nad tą inwestycją trwają nieprzerwanie od roku, odbył się już między innymi dialog techniczny z kilkunastoma firmami zainteresowanymi jej realizacją. Działanie to wymaga dużych przygotowań i nakładów finansowych (ok. 25 min zł). Przede wszystkim trzeba zlikwidować uciążliwy dla mieszkańców plac dojrzewania kompostu, co wiąże się z dalszym przekazywaniem odpadów organicznych do innych instalacji w regionie bądź w kraju. Oczyszczanie placu z kompostu zakończy się w 2017 roku. Budowa w tym miejscu nowej kompostowni ma się rozpocząć w przyszłym roku i potrwać około 12 miesięcy. Przewidywany termin oddania do użytku nowej kompostowni to druga połowa 2018 roku. W kolejnych latach Zakład Utylizacyjny planuje kolejne inwestycję, m.in. budowę spalarni odpadów, Władze Zakładu Utylizacyjnego na Szadółkach wielokrotnie, m.in. poprzez media, przepraszały mieszkańców za odczuwane uciążliwości, jednocześnie zapewniając, że fetor nie wpływa negatywnie na ich zdrowie, co potwierdziły badania m.in. Wojewódzkiej Inspekcji Ochrony Środowiska. Wszystkie opisywane wyżej działania są przygotowywane i wdrażane po konsultacjach oraz akceptacji Rady In-teresariuszy Zakładu, w tym przedstawicieli mieszkańców. Wiatr zmian ma zawiać już tej jesieni, kiedy to w związku z odejściem letnich upałów problem fetoru ma zniknąć. Realizowane inwestycje mają zaś sprawić, że ma być tylko lepiej, co w tym przypadku znaczy mniej śmierdząco. Na koniec jeszcze jedna myśl związana z lokalizacją wysypiska śmieci. Ta część Szadółek, gdzie utworzono swego czasu wysypisko śmieci, leży na wzniesieniu (134 m n.p.m.), z którego widać niemal cały Gdańsk. Ktoś, kto zaprojektował wysypisko śmieci w tym miejscu, musiał mieć specyficzne poczucie humoru albo po prostu nie przewidział tego, że dożyjemy czasów, w których wielka konsumpcja spowoduje nadmierną ilość śmieci. SŁAWOMIR LEWANDOWSKI Fot. z archiwum S.L. MUZYKA Prawie zez gduńsczego nagraniowego Studia MTS Mariusza Zaczköwsczégö wëszłë dwie nowuchné muzyczne platczi pö kaszëbsku. Pierszô: Tuje nasza zemia - Niezabôtczi z Jasienia. Drëgô: Ks. Antoni Pepliński. Pieśni wybrane - Zespół Dziecięcy Iskierki z Kamienicy Szlacheckiej. Dzecné głosë są czëc przë towarzenim w całoscë akördionu a perkusje. TU JE NASZA ZEMIA. NIEZABÔTCZI PRZEGOTOWAŁA AGNÉSZKA HÖRBACZ TU |E NASZA ZEMIA /Q/"^e Szkoły Na płice je dwanósce śpiewów, w tim jedna („Jestem Kaszubą") pó polsku. Same szlagrë. Öptimisticzné brzëmie-nié. Wëraznô perkusjo i przédnô melodio w instrumence pömôgają dze-coma w śpiewie. Zmiana metrum na dwadzelné z trójdzelnégö („Jestem Kaszubą") i zróżnicowanie chutkóscë („Më öd morza") - pózytiwno wëa-partniwają te wëkonania ód chiżni zarejestrowónëch na nośnikach. Dodôwkówą wôrtoscą są tekstë dokôzów w ksążeczce, bezbładno za-pisóné (leno jedna lëterka ucekła w mionie kórektorczi). Felëje za to wiadła ó tim, chto spiéwô solo w chtërnym dokózu na piątce, a so-lówczi są ósoblëwie snôżé. Pasownô proporcjo głosnoscë głosu i akompaniamentu. Cekawé są zwaczi przirodë w tle muzyczi. Akórdión jakno przędny muzyczny statk je we wszëtczich dokózkach, a w „Kaszëbsczi Króle wi" je zrzeszony z órganama dló pódczórchniacó „kóscelné-gó" charakteru piesnie - baro rzôdkó wëstapiwający zestówk w naszi fonografie. Tej sej trôfiają sa bładë w wëmöwie - połaszenie, np.: zakończenie, mleka, kopë („Frantówka"); A chto nie wie („Kaszëbsczé jęzora"); masz chac sa żenić („Öd błotka"); jej urodë („Poszło dzéwcza na jagóde'); czerwone, pod lasem („Se-kretë") i za co Maćku („Za co Maćku"). Baro redotné „Kaszëbsczé (jasynsczé) jęzora". Prówdzëwô, przez piakné głosë zaspiéwónó „Kaszëbskô Królewô". „Kukółka" i „Żebë wrócył ten czas" (bëlné knôpiczé solo) z przi-rodą w tle. Dobré agógiczné zmianë w „Më öd mórza". KS. ANTONI PEPLIŃSKI. PIEŚNI WYBRANE. ISKIERKI PRZËRËCHTOWAŁË JANINA MEJER A MARIO NEUBAUER Na piątce nalôżómë jednósce śpiewów patrona szkółë ks. Antoniego Pepliń- sczégó a jedną („Wiaterk") Jana Trep-czika. Wekónówcowie, w tim soliscë, są wskózóny na óbkłódce. W redotny „Dorotce" piakno wëbrzmiało solo a chur „zalalół" jak trzeba. Podobno bëło w móckó pro-rodzynny „Na naszi stodole" a „Poszło dzéwcza na jagóde". Nieletkó dogonić w śpiewie Celina Rubin, jakô z kartësczim karna spiéwë i tuńca Kaszuby nagrała czile piesniów swojego wuje Antoniego Peplińsczegó. Dało sa to równak zrobić pëszno śpiewający Anece Dawidowsczi w śpiewie „Z kaszëbsczi chëczë". Tak samó je w „Gdze moja wies?" i Trep-czikówim „Wiaterku". Brawo! „W kar-tësczich stronach" - razy w uszë brzëdkô maniera pódcyganió zwaku w słowie „pÖla". W „Czemu lecysz w cëzé stronë" czëjemë za to prôw-dzéwégó ptôszka. Całé ptôszé wieselé, w tim taczé: „wszystko dómë" a „tak jak było z dôwnëch lat". Jesmë nółoż-ny „dumkówégó" traktowanió piesniów ks. Antoniego, temu dzótczi zaprzëgłé do muzycznego akómpa-niamentowégó automatu wëdają sa, biédné, kąsk zagonione. Może to i dobrze, bó czej je długô fraza, jak np. w „Zebë wrócył ten czas" - dzótkama nie sygłobë lëftu (2'15"). Z drëdżi stronë ten tekst wëpówiôdô starszi chłop. Czë dzeckó je w sztadze óddac teskniączka starëszka za tim, co czedës bëło, czej dzecka, a może nawetk jego 42 POMERANIA MUZYKA/GADKI RÓZALIJI starszich nie bëło na świece? Akör-dión wëgriwô i melodia głosu, i wëfulowiwô żëwima nótkama mi-dzëfrazowé pauzë. Wëraznô perkusjo trzimie młodëch wëkönôwców w szturze. Ale bë sa chcało ta prawie pieśnią rozwlec, wiacy rubato dac, od-dichnieniô. Wspömnieniô. Në i ten „nôlepszi w życiu czas"... Möże sa zapitac, czë wszëtczé spiéwë ks. Peplińsczego nadôwają sa do spiéwaniô przez dzecë. Wiera nić. Te ö gëldzenim Marilë i szukanim jin-szi „bëczi" na przikłôd... ale co robie, czej taczégö mómë patrona. Podobno je z kaszëbską antireklamą, to je spiéwą Tomaczköwsczégö pt. „Fran-tówka", dze chłopi piją a białczi biją... (Niezabôtczi). Na szczescé je ju możność do sygniacô pö spiéwniczi zrëchtowóné dlô dzecy. Z dzysdnio-wima tekstoma specjalno dlô dzecy napisónyma. Chöcle Piesnie Rodny Zemi (ROST, Banino 2003) czë nô-nowszi Kaszubski Śpiewnik Szkolny (MPiMKP w Wejherowie, Region w Gdyni). Są téż internetowe bédën-czi... Śpiewanie całim karna mô plusë dodatné i... te drëdżé. Wszëtczé dzecë chcą śpiewać, chcą jachac do studia, chcą bëc na ödjimku, ale nie wszëtczé równo spiéwią... Ale dzôtkóm to może wëbôczëc. Bronią sa snô-żoscą i swiéżoscą głosków. Nie je to, dôlëbóg jo, letkô robota w wielnym, dzecnym karnie ułożëc jazëk a głosë, temu szkolnym trzeba pogratulować robötë. Drobné zmiłczi jazëkówé a tej sej spiéwné ma-nierë kól dzôtk nie są w sztadze przëkrëc pózytiwnégó obrazu obu platk! Gduńsczć Studio MTS, jaczé wë-dało omówione CD, mó jesz w swim dorobku czile chutczi wëpuszczonëch na świat kaszëbsczich platk: Kutina z muzyką Agnészczi Bradtczi, „Lë- ks. Antoni Pepliński Pidnl wybrane Zispól dziecięcy i /KiW w Kamienicy Szlacheckiej \mevK\ O götka na szkoła" szemôłdzczi Batutë czë dwapłitowi album de lux Aleksandrę Kucharsczi-Szefler. Wasto Mariuszu, to wcyg szmakô za wiacy! TOMÔSZFÓPKA TERA BANDZIE t0 PODKARBJANIU ABO SZTYLOWANIU, A NAJPROŚCI: 10 PODSZYWANIU SIA ZA KOGO JINSZYGO NIYŻ SIA JE!!! Za te wszitke 3 wirazi bi mogłóm dać ano jedan, ale mnie wiwsiurnył zez moji makówki, pókąd nie doszłam zez wyrów do stołu wew drugi jizbje. Może mnie sia przibaczi! Ale ło co mnie sia rozchodzi? No wej ło to, że niechtórne to sia łobujó tak, jak bi byli artisti, najwjanc na czarno! Artisti, weźma Kantor abo ta, co durcham śpsiywała wew „Jamnie Mnichalikowi". Jak to ji było, jano móm rzec, ale Wi wjyta, toć wszitke jó znajó!!! To łóne jano wew czarnych łachach wistampoweli, na niy!? To tedi dicht zwikłe ludzie, dawaj za nimi wew czarne łachi sia łobuweli. Taki jedan zawdy eszcze czarna „panna srolka", jak móm mówjyć, włók za sobó! Włók ta parasolka, choc deszcz był eszcze za górami za lasami! Jak łón laz, to dało widać: paczta chto jidzie!? Ja żam nie je byle chto ji mnie nie zaczepjajta! Niechtórne babi chciałi bić apartne, to se tyle ciaćków nawjyszałi na szija, na pazuri, że byle jaka cigónka lepsi wijrzała! A taka jedna to na łepetynie take kapelindri mniała ryn, że bi sia ji przelók , bo bi myślał, że jó zez Kocborowa wipuściy-li! Ja ni móm nic przeciwko kapeluszom, ale to wszitko musi mniyć rance ji nogi, na niy? Kapelusze ja srodze najrza! Móm to po moji Matusi! Ta to była kapelusznica piyrszi wodi, jak to łóni gadeli. Matuś to niy mogli przebolyć, że niy mogła jiść we szkołi. Jakbi łóna mogła jiść we szkołi, to ji nawetki taka p. Janión mogła bi sta-nióć, niy powjam chdzie. Nó ale za to, jak mniała nas, dzieciów, to wszitkych połutikała we szkołach, niy dało ot-folgi, jano fyrma lugaj, to znaczi: „Łucz sia dziecko łucz, bo nałuka to potangi klucz!". Nó wej łod czego ja naczanóm, a na czim skóńczyłóm! Żam sia sama wiprowadziyła wew pole! A tak mniarkuja, że to może na jedan maltach je dość! Drugó razó może bandzie wjanci. Ale jak to mówjó, co za wjele, to niy zdrowo! Tedi żegnóm Was oziamble ji do łus-łiszania RÓZALIJA PS Moglim bi eszcze pedziyć „szlacho-wać", ale to na łupertygo! A ta wew tim czarnim suknisku to ma sia rozum-niyć Demarczik. A toć bi se człek głowa łuter, że łusz óna nie funksnyruje tak riśtiś. Co robjyć. „Nie pomoże puder, róż, kedi baba stara łusz!". Tera to dopjyrku sztymuje! RUJAN 2016/POMERANIA/43 Król Fryderyk Wilhelm III w 1825 r. zgodził się na osiedlenie w Puszczy Piskiej rosyjskich uchodźców religijnych, zwanych starowiercami. Jak słusznie zauważył Andreas Kossert w pracy Mazury. Zapomniane południe Prus Wschodnich, władcy „nie tyle zależało na obronie ich doktryny, ile na kolonistach, którzy by zagospodarowali ostatnie niezamieszkałe obszary leśne Mazur". Starowiercy otrzymali prawo do zamieszkania na nieuprawianej ziemi oraz zwolnienie z podatków (przez sześć lat) i służby wojskowej (w pierwszym pokoleniu). Nie byłoby rosyjskiego osadnictwa na Mazurach, gdyby nie podjęte w połowie XVII w. przez patriarchę Nikona reformy Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Ich celem miał być powrót Cerkwi do bizantyjskich korzeni. Zmiany, które rozpoczęły się od rewizji przekładów Pisma św. i tekstów liturgicznych (pod hasłem „oczyszczania ich z brudów nieuctwa") oraz unifikacji obrządku i dotknęły w końcu nawet sposobu pisania ikon, doprowadziły do buntu części niższego duchowieństwa i wiernych, nieakceptujących reformy liturgii i uznających działania hierarchii za bluźniercze wyrzeczenie się jedynej prawdziwej wiary. Skutkiem zatwierdzenia zmian przez sobór (1667) był rozłam (raskoł). W jego wyniku poza zreformowaną Cerkwią znalazła się trzecia część wiernych (raskolników), będących zwolennikami „starej wiary", stąd nazywano ich starowiercami, sta-rowierami, staroobrzędowcami lub - od pustelnika Filipa - filiponami. Reformę Nikona wsparło carskie państwo, protestujących przeciw reformom więziono, torturowano, zsyłano, skazywano na śmierć. Trwające do końca XVII w. represje zmusiły wielu starowierców do porzucenia miejsca zamieszkania i rozpoczynania życia w odludnych miejscach carskiego imperium, a także poza jego granicami. W ostatniej ćwierci XVIII w. starowiercy pojawili się na ziemiach Rzeczypospolitej. Na początku XIX w., po rozbiorach Polski, liczna grupa wyznawców „starej wiary" żyła w zachodnich guberniach Rosji, m.in. na Suwalszczyźnie. To właśnie stąd, ze wsi Pogorzelec w pow. sejneńskim, przybędzie w połowie 1830 r. na Mazury starowier Onufry Jakowlew. Od jego imienia pierwszą starowierską wieś nazwano Onufryjewo (niem. Onufrigowen). Dość szybko zaczną napływać kolejne rodziny, które będą się osiedlać nieopodal jeziora Bełdany i wsi Wejsuny, a później nad rzeką Krutynią i wokół Ukty. Do 1833 r. osadnicy kupią pięć tysięcy morgów zalesionych terenów „za dość niską cenę i na dogodnych warunkach". Do 1840 r. powstanie tu „rosyjska kolonia" jedenastu wsi. W jej skład, oprócz Onufryjewa, wejdą kolejno Woj nowo (Eckertsdorf), Gałkowo (Galkowen), Mościska (Nikołaj ewo, Nikolaihorst), Zameczek (Schlóschen), Ładne Pole (Schónfeld), Kadzidłowo (Kadzidlowen), Piotrowo (Peterhain), Osiniak (Fedorwalde), Piaski (Piasken) i Iwanowo (Iwano-wen). Starowiercy nie bali się ciężkiej pracy, byli dobrymi gospodarzami, rzemieślnikami i pracownikami leśnymi, znali się na ciesielce i kołodziejstwie, starali się być samowystarczalni. Domy stawiali na „modłę ruską", początkowo z okrąglaków, czyli ociosanych z kory pni drzew, potem z bali o prostokątnym przekroju (brusów), ociosanych toporem lub piłowanych „do kantu". Wznoszono je zgodnie z zasadą tłoki, czyli wzajemnej sąsiedzkiej pomocy. Jak zauważa Krzysztof Worobiec, dzisiejszy mieszkaniec Kadzidłowa, „budowano z reguły niewielkie parterowe domy bez fundamentów, posadowione na kamiennej podmurówce i przykryte dwuspadowym dachem. Najbiedniejsi wznosili budynki posiadające tylko jedno wnętrze, bez sieni i podziałów wewnętrznych. Najczęściej jednak budowano domy z trzema pomieszczeniami: sienią i dwiema izbami. W jednej z nich stawiano duży piec chlebowy, zajmujący niekiedy połowę izby. Wyposażenie było skromne, ograniczone do niezbędnych przedmiotów, pozbawione ozdób. We wschodnim rogu izby umieszczano »bożnice«, z ikonami i przedmiotami kultu religijnego". Dopiero pod koniec XIX w. starowiercy zaczęli upiększać domy gankami oraz ozdobami przy oknach. Często, zanim nawet jeszcze powstał budynek mieszkalny, wznoszono bajnię (banię), czyli parową łaźnię - niewielki drewniany domek (4x5 m). Bez sobotniej kąpieli nie można było wejść w niedzielę do świątyni, czyli molenny. W bajniach surowo przestrzegano wielu reguł, m.in. kobiety mogły korzystać z nich dopiero po mężczyznach, nikomu nie wolno było się kąpać po zachodzie słońca, a w środy i piątki, przez cały dzień, wykluczone były kąpiele z innowiercami, a nawet z małżonkiem! O ile pracowitość starowierców znajdowała uznanie w oczach mazur- 44 POMERANIA zrozumieć mazury skich sąsiadów, o tyle rygorystyczne przestrzeganie przez nich zasad moralnych musiało prowadzić do nieustających konfliktów z władzami. To, że nie uznawali duchownych, z sakramentów praktykowali jedynie chrzest i spowiedź, nie strzygli bród i włosów, nie uznawali używek, nie spożywali mięsa większości zwierząt i potraw zawierających krew oraz przestrzegali licznych ścisłych postów, było urzędnikom obojętne. Prawdziwe problemy niosło stanowisko starowiercow w sprawach dla państwa najważniejszych, przede wszystkim nieuznawanie przez nich konieczności posiadania nazwiska, wszelkich rejestrów metrykalnych (urodzeń, ślubów i zgonów) oraz przysiąg: małżeńskiej i wojskowej, co w przypadku tej ostatniej skutkowało odrzucaniem możliwości żołnierskiej służby. Rozpoczęcie akcji poboru do pruskiego wojska spowoduje masowe powroty starowiercow na ziemie polskie pod rosyjskim zaborem, ich liczebność na Mazurach spadnie z 1277 w 1842 r. do 866 siedem lat później. Społeczność ta, mimo wszelkich trudności i dwóch światowych wojen, przetrwa tu jednak, zachowując swój autarkiczny styl życia, aż do połowy XX w. Pierwszą swą świątynię na Mazurach wznieśli starowiercy w 1837 r. w Ładnym Polu. W sumie było ich tu pięć, służbę Bożą pełnili w nich nastawnicy, osoby wybierane z parafialnej społeczności, wyróżniające się religijnością i nienaganną postawą moralną. Duchową stolicą enklawy stało się Wojnowo. Już w 1840 r. wzniesiono tu molennę z bali dębowych. Spłonęła w 1921 r., w kilka lat później w jej miejscu postawiono nową świątynię z czerwonej cegły. Jest czynna do dziś, służąc nielicznej już grupie starowiercow. Do naszych czasów przetrwała w Wojno-wie także molenna nad jeziorem Duś, zajmująca wschodnią część budynku poklasztornego. Funkcjonowały tu niegdyś cztery starowierskie klasztory. Po trzech (Onufryjewo, Pupy, Majdan) nie ma nawet śladu. Mniszki z Majdanu i Pup (dzisiejszego Spychowa) po pożarach swoich budynków sprzedały ziemię i za uzyskane pieniądze, a także dzięki wsparciu z Rosji, zakupiły dawny klasz- RUJAN 2016 / POMERANIA / 45 tor męski w Wojnowie i tam się przeniosły. Wojnowski klasztor pod wezwaniem Zbawiciela i Trójcy Świętej (Spas-Troic-kij Monastyr) powstał w 1847 r. na malowniczym wzgórku nad jeziorem Duś, w miejscu wcześniejszej pustelni. Dobrze uposażony, z piękną molennę, bogatą biblioteką i imponującymi budynkami gospodarczymi, był przez kilka dziesięcioleci ważnym ośrodkiem duchowym starowiercow z całej Europy. W 1895 r„ w konsekwencji rozłamu w tutejszej wspólnocie i powstania parafii jednowierców, klasztor został przejęty przez mniszki z Majdanu i Pup. Podjęta w drugiej połowie XVIII w. akcja nakłaniania starowiercow do powrotu na łono Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej doprowadziła do powstania kilkuset parafii jednowierczych, które pozostając pod jurysdykcją Cerkwi, otrzymały zgodę na kultywowanie rytu sprzed reformy Nikona. Wojnowska placówka odnosiła początkowo sukcesy, szybko jednak straciła na znaczeniu i podupadła. Do dzisiaj funkcjonuje jednak we wsi parafia Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, od 1995 roku działa tu także prawosławny monaster żeński. Ostatnia mniszka woj-nowskiego klasztoru staro- Starowiercy wierców Praskownia Wawi-łowa zmarła w 1978 r., po śmierci ostatniej nowicjuszki (2006) klasztorne budynki przeszły, zgodnie z testamentem, w ręce rodziny Ludwikowskich, a szaty, część ikon i ksiąg trafiły do zbiorów Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie. Nadal jednak licznie przybywają tu letnicy, pobyt w Wojnowie jest obowiązkowym punktem programu prawie każdej, nie tylko niemieckiej, wycieczki. Trzeba zauważyć, że wioski i świątynie starowiercow stały się atrakcją turystyczną regionu już na przełomie XIX i XX w. Niemieccy dziennikarze i podróżnicy często pisywali o „rosyjskiej kolonii", ekscytując się szczególnie kwestiami obyczajowymi i ortodoksyjno-ścią zasad. Spore wrażenie robiła na wszystkich sprawa nieuznawania przez starowiercow przysięgi małżeńskiej („gdyż każdy powinien pozostać stanu wolnego, tak jak nasz Pan Jezus Chrystus"), co skutkowało wspólnym życiem bez ślubów sakramentalnych. Na mazurskich starowiercow, którzy byli ostatnią grupą osób prześladowanych ze względów religijnych, jaka otrzymała azyl w Prusach, zwracał uwagę także Mieczysław Orłowicz w Ilustrowanym przewodniku po Mazurach Pruskich i Warmii (1923): „Jest ich do 1200 głów - mimo ucisku germani-zacyjnego, jaki wywierał na nich rząd pruski, twardo trzymają się swojej wiary, narodowości, nawet stroju, sposobu czesania włosów, stawiania chat - ich wsie przedstawiają typ odmienny, a dla na Mazurach. Drzeworyt ze zbiorów autora. niemieckich filistrów, na których słowo »Russen« wywierało magiczny wpływ, były osobliwością pierwszego rzędu", uczciwie dodając jednak przy tym, że „dla Polaków, którym nie są nowością Rosjanie ani prawosławne nabożeństwa, są atrakcją znacznie mniejszą". Wielu mazurskich starowiercow, dochowując wierności niemieckiemu państwu, opuściło Mazury w 1945 r. i w pierwszych latach powojennych, liczna grupa wyjechała do Niemiec w ramach akcji „łączenia rodzin" w latach siedemdziesiątych XX w. W kilku puszczańskich wsiach żyje dzisiaj jedynie kilkunastu wyznawców „starej wiary". WALDEMAR MIERZWA z południa KÖMUDNY RUJAN Wczasach słusznie minionych każdego roku w maju były organizowane Dni Oświaty, Książki i Prasy, w ich ramach odczyty, spotkania z pisarzami, kiermasze książek itd. Oczywiście, że część imprez miała charakter propagandowy, lecz główna idea była zdrowa - popularyzacja wiedzy, czytelnictwa, kontakt z literaturą. Chciałbym i dziś zobaczyć uliczne stoisko z książkami pod parasolem oblężone wianuszkiem przechodniów zaciekawionych, co też tam leży na stołach. Rad bym widzieć stuosobową publiczność na spotkaniu ze znanym poetą. Ale to się teraz nie zdarza, bo mało ludzi w ogóle coś czyta, a nakłady książek (jeśli to nie są kryminały) spadły do zawstydzającego poziomu. Majowe dni oświaty to już przeszłość, lecz za to są październikowe Dni Kultury Kaszubsko-Pomorskiej, regularnie i nieprzerwanie odbywające się w naszym mieście od 1985 r. „Po co to urządzacie?" - pytają naiwnie niektórzy. Rzecz jasna, że chodzi o propagandowy wydźwięk! Aby było jak najgłośniej i możliwie naj-ciekawiej, ażeby coś wartościowego z naszej kultury, oprócz folklorystycznego stereotypu, ugruntowało się w społecznej świadomości. W ciągu tych lat były koncerty, których się nie zapomina, i wystawy, które poszerzyły umysłowe horyzonty albo pokazały nowe oblicze sztuki. Gośćmi Dni bywali znakomici pisarze - Lech Bądkowski, Stanisław Pestka, Jerzy Samp i wielu innych, plejada uczonych - na czele z Brunonem Synakiem, Józefem Borzyszkowskim, Jerzym Trederem, Edwardem Brezą i Cezarym Obracht-Prondzyńskim. Odbywały się promocje nowych książek z udziałem autorów i kiermasze publikacji ZKP, Instytutu Kaszubskiego i Wydawnictwa Region. Od roku 2008 każdej jesieni amatorski teatr kaszubski przy chojnickim oddziale ZKP dawał kolejne premierowe przedstawienie, począwszy od „Śpiącego wojska" Sychty i „Sądu nieöstatecznégö" Bądkowskiego. Także i w tym roku Dni Kultury Kaszubsko-Pomorskiej w Chojnicach zainauguruje 16 października w bazylice pw. Ścięcia św. Jana Chrzciciela msza św. z kaszubską liturgią słowa, której to mszy oprawę muzyczną zapewni zespół Kaszuby Karsin-Wiele. W kilkudniowym bloku imprez będą znów wystawy (m.in. pokonkursowa fotograficzna), po raz dziesiąty w LO odbędzie się sympozjum edukacyjne („Ruch filomacki w Chojnicach szkołą patriotyzmu" - organizator Chojnickie Towarzystwo Przyjaciół Nauk), a Krzysztof Gradowski z Brus promować będzie swe dzieło pt. Pomorska emigracja do Brazylii. Wielkim sprzymierzeńcem Zrzeszenia w organizacji Dni jest Miejska Biblioteka Publiczna, obok innych instytucji. Co prawda jesienna szaruga nie nastraja do aktywności, nie traćmy jednak nadziei, że frekwencja na spotkaniach dopisze. Co do książek to tak dużo ich przybywa ostatnio, że rośnie kupka nieprzeczytanych, ale na jedną chciałbym tu zwrócić uwagę. Jest to objętościowo skromne, lecz ważne, historyczne dzieło Johanna Daniela Titiusa Relacja o uczonych mężach pochodzących z miasta Chojnice w Polskich Prusach. Titius (1729-1796) urodził się w Chojnicach jako syn kupca i rajcy miejskiego Jakoba Tietza i córki pastora Marii Doroty von Hanow. Pod okiem wuja profesora Michaela Christopha Hanowa ukończył gimnazjum w Gdańsku, na uniwersytecie w Lipsku zdobył tytuł magistra i uczył tam filozofii, w 1756 r. otrzymał nominację profesorską uniwersytetu w Wittenberdze, gdzie wykładał różne nauki, ale działalność badawczą skupił na zagadnieniach biologii i fizyki. Dwanaście lat później został rektorem tego uniwersytetu i pomimo nęcących propozycji z innych ośrodków pozostał wierny tej uczelni przez 40 lat, do śmierci. Zawsze jednak pamiętał o rodzinnym mieście, o Chojnicach. W książce zasłużonego burmistrza i dziejopisa Goedtkego Historia Chojnic (wyd. w Gdańsku 1724) Titius natrafił na wzmianki o chojniczanach, którzy wsławili się w nauce i zrobili kariery uniwersyteckie. Trzeba zaś wiedzieć, że patrycjusze chojniccy chętnie wysyłali swych synów na studia, w almanachach uniwersytetów jest stosunkowo dużo studentów z tego małego pomorskiego miasta. Titius poszedł tym śladem, opracował biografie i osiągnięcia rodaków, którzy go poprzedzili jako uczeni i tak powstała wspomniana książka, wydana w Lipsku w 1763 r. Dzieło to zostało teraz przetłumaczone ze staroniemieckiego (przez Ewę Drzazgowską) i wydane w wersji polskiej i niemieckiej. Warto przytoczyć dedykację, jaką Titius opatrzył swe opracowanie: Szlachetnie urodzonemu, wielce uczonemu, prześwietnemu i wielce oświeconemu Panu Izaakowi Gotfrydowi Goedtkemu, Radcy Dworu Jego Królewskiej Mości w Polsce i Jego Wysokości Elektora Saskiego oraz pierwszemu i najstarszemu Burmistrzowi miasta Chojnice w polskich Prusach. Trzeba przemóc swą gnuśność i skorzystać z kulturalnych propozycji, które oferuje październik. Ale przede wszystkim jesienne wieczory zachęcają do czytania, do studiowania choćby takich książek, jak dzieje pomorskiego wychodźstwa do Brazylii czy relacja o sławnych chojniczanach sprzed wieków. KAZIMIERZ OSTROWSKI Chciałbym i dziś zobaczyć uliczne stoisko z książkami pod parasolem oblężone wianuszkiem przechodniów zaciekawionych, co też tam leży na stołach. Rad bym widzieć stuosobową publiczność na spotkaniu ze znanym poetą. Ale to się teraz nie zdarza, bo mało ludzi w ogóle coś czyta (...). 46 POMERANIA ZPÔŁNIA W dobrze, że ju uszłëch czasach köżdégö roku w maju bëłë örganizowóné Dnie Öswiatë, Ksąż-czi ë Gazétów, w jich öbrëmienim czëtanié, potkania z pisôrzama, tôrdżi ksążków itd. Gwës, dzél rozegra-cjów miôł propagandowi wëzdrzatk, le przédnô deja bëła zdrowo - pöpularizacjô wiédzë, czëtnictwa, łączba z lëteraturą. Jô bë chcôł też dzysô öbaczëc sztrasowé stojiszcze z ksążkama pöd szorëma obtoczone kraga lëdzy, co sa zaczekawilë, co téż tam leżi na stołach. Rôd jô bë widzôł sto sztëk öbzérników na pötkanim ze znó-nym pöétą. Ale to sa terô nie zdarziwô, bö mało lëdzy öglowô cos czëtô, a nôkładë ksążków (jeżlë to nie są kriminałë) spadłë na zawstidzającą niwizna. Majowé dnie ôswiatë to ju uszłosc, le za to są ruja-nowé Dnie Kaszëbskô-Pömörsczi Kulturę, regularno ë bez pauzë fejrowóné w najim gardzę od 1985 r. „Za czim to örganizëjeta?" - mają sa naiwno pitóné niechtërny lëdze. Gwës, że to jidze ö propagandowi cél! Żebë bëło jak nôgłosni ë möżlëwö nôczekawi, cobë cos wôrtnégö z naji kulturë, ökróm fôlklornégö steréótipu, östało umöcowóné w spölëznowi swiądze. Przez te lata bëłë köncertë, chtërnëch nie dô sa zabëc, ë wëstôwczi, chtërne pöszérzëłë grańce rozëmu abô pôkôzywałë nowi wëzdrzatk kuńsztu. Göscama dniów biwalë wiôldżi utwórcowie - Lech Bądköwsczi, Stanisłôw Pestka, Jerzi Samp ë wiele jinszich, kwiat uczonëch - na przódku z Brunona Synaka, Józefa Börzëszkôwsczim, Jerzim Trédra, Édwarda Brézą ë Cézarim Öbracht--Prondzyńsczim. Tam bëłë też promocje nowëch ksążków z iidzéla autorów ë tôrg publikacjów KPZ, Kaszëb-sczégö Institutu ë Wëdôwiznë Region. Öd roku 2008 öb kôżdą jeseń kaszëbsczi amatorsczi téater kôl chónic-czégö partu KPZ pökazywôł pöstapny premierowi przedstôwk, zaczinającë ód „Spiącégö wójska" Zëchtë ë „Sądu nieöstatecznégö" Bądkôwsczégó. Téż latoś Dnie Kaszëbskö-Pömörsczi Kulturë w Chö-nicach zaczną sa öd mszë swiati z kaszëbsczim óbrząd-ka słowa w bazylice pw. Scacégö sw. Jana Chrzcëcela, na jaczi grac badze karno Kaszëbë Kôrsëno-Wielé. W cziledniowim porządku rozegracjów badą znôwu wëstôwczi (m. jin. pökônkursowi fotograficzny), dze-sąti rôz w LÖ badze edukacjowé sympozjum („Filo-mackô rësznota w Chónicach szkołą patriotiznë" - organizator Chönicczé Towarzëstwö Drëchów Nôuczi), a Krësztof Gradowsczi z Brusów badze promować swój dokôz Pomorska emigracja do Brazylii. Wiôldżim pomocnika Zrzeszeniô w organizacje Dniów je Gardo-wô Publiczno Biblioteka, kol jinszich institucjów. Prôw-dą je, że jesénnô kömuda nie dôwô chacë do aktiwno- scë, nie chcemë stracëc równak nôdzeje, że frekwencjo na pótkaniach badze dosc wiôlgô. Co do ksążków, to tak wiele jich slédnym czasa pôwstôwô, że rosce grëpa tëch nieprzeczëtónych, ale na jedną tu jô bë chcôł dac bôczënk. Je to niegrëbi, le woźny, historiczny dokôz Johanna Daniela Titiusa Relacja o uczonych mężach pochodzących z miasta Chojnice w Polskich Prusach. Titius (1729-1796) urodzył sa w Chónicach jakô syn handlôrza ë miejsczégö radnego Jakóba Tietza ë córczi pastora Marie Dorotę von Ha-now. Pod dozéra wuje profesora Michaela Christopha Hanowa skuńcził gimnazjum we Gduńsku, na uniwer-sytece w Lipsku zrobił titel magistra ë późni ucził tam filozofie, w 1756 r. dobéł nominacja na profesora uniwersytetu w Wittenberdze, gdze wëkłôdôł rozmajité nôuczi, ale przede wszëtczim zajimôł sa badérowanim témów z biologie ë fizyczi. Dwanôsce lat późni óstół rektora tegó uniwersytetu ë mimó atrakcjowëch bédën-ków z jinszich óstrzódków óstół wierny ti uczebnie przez 40 lat, do smiercë. Wiedno równak pamiatôł ó familiowim miesce, ó Chónicach. W ksążce zasłużonego burméstra ë dzejopisôrza Goedtkégó Historia Chojnic (wëd. we Gduńsku 1724) Titius nalózł wëjimczi o chóniczanach, chtërny bëlë znóny z dobëców w nóuce ë zrobilë uniwersytecczé zwënédżi. Nót je zôs wiedzec, że chónicczi patricjuszowie chatno wësyłalë swójich synów na sztudia, w almanachach uniwersytetów je dosc wiele sztudérów z tegó môłégó pómórsczégó gardu. Titius poszedł tim szlacha, zrëchtowôł biografia ë zwënédżi rodówców, chtërny go uprzédzëlë jakó uczony, ë tak powstała na ksążka, co ósta wëdónô w Lipsku w 1763 r. Dokóz ten óstół terô przedolmaczony ze sta-roniemiecczégö (przez Éwa Drzazgówską) ë wëdóny w pólsczi ë niemiecczi wersje. Wórt je sygnąc tuwó do dedikacje, jaką Titius napisół kół swojego óprócowa-niô: Szlachetno urodzonemu, wiele uczałému, bëlnému ë wiele rozëmnému Wasce Izaakowi Gôtfridowi Go-edtkému, Radcowi Dwôru Jegô Wastë Króla ë Jegö Bël-noscë Elektora Sasczégô a pierszému ë nôstarszému Bur-méstrowi miasta Chônice w pôlsczich Prësach. Nót je dobëc ze swóją zgniłoscą ë skörzëstac z kul-turalnëch bédënków, chtërne dôwô nama rujan. Ale przede wszëtczim jesénné wieczorë zachacywają do czëtaniô, analizë chóclë taczich ksążków, jak historio pömôrsczi emigracje do Brazylie czë relacjo ö znónëch chóniczanach sprzed stalatów. KAZMIÉRZ ÔSTROWSCZI, TŁÓMACZËŁA NATALIO KŁOPÓTK-GŁÓWCZEWSKÓ RUJAN 2016/POMERANIA/47 Pamiętne dni V v;-:-: . i % ■• •' • •; ;• : . •, : ■ V -V . v. - 7 . ' ; - KÔŻDI SWÓJ klopöt mô - Köżdi swój kłopot mô, rôz wik-szi, rôz miészi - mówił do siebie przy przestawianiu torfu podeszły już w latach Herta Jan, robotnik „frikowy", czyli wolny najmita połczyński. - Jo, pô prôwdze kóżdi mô kłopot, ten ubódżi i ten bógati - medytował wpatrzony w rów torfowy, w którym mętniała woda - ciemnawa, tajemnicza, z głębokiego gruntu wychodząca. Był zmęczony, od długiego podnoszenia cegieł torfowych i stawiania pryzm bolały go krzyże. Oparł się o olchę i ciągnął swoją filozofię dalej: - Ksaża gôdają, że kłopot możesz, Janie, zdëszëc nôdzeją; pieszczą, że Bóg te klopötë zsélô, bë ce próbować, le jô mëszla, że kóżdi człowiek sobie je sóm robi, bó wele Janku, wiôldżé klopótë piszą te môlé, a czej ë te znikają, to so kóżdi szukó kłopotu jinégö, bó chce wiedno miec co wicy - i tak dalej zastanawiał się nad sprawami ludzkimi, pomieszczając siebie w środku społeczności wiejskiej. Przebiegał życie swoje, od czasów chłopięcych aż do dnia pracy przy torfie. Widział się kłopocącego się o korki - drewniaki, które mu się na ślizgawce wiejskiej rozleciały, bojącego się nauczyciela, który bił nadmiernie trzciną za najmniejsze przewinienia, uciekającego przed wilczurem puszczonym za nim przez bogatego gbura, gdy opuszczał ogród owocowy, w którym „zwędzał" jabłka. Miał więc dosyć „straszków" już od najmłodszych lat: nauczyciela, rządcę dworu, księdza, a gdy zaczął zbierać w lesie jagody i grzyby, to i leśnego. Przyszły lata młodzieńcze; myślał wtedy przewracać góry, ale oto nowi „straszcy" stanęli temu na przeszkodzie - szadara, pruski kapral w wojsku, pan majątku, to z nimi miał kłopot, chociaż oni utrzymywali, że właśnie z nim kłopot mają. Nie mógł tego zrozumieć. Oni, bogacze, mieli kłopoty, i to z nim? Mieli, bo chcieli, by nie był sobą, nie myślał, a tylko słuchał ich, wyłącznie ich, kaprali w wojsku i to pruskim, pracodawcę przy harówce kośnej, torfowej, omłotowej cepami, „szandarę" w czasie bitek na zabawach z Niemcami i w Pucku na jarmarku. Gdy tak myślami wkraczał w swoją przeszłość, oparty o drzewo doznał ulgi, słońce opromieniło łąkę i on w tej chwili sobie przypomniał Marikę, swoją żonę. Marzył o niej jeszcze przed służbą wojskową, kłopotał się o nią. Ale wtedy kłopotał się o swoją ulubioną i Franek Łęga, syn gbura, który miał objąć gospodarstwo po ojcu. - Jo bél szczeslëwszi od niego -zawołał głośno, jakby to usłyszeć miały ptaszki, które wokoło ćwierkały. - Tak, bél jem wiele szczeslëw-szi od tego bógócza - i zaraz sobie wytłumaczył, dlaczego był szczęśliwszy - oto tamten nie miał swobodnego wyboru bogdanki, wola rodziców nim kierowała, nie mógł pojąć za żonę dziewczęcia ubogiego, musiał uganiać się za bogatymi, których posag ślubny miał pokryć potrzeby jego rodzeństwa, wyposażyć siostry na miarę pychy rodowej - gburskiej; on zaś, ubogi lózbuksa, jak pogardliwie bogatsi mówili, mógł kierować się wyłącznie sercem. Tamten był niewolnikiem majątku, uprzedzeń, a on już wtedy wolny, nie miał nic do stracenia, a wszystko mógł otrzymać - miłość, szczęście rodzinne, zadowolenie z życia. Spojrzał teraz Herta baczniej na słońce, stało nad folwarkiem połczyńskim, jakby głównie ten folwark sobie ulubiło. 48 / POMERANIA / PAŹDZIERNIK 2016 WSPOMNIENIA Folwark był w ręku Niemca, lëtra, który często i jego przepędzał z przydroży, gdy na nich rwał trawę dla kozy i trusów. Wprawiło więc Hertę w zakłopotanie nowe pytanie: - Czë ten możny też mô kłopot, a jeżlë mô, to czë ön so sóm go zrobił? - Zaczął dociekliwie zastanawiać się nad tym i wnet zawołał, znowu głośno: - Mô, mô. Mô wiele a chcôlbë miec wicy, a do tego je chóri, gôdają, że muszi do wód jez-dzëc, że jemu córka zwiorna z jaczim wë wij asa czë cëgóna... Ale to słońce wisiało ciągle nad tym folwarkiem, jakby zapomniało 0 lesie zdradowskim, który je zwykł był ściągać do snu. Nie mógł Herta zrozumieć, dlaczego w tym dniu to słońce tak wolno po niebie się posuwa. Byłby może starał się to wytłumaczyć, ale myśli mu przerwał rechot samolotu, który jak olbrzymi ptak poderwał się z łąk puckich i zaszybował nad błotami płużnickimi. Mimo woli skierował na siebie wzrok, Herta musiał zmrużyć oczy - samolot błyszczał srebrem, strzelał iskrami i rwał powietrze tak ostro, że zdawało się jęczeć, krzyczeć.... - Czë ten pilot, co w nim bënë sedzy, mô tero kłopot abó strach? - pytał się Jan samego siebie i zaraz z pełnym przekonaniem rzekł głośno: - Gwësno. Mó wikszi niż so chto mësli, bo w kóżdi chwile może wëköpërtnąc, jak to sa czasto tim szurkóm zdôrzô. Zaczął pracować, krzyże wypoczęły i mógł „szeftować". Spojrzał pod krzak rokiciny, gdzie był wsunął „karę", aby w słońcu nie rozsy-chała. Musiał ją przyciągnąć pod kierzenki torfu. Brał bowiem co suchsze cegły i kładł je na to wozi-sko ubogich, by przypchać i w tym dniu coś niecoś torfu do „szuraju". Kępy były kruche, rozłupywały się, gbur dał za odrobek chyba najlichszy pokład, ale cóż - gbura łąka 1 torf, gbura wola; dobrze, że i tak raczył mu pozwolić tu kopać. Pra- cował szybko i sprawnie, kierzenki zamieniał na duże kopice. Te wyglądały jak baszty obronne, na dole rozsiadłe, pękate, a na górze czu-purne, ostre. Od szybkiego tempa pracy znowu się zmęczył i musiał odsapnąć. Teraz wzrok zatrzymał na taczce. Ile to z nią miał kłopotu? Kłopotu, mordęgi, ale nie tylko, ona mu przecież służyła, tak jak on gburom. Przecież to dzięki niej miał w miesiącach wiosennych pracę, ona mu chrust woziła z lasu, trawę z wygonów i dróg, ziemniaki z pól, mąkę z młyna. Biedna, stara, jak on sterana pracą i teraz nadal służy wiernie, chociaż stęka, terkoce. Musi zmniejszać jej ciężar „łasztowy", bo by zaniemogła. Zresztą i on już sam utyka, Marika musi mu pomagać „karę" ciągnąć. Ale były, były czasy, kiedy on, pruski gwardzista wojskowy z nią dokazywał w czasie kopania torfu, tyle mógł kęp przewieźć co dwaj inni. Gdzie te czasy, gdzie te czasy - powtarzał. Za Mariką zatęsknił, tym największym skarbem, jaki posiadał teraz i kiedykolwiek. Zatęsknił i za posiłkiem, który mu przynieść obiecała. Przyjdzie, przyjdzie - szeptał - jest zawsze słowna - i znowu zerkać zaczął na słońce. Przewędrowało nad Dar-żlubie, a więc Marika pewnie już z domu wyszła w szarawej chustce na głowie, z wiklinowym koszykiem w ręce jednej, a w drugiej z drewniakami, bo boso „dzierz-gnie", tak jej w lecie wygodniej, zresztą i korki oszczędzać muszą, skórę na drewnie, bo drewno on sam obrabia zimą, kiedy czasu wiele, wszak już cepami szamotać zdolny nie jest, a cóż mówić o przebijaniu ciężkim biciem posadu do klepiska. Kiedyś „prężnicą" była we wsi, ta jego czarnowłosa, błękitnooka Marika, a dziś tak, jak ta wierzba, co koło ich chaty stoi ubogogminnej - siwa, przygarbiona... ale wciąż miła i dobra. Zaczął teraz coraz częściej spoglądać pod gumnowe świerki, skąd spodziewał się jej sylwetki, ale pracował, chciał się przed żoną pochwalić urobkiem, na taczce miał już sporo przesuszonych cegieł. - Co cedżelka na karze, to mni w bloce, to téż wicy w szurku - szeptał przy układaniu każdej grudy torfu. Wiatr zawiał bryzą morską, nowe wykrzesał myśli. Ten go zawsze rozweselał, orzeźwiał, jakąś dawną moc przywracał. Nie wiedział Herta, w czym tkwiła siła tego wiatru. - To mést mórsczi dëch -szeptał. - Ten musk dôwô, jak za mlodëch lat, czedëm z rëbôkami fëszowôł za Pilëcami. - Zerknął przy tym ku wygonowi wiejskiemu, wyprostował się, by lepiej się przyjrzeć postaci, którą tam zauważył. - Je moja Marika, jidze -zawołał i przyspieszył stawianie pryzmy; nic to, że teraz wiatr prószył mu w oczy kruszynami torfowymi, musiał pokazać żonie, że jeszcze jest chłopem „na molu", potrafi „szeftować" jak dawniej. Ale ta myśl - jak dawniej - prowokowała do kłamstwa, a tym się brzydził. - Chto lże, a nawet strëchô, ten pódchôdô pod kradél-ca, a kradélc szôtornika, a tim jo nigdë nie bél, choc jem bél wiedno ubódżi - szeptał - ubodżi, ale szczeslëwi i Bogu zó to dzakuja, ksażom nie, bo ti z bogatimi trzi-mają, gôdają „Bóg dół, Bóg wząn", a tak gwësno nie bëlo i nie je. Człowiek człowieka krziwdzy, a nigdë nié Pón Bóg. - Niech bądze pochwólony -usłyszał za swoimi plecami. Umyślnie tak się w pracy obracał, by Marika go mogła z tyłu zaskoczyć. To była taka ich zabawa. - Na wieczi wieków. Mariczkó, jes të to? - odpowiedział jej uradowany. - Jô mëslôl, że le jes pod górami. Dała mu koszyk, zaprosiła do jedzenia i zabrała się do roboty. Jadł z apetytem, dzisiaj dostał placki na siarze darowanej przez sąsiadkę, która miała krowę. Popijał RUJAN 2016 / POMERANIA / 49 WSPOMNIENIA je kawą zbożową, zalaną mlekiem ich kózki. Wnet „spucował" wszystko, ostatni placek podał żonie. - Na - powiedział - smaczny. Podziękowała, mówiąc: - Z cëkra bëlëbë smaczniészé, cëczer téż krzepi. - Jo, ôn krzepi, ale i skrzepi w czeszeni dętkami. - Rzecze le, chłopku, ö czim të dzysô sóm ze sobą rozprôwiôl. Wiém, że të wiedno, czej jes sóm, to ë no so pöwiôdôsz, lëdze to czë-ją a sa z nas wëszczérzają, prawie ti, co nie mają co robie. - Lëdze jak lëdze, muszą sa nagadać, muszą miec wiedno kögô, z chtërnégö bë móglë sa wëszcze-rzac, na chtërnégó bë möglë szmër-gac plewë, ale to mie nie óbchödzy, czej robia swöje. - Pöwiédz, pöwiédz, Janku, o czim të dzysô spleskôtôl, jem białka, a kóżdô białka niszrich, në nié? - Cë postawia pitanié, chtërno jem so sóm postawił. - Chutkö, chutkó, bom czekawô, czas ucékô, slunészkó kol Zdradë. - Czë wszëtcë mają kłopot? A jeżlë tak, to czë ti bógati téż? - Ach tu të jes? Kłopot. Ale, chłopie, kłopot do lëdzy tak przëlgnął jak pijówka do gasy, wiész, że ta nôsëtszô mô jich nôwi-cy, temu cë rzeka, że jim chto bo-gatszi i wikszi u lëdzy, tim mô też ë wikszé trosczi czë klopótë. Wele nasz bôgati sąsôd stracyl we Fran-cëji sëna, dzysô brifka przëniós mu lëst z czôrnym pasa, a wej dwór-czôka dzewus ucek z dodomu z jaczims öblecyswiata cze cëgóna, a on sóm od kłopotu jaż je chóri, doktora wiozlë, czem tu dërdala. Ale, chłopie, cëż cë za mëslë do bani wchôdają... Mąż chciał jej na te wywody coś odpowiedzieć, ale powietrze zadrżało i jakiś niesamowity ryk wdarł się im w uszy, musieli je zakryć. To lotnik „zaremcował" opodal ich torfu, ale się poderwał i znowu zadrżał, zahuczał, aż zatrzęsły się rokiciny i olchy. - Cëż u szlacha ten remijôsz wërôbiô dzysô - mruknęła Marika. - Dobëc tim czartom jednak nie dadzą... - Mést jeden z nich sa przewró-cy, wëzdrzi, jakbë te taubë ë storchë dwu- cze jednopłatowi le grzechotkami bëlë abó póprówdze bënë hangarów jaczi szkodnice se-dzą, szpiedzë, jak to szadarzë gó-dalë. Mają to lotnisko tak zakrëti malowankami, drzewami, że od morza nie je rozróżnić, co ta je -mówił na temat puckiego lotniska Jan, dodając: - Naszich lëdzy ta wcale nie puszczają, jima, brzëdôle, nie wierzą. Znowu zaryczała maszyna, teraz przygnał drugi samolot, za nim trzeci, czwarty; huk i rechot, gwizd i świst darły powietrze. - Jistné manibri - mruknął mężczyzna. -W uszach mie boli, chcema do-dóm. Witro téż czas, robötë ni móm u gburów, ti tą lżészą óstôwia-ją dlô se, a do cażczi jem za stóri. Taczka była obładowana kępami torfu do wysokości jej drabinki, więcej „sztaplować" nie mogli, bo kępy by się zsuwały. - Në, tej z Boga - powiedział Jan, ująwszy uchwyty wozidła, Marika zaś wprzęgła się w powrozy (rodzaj uprzęży taczkowej), by ciągnąć. Jej pomoc była potrzebna w miejscach miękkich, przy ruszaniu z miejsca i pod górę. Ciągnęła dobrze, wiedziała, gdzie nasilić się wydajniej, nie chciała, by mąż się „przemachcył", on zaś pchał i pchał „karzysko" tak, że mu pot zraszał szyję. Od czasu do czasu musiał więc przystawać i pot ten ścierać czerwonym „sznepeldukiem", woda schodziła, ale sól po niej zostawała i go piekła; kark mu czerwieniła. Teraz ze sobą nie gadali, zbyt ciężką mieli pracę. Zresztą i tak by się nie słyszeli, bo owe samoloty pędziły wzdłuż i wszerz całego Błota Płutnickiego, napełniając je rykiem, rechotem, gwiz- dem. Czasami podlatywały do nich na wysokość kilkunastu sążni, wtedy mimo woli oboje unosili głowy. W pewnej chwili jeden z samolotów zaczął koziołkować. Mężczyzna zadarł głowę za bardzo, a tu przed kołem wehikułu wyrosła kępa ostrej trawy, taczka jakoś się lekko przechyliła, on chciał ją wy-poziomować, ale żona właśnie wyczuwając jakąś zaporę, chciała mu pomóc i pociągnęła zbyt mocno, w wyniku czego taczka się zachwiała i przewróciła. Cały jej ładunek znalazł się w przydrożnym rowie. Jan musiał odskoczyć, bo ciężar byłby go zamachnął i on również byłby się wyciągnął jak długi w czarniawej mazi iłu. - Jezës Marija, co sa stało? -krzyknęła kobieta. - Co sa stało, to sa stało, le trzëmôj flaba. - To ne twoje plestanié ö kłopotach, obżeranie sa za fligrami, te korkócze zrobiło. Të chcôl miec kłopot, terô môsz. - Czë to je kłopot, babo? To përzna torfu, co sa pökrëszëlo, to përzna wicy robótë ? Chciał jeszcze dalej tłumaczyć swojej „hastycznej białce", ale oto znowu nadleciał jeden samolot, zaryczał, aż ich w uszach zabolało, podnieśli chcąc nie chcąc głowy i wtedy stała się rzecz straszna. Samolot skoziołkował, już się nie przewiercił w górę, lecz jak jakiś olbrzymi głaz rąbnął w dół, zarył się głęboko w sam mulasty spodek starego rowu torfowego. Kobieta znowu krzyknęła, ale jeszcze bardziej dramatycznie: - Jezës, Marija, Józef! Co sa sta? - Fliger jak fliger, ale człowiek! - zadeliberował mąż. - Terô cëż? Ma ta sa nie przedostóniema a trzeba bë gó retac. Jo, to je kłopot, kłopot ë strata, a nić ten naji me-chôcz - westchnął Jan, dodając: -przeklatô wojna, to nić dopust bösczi, le lëdzkô glëpöta, lëdzkô zlosc... JÓZEF CEYNOWA 50 POMERANIA PAŹDZIERNIK 2016 Z KOCIEWIA NIE TYLKO KONI ŻAL, WIDOKU SZTYGI TYŻ... Na początku ostatniej dekady września przypadło w Tczewie świętowanie promocji książki Ks. Janusz St. Pasierb - twórca w przestrzeni kultury. Na zaproszeniu podano powyższy cytat. Niewiele słów, a ileż w nim treści... Czytelnicy felietonów „Z Kociewia" (mam nadzieję, że są tacy) zapewne zauważyli, że mam słabość do różnych złotych myśli, maksym, aforyzmów, a nawet gwarowych powiedzonek typu só take i só take (bardzo „poręczny" slogan). Takie zdania zatrzymują, znaczą często więcej niż dłuższy wywód. Nie są kradzieżą czyichś myśli, bo gdy ktoś trafnie i najczęściej pięknie sformułuje jakiś sens, to nie uważa chyba, że... rzuca perły między wieprze, a dzieli się. Wszystko, co mądre i dobre - zasługuje na trwanie. Powtarzanie pomaga to spełnić. Zostawiam więc temat, zapewniając, że nie przygotuję „księgi obsesji", choć planuję księgę: zdziwień / zadziwień; oczarowań / zachwytów; paradoksów / niepokojów..., ale to tak na własny użytek i aby z bliskimi prowadzić dialog. Właśnie ks. Pasierb był (nadal jest dzięki swoim dokonaniom) człowiekiem dialogu. Też na płaszczyźnie regionów. Związany z kociewskim Pelplinem, gdzie już pozostanie... Wcześniej z Tczewem. Bliski jest Kaszubom i innym, nie tylko Polakom. Z jego wypowiedzi warto stworzyć ważny „cytatnik". Bogu dziękuję za spotkanie takich ludzi. Zresztą za wszystkich innych, niepospolitych, ciekawych, dobrych, też. Przestrzenią spotkań jest np. ZKP. Nasz oddział (tzn. bydgoski) organizuje w mijającej kadencji własne spotkania autorskie. Każdy z nas ma swoją pomorską drogę, z której powstaje obraz przeżyć godnych podzielenia się nimi. Na przykład Ryszard Tusk przedstawił przeżytą przez swoją rodzinę relację Gdańsk - Kaszuby. Roman Chamier-Gliszczyński, razem z córką Katarzyną i bratem, podzielili się wspomnieniami z życia rodzinnego na Go-chach. Ojcem Bogusi Piechockiej był Feliks Marszałkowski, więc... temat miała gotowy i ważny. Lucyna Mat-czyńska regularnie uczestniczy w Kaszubskim Spływie Kajakowym Śladami Remusa... Tę kadencję życia oddziału zamknęliśmy (przed wyborami) w historycznym miejscu - Grucznie, gdzie za- Potrzebujemy ciszy jak muzyki, muzyką próbujemy się ocalić od hałasu świata. ks. J.S. Pasierb czyna się Kociewie i gdzie odbywa się (w tym roku już XI) rozsławiający region Festiwal Smaku. Tym razem ja -jako prezes - miałam swój dzień. W spokojnym cieple „babiego lata" Kaszubi z Bydgoszczy dotarli na Kociewie (to nie jedyna forma współpracy), by przy swojski dzie-sióntce (po kociewsku drugie śniadanie) wysłuchać mojej relacji o blaskach (cieni prawie nie ma lub nie chcę ich widzieć) pomorskiej Stecki, gdzie pełno kaszubskich inspiracji, fascynacji, spotkań niezapomnianych, uciech rozmaitych z uczby... Wdzięczna ks. Bernardowi Sychcie (też łączył Kaszuby z Kociewiem) za poetycki nakaz zbierania zaostałych kłosów, czyli cennych słów wyrosłych z naszej ziemi, doszłam w swojej relacji do sztygi, która kiedyś należała do żniwnego obrazu pól, a teraz trzeba nie lada trudu, by ją (narażając się kombajnom) sfotografować. Powrósła muszą być prawdziwe, jak dawniej, ze słomy, a nie jakiś tam sznurek... Mój syn, dbający o krajobraz kulturowy, postarał się, by fotografia takiej prawdziwej sztygi mogła się znaleźć na okładce przygotowywanej książki (roboczy tytuł: Kociewie. Ziemia i ludzie). Uczestnicy wspomnianej dziesióntki dorzucili do swojskiej kipy swoje wspomnienia z czasów, gdy jeszcze żniwa były prawdziwe... Określenie kupny chlyb jest gwałtem na tradycji, gdy posłucha się dawnych opowieści - od ziarka do chleba swojskigo. Na pograniczu Kociewia i Borów Tucholskich - w łaniej Górze - jest „wioska chlebowa" i różne imprezy z tej okazji. Niebawem odbędzie się tam Festiwal Trzech Kultur- Kujaw, Kociewia i... Kaszub, choć w województwie kujawsko-pomorskim już ich nie ma (tzn. Kaszub), ale południowe Pomorze jest otwarte i cieszy się z wyrazistej kultury sąsiadów. I znowu udało mi się znaleźć przestrzeń dialogu. Oprócz ważnych imprez, nagłaśnianych spotkań - jest codzienność, więc może przyda się myśl wybrana z czytelniczych zapisków: Nadaj znaczenie małym chwilom, napełnij je spokojem... Gdy trwa ciepło „babiego lata", łatwiej o taki spokój. MARIA PAJĄKOWSKA-KENSIK Przestrzenią spotkań jest np. ZKP. Nasz oddział (tzn. bydgoski) organizuje w mijającej kadencji własne spotkania autorskie. Każdy z nas ma swoją pomorską drogę, z której powstaje obraz przeżyć godnych podzielenia się nimi. POMERANIA 51 • • wedarzenia Ą$fĄ ' » -: 75l 60 lat temu powstało Kaszëbskö-Pômörsczé Zrzeszenie. Leżnosc do fejrowaniô mają wszëtcë zrzeszeńce, a ösoblëwie ti, co dzejają w nôstarszich partach, taczich jak Kartuzë. TÔFLA, MSZÔI PÖDZAKÖWANIA Niejedne partë Kaszëbsczégö Zrze-szeniô powstałe ju w 1956 r. Westrzód nich béł téż kartësczi, jaczi przërëchto-wôł specjalną uroczëzna z leżnoscë 60-lecô sparłaczoną z öbchôdama roku prof. Gerata Labudë. W nie-dzela 18 séwnika swiatowanié zaczało sa w Nowi Hëce, gdze östała ödkrëtô tôfla na wdôr znónégö kaszëbsczégö historika, chtërnégö starszi prawie tuwö mieszkelë, czedë ön sa iiro-dzył. Późni w kartësczi kölegiace bëła ödprôwionô mszô z kaszëbską liturgią słowa, a przédné uroczëznë ödbëłë sa w Centrum Kulturë na szas. Klôsztorny. Jednym z wôżnëch pónktów bëło wraczenié nôdgrodów prof. Gerata Labudë młodim ucza-łim: Lechosławowi Joczowi i Piotrowi Kitowsczému. Elżbieta Kowalewsko i Jón Mazur mielë przëbôczoné wiele wëdarzeniów z historii partu, a dzys-dniowi przédnik Kazmiérz Fórmel-la pödzaköwôł swój im pöprzédcóm i drëchóm Zrzeszeniô. Późni nowi nôleżnicë partu ödebrelë legitimacje KPZ. Wôrt jesz wspömnąc ö bëlnym, jak wiedno, wëstapie Regionalnego Karna Pieśni i Tuńca „Kaszuby", jaczi östôł przëjimniati przez öbzérôczów wiôldżima brawama. Na kiińc kar-tësczi zrzeszeńce rôczëlë uczastników zćńdzenió na jestku. STRZÉBRZNËJËBLEUSZE NA NORDZE Partë w Strzelnie i Hélu są młodsze od kartësczégö, ale 25 lat dzejaniégö to téż dobrô leżnosc do fejrowaniô. Pierszi z nich mógł to robie z dëbelt-ną möcą, bö mijô prawie 15 lat od nadaniô jima stanice. 19 séwnika z tamecznyma zrzeszeńcama pötkelë sa mieszkańce wsy, weszëznë gminë Puck i pucczégö powiatu, przédnik KPZ Łukôsz Grzadzëcczi a téż delegacje partów z Pucka, Wióldżi Wsy, Krokowa, Hélu, Lebcza, Kósókówa, Gdinie, Kartuz i Rédë. Naji part pôwstôł 27 łżëkwiata 1991 r. na spôdlim dzejającégô klubu pucczégô partu KPZ. Dzysô je w nim kol 50 sztëk lëdzy i je baro aktiwny w swôjim ôkölim. Wespółôrganizëje sobótczi, scynanié kani, köłowé i autobusowe rézë. Rok w rok w łżëkwiace örganizë-je téż msza z leżnoscë geburstachu ks. Anastazego Kracczégö - dôwnégô proboszcza strzelińsczi parafii, jaczi bél budownika Wiesczégö Dodomu Kulturę, a ôbczas wôjnë zdżinął w Piôsz- nicë - öpówiôdô przédnik partu Pio-ter Léssnawa. Wórt nadczidnąc, że urôczëzna 25 lat dzejanió KPZ w Strzelnie bëła spartaczono z ótemkniacym nowi se-dzbë w Wiesczim Dodomie Kulturę, przekózóny zrzeszeńcóm przez wójta gminë Puck. W Hélu nôleżnicë KPZ óbchó-dzëlë strzébrzny jëbleusz 24 séwnika. Nôprzód w parafialnym köscele ostała ödprôwionô mszô swiatô, a pózni ju na widzawiszczowö-spörtowi zalë przédnik Tadéusz Miiża dzakówôł donëchczasnym prezesom partu, wëszëznóm miasta, rozmajitim firmom, institucjóm i stowóróm, jaczé pómôgałë w dzejanim KPZ. Westrzód nôwiakszich dobëców w historii tegó óddzélu T. Miiża wëmienił m. jin. powstanie Köpca Kaszëbów, uczba kaszëbsczégó w szkołach, dzejania na rzecz rozkóscérzaniô kaszëbsczi kulturë westrzód tësący turistów. Za te i jinszé dzejania Radzëzna Gardu przëznała hélsczim zrzeszeńcóm titel „Zasłużony dla Miasta Helu". Na zakuńczenie uroczëznë uczastnicë zjedlë pôłnié w restauracji Kuter. RED. 60tat ® ZRZESZENIA 'K/^SZUBSKO-POMORSKIEGO^ W KARTUZACH Uroczëzna w Strzelnie. 52 POMERANIA Na progu dojrzałości LEKTURY Bytów to miasto naznaczone historią. Górujący nad centrum zamek pokrzyżacki skłania do tego, aby z respektem pochylić się nad przeszłością, przystanąć i pomyśleć. Jest zresztą nad czym: kontekst kaszubski miasta, udział kultury niemieckiej czy znaczenie tradycji polskiej w specyfice regionu, by wymienić tu podstawowe aspekty historii lokalnej. W takim bogactwie narracji oraz obfitości materiałów trudno się czasami odnaleźć. Tym bardziej zasadne jest, aby działały instytucje, które ową przeszłość będą potrafiły ocalić, zakonserwować i opisać. Najważniejszym miejscem dla zogniskowania zainteresowań historycznych związanych z ziemią bytowską jest Muzeum Zachodniokaszubskie w Bytowie. W nim to oprócz zorganizowania działu etnograficznego, artystyczno--historycznego, muzealniczo urządzonej gotyckiej wieży po kościele pw. św. Katarzyny czy oddziałów zamiejscowych w Płotowie, pomyślano również o powołaniu rocznika muzealnego „Nasze Pomorze", który miał ukazywać aktywność pracowników jednostki oraz prezentować różnego typu pomeranica. Pierwszy numer pisma pojawił się w 1999 roku, w roku 2016 ukazał się numer siedemnasty. Można powiedzieć, że pismo niemal już weszło w dorosłość. Czy spełniło i spełnia założoną funkcję? Aby na to odpowiedzieć, należy rozpocząć od nazwy bytowskiego rocznika, która dla każdego pomo-rzoznawcy brzmi znajomo. Jest to wszak miano niemieckojęzycznego miesięcznika wychodzącego od 1912 roku w Stargardzie, a od 1921 do 1937 roku w Szczecinie, którego zadanie polegało na pokazywaniu życia kulturalnego jednej z krain państwa pruskiego, jaką było Pomorze (w ro- zumieniu niemieckim jako Vorpom-mern i Hinterpommern). Bytowskie wydawnictwo nawiązuje więc do przedwojennego „Unsere Pommern-land", choć oczywiście i język opisu jest już inny, i obszar zainteresowania zmienił swój zakres. Dla polskojęzycznego „Naszego Pomorza" bowiem przestrzenią eksploracji oprócz terytorium od granicy Odry do ziemi słupskiej jest również ziemia gdańska, która w zakres badań i opisu niemieckiego pisma raczej już nie wchodziła. Z kolei ziemie dziś należące do Niemiec (Pomorze Przednie) nie są tak często i wnikliwie opisywane, jak polskie Pomorze (jego wschodnia i zachodnia część), choć nie zostały zupełnie zapomniane przez autorów bytowskiego rocznika. Inną różnicą pomiędzy periodykami jest charakter publikowanej wypowiedzi. Niemieckie czasopismo miało profil popularnonaukowy, zamieszczając prace badaczy historii regionalnej, nauczycieli oraz pasjonatów, do tego dołączając niekiedy materiały literacko-folklo-rystyczne. Z kolei pismo polskie od początku w większym stopniu nastawiło się na artykuły pisane przez profesjonalnych historyków w duchu dyskursu naukowego, choć oczywiście i tutaj nie brakuje wypowiedzi o poluźnionej strukturze tekstu akademickiego. Pozwoliło to zbudować bytowskim wydawcom markę czasopisma o niedużym nakładzie (200-300 egzemplarzy) i przeciętnego w ilości prezentowanych materiałów (średnio 12 arkuszy wydawniczych na jeden numer), lecz za to konsekwentnego w ukazywaniu bogactwa historii Pomorza od czasów prehistorycznych do spraw aktualnych. Pierwsze sześć numerów powstało pod pieczą zespołu redagującego, w którym redaktorem naczelnym był ówczesny dyrektor bytowskiego muzeum Janusz Kopydłowski, a współpracowali z nim m.in.: Andrzej Chludziński, Piotr Dzieka-nowski, Barbara Kosmowska, Maciej Kwaśkiewicz i Tomasz Siemiński. Od numeru 7. (wydanego w roku 2005) w „Naszym Pomorzu" pojawiła się rada naukowa pisma, do której weszli Jowita Kęcińska (literaturoznawstwo), Ewa Nowina-Sroczyńska (etnografia, kulturoznawstwo), Cezary Obracht-Prondzyński (socjologia) oraz Zenon Romanow (historia). Świadczyło to o zwiększającej się ambicji edytorsko-naukowej periodyku, który szukał dla siebie przestrzeni pomiędzy takimi wyspecjalizowanymi czasopismami akademickimi, jak „Acta Cassubiana" czy „Przegląd Zachodniopomorski", a mediami spo-łeczno-publicystycznymi, jak „Pomerania" czy „Pogranicza". W kolejnym roku istnienia pisma zlecono jego edytorskie przygotowywanie Wydawnictwu Jasne, zmieniono format wydawniczy oraz zaczęto opatrywać nazwiska autorów tekstów afiliacją, co wskazuje na to, że pomysłodawcy bytowskiego periodyku dążą do formuły wydawnictwa naukowego. Numer z 2009 roku przynosił kolejne zmiany w układzie czasopisma, ponieważ pojawiły się w nim wówczas do dziś stosowane takie działy kompozycyjne, jak: Archeologia, Historia, Etnologia, Materiały czy Sprawozdania. Późniejsze roczniki w zależności od zgromadzonych artykułów zaopatrzone zostały w jeszcze inne działy, typu: Muzealnictwo, Literaturoznawstwo, Językoznawstwo, Muzykologia czy Historia sztuki. W nowszych numerach rozszerzył się również nieco skład zespołu redagującego, do którego dokooptowany został Kamil Kajkowski. Zawartość siedemnastu numerów „Naszego Pomorza" to przede wszystkim historia, etnografia i literaturo- RUJAN 2016 / POMERANIA / 53 LEKTURY znawstwo. Obecność pierwszej dyscypliny jest naturalnym rezultatem faktu, że periodyk wychodzi w muzeum, jednostce przekazującej wiedzę o dawnych dziejach. Autorami tekstów są tutaj zarówno samodzielni pracownicy naukowi (np. Zygmunt Szultka, Józef Borzyszkowski), jak i młodzi badacze, tak ci, którzy mogą się poszczycić habilitacją, jak i ci, którzy niedawno uzyskali doktorat (np. Kacper Pen-carski). Podobnie jest w ramach drugiego głównego działu tematycznego. W kolejnych rocznikach pisma występują przedstawiciele etnologii i etnografii ze znacznymi osiągnięciami naukowymi (np. Wojciech Łysiak, Ewa Nowina-Sroczyńska) oraz ci, którzy są dopiero na początku kariery akademickiej (Weronika Szerle). W końcu i trzeci dział związany z literaturą Pomorza i Kaszub charakteryzuje się takim samym układem autorów (wśród profesorstwa np. Tadeusz Linkner i Adela Kuik-Kalinowska). Pewną różnicą jest wszakże to, że w większości numerów „Naszego Pomorza" zawarte w nim materiały literaturoznawcze są efektem corocznych Konferencji Kaszuboznawczych organizowanych przez Muzeum Zachodniokaszubskie w kooperacji z Akademią Pomorską w Słupsku oraz Instytutem Kaszubskim. Zresztą w „Naszym Pomorzu" publikowane są także efekty Jesiennych Warsztatów Antropologicznych organizowanych we współpracy z Uniwersytetem Łódzkim oraz z Uniwersytetem Mikołaja Kopernika w Toruniu czy konferencji kulturoznawczych („Wielokulturowość ziemi bytow-skiej") lub muzykologicznych („Cassu-bia cantat"). Bytów nie jest dużym miastem, a zatem nie ma w nim silnego ośrodka akademickiego. Muzeum Zachodniokaszubskie potrafiło jednak wokół własnej jednostki i wokół „Naszego Pomorza" skupić grupę współpracujących ze sobą naukowców, regionalistów i animatorów, którzy na co dzień realizują swoją aktywność na Uniwersytecie Gdańskim, Uniwersytecie Mikołaja Kopernika, Uniwersytecie Szczecińskim czy Akademii Pomorskiej w Słupsku. W takim otoczeniu bytowski periodyk może się korzystnie rozwijać, gdyż z napięcia intelektualnego pomiędzy czterema wymienionymi ośrodkami zawsze coś ciekawego dla Bytowa wynika. Poza tym oprócz wspomnianych środowisk są jeszcze inne z okolicy bliższej (Chojnice, Wejherowo, Koszalin) i dalszej (Łódź, Poznań, Greifswald). Oczywiście po skonstatowaniu faktu wydania siedemnastego numeru rocznika nie znaczy to, że należy sobie jedynie gratulować. Jeśli czasopismo chce się dalej rozwijać, to powinno udostępnić swoje numery w wersji elektronicznej nie tylko w ramach Federacji Bibliotek Cyfrowych, ale i na stronach różnych baz naukowych. Wówczas wydatnie zwiększy się siła jego oddziaływania. Drugą sprawą, istotną dla wartości naukowej „Naszego Pomorza", jest wprowadzenie go na ministerialną listę czasopism punktowanych. Przekłada się to na renomę danego tytułu, do którego tym chętniej zgłaszają się potencjalni autorzy tekstów. Wprowadzenie na listę wymaga co prawda od zespołu redakcyjnego pewnego wysiłku, lecz wymusi jeszcze wyższą jakość publikowanych materiałów. Trzecia sprawa godna konsekwentnej pracy w najbliższej przyszłości to poszukiwanie autorów, którzy zaprezentują pomorzoznawcze artykuły w innych językach, np. po angielsku czy niemiecku. Co do drugiego z języków sprawa jest właściwie bezdyskusyjna i można jedynie żałować, że tak niewiele niemieckojęzycznych wypowiedzi się w „Naszym Pomorzu" dotychczas ukazało. Lecz w odniesieniu do języka angielskiego warto tutaj podjąć ryzyko i prezentować artykuły w tym medium, gdyż dzisiejsza rzeczywistość kulturowa wymaga także od naukowców czy muzealników komunikacyjnej otwartości. Po siedemnastu numerach bytow-skiego rocznika, na progu nieco żartobliwie w stosunku do czasopisma rozumianej dojrzałości, można oczekiwać dalszego rozwoju i nowych fascynujących materiałów o Kaszubach i Pomorzu. DANIEL KALINOWSKI „Nasze Pomorze. Rocznik Muzeum Zachodnioka-szubskiego w Bytowie". NR'52013 Jubileusz tucholskiej książnicy W br. mija 70 lat od powstania biblioteki publicznej w Tucholi. Jak pisze Paweł Redlarski, współautor rocznicowej publikacji Siedem dekad tucholskiej biblioteki, początki ruchu biblioteczne- go w Tucholi sięgają końca pierwszej połowy XIX stulecia (s. 14). W popularyzację czytelnictwa szczególnie angażowały się okręgowe struktury Ligi Polskiej, które zbierały fundusze na zakup książek. Później zakładały czytelnie i wypożyczalnie parafie katolickie i ewangelickie oraz stowarzyszenia, np. Towarzystwo Rolnicze Ziemi Południowo-Pomorskiej w Tucholi. W latach osiemdziesiątych XIX w. Adolf Klutke, właściciel drukarni, in-troligatorni i księgarni, otworzył prywatną bibliotekę, z której zasobów mogli korzystać czytelnicy po opłaceniu abonamentu w kwocie 3,5 marki. 54 / POMERANIA / PAŹDZIERNIK 2016 LEKTURY W 1880 r. powstało w Poznaniu Towarzystwo Czytelni Ludowych. Ta polska organizacja oświatowa aż do wybuchu II wojny światowej prowadziła bibliotekę w Tucholi, a warto podkreślić, że w okresie międzywojennym liczba wypożyczalni TCL w powiecie tucholskim „utrzymywała się na podobnym poziomie -około 15 placówek" (s. 21). W 1926 r. tucholska książnica miała 386 czytelników i dysponowała zbiorami liczącymi 554 woluminy. Po wojnie Powiatowa Biblioteka Publiczna w Tucholi rozpoczęła działalność w 1946 r. z niewielkim księgozbiorem liczącym 688 woluminów i pozyskanym w rezultacie przeprowadzonej zbiórki. Pierwszym kierownikiem i instruktorem biblioteki został Franciszek Landowski. Z inicjatywy Pawła Gulgowskiego powstała natomiast w Śliwicach (1946) pierwsza gminna wypożyczalnia. W 1955 r. funkcjonujące na terenie miasta biblioteki zostały połączone w jedną - Powiatową i Miejską Bibliotekę Publiczną w Tucholi. Już w 1960 r. na terenie powiatu działało 21 placówek bibliotecznych, które prowadziły dodatkowo 50 punktów, „w których udostępniano książki okolicznym mieszkańcom" (s. 31). W następnych latach tucholska książnica przechodziła jeszcze wiele zmian organizacyjnych, co wiązało się m.in. z kolejnymi podziałami administracyjnymi kraju. Zmieniały się również nazwy i siedziby tej pożytecznej dla lokalnej społeczności placówki. Biblioteka funkcjonowała również przez dekadę w strukturach Tucholskiego Ośrodka Kultury (1991-2001). 14 grudnia 2001 r. Rada Miejska w Tucholi podjęła uchwałę o powołaniu samorządowej instytucji kultury pod nazwą Miejska Biblioteka Publiczna w Tucholi. Sześć lat później książnica przeniosła się do nowego lokalu przy ul. Pocztowej 7b. Od 2015 r. placówka nosi imię Aleksandra Janty-Połczyńskiego, związanego z Borami Tucholskimi literata, reportera, tłumacza i podróżnika. Wpływ na rozwój tucholskiej biblioteki mieli bezspornie jej kolejni dyrektorzy, których nazwiska warto przypomnieć: Franciszek Landowski, Antonina Nitka, Helena Pawelska, Bogumiła Podgórska, Małgorzata Jakubowska, Renata Basta i Elżbieta Bukowska. Od 2013 r. miejską książnicą kieruje Hanna Szramka. Na koniec można zacytować słowa obecnej dyrektor placówki: „co czwarty mieszkaniec Tucholi jest naszym czytelnikiem, (...) dziennie bibliotekę odwiedza około 150 osób" (s. 5). Jakże trafnie zatytułowano w tym kontekście ostatni rozdział publikacji: „Biblioteka tętniąca życiem"... KAZIMIERZ JARUSZEWSKI Siedem dekad tucholskiej biblioteki, red. zespół Miejskiej Biblioteki Publicznej w Tucholi, Tuchola 2016. SIEDIIM I ^CHOLSKlEj dekad l biblioteki :saloniki o Corfu Palma de Mallorca o Zakyntos O icante Antalayia Rhodes Malaga Chama Malta eraklion Hurghada O O - połączenia sezonowe Lataj z Gdańska! PARKING Rezerwacja on-line www.airport.gdansk.pl Promocyjne ceny! BILETY Sprzedaż biletów lotniczych bilety@airport.gdansk.pl, tel. 58 526 88 00 www.airport.gdansk.pl cv * GDAŃSK LECH WALESA AIRPORT http://www.airport.gdansk.pl/passenger/vip Nadbałtyckie Centrum Kultury w Gdańsku zaprasza do udziału w konferencji BAJKI, LEGENDY I PODANIA KASZUBSKIE - DAWNIEJ I DZIŚ 3 listopada 2016 r., godz. 1000, Ratusz Staromiejski w Gdańsku, ul. Korzenna 33/35 Moderator: prof. UG, dr hab. Duśan-Vladislav Pazdjerski 10°° Tadeusz Linkner, Uniwersytet Gdański, Polska Kaszubskie bajki z „Gryfa". 102° Violetta Wróblewska, Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika, Toruń Bajka ludowa na Kaszubach na przełomie XIX i XX wieku. 1040 Dejan Ajdaćić, Uniwersytet w Kijowie, Ukraina Diabeł w bajkach kaszubskich na tle literatury słowiańskiej. 4400 Adela-Kuik Kalinowska, Akademia Pomorska, Polska 0 bajkowych pierwowzorach literatury kaszubskiej. Wprowadzenie do problematyki. 1140 Daniel Kalinowski, Akademia Pomorska, Polska Floriana Ceynowy próba baśni romantycznej. 12oo Danuta Stanulewicz, Uniwersytet Gdański, Polska Barwy w bajkach kaszubskich. 1220 Janko Ramac, Uniwersytet w Novim Sadzie, Serbia Porównanie obyczajów związanych z weselem u Rusinów i Kaszubów. 1240 Justyna Pomierska, Uniwersytet Gdański, Polska Bajka kaszubska w edukacji. Podsumowanie projektu działań dydaktycznych na lekcjach języka polskiego i kaszubskiego w szkołach pomorskich. Nadbałtyckie Centrum Kultury w Gdańsku zaprasza na promocję książki OPOWIEDZ Ml BAJKĘ - OPOWIEDZ MIE BÓJKA - TELL ME A FAIRY TALE... II Chcemy przekazać Czytelnikowi trójjęzyczny zbiór bajek, baśni, legend kaszubskich wraz z nagraną w trzech językach płytą CD. W programie ogłoszenie wyników Konkursów: literackiego „Zwierciadełka kaszubskie" i plastycznego „Malujemy Kaszuby" oraz rozmowa z lektorami: Julią Pietruchą i Zbigniewem Jankowskim. Spotkanie swym tańcem i śpiewem ubogacą dzieci z zespołu „Kaszëbskô Rodzëzna" z Lini. 15 listopada 2016 r., godz. II00, Wejherowo, Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej, ul. Zamkowa 2 organizator: PARTNER STRATEGICZNY NCK partnerzy: Dofinansowano ze środków Ministra Kultury is Ö LOTOS (§{fe) lii Kultury !£££££*. i Dziedzictwa Narodowego.