i CENA 5,00 zł (w tym 5% VAT) NR 7-8 (500) LIPIEC-SIERPIEŃ 2016 R°K PR°F GERARDA LABUDY POMERANIA MIESIĘCZNIK SPOŁECZNO-KULTURALNY www.miesiecznikpomerania.pl ROK ZAŁOŻENIA 1963 : WfgiZ Trondheim Molde Alesund •' Turku ■%*. Helsinki Bergen* Haugesund • • Oslo-Rygge ztokholm s7 Stavanger • Osi Kristiansand erdeen • Goteborg Glasaow dynburg ® Newcastle Billun • GDAŃSK Manchester aster-Sheffield__. (Grom ningen Berlin * Birming Londyn-Stansted • Warsz Radom Kijów • • Eindhoven Bruksela 9 Dortmund Krako Köln-Bonn • ® Paryż-Beauvais ® Iwa Frankfurt • Frankfurt-Hahn Monachium Mediolan-Beraamo • O Verona Burgas • Piza ubrovnik Thessaloniki O* Barcelona Corfu O Palma O • Alicante de Mallorca G Zakyntos O' Antalayia Rhodes ° Malaga Chania Fuertevent CÓ t -f Tenerife Malta eraklion O - połączenia sezonowe Hurghada O Lataj z Gdańska! PARKING Rezerwacja on-line www.airport.gdansk.pl Promocyjne ceny! BILETY Sprzedaż biletów lotniczych bilety@airport.gdansk.pl, tel. 58 526 88 00 www.airport.gdansk.pl V- * GDAŃSK LECH WALESA AIRPORT. http://www.airport.gdansk.pl/passenger/vip POMERANIA Numer wydano dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Samorządu Województwa Pomorskiego Ministerstwo śjf Spraw Wewnętrznych i Administracji GDAŃSK WOJEWODZTWO POMORSKIE miasto wolności Dofinansowano ze środków Miasta Gdańska W NUMERZE: 3 Ni ma Kaszëb bez Trójmiasta, a Trójgardu bez Kaszëb Zapisënk debatë, w chtërny wzalë udzél Zdzysiów Czucha, Wöjcech Makurót, Czesiów Pöbłoc-czi i Stanisiów Szultka, prowadzony przez P. Léssnawa i D. Majköwsczégö. 8 O śp. abp. Tadeuszu Gocłowskim - Jego obecności w społeczności zrzeszonej i rodzinie Józef Borzyszkowski 14 Iza Stanisłówjanka 17 Nôwicy w Köscérznie, nômni w Kartuzach Ana Cupa , 18 Pömachtóny żëwöt Bruna Richerta wedle aktów z archiwum INP (dzél 4) Siówk Fórmella 20 Gawędy o ludziach i książkach. Muszkieterzy Henryka Sienkiewicza Stanisław Salmonowicz 22 Nôbarżi jô lubią kaszëbsczi Z Anielką Makurót gódói Stanisiów Frimark 23 Nasza ziamia, nasza mowa! - Czi mómi we w zaci nasza mała łojczizna? Zyta Wejer 24 Pamiętne dni. Wojenna nędza biedniaków dusi Józef Ceynowa 28 70 lat promowania kaszubskiego folkloru Jadwiga Bogdan 30 Zrozumieć Mazury. Mikołajki Waldemar Mierzwa 32 Życie jak bieg z przeszkodami Kazimierz Jaruszewski 34 Boje kaszubskich drużyn (4) Janusz Kowalski 37 Matinka Kaszëbsczi Zemi i Piakny Miłotë Eugeniusz Prëczkôwsczi 40 Przetrwali w nazwach Z Janem Wołuckim o wikingach na Kaszubach i Pomorzanach w Danii rozmawiał DM 44 Kaszubi w bitwie nad Bugiem Marian Hirsz 46 Antoni Abraham (1869-1923). Genealogiczne uzupełnienia do biografii Tomasz Rembalski 49 Doktor Pomeranus - wespółutwórca reformacji Józef Bórzëszkówsczi, tłóm. Bożena Ugówskó 52 Malborscy świadkowie historii Jolanta Justa 57 Z Kociewia. Nie tylko o modrakach na Kociewiu Maria Pająkowska-Kensik 58 Z południa. Urodziny Czerska Kazimierz Ostrowski 59 Z pôłnia. Roczëzna Czerska Kazmiérz Ôstrowsczi, tłóm. Iwóna Makurôt 60 Jezornica Piotr Schmandt 64 Gdańsk mniej znany. Kuźniczki Marta Szagżdowicz 65 Genius loci. Żabie kumkanie w Plattdeutsch Jacek Borkowicz 66 Listy 67 XI Konkurs Genealogiczny „Moja pomorska rodzina" Krzysztof Kowalkowski 68 Ludzie największą inspiracją Karolina Serkowska 70 Lektury 75 Lëpusczi öbëwatele DM 75 Zéódzenia nié blós lëteracczé Dariusz Majköwsczi 77 Klëka 83 Sëchim paka uszłé. Ogłoszenie Tómk Fópka 84 Z butna. A jenë, jenë, jo! Rómk Drzéżdżónk POMERANIA LIPIEC-SIERPIEŃ 2016 PRENUMERATA PowteraMLos z, dostawą do dom.V. Koszt prenumeraty rocznej krajowej z bezpłatną dostawą do domu: 55 zł. W przypadku prenumeraty zagranicznej: 150 zł. Podane ceny są cenami brutto i uwzględniają 5% VAT. Aby zamówić roczną prenumeratę, należy: • dokonać wpłaty na konto: PKO BP S.A. 28102018110000 0302 0129 3513, ZG ZKP, ul. Straganiarska 20-23, 80-837 Gdańsk, podając imię i nazwisko (lub nazwę jednostki zamawiającej) oraz dokładny adres • zamówić w Biurze ZG ZKP, teł. 58 301 90 16, 58 301 27 31, e-mail: red.pomerania@wp.pl Prenumerata realizowana przez RUCH S.A: zamówienia na prenumeratę (...) można składać bezpośrednio na stronie www.prenumerata.ruch.com. pl. Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: prenumerata@ruch.com.pl lub kontaktując się z Infolinią Prenumeraty pod numerem: 22 693 70 00 - czynna w dni robocze w godzinach 7-17. Koszt połączenia wg taryfy operatora. Od Redaktora „ Widzec dzysô w Polsce, ale téż w Europie i na całim świece, że te regionëy jacze'są blëskb wiôldżich aglomeracji (...) zwëskiwają" — mówił podczas wspólnej debaty „Pomeranii" i Radia Gdańsk Stanisław Szultka z Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową. Czy dla reszty Kaszub bliskość Trójmiasta jest rzeczywiście błogosławieństwem? I kto więcej na tym zyskuje? Gdańsk, Gdynia i Sopot czy może mniejsze ośrodki, jak Kartuzy bądź Kościerzyna? Na ten temat wypowiadają się w tym numerze nasi eksperci. Zachęcamy do lektury. Za sprawą prof. Józefa Borzyszkowskiego wspomnimy też po raz kolejny nieodżałowanego abp. Tadeusza Goclowskiego i jego zasługi dla Kaszubów, Krajniaków i wszystkich mieszkańców Pomorza. Oczywiście, jak przystało na letnią „Pomeranięnie zabraknie też tekstów nieco lżejszych, jak np. wywiad z Anielką Makurat, która wcieliła się w rolę rezolutnej Balbiny z IVB. W tym miesiącu przygotowaliśmy specjalny bezpłatny dodatek z okazji Zjazdu Kaszubów. Wielu z naszych Czytelników zapewne przeczytało go już we Wdzydzach, ale i ci z Państwa, którzy nie byli obecni na Zjeździe, mogą otrzymać to pismo. Wystarczy zadzwonić lub napisać do naszej redakcji (adres i numer telefonu można znaleźć w stopce). 7Dcmus^jJ\/(aj(^wslci POMERANIA MIESIĘCZNIK SPOŁECZNO-KULTURALNY ADRES REDAKCJI 80-837 Gdańsk ul. Straganiarska 20-23 tel. 58 301 9016, 58 301 27 31 e-mail: red.pomerania@wp.pl REDAKTOR NACZELNY Dariusz Majkowski ZASTĘPCZYNI RED. NACZ. Bogumiła Cirocka ZESPÓŁ REDAKCYJNY (WSPÓŁPRACOWNICY) Ka Leszczyńska (redaktorka techniczna) Marika Jocz (Najô liczba) Sławomir Lewandowski KOLEGIOM REDAKCYJNE Edmund Szczesiak (przewodniczący kolegium) Andrzej Busler Roman Drzeżdżon Piotr Dziekanowski Aleksander Gosk Ewa Górska Stanisław Jankę Wiktor Pepliński Bogdan Wiśniewski Tomasz Żuroch-Piechowski Tłumaczenie na język kaszubski: Iwona Makurat, Bożena Ugowska Fot. na okładce: Sławomir Lewandowski WYDAWCA Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego 80-837 Gdańsk, ul. Straganiarska 20-23 DR0K Drukarnia WL Elbląska 68 80-761 Gdańsk Nakład 1200 egz. Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i redagowania artykułów oraz zmiany tytułów. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń i reklam. Wszystkie materiały objęte są prawem autorskim. NI MA KASZËB BEZ TRÓJMIASTA, ATRÓJGARDU BEZ KASZËB „Pomerania" a Radio Gdańsk zörganizowałë debata ö göspödarczo-spölëznowëch sprawach. 14 czerwińca w radiowim studiu zeszlë sa: Wöjcech Makurôt - meritoriczny köördinator programisticznëch szköleniów w infoShare Academy, Zdzysłôw Czucha - direktor Regionalny Göspódarczi Jizbë Pömörzô (Regionalna Izba Gospodarcza Pomorza) i pöprzédny burméster Köscérznë, Stanisłôw Szultka - za rządzi wający direktor badérny öbéndë z Institutu Badérowaniów nad Rënköwim Göspödarzenim (Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową) i Czesłôw Pöbłocczi - direktor marketingu w firmie BAT. Debata prowadzëlë Pioter Léssnawa (Radio Gdańsk) i Dark Majkowsczi („Pomerania"). Zdzysłôw Czucha, Wöjcech Makurôt i Czesłôw Pöbłocczi w radiowim studio ôbczas debatë RG: Na Kaszëbach ni ma placów robötë, że lëdze muszą ucekac do Gduńska? Wójku, to pitanié nôprzódka do ce, bö mieszkôsz w Köscérznie, a jezdzysz robie do Trójgardu. W. Makurôt: Jakôs robota bë bëła pewno krodzy, ale óso-blëwi charakter naszi trójgardowi aglomeracji sprôwiô, że na niejedne fachë nôwiakszé zapotrzebowanie je prawie tam. Mëszla, że nie jem ösoblëwim przëtrôfka. Czej zdrza na parkindżi pod biórowcama w Oliwie, to widza, że kol 10% autów, jaczé tam stoją, to są auta na kaszëbsczich numrach. Je téż tak, że Trójgard, ösoblëwie w móji branże, branżë IT, je taczim pónkta zaczepieniô. Tuwö jezdzymë, bô tu je firma, ale wiôldżi dzél i tak robimë doma, a do Gduńska blós przëjéżdżómë ustalëc rozmajité rzeczë, potkać sa z kim i nawetka, badącë gdzes zatrudniony na etat, wiak-szosc robimë w swöji chëczë. Je to téż wiele razy pódskata dlô lëdzy, co do naji firmë przechodzą, żebë zmienić swoja żëcową warköwą Stegna i östac programistama, bó wiedzą, że w tim fachu je môżlëwôta robötë w dzélu doma i nie badą brëkówelë jezdzëc dzeń w dzeń do bióra. „P": Kaszëbsczé firmë, taczé jak BAT, nie są w sztadze za-gwësnic placów robötë tim lëdzóm na placu? Dlôcze Wójk muszi jezdzëc do Gduńska miast robie w waji pódjimiznie? C. Pöbłocczi: Jô nie wiém, czë to je kwestio firmë BAT, bo më tak pô prôwdze wnet wszëtczich lëdzy mómë zatrudnione z Kaszëb - naszich lëdzy, że tak rzeka. Fakta je, że z uwôdżi na to, że Trójgard to równak baro wiôldżi rënk, nié do pörównaniô z jinyma dzélama Kaszëb, to jegö sëła gospodarczo je wiele wiakszó. Tej w naturalny sposób barżi abö mni wësztôłcony lëdze jidą do Trójmiasta. To je taczi magnes, jaczi przëcygô, jaczi dôwô - môże nić wiedno - ale wiakszé szanse na rozwij w zawodowi karierze. LEPIŃC-ZEINIK 2016 / POMERANIA 3 GOSPODARKA RG: Wasta Stanisłôw Szultka zgôdzô sa z tim, że Gduńsk je taczim magnesa? I czë w Trójgardze cos sa robi, żebë lëdze z Kaszëb przëjéżdżelë tam do robötë, czë je to leno nôtërnô migracjo w strona wiôldżich miast? S. Szultka: To je naturalne. Wiôldżé aglomeracje przëcygają lëdzy z regionu, ze wsy, z mniészich miast. Dzysô tak je w gospodarce, że firmë kôncentrëją sa w aglomeracjach. Ledze chcą tam mieszkać. Zdôwô mie sa, że te auta z kaszëb-sczima numrama, ô jaczich jesmë czëlë, to téż w dzélu są tëch lëdzy, co mieszkają zarô za grańcą miasta i tak po prôwdze nôleżą do aglomeracji. Wôżné je téż to, że firmë we Gduńsku, Gdini, Sopóce płacą wiacy lëdzóm, i to je naturalne, że dzél z nich, jeżlë möże - bo dojazd je möżlëwi abö robota möżna w czascë wëkönac doma - chce tuwó robie. Mëszla téż, że wiele firmów kaszëbsczich, taczich môłëch, ösoblëwie budowlanëch, nawet jak zatrudniwają lëdzy z Köscérznë, Kartuz czë z Bëtowa, öne i tak jeżdżą do robötë i budëją aglomeracja: Gduńsk, Gdinia. Formalno ti lëdze są zatrudniony w mniészich miastach, ale i tak robią w aglomeracji. W.M.: Gôdómë ö cësku aglomeracji na Kaszëbë i ö tim, że Kaszëbi zwëskiwają na ti bëtnoscë krótko Trójgardu, ale móm téż wiele razy dozdrzóné czësto odwrotną sytuacja, że to Trójgard zwëskiwô na tim, że leżi krótko taczich piaknëch terenów i lëdze przejeżdżają z Pôlsczi czë zeza grańce robie w firmach w Trójgardze, temu że mają Kaszëbë pöd nosa. S.Sz.: Przejeżdżają nié blós dlôte, że piakné Kaszëbë są krótko, ale i morze... A Kaszëbi równak téż na tim zwëskiwają, bö wiele lëdzy z Gduńska na weekend jedze na kaszëbsczé jęzora, tam östôwiô pieńdze, dzaka temu wiele firmów môłëch sa rozwijô. Cz.P.: Jô bë rzekł nawet, że bë można sparafrazować Hieronima Derdowsczégö i pöwiedzec, że ni ma Kaszëb bez Trójmiasta, a Trójgardu bez Kaszëb. Z. Czucha: Mëszla, że to je trocha takô nieuprawnionó udba, bo jak më sa cop-niemë do midzëwöj nowégö czasu, to Kóscérzna, Kartuzë to bëłë malutczé miasteczka. Tam le pôra tësący mieszkało lëdzy. Dopiero jak w ókrese midzëwöj-nowim, w IIRP, wëbudowelë kóléj ze Śląska do Gdini, wtenczas przeszedł rozwij do Kôscérznë, do Kartuz. Lëdze wiedno z Kaszub jezdzëlë. Jak nie bëło banë do Gdini, to na Żuławę do robötë, do Niemiec do robótë i më to dobrze znajemë z opówiesców starko w. To nie je nick nowégö, że z Kaszub lëdze jeżdżą robie w różné stronë. Terô jeżdżą do Trójgardu, bó to je nôproscy. Są dobré drodżi, bana ödrëchtowónô... A przikłód taczich wióldżich firmów, jak Lubiana, jak Drutex, BAT pókazëje, że w terenie téż potrafią. I to nie są firmë, co mają sto lat. To jesz dosc młodé, nowé firmë, jaczé powstałe pó II światowi wojnie, a taczi Drutex to często w óstatnym czasu. I dzys bierze lëdzy z kóżdi stronę. Inżinierów, menedżerów... Pod Drutexa stoją auta z gduńską rejestracją, warszawską. Na ti wspôłprôcë möżna leno zwëskac. Më robilë badérowania, jak to je w turistice. 70% naszich klijeńtów weekendowëch to są lëdze z Trójmiasta. To chödzy w dwie stronë. Chtos pôwié, że trący, a jo twierdza, że më na taczim blësczim półożenim wszëtcë zwëskiwómë. Trzeba sa trzëmac raza i sa wspierać. Jak jeden drëdżému môże dac zarobić, niech dô zarobić i to badze dzejało dlô dobra całëch Kaszub. Cz.R: Jô téż mëszla, że to je równak symbioza. Pewno, że można szukać różnëch minusów, że „drenaż" tëch nólepi wësztôłconëch... Ale jakbë nie bëło Trójmiasta, to oni bë östelë u nas? Jo tego nie wiém. „P": Może bë bëlë w Poznaniu abó Warszawie... Cz.R: Dokładnie. Z.Cz.: Móga tu pódac przikłód köscersczégö szpitala, Lubiane czë Drutexu. Tam są fachówcë, co przeszłe do nas z jinszich strón. Nié wszëtcë są ód naju. To dzejó w ti symbiozę, a nić w jedna strona. Pewno, chtos pókóże 10 przikła-dów, że „z terenu" pôszlë do Trójgardu, ale w drëgą strona téż do sa wiele przikładów pokazać. Cz.R: Mëszla, że Kaszëbë gospodarczo wëzdrzą dosc dobrze prawie dlóte, że są położone przë Trójgardze. Sygnie jachac gdzes tam w krój, w regionë, gdze ni mają taczi metropolii, to je widzec, że te wse są wiele biédniészé. S.Sz.: To je prówda. Widzec dzysó w Polsce, ale też w Europie i na całim świece, że te regionë, jaczé są blëskô wióldżich Stanisłôw Szultka i Z. Czucha „P": A nie je równak tak, że są ti, co tracą? Wezmë na to môłé miasta, jak chóc-le Kóscérzna, gdze ti nôlepi wësztôłco-ny lëdze nie óddówają całi mócë swój i kóscersczi mółi tatczëznie, a jidą robie do Gduńska. 4 POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2016 GOSPODARKA aglomeracji - jim wiakszi, tim lepszi rozwij - zwëskiwają. W Polsce widzymë to na wschodzę, ale i na zachodzę - bo nawetka Szczecëno nie je tak wiôldżé, jak Trójgard - że te regionë sa wëludniwają, bö lëdze wëjéżdżają i to nić do tego wiôldżégö nôblëższégö miasta, ale jadą do Warszawę abó do Niemiec. Z.Cz.: Są taczi, co wëbierzą aglomeracja, jak gôdôł wasta Szultka, ale są i taczi, co wôlą spôkójné żëcé w taczi Köscérz-nie. W tim miesce nigdë sa nie budowało tëli mieszkalnëch budinków. Jak sa pitóm möjégö drëcha, co mô dużą firma budowlaną: jak to sa dzeje, że të to wszëtkö, co budëjesz -przedôsz? A ön gôdô: jô ni möga nadążëc z budowanim. Lëdze z całi Pölsczi kupują mieszkania w Köscérznie, bö wszadze je blëskö. Na piechti przeńdzesz Kóscérzna w ta i nazôd wnet w 10 minut, bö to je kompaktowe môłé miasteczko, gdze je wszëtkö: i basen, i szpital, i kóscół, i wszët-czé zakupë zrobisz, a terô köléj do Gduńska pudze... RG: I budëje sa óbkrażnica Köscérznë... Z.Cz.: Jô mëszla, że dlô dozdrzenialëch wiekowo lëdzy to baro dobri plac. Wszëtkö mają, a jeżlë trzeba, to bez problemu dojadą do Gduńska. „P": Pôra razy jesmë tu pöwtórzëlë słowö „symbioza", ale czë w Trójgardze téż to wiedzą? I czë np. władze cos robią, żebë taczi Wójk Makurôt, czej jedze do robötë, mógł to zrobić nić w 2 gôdzënë, a w 45 minut? W.M.: JÔ powiem z perspektiwë taczégö czastégó dojéżdża-niô z Köscérznë. Tak pó prôwdze öd dodomu do greńce obwodnice to je wiedno ten sóm czas. Wiedno je problem ód obwodnice do centrum miasta. I to tikô wszëtczich, co mieszkają na ósedlach na greńce, i tëch, co jadą z dalszich strón. Cz.P.: Jó wrócą do pitanió, czë mieszkańce Trójgardu wiedzą, czim są Kaszëbë dló nich. Z tim może bëc rozmaji-ce. Z mój ich obserwacji budowlanëch wënikô równak, że w wióldżi mierze Kaszëbi budëją Trójmiasto. Kaszëbsczé firmë, barżi tak bë trzeba rzec. Wiele naszich klijeńtów to są môłé, strzédné, czasa kąsk wiakszé firmë, deweloperze, chtërny mają korzenie kaszëbsczé. Czasa lëdze ó tim nie wiedzą, że te firmë są z Kaszëb, że jich włôscëcele mieszkają na przikłód kol Kartuz abö Kóscérznë. Z.Cz.: To je to, o czim jem gôdôł. Czejbë Kaszëbi ni mielë móżlëwótë przemieszczaniô sa, nie pöwstałabë Gdiniô, nie urosłabë óna tak chutkö, jakbë Kaszëbi ji nie budowelë. Tak bëło przed wójną i je pö wojnie, że to Kaszëbi budëją Trójmiasto. I mëszla, że chutkó sa to nie zmieni. Z ti dobri robötë Kaszëbi są znóny, ösoblëwie w budowlany branże, ale téż transportowi, gdze je wióldżi wnet monopol kóscer-skô-kartësczi. W.M.: Smutné je w tim leno dló mie to, że chóc Kaszëbi tu są, robią dobrą robota - më robimë dobrą robota - tego ni ma wiedzec. Robimë to po cëchu. To dopierze sa pomału zmieniwô, bö zwiakszô sa bucha z bëcô Kaszëbą. Coróz czascy mie sa zdôrzô, że przechodzą na spotkanie, wezmë na to z lëdzama ód bezpieczeństwa w banku, i przez to, że móm w mailu podpis pó kaszëbsku, zanim sa zćńdzenić zacznie, chtos wëcygô tobaka. „P": Musza dodać, że czedë weńdze sa na starna firmë infoShare, to mómë napisóné pó kaszëbsku: Woj cech Makurót, a na ódjimku stoji ón w kószëlë z grifa. Żëwô reklama... RG: Mëszla, że ten dzél diskusji móżemë pódrechówac zdanim, że jedny bez drëdżich bë żëc ni môglë, a Kaszëbi budëją Trójgard. Cz.P.: (ze smiécha) Në i cos z tego też mają. Darmók tego nie robimë. „P": Czas na drëdżi dzél naji debatë, w jaczim przëzdrzimë są znankóm kaszëbsczich pódjimiznów. RG: Czë óglowó je cos taczćgó, jak karno znanków, cechów kaszëbsczich firmów? A jeżlë je, to jaczć to są znanczi? Może nóprzód na spódlim firmë BAT. Cz.P.: Jó to równak spróbują uogólnić. Są to firmë w wióldżi mierze familijne, chtërne zatrudniwają swoja rodzëzna, nôblëższich, znajomëch. Jó nie wiém, czë są one barżi familijne jak w Trój miesce, bo taczich dónëch ni móm, ale ta wspólnota z uwódżi na kaszëbsczé tradicje je pewno barżi zaznaczono jak gdze jindze. Drëgô sprawa, téż wënikającô z tradicji kaszëbsczi, to je to, że etika robótë je wësokô. I dzaka temu kaszëbsczé firmë tak wiele robią w Trójmiesce. Pioter Léssnawa LËPINC-ZÉLNIK 2016 / POMERANIA / 5 GOSPODARKA W.M.: To je prawie to, ö co nôbarżi firmë sa biótkują - ö to dobré zgranie zespołów, zaufanie westrzód lëdzy, chtërny w tëch firmach są. Budować to wszëtkö je lżi, czej mómë jeden póspólny mianownik etniczny czë nôrodny. „P": Wiele jesmë so dobrego sami ö sobie rzeklë, terô chcemë spëtac kögös, chto zdrzi na to barżi öglowö - wa-sta Stanisława Szultka z Institutu Badérowaniów nad Rën-köwim Göspödarzenim. To sa blós nama zdôwô, że më jesmë taczi dobri? S.Sz.: Jô mëszla, że wiele rzeczi je wspólnëch. Ni möżna firmów z Gduńska i jinëch czascy Kaszëb tak prosto pörów-nëwac. Przede wszëtczim na Kaszëbach są môłé firmë. Ni ma korporacji, chtërne są czësto jinaczi zarządzywóné jak familijne firmë. To, co bëło tu gôdóné ö tim, że lëdze sa znają, że twörzą jakąś wspólnota, to prôwda, i to möże bëc atut, ale może to téż bëc bariera, żelë firma rosce. Trudno je przekroczëc taką grańca. kol 50 prôcowników, czedë to trzeba zmienić stil zarządzaniô, wiacy delegować. I je baro cażkó wiele firmom, w tim téż kaszëbsczim, gdze ta znajomość midzë lëdzama je baro dobrô, przesköczëc wëżi. To widać, że wiele firm mó problem, żebë przeńc ta bariera i sa rozwijać dali. Z.Cz.: Wiele firmów, co dzysô mają 50 i wiacy lëdzy, pöwstôwało w latach 80., 90. A dlôcze öne sa twörzëłë? W terenie przed naszima zmianama ustrój owima bëło wiele öddzélów firm. I jak zaczałë sa problemë, to nôpierwi ucynelë to w terenie, i lëdze östelë bez robötë. I ôtmikelë z köniecznoscë te firmë. I to tak rosło, rosło... W pójedin-ka robił, późni we dwoje, troje. I tak to po czascy je do dzysô. I taczé môłé firmë so dôwają dobrze rada. Jak jidą problemë w gospodarce, to zarô nie upadną, bo je jima lżi reagować, szukać zleceń na rënku i tak dali. Mëszla, że przed nama je konieczno dużô pokoleniowo zmiana. Ti dzysdniowi włôscëcele, co mają 60, 70, a i 80 lat, a jesz nie zdecydowelë, co z tim swój im doróbka zrobią, to je wióldżi kłopot na całim Pomorzu: chto te firmë weznie? Badérowania pökazëją, że firma mô nôwiakszé problemë w drëdżim, trzecym pókólenim. Nóprzód ójc ta firma uruchomił, dorobił sa, a przëchödzy młodi, gódó, że tero jich je na wszëtkö stac, firma zaczinô miec kłopötë, trący klijeńtów itd. To je wiôldżé zagrożenie, jeżlë nick z tim nie zrobimë, to nie wróżi dobrze naszim kaszëbsczim firmom, a co za tim jidze rozwijowi całi aglomeracji. RG: W firmie BAT je wiedzec, jakô badze przińdnota? Miéwcowie firmë mają plan, jak to mó wëzdrzec za 10, 15 czë 20 lat? Cz.P.: Dlô taczi firmë, jak najó, to je kóniecznosc. Ni mó-żemë żëc z dnia na dzćń. Chcôłbëm jesz nawiązać do słów pana Zdzysława. Mëszla, że ta kwestio sukcesji to je zjawisko, co sa tikó całi Pólsczi. Czë to je cecha kaszëbsczich firm? Jo wątpia. Znaja kaszëbsczé firmë, gdze je to problem, ale tak jak gódóm, tak je w całim kraju. Z.Cz.: Ale më muszimë mëslec przede wszëtczim ó Pomorzu i Kaszëbach. Më wszëtczich nie zbawimë. Cz.P.: Wrócą jesz do pitaniô, jaczé bëło postawione na początku ti czascy debatë. Firmë w jinszich placach na Kaszëbach są mniészé jak w Trójmiesce, ale to wënikô z tego, że öne pówstôwają w mniészich miastach i wsach, i ni mają czasto tego „paliwa", żebë sa rozwinąć do skalë jaczi korporacji. S.Sz.: Wiém, ale to je problem. Prówda, że to nić leno kaszëbskô specyfika, ale widzymë, że môłé i strzédné firmę są u nas mniészé jak w Niemcach i dali na zachodzę Europę. Tam i u nas pöwstôwô podobno lëczba firmów, ale te u nas nie roscą, óstôwają môłé. W przëpôdku taczich firm to nie je leno problem sukcesji, ale sprawa tegö, czë one badą dali fónkcjonowałë za rok, 5 abó 10 lat i czë to badze atrakcyjne dlô młodégó pókolenió przejąć taką dza-łalnosc. Wiele rodzajów dzałalnoscë sa köncentrëje, tzn. dzejają corôz wiakszé podmiotę. Widzymë to na przikładze piekarniów - czedës to bëła môłó firma: jedna, dwie, może trzë ösobë zatrudniwała, a dzysô to wiakszé firmë. Jeżlë te môłé, familijne firmë nie badą rosłë i dochödzëłë nić le do Gduńska, ale i na Polska, za grańca, to wiele z nich nie prze-trwô do nastapnćgó pókolenió, nie badze kóntinuówónć przez dzecë tëch, co dzys je prowadzą. Z.Cz.: Muszimë równak pamiatac, że wióldżć korporacje czasto öddôwają czasc swóji dzałalnoscë buten, kupują usłëga. Dobierają sobie lëdzy do zadaniô. To dzysô jidze w ta strona. Widzymë to np. w budowlance. Je dużo fir- 6 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2016 GOSPODARKA 4 ma, z wiôldżima öbrotama, ale öna mô kadra inżinierską, specjalëstów, a do kóżdi robötë pôdnajimô sobie prôcow-ników... S.Sz.: Jo, ale te wiakszé marże bierze ten, chto je nôwôżnié-szi w tim całim lińcuchu. Z.Cz.: To je prôwda. S.Sz.: I jak kaszëbsczé firmë nie badą rosnąc, żebë stawać sa wôżniészé w tim całim lińcuchu dostaw do klijeńta, to one nie badą barżi zësköwné. „P": Móm czëté taczé głosë, że Kaszëbë mögą sa stac nôwëżi regiona pôdwëkönôwców, ale nigdë nie mdzemë na górze ti piramidę. Pö prôwdze nie doczekómë sa taczi kaszëbsczi IKEI? Z.Cz.: Mëszla, że mómë dobré przikładë wiôldżich fir-mów. Wrócą jesz róz do Drutexu. Pamiatóm pierszé okna, czedë jô robił zamówienie - to bëło kol 20 lat temu - ro~ bilë to w môłim baraczku. A dzysô to je światowo firma i stworzono przez Kaszëbów. Taczich przikładów firmów, jaczé są na pierszim môlu w lińcuchu dostaw i distribucji, je wiacy, chócbë w spóżiwczi branże. Ale téż je wiele môłëch firm, jaczé - jak gôdôł wasta Stanisłôw - nie przeńdą jaczé-gös progu i zarobią na żëcé, ale nick wiacy. RG: Wöjcechu, të robisz w branżë IT. Jak je z innowacyjno-scą kaszëbsczich firmów? W.M.: Innowacyjność to je cos, co ni mô za baro swöjégó placu, tak pó prówdze nijak nie trzeba wiele lëdzy do tego, żebë rozwinąć baro dobrze dzejający biznes w skalë światowi, dzejający równo w jaczim placu. I to nié blós w IT. Wiele je taczich przikładów technologicznëch firmów, materiało-wëch, gdze robią jaczés kómpönentë na cali świat, robią to tuwó i blós wësyłają. I z tim wedle mie ni mómë problemu, ale jeżlë jidze ö wiôldżé fundusze kapitałowe kaszëbsczé, to nie kójarza, żebë taczé bëłë... Cz.P.: I pewno flot nie badze. Jô przë ti okazje musza rzek-nąc ö firmach budowlanëch, bö one sa kojarzą z taczim tradicyjnym baro budownictwa. Je równak widzec taczi trend, corôz mócniészi westrzód naszich klijeńtów, że oni starają sa budować corôz to wiacy w nowëch technologiach, wëkórzëstiwają budownictwo energööszczadné, fótowólta-ika, rekuperacja. To téż je często nowi trend. Do tego czasu kaszëbsczé firmë sa kójarzëłë: flot, porządno... S.Sz.: Solidne pödwëkónawstwó. Cz.P.: Jo. Ale to sa zmieniwô. S.Sz.: Jô mëszla, że to wëzwanié, zmianë könkurowaniô z pödwëkönawstwa na tworzenie nowëch technologii, no-wëch produktów. Dzysô my widzymë w gospodarce, że te wiôldżé marże są na tim wczasnym etapie, gdze dochódzy do wëmëszlaniô produktów czë nowëch usług, potem je sama produkcjo czë wëtwôrzanié abö swiôdczenié usług i tuwó są coróz niższe marże. A trzecy element to je sprze- daż do klijeńta. I tuwó znowu są wësoczé marże. Je wie-dzec, że w różnëch branżach to je kąsk jinaczi, ale generalno tako zasada je. A problem je taczi, że më jesmë dobri w tim strzodku, w tim pódwëkónawstwie. A dzysô muszimë za-cząc téż wëmëslac nowé produktë i inwestować w technologie. To nie je łatwé, ösoblëwie dlô tëch nômniészich firm, bö one ni mają wiakszégó kapitału, a jak dzejają na tëch niższich marżach, to ni mają téż nadwëżczi, żebë móc zainwestować w perspektiwie roku, dwuch czë trzech. Z.Cz.: A jô jesz róz wrócą do ti zmianę pokoleniowi. Te firmę, co badą w sztadze jak nóchudzy nalezc sobie nastapca i przëszëkówac strategia rozwiju na 5, 10 lat do przodu: co ón chce robie, na jaczich rënkach chce bëc, z jaczégó kapitału chce kórzëstac? I to trzeba zrobić chutkó, żebë jesz skórzëstac z pieńdze z ti perspektiwë finansowi, żebë udo-stac dëtczi na modernizacja, szëkanié nowëch produktów, wësoczi zëskównoscë, ó jaczi gôdôł wasta Stanisłów Szultka, bó to je jedinó droga dlô naju. Mëszla, że młodi lëdze mają do tego przegotowanie, ale trzeba j ich wspierać. I ni może bëc tak jak dzysô, że czej chtos założi firma, to je dobri, a jak zaczną sa kłopótë, to wszëtcë na niego skoczą i nick mii nie óstónie, nawet na utrzimanié familii. Młodi to widzą i póczi to sa nie zmieni, to młodëch lëdzy, co chcą przejąć rizyka, badze mało. RG: Na tim kuńczime dzysdniową debata i dzakujemë najim goscóm za przëj achanie do studia. Do uzdrzenió i do uczëcô. LËPINC-ZÉLNIK 2016 / POMERANIA 7 O ŚP. ABP. TADEUSZU GOCŁOWSKIM - JEGO OBECNOŚCI W SPOŁECZNOŚCI ZRZESZONEJ I RODZINIE Obecność wśród nas - Kaszubów i Pomorzan - oraz dokonania ks. abp. T. Gocłowskiego to dziś już, zdawać by się mogło, historia. Z Jego odejściem trudno się pogodzić! Był bowiem i pozostanie w naszej pamięci wspaniałym człowiekiem, duszpasterzem oraz osobistością ponadczasową, mocno wpisaną w historię i współczesność, współtwórcą nowej rzeczywistości Gdańska i Kaszubów - Pomorza i Rzeczypospolitej po 1980 i 1989 roku. Był także człowiekiem wielkiej kultury i rzetelnej polityki rozumianej nie tylko po chrześcijańsku jako troska o dobro wspólne. Nie tylko dla nas był przysłowiową opoką. Promocja książki Sługa Słowa. Rozmowy z arcybiskupem Henrykiem Muszyńskim. Od prawej: abp H. Muszyński, abpT. Gocłowski i prof. J. Borzyszkowski. Fot. ze zbiorów JB DOKUMENTY JEGO ŻYCIA, MYŚLI, DOKONAŃ Działalność duszpasterska i troska obywatelska abp. Tadeusza Gocłowskiego zostały już po części udokumentowane (m.in. jego wspaniałe kaznodziejstwo, w tym listy pasterskie) w postaci trzech tomów przygotowanych do druku w pelplińskim „Bernardinum" przez ks. dr. Roberta Kaczorowskiego. Przyjmuję, że z tych trzech nie-numerowanych tomów pierwszym jest zatytułowany Tajemnica Bożego powołania (Pelplin 2006) - wydany w 50. rocznicę święceń kapłańskich Autora. Tom II nosi tytuł W trosce o tożsamość Ojczyzny (Pelplin 2006), a został wydany niejako w 25-lecie Porozumień Gdańskich. (Tu we Wstępie ks. R. Kaczorowski wyraził podziękowania - m.in. dla siostry Asumpty Czechowskiej z Kurii Metropolitalnej, wspaniałej sekretarki Arcybiskupa!). Tom III to Misterium Kościoła (Pelplin 2007). W każdym z nich znajdziemy też listy i homilie poświęcone sprawom naszej małej Ojczyzny. Brak jednak w nich tekstów homilii i kazań związanych wprost z wydarzeniami, w których głównym podmiotem była społeczność zrzeszona. Bez wątpienia dla autora wyboru ta problematyka nie jest pierwszoplanowa. Tę uwagę można odnieść także do równie interesującej książki Świadek. Z abp. Tadeuszem Gocłowskim rozmawia Adam Hlebowicz (Warszawa 2008). Kolejnym dokumentem życia i dokonań, osobowości i myśli bohatera niniejszego tekstu jest książka Barbary Kanold pt. Spotkania o zmierzchu z Arcybiskupem Tadeuszem Gocłowskim (Gdańsk 2012). Autorka, zaprzyjaźniona m.in. z Urszulą i Tadeuszem Bolduanami (zob. jej wspomnienia o Tadeuszu w poświęconym mu tomie „Pro memoria..."), skorzystała z symbolicznej pomocy 8 POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2016 WSPOMNIENIE komisarza EU Janusza Lewandowskiego, premiera Jana K. Bieleckiego, ks. dr. Krzysztofa Niedałtowskiego, prezesa Instytutu Kaszubskiego Józefa Borzyszkowskiego, bp. Tadeusza Pieronka oraz przewodniczącego gminy żydowskiej Jakuba Szadaja i byłego prezydenta m. Gdańska prof. Jerzego Młynarczyka. Stąd, obok spraw gdańskich, Kościoła i wielkiej Ojczyzny, zasygnalizowane zostały także Jego refleksje i dokonania związane z naszą tatczëz-ną kaszubsko-pomorską. Warto do wszystkich przywołanych tu i innych dzieł ponownie zajrzeć, na nowo przeżyć to, co być może było nie tylko abp. Gocłowskiego, ale i naszym udziałem. Już w 2008 roku pomyślałem o tym, że trzeba udokumentować obecność i myśl - wielką rolę Arcybiskupa w naszych kaszubsko-pomorskich dziejach najnowszych, nie tylko w społeczności zrzeszonej, a tym bardziej dziś widzę taką potrzebę. UMACNIAŁ KASZUBSKĄ, GDAŃSKO-POMORSKĄ TOŻSAMOŚĆ Każdy z nas - także wśród członków Zrzeszenia Kaszub-sko-Pomorskiego i czytelników „Pomeranii" - ma bez wątpienia własny obraz postaci Arcybiskupa, który jak żaden inny z hierarchów Kościoła katolickiego, nie będąc Kaszubą i Pomorzaninem z urodzenia, tak bardzo i głęboko związał się z Kaszubami, promując nasze dzieje, kulturę i język, umacniając kaszubską, gdańsko-pomor-ską tożsamość, łącząc wspaniale sprawy małej i wielkiej Ojczyzny, Kościoła i państwa, nie tylko Polski i Europy... Pamiętamy, że urodził się w Piskach k. Łomży na Mazowszu (obecnie województwo podlaskie) w licznej rodzinie, a ukształtował głównie w Krakowie, skąd przybył do Gdańska, zostając tu w 1971 roku rektorem Wyższego Seminarium Duchownego (WSD) w Oliwie, a w 1983 biskupem pomocniczym diecezji gdańskiej. Dwa lata później, po śmierci bp. Lecha Kaczmarka, objął 2 lutego 1985 roku rządy diecezji jako jej ordynariusz, zostając 25 marca 1992 roku arcybiskupem i pierwszym metropolitą gdańskim, pełniącym tę funkcję do emerytury w roku 2008. W III RP był m.in. współprzewodniczącym Komisji Wspólnej Rządu i Episkopatu, patronował też stypendialnej Fundacji Dzieło Nowego Tysiąclecia. W ramach episkopatu przewodniczył m.in. Komisji ds. Duszpasterstwa Ludzi Pracy i Komisji ds. Duszpasterstwa Ludzi Morza. Gdy szukam w pamięci pierwszych kontaktów z arcybiskupem Tadeuszem, przychodzą mi najpierw na myśl nasze zrzeszeniowe zabiegi z lat 70. o godne uczczenie 700-lecia Zapisu Mściwoja, inspirowane przez śp. Lecha Bądkowskiego. Jedną z podjętych przez nas spraw było przywrócenie w prezbiterium katedry oliwskiej zdemontowanych przed laty epitafiów dobroczyńców tej świątyni, m.in. książąt gdańsko-pomorskich, oraz przeniesienie sarkofagu tych książąt z ambitu w god-niejsze miejsce. Skierowany przez ówczesnego prezesa oddziału gdańskiego ZKP L. Bądkowskiego do bp. Lecha Kaczmarka, za biskupim wskazaniem nawiązałem współpracę z wikariuszem diecezji śp. ks. infułatem Bernardem Polcynem, odpowiedzialnym za sprawy budowlane i zabytków. Realizacja oliwskiej części programu obchodów „Zapisu Mściwoja", którego 700-lecie uczciliśmy już w warunkach stanu wojennego jedynie w katedrach Oliwy i Pelplina oraz w Gdańskim Towarzystwie Naukowym, zakończyła się za czasów biskupstwa ks. Tadeusza. Było to już po śmierci Lecha Bądkowskiego, kiedy w 1986 roku obok sarkofagu książąt gdańsko--pomorskich, zlokalizowanego na nowo przed ołtarzem św. Józefa - między prezbiterium a zakrystią, znalazła się poświęcona im, a ufundowana przez ZKP, tablica upamiętniająca 800-lecie fundacji oliwskiego klasztoru cystersów. Walny Zjazd Delegatów Zrzeszenia w grudniu 1989 roku wyróżnił bp. Tadeusza Gocłowskiego jednomyślnie godnością członka honorowego ZKP! Klub „Pomorania" w 2001 roku uhonorował Go Medalem Stolema - kaszubskim Noblem. W tamtych latach u schyłku XX wieku miały miejsce pierwsze msze święte w katedrze z obecnością kaszub-szczyzny w liturgii słowa, celebrowane m.in. przez ks. Franciszka Gruczę i samego biskupa Tadeusza w koncelebrze z innymi księżmi Kaszubami (również w bazylice Mariackiej), utożsamiającymi się z ZKP, inspirowanymi także przez Seminaria Kaszubskie w Łączyńskiej Hucie. Wtedy też zaistniała tradycja organizowanych przez oddział gdański ZKP zrzeszeniowych opłatków kaszubskich z udziałem Arcybiskupa, mających miejsce w Oliwie, a wkrótce przez długie lata we Wrzeszczu w Domu Parafialnym parafii NSPJ, kierowanej przez śp. ks. Mikołaja Sampa. (Niekiedy abp. Gocłowskiego zastępowali biskupi pomocniczy: śp. Zygmunt Pawłowicz i Ryszard Kasyna). Podobnie ma się sprawa tradycji inaugurowania Walnych Zjazdów Delegatów ZKP Mszą Świętą koncelebrowaną pod przewodnictwem Arcybiskupa, zwykle w katedrze oliwskiej. Lata 80. to czas narodzin i działania pod patronatem ks. Gocłowskiego Klubu Inteligencji Katolickiej w Gdańsku, którego współtwórcą był m.in. Tadeusz Bolduan, a tym samym szerszego oddziaływania ZKP na środowisko inteligencji twórczej w Gdańsku i diecezji. Służyły temu także Colloquia Gdańskie i Spotkania Pelplińskie - te drugie pod patronatem równie życzliwego nam wówczas ks. bp. Mariana Przykuckiego, w których zwykle uczestniczył także biskup gdański. Już jako arcybiskup wziął udział w dyskusji panelowej w 1992 roku poświęconej Ekslibris abp.T. Gocłowskiego Abp TADHtfZA GOCŁOWSKIEGO LËPINC-ZÉLNIK 2016 / POMERANIA / 9 WSPOMNIENIE Akt poświęcenia Domu Kaszubskiego. Od lewej: abp Tadeusz Gocłowski, Stanisław Pestka, Jerzy Kiedrowski, Wisia Borzyszkowska, Cezary Obracht-Prondzyński, ówczesny rektor WSD w Pelplinie Wiesław Mering. Fot. pochodzi z książki Z zaborskiego matecznika. O Stanisławie Pestce - Janie Zbrzycy. relacjom Pelplin - Metropolia Gdańska w kontekście współczesnych problemów Kościoła i państwa, prowadzonej przez J. Borzyszkowskiego z udziałem Aleksandra Halla, Jana Wyrowińskiego, Jacka Taylora i Krzysztofa Trawickiego. Kolokwiom i Spotkaniom towarzyszyły niekiedy wystawy i koncerty, a biskupi, kuria czy WSD, jako współgospodarze, ponosili także część ich kosztów. Do ważnych przedsięwzięć z okresu przełomu ustrojowego w Polsce należy zaliczyć zaistniały po wyborach z 1989 roku Fundusz Daru Narodowego, którego Rady przewodniczącym został ks. prymas kardynał Józef Glemp, a dyrektorem Zarządu Andrzej Wajda. 21 grudnia 1989 roku powstał z inicjatywy ZKP Gdański Patronat tegoż dzieła, w skład którego wszedł także bp T. Gocłowski obok bp. M. Przykuckiego i bp. A. Śliwińskiego i znaczącej reprezentacji środowisk nauki i kultury oraz instytucji rządowych przy poparciu Lecha Wałęsy. Bez wątpienia do najważniejszych wydarzeń w życiu abp. Tadeusza i dziejach społeczności zrzeszonej należały obie pielgrzymki Jana Pawła II do Polski z 1987 i 1999 roku, w których programie znalazły się wizyty w Gdańsku, Gdyni i Sopocie. W ich przygotowaniu i przebiegu za sprawą Arcybiskupa znalazło się sporo naszego udziału i doniosłych dla nas momentów, które przeszły do historii. To w Gdyni w 1987 roku Jan Paweł II skierował w swojej homilii do ludzi morza i Pomorza osobne przesłanie i wezwanie do Kaszubów, byśmy strzegli swego dziedzictwa i tożsamości, wartości..., do jakich wciąż Gruczy i Eugeniusza Gołąbka. To drugie ukazało się z imprimatur Konferencji Episkopatu Polski. W klimacie II Kongresu Kaszubskiego, zainaugurowanego w Oliwie (Msza Święta w katedrze i wystawa w Pałacu Opatów) z udziałem biskupów z sąsiednich diecezji, już w ramach nowej metropolii gdańskiej, miały miejsce w rezydencji papieskiej lub mieszkaniu abp. Gocłowskiego liczne spotkania i rozmowy dotyczące szerszej obecności języka kaszubskiego w liturgii i problematyki kaszubsko-po-morskiej w programach kształcenia naszych Wyższych Seminariów Duchownych. Otwartości Arcybiskupa wobec naszych propozycji nie towarzyszyło jeszcze wówczas podobne stanowisko biskupa pelplińskiego, Kaszuby śp. ks. prof. Jana Bernarda Szlagi. Stąd przygotowane z naszym - Stanisława Pestki, Cezarego Obracht-Pron-dzyńskiego i moim - udziałem zalecenia znalazły swój wyraz w postaci dotąd unikatowych „Wskazań duszpasterskich..." abp. Tadeusza Gocłowskiego, zachęcających duchownych i świeckich do szerszego wprowadzania języka kaszubskiego w liturgii i życiu jedynie Kościoła gdańskiego. Warto pamiętać, że tamtym naszym postulatom i decyzjom Arcybiskupa sprzyjał i błogosławił je ówczesny sekretarz Konferencji Episkopatu Polski ks. prof. bp Tadeusz Pieronek, zaprzyjaźniony z Oliwą i ks. prof. Józefem Tischnerem. UCZESTNICZYŁ W KONGRESIE POMORSKIM, WSPIERAŁ NURT OTWARTY NA PRZYSZŁOŚCIOWE REFORMY Do najbardziej doniosłych wydarzeń z końca XX wieku w dziejach kaszubsko-pomorskich wypada zaliczyć obchody millenium Gdańska z 1997 roku i zainaugurowany wówczas w Gdańsku-Oliwie Kongres Pomor- nawiązujemy, pomijając niekiedy całość kontekstu tego ważnego przesłania. ZACHĘCAŁ DO WPROWADZANIA JĘZYKA KASZUBSKIEGO W LITURGII I ŻYCIU KOŚCIOŁA Lata 80. i 90. to także czas „Gwiazdy Morza" pod red. ks. Wiesława Lauera, obecności na jej łamach tematyki kaszubskiej, oraz rozmów z Arcybiskupem na łamach „Pomeranii". To przede wszystkim narodziny III RP i Metropolii Gdańskiej; to czas naszych kongresów - II Kongresu Kaszubskiego, I Kongresu Kociewskiego i Kongresu Pomorskiego. To kolejne historyczne wydarzenia, a zwłaszcza wydanie w języku kaszubskim Biblii - Pisma Świętego - Nowego Testamentu w języku kaszubskim w tłumaczeniach ks. Franciszka 10 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2016 WSPOMNIENIE ski, zakończony w 1998 roku w Szczecinie. Objął on całe Pomorze - nad Wisłą i Odrą, od Bałtyku po Noteć i Wartę. Skupił wysiłek wielu ludzi i udział pomorskich organizacji regionalnych oraz samorządów i wojewódzkiej administracji państwowej. Dokumentuje jego przebieg i promowane wówczas treści Księga Pamiątkowa Kongresu Pomorskiego, gdzie m.in. „Słowo Biskupów z Pomorza", przygotowane z naszym udziałem i zaprezentowane przez abp. Gocłowskiego, podpisane podczas Konferencji Episkopatu Polski w Szczecinie 11 marca 1998 roku przez księży biskupów ordynariuszy Pomorza i z Pomorza pochodzących: metropolitę gnieźnieńskiego abp. Henryka Muszyńskiego, metropolitę gdańskiego abp. Tadeusza Gocłowskiego, metropolitę warmińskiego abp. Edmunda Piszczą, metropolitę szczecińsko-kamień-skiego abp. Mariana Przykuckiego, biskupa pelplińskie-go Jana Bernarda Szlagę, biskupa toruńskiego Andrzeja Suskiego, biskupa koszalińsko-kołobrzeskiego Mariana Gołębiewskiego i biskupa elbląskiego Andrzeja Śliwińskiego. Jest w tym „Słowie" zawarte wezwanie do poznania, kontynuacji i wzbogacania tradycji, historii i kultury kaszubsko-pomorskiej, do zakorzenienia w nich ogółu mieszkańców naszej ziemi i współdziałania na rzecz przyszłości. Warto zarówno do tego dokumentu sięgać, jak i uświadamiać sobie szerszy kontekst jego powstania, także kontekst polityczny, nie tylko ogólnopolski. Zakończenie Kongresu Pomorskiego zbiegło się z decyzją parlamentu polskiego o nowym podziale administracyjnym kraju, w którym Kaszubi znaleźli się w jednym województwie - województwie pomorskim ze stolicą w Gdańsku. Tę decyzję poprzedziła działalność i aktywność polityczna przedstawicieli ZKP, pełniących funkcję wojewodów, posłów i senatorów, reprezentujących w skali kraju bliski ks. abp. Tadeuszowi Gocłow-skiemu nurt otwarty na przyszłościowe reformy, dalszą demokratyzację ustroju państwa i obecność Polski w EU. OBOK DUSZPASTERSTWA PROWADZIŁ SWOISTĄ EDUKACJĘ OBYWATELSKĄ Snując te wspomnienia, mam świadomość ich dalekiej niekompletności. Z wdzięcznością pamiętam o udziale abp. Tadeusza w Sympozjach Polonii Pomorskiej, organizowanych przez Urząd Wojewódzki w Gdańsku i Zrzeszenie, m.in. nasz wspólny z Polonusami pomorskimi pobyt we Wdzydzach i rejs po jeziorze Wdzydze - niejako śladami Remusa. Żëcé i przigôdë Remusa Aleksandra Majkowskiego były także dla Arcybiskupa ważną lekturą, do której nawiązywał niejednokrotnie w swoich kaszubskich homiliach. Był także wdzięcznym odbiorcą współczesnych dzieł literatury kaszubsko-pomorskiej i innych wydawnictw wychodzących z oficyn kaszubskich, w tym Instytutu Kaszubskiego, którego został członkiem honorowym w roku 2012. Jemu też my Kaszubi zawdzięczamy wydanie z imprimatur Kościoła lekcjonarza To je Słowo Bôżé i modlitewnika Më trzimómë z Bôga oraz innych publikacji religijno-kościelnych w języku kaszubskim. Historyczny charakter miała też zorganizowana z jego udziałem pielgrzymka kaszubska do Ziemi Świętej w 2000 roku, podczas której poświęcono w kościele Pater noster tablicę z tekstem „Ojcze nasz" w języku kaszubskim. Podobna tablica kilka lat później została poświęcona m.in. w katedrze oliwskiej. Jako metropolita gdański ks. abp Tadeusz Gocłowski, mając w swojej pieczy sporą część ziemi i społeczności Kaszubów, w tym nadmorską Nordę, mocno wpisał się w najnowsze dzieje wielu starych i nowych kaszubskich parafii, w tym wszystkich gdyńskich z Oksywiem na czele i bylacko-lasockich z Juratą, Żarnowcem, Swarzewem i Wejherowem... Jako współgospodarz ziemi kaszubsko-pomorskiej cieszył się z osiągnięć tak parafii, jak i naszych samorządów. Na swój niezwykły i niepowtarzalny sposób prowadził obok duszpasterstwa swoistą edukację obywatelską. Bolał nad jej słabościami i wynikami dalekimi od miary wyzwań współczesności. Można powiedzieć, że w tej intencji i w tym duchu uczestniczył w Zjazdach Kaszubów, z których X miał miejsce w 2008 roku w Gdańsku, a zainaugurowała go Msza Święta w bazylice Mariackiej z Jego homilią i otwarcie wystawy w Ratuszu Głównomiejskim j(\uL Sl SHńicr iWlsh' sw^otie. h/e>/o jtihna ~haAc "fei CnJMytt- ^Gué.a-o cUj, v d&ysó ' syupsyrL Ł/ ^ j tsfc. i JL V (fi S ____nr &ctofrucscé o , Csfó- ~2./& (0 „Pomeranie", ösoblëwie z uczałima. Trojanowsko bëła prowadniczô, ale nie dwigała wësok głowë. Czasto sa póswiacywała dlô kaszëbsczi sprawë, na przëmiar wzała sobie na głowa prowadzenie wëdo-wiznë partu Kaszëbskö-Pömorsczégö Zrzeszeniô we Gduńsku - bëła to robota co nômni dlô czile redaktorów, a ona sa tim na początku zajimała sama jedna. DZYRSKÔ I ROBÖCÔ PRZÉDNICZKA KASZËBSKÖPÖMÖRSCZÉGÖ ZRZESZENIÔ Wedle mie Izabella Trojanowsko nôwiakszé bohaterstwo, a i swöja póliticzną mésternota pókôzała jakó przédnicz-ka Kaszëbskö-Pömörsczégó Zrzeszeniô w latach 1980--1983. Jak to sposobno ujała Basza Pisark z Kartuz - ona przeprowadzëła nas Kaszëbów i Pómórzanów przez nen cażczi i dramaticzny czas jak Mojżesz Żëdów przez Czerwone Morze. Czej wëbuchnął sztrajk robotników w zélniku 1980 roku, ju na samim początku przeszła do redakcji „Pomeranie" na Dłudżim Targu we Gduńsku z napisóną deklaracją sczerowóną do stoczniowców z pópiarcym ti rësz-notë i z taczima słowama na kuńcu „Trzymajcie się! Jesteśmy z Wami" (dzysô jô möga sa docëgac, że to öna sama ułożëła nen tekst). Raza z red. Kristiną Puzdrowską zbierała pödpisë pod tim apela. Öne zwöniłë do dzejôrzi z bédënka, żebë sa pöd tim podpisać; nié wszëtcë sa zgó-dzëlë, nié, że mielë jiny pózdrzatk, ale czasto z urzasu. Köle Mötławë we Gduńsku, mój 1965 14 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2016 WSPÖMINCZI Jô pödpisôł, ale jô béł tej czësto knôpiczo sëri i dzec-köwati, żelë jidze ö pölitika. Sztërnôstégö gödnika tegö samégö roku miôł sa ödbëc Zjôzd Delegatów Kaszëbskö-Pömörsczégö Zrzeszeniô. W przedzjazdowëch zćńdzeniach w partach Zrzeszeniô i na östatnym plenarnym zćńdzenim Głównégö Zarządu KPZ widzec bëło wiôlgą rësznota tëch, co chcelë zmia-nów - prawie Izabelle Trojanowsczi, Wój cecha Czedrow-sczégö i z nima zdrëszonégö Szczepana Lewnë. To öni, raza ze Stanisława Pestką, ułożëlë tej nowi sztatut Zrze-szeniô. Na nym zjezdze Izabella Trojanowsko prawiła óstro (pó polsku): „Nasze Zrzeszenie powstało w 1956 roku. Jô przëbôcziwóm ta data nié przëpôdkôwó. Béł to, jistno jak dzys, czas społeczny ödnowë (...). Më uchówelë w Zrzeszenim to, co zgubiłë na cażczi drodze przez lata szescdzesąté i sétmëdzesąté jiné organizacje społeczne - samórządnosc". Rzekła téż, że Zrzeszenie tak jak jiny ni muszi sa ters rozrechówiwac ze swoją przeszłoscą. Öna ju tej pódczorchiwała, że nasza organizacjo muszi stac sa barżi masowo, tak jak pó 56 roku, że muszi wińc barżi niżle dotëchczôs do robotników, techników i inżi-nierów - Kaszëbów i Pómórzanów. Apelowała: „Do ósy-gniacó moralnego ódrodzenió społeczeństwa naszi zemi są równak niezbadné: ódwôga gódanió pełnym głosa i aktiwné parłączenié sa w samorządowe dzejania óbëwa-telsczé". Jako pierszó białka w historie Zrzeszeniô ostała tedë jego przédniczką. Wëbrała do Prezydium, chtërno bëło tej niższą władzą wëkönôwczą w Zrzeszenim, Wój cecha Czedrowsczégö i Kazmierza Östrowsczégó na wice-przédników, a na nóleżników midzë jinszima wspóm-niónëch ju - Basza Pisark z Kartuz i pierszégó rzecznika „Solidarnosce' Lecha Bądkówsczégô, chtëren béł nieformalnym prowadnika Zrzeszenió ód początku jego jist-nienió. Nowô przédniczka wzała sa zaró do rësznégó dzeja-nió: zwołała odprawa - czego jesz nie bëło - skarbników, sekretérów i przédników partów Zrzeszenió; szło o to, żebë miec wiedza, jak organizacjo stoji w terenie. Rëszëła w przódk sprawa kamieniczków przë Straganiarsczi, chtërne pó latach stałë sa Kaszëbsczim Dodoma we Gduńsku. Czej gen. Wójcech Jaruzelsczi ógłosył wójnowi stón, solidarno biótkówała raza z przędnym redaktora „Pomeranii" Woj cecha Czedrowsczim ó odwołanie zawieszeniô wëdôwaniô miesacznika. Pó dwuch zawieszeniach udało sa to dopierze na początku 1983 roku, ód numra stëcz-nikówó-gromicznikówégó. Równak przez cały rok 1982 udało sa ji wëbiôtkówac wëdanié 20 ksążków przez KPZ. H MMMMII Iza z nôleżnikama sztudencczégö klubu Pömöraniô köle swöji latny chëczë na Dzéwczi Górze. Lepińc 1986 Ö sprawë Zrzeszenió biótkówała, gdze leno sa dało -i w Sejmie PRL, i w rozmowach ze Stanisława Bejgera, I sekreterą wójewódzczi partie we Gduńsku. To dzaka ni partë Zrzeszenió mógłë miec swoje stanice. Miała téż stara, bë sôdzewnicë koncentracyjnego lagru dostelë kómbatancczé prawa. Trzeba téż pamiatac, że przez trzë lata rządzenió Zrzeszenim przez Iza w cządnikach bëło wiele ataków na naszą organizacja. Lëdze nić le w terenie tego sa bójelë, nimó to Zrzeszeniu przëbëło 1500 nóleżników, a lëczba partów z 18 zwiakszëła sa jaż do 31. Wiacy niż donëch-czós bëło imprezów, roczëznów i uroczëstoscë, w tim nówiakszó - z leżnoscë 300 lat ód przińdzenió Wiedniowi z pomocą przez króla Jana III Sobiesczćgó - w Szla-checczim Brzćznie na Góchach. I co je wiera nówóż-niészé, Zrzeszenie w tim czasu wëdało 60 ksążków w nakładze 263 tësący egzemplarzi. Na zjezdze 3 gódnika 1983 roku, chtëren zamikół cząd prowadnictwa Zrzeszeniu przez Izabella Trojanowską, dostała wióldżi aplauz. Le przedstôwca władzë Eugeniusz Bień z Wëdzélu Spraw Spółeczno-Administracjowëch LËPINC-ZÉLNIK 2016 / POMERANIA /15 WSPÖMINCZI Na wdzydzczich zeńdzeniach utwórców lëteraturë w 1974 roku. Z lewi stronę Lech Bądköwsczi, z prawi (köl.Trojanowsczi) Wôjcech Czedrowsczi. Ödj. Édmund Kamińsczi Wöjewódzczégö Urzadu we Gduńsku béł procëm, óso-blëwie za to, że Zrzeszenie „upró wiało swöja pólitika samöstójnoscë" i nie chcało przestąpić do Patrioticzny Rësznotë Nôrodowégö Ödrodzeniô (Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego), chtërna popierała wójnowi stón, ale delegacë pö jegö przemówienim zaczalë traptac nogama, a jesz barżi klaskać, „a prezes Izabella Trojanowsko - jak pisała »Pomerania« - dostała jak nicht dotądka jednoznaczne i wëmöwné wërazë uznaniô". MIAŁA STARA Ö WIELE SPRÔW... Pótemu jesz wiele razy Iza pökôzała swöja bëlnota, dzyr-skósc i zuchternosc. Czej umiérôł Lech Bądkówsczi, zorganizowała stałé diżurë w jegö mieszkanim; ókróm ni wachôwelë przë nim midzë jinszima Éwa Górsko, Mariô Kowalewsko, Tadéusz Bólduan, Donald Tusk. To dzaka ni, agnosticzce, corôz wiacy ôdprôwiało sa mszów z kaszëbską liturgią słowa; pamiatóm, jak mie za-chacywała: „Staszku, të ösoblëwie muszisz miec ö to stara". A jak nastała wólnota, wëbiôtköwała u nowi władze antenowi telewizyjny czas dlô Kaszëbów i zaczała prowa-dzëc audicja „Rodnô Zemia"; późni, jakbë ju przeczuwała swöje öddzaköwanié ze świata, przëcygnała do tego młodëch, a dzys ju baro znónëch kaszëbsczich dzejôrzi: Ela i Geneka Prëczkôwsczich, Artura Jabłońsczegó, aktora Zbigörza Janköwsczégö. Żelë jidze ö gazétnictwô, to bëła dobrze znónô z wëso-czi niwiznë, z profesjonalizmu. To prawie ja, czej ni möglë sobie pöradzëc z wëdôwanim nowi edicje pismiona „Gazeta Gdańska", póprosëlë ö pömóc (bëlno to pamiatóm, bö jô téż tam robił). Iza jima wszëtkó ustawiła - ód stwórzeniô dzélów gazétë jaż do ji distribucje. Póczi ona tamo bëła, gazéta miała coróz wikszi nakłód, jak ju ji nie chcelë, tej zaró cządnik zaczął upadać, jaż w kuńcu zdżinął z prasowego rënku. Iza bëła baro wierno w drësztwie. Pisórka i tłómaczka lëteraturë Kirsti Siraste z Finlandzczi poznała ja w maju 1988 roku we Gduńsku. Póéta Edmund Puzdrowsczi pókózół Fince snóżota Kaszëbsczi, a Trojanowsko ótemkła przed nią świat naj rodnëch bojków i bëlnota lëdzy naszi zemi. „Pó wrócenim do móji wsë Sippola, jó napisała do Izë - pówiódó ters pisórka - że jó jem nowim człowieka i móm ful energie do lëteracczi robôtë. Öd tego czasu zaczało sa nasze drëszstwó, chtërno przez lata przeniosło nama wiele redotë, a i brzód - Lumottu kampela (Zacza-rzonó flądra), bójczi kaszëbsczé przetłómaczoné przez mie na fińsczi". Pó smiercë Izë Kirsti Siraste co roku fundowała mło-dim utwórcóm kaszëbsczi lëteraturë Nódgroda Pamiacë Izabelle Trojanowsczi, a późni dzejôrze Zrzeszenió z Woj cecha Czedrowsczim na przodku i ji drëchna Éwa Górsko z óstałégó majątku redaktorczi i przez nia zapi-sónégö w testameńce utwórzëlë Stipendium miona Izabelle Trojanowsczi dlô młodëch gazétników; ters to stipendium finansëje Główny Zarząd KPZ. Iza umarła na serce 21 łżëkwiata 1995 roku. Na ji pogrzeb na smatórzu Srebrzysko we Gduńsku przeszło baro wiele lëdztwa, w tim ósoblëwie młodi, chtërnëch wiedno miała kóle se. Przédnik Zrzeszenió, pózniészi wicemar-szółk Senatu RP, Jan Werowińsczi pówiedzół tej nad ji zarka to, z czim wszëtcë sa zgódzëlë; ósoblëwie ó caż-czich latach 1980-1983: „Wnenczas më z zadzëwówanim zdrzelë na Twoja cwiardosc dëcha, rozwóga i stanow-czosc. Të sobie stówiała wësoczé wëmôgania, Të miała prawo téż taczé stawiać nama, chtërny dzejelë w Zrze-szenim. Të ni mogła przeńc óbójatno ókóma biernoscë, braku inicjatiwë, tipówi dló dzejórzi Zrzeszenió spią-czczi; to Ce baro górzëło. Të czasto miała swója udba, Të czasto sa nie zgódzała z decyzjama partów, władzów Zrzeszenió, ale to wszëtkó wëpłiwało ze starë o jego bël-nota - bëlnota lokalnëch parłaczëznów, chtërna Zrzeszenie twórzëło, twórzi i, móm nôdzeja, badze twórzëc". STANISŁÔW JANKA Odjimczi ze zbiérów Muzeum Kaszëbskó-Pómórsczi Pismieniznë i Muzyczi w Wej rowie 16 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2016 Nôwicy w Köscérznie, nômni w Kartuzach f Szesc kaszëbsczich maturańtów bëło latoś w Köscérznie, piac w Brusach, sztërzech w Pucku ł blós jeden w Kartuzach. Do grëpë egzam doz-drzeniałotë z kaszëbsczégö jazëka zdôwało 23 lëdzy. To szlachöwnô lëczba jak łoni, chôc wedle niechtër-nëch kaszëbsczich dzejarzów ôna bë muszała bëc wiele wiakszô. Wprowadzono 12 lat dowsladë matura nobilitowała kaszëbsczi ja-zëk i samëch Kaszëbów, jaczi biôtkó-welë ö uznanié jejich môwë za jazëk. Rekordowo, jak donëchczas, lëczba zdôwającëch bëła w 2012 roku, czej egzam pisało 41 młodëch lëdzy. Nô-wicy chatnëch rok w rok je w I Ög-lowösztôłcącym Liceum (I ÖL) w Kö-scérznie i w Kaszëbsczim Öglo-wösztôłcącym Liceum (KÖL) w Brusach. Ta matura pôcwierdzywô, że Kaszëbi są zainteresowóny edukację i dwiganim niwiznë swôjégô jazëka - gôdô Zbigórz Łomińsczi, direktor brusczégö KÖL. Felëje mii równak möcniészégö wspiarcô ze stronë samörządzënów i institucjów, chöc-bële w przëjimanim do robötë lëdzy z kaszëbską maturą. BLÓS 5% UCZI SA KASZËBSCZÉGÖ Z 19 tësący uczniów, jaczi chodzą na kaszëbsczi w szkole, le 5% to mło-dzëzna z wëżigimnazjowëch szkó-łów. Nôuka kaszëbsczégô badze na-pôtikała jiwrë - ödemkło gôdô Edita Bławôt, direktorka I ÖL w Kóscérz-nie. Lżi ja wprowadzëc w spôdlecz-nëch szkołach, gdze dzecë jesz są za-czekawioné wanogama i zabawama. A w liceum dochôdô ju czëtanié ksąż-ków i konkretno wiédza ô regionie. Młodzëzna równak mësli prakticzno EDUKACJO i wëbiérô taczé przedmiotë, jaczé mögąji pózni pômôc w dobëcym lepszego wësztôłceniô i robôtë. Równak szkólnô z köscersczégó liceum Iwóna Makurôt przekönywô, że to prawie kaszëbsczi dôwô bëlné móżlewötë. Znającë kaszëbsczi, można Iżi nalezc robota w institucjach kulturë, w turistice czë w öswiace -dolmaczi Makurôtka. To öna przë-rëchtowała latoś szóstka köscer-sczich maturańtów. Matura to sprawdzenie swôji wiédzë, bez szëku bëłobë sa iiczëc 3 lata i nie zdawać tegô egzaminu - gôdałë póspólno Ewelina Stefańskó, Wérónika Ökö-niewskô i Wiktorio Kózykówskó. NÔBARŻI DRAGÔ ROZPRAWKA Egzam warôł 180 minut, a w jego zamkłoscë bëłë 3 dzélë: rozmienić pisónégö tekstu w kaszëbsczim jazëku, dolmaczenié i napisanie roz-prawczi na pódóną téma. Ten slédny miôł zrobione maturańtóm nôwicy tôklów. Témë bëłë bar o dradżé -przëznôwała Wérónika Ökóniew-skô. Pierszô tikała sa ódpówiescë na pitanié, czë mówa móże pasowno ôdzdrzadlëwac świat, a drëgô polegała na pörównanim dwuch kaszëb-sczich wiérztów. NÔDGRODA 5 TËSĄCY ZŁOTËCH Windzëna maturalnego egzaminu z kaszëbsczégó jazëka ni mô cësku na zdôwalnosc maturë. Pónktë z ni rechöwóné są leno przë rekrutacji na kaszëbską etnofilologia na Gduń-sczim Uniwersytece. A jedną z nô-wikszich mótiwacjów je financowô nôdgroda dlô maturańta, jaczi nôle-pi zdô egzam. }e to 5 tësący złotëch, jaczé rok w rok fuńdeje pódjimca Piac latosëch kaszëbsczich maturańtów bëło z Brus. Na ödjimku direktor KÖL w tim miesce. Z.Łomińsczi raza ze szkolną kaszëbsczégö jazëka F. Bôską--Börzëszköwską z Rëmi Grzegorz Szalewsczi. Wôrtje wspomagać tëch młodëch lëdzy, jaczi nimö dzysdniowëch rozmajitëch treń-dów, wëbiérają wcyg nasz kaszëbsczi jazëk - pödsztrichiwô fuńdator nôd-grodë. Je to jedurnô szansa, żebë przedërcha nasza kaszëbskô môwa. ANACUPA ÖDJ. DM Jedną z latosëch maturańtków je É. Stefańskó (drëgô z prawi). Na ódjimku z jinyma absolweńtkama kôscersczégô liceum (IÖL) z rozmajitëch lat: (ód prawi) Jadwigą Bogdan, Paulëną Pałasz i Martą Miszczak. Ödjimk z warköwniów dlô piszącëch pö kaszëbsku w Starbieninie, 2016 r. LËPINC-ZÉLNIK 2016 / POMERANIA /17 Pömachtóny żëwöt Bruna Richerta dzél 4 WEDLE AKTÓW Z ARCHIWUM INSTITUTU NÔRODNY PAMIACË KUNC RICHERTOWEGO „PRZÉDNIKÖWANIÔ" PISMIONA W séwniku 1946 r. Bruno Richert oprze-stôł bëc przędnym redaktora pówójno-wi „Zrzeszë Kaszëbsczi". Wëchôdało to midzë jinszima z bënowëch sztridów w redakcje gazétë. W slédnym numrze najégö cządnika nadczidł jem, że wedle samégö Richerta jedną z przëczënów taczégö stanu bëło jegö zbliżenie sa do pözdrzatków katolëcczich strzodowisz-czów zrzeszonëch z pismiona „Dziś i Jutro", a chtërne kąsk późni stwörzëłë Stowóra PAX. Jednym z procëmników Richerta béł w tim czasu przedwójnowi redaktor „Zrzeszë" Ignac Szutenberg. Wórt zacy-towac w tim môlu, co rzekł on na zćńdze-nim Örganizacj owégô Komitetu Kaszëb-sczi Gazétë złożonego z przedstówców wëszëznówpartie i spôlëznë, jaczé ödbëło sa 29 rujana 1946 r. w sedzbie Partu Wiadłów i Propagandę (pöl. Oddział Informacji i Propagandy) w Wejrowie. Gôdôł ön tej, że: Łoni tak Richert, jak [Jón] Rómpsczi i [Francëszk] Grëcza szu-kelë gô (chödzy ö I. Szutenberga - S.R), bë wrócył i ödrodzył pismiono, jaczé pro-wadzyłza sanacje. Zgódzyłsa. (...) Czile miesący późni ôprzestôł bëc potrzebny, östôł usëniati, pismiono poszło pôd dik-tando dwuch lëdzy (...) gazéta zrobią sa reakcjowim cządnika a gospodarzone tam bëło na taczi ôrt, że chto wié, czëprokurator ni miôł bë cos do pôwiedzeniô. Często rozwölno Richert zmienił ukłód titla pismiona (na katolëcczé)1. Widzec tuwó, że Szutenbergówi nie widzało sa za baro prokatolëcczé ustawienie gazétë przez Richerta. Z jinszich zdrzódłów möżemë sa wëdowiedzec, że Richertowi sztél cze- rowaniô „Zrzeszą" pózwóny béł przez jegô procëmników diktatorsczim. Ökróm tegö przëczëną tegö, że Szutenberg nie lëdôł Richertowégö „przédniköwaniô" pismiona, mögła bëc téż ambicjo tegö dzejarza. Ko doch na samim początku wëdôwaniégö pöwöjnowi „Zrzeszë" Szutenberg, na przedwöjnowé mödło, chödzył midzë kaszëbsczima rëbôka-ma i zbiérôł dëtczi na zaczacé dze-jnotë pismiona. Pózni mögło mu sa nie widzec, że ni mô taczégö cësku na fónk-snérowanié redakcje, jaczi bë chcôł miec, a béł doch wiele starszim öd Richerta przedwöjnowim i uwôżónym midzë Kaszëbama dzejarza. Wszëtkö to i Szu-tenbergöwô zgrôwa do lewicowëch pöz-drzatków mögło bëc przëczëną spiérczi bënë redakcje. Równak ökróm sztridów westrzód nôleżników redakcjowégo karna do usë-niacégö Richerta ze stanowiszcza przéd-négö redaktora przëczëniło sa téż lëché ôbtaksowanié zamkłoscë gazétë przez państwowe wëszëznë. Przede wszëtczim chödzy tuwó ó cenzura, co ód zymku 1946 r. zaczała corôz to górzi öbtaksowi-wac publiköwóné w „Zrzeszë" tekstë. Nie bada w tim môlu barżi rozwijôł ti témë, bó béł o ni w najim cządniku apartny dokóz, do jaczégó ódsyłóm Czetińca2. Przedstawia za to, jaczi pözdrzatk miół na ta sprawa w 1953 r. sóm Richert. Na-pisôł ón tedë, że wiele niepötrzébnëch zamieszaniów w môji dzejnoce jakno redaktora „Zrzeszë" i möjich dzélnicowëch wëstąpieniów wëszło z niedouczélstwa i szkódlëwi dzejnotë rozmajitëch nad-górlëwëch administracjowëch ë państwowych kragów, chtërne przeszkô-dzałë w wëdôwanim gazétë i ustëgôwałë redakcja. Zarô pö tim dôwny „przédny" „Zrzeszë" dopisôł jesz: Wnetka wszëtcë ti lëdze ôkôzelë sa krëjamnyma wrogama Lëdowi Pôlsczi. Östelë usëniati z Partie i stanowiszczów. Ale mój wiôldżi zapôł i rzetelno wôlô robôtë dlô Lëdowi Pôlsczi ostała przez nich złómónô. Zrobilë ze mie reakcjonysta. Përzinka samökriticzi je za to w wëjimku z żëcopisu Richerta, gdze pisze ön, że jakno czerownik redakcje ökôzôł sa człowieka słabim, chwiejnym i niezdecydowónym, a jakno młodi człowiek ulégôł rozmajitim cëskóm. PRÓBË ÔDRODËNÔRODNÉGÖ STRONNICTWA NA PÖMÖRSCZI ZE Ml Chcemë le równak ju óstawic „Zrzesz Kaszëbską" i zając sa jinszą sprawą, jakô mogła stac sa dló Richerta zdrzódła roz-majitëch tóklów. Jak wiémë, ju ód trzë-dzestëch lat béł ón przëstojnika pólsczi nórodny rësznotë, chtërny przędną organizacją bëło Nôrodné Stronnictwo (NS). Tak sa skłôdô, że pó zakuńczenim II światowi wöjnë partio ta, chóc próbowała dzejac legalno, ni mogła wińc z pódze-miégó. Nôleżnicë pólsczi nórodny rësz-notë wedle dbë nowëch, w wiakszim dzéłu zawöjowónëch ju przez kómuny-stów wëszëznów, bëlë „wrogama", i bezpieka dosc ostro biótkówała sa z nima. Nigle równak dzejnota nórodówców ósta do nédżi zdëszonô, NS próbowało twórzëc w kraju swoje pödzemné strukturę. Tak bëło téż na Pômörzim. W tikającym sa pówöjnowëch dzejów Wejrowa dzélu monografie tegó miasta czëtómë midzë jinszima, że B. Richert i Zygmunt Milczewsczi ju ód lepińca 1946 roku włączëlë sa w akcja, chtër-ny céla bëła prawie ódroda Nórodnégó 1 Wszëtczé wëzwëskóné w teksce cytatë wzaté z pölsköjazëköwëch zdrzódłowëch tekstów i ksążków skaszëbił Słôwk Förmełla. 2 S. Formella, „Zrzesz Kaszëbskô" wedłe pözdrzatku cenzurë, „Pomerania", nr 6 (477), czerwiec 2014,42-43. 18 POMERANIA KASZËBIW PRL-U Stronnictwa na pömörsczi zemi. Na początku séwnika tegö roku w sedzbie redakcje „Zrzeszë" ödbëło sa zetkanié „inicjatiwny grëpë" z przedstôwcą Przéd-négö Zarządu NS Tadeusza Macyńsczim (pöl. Tadeusz Maciński). Jeżlë chödzy ö tikającé sa personë Richerta akta bez-pieczi, to téż jidze w nich nalezc papiorë, co ôpöwiôdają nama ô jegö dzejanim dłô nielegalnego NS. Nôwôżniészim z nich je wëpisóné raczno przez bohatera naszego tekstu Öswiôdczenié, w chtërnym Richert 15 łżëkwiata 1947 r. „ujawił sa" przed Miesczim Urzada Publicznego Bezpieku w Toruniu. Ostało ôno dołączone do personalny teczczi Richerta jakno krëjamnégô wëspółrobötnika ö tacewnym mionie „Wojciech Sudom-ski". Przëznôwô sa on tam do swöji łącz-bë z nôleżnikama NS i do tegö, co robił, żebë wespółtwörzëc krëjamné strukturę ti partie na Pömörzim. Wôrt möże zacy-towac to, co sóm ö tim napisôł: W séw-niku 1946 r. (...) ôstôłjem zwerbôwóny przez przedstôwca Przédnégô Zarządu Nôrodnégô Stronnictwa ô tacewnym mionie „Gołińsczi" (pöl. örig. Gołyński; ze służböwégö zôpisku zrëchtowónégö we Gduńsku 10 lepińca 1947 r. a chtëren tikôł sa lëkwidacje przez bezpieka gduń-sczégô ökragu NS, wëchôdô, że nie bëło to tacewné miono, blós nôzwëskö Waleriana Gołuńsczegó, prawnika, w tim czasu przédnika gduńsczego okragu NS - S.R). Ön zabédowôł mie wespółrobóta, na co jô sa zgödzył i złożiłjem mu przësa-ga. Zamkłosc ji: Biôtka ô Nôrodną Polska. Za dwa tidzenie miôł zôs przëjachac Gołińsczi, bë stwörzëc wojewódzką trójka; przë ti rozmowie béł téż óbëwa-tel Milczewsczi Zygmunt z Wejrowa, samórządzënowi szpektor w starostwie, chtëren béł ju wprowôdzony w całą robota. Z kôrbieniô wëchôdało, że w Wôje-wódzczim Zarządzę miôł jem ôbjimnąc fónkcja ôrganizacjowégô szefa, ôb[ëwa-tel] Milczewsczi [öbjimnąc miół] téż Wojskowi Wëdzél (...). Wëwiôd miôł bëc zörganizowóny pózni, ökróm te [Gołińsczi] kôzôł nama zwerbować trzecégô nôleżnika jakno młodzëznowégö szpek- tora. Pô dwuch tidzeniach gdzes w połowie séwnika 1946 r. w sedzbie redakcje [„Zrzeszë Kaszëbsczi"] ôdbëło sa pósobné zeńdzenić, chtërnégô iiczastnikama bëlë: jô i Milczewsczi z Wejrowa, Gołińsczi, przedstôwca centrale Nôrod[négô] Str[on-nictwa] (ze wspömnionégö kąsk wëżi zôpisku z lepińca 1947 r. wëchôdô, że przedstôwcą nym béł człowiek ö tacewnym mionie „Prus" a tacył sa tej pöd nim prawie nadczidłi ju rëchli w tim teksce Tadeusz Macyńsczi - S.R), Krolowó (pol. örig. Krolowa - S.R) i mezony na trzecégö do Wôjewódzczégô Kom[itetu] ób[ewatel] Władisłów Roznersczi (szkolny z Kôscérz-në). Na zetkanim tim przedstôwca centrale Nôrod[négô] Str[onnictwa] (znółgó blós Gołińsczi), (...) wëgłosył póliticzny referat i óbgôdôł ôrganizacjowé sprawë. Ökrąg nasz miôł ôbjimac pöw[iatë] gduńsczego wójlewództwa] i wiera chöjnicczi kréz. Gduńsk i Gdiniô, jak zdążiłjem sa rozeznać, miałë bëc wëapartnioné a miôł je prowadzëc sóm Gołińsczi. Najô trójka (jô, Milczewsczi i Roznersczi) mielëjesmë zajimac sa robotą w powiatach. Roznersczi, chóc złożił przësaga, tej równak nie chcôł podjąć sa prôcë w Wójewódzczim ZarzfądzeJ. Pówiedzół nama, że może robie nôwëżi w óbeńdze powiatu. Temu téż sprawa usadzenió Wôjew[ódzczégó] Zarzfądu] Nórod[négô] Str[onnictwa] (...) ôdłożëlëjesmëdopöstapnégôprzëja-chaniô Gółińsczegó w rujanie 1946 r., do tego czasu mielë jesmë zwerbować jednego trzecégó nôleżnika do Wôjew[ódzczégó] Zarz[ądu] Nôrod[négó] Str[onnictwa] i po jednym przedstôwcë z kôżdégô krézu województwa. Séwnik 1946 roku muszôł bëc dlô bohatera najégö tekstu czasa dradżim. Do sztridów w redakcje „Zrzeszë" i lë-chégö ôbtaksowaniô ti gazétë przez wëszëznë doszło jesz dzejanié w nielegalny partie, co mögło parłaczëc sa z jesz nowima tôklama. Tegö ju Richert nie strzimôł. 20 séwnika szmërgnął stano-wiszcze przédnégö redaktora „Zrzeszë". W swöjim pismionie z gromicznika 1949 r., w chtërnym pisôł gdińsczemu urzadowi bezpieku ö swój i donëchczasny póliticzny dzejnoce, nadczidł, że zrobił to pöd cëska psychicznego załómaniô. Udbôł so téż tej skuńczec swöja przënô-leżnota do pödzemnégö NS i swoje dzejanié dlô ti partie. Wëjachôł tedë z Wejrowa, a Z. Milczewsczému miôł pöwiedzec, że kuńczi swöja pöliticzną robota. W pösobnym miesącu, to je rujanie 1946 r., przëjachôł Richert do Torunia, żebë tam sztudérowac na henëtnym Uni-wersytece Mikołaja Kopernika. Östôł tej przëjati na trzecy rok etnografie (w Toruniu) i na trzecy historie (wedle tego, co w ôsmëdzesątëch latach uszłégö stalata rzekł Riszardowi Cemińsczemu, nen cze-rënk sztudérowôł na Uniwersytece Adama Mickewicza w Poznaniu). Na sarnim kuńcu swöjégö cytowónégö wëżi öswiôdczeniô, gdze przëznôwô sa przed bezpieką do swöji nielegalny dzejnotë, Richert jesz zagwësniwô ji fónkcjona-riuszów, że: Jesz rôz widzoł jem sa z Mil-czewsczim w Wejrowie w stëcznikii 1947 r. i [nen] rzekł mie, że Gołińsczi (to je W. Gółuńsczi - S.R) nie przëjachôł, a on sóm (Z. Milczewsczi - S.R) téż nick nie robi. Dodówóm, że wöjewódzczégô ôddzélu jesmë nie zörganizowelë i decht niżódny robôtë w ókólim jesmë nie prowadzëlë. SŁÔWK FÖRMELLA* * Autor je starszim archiwistą w archiwalnym dzélu gduńsczego partu Insti-tutu Nôrodny Pamiacë. POMERANIA 19 STANISŁAW SALMONOWICZ__ Starsze, może nawet dziś już wręcz sędziwe pokolenie, wie, kim był Sienkiewicz, którego Rok właśnie obchodzimy. Czy jednak młode pokolenia poza jakimiś mglistymi reminiscencjami z filmów coś wiedzą o Sienkiewiczu i jego bohaterach? O licznych, z różnych przyczyn, krytykach Sienkiewicza już za jego życia czy zwłaszcza w dobie PRL-u będzie jeszcze mowa. Bez względu na owe krytyki, słuszne czy niesłuszne, jednej rzeczy nikt Sienkiewiczowi odmówić nie może: pierwszy polski laureat Nobla z dziedziny literatury (za Quo vadis) to jedyny do dziś polski pisarz, który uzyskał wielki sukces międzynarodowy. Dziś, oczywiście, jego sława mocno przebrzmiała, ale faktem jest, że tacy polscy laureaci Nobla, jak Władysław Reymont, Czesław Miłosz czy Wisława Szymborska byli bądź twórcami znanymi tylko wąskiej elicie, bądź ich sława międzynarodowa (jak u Reymonta) trwała niezwykle krótko. Tymczasem H. Sienkiewicz przez długie lata był czytywany nie tylko w Polsce: kolosalny sukces czytelniczy Quo vadis był tego przyczyną. Dziś w Polsce miejsce Sienkiewicza, choć trudno je całkowicie kwestionować, nie jest już miejscem pierwszoplanowym. Kiedyś, nie bez złośliwości, Gombrowicz nazwał Sienkiewicza „znakomitym pisarzem drugorzędnym"! Czy dzisiejsza młodzież może chętnie sięgać po jego dzieła od młodzieżowego W pustyni i puszczy po Trylogię i Krzyżaków? Żyjemy dziś w cywilizacji obrazkowo-internetowej. Kto ma siłę (?) czy cierpliwość, by siąść spokojnie i przez długie wieczory czytywać o przygodach bohaterów Sienkiewicza? -Na refleksję czy siłę wyobraźni czytelnika miejsca w cywilizacji internetowej nie ma. Dawniej bywało jednak inaczej. Czy jednak, jak napisała kiedyś Kazimiera Iłłakowiczówna, „To było tak dawno, że aż nieprawda"? Wróćmy do epoki, kiedy Sienkiewicz, początkowo raczej dziennikarz, reporter znakomity, związał się po powstaniu styczniowym z pozytywizmem, ruchem Polaków, którzy - po klęsce powstaniowej - stawiali sobie cele realistyczne, odrzucali romantyczne marzenia. Tak było przez kilka lat, ale to właśnie Sienkiewicz zapoczątkował swymi powieściami histo- rycznymi, pisanymi, jak sam wskazywał, „dla pokrzepienia serc" - odradzanie się dążeń narodowych. W tej mierze otworzył drogę dla neoromantycznych dzieł otwarcie budujących nowe niepodległościowe dążenia (Stanisław Wyspiański, Stefan Żeromski). W ten sposób dość szybko osiągnął, przynajmniej na pół wieku, panowanie w umysłach ówczesnej młodzieży, zachowując je i u starszych na całe życie. Powieści wchodzące w skład historycznej Trylogii z polskich dziejów wieku XVII ukazywały się naprzód odcinkami w gazecie, a dopiero potem w formie książek: Ogniem i mieczem (1884), Potop w 1886, a Pan Wołodyjowski kilka lat później. Publicyści pozytywizmu krytykowali autora, już wówczas zarzucano mu, nie bez racji, nadmierny historyczny optymizm w spojrzeniu na narodowe wady i klęski. Wśród tych krytyków był i Bolesław Prus, pisarz znakomity, bożyszcze ówczesnej Warszawy. W istocie nic to Sienkiewiczowi nie zaszkodziło. Wiele lat później historyk literatury i kultury polskiej Ignacy Chrzanowski napisał w dobie II RP: „Któż w serca polskie zaczął na nowo wlewać wiarę we własne siły? - Nade wszystko Sienkiewicz". Była to prawda. Legioniści Józefa Piłsudskiego ruszali na wojnę z pamięcią żywą kart Trylogii. Można więc powiedzieć, że pokolenie tych, którzy rodzili się na przełomie XIX/XX w., było pokoleniem sienkiewiczowskim. W publikowanej na emigracji po II wojnie światowej książce Czesława Straszewicza Turyści z bocianich gniazd czytamy o przedwojennym wysokim oficerze policji, który znał Trylogię niemal na pamięć i stale z jej znajomości egzaminował wieczorami swoją biedną żonę! - Tu trudno nie przyznać, że powieści Sienkiewicza były nade wszystko dla mężczyzn i ich heroiczno-przygodowych aspiracji. Niewątpliwie wpływ miał na to fakt, że bohaterki powieści historycznych Sienkiewicza zostały raczej wątło zarysowane, są wręcz papierowe. Tak wielbicielka melodramatów, jak i amator wrażeń zmysłowych niewiele mieli szans w lekturze tych dzieł. Magia jednak jego tekstów dla wiernych czytelników trwała. Pamiętam z mojej młodości w Wilnie, że były wysoce kształcone osoby, które nie wahały się niemal każdej wiosny wracać do Lata leśnych ludzi - o zgrozo Marii Rodziewiczównej, a w zimowe wieczory wracać do towarzystwa Zagłoby i Wołodyjowskiego. Stąd miłość 20 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2016 GAWĘDY O LUDZIACH I KSIĄŻKACH do Trylogii, zgoła nie rządzona obowiązkami lektur szkolnych, trwała przez całe dwudziestolecie międzywojenne i w ogromnej mierze wykreśliła emocje historyczne i marzenia pokolenia „Kolumbów" w drugiej wojnie światowej. Przypominam tu fakt znamienny, że wprawdzie dość rzadko pseudonimy konspiracyjne tej epoki miały swoje źródła literackie, to jedynym autorem, który się tu liczył, był właśnie Sienkiewicz. Rzadziej z Krzyżakami (Jurandy, czasem „Zbyszko z Bogdańca"), przeważały pseudonimy z Trylogii, i to nie tylko wśród młodzieżowych konspiratorów spotkać można było „Zagłobę", a zwłaszcza „Kmiciców". Nie brakło też „Bohunów", rzadziej pojawiali się „Jarema", „Skrzetuski", „Babinicz", czasem nawet „Soroka" czy „Roch Kowalski". Zamiłowaniem nie tylko młodzieżowym były swego rodzaju quizy na znajomość Trylogii. Sam w nich nieraz brałem w młodości udział i z reguły wygrywałem pytaniami zdradzieckimi typu: „Jak się nazywał dowódca artylerii księcia Jeremiego" lub „Oficerem jakiego regimentu był Kuszel, który raportował, że Bar wzięty?". Harmonijna proza Sienkiewicza, niezwykły talent narracyjny, jego instynkt językowy, który pozwalał czerpać szeroko z polszczyzny wieku XVII - to także przyczyny dodatkowe, że wiele powiedzeń z jego książek weszło na długo w sentencjonalne powiedzenia Polaków, nieraz nawet nieznających już źródła. Oto przykłady: „Boże, Ty widzisz i nie grzmisz!", „Słuchać hadko", „Zdechnę ja i pchły moje!", „Ociec, prać? - Prać". Dlaczego krytykowano Sienkiewicza? - Dla Stanisława Brzozowskiego, wielkiego intelektualisty przed I wojną światową, były powieści Sienkiewicza zbyt płytkie intelektualnie, nazbyt sarmackie. Brzozowski oczekiwał od pisarzy głębi filozoficznej, piętnowania wad narodowych. Nb. u Sienkiewicza takiego piętnowania prywaty szlachty i magnatów, anarchii szlacheckiej czy ciemiężenia chłopa nie brakowało, ale czytelnicy zazwyczaj tego nie zauważali, pochłonięci w pełni intrygą powieściową wokół bohaterów Trylogii. Sienkiewicz, wbrew pozorom, pisał o okrucieństwach obu stron w wojnie z powstaniem Chmielnickiego. Polscy badacze zazwyczaj zapominają, że na przykład dla mordowanych w rzeziach Żydów z małych miasteczek ukraińskich to była w swej masowości największa klęska ludności żydowskiej z epoki przed Holocaustem. W okresie międzywojennym historyk wojskowości Olgierd Górka słusznie wskazywał na liczne powieściowe „odchylenia" od realnej historii lat 1648-1660. Najpopularniejsze, znakomite czasopismo literackie dwudziestolecia „Wiadomości Literackie" było dalekie od entuzjazmu dla Sienkiewicza, propagowało ówczesną literaturę awangardową. Nikt dzisiaj z historyków literatury nie kwestionuje faktu, że H. Sienkiewicz nowatorem raczej nie był. Wyszedł, sam to czasem przyznawał, z tradycji europejskiej powieści historycznej epoki romantyzmu. To był nade wszystko francuski mistrz Alexan-dre Dumas, twórca niezapomnianych do dziś Trzech muszkieterów. Tyle że Dumas nie widział potrzeby pisania „dla pokrzepienia serc", opisywał zgoła barokowo, zamaszyście, francuski wiek rycerski i dworski epoki Ludwika XIII i Ludwika XIV. Wojen toczonych z powodu i bez powodu, pojedynków wielce pochopnych, ale jakże wspaniałych, miłostek wszelakich, poważnie nietraktowanych. Powieściopisarzem angielskim romantyzmu był Walter Scott, który realizm historyczny wiązał z zamiłowaniem do wszystkiego, co dziwne, tajemnicze, fantastyczne. Sienkiewicz przecież, nie będąc nowatorem, nie ustępował umiejętnościami narracyjnymi swoim poprzednikom. Czesław Miłosz, dość krytyczny wobec Sienkiewicza, jednak przyznawał: „Zwykli czytelnicy tak silnie utożsamiali się z bohaterami Trylogii, że nie wyobrażali sobie, aby mogli się oni urodzić w wyobraźni autora". Dodajmy, że gros bohaterów Sienkiewicza miało pewne, nieraz bezpośrednie, historyczne istnienie, ale oczywiście pisarz komponował ich życiorysy zgodnie z koniecznościami fabuły. Żaden z bohaterów (...) pierwszy polski laureat Nobla z dziedziny literatury (za Quo vadis) to jedyny do dziś polski pisarz, który uzyskał wielki sukces międzynarodowy. - muszkieterów pierwszej części Trylogii nie przypominał muszkieterów Dumasa, może jeden tylko Rzędzian został wzięty częściowo z kart książki Dumasa, natomiast przedni humor Zagłoby był rodzajem humoru, którego u francuskiego pisarza nie uświadczysz. Bohaterowie Sienkiewicza byli do bitki i do wypitki, miłostki natomiast chwilowe nie były w guście jego postaci, nawet Kmicic, jak tylko poznał Oleńkę, z wszelkich przygód się wyleczył! O jego mistrzostwie językowym już wspomniałem, dodajmy jednak bogatą erudycję historyczną, z której czerpał pełnymi rękoma, tworząc ów niezapomniany koloryt szlacheckiej Polski sarmackiej. Być może to właśnie zapewniło mu długotrwały sukces czytelniczy. Możemy, nie bez bardzo poważnych racji, krytykować Polskę magnacko-szlachecką wieku siedemnastego, tracącą w swarach i anarchii zdobycze polskiego wieku XVI, czyli kraju tolerancyjnego, zamożnego, ale i rozwijającego kulturę narodową na skalę poziomu ówczesnego europejskiego. Nie da się jednak zaprzeczyć, że właśnie owa tradycja sarmacko-szlachecko-barokowa pozostała Polakom, mimo wszelkich sukcesów oświecenia, jako najistotniejszy może składnik kultury narodowej aż po wiek XX. Kiedy czytamy polskich czołowych poetów romantyzmu - Mickiewicz, Słowacki, Krasiński, Malczewski - wszyscy oni jakże wiele czerpali z tej epoki, w niej się przeglądali! Miało to oczywiście, zwłaszcza może dla polskiej polityki, nieraz złe skutki. Filozof i historyk Michał Wiszniewski napisał w połowie XIX w. o Polakach tak: „niewytrwali w pracach rozumu, do długiego namysłu, do zimnego rozumu rachuby wstręt jakiś czują". Warto także o tym pomyśleć, gdy magii opisów Sienkiewicza nadal będziemy ulegali... LËPINC-ZÉLNIK 2016 / POMERANIA / 21 NÔBARŻIJÔ LUBlA KASZËBSCZI Z Anielką Makurôt, jakô na piątce do kaszëbsköjazëköwi ksążczi Balbina z IV B grała titlową bohaterka, gôdómë ö tim a nym. Witôj Anielka! Dobri dzeń! Pöwiédz mie, jak të jes stôrô? Móm jesz sédem lat. Ale latoś bada miała ösem. I të ju jes w czwiôrti B? W drëdżi B. A jô jem czuł, że të jes w czwiôrti B? Jak Balbina... To może jo! Wiele lat temu to bëło, jak të jes gôdała do Balbinę? Tedë téż miałam sédem lat. Tej to bëło łońsczego roku? Nie pamiatóm, ale baro dôwno temu to nie bëło. A gdze to bëło, gdze oni to nagriwelë? W Radiu Gduńsk. Më jachalë do Gduńska i tam jesmë nagriwelë. I jak to wëzdrzało? Jô miała sa tegö nauczëc na pamiac, në ale jem sa nie nauczëła, tej jô czëtała, a że czëtóm kąsk z przerwa-ma,tej czasa mëmka gôdała, ajôto pöwtôrzała pö ni. Jak wiele czasu to dérowało? Czile gödzyn. Jaczé przedmiotë të môsz w ti drë-dżi klase? Móm anielsczi, religia, logopedia, jazëk pölsczi, kąsk muzyczi, ale to je leno w czwôrtczi. Cos zaspiéwómë abö pöczwiczimë na fléce, abö cos napiszemë w zsziwku do muzyczi. Mómë téż matematika. Jes dobrô w matematice? Roz-miejesz të liczëc? Jo. Dali mómë téż prziroda, w-f i basen. Na basen to më jidzemë do Aquaparku köle lecznice w Köscérz-nié. Z tëch wszëtczich przedmiotów chtëren lubisz nôbarżi? Basen i w-f. Ale tak pö prôwdze to nôbarżi jô lubią kaszëbsczi. Më mómë trzë lekcje kaszëbsczégö, ale zamiast ti trzecy uczbë pani czasto robi wëceczczi. A dokądka wa môta te wëceczczi? Na przikłôd rôz më mielë zajaca nad Jęzora Kaplicz-nym. Ale ta szkólnô öd kaszëbsczégö to nie je twoja mëmka? Nié, ta szkólnô, chtërna mnie uczi kaszëbsczégö, to nie je möja mëmka. Möja mëmka uczi w szóstce, a jć> chodzą do czwórczi - spödleczny szköłë. A të ju wiesz, kim bës chcała ostać? Jô bëm chcała zastapöwac mëma. Bö mëmka je ju dôwno szkolną öd kaszëbsczégö, tej jak ona ju nie badze mogła robie, tej jô bëm chcała, żebë chtos ucził.Tak bëm chcała. Jakô je twöja nôbarżi ulubiono szkolno abć> szkolny? Wastnô Asza öd anielsczégö. A dlôcze? Bö ona je takô miłô. Jaczé słowa pö anielsku të ju znôsz? Hallo, goodbye, I.... Wszëtczich to jô terô nie wiém, bo jich je baro wiele. Möji starszi, czej chcą nóm zro- 22 POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2016 KÔRBIÓNKA/GADKI RÓZALIJI bic kąsk niespödzanka, tej gôdają pö anielsku. Pö kaszëbsku më rozmiejemë, pö pölsku më rozmie-jemë, ale pö anielsku nié. A to je ösoblëwé, czej jô béł jesz dzecka, tej möji starszi gôdelë pö niemiecku, jak nie chcelë, bësmë më dzecë rozmielë, ö czim öni gôdają. A jak jô gôdóm pö kaszëbsku, tej möja drëchna sa pitô pö polsku:,,a co to jest, co to znaczy", bö öna nie wié, a to je taczé prosté. Jaczé môsz planë na lato? Jô, möja drëchna i jiné dzecë jedzemë na öbóz kaszëbsczi do Stôri Hëtë. Co wa tam badzeta robie? Dzesac dni më spimë w szkole i mómë taczé różné zajaca. Tam je plac, chödzymë nad jezoro sa kąpać, badzemë dostawać kanapczi, pôłnié. Tam téż je bo-jiskö, gdze möżemë grac w bala (ale jć> nie gróm dobrze w bala). Powiedz mie, jaczi je dzysô dzeń? Trzëdzesti pierszi maja. A witro je? Pierszi czerwińca, strzoda, Dzeń Dzecka! Pamiatôsz! I co badze w szkole? W szkole... nie wiém, czë badze jakôs lekcja, ale badze wëceczka. Dokądka wa badzeta jachac? Do Ustczi nad morze, do téatru, në i chëba to wszëtkö. Czë to bë bëło möżebné, żebëm jô jesz rôz przeszedł do ce za piac abö dzesac lat i jesz rôz z tobą pögôdôł, bë öbôczëc, co sa u ce zmieniło? Jo, ale za piac czë za dzesac lat? Jô jesz nie wiém. Za piac to të badzesz w gimnazjum, a za dzesac badzesz robie matura i zaczniesz pewno sztudérowac... Öbôczimë. A terô Bóg zapłać! Ni ma za co. GÔDÔL STANISLÔW FRIMARK (PÓL. FRYMARK), SZTUDÉRAI ROKU KASZËBSCZI ETNOFILOLOGIE NAGDUŃSCZIM UNIWERSYTECE Ödj. Wöjk i lwóna Makurôt - CZI MÓMI WEW ZACI NASZA MAŁA ŁOJCZIZNA? NASZA ZIAMIA, NASZA MOWA! Ło grudko ziamni kociewski, ło relikwjo śłanta! Jaka to nas łóczi razam siyła niypojanta? (za J. Milewskim) Tak sobje miśla, czi bez to, że za darmaka chleba niy jam ji równak wzianóm sia za ratowanie ti mowi Lolków ji Łojców naszych, bandó mnie mnieli wew zaci ty, co pó nas przińdó? Przibaczyło mnie sia, że ło to samo trapjył sia śłanti pamnianci „Nasz Kaźmiyrz", tj. Antek Górski. Łón psisał: „Wszitko spaló ji wirzucó!", ale tak nie je! Trzynastygo sticznia mnija 6. rocznica jego śmniyrci. Tedi siagnijma tó lichó pamnianció... jak psisał, ji przibaczma sobje, jak łón kochał ta nasza zia-mia, na chtórni sia łurodziył. Grabowjecke psiaski Ślycó żółte psiaski łod góri do góri, że ji wóz drabniasti łutchnie póniechtóri. Jak zasiejesz łowjes, to weźnie go wjater, Łoj żambi wjatrowju wnetki łuszi nater. Ąle tam pod lasam Wangermuca płinie Przi grabach ji łosikach, ji wjelgi leszczynie, Zaś bez środziek wjoski płinie woda Pliszki Patrzó wnia stokrotki ji zwónków keliszki. To je moja wjoska, tu żarn sia łurodziył, Ji tak dicht nasamprzód po tych psiaskach chodziył! Tedi nie trap sia Rózalija zawczasu, jano zdawaj Panu Bogu sprawa zez talantów, chtórne Ci dał. Wjysz prze-ca, jak wew Pjiśmnie Śłantim je napisane. Do tego, chtóran zakopał swój talant, Jezus rzek: „Sługo złi ji laniwi, łodbjyróm Ci to, co żeś dostał, ji daja tamu, chtóran pomnożył swoje dynari (czyt: talanta)". Ale żeśta só świadkami, że sia srodze starom, przibaczóm sobje wszitke stare wirażania, zorguja jak moga, żebi mowa naszych Lolków nie poszła wew niwecz! Czasami jida na szrej! Ale to wibaczta! Ja banda dali nurować wew ti naszi mowje, najrza sia zez timi, chtórne majó wew zaci ta gwara! Nó wjyta, jak to je, kożdan ma swój pukel, co go gniecie. A weź ti, Rózalija, zamknij tera ta swoja munia, bo ja-zgoczesz, jak ta zderta płita. Jó, jó, stare ludzie tak majó! „Niy pomoże puder, róż, kedi baba stara łuż!" Ździebko strapjóna - Wasza Rózalija! ZYTAWEJER Tekst po kociewsku w pisowni autorki POMERANIA 23 Pamiętne dni WOJENNA NĘDZA biedniaków dusi W miarę przedłużania się wojny odczuwano coraz bardziej niedostatek różnych towarów. Brakło sił roboczych. Produkcja nie nadążała za potrzebami. Głód w miastach wypędzał biedniaków na wieś. Wozili ze sobą towary, których brakło na rynku miasteczek, i prosili o wiktualia. Biedota wiejska również odczuwała sytuację wojenną. Robotnicy luźni, tj. wolni najmi-ci, nie mogli dostać furmanek do zwózki opału, zresztą oni nigdy furmanek nie dostawali, ale teraz przecież mężczyźni w sile wieku byli na froncie, o chleb i opał starać się musiały ich żony, względnie ojcowie podeszli w wieku. Widywano chłopców pchających taczki po wyboistych drogach naładowane torfem, względnie chrustem z lasu, uzbieranym za zgodą leśników, od których musieli wykupywać specjalne kwity. Chłopcy lub starcy taszczyli też na taczkach żyto do młyna, by po kilku dniach, a nieraz tygodniach tym samym sposobem przywozić do domu mąkę. O zboże było trudno, było drogie, trzeba je było zarobić pracą u gbura lub we dworze. Dla- tego też biedniacy zbierali kłosy zbóż; wszędzie, gdzie jakiś kłos mógł leżeć, na placach, na drogach i na polach. Dzieci nosiły specjalne fartuszki z torbami względnie głęboką kieszenią, do której kładły zebrane kłosy. Józek się zdziwił, gdy pewnego dnia, kiedy był u kolegi Franciszka, ten mu z dumą pokazał pękaty worek pełen kłosów żyta. W rodzinie Franka każde dziecko miało worek, do którego skrzętnie wkładało każdy podniesiony kłos zboża. Nie tylko kłosy zbierały dzieci. Zbierały rzęsę, pokrzywy, rdest, łopuchę, koniczynkę, szczaw, oset na karmę dla prosiąt. Zbierały też grzyby, jagody, borówki, maliny, orzechy laskowe, a nawet pióra gęsie i kacze. Każdy chłopak hodował króliki; te potrzebują wiele zieleniny, toteż ledwo przybiegał ze szkoły, pędził na miedze lub drogi, by napełniać kosz trawą, koniczyną, liśćmi buraczanymi, a musiał się nieraz za tym mocno uganiać. Chłopcy wiejscy nie chwalili się zabawkami, piłkami, rowerami, lecz królikami, a synowie chałupników - gołąbkami. Szkoła w czasie wojny również służyła jej potrzebom. Żądano od dzieci włączania się w gromadzenie wszystkiego, co mogło być gospodarczo spożytkowane. I tak na wiosnę nauczyciel prowadził co drugi dzień dzieci do lasu, by zdzierały z gałęzi drzew liście. Liście te kładły do worków i niosły do szkoły w celu wysuszenia, potem je transportowały do składnicy. Jesienią wyprowadzano klasy do miejscowości Zdrada, gdzie w wąwozach było wiele pokrzyw. Te pokrzywy dziatwa łamała lub ścinała, by wiązać w snopki i nieść do szkoły, skąd je zabierano do składnicy w Pucku. Nauczyciel nakazywał też zbierać wysuszone pestki śliw, te również odsyłał do Pucka. Często kazano starszym uczniom plewić pola folwarczne; musieli specjalnymi szpikulcami wycinać oset lub wyrywać ręcznie łopuchę, modraki, rdest i inne zielsko. W czasie tych prac zdarzały się nieprzewidywane wypadki. Nauczyciel Dopka wyręczał się w dozorze klasy zbierającej, względnie zdzierającej liście drzew swoją wychowanką. Nazywała się 24 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2016 WSPOMNIENIA Adela, była to miła dwudziestoletnia panna. W szkole panowała dyscyplina kija, nic więc dziwnego, że chłopcy Adeli się nie bali, ona zaś była zbyt dobra, by ze skargami biegać do Dopki. Klasa w lesie wszczynała bójki z uczniami szkół sąsiednich. Jednego dnia, gdy pogoda wskazywała na burzę, w lesie pojawiły się żmije. W pewnej chwili Adela usłyszała krzyk dziewczynki. Gdy przybiegła, było już za późno - z ledwo dostrzegalnej ranki tuż przy kostce prawej nogi sączyła się krew, a Lenka Czapówna zanosiła się od płaczu. Teraz chłopcy, którzy się byli rozbiegli po grądowym lesie, przybiegli, by radzić, co zrobić. Ale żaden z nich nie chciał jadu wysysać, nie chciał też rany wypalać. Zrobił się rwetes, bo dziewczęta zaczęły płakać. Lenka wołała „mamo, mamo", jakby była małą dziewczynką. Ledwo ją uratowano. Były i inne wypadki przy tych nakazanych pracach, ale kto by wówczas interweniował o lepsze zabezpieczenie nadzoru. Panował jeszcze pogardliwy stosunek bogatych do ubogich. Nawet we wojnie uważali niektórzy robotnika za drugą kategorię człowieka, przypisując mu wady charakteru, których w ogóle nie miał. Gospodynie uważały, że każda służąca kradnie i nie dba o swoją godność panieńską, podkładały drobne przedmioty lub pieniądze, aby je wypróbować. Synkowie gospodarzy je napastowali. W szkole nauczyciele bili dotkliwiej dzieci rodziców ubogich niż pupilków bogatych. Nawet w czasie braku rąk męskich do prac polowych widywano ciągnących z całym dobytkiem i mieniem, bardzo często z liczną rodziną, robotników gburskich czy folwarcznych w celu ulokowania się na nowym miejscu pracy, dostawali bowiem „losscheiny", tj. kwity zwolnienia, na których dotychczasowy ich pracodawca zaznaczał przyczyny zwolnienia z pracy. Robotnicy byli pracodawcom posłuszni, byli karni i pracowici, ale gdy ich siły fizyczne nie wystarczały do pokonywania zbyt ciężkich wysiłków, np. przy dźwiganiu półtora-centnarowych albo i cięższych worków ze zbożem, odnoszonych w tempie rytmicznym przy młócce maszyną, lub nie mogli dotrzymać szybkiego koszenia mierzonego możliwością przodownika, to pracodawca ich zwalniał, a nie było w kraju władzy, która by się za takim biedakiem ujęła. Dzieci ich już od dwunastego roku życia służyły u gburów za pasterzy, otrzymując bardzo skromne wynagrodzenie. Pracowały za wikt, parę worków ziemniaków i dwa, trzy centnary zboża, a praca ich to nie tylko pasanie, ale też obsługiwanie obory, wyrzucanie nawozu, pojenie i karmienie w chlewach, noszenie wody, przestawianie torfu i podobne prace trwające od wczesnych godzin rannych aż do późnego wieczora. Stosowano też w stosunku do nich, podobnie jak w szkole, dyscyplinę kija. Bito dzieci w domu, bito u gospodarza, ale chyba najbardziej w szkole, również i na nauce przygotowującej do przyjęcia Sakramentów Świętych je bito. Nie mogły przecież czynić zadość wymaganiom programowym szkoły czy kościoła. Miałem kolegę z sąsiedztwa, był dzieckiem nieślubnym służącej, miał liczne obowiązki u gbura i w domu. Nie mógł więc podążać z klasą, nauczyciel go bił nie tylko trzciną, ale i moczonym powrozem; chłopiec wił się z bólu, pokazywał mi rany na wierzchu dłoni (...). Nie wiem, czy ten „szkolny", w dodatku Kaszuba, miał serce. Za takim pół-sierotą nikt wówczas się nie ujmował. Wolny najmita Kunca opowiadał nam przy młócce żyta o tym, jak go potraktował młynarz, który się we wojnie wzbogacił. Kunca za młóckę u gburów zarobił sobie kilka cent- narów żyta, które przeznaczył na mąkę. Był słabowity i obracanie żarnem odczuwał ciężko, żona mu pomóc nie mogła, bo była w ciąży. Więc wziął karę, tj. taczkę, i korkował, tzn. turkotał drewniakami do Zdrady. Centnarowy wór ciążył, a droga była górzysta, zresztą dwu-ipółkilometrowej długości. Bolina - tak się młynarz nazywał - żyto przyjął i przyrzekł je zmielić w ciągu tygodnia. Gdy w oznaczonym dniu Kunca stawił się u niego po odbiór mąki, ten odburknął: „Żyto jeszcze nie zmielone, może za tydzień będzie". Minął i ten tydzień, ten i następny, a żyta młynarz nie mełł. Gdy po raz czwarty biedak się z taczką u niego zjawił, to ten, siedząc przy wódce z jakimś Niemcem, wydął wargi i zaszwargotał -pół po kaszubsku, pół po niemiecku: „Ich mahle das Roggen auf den ni-gdë-Tag. Rozmiejesz të głupi Kaszëba - wont" - pokazał biednia-kowi drzwi. W tym czasie Bolina przedzierzgnął się w Niemca, uraziły go widocznie polskie słowa pozdrowienia „Niech bądze pochwalony Jezus Chrystus". Kunca słyszał wyraźnie rozmowę owych dwóch prowadzoną po niemiecku, a jednak pochwalił ich po polsku. Dlatego to młynarz go tak ostro potraktował - tłumaczył nam Kunca. Cóż miał teraz zrobić. Wziął żytko i karo wał je do Połczyna z powrotem, ale w domu nie było już od kilku dni mąki, nawet do zacierki, którą żona rodzinę posilała dwa razy dziennie - rano i na wieczór. Musiał więc pchać ładunek wyboistym wygonem do Brudzewa, by prosić młynarza wiatraka o tak potrzebną mu usługę; ale wiatrak stał jak martwy, pogoda była bezwietrzna, a on nie mógł już wracać do domu bez mąki. Chcąc nie chcąc musiał opowiedzieć o postępku Boliny Lehmanowi - tak się nazywał właściciel wiatraka - i przedstawił stan gospodarczy rodziny, jej chwilowe potrzeby. LËPINC-ZÉLNIK 2016 / POMERANIA / 25 WSPOMNIENIA Lehman, choć Niemiec, i to od pokoleń, zrozumiał biedaka. „Gadôj ze mną pö kaszëbsku, jô doch z Kaszë -bów żëja" - powiedział ten Niemiec zaraz na wstępie ich rozmowy. A słysząc o wszystkim, rzekł: „Choć młin stoji, ni ma wiatrë, to jednak mąka móm, zarô zamienia twoje żëto na moja mąka. Cëż të na to?". Kunca się ucieszył, bo wrócił do domu z mąką i na wieczerzę otrzymał dobrą zacierkę, „obonioną" gęsią oboną, bo ich krowa „stoją" -powiedział nam na zakończenie, dodając: „Widza wa, drëszë, Nieme Niemcowi nie równy, midzë nima téż są ledze". Biedniacy „pokopywali" ziemniaki, czyli po wybraniu ręcznym ziemniaków z pól udawali się do gburów lub na folwark z prośbą o zezwolenie im na pokopywanie ziemniaczysk. Naturalnie różni właściciele pól w swoisty sposób na tę praktykę się zapatrywali. Jedni na nią zezwalali bez jakichkolwiek wymagań, inni żądali części wybierek, a byli i tacy, którzy na pokopki nie pozwalali. Pokopki zwykle stosowano późną jesienią, przebiegały więc w marnej pogodzie, często dżdżystej. Sama praca była ciężka i żmudna, ale biedniacy chowali w przybudówkach czy chlewikach świnki, zwykle dwie - jedną na sprzedaż, a drugą dla siebie, te potrzebowały karmy i tą musieli zdobywać wszystkimi dla nich możliwymi sposobami, każda bezgotówkowa zdobycz była dla nich pożądana. Jakże cennym środkiem transportowym była wówczas dla robotników taczka. Karowali nią wszystko - i owe ukopane kartofle po-kopkowe, chrust uzbierany w lesie, torf z dalekich błot, żyto, mąkę. Widziałem kobiety w drewniakach, tzw. korkach, uginające się pod ciężarem brukwi zwożonych z pola. Aby sprostać trudności, zakładały na ramiona powróz umocowany do dwustronnych uchwytów taczki i zmuszały dzieci do pomagania im w ciągnięciu, również za pomocą powroza. Nierzadki był wówczas widok pchającej taczkę matki, ocierającej pot z czoła, i pomagających jej w tym taczkowym transporcie ich żałosnego mienia dzieci. Szkoda, że rybacy, zwłaszcza rybaczki kary nie stosowały, przecież również kilometrami taszczyły swój wymienny towar - ryby, aby zaspokoić potrzeby żywnościowe rodzin. Gdy zbliżały się do wsi gburskiej, to gospodynie grzechotały blaszanymi miskami lub wiaderkami, aby ryby kupować prawie za bezcen, lub „za-bedowac" [kasz. zabédowac, pol. zaproponować] za nie rybaczkom nieco mąki, brzadu [pol. owoców], słoniny, smalcu. Rybaczki potrzebowały wszystkiego, co wiązało się z wyżywieniem ich rodzin. Taszczyły na plecach „karzyny" (kasz. ka-rzëna, pol. kosz na ryby] w jedną stronę i drugą, i to zwykle wtedy, gdy pogoda była chłodna. Najciężej miały wtedy, gdy zatokę krył cienki lód lub gdy był sztorm, nie mogły wówczas myśleć o podwiezieniu ich do Pucka przez niepewne morze i musiały stopkować cały czas pieszo po sypkim piasku, od Chałup, od Kuźnicy, a niektóre nawet z Jastarni. Podziwialiśmy nie tylko ich wytrzymałość na trudy, ale i ich siły fizyczne oraz hart woli. Nie wiem, czy ich mężowie zdawali sobie sprawę z tego, czy widzieli w nich największe skarby półwyspu? Były i inne bohaterki owych ciężkich czasów, to tzw. hamsterki -chomikarki, ciągnące również od wsi do wsi, od gospodarza do gospodarza w poszukiwaniu żywności. Przebywały długie trasy kolejowe, z dalekich miast, wlokły pod płaszczami względnie sukniami różne zbywalne na wsi rzeczy, ukradkiem je pokazywały, oferując kobietom wiejskim to i owo za tłuszcze, nabiał, mąkę. Głód je do tego zmuszał lub potrzebny im zarobek. Urobek swój również skrycie przewozić musiały, policja je ścigała, ale potrafiły obchodzić wszystkie jej sidła i zapory, wyskakiwać przed kontrolą z pociągu, przechodzić bokiem... A ile to dowcipów bardziej lub mniej niewybrednych kuto na temat ich pomysłów przechytrzania stróżów porządku. Ale i starsi mężczyźni wędrowali w poszukiwaniu żywności. We wsi opowiadano o pewnym emerycie, byłym funkcjonariuszu jakiegoś berlińskiego urzędu, który za gotówkę chciał nabyć tu wiktualia. Był nieco zadufany, zresztą wówczas każdy urzędnik miał się za figurę znaczącą we wsi bardziej niż pełno-rolny gospodarz. Jakże się zdziwił, gdy u znanej nam w domu gburki, którą prosił o sprzedanie choćby pół kilograma masła, otrzymał odpowiedź odmowną i to w języku mu w ogóle nie znanym. „Bitte um ein Funt Butter!" - mówił. Gburka mu na to: „Jô doch ni móm do sprzeda-niô butë, buta [pol. kastra] mie potrzebno do praniô bielëznë". Gdy tamten swoje dalej, to ona wsłuchując się w nieznane jej słowo „Butter", pomyliła je z nazwą ziemniaków, więc już z oburzeniem mu syknęła: „Na zymku [pol. wiosną, tu: na przednówku] móm przeda-wac bulwë? Cëż wë? Chcece bulwë, a më ni mómë bulew nawet do swiń". Teraz kunda [kasz. kuńda, pol. krętacz, szachraj] się obraził, udał się do sołtysa, którym był 26 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2016 WSPOMNIENIA Franciszek Korthals. Ten, słysząc, o co chodzi, roześmiał się i wrócił z tym dziwnym hamsterem [kasz. hamster, pol. przemyt, tu: przemytnik] do Bilotowej z powrotem - tak się kobieta nazywała - no i oboje doszli do porozumienia. Ale berliń-czyk nie mógł zrozumieć tego, że prawie w środku Rzeszy znajdują się wsie, w których mieszkańcy nie znają języka niemieckiego. „Co tu robią nauczyciele, przecież w całym kraju od stulecia są szkoły" - mówił z oburzeniem. „Nauczycieli mamy dobrych - uczą - sołtys mu odpowiedział - ale ludzie zapominają, niemieckiego języka nie lubią. Wtłaczano go im za pomocą kija -dodał. - A niemiecki ich nigdy nie interesował". W Połczynie pewien berlińczyk, pochodzący z tej wsi, organizował aukcje na stare rzeczy sprowadzane z Belgii. Niemcy widocznie kraj ten ogołacali, prawem kaduka, jako okupanci, rabowali, kradli lub za jakieś niewywiązywanie się z nałożonych obciążeń konfiskowali to, co tylko mogli. Z kolei spryciarze, wykupując rzeczy aktualnie na wsi chodliwe, bogacili się, wymieniając je za poszukiwane wiktualia. Wśród wystawianych na sprzedaż towarów znajdowały się rzeczy wartościowe, rzeźbione figurki, piękne stylowe meble, obrazy olejne, oleodruki, jednak przeważała odzież, buty, bielizna pościelowa. Kupowali ci, co mieli coś do zbycia z towarów konsumpcyjnych, a więc gburzy. Aprowizację regulowały wprowadzone stosunkowo wcześnie kartki żywnościowe. Pod koniec wojny urzędy aprowizacyjne nie miały na nie pokrycia. O zapewnienie tych minimalnych dostaw walczyły komisje kontrolno-aprowiza-cyjne. Te przemierzały wsie czy osiedla, rewidując gospodarstwa i spisując nadwyżki. Nasi wieśniacy nigdy tak dobrze ze sobą nie współpracowali, jak w okresie intensywnych kontroli i poszukiwań. Kierowali się w równej mierze negatywnym stosunkiem do Rzeszy, jak i osobistym interesem, bo przecież u gospodarzy niedostatku żywności nie było. Chomikowali zboże: pszenicę, żyto, owies, jęczmień, w mniejszym stopniu ziemniaki. Chowano do pomysłowych skrytek warchlaki i cielęta. Aby w czasie rewizji nie „knurały" względnie beczały, dawano im sól kamienną, którą lizały. Ukrywano i gęsi; w czasie lata gnano je daleko w tzw. barabóne, a mali pasterze pełnili swą „stróżę" bez zarzutu. Pamiętam naszą obstawę, kiedy trwaliśmy na swoim pastuszym posterunku aż do zmroku, wreszcie łącznicy gwizdali na znak, że „szandarzë ë komisjo je precz". Nie odstawiano więc tego, co było można odstawiać, ale władze to zauważyły, objęły ścisłą kontrolą przemiał. Młynarzom oddający do młyna rolnicy i inni wieśniacy musieli przedstawiać przydzielone im karty przemiałowe. Chcąc jednak mieć dla potrzeb rodzin czy „chowy" [kasz. chowa, pol. zwierzęta gospodarskie] dodatkową mąkę względnie śrutę, rodzice nasi przywrócili honor starodawnym żarnom. Te leżały dotychczas przez długie lata gdzieś w narożnikach przybudówek gospodarczych jakby zapomniane. Teraz je naprawiano, umieszczano również w skrytkach i wykorzystywano. Kamienie chrzęszczały, opierały się sile rąk, ale jednak miażdżyły uprzednio wysuszone ziarno, działając, choć nieświadomie, również na niekorzyść prowadzących wojnę. Ci zarządzali dokonywanie różnych zbiórek, zasypywali kraj apelami, sołtysi i nauczyciele nakłaniali ludność do subskrybowania pożyczek wojennych, do akcji tej wciągano i księży. I w tej dziedzinie postawa ogółu ludności była jednolita, odpryski były piętnowane w sposób różny. Mówiono, że wciągał ich ktoś na czarną listę, żeby „jak prziń-dze co do czego, naszi ich znale' Ksiądz jastarnieński Józef Wrycza taką to sprytną wypowiedź ogłosił z ambony, bo przecież musiał wykonać polecenie swej władzy duchownej będącej zapewne również pod naciskiem władz politycznych Rzeszy: „Macie dawać pieniądze na pożyczkę wojenną, bo Jego Cesarska Mość, nasz Kaiser Wilhelm Drugi nie ma dość pieniędzy na prowadzenie dalej wojny, jak nie dacie, to będzie musiał wojnę ukończyć". Wiadomo było, że każdy łaknął pokoju, że każdy klął tych, którzy ją prowadzili. Takie ogłoszenie subskrypcji pożyczki wojennej odniosło więc zamierzony przez tego księdza-patriotę skutek. Ksiądz został przeniesiony, ale zaskarbił sobie wszystkie serca na Rybakach i w okolicy Pucka. Składki na różne cele związane z prowadzeniem wojny, lansowane przez sołectwo i szkołę, przechodziły mimo uszów. Ludzie na prośby je wysuwających nie reagowali. Ciężkie było urzędowanie sołtysów i ciężka była też praca nauczycieli. Z dnia na dzień dostrzegali swoje coraz to większe osamotnienie. JÓZEF CEYNOWA Fot. S. Lewandowski LËPINC-ZÉLNIK 2016 / POMERANIA / 27 70 LAT PROMOWANIA KASZUBSKIEGO FOLKLORU Około 2000 członków, 87 wyjazdów zagranicznych i 40 małżeństw. Tak w liczbach można opisać 70 lat działalności Regionalnego Zespołu Pieśni i Tańca „Kaszuby" z Kartuz, który jest jednym z najbardziej cenionych w naszym regionie propagatorów folkloru kaszubskiego. Bogata historia grupy stała się tematem aż sześciu prac magisterskich i dwóch licencjatów. DWIE ROCZNICE Regionalny Zespół Pieśni i Tańca „Kaszuby" z Kartuz jest jednym z czterech zespołów o takim charakterze działających obecnie w tym mieście, ale jedynym o tak długiej tradycji. Pierwszy raz przed szerszą publicznością zaprezentował się 4 kwietnia 1946 roku w Kartuzach. Jednakże występ, od którego oficjalnie datuje się powstanie zespołu, miał miejsce ponad miesiąc później w Gdańsku z okazji I rocznicy wyzwolenia miasta. Od tego momentu „Kaszuby" działają nieprzerwanie, świętując w tym roku 70. rocznicę powstania. Założycielką zespołu i pierwszym jego kierownikiem była Marta Bistroń, od której kaszubskiego tańca ludowego uczył się Franciszek Kwidziński, obecnie najstarszy członek grupy. Do „Kaszub" wstąpił w 1952 roku, mając 17 lat. Wówczas w zespole było dużo ludzi - ok. 140 osób, w tym 60 osób w balecie. Dlaczego tak dużo? Wtedy nie było nic w Kartuzach. Nie było Internetu, kawiarni, była jedna restauracja, ale tam młodzież nie chodziła - wspomina F. Kwidziński. W tym roku Pan Franciszek poza jubileuszem zespołu obchodzi też swoją małą rocznicę - 55-lecia pełnienia funkcji jego kierownika. Dzięki niemu kilkudziesięcioletnia historia zespołu spisana została w 90 kronikach. Ich liczba jest adekwatna do działalności grupy. TEN Z WĄSEM TO JA Zespół jest jednym z najbardziej cenionych w naszym regionie propagatorów folkloru kaszubskiego. Głównie za wierność w przenoszeniu na scenę tradycyjnych kaszubskich tańców i muzyki. W programie mamy wyłącznie folklor kaszubski, wiernie oparty na dawnych tradycjach muzycznych i tanecznych występujących * •• 4 . W takim składzie zespół wystąpił po raz pierwszy 4 kwietnia 1946 r. w Kartuzach. Fot. z archiwum „Kaszub" w naszym regionie. Jako pierwsi wprowadziliśmy do repertuaru dawne instrumenty ludowe, np. burczybas, diabelskie skrzypce i bazuny, a także Kaszubskie Nuty. Jesteśmy oryginalni, tańczymy tak, jak to robiono kiedyś na zabawie. Mnie uczyła pani Bistroń i to, co ona mnie nauczyła, to my cały czas w zespole ćwiczymy. Ale na tym to polega - na zachowaniu oryginalności - podkreśla kierownik zespołu. Regionalny Zespół Pieśni i Tańca „Kaszuby" wielokrotnie można było zobaczyć na małym ekranie, m.in. w takich filmach, jak „Noc świętojańska", „Jadą gwiżdże", „Wesele Kaszubskie" czy „Ścinanie kani". Najbardziej znaną produkcją, w której wzięli udział członkowie zespołu, był pełnometrażowy film „Kaszëbë" z 1970 roku, w reżyserii Ryszarda Bera. Pamiątka po tym wydarzeniu - wielkoformatowa fotografia - zdobi ścianę sali zespołu w budynku przy ul. Gdańskiej 15 w Kartuzach. Widać na niej scenę z filmu z odtwórczynią roli głównej Hanną Gizą na pierwszym planie oraz członkami zespołu w tle. Ten z wąsem to ja - wspomina Franciszek Kwidziński. Ta scena kręcona była w Domu Rzemiosła w Kartuzach, a potem jechaliśmy do Łodzi nagrywać głos. Członkowie zespołu wystąpili także jako modele w znanej serii pocztówek z lat 70. pn. „Folklor kaszubski", prezentując regionalne stroje i inscenizując tradycyjne zajęcia miejscowej ludności. Zespół na swoim 28 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2016 ROCZNICE koncie ma także dwie płyty z wiązankami kaszubskich melodii oraz kolędami. PO KASZUBSKU W KANADZIE Najważniejszą częścią działalności zespołu są oczywiście występy na żywo. W ciągu roku członków grupy na scenie można podziwiać ok. 120 razy. Są to zarówno pokazy konkursowe na festiwalach, jak i koncerty kolęd czy występy dla turystów. Kaszubski folklor w wykonaniu zespołu z Kartuz można oglądać także poza granicami naszego kraju. W swojej historii grupa ma aż 86 wyjazdów poza Polskę. Do tej pory członkowie zespołu prezentowali się na scenach niemalże wszystkich krajów europejskich (oprócz Portugalii, Estonii i Słowenii). Występowali także poza Europą, odwiedzając Tunezję, Turcję, Egipt i dwukrotnie Kanadę w 1997 i 2000 roku. I te ostatnie wyjazdy z największym rozrzewnieniem wspomina F. Kwidziński. Pierwszy raz do Kanady pojechaliśmy w 1997 roku na zaproszenie Stowarzyszenia Przyjaciół Gdańszczan. Spaliśmy u miejscowych rodzin. Najbardziej wzruszające było pierwsze spotkanie z tamtejszymi Kaszubami. Kiedy oni usłyszeli język kaszubski, usłyszeli, że my rozmawiamy tak samo jak oni, w ich oczach pojawiły się łzy. Nasz zespół jako pierwszy przeniósł za ocean i rozpropagował w Kanadzie kaszubski folklor. Zostawiliśmy tam nie tylko muzykę, ale też stroje i kaszubską ceramikę - wspomina dziś Franciszek Kwidziński. PRZEZ ZESPÓŁ NA ŚLUBNY KOBIERZEC W tym roku zespół wybiera się na swoją 87. wyprawę zagraniczną - do Pragi. Nie jest to już tak liczna grupa, jak w czasach, kiedy obecny kierownik zespołu wstępował w jego szeregi. Dziś na liście członków Regionalnego Zespołu Pieśni i Tańca „Kaszuby" widnieją 44 nazwiska. Najstarszy jestem ja - 81 lat, a najmłodszy ma 14 - mówi F. Kwidziński - chociaż wg statutu przyjmujemy od 16 lat i tylko tacy członkowie mogą jeździć z nami na występy, to jak ktoś bardzo chce, przyjmujemy też młodszych, żeby już mogli sobie ćwiczyć. Choć jak zauważa kierownik zespołu, widać coraz mniejsze zainteresowanie wstępowaniem do zespołu regionalnego, jednak ci, którzy zostali, wkładają dużo serca w promowanie Kaszub przez muzykę, taniec i śpiew. Ja tych ludzi podziwiam - przyznaje Franciszek Kwidziński -z samych Kartuz jest tak naprawdę zaledwie kilka osób. Reszta dojeżdża, m.in. z Kiełpina, Sierakowic, Somonina czy Staniszewa. Cztery osoby są aż ze Stężycy, to jest 50 km w dwie strony i oni to robią z własnej woli, nikt im nie płaci za to, a próby odbywają się aż dwa razy w tygodniu, nie licząc występów, na które też przyjeżdżają na własny koszt. Takie zaangażowanie w działalność Sala Regionalnego Zespołu Pieśni iTańca„Kaszuby"po brzegi wypełniona jest zdobytymi laurami oraz pamiątkami z miejsc, w których występował przez ostatnie 70 lat. Fot. JB zespołu jest m.in. wynikiem przywiązania do ludzi, poczucia przyjemnie spędzonego czasu i nawiązania wieloletnich przyjaźni, a nawet czegoś więcej. Przez 70 lat działalności przez zespół przewinęło się ok. 2000 osób - wylicza kierownik zespołu. Jest ok. 40 małżeństw, które się tutaj w zespole zapoznały. Ja też swoją żonę poznałem w zespole. Zawsze uczestniczymy w uroczystościach zaślubin naszych członków. W strojach odprowadzamy ich do ołtarza. Teraz szykują się kolejne dwa wesela. JADWIGA BOGDAN Bogata historia kartuskiego zespołu spisywana jest przez jego kierownika Franciszka Kwidzińskiego na kartach kroniki, która liczy już 90 tomów. Fot. JB LËPINC-ZÉLNIK 2016 / POMERANIA 29 'W Żeglarska stolica Polski, jak z dumą mówią o swym mieście mikołaj cza-nie, zawdzięcza nazwę świętemu Mikołajowi. Ten uwielbiany przez dzieci opiekun m.in. wytwórców guzików, panien szukających kandydata na męża, gorzelników i piwowarów, ale także rybaków i żeglarzy, był patronem tutejszego kościoła. Prawa miejskie nadał Mikołajkom król pruski Fryderyk Wilhelm I w 1726 r. Miejscowość występowała w dokumentach już od 1444 r., początkowo jako wieś kościelna w dobrach krzyżackich. Miasteczko, które w chwili założenia liczyło 850 mieszkańców, rozciąga się przy styku jezior Tałty i Mikołajskiego, będąc bramą na Śniardwy. Od zawsze żyło się tu z darów jezior, przede wszystkim z ryby, od 150 lat z ryby i turystów, a gdy przeło-wiono jeziora i ryby zaczęło brakować, przede wszystkim z turystów. Urokliwe położenie spowodowało, że pod koniec XIX w. nazywano je „Mazurską Wenecją", w międzywojniu zaś było już uznaną miejscowością turystyczną, z przystanią żeglarską, hotelami, domem wczasowym i licznymi restauracjami. Wielu turystów przypływało tu statkami pasażerskimi. W 1843 r. parowiec „Masovia" rozpoczął rejsy na trasie Ryn - Mikołajki - Czarci Ostrów, od 1891 r. pływano również do Giżycka. Aby umożliwić żeglugę, szlak wodny pogłębiono, a most w Mikołajkach wyposażono w dwie podnoszone klapy. Od 1911 r. miasteczko otrzymało kolejowe połączenie ze światem, ostatnie pociągi przestały jeździć dopiero na początku XXI w. Charakterystycznym punktem panoramy miasta jest błękitna wieża ko- ścioła ewangelicko-augsburskiego. Od niedawna rywalizuje z nią wprawdzie wieża katolickiego kościoła pw. św. Mikołaja, ale to ta pierwsza jest znakiem rozpoznawczym Mikołajek, reprodukowanym tak na setkach starych niemieckich kart pocztowych, jak i na współczesnych polskich pocztówkach. Kościół ewangelicki zawdzięcza obecny kształt proboszczowi Johannowi Carlowi Brzosce, który wzniósł świątynię (1841-1842) w stylu klasycy-stycznym, z kasetonowym sklepieniem i drewnianymi emporami, kosztem prawie 10 tys. talarów. Wieża zegarowa została dobudowana w 1880 r. Mikołajska parafia ewangelicka należy do najstarszych ośrodków refor-macyjnych na Mazurach, istnieje nieprzerwanie już prawie pół tysiąca lat, po II wojnie należała do największych zborów protestanckich w regionie i liczyła ponad trzy tysiące wiernych. Tutejsi ewangelicy mieli szczęście do dobrych pastorów. Zwiedzając świątynię, warto zwrócić uwagę na dwa obrazy przedstawiające tutejszych proboszczów: Alberta Pomiana Pesaroviusa (1625-1696), który pełnił tu 71-letnią posługę duszpasterską, oraz Andreasa Kowalewskiego (1696-1725), już za życia okrzykniętego „pruskim Hiobem", bo nie dość, że sam doświadczał ciężkich chorób, to na dżumę zmarła mu żona i siedmioro dzieci. Wybitnym i długoletnim (1946--1985) duszpasterzem mikołajskiej parafii ewangelickiej był także ks. Władysław Pilch-Pilchowski (1913-2008), który przybył tu ze Śląska Cieszyńskiego. Był on pierwszym powojennym pastorem na Mazurach wybranym (1951) na urząd proboszcza. Z braku duchownych ks. Pilch administrował okresowo sąsiednimi parafiami (m.in. Orzysz i Ełk), ale też tak odległymi, jak Suwałki, Białystok czy Pasłęk. W 1973 roku ks. Pilch zaczął organizować w Mikołajkach Muzeum Reformacji Polskiej. W założeniu miało ono dokumentować „istnienie żywiołu polskiego w byłych Prusach Wschodnich od XVI do XX w. w statystykach narodowościowych, w religijnej i świeckiej literaturze polskiej". Jak zauważa Erwin Kruk, placówka korzysta dzisiaj „na ogół z nazwy »Muzeum Reformacji«, co wytraca wcześniejsze cele propagandowe, lecz jest zgodne z ruchem religijnym, jakim była Reformacja i jej dzieje na tych ziemiach". Eksponaty pochodzą z prywatnych zbiorów księdza i jego znajomych, wiele było darami od wyjeżdżających do Niemiec Mazurów. Zbiory obejmują około trzystu eksponatów, najstarsze pochodzą z XVII w. W większości są to druki polsko-ewangelickie: Biblie, postylle, kancjonały, katechizmy, ustawy kościelne, książki do nauki religii, kalendarze oraz dokumenty dotyczące historii tutejszej parafii ewangelickiej. Pastor Pilch najwyżej cenił sobie Gramatykę do szkół narodowych na klasę pierwszą Imć. X. Onufrego Kopczyńskiego z 1780 r. z pieczątką „Königl. Kirche zu Nikoayken". W sezonie turystycznym Muzeum czynne jest codziennie, poza nim można je zwiedzić po wcześniejszym umówieniu się. Mazurzy zaczęli opuszczać Mikołajki od razu po zakończeniu II wojny. Nie było roku, by jakaś rodzina nie wyjechała do Niemiec, najwięcej opuściło 30 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2016 ZROZUMIEĆ MAZURY swój Heimat po 1956 r. i w połowie lat siedemdziesiątych. W 1980 r. parafia ewangelicka liczyła już tylko trzysta osób, dzisiaj niewiele ponad dwieście. Nadal jednak musi imponować gospodarność Kościoła: w skład położonego tuż przy jeziorze kompleksu parafialnego wchodzą, obok kościoła i siedziby Muzeum, zabytkowa plebania, dom gościnny i Ewangelicki Dom Opieki „Arka". Turystycznym symbolem Mikołajek jest Rybi Król, zwany także Styn-kowym Ogierem lub Królem Sielaw. }ego wizerunek znalazł się w herbie miasta, przykutą łańcuchem postać wielkiej ryby odnajdziemy przy jednym z filarów mostu, na rynkowej fontannie i przy nadjeziornej promenadzie. Legenda głosi, że mikołajscy rybacy mieli złowić niegdyś wielką rybę, której darowano życie, ale uwięziono przy moście. Rybi władca miał się stać źródłem ich bogactwa, przybywały bowiem do niego na amory (Stynkowy Ogier słynąć miał z jur-ności) wielkie ławice stynki, ryby, której przez wieki mikołajczanie zawdzięczali znaczące przychody. Kiedy najsłynniejszą rybą mazurskich jezior stała się sielawa, mikołajskiego stwora zwać zaczęto Królem Sielaw. Jak zauważa Jerzy M. Łapo (Czarci ostrów. Wielki zbiór podań z Mazur), podanie 0 wielkiej rybie łączyć należy z wodną rogatką - masywną drewnianą belką umieszczaną niegdyś pod mostem na żelaznym łańcuchu w celu pobierania cła. „Lud, szydząc z nielubianej przeszkody, ochrzcił ją mianem Stynkowe-go Króla. Zaporową belkę dawno temu usunięto, lecz pamięć o niej pozostała w lokalnej nazwie i podaniach". Mikołajki dość szybko dźwignęły się po zniszczeniach I wojny światowej. Choć nadal główne dochody czerpano z eksploatacji okolicznych wód i lasów, ważną rolę zaczęła odgrywać turystyka. Inwestycje w tej dziedzinie podjął tak zarząd miasta, jak i kapitał prywatny. Burmistrz Adolf Randzio założył promenadę nad jeziorem, powstała przystań żeglarska, zmodernizowano przystań żeglugi śródlądowej, powstało wiele nowych obiektów hotelowych 1 gastronomicznych, wśród nich Dom Zdrojowy Mikołajki (Kurhaus Niko-laiken) Rudolfa Bomboscha w Kuli-nowie na zachodnim brzegu Jeziora Mikołajskiego. W lecie rozgrywano regaty żeglarskie, zimą zawody bojerowe, co roku, 1 maja, uroczyście wodowano przy moście kukłę Sielawowego Króla, w pierwszą niedzielę lipca organizowano ludowy festyn „Dzień siei". Nocami zaczęto podświetlać wieżę kościoła i - dopiero co wybudowaną - wieżę ciśnień, zwaną przez mikołaj-czan „zamkiem błyskawicznym". Z jej tarasu rozciąga się piękny widok na jeziora Śniardwy, Bełdany oraz Łuknaj-no, które jest jedną z najważniejszych ostoi ptactwa wodnego w Europie. Do przedwojennych Mikołajek trafiali także polscy turyści i podróżnicy, m.in. ks. Alfons Mańkowski z Lubawy (Z nad mazurskich jezior, 1912), Stefania Sempołowska (Mazury Pruskie, 1920), Mieczysław Orłowicz, Jędrzej Giertych i Melchior Wańkowicz. Ten ostatni zauważył w Na tropach Smętka (1936), że „Mikołajki są w połowie miasteczkiem, w połowie osadą rybacką. Kilometr wzdłuż brzegu ciągną się jego domy -za to zaraz za tymi domami rośnie marne mazurskie żyto". Być może uczynił to za Orłowiczem, który w Ilustrowanym przewodniku po Mazurach Pruskich i Warmji (1923) stwierdził, że „miasteczko to małe, na pół wieś, a Mazurzy brak szacunku do niego wyrazili w przysłowiu »Mikołaj-ki to bajki, ale Orzysz to miasto«". Druga wojna światowa oszczędziła miasto, większość jego mieszkańców zdążyła uciec przed wkraczającą Armią Czerwoną. Turyści zniknęli na lata. Włodzimierz Puchalski, wybitny ornitolog, który odwiedził Mikołajki na początku lat pięćdziesiątych, tak opisał je w Wyspie kormoranów: „Miasteczko to zachwalano nam jako doskonale urządzony ośrodek wczasów i turystyki wodnej. Ale na pierwszy rzut oka nie przypadło nam ono do gustu. Typowa, nie pozbawiona zresztą swoistego charakteru wieś czy raczej mieścina rybacka. Rynek z kilkoma »kamienicami« i długa ulica z parterowymi domkami rybaków. Poza tym brud, nieporządek, brak jakiejś restauracji czy stołówki, brak sklepów, brak wygodnych mieszkań. Organizacja nie dopisywała. Osiedleńcy nie zdążyli się jeszcze przyzwyczaić do nowych warunków, a Mazurzy byli dość podejrzliwi i niechętni. Wszystko tu było jeszcze w proszku - wszystko ząbkowało. Statki turystyczne kursowały, jak chciały". Dzisiaj prawie całe nabrzeże Jeziora Mikołajskiego jest wielką wioską żeglarską, z kilometrową keją, tętniącą w sezonie całodobowym wrzaskliwym życiem. Czterotysięczne miasteczko posiada kilka tysięcy miejsc noclegowych, ponad tysiąc z nich ma Wieża kościoła ewangelicko-augsburskiego w Mikołajkach jest od prawie dwustu lat symbolem miasteczka. Fot. ze zbiorów autora Hotel „Gołębiewski", gigantyczny, kiczowaty architektonicznie kompleks wypoczynkowy, który mógł stanąć w każdym miejscu na świecie, a nie wiedzieć czemu stanął właśnie tutaj. Jestem pewien, że wielu odwiedzających Mikołajki turystów nie przyjeżdża tu z myślą o pobycie w ojczyźnie Mazurów. Rację ma pewnie Erwin Kruk, pisząc w wierszu pt. „Kraina": Jest jeszcze kraina W której żyli Mazurzy. Widziałem jak odchodzili Nie byli z siebie dumni. A teraz już nic nie ma Widzę: są Mazury - cud natury. I jest niema kraina Pełna hałaśliwych ludzi. WALDEMAR MIERZWA LËPINC-ZÉLNIK 2016 / POMERANIA / 31 ŻYCIE JAK BIEG Z PRZESZKODAMI W dobrych zawodach wystąpiłem, bieg ukończyłem, wiary ustrzegłem. (2 TM 4,7) Henryk Jankowski (1961-1995) Do grona najwybitniejszych sportowców wywodzących się z ziemi chojnickiej niewątpliwie zaliczymy Henryka Jankowskiego, wielokrotnego mistrza i reprezentanta Polski w biegach na 3000 metrów z przeszkodami. Z DRZEWICZA W ŚWIAT Urodził się w Chojnicach 15 października 1961 roku w rodzinie Augustyna i Henryki Jankowskich jako szóste z siedmiorga dzieci. Przez bliskich był nazywany Dzidkiem. Rodzina Jankowskich pochodziła ze Zwierzyńca k. Śliwic w Borach Tucholskich i od pokoleń pielęgnowała tradycje związane z leśnictwem. Leśniczymi byli jego dziadek Emanuel, ojciec i brat Bogdan. Augustyn Jankowski był leśniczym w Kokoszce, ale niedługo po narodzinach Henryka rodzina przeniosła się do Drzewicza. Współcze- 32 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2016 śnie osada ta położona jest na terenie Parku Narodowego Bory Tucholskie. W latach 1968-1976 Henryk uczęszczał do szkoły podstawowej w pobliskich Swornegaciach. Mieszkał, jak wielu uczniów pochodzących z okolicznych, rozproszonych wśród lasów osad, w przyszkolnym internacie. Wychowawcą przyszłego mistrza Polski w lekkiej atletyce był Zbigniew Sabiniarz, a nauczycielem wychowania fizycznego Paweł Trapp. Po ukończeniu szkoły podstawowej Henryk postanowił podjąć naukę w Tucholi, aby zostać leśnikiem i kontynuować rodzinne tradycje. W Technikum Leśnym trafił na wspaniałego nauczyciela i pasjonata sportu - Janusza Zielińskiego, który znacząco wpłynął na rozwój kariery lekkoatletycznej Dzidka. Początkowo młodzieniec z Drzewicza chętnie skakał wzwyż i w dal, ale wkrótce skoncentrował się na biegach długodystansowych, do których miał naturalne, imponujące już w szkole średniej, predyspozycje. Z czasem biegi, szczególnie te na 3000 metrów z przeszkodami, stały się jego największym sportowym atutem i przyniosły zasłużone medale i wysokie lokaty w rankingach krajowych, a nawet światowych. Jeszcze trenując w „Tucholance", pod czujnym okiem znanego ze szkoły trenera Janusza Zielińskiego (późniejszego przyjaciela), stawał na podium Ogólnopolskiej Spartakiady Młodzieży. Sukcesy w tych zawodach zaowocowały powołaniem do kadry narodowej juniorów. Jako za- wodnik „Tucholanki" systematycznie poprawiał rezultaty na swoim koronnym dystansie 3000 metrów z przeszkodami, aby latem 1981 roku w Zabrzu osiągnąć bardzo dobry wynik 8.40,23. Dla niespełna dwudziestolatka wyczyn ten był przepustką do świata wielkiej lekkoatletyki. Pięcioletni okres nauki w Tucholi (1976-1981) przyniósł nie tylko sportowe dokonania; Henryk rozwijał również swoje pasje muzyczne, grał w szkolnej orkiestrze na puzonie. Był uczniem zdyscyplinowanym i pracowitym, mimo że wiele czasu zajmowało mu uprawianie sportu i związane z nim liczne wyjazdy. Wybór dalszej drogi życiowej Dzidka nie był zaskoczeniem ani dla rodziny, ani dla sympatyków jego szybko rozwijającego się talentu sportowego. Studia w Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu i reprezentowanie uczelnianego klubu AZS sprzyjały rozwojowi kariery lekkoatletycznej. OLIMPIJSKA KWALIFIKACJA Dziewiąta dekada XX wieku to pasmo sportowych sukcesów Dzidka. W tym okresie pochodzący z Drzewicza biegacz został trzykrotnie mistrzem Polski na dystansie 3000 metrów z przeszkodami oraz zdobył tytuł mistrzowski w biegu na 5000 metrów. Ogromnym wyróżnieniem dla Henryka Jankowskiego było przyznanie mu przez Polski Komitet Olimpijski oficjalnej nominacji do kadry narodowej na Igrzyska Olimpijskie w Los Angeles w 1984 roku. Bojkot tych igrzysk przez wiele krajów powodowany ówczesnymi decyzjami politycznymi uniemożliwił Henrykowi udział w tym największym święcie dla każdego sportowca. W 1986 roku znajdujący się w życiowej formie lekkoatleta reprezentował Polskę podczas XIV Mistrzostw Europy w Stuttgarcie, gdzie wystąpił w biegu finałowym (12. lokata); w tym samym roku pobił też rekordy życiowe na trzech dystansach, m.in. 8.22, 33 na 3000 metrów SPORT Wspaniałą karierę sportową Henryka przerwał tragiczny w skutkach wypadek samochodowy 28 sierpnia 1995 roku w okolicach Motylewa (na drodze Poznań - Piła). Ciężko ranny trafił do szpitala w Pile, a następnie przetransportowany został do Poznania. Pomimo stanu śpiączki jego organizm przez prawie trzy miesiące walczył o życie. Zmarł 19 listopada 1995 roku w Poznaniu. Pochowany został na cmentarzu św. Jerzego w Toruniu. W mieście tym mieszkał z żoną Dagmarą i synem Arno. Kiedy wydarzył się wypadek, siedmioletni syn przygotowywał się do rozpoczęcia nauki. Ofiarami wypadków komunikacyjnych było jeszcze dwóch znakomitych polskich przeszkodowców: Bronisław Malinowski zginął w 1981 roku (w wieku 30 lat) w Grudziądzu, zaś 31-letni Tadeusz Zieliński (olimpijczyk z Monachium) poniósł śmierć w Poznaniu w 1977 roku. 1 marca 1997 roku w Tucholi na stadionie OSiR-u staraniem Janusza Zielińskiego zorganizowano biegi przełajowe w ramach Memoriału Henryka Jankowskiego. W wydarzeniu tym uczestniczyła również matka sportowca Henryka Jankowska. Szczyt sportowych możliwości Henryka przypadał na lata 80. XX wieku. Ze względu na sytuację polityczną i gospodarczą trudno wówczas żyło się w Polsce także wyczynowym sportowcom. Postęp technologiczny czy biochemiczny powoli docierał do polskiej lekkiej atletyki, wyjazdy na mityngi zagraniczne były bardzo ograniczone. Mimo piętrzących się przeszkód, tak jak w biegu na 3000 metrów, Henryk Jankowski potrafił zwyciężać, bić rekordy, ale też - z Białym Orłem na piersi - godnie reprezentować kraj w mistrzostwach Europy czy podczas Uniwersjady. Warto pamiętać o tej postaci, prawdziwym tytanie bieżni z małej, zatopionej wśród lasów osady na ziemi chojnickiej. KAZIMIERZ JARUSZEWSKI Fot. ze zbiorów autora LEPIŃC-ZEŁNIK 2016 / POMERANIA / 33 Zwycięski finisz młodego Henryka z przeszkodami. Wynik Dzidka w biegu przeszkodowym lokował go wówczas na 5. miejscu w historii polskiej lekkiej atletyki (lepsze rezultaty osiągnęli tak wybitni biegacze, jak mistrz olimpijski z Moskwy Bronisław Malinowski, wicemistrz świata z Helsinek Bogusław Mamiń-ski oraz Krzysztof Wesołowski i Czesław Mojżysz). Nie doszedł do skutku wyjazd na igrzyska, jednakże Henryk wystąpił podczas wielkich zawodów rangi światowej - w 1989 roku reprezentował polskich studentów w XIII Letniej Uniwersjadzie w Kobe. W zmaganiach tych w odległej Japonii uczestniczyło 2783 zawodników ze 106 krajów. Długie dystanse były cząstką życia tego zasłużonego dla polskiego sportu lekkoatlety. Henryk specjalizował się w biegu przeszkodowym, ale chętnie rywalizował też w biegach przełajowych, a później w biegach ulicznych i półmaratonach. W latach dziewięćdziesiątych bardzo poważnie rozważał karierę maratończyka. W kolejnych występach na dystansie 42195 metrów osiągał coraz lepsze rezultaty. ZNAKOMITY PACEMAKER Rozgłos międzynarodowy w ostatnich latach kariery przyniosła mu jednak rola pacemakera, czyli zawodnika nadającego biegom, pod- W przerwie między treningami czas komercyjnych mityngów, odpowiednie tempo. W polskim języku sportowym biegacza takiego określa się mianem „zająca". Henryk uważany był w pierwszej połowie lat 90. XX wieku za najlepszego pacemakera i dlatego zapraszano go do udziału w prestiżowych mityngach Złotej Ligi (obecnie Diamentowej Ligi) i innych najważniejszych zawodach świata. Polski przeszko--dowiec był etatowym prowadzącym Kenijczyków, którzy dzięki jego pomocy bili rekordy w wielu biegach. Ib je ""■^i kaszubskich drużyn (4) i Kibice interesują się losami swoich drużyn, a także tym, co dzieje się u góry (ewentualne awanse) i u dołu (ewentualne spadki) tabeli. JANUSZ KOWALSKI Dlatego, ponad głównym wykresem obrazującym wędrówki trzech kaszubskich drużyn po tabeli, pokazałem przewagi aktualnego lidera nad wiceliderem oraz wymieniłem potencjalnych ekstraligowców, a także podałem kolejki meczów Arki u siebie, tj. w Gdyni, i procenty zapełnienia jej stadionu kibicami, aby można było śledzić, czy ta drużyna i jej kibice wykorzystują atut własnego boiska i własnej publiczności stanowiącej - jak się mówi - dwunastego zawodnika. A u dołu tabeli, na zasadzie gości, pokazałem drogi dwu potencjalnych spadkowiczów od 5. kolejki - Rozwoju Katowice i od 6. - Olimpii Grudziądz, oraz drużyn sąsiednich. Wykres zaczynają kropki i kreski dotyczące dwu kolejek meczów rozegranych jesienią i przedstawionych w artykule „Boje.... (3)". Dodaję do tamtego omówienia 19. kolejki, że na ówczesny mecz Arki z Wisłą sprzedano 6179 biletów, co - przy 15 139 miejsc na stadionie - oznacza 41% zapełnienia jego trybun. I drugie uzupełnienie: kolejność drużyn podczas tej kolejki była alfabetyczna: A, Ch, D-B. W kapitalizmie słabi bankrutują i w dół ciągną następne firmy Taki jest mechanizm kryzysów - nieodłącznego elementu kapitalistycznej doktryny państwa. Właścicielem I-ligowego Dolcanu Ząbki była - poprzez Spółkę Dolcan-Sport - firma deweloperska Dolcan, która trzyma- ła swoje aktywa w Spółdzielczym Banku Rzemiosła i Rolnictwa w pobliskim Wołominie. Gdy ten Bank ogłosił upadłość, to Dolcan-Sport SA przestał sponsorować klub i podczas przerwy zimowej w rozgrywkach sezonu 2015-2016 wycofał go z dalszych I-ligowych starć, więc Dolcan spadł na dno tabeli. Wraz z tym kluby zajmujące dotychczas pozycje 7-18 „awansowały" o jedno miejsce. Na wykresie podałem, że nastąpiło to w połowie przerwy zimowej. Drutex--Bytovia 9:4 Chojni-czanka 4:10 Trójkąt derbowych meczów kaszubskich drużyn I ligi w sezonie 2015-2016 (obydwie rundy). Przy nazwach drużyn sumaryczne ich wyniki bramkowe. A oto dalsze starcia kaszubskich piłkarskich herosów: 20. kolejka (5 i 6 III). Chojni-czanka 0:1 z Sandecją, a Drutex-By-tovia, po 2:1 z Rozwojem, wyprzedziła Chojniczankę. Natomiast Arka, po 2:0 z GKS Katowice, zachowała wice-liderowanie tabeli. Liderem Wisła. 21. kolejka (11 i 12 III). Chojni-czanka 0:1 z Olimpią, Drutex-Byto-via 0:0 z Wigrami. Na mecz Arki 2:2 z Zagłębiem sprzedano w Gdyni 8602 bilety wstępu, więc tamtejsze trybuny były zapełnione w 56,82%. Morze, w porównaniu z suchym podłożem, powoli się nagrzewa i powoli stygnie (i odwrotnie), więc nad morzem dłużej trwa zima, co ma także wyraz lingwistyczny. Kaszubi wiosnę nazywają zymkiem, tj. zimką. O tym wiedzą klimatolodzy, geografowie i urbaniści. Natomiast PZPN, nie wiedząc lub nie chcąc tego wiedzieć, wyznacza mecze u nas, np. omawiany, w zimne noce w godzinach 20.30-22.10. Podczas takiego właśnie piątkowego meczu został ustanowiony, zapewne na krótko, rekord frekwencji na stadionie Arki (56,82%) dla okresu, w którym gra ona w I lidze. 22. kolejka (19 i 20 III). Drutex By-tovia, po 0:0 ze Stomilem, utrzymała się na 9. pozycji. Chojniczanka, chociaż przegrała 1:3 z Rozwojem, to też nadal jest na 12. pozycji tabeli. Arka wygrała wyjazdowy mecz 1:0 z Wigrami, co umocniło ją jako wicelidera. 23. kolejka (24 i 26 III). Derby Bytovia - Chojniczanka 1:1 prawie nie zmieniły ich pozycji w tabeli. Arka na wyjeździe wygrała 2:0 z MKS Kluczbork. Lider i wice- wysforowały się przed główną stawkę klubów, wyprzedzając 3. drużynę o 9 i 8 punktów i bramek, co stabilizuje pozycje Wisły i Arki (lub odwrotnie). Równocześnie od 22. kolejki Rozwój szy- 34 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2016 SPORT-PIŁKA NOŻNA buje ku środkowi tabeli, skąd rywale będą go spychać w otchłań p.n. spadek. Ponadto MKS Kluczbork dołączył do strefy spadkowej i nastąpiły znaczne przetasowania. I będą dalsze, bo drużyny obecnie prawie i zdecydowanie spadkowe są jednakowo słabe. O końcowych spadkach i pozostaniach w I lidze zadecyduje łut szczęścia lub pech. Omówienie 24. kolejki (1 i 2 IV) zacznijmy od Druteksu-Bytovii. Jej walkower 3:0 ze śp. Dolcanem umożliwił piłkarzom z Bytowa powrót do górnej części tabeli. Chojniczanka 1:1 Stomil, a Arka 3:0 Pogoń. Zapełnienie stadionu Arki w 42%. Tak mało, bo przeciwnik słaby. Arka nowym liderem I ligi. 25. kolejka (8 i 9 IV). Remisy w meczach Miedź 0:0 Arka i Olimpia 1:1 Wisła ustabilizowały układ góry tabeli. Przegrana Druteksu-Bytovii 0:3 z Chrobrym zaowocowała spadkiem naszej drużyny na 10. miejsce. A na dole tabeli Wigry 1:0 z Chojni-czanką, co zapoczątkowało nowe przetasowania w grupie potencjalnych spadków. 26. kolejka (16 i 17 IV). Bonus Chojniczanki w postaci walkoweru z umrzykiem Dolcanem przesunął ją w tabeli z 14. na 12. pozycję. Drutex--Bytovia 3:2 Zawisza, co przesunęło D-B z 10. na 8. pozycję. Do strefy spadków powrócił Rozwój. Drużyny z góry tabeli zwyciężyły jednakowo różnicami jednej bramki: Wisła 1:0 Rozwój, a Arka 2:1 PGE GKS Bełchatów, przeto układ góry tabeli się nie zmienił. Widzów w Gdyni 7281, więc zapełnienie trybun stadionu 48%. Wykresy wędrówek kaszubskich drużyn I ligi w sezonie 2015-2016 (runda rewanżowa) w postaci ich pozycji w tabeli. Chojniczanka (Ch) splotła się z tasującymi się drużynami potencjalnie spadkowymi i im bliskimi. Linia kropkowana pokazuje procenty zapełnienia trybun stadionu Arki. A u samej góry przewagi lidera nad wiceliderem w punktach i bramkach. Zera i wartości ujemne - aktualne słabości lidera. MO>|peds 'Md Adru6 3IU3ZJ0ZSZOJ o o o !W unqAjł |apeds s u A ZZ ! OZ OA SI ! £1 OA II ! 01 Al 0£ ! 83 O Al £Z ! ZZ O Al 91 ! SI III 9Z-K '6 Ul 0Z-8I III £1-11 "c !>PV unqAjł i ejuajuładez % , III 9-S aapeds Au|efD -uajód t- CM SUBMB Xtl|Blb -uaiód -3DIM aVN v«3an I9VM3Zad LEPIŃC-ZELNIK 2016 / POMERANIA / 35 SPORT-PIŁKA NOŻNA 27. kolejka (22 i 23 IV). Szpica I ligi wygrała: Arka 1:0 z Sandecją, a Wisła 2:1 z Druteksem-Bytovią, ale bytowianie mimo porażki zachowali 8. miejsce w tabeli. Natomiast Choj-niczanka, po bonusowym podskoku, znowu dołuje. Wynik jej meczu z Chrobrym 1:1 zepchnął ją na 14. pozycję tabeli. 28. kolejka (29 i 30 IV). Drutex--Bytovia wygrała 2:0 na wyjeździe z GKS Katowice, ale w tabeli nadal jest na 8. pozycji. Chojniczanka 0:1 z Zawiszą, więc w tabeli spadła na 15. (barażową) pozycję. Po 0:0 Arki z Olimpią i Wisły z Miedzią od 25. kolejki te dwie czołowe drużyny I ligi idą łeb w łeb, jakby się umówiły, by nie robić sobie nawzajem przykrości. Nowy rekord frekwencji - 9415 widzów, więc zapełnienie trybun stadionu Arki 62,19%, bo dojechali z Grudziądza kibice Olimpii. 29. kolejka (6 i 8 V). Drutex-By-tovia, po 3:0 z Zagłębiem i remisie sąsiadów, podskoczyła z 8. na 5. pozycję tabeli. Arka, po 4:1 z Rozwojem, nadal liderem. Wisła przegrała 1:2 z Chojniczanką, co może tę drugą uratować od spadku do II ligi. 30. kolejka (10illV- wtorek i środa). Remis Arki 1:1 z Druteksem--Bytovią oznaczający awans Arki do ekstraklasy, a utrzymanie się D-B na 5. pozycji tabeli. W Gdyni 8901 widzów, więc mniej niż poprzednio, bo mecz rozgrywany był w nocy (20.30 - 22.10). Zapełnienie trybun Arki -59%. Chojniczanka 2:2 GKS Katowice, co osunęło ją na 12. pozycję tabeli. 31. kolejka (13-15 V). Arka, nie oszczędzając się - co byłoby zrozumiałe przed czekającymi ją meczami w ekstraklasie - złoiła Stomil 4:0, a Wisła przegrała 0:2 z Chrobrym, więc góra tabeli prawie bez zmian. Drutex-Bytovia wygrała 2:1 z Kluczborkiem, a Chojniczanka 2:0 z Zagłębiem. Duże przetasowania. 32. kolejka (20-22 V). Dwa razy 0:0 Druteksu-Bytovii z Pogonią, co zapewniło D-B nadal 5. pozycję, i Chojniczanki z Arką, która posłała na boisko graczy często rezerwowych. Więc to było spotkanie jakby sparingowe-kontrolne. Stosunkowo mało kibiców Arki przyszło na stadion w Gdyni - zapełnienie trybun, tylko w 43%. 33. kolejka (29 V). Walkowerowe 3:0 Arki z Dolcanem wycofanym z rozgrywek. Oraz Chojniczanka 3:1 Kluczbork i D-B 0:0 Miedź. 34. kolejka (5 VI). Walkower 0:3 śp. Dolcanu z Kluczborkiem wzmocnił ten klub, ale wobec równoczesnego wyniku Chojniczanka 0:1 Pogoń, uratował tę drużynę od spadku do II ligi. Zawisza (3. pozycja tabeli) nie uzyskał licencji na grę w I lidze, więc dołączy do spadkowiczów. Kluczbork nie będzie walczyć w barażach z 4. drużyną II ligi, tj. z Wisłą-Puła-wy. Obydwie te drużyny będą w sezonie 2016/2017 w I lidze. Bełchatów pokonał Drutex-Bytovię 5:1, a Arka 1:1 Chrobry. Na stadion w Gdyni przybyło 11 503 widzów - 75,98% zapełnienia trybun - nie tylko dla obejrzenia gry drużyn z góry tabeli (1. i 4. pozycja), ale także dla uczestniczenia w radosnym pochodzie przez miasto. Przez dwa lata śledziłem boje kaszubskich I-ligowców i relacjonowałem je skrótowo, a syntetycznie. Wystarczy. Będę rad, gdy ktoś w podobny sposób będzie relacjonował w „Pomeranii" np. boje kaszubskich III-ligowców. *.0) poSkownik kasZUBSki iy. 45 zł kas2UBSKi 45 zł m 5iHGKNiUS7 , OŚ "KASZUBSki X, 45 zł www.KaszubskaKsiążka.pl zamówienia telefoniczne pod numerem 607904846 36 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2016 mm 2«; zrzeszenie pomorskie mSZUBSKAPII MSTKjr^J Dzysdnia na swiónowsczich odpustach mödlą sa tësące wiérnëch Matinka Kaszëbsczi Zemi i Piakny Miłotë To sanktuarium urôstô do pierszégô w naszim regionie, w naszi diecezji - ju czilenôsce lat temu gôdiwôł biskup pelplińsczi na jednym ódpusce w Swiónowie. Swiónowó leżi 12 kilometrów za Kartuza-ma w strona Lasów Mirochówsczich. W mółim kóscele krëje wiôldżi skôrb - cëdowną figura Matczi Bósczi Swió-nowsczi - Królewi Kaszëb. Dzysô sa gôdô ö tim môlu, ô ti wsë: pątniczé abó pielgrzimköwé serce Kaszëb. Nick dzywnégö, skörno na ödpusce Szkaplerzny 16 lepińca biwô kól dwadzesce tësący lëdzy. W tim je wnetka trzëdzescë pielgrzimków z rozmajitëch parafii powiatów kartësczégó, köscersczégó, bëtowsczégö, wej-rowsczégö, labórsczégó, a nawetka óstatno słëpsczégö. Nôdłëgszô liczi jaż 110 kilometrów. Je to pielgrzimka z Miastka, z chtërnégö blëżi je do Köszalëna jak do Gduńska, a równak mieszko tam wiele Kaszëbów, chtër-ny zachöwelë baro mocną wiara i tradicja ojców. RANGA TEGO MÔLA JU DÔWNO BËŁA BARO WIÔLGÔ Möżna i trzeba sa zastanowić, czemu tak baro tësące Kaszëbów i mieszkańców naszego regionu chcą piel-grzimówac i pielgrzimują do Swiónowsczi Pani. Jedny rzeką, że przez kórunacja w 1966 roku, jinszi przez wojna, czedë Matinka ureta wiele lëdzóm żëcé, jesz jinszi przez wzgląd na baro długą tradicja. A jesz jinszi, że przez kradzélstwö kórunów i wötów, jaczé sa dokonało 22 łżëkwiata 2002 roku. Może jo, ale to slédné bëło le przikrim zdarzenim, chtërno wprawiło w smutk wiér-nëch mieszkańców ti zemi, a wiémë, że ö smutkach lëdze rôd gôdają, temu bëło ó tim głośno. Równak wóga, ranga tego môla ju dôwno bëła baro wiôlgô. Póczątczi figurë Matczi Bösczi Swiónowsczi sygają początku XV wieku. Wiele je rozmajitëch hipótezów na to, jak figura pojawiła sa w Swiónowie. Wiele téż je le-gendów. Wszëtczé równak mają wiele pöspólnégö. Bódój nôwicy tëch elemeńtów wiąże legenda zapisónó przez wiôldżégö uczałégó pelplińsczćgó XIX wieku ks. Jakóba Fankidejsczégö, chtëren sa ópiarł na relacjach wiele starëch wnenczas i pöböżnëch lëdzy. Pisze ón tak: Musiało to być za bardzo dawnych czasów, kiedy tu w Sianowie kościoła jeszcze nie było, tylko drzewa i krzewy rosły na tćm miejscu. Takeśmy słyszeli od naszych rodziców i od innych ludzi, że Matka Najśw. ukazała się najprzód w Mi-rachowie, bo tam, jak mówili, przepłynęła przez jezioro i we wielkiej jasności tę figurę znaleźli. Wtedy zaczęli kościół stawiać w Mirachowie dla cudownej figury. Ale w Mi-rachowie nie chciała Matka Najśw. pozostać, tylko tu w Sianowie (...). I otóż kiedy zaczęli budować kościół w Mirachowie i fundamenta już postawili, pewnego razu przechodzili tu ludzie drogą i ujrzeli wielką jasność; bo tu w parpacowym krzaku Matka Najświętsza się ukazała! Nie wiedzieli wtedy, co robić; ale zanieśli cudowną figurę do Mirachowa. Matka Najśw. jednak na drugi dzień znowu tu do nas przybyła. Wzięli ją jeszcze raz do Mirachowa, ale ona i po trzeci raz napowrót tu stanęła. Potém dali pokój i tują w Sianowie zostawili, bo poznali, że Matka Najśw. u nas chce mieszkać. Naprędce uszykowali małą kaplicę około parpacowego krzaku, do której cudowną figurę wstawili. A kiedy ludzi wiele przychodziło do Sianowa uczcić Najśw. Pannę, pobudowano większy kościół, przy którym też osobnego proboszcza ustanowili1. W kóżdim przekazu je wiedno cos z prôwdë. Nôuka dosc dokładno öceniwô czas pówstaniô figurë, je téż ' J. Fankidejski, Obrazy cudowne i miejsca w dzisiejszej Dyecezyi Chełmińskiej, Pelplin 1880, s. 97-98. LËPINC-ZÉUIIK 2016 POMERANIA / 37 ROCZËZNË Matka Böskô Swiónowskô pöwiedzoné, w jaczim stilu je öna zrobiono i jaką mô wôr-tosc. Je to dokôz wësoczi klasë artisticzny. Dzysô ju wiémë, że pöchödzy z póbli-sczégö klôsztoru norbertan-ków z Żuköwa, chtëren na Kaszëbach je öd początków XIII wieku. Nôpierwi dlô figurë zbudowóny béł môłi köscół. Béł ön parafialny. W 1470 roku sa spôlił, ale figura östa całô. Późni parafiô upadła. Swiónowô przełączone ostało do Strzépcza. Równak w dnie odpustów pielg-rzimów w Swiónowie wied-no bëło baro wiele. W aktach z 1702 rokuje napisóné, że ti, co prosëlë ö łasczi Matka Swiónowską, wiele łask doznôwelë. W wizytacji bpa Ostrowskiego z 1766 roku figura je nazwónô łaskawą. Z tëch czasów piszą téż ô rozmajitëch uzdrowieniach, przëkładowó wspómnióny ju ks. Fankidejsczi pödôwô, że: kulawych i kalek dużo przychodziło, którzy wyzdrowieni przez przyczynę Matki Najśw., kule swoje i kije w Sianowie zostawili. Starzy ludzie teraz jeszcze pamiętają, jako te kule we wielkiej ilości bywały dawniej na pamiątkę przechowywane w kostnicy. 0 jednym kulawym powiadają, że z daleka na krukwiach szedł do Sianowa. A gdy stanął na górze i kościół ujrzał, tak zaraz był zdrów, wziął krukwie na ramię i przyszedł do wsi. Także i dzieci i starsze osoby bywały uzdrowione od różnych chorób, kiedy je ofiarowano do Matki Najśw.2. W 1811 roku kóscół drëdżi rôz sa spôlił ód grzmotu. 1 tą razą figura ósta całô. Strzépsczi proboszcz prówdac nie chcôł udbudowëwac swiatnicë, le tej Matka Bóskó sa ukóza niewidomi ód dzecka Magdalenie Kunikówsczi, a rzekła, że czejbë kóscół nie stanął znowa, tej Matinka na wiedno ju uńdze jaż do Tërecczi i nigdë nie wrócy, a w ókólim lëchó sa dzejac badze. To zbrzątwiło lëdzy. Tedë w Pelplinie prawie rządë trzimôł biskup Kaszëba Féliks Łukósz Lewińsczi, roda z Lewina kol... Swiónowa, dzaka chtërnému kóscół wnet stanął na nowo i béł wë-swiacony przez negó samego biskupa 7 séwnika 1816 roku. Genau dwasta lat temu! SWIADECTWÓW CËDOWNËCH UZDROWI ENIÓW JE WIELE Coróz wicy pielgrzimów i cëdów sprawiło, że pósobny biskup ustanowił tam stałego lokalnego wikarégó, a w 1864 zós Kaszëba ód Tëchlëna biskup Jan Nepomucen Marwicz pówółół na nowo parafia. Przez te wszëtczé lata pobożny Kaszëbi wiedno prosëlë na klęczkach wkół wółtórza ó łasczi uzdrowienió. W 1925 przeszła jaż z Gówidlëna za Serakójcama matka z sëna. Knóp miół 6 lat. Dwa lata chutczi często stracył wzrok. Stało to sa przez gasë, chtërne óbkrążëłë gó i tak straszlëwie wërzasłë, że pakł mu wzrokowi nerw. Werdikt doktorów béł jednoznaczny: do kuńca żëcégó bądze niewidomi. I tej póbóżnó sąsódka namówiła matka knópa jic do Swiónowa. Czej trzecy rôz na kolanach szlë wkół wółtórza, knóp zemglół, a czej zbliżëlë sa dodóm do Gówidlëna, syn zaczął gadać: Mama, jô widza wid. Pó dwuch dniach często ódzyskół wzrok. Béł to Jan Zielka, chtëren mieszkół przez lata w Labórgu. Umarł czilenósce lat temu. To, że jô widza, leno Matce Bósczi Swiónowsczi zawdzacziwóm. Leno przez ten odpust jô ôdzyskôł wzrok. Öd wiele lat jô jem na emeriturze i kôżdégö dnia chodzą na msza swiatą do kóscoła - gódół w 2001 roku 82-latny wnenczas Jan Zielka. Swiadectwów cëdownëch uzdrowieniów je w Swiónowie wiele, wiele wicy. Mało lëdzy równak mó ódwóga to zeznać i napisać. Sta lëdzy w dowód wdzacznoscë ósta-wiło swoje wotum. Baro lëchó sa stało, że w 2003 roku wszëtczé wota óstałë ukradłé. Bëłë to trwałe znaczi cëdownégó dzejanió Swiónowsczi Matinczi. Nówicy tëch znaków ostało pó II wojnie światowi. Przikładowó ocalenie z lagrów zawdzacziwelë Matince ks. prałat Fran-cëszk Grëcza i ks. Stanisłów Grónowsczi z Chmielna. Ö cëdownëch łaskach do dzys gódają partizani miro-chówsczi i ti, co bëlë na frontach II wójnë. 50-LECE KÖRUNACJE KASZËBSCZI KRÓLEWI To wszëtkö, co je wëżi ópisóné, sprawiło, że Öjc Swiati Paweł VI wëdôł dekret, w chtërnym uznówó Matinka Swiónowską za cëdowną i nakózywó ja ukórunowac. Ten akt dokónół sa 50 lat temu - 4 séwnika 1966 roku. Kóru-natora béł biskup pelplińsczi Kazmiérz Józef Kówalsczi. Raza bëło jaż sédmë biskupów. Ale przë nakłódanim kórunów towarzëlë biskupowi z Pelplina ksaża - sódzewi lagrów, chtërny wëchówelë sa w dëchu umiłowanió Matinczi ze Swiónowa, Francëszk Grëcza i Józef Bigus. Wnenczas biskup kórunator rzekł znamienne słowa, że gódnoscë Królewi strzeże sóm Król, a Króla je Jezës Christus. Biskup téż wspómniół ó tim, że Swiónowskó Pani, chtërna ódnąd z wólë Öjca Swiatégó sta sa Kaszëb-ską Królewą, ód dównëch czasów óblubionó je przez młodëch, chtërny chcą wstąpić w związk małżeńsczi. Zwónó je czasto Patronką Piakny Miłotë. Za wióldżi akt kórunacji dzakówół poeta kaszëbsczi z Wejrowa Jan Trepczik, urodzony w swiónowsczi parafii. Swoje pó- 2 Tamże, s. 99. 38 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2016 ROCZËZNË Körunacjô MB Swiónowsczi 9 lepińca w Swiónowie i Stajszewie ödbadze sa nôuköwô konferencjo pt. „Sanktuarium Królowej Kaszub w Sianowie - dawniej i dziś" HEWÖ JI PROGRAM: 9.00 - Zwiedzanie sanktuarium w Swiónowie 10.00 - Ötemkniacé konferencje w Stajszewie REFERATË • br. Zbigniew Jóskówsczi „Przedchrześcijańskie góry kosmiczne jako wybrane miejsca kultu maryjnego na Kaszubach w czasach nowożytnych" • prof. Andrzej Groth „Sianowo w II poł. XVIII wieku" • ks. prof. Jan Perszon „Sianowskie pielgrzymowanie a teologiczno-duszpasterskie wskazania Kościoła" • Tomôsz Fópka „Matka Boska Sianowska w muzyce Pomorza" • Janusz Mamelsczi „Język kaszubski w sanktuarium Królowej Kaszub" • Eugeniusz Prëczkówsczi „Geneza i przebieg koronacji Matki Boskiej Sianowskiej na Królową Kaszub" KÖMUNIKATË • Mariusz Szmidka „Przekazanie repliki MB Sianowskiej Janowi Pawłowi II na gdańskiej Zaspie" • ó. Janusz Jadriszek „Rozpoczęcie ruchu pielgrzymkowego do sanktuarium w Sianowie" DISKUSJÔ • Promocjo ksążczi o sanktuarium Królewi Kaszub • To warzące rozegracje: wëstôwk fotogramów z dzejów sanktuarium Królewi Kaszub i pökôzk filmu o tim sanktuarium ORGANIZATORZE Kaszëbskô-Pömórsczé Zrzeszenie - Partë w Baninie i Swiónowie, Powiatowe Starostwo w Kartuzach, Urząd Gminë Kartuzë, Zespół Szkoło w m. J. Wëbicczégó w Stajszewie dzaköwanié zakuńcził słowama, chtërne dërch są i wied-no mdą aktualne: Swiónowskó Panienko, Matinkó Böżô, nasza Kaszëbskô Królewô! Tak jak ód stalatjes błogósławia naszim starkom a ôjcóm, co u Ce tu w Swiónowie wëprôszelë so swoja droga do Boga, tak błogosławi, żegnój nas, Twój wierny lud. Żegnôj nasza, lubötną Kaszëbską Tatczëzna, ji niwë a wödë, naje chëczë a dobëtk, nasza robota a trud. Żegnój nasza swidtą kaszëbskę mowa, żegnój dzecë a młodzëzna, żegnój nas wszëtczich. Żebë jesmë swiatim tura starków szlë i przez Twoja, módlëtwa i za Twójim wstawienim do-szlë téż do Boga. Amen. EUGENIUSZ PRËCZKÖWSCZI Ödjimczi ze zbiérów EP LEPIŃC-ZELNIK 2016 / POMERANIA / 39 JANWOŁUCKI ur. 1955 w Toruniu. Niemal od urodzenia związany z Trójmiastem, od 1994 mieszka na stałe w Danii. Zafascynowany skandynawskim społeczeństwem, w swej pracy twórczej zajmuje się popularyzowaniem duńskiej historii oraz historycznych powiązań kulturowych pomiędzy Danią a Polską, szczególnie Pomorzem. Autor książek Gdańsk. Duńskie karty historii (2000) oraz Wiking a sprawa polska (2005), a także autor polskich tłumaczeń - Sagi o wikingach z Jom (2011) i kroniki Danii Gęsta Danorum (2014). W internecie, oprócz dwóch ostatnich wymienionych pozycji, dostępna też jest jego biografia króla Eryka Pomorskiego - Margrete, Eryk i Unia oraz tłumaczenie średniowiecznej Historii wyprawy Duńczyków do Jerozolimy. Z JANEM WOŁUCKIM, KTÓRY OD WIELU LAT UKAZUJE POWIĄZANIA KULTUROWE MIĘDZY SKANDYNAWIĄ A POMORZEM, ROZMAWIAMY M.IN. 0 OBECNOŚCI WIKINGÓW NA KASZUBACH I ŚREDNIOWIECZNYCH POMORZAN W DANII. PRZETRWALI W NAZWACH POMERANIA: Podkreśla pan, że polscy badacze nie chcą (a przynajmniej nie chcieli) zajmować się rzetelnie kwestią obecności Wikingów na Pomorzu. Z czego wynika taka postawa? JAN WOŁUCKI: Powodów jest wiele. Do niedawna najważniejszym był czynnik polityczny. W systemie komunistycznym wrogiem miał być „Giermaniec" (oczywiście, z wyjątkiem tego z NRD), natomiast Polacy mieli szukać sojuszników we wspólnocie słowiańskiej, w której czołowe miejsce przynależało Rosji. W ten sposób starano się przełamać w nas niechęć do sowieckiego okupanta, ukazując, że Polska jedynie w bratnim sojuszu ze Związkiem Radzieckim może być niepodległym państwem, skoro po tamtej stronie jest odwieczny wróg. Wyszukiwanie więc w historii przykładów przyjaznej koegzystencji Polaków z narodami germańskimi (niemieckim i skandynawskimi) było sprzeczne z założonym celem politycznym. Szczególnie, jeżeli ci Germanie mieliby uczestniczyć w tworzeniu państwa piastowskiego, lub o zgrozo! zamieszkiwać w przeszłości na terenach zwanych po roku 1945 Ziemiami Odzyskanymi, których sło-wiańskość i polskość należało podkreślać, a nie podawać w wątpliwość. Do tych zadań politycznych wyznaczona była cenzura, publicystyka, szkolnictwo, kontrola badań naukowych. Pamiętam takie zdanie ze wspaniałej skądinąd książki Kolebka Siemowita, z rozdziału poświęconego omówieniu teorii o wpływach skandynawskich na początki państwa polskiego: „od takiego myślenia płonęły kościoły i dymiły kominy krematoriów w Auschwitz". Kto chciałby więc dyskutować i być odpowiedzialnym za płonące kościoły czy dymiące kominy krematoriów? Dodajmy, że określenie „nordycka" zastrzeżone było niemal wyłącznie do określania zbrodniczej ideologii rasistowskiej... Atmosfera społeczna w powojennej Polsce chyba sprzyjała stanowisku władz? Tak. Właśnie tym kolejnym powodem był czynnik społeczny - polska tożsamość kulturowa w ostatnich wiekach była broniona poprzez izolację od zaborców i okupantów, wynajdowanie więc obcych wpływów na przestrzeni historii było działaniem wbrew polskiemu interesowi narodowemu, czyli zaprzeczeniem patriotyzmu. Dlatego tak łatwo komunistom udało się teorię o autochtonicznym pochodzeniu Słowian uczynić obowiązującą, a teorię 0 normańskich wpływach na powstanie państwa polskiego całkowicie ośmieszyć nie tylko w oczach „ciemnego ludu", lecz także wśród elit naukowych. Kolejnym czynnikiem hamującym rzetelne badania nad obecnością skandynawskich wikingów na Pomorzu były i są nadal kwestie językowe. Znowu trzeba powrócić do polityki - w planach Układu Warszawskiego Polsce przypadała rola okupanta Danii, gdyby doszło do wojny pomiędzy Wschodem a Zachodem. Zapewne to było przyczyną, że w PRL nie ukazał się żaden porządny słownik duńsko-polski, natomiast sam widziałem kiedyś kuriozum - tajny słownik duńsko-polski do użytku wewnętrznego służb i wojska. Bez słownika, z bardzo ograniczonymi możliwościami nauki języka, polskie społeczeństwo było skutecznie izolowane od społeczeństwa duńskiego, i nie było obawy, że się będzie bratać z przyszłym wrogiem. Izolowane nie tylko w reglamentowanych przez komunistów kontaktach prywatnych, ale 1 w pracy naukowej. 40 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2016 RELACJE POMORSKO-SKANDYNAWSKIE Wydaje mi się, że dziś jest już znacznie lepiej w Polsce ze znajomością języków obcych... Raczej: trochę lepiej, ale języki skandynawskie nadal nie należą do zbyt popularnych. A więc polska nauka jest faktycznie odcięta od tego, co powstaje w duńskich placówkach naukowych, bo samo streszczenie publikacji w języku angielskim niewiele się przydaje, jeżeli nie sięgnąć potem do właściwej treści. W tym momencie polscy badacze idą na łatwiznę i korzystają z niezwykle bogatej literatury niemieckiej, tworzonej nawet na samym Pomorzu przed II wojną światową. I tak zamiast współpracy z nauką skandynawską relacje pomorsko-- skandynawskie stają się znowu terenem sporu polsko-niemieckiego, nieustającym kulturkampf, zabarwionym ideologią i nacjonalizmem. Jest to walka z duchami, bo u Niemców temat ten nie wzbudza już takich emocji, jak kiedyś. I jeszcze jeden czynnik, czynnik ludzki. Jeżeli ktoś robił naukową karierę w PRL-u, to musiał iść na pewne, większe bądź mniejsze, ustępstwa natury politycznej w zakresie badań. Potem trudno było przekreślić dorobek całego swego życia, by zająć się teorią, którą w politycznej poprawności niegdyś uznało się za całkowicie fałszywą i skompromitowaną. Dzięki temu dziś każdą odważną teorię można utrącić odpowiednim cytatem z pracy jakiegoś uznanego autorytetu. Dlaczego obrał pan sobie jako przedmiot badań właśnie obecność wikingów na kaszubskim brzegu? Nie nazwałbym tego „badaniami" w sensie naukowym. Są to raczej „podróże w czasie", a z tych podróży piszę reportaże, mocno nawiązując do współczesności. Z wykształcenia jestem farmaceutą, z wielką odpowiedzialnością ważę każde słowo i każdy zaobserwowany fakt analizuję pod kątem autentyczności - czytelnik musi mieć zaufanie do mnie jako autora, tak jak kupując leki, trzeba mieć zaufanie do aptekarza. A co do wikingów -było to bardzo naturalne. Wiele się mówi o Szwedach w Polsce, choć głównie w kontekście „potopu", o Gotach na Pomorzu Gdańskim, a tak mało faktycznie o duńskich wikingach, choć to właśnie oni byli najbliższymi sąsiadami Pomorza i Kaszubów. Przecież w czasach wikingów dróg lądowych prawie nie było i łatwiej było się dostać łodzią do Skandynawii, niż pojechać konno do Gniezna. Oczywiście, dopiero po przeniesieniu się do Danii zacząłem odkrywać ich historię i język. Gdy zwiedzałem kiedyś z moja duńską żoną rekonstrukcję zamku wikingów w Fyrkat na Jutlandii, zaproponowała, byśmy się napili tradycyjnego napoju wikingów - miodu. Uniesiony patriotyzmem zaprotestowałem, twierdząc, że miód jest narodowym napojem, ale polskiej szlachty I to był właśnie ten moment, kiedy zaczęły mi się kojarzyć pewne fakty: w dwóch, na pozór absolutnie obcych sobie społecznościach istnieje od wieków ta sama tradycja, ten sam produkt nosi tę samą nazwę. Musiał być jakiś powód ku temu. Gdy wkrótce potem jeździliśmy po Polsce i z dumą pokazywałem żonie nasz piękny kraj, zawitaliśmy na Hel i tam ona zwróciła uwagę na nazwę półwyspu, która po duńsku oznacza wąski półwysep. Uznałem, że to nie może być przypadek, a studiując atlas topograficzny Danii, by potwierdzić jej spostrzeżenia, doznałem swego rodzaju déja vu - natrafiałem na nazwy jakby wyjęte z map Pomorza, m.in.: vig, hoved, gaard, rev. Wiele z tych nazw można znaleźć właśnie na kaszubskim brzegu, później stwierdziłem, że największe ich skupisko w Polsce znajduje się właśnie tutaj. Moim zainteresowaniom pomógł też fakt, że wtedy przez kilka lat byłem bezrobotny, miałem więc czas na myślenie, poszukiwania i pisanie. I tak powstała moja pierwsza książka, właśnie o kontaktach Pomorza Gdańskiego z Danią. Na jakich źródłach opiera się pan w swoich „podróżach w czasie"? Wiele prac zostało wykonanych, zanim zająłem się tematem, tylko że ich autorzy nie potrafili wyciągnąć wniosków lub bali się dać odważniej sze interpretacje. Często brakowało im znajomości choćby podstaw jakiegoś języka skandynawskiego, by zobaczyć to, co ja widziałem, poświęcali np. lata na badanie jakiegoś problemu z etymologii kaszubskiej, który można byłoby rozwiązać w dziesięć minut, gdyby zajrzeć do słownika języka duńskiego, co ja właśnie uczyniłem. Szukam więc nie tylko na starych mapach i w dokumentach, ale także w wynikach cudzych badań, które wymagają jedynie nowej interpretacji. Znając język duński, mam otwarty dostęp do przeogromnej literatury na temat okresu wikingów, do nieznanych Polakom kronik, relacji, sag, dokumentów, opracowań badań naukowych, archiwalnych artykułów z ostatnich stu lat. Dziś literatura ta jest dostępna w internecie i dzięki wyszukiwarce można znaleźć nie tylko monumentalne dzieła renomowanych popularyzatorów wiedzy, ale także dotrzeć do źródeł archiwalnych, a nawet do wyników bardzo specjalistycznych czy niszowych badań, często zupełnie zapomnianych lub pomijanych w opracowaniach. Warunek - znajomość języków. Czy w XXI wieku polscy badacze nadal obawiają się poszukiwania obcych wpływów na rozwój naszej kultury? Nie nazwałbym tego obawą, raczej kwestią nastawienia polskiego archeologa i historyka. Jakoś tak było LËPINC-ZÉLNIK 2016 / POMERANIA / 41 RELACJE POMORSKO-SKANDYNAWSKIE do niedawna, że wszystko, co znaleziono skandynawskiego, to oczywiste importy, bo przecież na Pomorzu jeżeli Skandynawowie byli, to tylko przejazdem. Kwestia nastawienia jest na pewno. Wtedy można nawet w ogóle się tym nie zajmować, i problemy językowe nie istnieją. Ale jednocześnie słowiańskiego typu skorupy odnajdywane w Danii (ceramika bałtycka) prowokują niektórych do autorytarnych stwierdzeń o niemal kolonizacji południowej Skandynawii przez Słowian. Brak tu równowagi w ocenie znaczenia znalezisk i komunikacji pomiędzy światem nauki Danii i Polski. W swojej pracy staram się poprawić tę komunikację i przedstawiam świat nieznany większości polskich czytelników. Trzeba jednak dodać, że w tym zakresie mamy w Polsce chlubny wyjątek, tyle że na Pomorzu Zachodnim, a konkretnie w związku z Wolinem, czyli słynnym Jomsborgiem, gdzie rozkwita szeroka współpraca polsko-duńska, w której uczestniczą od dawna historycy, archeolodzy, lokalne władze, społecznicy i hobbyści, a nawet Kościół. Co świadczy o tym, że wikingowie byli obecni na Kaszubach nie tylko „przelotnie", ale także jako osadnicy? 0 tym, że mamy do czynienia z trwałym osadnictwem wikingów na kaszubskim brzegu świadczą fakty. Z łodzi można wysiąść i już nigdy do niej nie wrócić. Miecz można złożyć w bagnie, czyniąc ofiarę po zwycięskiej bitwie, zmarłego podróżnika pochowa się daleko od domu, moneta mogła niezauważona wypaść z sakiewki podróżnego, grzebień można było w drodze wyrzucić, gdy połamały się zęby, podobnie garnek może wędrować „sam" po całej Europie, sprzedany przez kupca jako opakowanie, 1 wyląduje w ziemi tam, gdzie się potłukł. Inaczej mają się rzeczy z nazwami w terenie. Żeglarz nazwie jakoś mijane wyspy, cyple, miasta po swojemu, ale nie będzie to miało skutku dla tubylców. Aby nazwa się utrwaliła, musi ona najpierw zaistnieć w konkretnej, miejscowej społeczności, która zachowuje ciągłość i jest zdolna przekazywać nazwę kolejnym pokoleniom. Jeżeli tego nie uczyni, nowe ludy nazwą to później po swojemu. A w rejonie Zatoki Puckiej i w jej otoczeniu mamy zachowany do dzisiaj cały kompleks nazw, którym trudno znaleźć słowiańskie pochodzenie, natomiast prosty klucz jest w stanie wyjaśnić ich etymologię. Tym kluczem jest język duński. Hel, Jastarnia, Rozewie, Puck, Rewa, Reda, Oksywie, Obłuże, Chylonia, Sopot - wszystkim tym nazwom można przypisać skandynawskie pochodzenie. I nie jest tak, że nazwy te jedynie przypominają jakieś przypadkowe wyrazy ze słownika duńskiego - każda nazwa w prosty sposób opisuje warunki terenowe, w jakich konkretna miejscowość jest położona. Weryfikowałem swoją teorię o duńskich osadnikach, testując ją na innych rejonach Polski i nigdzie nie występowała taka korelacja w topografii terenu, jedynie na Pomorzu, a w rejonie Zatoki Puckiej nazw takich było najwięcej. Utrwalenie się tych nazw na wieki, ich oryginalne znaczenie i kompleksowe położenie świadczą, przynajmniej dla mnie, 0 trwałym osadnictwie skandynawskim na tym terenie. Osadnictwie z czasem wchłoniętym przez dominującą tu miejscową społeczność słowiańską, która przejęła nazwy jako swoje i adaptowała do własnego języka. To znaczy, że „kaszëbsczi łgôrz" Hieronim Derdowski mial rację, pisząc, że „na Oksewści kępie mnieszkol przed downemi laty/ Jacis pogąn, duńści ksążę, możny 1 bogaty"? Nie wiem. Ale uderzyła mnie w jego opowieści zgodność treści z faktami. W wielu legendach występuje niezgodność postaci, czasu i miejsc z realnymi sytuacjami. Np. Wanda, co nie chciała Niemca... W jej czasach Niemcy byli bardzo, bardzo daleko, a jej niechęć jest zupełnie niezrozumiała. W islandzkiej sadze o wikingach z Jom polscy władcy nazywają się Burislaf, czyli Bolesław, nawet gdy z chronologii wynika, że chodzi o Mieszka, a nie Chrobrego. A u Derdowskiego wszystko się zgadza: nazwa kępy jest faktycznie skandynawska, Oksywie było niegdyś otoczone wodą, na tym terenie są ślady trwałego osadnictwa jeszcze prehistorycznego, a wikingowie mogli tam przebywać w czasach misji św. Wojciecha. Byli zapewne też poganami, gdyż w Danii wtedy nadal otwarcie czczono starych bogów. No i ten książę musiał być możny i bogaty, bo przecież dowodził drużyną wikingów. Jedyną wątpliwość budzić może cud dokonany przez świętego, ale to jest już właśnie legenda. Nie wiem, skąd Derdowski zaczerpnął tę opowieść, ale pamięć o tym wszystkim musiała trwać wśród Kaszubów przez wieki. Czy w Danii ktoś profesjonalnie zajmuje się poszukiwaniem śladów dawnej obecności na tym terenie mieszkańców słowiańskiego Pomorza? O ile mi wiadomo, nie ma specjalnego zespołu badającego obecność Słowian w Danii okresu wikińskiego (800-1050), lecz oczywiście jest Instytut Wschodnioeuropejski przy kopenhaskim uniwersytecie zajmujący się językami i kulturą Słowian, są szeroko prowadzone profesjonalne badania archeologiczne, podczas których słowiańskie ślady są znajdywane, organizuje się seminaria na ten temat. Duńczycy z natury są bardziej otwarci od Polaków, nie śpiewają w kościołach modlitw o przywrócenie ojczyzny wolnej, ani nie odgrażają się urojonym Wm f H u <;i łCi..r«r a 42 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2016 RELACJE POMORSKO-SKANDYNAWSKIE wrogom za wyimaginowane plucie w twarz. Nie reagują histerycznie, gdy się okazuje, że w przeszłości na ich ziemi przebywali obcy. Łatwiej więc im też przychodzi zgodzić się na teorie o słowiańskim osadnictwie w Danii, przypisać konkretnym znaleziskom słowiański rodowód czy uznać, że wielu wikingów mówiło słowiańskim językiem (wiking to był styl życia, a nie narodowość). Ale nie lubią przesady, i nie zgadzają się, by Wielką Polskę „od morza do morza" poszerzać na Skandynawię. Gdzie znaleziono takie słowiańskie ślady? Wendowie, mieszkańcy słowiańskiego Pomorza, które rozciągało się niegdyś od Holsztynu po Hel (dziś do historycznych Wendów Duńczycy zaliczają tylko Łużyczan i Kaszubów), byli stałymi gośćmi w Skandynawii. Nie tylko jako piraci, ale też kupcy, rzemieślnicy, niewolnicy, najemnicy i osadnicy (ci ostatni mogli być też politycznymi bądź religijnymi uchodźcami). Od dawna twierdzono, że liczne w całej Danii miejscowości, które do dziś zachowały w nazwie germańskie określenie zachodnich Słowian -Wendów, miały niegdyś słowiańskich mieszkańców: Vindeby, Vindemark, Vindelev, Vindeboder i wiele innych. To nie znaczy, że Słowianie zasiedlili tamte okolice, lecz że były tam izolowane skupiska słowiańskich kupców i rzemieślników, którzy żyli w duńskim otoczeniu. Nazwy tym osadom nadali sąsiadujący z nimi Duńczycy. Natomiast dzięki badaniom językowym odkryto w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku na południowych wyspach Danii (Lolland i Falster) ślady trwałego osadnictwa rolników słowiańskich, którzy w swym ojczystym języku nadawali nazwy siedliskom, polom, pagórkom, stawom - nazwy te przetrwały w wielu wypadkach do dziś, a inne odnajdywane są w historycznych dokumentach. Śladów archeologicznych też jest pełno. W całej południowej REiiBSHORW SAXO GRAMMA7ICUS GĘSTA DANORUM kronika Danii Danii i w niegdyś duńskiej Skanii powszechna jest z tego okresu tzw. ceramika bałtycka, która została zaimportowana z kraju Wendów, lecz w dużym stopniu produkowana była masowo w Danii. Te znaleziska nie muszą świadczyć o inwazji Słowian na Danię i jej kolonizacji, lecz o postępie technologicznym (innowacji przyjętej od Słowian), a ta sama ceramika szybko przyjęła formy i zdobnictwo nordyckie. Często znajdywane są wyroby i ozdoby typowo słowiańskie, które wiązać można ze słowiańskimi gośćmi - np. na cmentarzu przy zamku wikingów Trelleborg na Zelandii znaleziono liczne groby niewątpliwie słowiańskie, a wspaniały, inkrustowany srebrem topór wojownika świadczy o tym, że nie był on tam niewolnikiem. Na wyspie Falster znaleziono stocznię remontową wikińskich łodzi, która zatrudniała niemal wyłącznie słowiańskich fachowców. Brak osady mieszkalnej powiązanej ze stocznią świadczyć może, że rzemieślnicy byli pracownikami sezonowymi, ściąganymi do pracy z Pomorza. Tak więc śladów słowiańskich w Danii jest wiele, a interpretowane są one z wielką rozwagą. Wynika więc z tego, że Skandynawowie i Słowianie potrafili zgodnie żyć w jednym miejscu, handlować ze sobą, przyjmować imigrantów i uchodźców, wchodzić w mieszane związki małżeńskie, uczyć się od siebie wzajemnie i wprowadzać innowacje, tolerowali wzajemnie odmienne obyczaje. Tak było na ziemiach duńskich. Dlaczego więc wielu polskich naukowców zakłada, że akurat na Pomorzu pokojowa koegzystencja tych dwóch ludów nie była możliwa? Przykład problemu z wikińskimi łodziami znajdywanymi na kaszubskim brzegu obrazuje, jak w Polsce jeszcze wiele niechęci i obaw towarzyszy odkrywaniu historycznych kontaktów pomiędzy obcymi etnicznie kulturami, które faktycznie tak obce sobie nigdy nie były. Rozmawiał DM KASZUBSKA KSIĄŻKA www.KaszubskaKsiazka.pl LËPINC-ZÉLNIK 2016 / POMERANIA / 43 KASZUBI W BITWIE NAD BUGIEM W mającej duże znaczenie strategiczne bitwie nad Bugiem (2-7 sierpnia 1920 roku) brał udział 66 Kaszubski Pułk Piechoty im. Marszałka Józefa Piłsudskiego wchodzący w skład 16 Pomorskiej Dywizji Piechoty. MARIAN HIRSZ Przypomnijmy raz jeszcze1, w wielkim skrócie, historię jego powstania. Otóż pod koniec 1918 roku powstała na Kaszubach Organizacja Wojskowa Pomorza mająca za zadanie obronę praw Polaków na terenie Kaszub i Pomorza okupowanych jeszcze przez Prusy Jednocześnie organizacja ta, podobnie jak inne organizacje patriotyczne, tajnie szkoliła ochotników do przewidywanego, wg planu mjr. Władysława Andersa (późniejszego generała broni, dowódcy II Korpusu), powstania na Kaszubach. W wyniku podpisanych układów pokojowych w Wersalu większa część Kaszub została przyznana Polsce i powstanie zostało odwołane. Dobrze wyszkolona młodzież kaszubska chciała walczyć: masowo przedostawała się przez linię demarkacyjną na Noteci do Wielkopolski, w której trwało powstanie. Napływ ochotników był tak duży, że dowództwo wojsk powstańczych podjęło decyzję o powołaniu Ochotniczego Kaszubskiego Pułku Piechoty. Na jego dowódcę został powołany por. Leon Kowalski, młodokaszuba, przyszły starosta kartuski, kościerski i świecki. 15 października 1919 roku pułk rozpoczął szkolenie żołnierzy w Poznaniu, w koszarach grenadierów na Jeżycach. Wielu żołnierzy, w większości dezerterów z armii pruskiej, było zaprawionych w bojach I wojny światowej. Był to pułk etniczny, jedyny taki w Wojsku Polskim. Do 1922 roku służyli w nim wyłącznie Kaszubi, i to kawalerowie (nie-Kaszubą był tylko płk Czesław Jarnuszkiewicz, jego dowódca w okresie wojny 1920 roku). Na poziomie kompanii, plutonu i drużyny wydawano w tym czasie rozkazy w języku polskim, a także kaszubskim. ZADANIE DYWIZJI: ZATRZYMAĆ WOJSKA TUCHACZEWSKIEGO Pierwszą samodzielną bitwę w wojnie 1920 roku pułk stoczył pod Bobrujkami 26 czerwca 1920 roku, zwyciężając elitarny 215 pułk im. Lenina. Toczył też krwawe boje z wojskami Michaiła Tuchaczewskiego w bardzo ważnej bitwie na zakolu Bugu. 31 lipca 1920 roku 16 Pomorska Dywizja Piechoty zajmowała pozycje obronne na rzece Leśnej oraz Bugu, na północ od Brześcia. Zadaniem dywizji było zatrzymanie atakujących wojsk Tuchaczewskiego, szczególnie rosyjskiej 10 dywizji piechoty i kawalerii przeciwnika. Rzeka Bug oraz Narew miały stanowić w zamierzeniach Naczelnego Wodza ostatnią poważną przeszkodę naturalną, na której chciał ustabilizować front północny. Z tego miejsca Piłsudski zamierzał rozpocząć decydującą kontrofensywę. Wycofujące się ze wschodu armie miały otrzymać uzupełnienia ściągnięte z głębi kraju, skoncentrowane na linii Osowiec - Białystok oraz na północ od Brześcia. Mocna i bitna Grupa Poleska gen. ppor. Władysława Sikorskiego (w jej składzie walczył kaszubski pułk) miała za zadanie utrzymać Brześć, zatrzymać atak wojsk Tuchaczewskiego, osłaniając jednocześnie koncentrację wojsk polskich na froncie północnym. Pułk zajął linię obronną na rzece Leśnej stanowiącej dopływ Bugu, od wsi Piecki do Kłodna, na północ od Brześcia. Wyznaczone dla pułku pozycje były już obsadzone przez nieprzyjaciela. Trzeba było je zdobyć, co udało się po całodziennej walce. Z powodu niskich stanów osobowych kompanii (liczyły one od 20 do 35 żołnierzy) obstawiono placówkami oraz czujkami tylko linię czuwania. Była to bardzo niebezpieczna sytuacja. Zaczęło brakować bezpośredniej styczności pomiędzy polskimi kompaniami. Tę sytuację wykorzystał nieprzyjaciel, kierując swój atak w lukę między 10 a 11 kompanią. Ppor. Szczepan Łukowicz, dowódca 3 kompanii ciężkich karabinów maszynowych (ckm), usłyszawszy nadchodzącą sowiecką piechotę, poprzez gońców zaalarmował linię obrony, każąc jednocześnie 10 kompanii cofnąć się na linię karabinów maszynowych. Silny ogień 11 i 12 kompanii spowodował cofnięcie się nieprzyjaciela na przedpole 11 kompanii. Silne przeciwuderzenie 9 kompanii odrzuciło Rosjan. W czasie walki część 10 kompanii została otoczona przez wrogów i dostała się w ich ręce. Widząc to, dowódca III batalionu por. Łucjan Kępiński porwał do boju pozostałą część kompanii i odbił jeńców. Następnego dnia pułk zajął pozycje od kolana Bugu do ujścia rzeki Krzny, pomiędzy wsiami Kużawką a Kukurykami, z dowództwem w Mokranach Starych. Na pozycji obronnej pozostał II batalion, natomiast pozostałe dwa bataliony miały przejść do pułkowego odwodu w miejscowości Malowana Góra. 2 sierpnia 1920 roku ok. godz. 9 doszło do bardzo silnego ataku nieprzyjaciela na styku 14 i 16 dywizji, którego to miejsca bronił 63 Toruński Pułk Piechoty. Nieprzyjaciel przerwał ich obronę i wszedł na tyły 66 Kaszubskiego Pułku Piechoty. Widząc wycofujących się w nieuporządkowanych, bezładnych grupach żołnierzy 63 pułku, dowódca kaszubskiego pułku ppłk Czesław Jarnuszkiewicz powstrzymał odwrót, zorganizował ten oddział na nowo, wzmocnił go 4 kompanią ciężkich karabinów maszynowych ppor. Ottona Zielińskiego oraz kompanią techniczną sierż. Jana Roszkowskiego i obsadził nimi wzgórza na północ od Mokran Starych. Bataliony odwodowe otrzymały zadanie zajęcia Mokran Starych z jednoczesną osłoną północnego skrzydła 16 Dywizji Piechoty, przejścia do przeciwnatarcia. Batalion I uderzył w kierunku na Koleżyn, natomiast III batalion na Mokrany Nowe. Po trzygodzinnej zaciętej walce, wyrzucając nieprzyjaciela, bataliony zajęły wskazane miejsca. 3 sierpnia ppłk Czesław Januszkiewicz objął dowództwo odcinka dozorowanego przez 63 pułk i został jego czasowym dowódcą. W tym samym dniu o świcie nieprzyjaciel, wykorzystując gęstą mgłę nad Bugiem, niespostrzeżenie sforsował tę rzekę. Zawiadomiona przez placówkę 8 kompanii chor. Jana Hirsza 5 kompania ppor. Mariana Podwysockiego otworzyła ogień na wychodzącego z rzeki nieprzyjaciela. Rosjanie, nie bacząc na straty, śmiało parli do przodu, rozszerzając osiągnięty przyczó- Sierżant Jan Wandke, dowódca taborów kaszubskiego pułku. 1 W ostatnich latach o 66 KPP i jego oficerach pisaliśmy w „Pomeranii" kilkakrotnie, m.in. w numerze 9 z 2013 roku (s. 3-5). 44 / POMERANIA LIPIEC-SIERPIEŃ 2016 HISTORIA łek na zachodnim brzegu rzeki. W momencie wejścia wojsk sowieckich do Kużawki uderzyła na nie 6 kompania ppor. Kazimierza Rekowskiego oraz 7 kompania sierż. Leona Formeli, spychając bolszewików do rzeki. Rosjanie rażeni krzyżowym ogniem wycofali się, ponosząc duże straty Na placu boju pozostało co najmniej 200 zabitych lub utopionych w Bugu Rosjan. Pomimo tak dużych strat nieprzyjaciel wielokrotnie ponawiał próbę forsowania rzeki na odcinku II batalionu. Wszystkie te próby zostały odparte z dużymi stratami Rosjan. 3 sierpnia na odcinku działań 64 Grudziądzkiego Pułku Piechoty (sąsiada kaszubskiego pułku) miało miejsce bardzo ciekawe wydarzenie. Atakujący broniony przez grudziądzki pułk most Rosjanie ponieśli dotkliwe straty osobowe. Sztab Generalny Wojska Polskiego ocenił je na ok. 500 zabitych i rannych. Rosjanie wywiesili białą flagę i wysłali parlamentariuszy z prośbą o kilka godzin przerwy w walce, aby znieść rannych i zabitych z pola walki. Przerwa trwała kilka godzin, później rozgorzała dalsza walka. Główne natarcie kilku pułków nieprzyjaciela szło na Mo-krany Nowe. Pod naporem Rosjan wykruszone siły obrońców wycofały się do miejscowości Mokrany Stare, zajmując tam wskazane pozycje obronne. O świcie 4 sierpnia nastąpiło silne natarcie wojsk sowieckich na całym froncie 16 Dywizji Piechoty. W wyniku odwrotu sąsiednich oddziałów cofnął się też kaszubski pułk. Najdłużej na wskazanej pozycji utrzymał się I batalion. W czasie odwrotu, w przeciwuderzeniu, został ranny por. Roman Woyke, dowódca II kompanii. W tym czasie nieprzyjaciel zdobył dwa ciężkie karabiny maszynowe II batalionu. Ppor. Marian Podwysocki, na czele 5 kompanii, w kontrataku odebrał je nieprzyjacielowi. Linię Bugu starano się utrzymać za wszelką cenę, aby uzyskać drogocenny czas na przegrupowanie polskich wojsk mających za zadanie obronę Warszawy. 5 sierpnia Grupa Poleska otrzymuje zadanie przeciwnatarcia w celu wyrzucenia nieprzyjaciela za Bug. 16 Pomorska Dywizja Piechoty pod dowództwem nowego dowódcy gen. bryg. Kazimierza Ładosia (mianowany dowódcą 16 Dywizji Piechoty z dniem 1.08.1920 r.) nacierała na kierunku Pratulin z zadaniem wyparcia nieprzyjaciela za rzekę. Cel natarcia został osiągnięty. W czasie działań bojowych istotną kwestią było sprawne funkcjonowanie służby medycznej. Punkty medyczne przesuwają się zwykle tuż za pierwszą linią, udzielając pomocy potrzebującym żołnierzom, przenosząc rannych do wskazanych zbiorczych punktów sanitarnych. Naczelny lekarz pułku kpt. dr Jan Bermański potrafił w każdej sytuacji na froncie zapewnić skuteczną pomoc medyczną. Żaden z rannych żołnierzy na polu walki nie został pozbawiony opieki medycznej. Służba ta była doskonale wyszkolona oraz zorganizowana. Z narażeniem życia, pod silnym ogniem ratowała rannych. Sam kpt. dr Jan Bermański, gdy nie było rannych, przejmował obowiązki oficera liniowego, pomagając w uporządkowaniu wycofywania własnych kompanii oraz zajęciu nowych wskazanych pozycji. Był lekarzem i żołnierzem. Dzięki jego dobrze zorganizowanej służbie medycznej wielu żołnierzom uratowano życie. Zajęte stanowiska nad Bugiem pułk utrzymał do godzin nocnych 6 sierpnia. W tym dniu Marszałek Józef Piłsudski podjął decyzję o przerwaniu bitwy nad Bugiem oraz Narwią. Na rozkaz dowódcy dywizji pułk wycofał się na wskazane stanowiska koło wsi Koczukówka. 7 sierpnia pułk otrzymał rozkaz odmaszerowania do Białej (Biała Podlaska), załadowania się do wagonów i udania się do wskazanego miejsca koncentracji. „OFIARNY PUŁK KASZUBSKI (...) SŁUŻYŁ JAKO WZÓR DLA INNYCH" Bitwa nad Bugiem była bardzo krwawa i wymagała od żołnierzy niezwykłej odwagi i męstwa. Pułk prowadził najcięższe i najkrwawsze walki z dotychczasowych odwrotowych bojów. W rozkazie pochwalnym nr 103 z dnia 9.08.1920 roku, wydanym z okazji odejścia 16 Pomorskiej Dywizji z Grupy Poleskiej, tak podsumował tę walkę dowódca Grupy gen. ppor. Władysław Sikorski: „(...) Ze specjalnem uznaniem zwracam się do Dywizji Pomorskiej, której oddziały od wielu tygodni w tak ciężkich znajdowały się bojach. Żołnierze pułków grudziądzkiego, kaszubskiego i toruńskiego dali niejednokrotnie dowody żelaznej wytrwałości i niezrównanej dzielności (...). (...) Spokojny i ofiarny pułk Kaszubski, prowadzony zawsze tak świetnie przez ppłk. Jarnuszkiewicza, który jako D-ca Brygady dał dowody wysokiej wytrawności bojowej, jak zawsze tak i obecnie służył jako wzór dla innych (...)". Obrona linii Bugu była bardzo istotna dla uzyskania czasu na przygotowanie zamierzonego zwrotu zaczepnego, na przeorganizowanie wojsk, uzupełnienie zapasów, a także uporządkowanie i uzupełnienie oraz przygotowanie jednostek do pełnej zdolności bojowej. CEL BYŁ JEDEN - OBRONIĆ DOPIERO CO UZYSKANĄ NIEPODLEGŁOŚĆ Wobec zagrożenia istnienia Państwa Polskiego powołano Radę Obrony Państwa, której decyzjom w sprawach pokoju i wojny podporządkowano wszystkie organy naszej Ojczyzny. Cel był jeden - obronić dopiero co uzyskaną niepodległość. Rozpoczęto imponujący zaciąg ochotniczy W krótkim czasie stan wojska wzrósł do ok. 600 tysięcy żołnierzy, by w chwili podpisania z bolszewikami pokoju osiągnąć ponad milion żołnierzy. Stworzono grupę operacyjną kawalerii w celu zneutralizowania armii konnej Budionnego. Dalsze dwie dywizje oraz kilka samodzielnych brygad miały za zadanie pościg za uciekającym nieprzyjacielem. Zbliżał się czas przełomu, w którym uczestniczyć będzie również kaszubski pułk. Po zwycięskim zdobyciu Horodca we wrześniu 1920 roku pułk został skierowany do dywizyjnych odwodów w Nieświeżu. Tam zastaje go koniec wojny polsko--bolszewickiej. Ludność Podlasia dba o pamięć bohaterskich kaszubskich żołnierzy poległych w krwawej bitwie nad Bugiem. Żołnierze spoczywają głównie w bezimiennych mogiłach. Niewielkie wojskowe cmentarze zorganizowano w Kużawce, Neplach oraz Michałkowie. Oprócz tych cmentarzy na terenie stoczonej bitwy znajdują się pojedyncze mogiły, o które także dba okoliczna ludność. W 1945 roku za służbę w tym bohaterskim pułku wywożono żołnierzy oraz ich rodziny na Syberię lub na daleką północ. O szczęściu mogli mówić skazani na więzienie w Polsce, o której wolność walczyli. Rodziny bohaterów tej wojny były w nowej rzeczywistości dyskryminowane. Tu, na Kaszubach starano się pamięć o pułku wymazać z kart historii. To się jednak „władzy ludowej" nie udało. POLESKA, KTÓRZY W BOHATERSKICH WALKACH 2-6 \l\\ 1920 r. POWSTRZYMA WALI NAWAŁNICę BOLSZEWICKĄ BRONIĄC MOSTÓW NA BUGI. Dowidca TmspUMMW'-. JJ3J-JŁ ' Tablica pamiątkowa w kościele św.Trójcy wTerespolu LËPINC-ZÉLNIK 2016 / POMERANIA / 45 ANTONI ABRAHAM (1869-1923) GENEALOGICZNE UZUPEŁNIENIA DO BIOGRAFII Zwany przez jemu współczesnych „kaszubskim królem", „polskim królem w maciejówce" lub „apostołem Kaszubów", Antoni Abraham doczekał się wielu tekstów wspomnieniowych, następnie biografii czy hasła w słowniku biograficznym. Jego działalność narodowa, jak można sądzić, jest dość dobrze opisana. Natomiast genealogia nadal stanowi obszar wymagający badań i wnikliwej interpretacji. TOMASZ REMBALSKI GENEALOGIA W DOTYCHCZASOWYCH PUBLIKACJACH W wydanej w 1936 roku w Warszawie broszurze pod znamiennym tytułem Antoni Abraham (1869-1923). Wielki patriota z ludu kaszubskiego. Życie i zasługi w dziele odzyskania dostępu Polski do morza i uświadomienia narodowego ludu kaszubskiego jej autor Władysław Pniewski napisał: „Antoni Abraham urodził się dnia 19 grudnia 1869 r. w osadzie Zdrada, należącej do wsi parafialnej Mechowy [właściwie Mechowo - T.R.], w powiecie morskim (dawniej puckim), jako syn wieśniaka bezrolnego, komornika Jana Abrahama oraz Franciszki z domu Czapówny (Czap)". Te jak najbardziej wiarygodne dane autor zaczerpnął z dostępnego mu wówczas odpisu metryki chrztu Abrahama, wystawionego w Me-chowie 23 sierpnia 1896 roku przez tamtejszego proboszcza ks. Teofila Bączkowskiego, i dodajmy za — biografami kaszubskiego bohatera, kapłana mającego duży wpływ na ukształtowanie młodego Antoniego. Pniewski na innej stronie broszury wymienił również dane o żonie Abrahama Matyldzie i ich czwórce dzieci: Juliannie, Janie, Leonie i Małgorzacie. Danych tych (szczegółowych dat) celowo nie przytoczę ze względu na to, że ich część jest nieprecyzyjna lub błędna, a tekst niniejszy w głównym zamierzeniu ma wprowadzić konieczne korekty do biografii Abrahama. Inny z ważnych biografów Tadeusz Bolduan w broszurze Trybun Kaszubów. Opowieść o Antonim Abrahamie (Gdańsk 1989) nieco skorygował nielogiczną datę ślubu Abrahamów podaną przez Pniew-skiego, a więc z 1896 roku (6 lat po narodzinach pierwszego dziecka) na 1890, jednakże ta również nie była właściwa. Ponadto podał za Pniewskim liczbę dzieci małżonków, lecz jako pierwszy zwrócił uwagę na treść własnoręcznego życiorysu Antoniego Abrahama z 1922 roku, w którym napisał on jednoznacznie: „(...) miałem 5 dzieci, z których dwóch poległo na wojnie niemieckiej, a jedno przez nieszczęśliwy wypadek życie postradało". W tym miejscu Bolduan dodał: „Trzeba zawierzyć Abrahamowi. Przy jego wersji obstaje również Maciej Rdesiński w artykule umieszczonym w gdańskim »Wy-brzeżu«. Rdesiński podaje, że z piątki dzieci tylko jedno pozostało przy życiu: jedną z trzech córek przygniotło drzewo w lesie, gdy przyniosła ojcu posiłek, najstarszy syn, Jan, zmarł w Berlinie z ran odniesionych w jednej z bitew pierwszej wojny światowej, drugi syn, również raniony jako żołnierz pruski, zmarł po wojnie w oliwskim domu. Za obcą sprawę poległ także zięć Abrahama, Teofil Okoń z Wejherowa (...). W wolnej już Polsce zmarła druga córka Abrahamów, Małgorzata Jakubowska. Tylko najstarsza przeżyła ojca". Autor hasła zamieszczonego w Słowniku biograficznym Pomorza Nadwiślańskiego (t. I, Gdańsk 1992) Bogusław Cygler powielił w nim przytoczone informacje o rodzinie Abrahama, nie rozstrzygając, czy małżonkowie mieli czworo czy pięcioro dzieci. Sięgając do pozostałych, licznych publikacji o „kaszubskim królu", nie spotkamy się z innymi informacjami rozstrzygającymi te kwestie. «r. J ,flajwb Poi >rm Kł'ttrn & BI* etWfriłii fcotft jaw 3«9łJ i t taajrub sSft feuniirt ju •P */ i" 'ZssrfjpTTO* . 9cł« cóZf ^44 " JfcrKtwjU'' a**'ja*****/ 'jkaĄĄ/. , —7 •- --r. »o*«fcau ju I tcuSrat lĄt fciufcrt c3». / 0&6H',ivx. C'ieA- r?» • W 1« . Akt ślubu Antoniego i Matyldy Abrahamów, USC Domatowo, 27.11.1889 r. Oryg. AP Gdańsk, sygn. 2380/5, fot. T.R. PIERWSZE BADANIA GENEALOGICZNE We wrześniu 2007 roku w „Domku Abrahama" przy ul. Starowiejskiej 30 w Gdyni, do 2013 roku jednej z siedzib Muzeum Miasta Gdyni, otwarto wystawę pt. Gdynia i jej mieszkańcy przed 1926 rokiem, do której autorem scenariusza był piszący te słowa. Na dwóch planszach zaprezentowano genealogię i drogę życiową Antoniego Abrahama. Na potrzeby wystawy pierwszy raz w historii wykonano wstępne badania genealogiczne w Archiwum Archidiecezjalnym w Gdańsku, parafii Św. Michała Archanioła w Gdyni-Oksywiu oraz Urzędzie Stanu Cywilnego w Gdyni. Wystawie towarzyszył minifol-der Z życia Antoniego Abrahama. Krótkie dzieje „Domku Abrahama". Niestety, zamieszczone na wystawie oraz w opublikowanym tekście nowe 46 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2016 HISTORIA informacje o Abrahamie nie przeniknęły do obiegu... choćby popularnonaukowego. W nieodległym czasie, w trakcie badań dotyczących innych zagadnień związanych z Gdynią przypadkowo udało się odkryć nowe dokumenty z życia Antoniego, a ponadto dzięki cennemu programowi indeksacji ksiąg metrykalnych, prowadzonemu od kilku lat przez Pomorskie Towarzystwo Genealogiczne, odnaleziono kolejne brakujące elementy w genealogicznej układance Abrahamów. PRZODKOWIE ANTONIEGO Antoni Abraham pochodził z ubogiej rodziny, o czym wiadomo od zawsze. Jego ojciec był komornikiem, należał do kategorii ludności chłopskiej żyjącej z pracy najemnej. Tego typu pozycja społeczna, a przede wszystkim brak własności wiązały się z częstymi zmianami miejsca pobytu. Fakt ten w znacznym stopniu komplikuje badania genealogiczne, bo wymaga szeroko zakrojonych poszukiwań zwykle nieprzy-noszących oczekiwanych rezultatów. Z tego m.in. powodu nie powiodło się ustalenie daty i miejsca urodzenia ojca oraz imion i nazwisk rodowych jego rodziców, czyli dziadków Antoniego Abrahama. Nieco więcej wiadomo o rodzinie matki, Franciszki z d. Czapp urodzonej w Tupadłach w parafii Strzelno. Jej rodzicami byli Jan Czapp, właściciel w Tupadłach, oraz Marianna z domu Lachs. Udało się natomiast ustalić, że ojciec Antoniego Jan Abraham był dwukrotnie żonaty. Jego pierwszą żoną była Krystyna o nieznanym nazwisku rodowym, która zmarła w Zdradzie 29 listopada 1868 roku. W księdze zmarłych zanotowano, że osierociła dwóch synów: Jana i Franciszka. Niestety, nie znamy szczegółów z życia przyrodnich braci Antoniego. Wolno sądzić, że w chwili śmierci swej matki starsi chłopcy byli jeszcze małymi dziećmi, gdyż w niecałe trzy miesiące później, 17 lutego 1869 roku w Mechowie, 38-letni wdowiec Jan Abraham ożenił się z 33-letnią panną z Leśniewa Franciszką Czapp. Z tego związku dziesięć miesięcy później urodził się nasz bohater - Antoni, a niecałe dwa lata później, 4 sierpnia 1871 roku również w Zdradzie, jego najmłodszy brat Jakub. W następnym roku rodzinę dosięgło podwójne nieszczęście. Po trzech latach małżeństwa, 8 marca 1872 roku w Zdradzie, zmarł Jan Abraham, ojciec Antoniego. Jego wiek określono wówczas na 45 lat, zatem dodano mu 4 lata do wieku, który zadeklarował przy ślubie. Trzy tygodnie później zmarł półroczny brat Antoniego Jakub. Franciszka pozostała sama z dwoma nieletnimi synami męża z pierwszego małżeństwa oraz małym Antonim - ich wspólnym synem. Mając 36 lat i małe szanse na samodzielne wychowanie dzieci, 22 lutego 1873 roku * i: CS^ Akt urodzin Małgorzaty, najmłodszej córki Antoniego Abrahama z jego autografem. Oryg. AP Gdańsk, sygn. 2090/79, fot.T.R. w Mechowie wdowa wyszła za znacznie młodszego, bo 23-letniego parobka z Leśniewa Michała Ko(h)nkę. Z tego związku przyszła na świat prawdopodobnie tylko jedna córka: Anna Marianna Ko(h)nke, która urodziła się 3 października 1879 w Leśniewie. Tak więc Antoni Abraham żył w rodzinie, w której wychowywały się dzieci z trzech związków małżeńskich. Nieprawdziwy jest zatem często powtarzany fragment z pierwszej jego biografii, jakoby w wieku 16 lat stracił ojca. Nie dotyczyło to z pewnością ojczyma, gdyż żył on w chwili śmierci matki Abrahama. Franciszka z d. Czapp 1° voto Abraham, 2° voto Kohnke zmarła w Leśniewie 8 lipca 1904 roku, przeżywszy 67 lat. RODZINA ANTONIEGO Wobec powyższych ustaleń nowego znaczenia nabierają słowa Abrahama napisane przez niego w „Gazecie Gdańskiej" w 1913 roku, a zacytowane przez Pniewskiego: „Ja niemal od kolebki po wioskach kaszubskich się włóczyłem". Dlatego „Młody, a już obeznany z życiem, może nawet zbyt poważny w zasadniczych rozmowach (...)", jak dodawał Bolduan, szybko znalazł towarzyszkę życia. Nie mając jeszcze 20 lat, robotnik z Pryśniewa (osady w pobliżu Orla) Antoni Abraham 27 listopada 1889 roku przed urzędnikiem stanu cywilnego Buchholzem w Domatowie zawarł ślub ze starszą o 9 lat robotnicą Matyldą Paszkówną, również z Pryśniewa. Ślub kościelny odbył się zapewne w Górze, ale w oliwskim archiwum nie zachowały się odpowiednie księgi metrykalne. Matylda urodziła się 8 maja 1860 roku w Orlu, w rodzinie robotnika dniówkowego Antoniego Paszki i Albertyny z d. Loeser. Nazwisko ojca, ale i czasami samej Matyldy zapisywano „von Paschke" lub „v. Paschki", gdyż rodzina wywodziła się ze schłopiałej drobnej szlachty kaszubskiej, ale najczęściej „Paschke". Antoni Abraham zapewne nigdy nie poznał swego przyszłego teścia, gdyż ten zmarł w Pry-śniewie 20 sierpnia 1879 roku w wieku 63 lat. Zgon zgłaszała osoba spoza rodziny, więc nie podano informacji o jego rodzicach. W niecałe trzy miesiące po ślubie, 16 lutego 1890 roku w Orlu, na świat przyszła pierwsza córka Antoniego i Matyldy - Julianna Teresa. Jan Leon urodził się po pięciu latach, 22 lutego 1895 roku również w Orlu. Drugi syn Abrahamów Leon Józef urodził się 7 sierpnia 1897 roku w Gręzowie w ówczesnej parafii Oliwa, obecnie miejscowość ta stanowi część Sopotu. Najmłodsza córka Małgorzata Marta również przyszła na świat na terenie obecnego Sopotu, a dokładnie w Świe-mirowie 16 czerwca 1900 roku. Ani w księgach metrykalnych, ani później w indeksach PTG nie udało się odnaleźć piątego dziecka Antoniego i Matyldy, o którym wspominał w swoim życiorysie nasz bohater. Trzeba więc m SS ivy. %, ... t 5W. /*+ ____ rotatuft in --- 4^. Porgtltfm, ittifc JfaiłsCh/ trn/ , ____ JJer SlunöffilifflMir. LEPIŃC-ZELNIK 2016 / POMERANIA / 47 HISTORIA ffaOSjfe %/wrf. "'■"■■■ było wziąć pod uwagę również inne możliwości, wszak Matylda była już osobą niemal 30-letnią, kiedy wstępowała w związek małżeński z Antonim. Miała więc większe doświadczenie życiowe niż jej mąż. Z pewnością nie była wdową, należało więc przyjąć hipotezę, że miała dziecko ze związku nieformalnego, co okazało się tropem właściwym. Na początku w indeksach PTG, a następnie w księdze USC Bol-szewo udało się odszukać akt urodzenia Marii Rozalii, córki służącej Matyldy Paszki. Dziecko przyszło na świat 31 maja 1886 roku w Pryśniewie. Tą samą metodą odnaleziono także akt zgonu dziecka, co potwierdziło informacje podane przez Antoniego Abraham, że jego najstarsza córka (formalnie pasierbica) zginęła w wyniku nieszczęśliwego wypadku. Maria Paszkę zmarła w „Królewskim Lesie w Grę-zowie" 12 grudnia 1898 roku w wieku 12 lat. Pod aktem zgonu osobiście podpisał się robotnik Antoni Abraham. W tym miejscu należy również wspomnieć o notatkach sporządzonych w księdze zgonów przez oksywskiego proboszcza ks. Franciszka Łowickiego. Przy akcie zgonu robotnika z Gdyni „Antoniusa Abrahama" zanotował, że zmarły 23 czerwca 1923 roku na raka żołądka miał 54 lata, pozostawił żonę i dwie zamężne córki, a pogrzeb odbył się 27 czerwca. Na marginesie zaś dodał: „Znany w całej Polsce działacz kaszubski, który też był w del[egacji] Kasz[u-bów] w Paryżu. Kawal[er] Ord[eru] Pol[onia] Rest[ituta]". Na następnej stronie tej samej księgi odnotowano „nagły" zgon WAŻNIEJSZE WYKORZYSTANE ŹRÓDŁA: Archiwum Państwowe w Gdańsku - USC Bolszewo, sygn. 1976, nr 15,34 - USC Darzlubie, sygn. 1993, nr 16 - USC Leśniewo, sygn. 2380, nr 5, 51 - USC Sopot, sygn. 2090, nr 75, 79 Archiwum Państwowe w Gdańsku Oddział w Gdyni - Akta notariusza Otto Nawrockiego, sygn. 195, nr 66,67,71 Archiwum Archidiecezjalne w Gdańsku - Góra Pomorska. Chrzty 1853-1899, sygn. W 329 - Mechowo. Chrzty 1846-1869, sygn. W 934 - Mechowo. Chrzty 1870-1907, sygn. W 935 - Mechowo. Chrzty 1871-1907, sygn. W 940 - Mechowo. Śluby 1844-1907, sygn. W 938 - Mechowo. Zgony 1838-1870, sygn. W 939 - Oliwa. Chrzty 1897-1903, sygn. I, 6. kat, 77 Kancelaria Parafii pw. św. Michała Archanioła w Gdyni-Oksywiu - Księga zgonów 1897-1971 (bez tytułu) PorbonMt S ,.ye żony Antoniego Matyldy Abraham z d. Paszkę, która zmarła w Gdyni 17 stycznia 1924 roku w wieku niecałych 64 lat. łon H!ilfr(fid)artfn .'JoMr im !rt < L'V^ _ CtHBé rs*^'>y'V © / ® j> - . HułtrinJ yforsbantes %'v>ff$łA V r^Try*ir W ® j?®- 5a•»'.•«■„/, j® ö^» .Jl^g i /rs _ \« ps> i \Frittrr Fragment mapy Piscatora z 1633 r. z okładki książki T. Kantzowa Pomerania. Kronika pomorska z XVI wieku, Szczecin 2005 DOKTOR POMERANUS WESPÓŁUTWÓRCA REFORMACJI JÓZEF BÖRZËSZKÖWSCZI_ Jan Bugenhagen (1485-1558) béł jednym z przédnëch europejsczich reformatorów i nôblëższich wespółdzeja-rzów ks. Môrcëna Lëtra. Chöc béł Pomorzanina, wcyg nié za wiele sa ö nim gôdô w jegö rodny zemi. W przińd-nym roku przëpôdô 500. roczëzna reformacji, co möże bëc dobrą öradzą, cobë przëbôcziwającë uszłé zdarzenia, przëbliżëc téż żëcé i zwënédżi najégö rodôka. AUTOR DOKAZU POMERANIA, PIERSZi HISTORII PÖMÖRSCZI W historiografii ewangelicczégö Kös-coła protestancczégö, a téż wiele krajów Europë, w tim w nôrodny nie-miecczi Geschichtsschreibung, öso-blëwie na zemiach nordowëch Nie-miecczi, leżącëch na zôpôd öd Odrë, Johannesa Bugenhagena öpisywô sa jakno doktora teologii, reformatora europejsczi nordë, uznónégö humanista, wespółutwórca ödnowë chrze-scejaństwa, chtëren miôł wiôldżi cësk na rozwij nôuczi i kulturë. Jegö żëcé i zwënédżi dałë pödskôcënk badéróm, ópisywającym je we wiel-nëch nôukôwëch dokazach, ödbëło sa czile wëstôwków, a towarzëłë jima wôrtné katalodżi. Dlô nas, dzysdniowëch Pömörza-nów z öbuch strón Ödrë, ösoblëwie wôrtnym usôdzka Jana Bugenhagena z przedreförmacyjnégö cządu jegö żëcô je öprôcowanié w latach 1517— -1518 pierszi historii Pômörzô, spi-sóny w łacëznie w sztërzech ksagach--dzélach, jaką zatitułowôł Pomerania. Ji raköpis przechöwiwóny je w zbié-rach Uniwersytetu w Grifii/Greifs- waldze. Pierszi rôz drëka Pomerania ukôza sa w tim prawie miesce dopiér-ku w 1728 roku, a stara ö to miôł môleczny pastor i profesor Jakub Henrik Balthasar, chtëren napisôł téż przedesłów - téż w łacëznie! Z nôu-köwim öbrobienim Öttona Heine-manna dokôz nen wëdóny béł w Szczecënie w 1900 roku w öbrëmim serii „Quellen zur Pommerschen Ge-schichte". Nônowszô edicjô usôdzka Pomerania, ale téż öpiartô na öprôco-wanim Ö. Heinemanna, je zwënégą Rodericha Schmidta, a opublikowała ja wëdôwizna Böden Verlag (Köln-Wien) w 1986 roku. Niedôwno nen dokôz östôł przełożony na nie-miecczi jazëk. Póstapnym ju pokoleniom bédowóné je przetłómaczenié gö na jazëk pölsczi. Nót je zauważëc, że Pomerania Jana Bugenhagena urëchlëła napisóną póradzesąt lat pózni pö niemiecku, môże temu barżi znóną Chronik von Pommern Tomasza Kantzowa (1501 — -1542), pôra razy wznowioną w öri-ginale, a dzesac lat temu téż w tłóma-czenim pólskójazëcznym pt. Kronika pomorska. Bëło to môżebné dzaka wespółroböce szczecyńsczich histo-rików, nôuköwégô redaktora Tomó-sza Białecczégö i przełóżcë - nad translacją z niemiecczégô jazëka ma-rachöwôł sa Krësztof Göłda. Króm przedesłowu redaktora w nym sto-lemnym dwatomówim dokazu zamieszczony je articzel prof. Jerzego Strzelczika z Poznania (chtëren sztół-cył sa pôd ôka prof. Gerata Labudę) pôd titla „Tomôsz Kantzow jakno historik na spódlim epöczi", a ösóbné wëjimczi są w nim ö Janie Bugenha-genie i jego pierszi historii Pómór-sczi. Czej béł wëdôwóny dokôz T. Kantzowa, bëłë zôpôwiescë postap-nëch pomników pömörsczi historiografii - w pierszim rządze miała to bëc Pomerania J. Bugenhagena. Dosc tëli o obuch dokazach - Bugenhagena i Kantzowa - pisze G. Labuda w przedesłowie do swój i ksążczi Historia Kaszubów w dziejach Pomorza. Czasy średniowieczne. Wskó-zëje m. jin. na fakt ódnôszaniô sa nëch dwuch autorów do Zôpadnégó i Wschödnégó Pómórzó jakno jed-notë - ód Pianë włączno z Rugią jaż do Wisłë. Profesor pódsztrichnął téż, LEPIŃC-ZELNIK 2016 / POMERANIA / 49 HISTORIO że ne dwa dokaże nie doczekałë sa dzysdniowégö, aktualnego ópróco-waniô pö polsku, jak téż przełożeniô na pölsczi jazëk, co zresztą terô - 10 lat pö wëdanim jegö dzeła Historia Kaszubów... stôwô sa pomału fakta. Wiacy jak pół wieku temu ostała ópublikówónó prôca Wiktora Fenry-cha pt. Kroniki Jana Bugenhagena i Tomasza Kantzowa o dziejach Pomorza Zachodniego w latach 1370--1464. Studium z zakresu ideologii politycznej (Szczecëno 1965). Rów-nak autor w wiakszim dzélu pisze ö dokazu Kantzowa, stądka Pomerania J. Bugenhagena dali je w Polsce mało znónô. Stolemną odmiana w tim wzgladze zapöwiôdô arcëczekawi ar-ticzel Małgorzatę Cesluk, zatitułowó-ny „Genius Pomeranicus w Pomeranii Jana Bugenhagena", zamieszczony w zbierze pt. Tantum possumus, ąuantum scimus. Księga pamiątkowa dedykowana profesorowi Zdzisławowi Chmielewskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, pod red. Radosława Gazyńsczćgó i Adama Maköwsczégö (Szczecëno 2012). Autorka przed-stôwiô w nim pômörsczégö dëcha -juwernota żëjącëch w czasach J. Bugenhagena Pömörzanów na spódlim jego Pomeranii, jaczi wëjimczi za-mieszcziwô w swójim artiklu, a za-pöwiôdô przë tim, że przërëchtowuje tłómaczenié na jazëk pölsczi całégö dzeła. DRËDŻI APOSTOŁ PÖMÖRZÔ BOHATERA WANOŻĄCÉGÖ WËSTÔWKU Pôra lat temu z leżnoscë 450-lecégö smiercë Jana Bugenhagena pöd pa-tronata biskupa Pömörsczégö Kósco-ła Ewangelicczégö w Grifii i premiera Kraju Związkowego Meklemburgio Przédné Pömörzé w Szwerinie östôł zörganizowóny baro zajimający wës-tôwk pt. „Johannes Bugenhagen Doktor Pomeranus 1485-1558. Humanista - organizator koscoła - doktor teologii". Nen wëstôwk przërëch-towało Towarzëstwö Badérowaniów nad Historią Koscoła na Pömörzim z Grifii, znóné ze swóji wespółrobötë m. jin. z Nôrodnym Muzeum i Pań-stwówim Archiwum w Szczecënie. Nen wëstôwk raza z pölsköjazëcz-nym kataloga béł wnenczas prezento- wóny w Szczecënie, Trzebiatowie i we Warszawie, a w póstacje planszów m. jin. w Słëpsku i Sopóce. Zresztą w ny formie do dzysô pö Polsce wanożi. W przińdnym roku zawito téż do Gduńska i jinëch miastów pól-sczégö Pömörzô. Przedstôwiô ön biografia J. Bugenhagena na spódlim henetny spöłeczno-pöliticzny i kulturowi juwernotë Pömörzô i całi chrze-scejańsczi Europę. Jego Pomerania i wielné jiné pis-miona, ösoblëwie ne reförmacyjné, a téż bókadny wkłôd w przełożenie raza z jinyma Biblii M. Lëtra najazëk niemiecczi, do te zaangażowanie re-förmatorsczé stôwiają gô w rédze Die Reformation Aufstand gegen Kaiser und Papst EMANZIPATION Fraucn im Kampf fur Glaubcn und Gcwiss MARTIN LUTHER Rcbcll aus Frflmmigkcit LUCAS CRANACH Propaganda eincs Malerfiirstcn „DerSpiegel"XII 2015 nôwidzalszich humanistów ti stronę świata. Béł on w jednym czasu ksa-dza i dëszpasturza, teologa i pólitika, a nadto reformatora społecznym. Westrzód jego nôwôżniészich zwëné-gów nót je wëmienic przetłómacze-nié Biblii na dólnoniemiecczi jazëk, jaczi użiwóny je w Pómórsce i w nor-dowëch Niemcach. Dló jego nieóce-nionëch reförmacyjnëch zasłëgów na zemiach pömórsczich óstół pózwóny jich drëdżim apostoła - zaró za sw. Ottona z Bambergu. ŻËCÉ, PRÔCA, SPÔDKÖWIZNA Johannes Bugenhagen urodzył sa 24 czerwińca 1485 roku w Wolenie, w rodzenie miesczégö rajcë, a późni burméstra Gerharda Bugenhagena. Tam téż chódzył do szköłë. W latach 1502-1503 sztudérowôł w Grifii na wëdzélu wëzwölonëch kuńsztów. Ju w roku 1504 óbjął funkcja rektora łacëznowi szköłë w Trzebiatowie, a w 1509 tam prawie óstôł wëswiaco-ny na ksadza. Króm te, ód 1517 roku béł jesz lektora w przëklôsztorny szkole premónstratensów w Bióło-bókach. Jegó rozskaconé wëkładë scygałë göscynnëch słechińców ód Westfalii po Balticum. Na prośba ksaca Bogusława X w 1517 roku rozpoczął zbieranie materiałów do historii Pómörzégö, a badérëjącë archiwa uniwersytecczé, miesczé i klôsztorné, docarł jaż do Öliwë i wiele jinëch môlów Wiôldżé-gó Pómórzégó. Rok późni miół ja ju skuńczoną i przekózół ksacu. W nym samym czasu zgłabiwół pismiona M. Lëtra, co sprawiło, że w 1520 przeszedł na lëterską wiara, a w 1521 roku przecygnął do Wittenberdze, gdze dwa lata późni zaczął wëkładac na mólecznym uniwersytece, zwësku-jącë w 1533 roku titel doktora i nominacja na profesora. W 1522 roku ożenił sa z Walpurgą. Jich zdënköwi błogosławił M. Lëter, chtëren téż w miono drëszbë póstarół sa dló niego ó póczestną funkcja proboszcza miesczégó koscoła w Wittenberdze. Jegó - jich plebanio, dodóm i rodzëzna stałë sa zóczątka modła ewangelicczi plebanii, w jaczi często formalno wóżną rola sprawuje pasto-rowó i dzecë pastora. Z ti familii weszło wiele dëchöwnëch, szkólnëch, uczałëch i artistów... Szkoda le, że donëchczas nie dało radë lepi poznać dzejów pósobników J. Bugenhagena. W 1525 roku J. Bugenhagen błogosławił zdënkówi M. Lëtra z Kata-rzëną von Bóra. Ön téż 21 lat późni przewódzył żałobnemu nabożeństwu pó smiercë wiôldżégó reformatora. Pó 1525 roku, czej jezdzył pó całi Europie, dałë sa póznac jegó dëszpa-sterskó-refórmatorsczé i diploma-ticzné talentë, dzaka chtërnym J. Bugenhagen stwórził nową kóscelną organizacja w pora miastach i krajach niemiecczich, jak téż w Danii. Zaczął od Hamburga i Brunszwiku, gdze w latach 1528-1529 zreórgani-zowół edukacja, a do te napisół kón-stitucje liturgiczno-köscelno-prawné - „Pórządczi". W latach 1530-1532 50 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2016 HISTORIO stół sa inicjatora nowi kóscelny ja-wernotë w Lubece. W tim czasu östôwô ustanowiony zwierzchnym superintendenta dlô krajów saksoń-sczégö elektoratu. W 1534 roku nowi kóscelny pórządk óbjimô Pómórzé Grifitów, gdze }. Bugenhagen ju rok późni przeprowódzó generalny prze-zérk. W 1536 roku błogosławi zdën-köwi ks. Filëpa z Marią Saksońską. Wiédza ó nim doszła téż do Gduńska - gduńczanie mielë go za reformatora, ó chtërnym „całi świat dobrze gôdô i [chtërnégô] wësłôwiô". Mieskô rada Gduńska docarła do samégö Lëtra z prośbą, żebë ödesłôł Bugen-hagena do jich miasta, ale na to nie przëstôł jego protektor - sasczi elektor Jan Friderik. W latach 1537-1539 zaprowódzó nowi kóscelny pórządk w Danii. Tam mó leżnosc kórunowac królewską pôra i wëkładac na iini-wersytece w Kopenhadze, gdze je mu bédowónô funkcjo rektora i biskupa Szlezwika-Hólsztinu. Reformacja w tim molu wprowódzó w 1542 roku, a kąsk późni, czej biwół w Heidelbergu, to samo robi w ksastwie Brun-szwik - Wólfenbuttel. W 1544 roku zós nie zgódzył sa przëjąc gódnoscë biskupa z sedzbą w Kamieniu Pómór-sczim. Mola jego żëcô i dzejanió bëła przede wszëtczim Wittenberga, gdze do kuńca żëcô aktiwno uczestnicził w diskusjach i rozprawach religijnëch i póliticznëch. Umarł 20 łżëkwiata 1558 roku, a póchówóny óstół w farze w Wittenberdze - miesce Lëtra. }u za żëcô jego sztatura i skarnia östałë uwiecznione na wielnëch obrazach. Nôwidzalszé pórtretë to farwny grawérënk w drzewie Łukósza Crana-cha Młodszego (1546) i nen z widzałé-gó gobelinu zwónégö Croy-Teppich z 1554 roku, gdze stoji westrzód nóleż-ników ksążacégó rodu Grifitów. Gobelin ten, pózéwóny téż Öpóna Croya, słëchó Uniwersytetowi Grifijsczému, a ekspónowóny je w Muzeum Pó-mórzégó (Pommersches Landesmu-seum) w Grifii. W pózniészim czasu Bugenhagen óstół upamiatniony na pösobnëch obrazach, rzezbach, pomnikach, tacznëch szkłach, medalach... Janowi Bugenhagenowi przeszło żëc w czasach wióldżich pózmianów w Europie, bënowëch sztridów w Kóscele katolëcczim, ale to samó tikało sa téż stronę refórmacyjny, ösoblëwie w niemiecczich i skandi-nawsczich krajach; to téż czas hań-dlowanió ódpustama i utwórstwa Tomasza Morusa (jego Utopia), roz-wiju drëku i zaprowadzenió cenzurë, ógłoszenió ödkrëców M. Kopernika, a nadto pówstanió Anglikańsczćgó Nórodnégó Kóscoła i ódebranió w Anglii kóscelnëch majątków, to téż czas założenió Uniwersytetu w Królewcu (1544) i pódjacó sa przez Michała Anioła czerowanió budową Bazyliczi sw. Piotra w Rzimie (1547), a w Augsburgu dochódó do pódpisa-nió religijny ugödë (1555) - „Kogo rządë, tego religio"... Czasë te to ma- f- WYSTAWA Z OKAZJI 450-LECIA ŚMIERCI JOHANNES BUGENHAGEN DOKTOR POMERANUS 1485-1558 Titułowô strona katalogu teriał na niejeden zajimający roman historiczny, pósobną monografia i biografia (może pólsczégö autorstwa?). Dzaka pömöcë Grifitów wnet całé Zôpadné Pómórzé na pora stala-tów ostało ópanowóné przez Kóscół ewangelicczi, a to przëczëniło sa do wprowadzenió w liturgii jazëków nórodnëch w mól łacëznë: niemiec-czégó, a dló Kaszëbów pólsczégó, co za sprawą F. Cenówë przëczëniło sa do ódrodzenió kaszëbiznë w połowie XIX wieku. Dzeje reformacji i ewangelicczégó Kóscoła to wcyg zajimającó historio całégó Wiôldżégô Pómórzó, do-zwólającó widzec tu nić leno germanizacja. Z leżnotë 500-lecégô reformacji Gduńsk téż mdze mola, gdze pamiató sa o tim wëdarzenim, m.jin. za sprawą wëstôwków i konferencji. Jedna z dwuch zgłoszonëch donëch-czas przërëchtowuje wiele institucjów raza z Instituta Kaszëbsczim, Nóu-kówą Stacją PAU we Gduńsku, Nadbółtëcczim Centrum Kulturę i Diecezją Pomorsko-Wiólgópólską Ewangelickó-Augsbursczégó Kóscoła. Mdze óna sa tikała póstacje Jana Bugenhagena i dzejów reformacji krajów nadbôłtëcczich w sparłacze-nim z kulturą, architekturą i kuńszta. Gwësnym je, że nówiacy nóukó-wëch i kulturalnëch zdarzeniów mdze sa ódbiwało w 2017 roku w roz-majitëch niemiecczich krajach. Wórt jednak dac bôczënk, że gódnikówi numer cządnika „Der Spiegel" z 2015 béł w całoscë o reformacje. Ju z titu-łowi stronę rzucają sa w ôczë nówóż-niészé jiwrë, zapisóné hasłama: Reformacjo - powstanie procëm cesarzowi i papieżowi, Môrcën Lëter - rebeliant z naböżnotë, Emancypacjo -białczi w biótce ó wiara i rządzenie, Łukósz Cranach - propaganda ksaca malarzów. Westrzód wielnëch sze-roczich i czekawëch artiklów je téż jeden zrëchtowóny przez Tilla Heinego pód tituła „Wid nordë" z pódtituła „Miesczi proboszcz Jan Bugenhagen utwórca »Pórządków« (köscelnëch kónstitucji) dló Hamburga, Lubeczi i Danii". Autor wësłôwiô tak organizacyjne, ju ód młodoscë widoczne, talentë J. Bugenhagena, jak i jego zdólnoscë kaznodzejsczé i do wëkłô-danió, chtërne scygałë mu słechiń-ców ód Westfalii do Balticum i jaż pó Trzebiatkówó i Biółobóczi. Titułuje go reformatora Nordë. Ekspónëje jego refórmë, niosącé téż pókrok w óbrëmim póliticzi socjalny i edukacyjny, bo nalazłë sa w nich wskóza-nia ödnôszającé sa do przëznówanió stipendiów dló biédny młodzëznë i do dopuszczenió dzéwczatów do uczbë na wëższich szkołach. Dló nas Kaszëbów-Pómórzanów przëbôczenié póstacje Jana Bugenhagena w widzę dobrëch i lëchëch cësków 500-lecégó reformacji (dzaka ni nasta téż kontrreformacjo - odnowa Kóscoła katolëcczégô) to m. jin. leżnosc i przënaglenié do wëdaniô pó polsku jegô dokazu Pomerania, a nad przełożenim, co ju je wiedzec, ma-rachuje sa Małgorzata Cesluk - klasyczny filolog, a wnetka dr hab. Uniwersytetu Szczecyńsczćgó. TŁÓMACZËŁA BOŻENA UGÖWSKÔ LËPINC-ZÉLNIK 2016 / POMERANIA i 51 Malborscy świadkowie historii „Wspomnienia to jedyny wehikuł czasu, jakim dysponujemy" (Ł. Świderski) JOLANTA JUSTA WSTĘP Pamięć II wojny światowej jest wciąż żywa. Ten konflikt zbrojny dla wielu społeczeństw stanowił jedno z najtrudniejszych doświadczeń XX wieku. Doprowadził m.in. do zmiany mapy geopolitycznej świata. Konsekwencje wojny są do dziś obecne w stosunkach między państwami i narodami. Nadal wiele tematów budzi emocje, np. przymusowe zasiedlenie tzw. ziem odzyskanych, wysiedlenie Niemców, spory polsko-rosyjskie wokół Katynia, Holokaust1. Uciekający, wypędzeni i wysiedleni ludzie, którzy zasiedlali nowe regiony, w swoich opowieściach przekazują nam wiedzę o nowej powojennej rzeczywistości. Zasiedlane ziemie stają się nową ojczyzną dla kresowiaków, którzy na mocy postanowień jałtańskich opuścili wschodnie tereny II Rzeczypospolitej. Jak pisze Piotr T. Kwiatkowski, ówczesna „władza narzucała społeczeństwu narracje i interpretacje dotyczące postaci i wydarzeń historycznych zgodne z własnymi interesami, choć zwykle nieprawdziwe, równocześnie zaś tworzyła białe plamy, wypierała z dyskusji publicznej niewygodne treści, wykorzystując w tym celu kontrolowane przez siebie środki masowej komunikacji, system edukacji, legalnie działające instytucje, organizacje kombatanckie, muzea oraz oficjalne praktyki służące upamiętnieniu zbiorowej przeszłości"2. Zakłamanie rzeczywistości historycznej w oficjalnych dokumentach było powszechne. Natomiast inną wiedzę o codziennej powojennej rzeczywistości przyniosła historia mówiona (oral history), łącząca doświadczenie indywidualne jednostki z kontekstem społecznym pamięci historycznej, która staje się częścią teraźniejszości i służy ludziom do interpretowania ich życia i otaczającego świata3. }est ona szczególnie obecna w badaniach polskich historyków po roku 1989 roku. Bywa tak, że ludzie, którzy przeżyli wojnę i powojenną rzeczywistość, mając poczucie schyłku swojego życia, zaczynają mówić o tym, co dla nich dotychczas było tematem tabu. Dawniej milczeli, obawiając się represji ze strony władzy lub z powodu tragicznych doświadczeń, których nie chcieli wspominać. Badania ujawniają znaczenie tradycji rodzinnej dla kultywowania pamięci o wojnie4. Poniższy artykuł o stosunkach ludnościowych i sytuacji osadników na ziemi malborskiej powstał jako efekt indywidualnych badań przeprowadzonych w latach 2011 — -2014 w ramach przedsięwzięcia edukacyjnego Malborscy Świadkowie Historii. Projekt realizował Dział Edukacji Muzeum Zamkowego w Malborku. Jego celem było nagranie we współpracy z Radiem Malbork wywiadów z mieszkańcami Malborka pamiętającymi początki kształtującego się nowego życia w zrujnowanym mieście. Rozpoznanie szczególnie środowiska kresowiaków zaowocowało zapisem wartościowych osobistych wypowiedzi obrazujących wiele zdarzeń wcześniej nieopisanych w oficjalnych dokumentach. Respondenci zaprezentowali otwartą postawę w dochodzeniu do prawdy historycznej. Codzienna historia opowiedziana przez zwykłych ludzi przybliżyła funkcjonowanie administracji polskiej, początki osiedlania się repatriantów, stosunki między Polakami, Rosjanami i Niemcami, życie społeczne i kulturalne w mieście. Kiedy się analizuje losy bohaterów indywidualnych opowieści, nasuwają się pytania dotyczące ich tożsamości: kim jestem? skąd jestem? gdzie jest mój dom? Każda osoba przybyła na teren ziemi malborskiej musiała się asymilo-wać w nieznanym środowisku i rozpocząć na nowo budowanie swojego życia. Wielu repatriantów i przymusowych przesiedleńców na ziemiach dawniej zamieszkałych przez Niemców czuło się obco. Musieli się zmierzyć nie tylko ze swoimi emocjami, ale także z ogromem zniszczeń i z wodą, która szczególnie na Żuławach jeszcze kilka lat po wojnie zalewała domy, pola i drogi. 1 P. Machcewicz, Wstęp, w: P.T. Kwiatkowski, L.M. Nijakowski, B. Szacka, A. Szpociński, Między codziennością a wielką historię. Druga wojna światowa w pamięci zbiorowej społeczeństwa polskiego, Gdańsk - Warszawa 2010, s. 7-11. 2 P.T. Kwiatkowski, Wprowadzenie. Doświadczenie II wojny światowej w badaniach socjologicznych, w: Między codziennością..., s. 13-14. 3 Tamże, s. 39. 4 M. Kula, Nasze audytorium. Komentarz spisany przez historyka na marginesie badań nad pamięcią wojny, w: Między codziennością..., s. 287-289. 52 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2016 historia mam Zasiedlone przez Polaków po II wojnie światowej ziemie dla wielu z nich stały się nową „ojczyznę", w której rozpoczął się proces budowania regionalnej tożsamości poprzez zaadaptowanie do swoich potrzeb lokalnego dziedzictwa kultury. (...). SYTUACJA SPOŁECZNO-POLITYCZNA Początek 1945 roku przyniósł nasilającą się ofensywę Armii Radzieckiej mającą na celu pokonanie wojsk niemieckich, które broniły tego terenu. Zamek w Malborku, ogłoszony twierdzą przez niemieckie dowództwo, bronił się do 9 marca 1945 roku. Załoga twierdzy wyszła z niej pod osłoną śnieżycy. Na rozkaz por. Hermanna Treidela wysadzono mosty na rzece Nogat5. Rosjanie po usłyszeniu potężnej detonacji rozpoczęli ostrzeliwanie zamku z ciężkiej artylerii, co spowodowało ok. 60-procentowe zniszczenie jego struktury. Miasto niebawem zostało zajęte przez Rosjan. Rządy w nim sprawowała odtąd komendantura wojenna pod dowództwem ppłk. A. Denisowa. Oficjalnie władzę polskiej administracji przekazała dopiero 3 czerwca w Fabryce Cygar przy ul. Grunwaldzkiej 166. Utrwalone na ścieżce dźwiękowej wspomnienia Reginy Krzos o Malborku w 1945 roku dobrze oddają atmosferę tamtych wojennych dni oraz przybliżają odczucia młodej dziewczyny - robotnicy przymusowej w niemieckim gospodarstwie: Był początek marca 1945 r., opuściłam gospodarstwo państwa Pener. Zastanawiałam się, czy powinnam się z nimi pożegnać. Dołączyłam do grupy uciekinierów. Wyruszyliśmy kolumną przez pola w kierunku Malborka. Z daleka widać było łunę palącego się miasta, wszędzie rozbrzmiewały odgłosy strzelających dział. Pod osłoną nocy schowaliśmy się w leju po bombie, straciliśmy poczucie czasu. Obawialiśmy się zarówno Niemców, jak i Rosjan. Potem wyruszyliśmy dalej. Miasto zastaliśmy zniszczone, nie było już takie piękne, jak je zapamiętałam z moich podróży z panią Pener. W mieście byli już Rosjanie, spisali nas i zagonili do piwnicy jednego z domów. Kazali czekać! Byli tutaj robotnicy przymusowi: Polacy, Rosjanie i Niemcy. Potem ustawili nas w kolumny i pognali przez Piaski w kierunku Elbląga. Los nasz był niepewny. W Elblągu na stacji kolejowej załadowali nas do wagonów i wyruszyliśmy w nieznane. Nie wiedzieliśmy, dokąd jedziemy i po co. Ostatecznie z grupą kilku osób zbiegłam z transportu i wróciłam do domu na ziemię dobrzyńską. Odtąd przez wiele lat żyłam w strachu, że przyjdą po mnie7. 5 R. Rząd, Malbork 1945 roku. Raport z oblężenia, w: Żuławy w 1945 roku, pod red. A. Gąsiorowskiego, J. Hochleitnera, Sztutowo 2014, s. 69-77. 6 J. Justa, Ziemia malborska w latach 1945-1946. Struktura władz i zmiany ludnościowe, w: Żołnierze Wyklęci na ziemi malborskiej, pod red. J. Hochleitnera, R Niwińskiego, Malbork 2013, s. 87-109. Wspomnienia Reginy Krzos, pochodzącej z ziemi dobrzyńskiej, zamieszkałej od 1949 roku w Malborku, w czasie II wojny światowej robotnicy przymusowej w gospodarstwie rolnym państwa Pener, koło Nowego Dworu Gdańskiego; wywiad nagrany w Radio Malbork w 2013 r. w ramach projektu edukacyjnego Malborscy Świadkowie Historii, realizowanego przez Dział Edukacji MZM. LËPINC-ZÉLNIK 2016 / POMERANIA / 53 HISTORIA Polskie grupy operacyjne, które reprezentowały Rząd Tymczasowy RP na ziemiach zwanych wówczas odzyskanymi, przejmowały od radzieckich władz wojskowych obiekty użyteczności publicznej: dworce kolejowe, budynki dawnych urzędów, szkoły oraz zakłady przemysłowe. Zadaniem ich było prawidłowe zabezpieczenie ich przed grabieżą ze strony Armii Czerwonej i masowo przybywających na te tereny szabrowników z Polski centralnej. Zjawisko eksploatacji zasobów ekonomicznych przez wojska radzieckie na terenie ziem nowych, czyli Prus Wschodnich, Wolnego Miasta Gdańska, niemieckiego Pomorza oraz polskiego województwa pomorskiego przedstawił w swoich badaniach Mirosław Golon8. Grabież przybierała niejednokrotnie formy całkowitego ogołocenia niektórych obszarów z inwentarza żywego i martwego. W wielu przypadkach polska administracja nie była w stanie dotrzeć na miejsce zdarzenia i skutecznie interweniować. Po latach ogrom zniszczeń uznano ogólnie za efekt działań wojennych. Najistotniejszym problemem związanym z aktywnością gospodarczą radzieckich władz w latach 1945-1947 była skala obecności Armii Czerwonej w majątkach rolnych, która wpływała w znaczący sposób na produkcję rolną i poziom zaopatrzenia rynku w żywność. W powiecie malborskim radzieckie wojsko użytkowało zgodnie z porozumieniem zawartym z polskimi władzami 6 majątków rolnych liczących 1615 ha oraz 5 majątków zajętych i użytkowanych nielegalnie, obejmujących 618 ha9. Dysponowało nawet zbożem, które można było przeznaczyć na obsianie pól. Formalnie radzieckie dowództwo dysponowało również zbiorem wszystkich zbóż. Zaniedbania i polityka władz radzieckich spowodowały, że kraina dawniej zasobna w plony nie mogła wykar-mić swoich mieszkańców. Sytuacja była trudna także z powodu zalania przez wycofujące się wojska niemieckie Żuław, które powinny stanowić zaplecze rolnicze dla nowej społeczności. Brak żywności był przyczyną niedożywienia przebywającej tutaj ludności, co w konsekwencji powodowało zwiększoną zachorowalność na choroby zakaźne. Przygotowanie Żuław, dotkniętych ponadto plagą myszy i robactwa, do podjęcia dawnej produkcji rolnej nie było łatwe. Niektórzy sądzili, że potrzeba przynajmniej trzech lat na osuszenie podmokłych terenów. Budynki w miastach i na wsi były zniszczone w wyniku działań wojennych i nalotów bombowych. WYMIANA LUDNOŚCI Po II wojnie światowej nastąpiła całkowita wymiana składu ludnościowego na ziemi malborskiej. Ludność niemiecka, w tym menonici, opuściła tereny Żuław, a na jej miejsce zaczęli przybywać osadnicy z regionów ościennych: Kaszub, Kociewia, Kujaw. Przyjeżdżali tutaj także ludzie z odleglejszych regionów Polski centralnej i południowej, m.in. z Mazowsza, Kielecczyzny, krakowskiego, rzeszowskiego oraz polscy repatrianci ze Wschodu, głównie z Wołynia i Wileńszczyzny. Osadnicy przybywali na mocy ustaleń wynikających z porozumienia aliantów ze Stalinem (tzw. umowy jałtańskiej), w poszukiwaniu nowych domów, możliwości rozwinięcia działalności gospodarczej w rolnictwie oraz zatrudnienia się w administracji, szkołach, poniemieckich zakładach przemysłowych lub handlu. Do końca 1947 roku przez Żuławy przewinęło się ok. 70 tysięcy osób, które poszukiwały nowego miejsca zamieszkania10. Powojenny już Malbork tak wspominał w bezpośredniej rozmowie Antoni Ganczewski, wieloletni przewodnik po zamku w Malborku: Byłem w Ludowym Wojsku Polskim, na skrzynkę wojskową przyszła wiadomość, że moja rodzina osiadła w Malborku. Przyjechałem tutaj z kierunku Tczewa, wysiadłem w Kałdowie, przedostałem się przez most pontonowy na rzece Nogat i znalazłem się w okolicy zamku. Z twierdzy czuć było nieprzyjemny fetor, w murze były dziury, przez które można było zajrzeć do środka. Idąc ulicą Kościuszki, widziałem zawalone domy 8 M. Golon, Polityka radzieckich władz wojskowych i policyjnych na Pomorzu Nadwiślańskim w latach 1945-1947, Toruń 2001, rozdział VII; tenże, Straty rolnictwa polskich ziem nowych spowodowane przez Armię Czerwoną w latach 1945-1946 z uwzględnieniem Żuław i innych obszarów województwa gdańskiego. Wybrane aspekty, w: Żuławy w 1945 roku, s. 147-161. 9 Tamże. 10 A. Brzezińska, Mieszkając na Żuławach... Tożsamości kulturowe mieszkańców regionu, w: Jesteśmy stad. Dom na Żuławach, pod red. M. Gro-sickiej, Malbork 2008, s. 45-61. 54 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2016 HISTORIA i wystające spod gruzu nogi trupów. W mieście brakowało żywności, często udawaliśmy się na tzw. wycieczki w poszukiwaniu produktów żywnościowych. Penetrowaliśmy fabrykę cukru, twierdzę nad Nogatem, gdzie nawet znalazłem butelkę dobrego wina, oraz wyruszaliśmy na okoliczne pola w poszukiwaniu ziemniaków. Rosjanie zajęli ważniejsze fabryki w mieście, w tym cukrownię, gdzie rozpoczął się demontaż maszyn przemysłowych. Ktoś wpadł na pomysł, aby wziąć bańkę bimbru i przebłagać dowódcę, żeby rozkazał pozostawić część urządzeń, ponieważ zamierzamy wznowić proces produkcji cukru. Sposób okazał się skuteczny11. W międzyczasie systematycznie przebiegał proces zasiedlania ziemi malborskiej osadnikami przybywającymi z kresów II Rzeczypospolitej. Do Malborka przybywali na stację kolejową bydlęcymi wagonami, z całym dobytkiem, który naprędce udało się zapakować. Często podróż trwała kilka tygodni, a potem jeszcze przez parę dni pozostawali w wagonach na bocznym torze nazywanym tyfusem, gdyż wybuchła wtedy epidemia tyfusu12. Niektórzy przyjeżdżali transportami przez Śląsk na stację kolejową do Tczewa. Ponieważ mostu nie było, przeprawiali się promem przez Wisłę. Potem już jadąc wozami lub idąc pieszo, zasiedlali wsie do rzeki Nogat. Miasto Malbork także było docelowym miejscem osiedlania się kresowiaków zza Buga. Początki życia w mieście oddają wspomnienia pani Heleny Poremba-Grochowskiej: Do Malborka przyjechaliśmy z Wołynia pierwszym transportem 18 maja 1945 roku. Udaliśmy się w kierunku dzielnicy Piaski, gdzie zamieszkaliśmy w niedużym domu bez kanalizacji. W naszej rodzinie była matka i troje dzieci: siostra, brat i ja. Ojciec zmarł jeszcze przed wojną w wyniku odnowionej rany z wojny polsko-bolszewickiej. Matka była ostoją rodziny. Z niczego potrafiła wyczarować coś. Piekła chleb dla wszystkich w dzielnicy, suszyła suchary, gotowała pyszną zupę z chwastów. W naszym domu była modlitwa, pieśni Moniuszki, czytanie książek, które ojciec przywiózł jeszcze z Krakowa. Starsze rodzeństwo urządzało wycieczki do miasta. Brat znalazł połamany rower, który szybko naprawił, a siostra zbierała po ulicach rozrzucone nuty. Pięknie grała na pianinie, przywiezionym jeszcze z domu w Sarnach. Kiedy do naszego mieszkania w Malborku przyszła ówczesna władza, rozkazała spisać pianino jako mienie poniemieckie. Często razem z siostrą występowałam na miejskich akademiach. Przynieśliśmy tutaj polską kul- turę: pieśni, tańce i otwarte serce. Życie po wojnie nie było łatwe, matka liczyła na pomoc PUR. Udała się do tego urzędu z kartą ewakuacyjną i dokumentami za zostawiony za Bugiem dom. Pytała o rodzaj rekompensaty i ewentualny jej termin. Otrzymała arogancką, pełną pogardy odpowiedź: tylko chwasty szybko rosną i tylko siusiu robi się prędko... Nigdy nie zapomnę tego dnia, gdy mama wróciła upokorzona i zapłakana, niezmiernie zdziwiona prostackim zachowaniem przedstawiciela urzędu reprezentującego polską, powojenną władzę13. Polska ludność zamieszkująca dawne tereny należące do III Rzeszy, w tym Żuławy, początkowo dostała się pod jurysdykcję dowództwa Armii Radzieckiej. Dopiero w maju 1945 roku radzieckie władze wojskowe uznały istnienie polskiej ludności miejscowej i wyraziły zgodę na przekazanie jej pod opiekę władzom polskim14. Jak wobec tego dalej układały się stosunki z wojskiem radzieckim, które pozostało na Żuławach do 1948? Rosjanie prowadzili politykę rabunkową. Z dokumentów Starostwa Powiatowego w Malborku wynika, że często lepiej traktowali ludność niemiecką niż polską15. Mimo upływu czasu wspomnienia o powojennej rzeczywistości są wciąż żywe. Osadnicy ze wschodu asymi-lowali się w nowym środowisku. Natomiast ludność niemiecka, po której pozostały budynki, dobytek ruchomy i inwentarz żywy, została wysiedlona. W okolicach Malborka znajdowały się duże poniemieckie gospodarstwa liczące od 50 do 300 ha. Zajęte zostały przez Armię Czerwoną lub rozparcelowane między osadników. Nazwa 11 Wywiad z Antonim Ganczewskim przeprowadzony przez Jolantę Justę, Malbork lipiec 2012 r. 12 W. Jedliński, Malbork dzieje miasta, Malbork 2000, s. 242. Jesteśmy stąd. Dom na Żuławach, s. 260. 13 Wywiad z Heleną Grochowską nagrany w Radio Malbork w 2013 roku; H. Poremba-Grochowska, Wołyńscy wygnańcy na ziemi malborskiej 1945-1946, „Gazeta Malborska" nr 22 z 28 maja 2014 roku. 14 B. Garba, Ludność rodzima na ziemi malborskiej 1945-1946, w: Żołnierze Wyklęci..., s. 58-85. 15 P. Szczuchniak, Armia Czerwona wobec Powiśla w 1945 roku, w: Żuławy w 1945 roku, s. 119-130. LËPINC-ZÉLNIK 2016 / POMERANIA / 55 HISTORIA jednego z nich Eisenach (w dzielnicy Wielbark) przetrwała do dzisiaj. Ludność niemiecka świadczyła pracę na rzecz miasta i okolicznych miejscowości. Robotnicy niemieccy sprzątali zrujnowane miasto, pracowali w fabrykach, gdzie potrzebna była fachowa wiedza, aby uruchomić zainstalowane maszyny, w drukarni, a nawet w urzędach. Za wykonywaną pracę otrzymywali oni zapłatę w formie przydziału żywności. Jak przedstawiały się bezpośrednie relacje Niemców z Polakami? Mimo że większość Polaków nie akceptowała Niemców, widząc w nich agresorów, zdarzały się pozytywne relacje międzyludzkie. Stosunek polskiej ludności do Niemców opisują wspomnienia Ireny Błaszczak pochodzącej ze Smolarni na Wołyniu, po wojnie zamieszkałej w Nowym Stawie, a obecnie elblążanki: Do naszego domu w Nowym Stawie przychodziła Mar-gareta, autochtonka. Zaprzyjaźniłam się z nią, ponieważ była w moim wieku. Mieszkała tylko z babkę i młodszym bratem. Ojciec zaginął na froncie wschodnim, a matkę zgwałcili i zamordowali Rosjanie. Moja mama dawała jej jedzenie: mleko, chleb i kartofle. Margaretę wzięła na służbę pani Górecka, ciężko pracowała w gospodarstwie. Babkę i brata wywieziono do Niemiec. Dziewczyna została w Polsce, poszła do szkoły włókienniczej w Łodzi. W latach 50. odnalazł ją zaginiony ojciec. Była w rozterce: czy jechać do Niemiec? Nie znała już języka niemieckiego, miała tutaj narzeczonego. Ostatecznie jednak wyjechała do rodziny16. Historia mówiona, czyli opowieść świadków tamtych powojennych dni przywołuje przeżycia Polaków stopnio- wo asymilujących się w nowej rzeczywistości. To czas powolnej stabilizacji i wytężonej pracy przy zagospodarowaniu ziemi malborskiej. Rodzi się również poczucie bezpieczeństwa, ponieważ nadszedł czas oczekiwanego przez wszystkich pokoju. Oto relacja Teresy Bronowskiej pochodzącej z Wołynia, emerytowanej nauczycielki I liceum Ogólnokształcącego im. H. Sienkiewicza w Malborku, przewodniczki po zamku w Malborku: Chłopcy z naszej rodziny chodzili nad Nogat łowić ryby, dzięki nim mieliśmy pożywienie. Ładnie wyglądało w Malborku nadbrzeże rzeki, spacerowały tutaj tłumy nowych mieszkańców. My jako dzieci często się tutaj bawiliśmy. Pływaliśmy po Nogacie katamaranem skonstruowanym z odnalezionych na letnisku zbiorników po paliwie. Aby przetrwać, ludzie razem się integrowali, były wspólne zabawy, potańcówki, mama dobrze gotowała, piekła chleb i ciasto. Ważne jest, że nasza rodzina przetrwała17. Nowi mieszkańcy ziemi malborskiej po traumie wojny rozpoczynali życie w nowym miejscu, na ogół zmuszeni do tego przez ówczesną władzę i oficjalną politykę. Niektórzy czekali na wybuch kolejnego konfliktu zbrojnego, sadząc, że zmieni on sytuację i pozwoli im powrócić do domu. Z jednej strony tęsknota za dawnym życiem wciąż się pojawia we wspomnieniach osadników, powojennych mieszkańców ziemi malborskiej. Z drugiej strony cieszą się, że są w Polsce, ojczyźnie, na którą czekali sześć długich lat. Tytuł artykułu pochodzi od redakcji. Autorka zatytułowała tekst „Stosunki ludnościowe i sytuacja osadników na Ziemi Malborskiej w świetle oficjalnych dokumentów i relacji świadków" Fot. Zniszczony zamek w Malborku, 1945 r. Ze zbiorów Muzeum Zamkowego w Malborku 16 Wywiad z Ireną Błaszczak przeprowadzony przez Jolantę Justę, Elbląg 2014 r. 17 Wywiad z Teresą Bronowską nagrany w Radio Malbork, 2013 r. 56 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2016 z kociEwia mam NIE TYLKO O MODRAKACH NA KOCIEWIU Wszystko mi się kojarzy. Oczywiście lepiej zatrzymać się przy skojarzeniach dobrych. W reklamie prasowej znajduję określenie „wioska okienna" na miejscowość, gdzie robią okna. Wywołuje to zrealizowane pomysły bliskich mi Borowiaków na nazywanie wsi - Grzybowa, Chlebowa... i tworzenia wokół tego różnych kontekstów kulturowych. Na gdańskim targowisku kupuję bukiecik modraków, czyli chabrów (lub jak kto woli - bławatków) i sama się sobie dziwię. Kupuje się róże i inne, „odświętne" kwiaty, a modraki się zbiera na brzegu przedżniwnego pola, bo Każdy wji, że trampa po zbożu, to grzych. Nie skojarzył mi się tu biedny przednówek (kto jeszcze wie, co to znaczy?), ale plecenie wianków na uroczyste zakończenie roku szkolnego. Wianuszek z modraków łatwo się plecie, do krakowskiego (!) stroju i szkolne tańce - kujawiaczek, krakowiaczek... Nikt wtedy (w tzw. moich czasach) nie wymyślił edukacji regionalnej. Z przestrzeni pól zielonych, gdzie i wiatr bywa zielony... wracam do teraźniejszości. I tu miłe skojarzenie - chabry widnieją w hafcie kaszubskim, kociewskim, krajeńskim... Czyli łączą nas w pomorskiej kulturze. To, co łączy, zawsze jest lepsze od tego, co dzieli. Chyba że umiemy różnić się pięknie - jak zachęcał poeta. Tę dobrą zasadę znajduję w pomyśle - projekcie Miejskiej Biblioteki w Tczewie, którą od niedawna zarządza dr Krzysztof Korda, znany już, choć młody regionalista. Sama prof. Jowita Kęcińska-Kaczmarek prezentowała tam Krajnę, we wrześniu będzie Kociewie, potem Kaszuby, Powiśle. Świetny pomysł, by wyjść poza własne opłotki i dostrzec barwy sąsiadów. Podobne myśli wzbudził przebieg Wojewódzkich Obchodów 150-lecia Kół Gospodyń Wiejskich i zarazem Pomorski Festyn Myśliwski. Wszystko to działo się w „mieście z duszą", czyli Pelplinie. Każdy życzliwy Ko-ciewiak powinien się cieszyć, że właśnie w Piasecznie (gdzie Królowa całego Pomorza), w „trudnym czasie zaborów i niszczenia polskości", z inicjatywy Juliusza Kra-ziewicza powstało pierwsze włościańskie Towarzystwo Rolnicze, później też Towarzystwo Gospodyń. W ostatnich latach właśnie Koła Gospodyń Wiejskich bardzo się ożywiły, rozwinęły działalność na rzecz kultury regionu. Paradując w świetlicowych strojach (kaszubskich, kociewskich, powiślańskich), przedstawiały kolejno program artystyczny (śpiew, kabaret), odbierały zasłużone wyróżnienia, nagrody. Były też stoiska z kuchami, nalewkami, przysmakami z dziczyzny... Wielka rozmaitość. Przejazd bryczką, msza święta. W Katedrze obecność przedstawicieli samorządu lokalnego (był też minister), liczba uczestników, snopy rumianków i girlandy właśnie z modraków - to fragment obrazu, który bardzo pozytywnie poprzedził noc świętojańską i długo można by snuć o tym opowieść, a tu lato czeka... Wspomnieć jeszcze tylko muszę o konkursie na najdłuższy warkocz (czy może być piękniejsza dziewczęca fryzura?) i najpiękniejszy wianek, by spełniły się dobre wróżby. Jeśli będą tacy burmistrzowie, jak Patryk Dem-ski z Pelplina, i animatorki kultur regionalnych, jak Krystyna Gierszewska, to idee regionalne nie zginą i Pomorze będzie nadal piękniało. To, co łączy, zawsze jest lepsze od tego, co dzieli. Chyba że umiemy różnić się pięknie -jak zachęcał poeta. To, że miewa się dobrze, widać m.in. w Gdańsku-Oli-wie, gdzie przy Muzeum Etnograficznym mają swoje święto różne regiony. Podczas Letniego Jarmarku Etnograficznego jest szansa „zatrzymać się" przy Kociewiu, Kaszubach , Powiślu i Żuławach. Między wspaniałą katedrą a muzeum jest miejsce, gdzie zatrzymał się czas. Warto tam zajrzeć, by wrócić z refleksją - jak piękne, różnorodne i bogate kulturowo jest nasze Pomorze. Tu dygresja. W Pelplinie odśpiewano kociewski hymn. Wymowny fragment (...) czy to my tu na Kociewiu czy Bo-rusy w Borach... czy Kaszuby■, czy Lasaki... Mądry był ten ks. Bernard Sychta, że pamiętał o pomorskiej mozaice. Zwyczajne życie rodzinne okraszone odświętnością, zadbane siedliska, wiara w Bożą opatrzność-tworzą ostoje sensownego trwania w rozpędzonym świecie. Latem niech się słońce przegląda w motylach - pisał poeta Jan Lechoń, inny pisał, że wszystko jest poezją... Zwykle wtedy dodaję - może być, tylko trzeba ją dostrzec. Nie „przegapić" widoku chabrów, maków, rumianków na miedzy, czyli granicy. Jak z odległej perspektywy wygląda życie na naszym Pomorzu, kolejny raz miałam szczęście usłyszeć podczas spotkania z niezwykłą siostrą zakonną Lucyną z Leśniewa. Postawa tak promiennej postaci krzepi na długo, chroni przed biadoleniem... Na lato życzę więc szanownym Czytelnikom ciekawych spotkań i niespiesznych rozmów. MARIA PAJĄKOWSKA-KENSIK LËPINC-ZÉLNIK 2016 / POMERANIA 57 Z POŁUDNIA URODZINY CZERSKA W swej karierze zawodowej Jan Karnowski miał również krótki okres pracy w Czersku. W Mojej drodze kaszubskiej z sentymentem wspominał ten epizod: „Przy końcu roku 1923 zostałem przeniesiony do Czerska i objąłem tam urzędowanie od 1 1 1924. Placówka ta była dosyć trudna, gdyż teren był rozogniony partyjnictwem i demagogią różnych ludzi. (...) Chodziło teraz o to, żeby ludność nabrała znów zaufania do sądu i sądownictwa. Zdaje mi się, że podczas mego urzędowania w Czersku zaufanie to zdołałem pozyskać. (...) W jesieni 1925 roku wróciłem znów do Torunia. Dziś tego żałuję, gdyż pobyt w Czersku był stosunkowo produktywny i niejako uzdrawiający. Znalazłem tutaj kontakt z ludem i byłem blisko ka-szubszczyzny". Pisał także o częstych wycieczkach w Bory Tucholskie i wieczorach spędzanych na studiowaniu materiałów źródłowych do historii Czerska, znalezionych na strychu sądu. Czersk był jeszcze wioską, ale już z widokiem na awans - 1 lipca 1926 roku dołączył bowiem do rzędu miast Rzeczypospolitej. Właśnie teraz (równocześnie z Gdynią) świętuje 90. urodziny W krótkim wspomnieniu Karnowskiego nie ma nic o życiu społecznym miasteczka, czym zajmowali się, w jakich warunkach żyli mieszkańcy. A nie było to życie łatwe, Czersk przekształcił się w robotniczą osadę w ostatniej ćwierci XIX w., gdy połączenie kolejowe umożliwiło wywóz drewna i wyrobów tartacznych z Borów Tucholskich. Powstało kilka tartaków, fabryk mebli, fabryka maszyn rolniczych i in. Nadzieja na pracę przyciągała ludzi z okolicznych wsi, z Kociewia i Kaszub. U progu niepodległości Czersk liczył ok. 7,5 tys. mieszkańców i wciąż przybywali nowi, tymczasem pracy było coraz mniej. Po wojnie ustał eksport i czerski przemysł podupadł, a w dodatku już się czaił potężny kryzys gospodarczy, podczas którego bezrobocie w Czersku urosło do niespotykanych rozmiarów. Ale również po II wojnie światowej wiodło się Czerskowi nie najlepiej. Wprawdzie znikł problem bezrobocia, lecz bieda doskwierała nadal, natomiast za trudne do odrobienia zaniedbania cywilizacyjne mieszkańcy obwiniali powiat w Chojnicach niesprawiedliwie dzielący środki. Rzekome krzywdy to już historia, w ostatnich dziesięcioleciach Czersk dogonił współczesność, a udana przebudowa centrum zmieniła oblicze miasta, które wcale nie przypomina dawnej mieściny, w której - jak ironicznie mówiono - nawet rynku nie ma. Pisał Karnowski o bliskości kaszubszczyzny; czy dziś odczuwałby to samo? Trudne pytanie, bo mieszkańcy Czerska nie są do końca pewni swej tożsamości. Z jednej strony dumni z zespołu Kaszuby (przez lata prowadzonego przez małżeństwo Wareczaków), z wyboru kaszubskiego pisarza Józefa Ceynowy, z dzieł artysty Włodzimierza Ostoi-Lniskiego czy nieżyjących rzeźbiarzy Franciszka Menczykowskie-go i Antoniego Łangowskiego, lecz z drugiej strony chętnie podkreślający swą osobność, nie do końca przypisani do bliskich Kaszub. Z rozterek Czerska - miasta na pograniczu regionów - narodził się zorganizowany kilkakrotnie Festiwal Trzech Kultur. Ukazywał i regionalne odrębności, i przenikanie się oraz wzajemne wpływy kultury Kaszub, Kociewia i Borów Tucholskich. Inicjatywa cenna nadzwyczaj i szkoda, by miała obumrzeć. Przez cały wiek XX Czersk słynął z meblarstwa. Oprócz wiodącej fabryki (obecnie firma Klose) istniał bowiem Meblostyl - produkujący meble ludowe (m.in. na wzór tradycyjnych kaszubskich) oraz przepiękne meble gdańskie, ale także działały liczne warsztaty prywatne, wyspecjalizowane w najwyższym stopniu. A jednak sława nie dotarła do Warszawy. Latem zeszłego roku, gdy jedna z ogólnopolskich stacji radiowych prowadziła kilkugodzinną audycję na żywo z Czerska, reporterzy raz po raz przypominali, że chodzi o „Czersk na Kaszubach", ażeby nie mylił się słuchaczom z Czerskiem nad Wisłą z ruinami zamku książąt mazowieckich. Nie wiadomo, jakie obchody uświetnią 90-lecie, ale jest to niepowtarzalna okazja, aby przekazać mieszkańcom jak najwięcej wiedzy o przeszłości miasta i okolicy, zwanej w średniowieczu Ziemią Zaborską (terra Sabor, terra Zaborensis). A może jubileuszowa wystawa, dobrze przygotowana, dałaby początek miejscowemu muzeum historycznemu? Czersk na to zasługuje. Wszystkiego najlepszego! KAZIMIERZ OSTROWSKI Z rozterek Czerska - miasta na pograniczu regionów - narodził się (...) Festiwal Trzech Kultur. Ukazywał i regionalne odrębności, i przenikanie się oraz wzajemne wpływy kultury Kaszub, Kociewia i Borów Tucholskich. 58 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2( ZPÔŁNIA W swój im warköwim cządze Jón Karnowsczi miôł téż krótczi czas robötë w Czersku. W ksążce Moja droga kaszubska z sentimenta wda-rziwôł sobie nen sztót: „Pod kuńc roku 1923 jô östôł przeniosłi do Czerska i objął jem tam urząd od 1 I 1924. Placówka ta bëła dosc drago, bo teren béł rozogniony partijniactwa i demagogią rozmajitëch lëdzy. (...) Chödzało terô ö to, cobë ludnota nabrała zôs wiarë w sądë i sądowizna. Zdôwô mie sa, że öb czas môjégö urzadowaniô w Czersku wiara ta jô dôł rada udostac. (...) Na jeseń 1925 roku jć> wrócył na-zôd do Torunia. Dzysô jô tegö żałuja, bô bëcé w Czersku bëło dosc brzadëjącé i zdebło uzdrôwia-jącé. Jô nalôzł tuwö kontakt z lëda i béł krótko kaszë-biznë". Pisôł téż ö wielnëch wanogach w Tëchólsczé Börë i wieczorach spadzywónëch na sztudérowanim zdrzódłowëch materiałów do historie Czerska, nala-złëch pód ustrzechą sądu. Czersk béł jesz wsą, ale ju z widoka na awans -1 lepińca 1926 roku dołącził przeca do rédżi gardów Rzeczëpóspóliti. Prawie tero (równoczasno ze Gdi-nią) fejrëje 90. roczëzna. W krótczim wspominku Karnowsczégö ni ma nick o spôlëznowim żëcym miasteczka, czim zaji-melë sa, w jaczich warënkach żëlë mieszkańcowie. A nie bëło to żëcé letczé, Czersk przeksztółcył sa w robotniczą osada w óstatny cwiercë XIX w., czej bansztreka umóżlëwiła wëwózywanié drzewa i tar-tacznëch wërobinów z Tëchólsczich Borów. Powstało czile tartaków, fabrików zachów, fabrika gbur-sczich maszinów i jin. Nódzeja na robota przëcyga lëdzy z ókólnëch wsów, z Kócewió i Kaszëb. U progu niepódległotë Czersk rechówół kol 7,5 tës. mieszkańców i dërcha przëchôdelë nowi, timczasa robótë bëło corôz mni. Pó wojnie stanął eksport i czersko indu-strëjô podupadła, a dodówkówó ju tacył sa stolemny göspödarczi krizys, ób czas jaczégó bezrobócé w Czersku urosło do nieznónëch rozmiarów. Ale téż pó II światowi wojnie wiodło sa Czerskowi nié nóle-pi. Choć zniknął jiwer bezroböcô, ale biéda cësnała dali, a za dradżé do ódrobieniô cywilizacjowé zani-kwienié mieszkańce winielë pówiôt w Chónicach, co niesprawiedlëwö dzelił dëtczi. Rzekome krziwdë to ju historio, w östatnëch dzesaclecach Czersk dogonił teróczasnosc, a bëlnô przebudowa centrum zmieni- ła wëzdrzatk gardu, chtëren wcale nie przëbôcziwô dôwny miescënë, w jaczi - jak ironiczno gôdelë -nawetka rënku ni ma. Pisół Karnowsczi ö krótkóscë kół kaszëbiznë; czë dzysô bë czuł to samo? Dradżé zapitanié, bo mieszkańce Czerska nie są do kuńca gwësny swöji juwer-notë. Z jedny stronę buszny z karna Kaszuby (przez lata cygniatégó przez małżeństwo Wareczaków), z wëbiérku kaszëbsczégó pisarza Józefa Cenôwë, z dokazów artistë Włodzmierza Ostoja-Lnisczégó czë ju umarłëch żłobiarzów Francëszka Men-czikówsczégó i Antona Łangówsczégó, ale z drëdżi starnë chatno pódkresliwający swoja apartnosc, nié do kuńca przëpisóny do krótko leżącëch Kaszëb. Z jiwrów Czerska - gardu na grańcach krój nów -zrodzył sa robiony ju czile razy Festiwal Trzech Kul-turów. Pókazywół i regionalne apartnoscë, i przenikanie sa, a téż nawzôjné cësczi kulturë Kaszëb, Köcewiô i Tëchólsczich Borów. Wôrtnô pödjimizna i jaż szkoda, jak bë miała zdżinąc. Przez całi wiek XX Czersk béł znóny z meblarstwa. Króm przodkowi fabriczi (terô firma Klose) béł téż Meblostyl - robiący lëdowé zachë (m. jin. na mödło tradicyjnëch kaszëbsczich), a téż przesnôżé gduńscze méble, ale téż dzejałë wielné priwatné warsztatë, wëspecjalizowóné na nówëższi nizwiznie. Ale jednako sława ne docarła do Warszawę. Łoni ób lato, czej jedna z óglowópólsczich radiowëch stacjów cygnała pôragódzënową audicja na żëwó z Czerska, repórterowie rôz pó rôz przëbôcziwalë, że jidze o „Czersk na Kaszëbach", cobë nie milił sa słechińcóm z Czerska nad Wisłą z rujinama zómku mazowiec-czich ksążąt. Nie je wiedzec, jaczé dzejania uswiatnią 90-lecé, ale je to niepöwtôrzalnô óradz, cobë mieszkańcom przekazać jak nôwiacy wiadłów ó uszłoce gardu i ókôlégö, zwónégó w strzédnowieczim Zaborską Zemią (terra Sabor, terra Zaborensis). A może jubileuszowi wëstôwk, dobrze przërëchtowóny, bë dôł zôczątk môlowému historicznému muzeum? Czersk na to zasługiwó. Wszëtczégó nóbëlniészégó! KAZMIÉRZ ÖSTROWSCZI, TŁÓMACZËŁAIWÓNA MAKURÔT LËPINC-ZÉLNIK 2016 / POMERANIA / 59 JEZORNICA PIOTR SCHMANDT Nad gładką taflą wody unosiła się mgiełka, falując jednak i coraz bardziej rzednąc. Jeszcze trochę, a zniknie zupełnie. Gdzieniegdzie na wodzie osiadł ptak. Plusk, delikatny i ledwie słyszalny w pełni dnia, u zarania świtu zdawał się osobliwym dysonansem, po którym nagle wszystko miało się zmienić, a nocna cisza musiała już nieodwołalnie umknąć w zawiłości czasu i dać się uwięzić w poczekalni natury na całe kilkanaście godzin. Delikatny wietrzyk wprawiał w ruch liście leśnych strażników porastających brzegi jeziora. Ustawały tajemnicze dźwięki nocy, nienależące do świata ludzi, a władające życiem konarów i niższych partii drzew od chwili, gdy poprzedniego wieczoru zmrok zapadł na dobre. Adam wyrwał się z zamyślenia. Gdyby jednak spytać go, nad czym dumał, nie umiałby odpowiedzieć. Zapalił papierosa. Obrócił głowę w stronę pomostu, na którym siedział. Sięgnął po termos. Już miał go otworzyć, kiedy przypomniał sobie, że przed południem muszą jechać na zakupy do Kościerzyny. Niby w tych okolicach misiaczki nie kontrolują, ale... Wstał, odłożył wędkę, przeciągnął się, zatrzeszczały kości odzwyczajone przez kilka godzin od ruchu. Złożył krzesełko i ukląkł na deskach pomostu. Do palika umocowana była zanurzona w wodzie siatka na ryby. Podniósł ją bez trudu. Jego oczy napotkały zimny wzrok dwóch płoci. Nawet dość pokaźnych, ale to tylko płotki. Alicja, ilekroć przynosił zbyt dużą zdobycz, pomstowała na męża, mając w perspektywie ścieranie łusek i patroszenie ryb, ale gdy pojawiał się z symbolicznym dorobkiem, drwiła z niego, mówiąc, że w ogóle nie opłaca jej się zabierać do roboty. Prawdę powiedziawszy, tych ostatnich sytuacji było znacznie więcej. Przerzucił wędkę przez ramię, wziął w dłonie krzesełko, siatkę i termos. Ruszył w stronę domku. Tymczasem dwie płotki cieszące się z nagła powiększoną przestrzenią życiową wyruszyły na spotkanie pobratymców. Alicja nie musiała spoglądać na zegarek. Wiedziała, że z ryb mąż wraca zawsze o świcie. Budziła się właśnie wtedy. - I jak? - zadała to samo, co zazwyczaj, pytanie. - Rekreacja przede wszystkim - odparł Adam, jak zawsze, gdy rezultaty były mizerne. - Czyli nie muszę dziś niczego obierać? - Obierzesz mnie z gotówki w Kościerzynie, to wystarczy. Alicja roześmiała się. - Dwie dobre wiadomości naraz. Pewnie jesteś głodny? Zaraz coś ci zrobię. A potem pojedziemy. - Nie chce mi się. Jestem po śniadaniu wiedeńskim - powiedział do Alicji, która właśnie znikała w drzwiach domku. - Termos i paczka fajek! - usłyszał przytłumiony przez ściankę głos żony. - A właściwie dlaczego „śniadanie wiedeńskie"?! 60 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2016 - A dlaczego nie? - odparł pytaniem ze szmoncesową intonacją, którą tak u niego lubiła. Kościerski rynek emanował spokojem. Wczesne przedpołudnie, lato, umiarkowanie atrakcyjna pogoda. Ludzi niewielu. Trzech nastolatków zapytało ich, którędy do Starego Browaru. Z księgarni wychodziła para niewysokich czarnowłosych okularników, obładowana literacką zdobyczą niczym jaskiniowcy połciami mamuciego mięsa. Do postaci Remusa przykleiła się chuda dziewczynka w różowym dresie, której ojciec robił zdjęcia w rozmaitych pozach. Alicja przystanęła przed bankomatem nieopodal kamienicy, w której mieściło się muzeum. Ledwie rozpoczęli zakupy, a już Adam dźwigał dwie pełne torby. Jeżeli te zakupy potrwają, załóżmy, jeszcze godzinę, to on dostanie przepukliny. Jako lekarz był o tym przekonany. - Adam, stary byku! - równocześnie z okrzykiem dopadło go silne klepnięcie w plecy, które źle wymierzone, spowodowało ukłucie w nerkach. Skurczył się, przygarbił, ale też obejrzał w stronę, z której nadszedł cios. Wysoka, masywna sylwetka. Niskie czoło, szeroki, pełen entuzjazmu uśmiech, szczota siwiejących włosów. Paweł! - Kopę lat, chłopie! - cieszył się Paweł. - No, co u ciebie? Przestałeś się odzywać od razu, jak urwałeś się z akademika. No, nie pamiętało się o starych dobrych kumplach. Oj, nieładnie - na plecach Adama znów spoczęła masywna łapa, szeroka niczym bochen chleba. - Ale nic, dobra, wybaczam. O, to moja żona. Zofia! Jak w „Misiu", dobre, nie? Zosia, pocałuj pana - nie, no żartuję, ale przywitać się możecie! Adam, witając się z kobietą, miał wrażenie, że miażdży jej kruchą dłoń i wyobraził ją sobie w objęciach Pawła. Nie pojmował, jak to możliwe, że taka porcelanowa laleczka żyje mimo nieuniknionych kontaktów z górą mięśni, tłuszczu i entuzjazmu, jaką był kolega z akademika. Siatki leżały na chodniku. Adam ponownie klepnięty został przez olbrzyma, a filigranowa kobieta nerwowym ruchem zapaliła papierosa. Patrzyła przy tym prosto w oczy Adama, a jej spódniczka była za krótka. Alicja przez moment przyglądała się tej scenie szeroko otwartym oczami, potem jednak postanowiła wkroczyć do akcji. Przybycie Pawła i Zosi zostało zaanonsowane przez zawsze czujnego Tyberiusza. Terier (z genami paru innych ras) nie zaszczekał jednak, jak miał w zwyczaju, lecz zawył przejmująco. Trzydzieści parę godzin minęło od spotkania na kościer-skim rynku. Kiedy dołączyła do nich Alicja, usiedli w cukierni pod wezwaniem ptaka będącego symbolem mądrości, a znajdującej się naprzeciw galerii handlowej. Paweł pańskim gestem zamówił dla wszystkich kawę i „torcik Joli", oświadczając, że funduje, bo go stać. Niemal od razu wywiązała się rozmowa o wędkarstwie. Adam sądził, że dawny kolega będzie wracał do wspólnych lat w akademiku, ale nie, jakoś tak samo zeszło na ryby. Tyle czasu, tamte sprawy przebrzmiały, a ryby, o, ryby są teraz ważne. Lato, jezioro, wiadomo. Okazało się, że Paweł i Zosia, tak jak Adam i Alicja, mają domek nad jeziorem Schodno. - Przyjemne jeziorko. Widywałem większe, zwłaszcza za granicą, ale co, las jest? Jest. Ryby są? Są. No! - mówił Paweł. W ogóle mówił dużo i chętnie. Okazało się, że po ukończeniu prawa tułał się pod koniec lat 80. po rozmaitych przedsiębiorstwach jako prawnik zakładowy. Po zmianach ustrojowych założył własną kancelarię. Miał talent organizacyjny, potrafił też umościć się tam, gdzie należało. Obsługiwał ważne osoby i instytucje. Paweł pamiętał, że gdy kończył studia, kolega przerwał psychologię po trzecim roku i poszedł na medycynę. LITERATURA - A, taka tam specjalizacja, nic szczególnego w porównaniu z twoją karierą - odparł Adam zapytany, czym się zajmuje. Alicja milczała, uznając, że im mniej Paweł będzie 0 nich wiedział, tym lepiej. Od pierwszej chwili czuła niechęć do poznanej pary. Zosia również się nie odzywała. Patrzyła rozbieganymi oczami na rozmówców i tyle. Wędkarstwo! Węgorze! Paweł tyle razy wybierał się na węgorze i jakoś nigdy się nie udawało. I z kolegami, i sam, 1 nic. A to pogoda nie dopisała, a to wstać się w nocy nie chciało, bo nad jeziorem to rzadko człowiekowi coś się chce, zwłaszcza po zdrowym piciu. No, ale teraz, skoro stary kolega zachęca! A noc właśnie miała być parna, burzowa, w sam raz na węgorze! Chryste, okazja, no! Zdumienie Alicji sięgało zenitu. Przecież widziała, że Adam nie cierpi Pawła. Więc po co? Może jednak jakiś sentyment do czasów młodości? Tyberiusz w końcu się uspokoił. „Pies nie świnia, do wszystkiego przywyknie", sentencjonalnie stwierdził Paweł, nie próbował jednak głaskać Tyberiusza. Zmierzch zamienił się w noc jakąś godzinę wcześniej. Noc czarna, że oko wykol. Wieczorem ani śladu zachodzącego słońca, ciężkie ołowiane chmury zasnuły niebo i dzień uciekł niczym w końcówce września. Właśnie zagrzmiało gdzieś w oddali. Jeszcze nieśmiało, ale następny grzmot będzie znacznie głośniejszy. Nie miejsce na herbatki i kawki, na zdawkowe rozmowy. Cała czwórka wiedziała, że wyrusza na łowy. Nie na jakieś tam wędkowanie. Na łowy. Obie kobiety, na co dzień niezainteresowane rybami, także zdawały sobie sprawę, że węgorz to nie zwyczajna ryba i nie dały sobie powiedzieć, że powinny zająć się rozmową w czasie, gdy mężowie zmienią się w nocnych myśliwych. Troje ludzi zajęło miejsce w łódce. Adam wskoczył ostatni, odczepił łańcuch i chwycił za wiosła. Ruchy jego ramion były spokojne i regularne. Wiosła mąciły taflę wody najdelikatniej, jak tylko można. Znów grzmot. I jakieś pohukiwanie w czarnej gęstwinie drzew na brzegu. Nawet Paweł poddał się nastrojowi chwili i milczał. Z przodu łódki leżał ekwipunek. Perfekcyjnie dopasowany Długie, trzymetrowe wędziska ze stałym kołowrotkiem. Żyłka 0,25 mm. Haczyki ze specjalnym długim trzonkiem. Rosówki i małe rybki. Zanęta - wieprzowa krew w litrowym słoiku, prezent od znajomego kościerskiego rzeźnika pana Mehringa. Adam gestem uciszył Pawła, który już kolejny raz chciał coś powiedzieć. Wskazał na słoik z krwią leżący tuż przy Zosi. Ta zawahała się, czy wziąć cooś takiego do ręki, ale się przemogła. Z otwartego słoika krew zaczęła się wolno sączyć w otchłań jeziora. - Teraz już tylko czekać - szepnął Adam i podał Pawłowi jego wędzisko. Minął może kwadrans. Rąbnęło z nieba, aż wszyscy podskoczyli. Musiało uderzyć w wodę, zdawało się, że całkiem blisko. Zaraz potem błysk przeciął ciężkie powietrze. I, jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki, szarpnęło wędką Pawła. - O kurna - wycedził i poderwał kij. Jeszcze kilka sekund i okazało się, że złapał się jakiś narwany okonek. LËPINC-ZÉLN1K 2016 POMERANIA / 61 LITERATURA - Kurna - powtórzył, a Zosia zachichotała. Paweł tymczasem wyrzucił rybkę do wody gestem pełnym ostentacyjnej pogardy. - Patrzcie - wyszeptał Adam. Jak na komendę obrócili głowy w kierunku, gdzie i on patrzył. - Widzicie? Widzicie ją? - szeptał jak w transie. - Mgłę widzę - odparł Paweł. - We mgle właśnie - Adam ciężko oddychał. - Złote włosy, ta poświata, widzicie? Dziewczyna. Młoda dziewczyna. Patrzy przecież na nas, widzicie? Sucha koszula, a przecież z wody się wynurzyła... Już widzieli. Błyszczące oczy, jasne włosy miękko opadające na ramiona okryte zwiewnym całunem, dłonie smukłe, stopy zanurzone w wodzie. I ona ich widziała. Ale w jej obliczu nie było ani zdziwienia, ani w ogóle żadnych uczuć. Wreszcie rozpłynęła się we mgle. Tej nocy już nie mieli ochoty na węgorze. Dopłynęli do brzegu. Zaczęło padać i raptownie się ochłodziło. Zziębnięci, weszli do domku Adama i Alicji. Ich gardła rozpaliła czarodziejska moc pięćdziesięcioprocentowej śliwowicy z dodatkiem wyciągu z ziół. Kiedy Adam powiedział, że mogła to być Jezornica, nie śmiali się. Paweł zapytał tylko, co to takiego. W innych okolicznościach rechotaliby do rozpuku. Ale nie wtedy. Już nie. Jezornica - ukazująca się w nocy ludziom. Tak ją tu nazywano. Dziewczyna, która utonęła. Kiedyś szczęśliwa, mająca ukochanego... Nie, nie jest złośliwa. Tylko się pokazuje. Może chce ostrzec przed wodą? Może błąka się w nadziei nie wiadomo na co? Adam przypomniał sobie, że od dziecka o niej słyszał. Podobno ukazywała się tu ludziom co jakiś czas. Ale przecież nigdy nie wierzył w takie rzeczy. - Zosia, szczyp mnie - mamrotał Paweł. Uszczypnięcia nie pomagały. Obraz zjawy stał przed oczami jak żywy. Cały dzień żyli jak w transie. Późnym wieczorem znów wyruszyli na jezioro. Ta noc, w odróżnieniu od poprzedniej, nie zapowiadała się burzowa. Wędki zostały w domu. Serca biły nieregularnym rytmem. I Jezornica wróciła. A może to oni wrócili do niej? Zdawało im się przez chwilę, jakby się uśmiechnęła. Tym razem była z nimi dłużej. Długo. Znikała i pojawiała się znowu. Tak, jakby nie mogła się z nimi rozstać. Nawet Paweł milczał. W pewnej chwili Zosia zerknęła w jego stronę kątem oka. I zauważyła na obliczu coś jakby blask. Odkrycie? Oświecenie? Przemianę? Na wschodzie, jeszcze ledwie dostrzegalnie, jutrzenka zaczynała przełamywać mrok. Paweł spał niewiele i niespokojnie. Wstał o piątej, zapalił przed domkiem papierosa, potem drugiego. Wrócił. Kiedy Zosia otworzyła oczy, ujrzała męża siedzącego na krześle obok łóżka. Trzymał na kolanach laptop. - Ale odzew! - cieszył się Paweł. - Ty wiesz, ludziska szykują się na naszą Jezornicę! A ja jestem jak ten Indiana Jones. Pytają, chcą wszystko wiedzieć, uchodzę już za jakiegoś eksperta, nie wiem, odkrywcę... " Resztki snu natychmiast odleciały w niebyt. Zosia podeszła do męża. - Czy ty oszalałeś, Paweł?! - Nie rozumiem - nawet nie podniósł głowy znad swojego apple'a. - Czy ty mnie w ogóle słuchasz? - Cały czas. - No to pomyśl. Masz pozycję. Jesteś dobra firma. Nigdy nie nawaliłeś, nigdy nie zawodzisz. - Się wie - Paweł wcisnął kolejne „enter". - I teraz ci wszyscy prezesi i radni, i Bóg wie kto jeszcze, dowiedzą się, że zawiadamiasz w sieci o Jezornicy. I zachęcasz, żeby ludzie przyjeżdżali ją oglądać. Jak w jakimś cyrku. - A czy ty jej nie widziałaś? - po raz pierwszy spojrzał na żonę. - Sam widziałem, ty też. Do diabła, przecież nie wierzymy w jakieś zabobony, do kościoła nawet na pasterkę nie chodzimy, ja nic nie wiem, co jest tam, gdzieś potem, ale to... - Wyśmieją cię - westchnęła z rezygnacją. Paweł odłożył na stolik laptop i podszedł do żony. Objął ją jedną ręką, drugą musnął policzek. Nie robił tego od wieków. Z jego twarzy zniknął uśmiech psotnego chłopca. - Czy kiedykolwiek nie miałem racji? No to posłuchaj. Gdyby ukazała mi się Matka Boska albo coś w tym stylu i szalałbym z tej okazji w sieci, byłbym skończony. Ale tutaj? Wiesz, folk jest w modzie. I przyroda, pierwotne siły, new age. Nie wyjdziemy źle na tej panience, zobaczysz. Trzeba wykorzystywać szanse. Zaufaj mi. Już jutro przyjedzie Włodek z ekipą. Oni lubią takie klimaty A Włodek ma wejścia. No! Na Wszystkich Świętych poprzedniego roku Adam pojechał do ciotki Anastazji. Sam, bo Alicja zachorowała na korzonki. Szkoda, zawsze jeździli razem. Zaskoczyło go, gdy ciotka go poprosiła, aby wszedł na strych. - Ja już jestem stara, sił nie mam, a ty jesteś młody. Oglądałam stare albumy, taki czas teraz, że o umarłych się myśli. I tak sobie przypomniałam, że tam są jakieś rzeczy, co je tu przynieśli, jak twoja babcia umarła. A ja wtedy głowy do tego nie miałam, nowe tylko było ważne. Nowe meble, nowy telewizor. 62 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2016 - Ciocia nigdy nie lubiła staroci - beztrosko dodał Adam, ale w głębi ducha już się cieszył na oglądanie strychu. Ciotka Anastazja odburknęła, że do dziś nie lubi, ale jak ktoś ma skorzystać... Drżącymi dłońmi dotykał zakurzonego konia na biegunach, potknął się o stary zardzewiały rower, znalazł dwie klatki po kanarkach hodowanych przez dziadka. Pożółkłe gazety, rozpadające się w dłoniach, nie zaprzątnęły jego uwagi. „Głos Wybrzeża", „Dziennik Bałtycki", „Wieczór Wybrzeża" nie nadawały się już do żadnej biblioteki. Ani tym bardziej do domowych zbiorów. Uwagę Adama przykuła walizka, tekturowa, wytarta, 0 nikłych śladach koloru bordo, dawniej takie walizki leżały na szafie w każdym porządnym domu. Obawiał się, że będzie zamknięta na zamek. Ale nie, wystarczyło odchylić metalowe sprzączki i walizka otworzyła się przed odkrywcą. Jej wnętrze było całkowicie wypełnione. Rachunki z gminy, kwity opłat za energię elektryczną, pocztówki otrzymywane z okazji Bożego Narodzenia i Wielkanocy. Wszystko, co każdy z czasem wyrzuca, gdy dojdzie do wniosku, że nie jest już potrzebne. Na dnie walizki leżało coś jeszcze. Zeszyt. Z zaokrąglonymi, zniekształconymi rogami. Okładka w ciemnozielony marmurek. Zachłysnął się kurzem, rozkaszlał się. Rękawem wytarł załzawione oczy. Wziął do ręki zeszyt. Odręczne pismo, dość staranna kaligrafia w wykonaniu dziadka, pamiętał ją. Dawniej kaligrafia stanowiła w szkole powszechnej oddzielny przedmiot. Nie ścierając kurzu z koślawego stołka, opadł na niego 1 zaczął czytać. Znów zaschło mu w gardle. Już nie od kurzu. Dziadek miał swój świat. Adam wiedział o tym od zawsze. Grywał, a raczej rzępolił na lichych skrzypkach długimi wieczorami, najchętniej w ogrodzie. Rozmawiał z drzewami. Był w dobrej komitywie z krowami, o które troszczył się tak, jak się dba o domowników. Dawano mu do zrozumienia, że coś z nim nie tak, że powinien bardziej interesować się ziemią, dziećmi, a potem wnukami. Ciotka Anastazja, córka jego młodszej siostry, jako dziecko płatała mu różne dokuczliwe figle, a on strasznie się nimi przejmował. Potem Anastazja wyrosła i była jeszcze gorsza. Zamy- LITERATURA kała zniedołężniałego wujka pod kluczem, żeby nie włóczył się nocami po lesie, żeby nie utopił się w jeziorze, które bardzo lubił, żeby... Tych „żeby" było wiele. A on wymykał się, wbrew trudnościom, zawsze wynalazł jakiś sposób, żeby poczuć zapach wiatru, żeby popatrzeć w rozgwieżdżone niebo, żeby być takim, jakim pragnął. To były jego „żeby". Anastazja chyba nie była taka zła, wszystko to robiła z troski o niego. Gorzej sąsiedzi, a właściwie ich dzieci. Ile to razy rzucały w niego gnijącymi jabłkami i śmiały się z niego. Dzieci bywają okrutne. Ale też pewnie nasłuchały się w domu o starym dziwaku, co nocami łaził do lasu i opowiadał niestworzone historie. Sam Adam, jako dziecko, wstydził się dziadka i zazdrościł chłopakom, że mają takich zwyczajnych dziadków. A jego dziadek spotykał Jezornicę. Tak ją nazywał. Adam zaczął ją sobie przypominać. Wyłaniała się z opowieści dziadka jak z jeziornej mgły. Stawała się coraz wyrazistsza. Stanęła przed nim jak żywa. Staruszek ujrzał ją po raz pierwszy, gdy jeszcze wcale nie był staruszkiem. I widywał zjawę przez kolejne lata, aż pochylił się nad własną mogiłą. Pisał o niej niemal z miłością na przestrzeni tych lat. Umysł dziadka coraz bardziej zaprzątała zwiewna postać młodej dziewczyny. Ile to razy całymi nocami rozmyślał nad jej doczesnym losem. Kim była, kogo kochała, jak utonęła. Jaka moc sprawiła, że zaczęła się ukazywać. I dlaczego właśnie jemu? Nikt nie chciał go słuchać. A jak już, to po to, by potem wyśmiać. Niekiedy prosto w twarz, częściej za plecami. Gdy Adam znalazł się w gronie, gdzie komentowano „występy" dziadka, śmiał się z innymi, czasem nawet głośniej, byle tylko nie odstawać, byle nim nie pogardzano. Na dodatek dziadek mówił na co dzień po kaszubsku. W okolicy osiedliło się wielu pracowników nowej elektrowni i odtąd ci, którzy mówili po kaszubsku, stali się przedmiotem niewybrednych żartów z ich strony. Urząd, szkoła, „nowi", wszyscy oni robili wiele, aby kaszubszczyzna ograniczyła się do czterech ścian domu. I jak tu kochać takiego dziadka, który nawet nie na przekór, wiedział i robił swoje? Nie rozmawiał już z dziadkiem. Nie chciał i nie potrafił się z nim porozumieć. A potem wyjechał do szkoły średniej z internatem, później na studia. Zagarnął go miejski świat. A dziadek umarł cicho, spokojnie i nikt się tym specjalnie nie przejął. Z czasem wszyscy zapomnieli. Po powrocie do domu Adam znów czytał pamiętnik. Bo zabrał go ze strychu ciotki Anastazji. Czytał nie raz, nie dwa. Zaczął nim żyć. Był psychiatrą. W środowisku gdańskim i poza nim uchodził za specjalistę od hipnozy. Także zbiorowej. W jego głowie zaczął się rodzić plan. Misterny, dopracowany w szczegółach. Długofalowy. Musiał to zrobić dla dziadka. I pośrednio dla wszystkich szalonych, którym za życia nie uwierzono. W końcu pomaganie ludziom stanowiło jego życiowe powołanie. A czy za życia, czy po śmierci... Wystarczyło zaczekać na sprzyjające okoliczności. I zrealizować tych kilka pomysłów. Kiedy już podjął postanowienie, spojrzał w niebo, uśmiechnął się łobuzersko i puścił oko. Fot. S. Lewandowski LËPINC-ZÉLNIK 2016 / POMERANIA / 63 ZAPOMNIANE KUŹNICZKI Pierwsza wzmianka o wsi Kuźniczki -Kleinhammer pochodzi z 1551 roku. Mieściła się tutaj młotownia żelaza, z czego wzięła się nazwa osady (Hammer w języku niemieckim to młotek). Właścicielami terenów było oliwskie opactwo cystersów oraz częściowo gdańscy patrycjusze. Prócz młotow-ni działał tu także tartak, olejarnia, młyn oraz karczma. W 1711 roku cała wieś wykupiona została przez rodzinę Schmidtów. W XVIII wieku za ich przyczyną Kuźniczki wzbogaciły się o rokokowy dworek i park w stylu angielskim. Można było tu spacerować alejkami wśród czterech stawów, labiryntów, kwietników. W zwierzyńcu hodowano stado jeleni. Figury w parku były dziełem Daniela Eggerta, artysty, któremu zawdzięczamy portal w Ratuszu Głównego Miasta Gdańska. Był tutaj sławny rysownik Daniel Chodowiecki, który w swoim dzienniku z podróży do Gdańska z 1773 roku pisał: Ogród jest bardzo piękny, ma wspaniały parter kwiatowy, promenady, labirynt i teatr. Posągi przedstawiają cztery temperamenty, prócz tego Minerwę, prowadzącą za rączkę dziecko, które się opiera, i Wenus całującą Amora'. Dzisiejszy Park Kuźniczki znajdujący się na początku ulicy Wajdełoty jest niewielkim ocalałym fragmentem pierwotnego założenia. Jego dawne tereny pochłonięte zostały przez budynki browaru oraz budowę linii kolejowej. Zielony zakątek przypomina o ciszy i spokoju, którymi delektowali się tu gdańszczanie, a o których dziś można w centrum Wrzeszcza jedynie pomarzyć. Świadkiem dawnej świetności Kuź-niczek jest również zachowany dworek. Znajduje się na ulicy Wajdełoty 13. Został przebudowany w 1820 roku w stylu klasycystycznym, choć we wnętrzach zachowały się elementy rokokowego wystroju. W piwnicach budynku mieści się restauracja Piwnice Dworu Kuźniczki. Warto zajrzeć do środka, by zobaczyć odrestaurowane w 2011 roku pomieszczenia. ULICA MARIACKA? Kontynuujemy spacer ulicą Wajdełoty. Nazwa ta nadana została po II wojnie światowej. Od tego czasu ulice Dolnego Wrzeszcza przypominają bohaterów dzieł Adama Mickiewicza czy Henryka Sienkiewicza. Postać wajdełoty, czyli litewskiego pieśniarza, wieszcza pojawiła się w Konradzie Wallenrodzie. Wajde-lota Halban w swej pieśni wypowiada się o roli poezji dla narodu i każdego człowieka. Natomiast przedwojenna nazwa ulicy brzmiała Marienstrasse, a więc była to... Mariacka. Nie było tu jednak kościoła pw. Najświętszej Marii Panny. Budowniczy kamienic przy nowo powstałych ulicach miał prawo je nazwać. Nadał im więc imiona kobiet ze swojej rodziny. I tak prócz Marienstrasse była tu jeszcze Elsen-, Hertha- oraz Luisenstrasse. To dzisiejsze ulice Grażyny, Wallenroda i Aldony SALON WRZESZCZA Za dworem ulica Wajdełoty zaprasza nas w podróż do przedwojennego Gdańska. Zachowała się tutaj dawna zabudowa, możemy się więc oddać klimatowi miejsca i podziwiać stare kamienice. Urokliwe wieżyczki, balkoniki, wykusze cieszą oko. Zatrzymujemy się przy skrzyżowaniu z ulicą Grażyny. Na rogu mieści się Cukiernia Paradowski - chyba najsłynniejsze miejsce ulicy Wajdełoty. Było to pierwsza cukiernia uruchomiona w Gdańsku po II wojnie światowej. Pierwsze wypieki ojciec dzisiejszego właściciela, Stefan Paradowski sprzedawał już pod koniec 1945 roku. Dzięki rewitalizacji ulicy Wajdełoty, którą zakończono na początku 2015 roku, możemy przysiąść na jednej z ławeczek i dłużej chłonąć atmosferę wrzeszczańskiego salonu. MARTA SZAGŻDOWICZ 1 Daniel Chodowiecki, Daniela Chodowieckiego dziennik z podróży do Gdańska z 1773 roku, Gdańsk 2002. gdańsk mniej znany KUŹNICZKI Zapraszamy dziś do Wrzeszcza Dolnego. Będziemy spacerować ulicą Wajdełoty, wspominając czasy, gdy okolica ta zwana była Kuźniczki. GENIUS LOCI ŻABIE KUMKANIE W PLATTDEUTSCH JACEK BORKOWICZ__ Magia tej nazwy przyciągała mnie, odkąd poznałem Gdańsk - bez niej ulica Żabi Kruk na Starym Przedmieściu byłaby dziś zwykłym, banalnym miejscem, gdzie poza gotyckim kościołem świętych Piotra i Pawła niewiele jest do oglądania. W ostatnich czasach wymyślono niejedno, aby ową nazwę wyjaśnić. Legenda o flisaku Kruku zamienionym w żabę to opowiastka nawet ładna, ale świeżej daty: wymyślono ją po 1945 roku. Zresztą ostatnio wypiera ją całkiem inna historyjka. Ktoś z kręgu „Akademii Rzyga-czy" - nie potrafię ustalić, kto pierwszy: Aleksander Masłowski czy Roman Kowald - wpadł na to, że w przedwojennej gdańskiej gwarze „żabą" nazywano panienki lekkich obyczajów. Stąd dawna nazwa ulicy: Poggenpfuhl nie oznacza wcale „żabiego bajora" (po dolnoniemiecku de Pogge to „żaba", der Pfuhl to po niemiecku „bajoro"), lecz odpowiednik polskiego - przepraszam za słowo -kurwidołka. To efektowne wyjaśnienie szerzy się odtąd w środowiskach „znawców dawnego Gdańska" z chyżo-ścią walnie ułatwianą prostotą komputerowej operacji „kopiuj-wklej". Czy dawni gdańszczanie rzeczywiście nazywali „żabami" swoje prostytutki? Może i nazywali. Rubaszny humor zawsze cechował mieszkańców naszego portowego miasta. Rzecz w tym, że owa żabia metafora ma zasięg znacznie bardziej rozległy: oznaczała wiele innych rzeczy czy też zjawisk. Wyobraźmy sobie cudzoziemca, który właśnie się dowiedział, że w języku polskim „krowa" jest poniżającym określeniem kobiety, i od tej pory w jego wyobraźni każdej poczciwej Krowiej Łące czy też Krowiemu Wygonowi - nazwom typowym dla polskiej wsi - dał początek jakiś pradawny dom schadzek... Tak właśnie rozumują wspomniani internetowi akademicy. Powyższa próba wyjaśnienia starej nazwy gdańskiej ulicy jest więc klasycznym strzałem kulą w płot. W tym wypadku błąd interpretatorów wynika z ich braku zainteresowania pewną kulturową całością, której częścią był w minionych wiekach Gdańsk. Tę całość stanowił obszar języka dolnoniemieckiego czyli Plattdeutsch, obszar mniej więcej pokrywający się z zasięgiem niemieckiej Hanzy, związku miast kupieckich i portowych. Świadomie piszę tu o języku, nie o dialekcie, ponieważ Plattdeutsch stworzył w późnym średniowieczu własny kanon literacki. Literatura w tym języku powstaje zresztą także i dzisiaj - tyle że już nie u nas, lecz wyłącznie na terenie północnych Niemiec. Ale do rzeczy. Otóż w kulturze dolnoniemieckiej, wyhodowanej przeważnie na bagnach i mokradłach, żaba, wspomniana de Pogge, pojawiała się w dziesiątkach przysłów i powiedzonek. Me sette den poggen up den stoel, he sprynkt weder in de poel: posadź żabę na stołku, a ona i tak wskoczy do bajora -mawiali ongiś mieszkańcy nadmorskich krain, począwszy od Liineburga aż do estońskiego Rewia. Zapewne znali to powiedzenie także mieszkańcy Gdańska. Wybrałem tę sentencję spośród wielu przykładów dolnoniemieckiego „żabiego humoru", gdyż mamy w niej dwa interesujące nas składniki: żabę i bagnisko. Nazwą Poggenpoel powszechnie opatrywano niegdyś błotniste miejsca, zarówno w bezpośredniej bliskości miast, jak i na terenach wiejskich. Imię gdańskiej ulicy, której pierwotne miano Poggenpoel zmieniono w XIX w. na Poggenpfuhl, nie jest więc - jak sądzą niektórzy - lokalną osobliwością, lecz przykładem pospolitej i szeroko roz-powszechnikonej praktyki. Podobnie jak Poggenkrog (lub bardziej współcześnie, z niemiecka: Poggenkrug) czyli „Żabia Gospoda". Nazwa ta wielokrotnie pojawia się na starych mapach Meklemburgii, Pomorza i innych rejonów kultury Platt. Oznaczano nią karczmy pobudowane na podmokłym pustkowiu, gdzie nie słychać już było miejskiego gwaru, lecz jedynie żabie kumkanie. Tak między innymi powstała nasza Żabianka, Poggenkrug. Rezygnacja z pełnej uroku etymologii na rzecz bajeczki o rzekomym domu publicznym w żabiańskiej gospodzie (również szerzonej w internecie) zamiast cokolwiek wyjaśniać - fałszuje i trywializuje. Ale skąd nagle ten Żabi Kruk zamiast Żabiego Bajora? Ów przedziwny stwór przybył do Gdańska już po wojnie. Przypłynął tu z biegiem Wisły, z Krakowa. Tak nazywano tam miejsce położone na podmokłych łąkach, niedaleko obecnych Plant. Również pod Wawelem mało kto łamie sobie głowę nad pochodzeniem tej nazwy, zaryzykuję jednak hipotezę, że i tam stała kiedyś „Żabia Gospoda". Wszak w średniowieczu w Krakowie - o czym Polacy nie lubią pamiętać - dominował język niemiecki. Gdy Kraków się polszczył, wstawił polską „żabę" do nazwy zajazdu, zachowując jednak, nieco tylko wykoślawione, niemieckie brzmienie drugiego słowa. I gdy po 1945 r. nadawano polskie nazwy niemieckim ulicom Gdańska, ktoś wpadł na pomysł, by na Starym Przedmieściu skopiować krakowskiego Żabiego Kruka. Ot i cała historia. LËPINC-ZÉLNIK 2016 / POMERANIA / 65 Listy red.pomerania@w pppmmmm „PIERSZÉ MIASTO, CHDZEM SA ZATRZIMÔŁ, BÉŁ GDUŃSK..." Często zaglądam do książki Aleksandra Majkowskiego Żëcé i przi-gôdë Remusa. Lubię ten jej „baśniowy realizm", jakim autor raczy swoich czytelników. Na tym eposie literatury kaszubskiej uczyłem się na nowo mowy kaszubskiej po prawie 50-letniej przerwie w obcowaniu z naszym językiem. Odkrywam „Remusa" wciąż na nowo. Znajduję w nim takie epizody, których przy wcześniejszej lekturze nie zauważałem, a które teraz staram się wyjaśniać i weryfikować. Dla turysty, który chciałby podążać po Gdańsku tropem „rozno-siciela gwiazd", jak Remusa ładnie nazwała tłumaczka książki na język francuski Jacqueline Dera-Gilme-ister, opisy zabytkowych obiektów, czy też niektóre nazwy własne mogą się wydawać nieco dziwne. Jednak tak chyba je widzieli Kaszubi mieszkający w tym „Stołecznym Gardzę" na przełomie XIX i XX wieku czy też odwiedzający go w tamtym czasie. Wędrujmy zatem z Remusem i z jego nieodłączną karą po starówce i dalej „do Öliwë, gdze kóżdi Kaszëba, chóc le róz jeden w żëcu, ódbëc powinien pielgrzimka, bë sa pómödlëc na grobach ksążąt kaszëb-sczich". Spacer ten będzie może trochę przypadkowy. Mijając Zieloną Bramę (bramę Kramera) - Zeloną Bróma nasz bohater „óbzérôł z wiólgą czekawóscą te wësoczé murë i wieże". Potem widzimy go na Długim Targu - Dłu-dżim Rénku i dalej wędrującego aż do Bramy Wyżynnej - Wësoczi Brómë. Wcześniej jednak musiał być na Zielonym Moście, który nazywa Dłudżim Mósta. Z niego to obserwuje „wiôldżégö Bócona muro-wónégö". Nietrudno się domyślić, że tym, co widzi i podziwia nasz Re-mus, jest wybudowany w 1444 roku Żuraw Gdański, którego to gdańszczanie jednak nie za czasów „burmistrza Letzkaua (...) pöstawilë", jak pisze Majkowski, ponieważ Letzkaua Krzyżacy trzydzieści parę lat wcześniej zamordowali tylko dlatego, że ośmielił się w imieniu miasta złożyć hołd poddańczy zwycięzcy bitwy grunwaldzkiej Władysławowi Jagielle. Na Długim Targu nikt jednak nie kazał Remusowi „Krësztofa kusz-nąc", którego A. Majkowski umieścił w „Rôtëszu". Autor z pewnością miał na myśli Dwór Artusa, gdzie znajduje się 12-metrowy piec kaflowy. Nagie pośladki Sowizdrzała gdańskiego (Krësztofa) na jednym z 250 kafli były i nadal są powodem żartów. Wielce dziwił się nasz bohater „nadżému bożkowi pogańsczćmu". Tego władcę mórz mieszczanie „sobie z buchë pöstawilë", żeby był „tcony bódój przez gduńszczón jak swiati". Ubolewa Remus, mówiąc: „wkół sebie czuł jem cëzą mowa, jakbë to nie bëła stolëca Kaszub, le jaczé cëzé miasto". Potem czytamy: „ale czedëm zakarowôł wedle Mó-tławë na Rëbi Rénk (Targ Rybny), tej jô uzdrzół swójich i jich gôdka rozëmiôł". W końcu dotarł na nieistniejący już Targ Kaszubski. Miejsce to upamiętnia dziś mosiężna tablica pamiątkowa wykonana przez gdańskiego artystę Wawrzyńca Sampa. Została ona umieszczona na jednym z filarów Centrum Handlowego Madison w 2007 roku z inicjatywy członków Oddziału Gdańskiego Zrzeszenia Kaszubsko - Pomorskiego. Tutaj to dopiero Remus poczuł się swojsko: „a na Targu kaszëbsczim widzôł jem bracy z lądu. Zrobiło mie sa cepło kol serca ód redoscë, że w tim miesce, założonym przez naszich ksążąt kaszëbsczich, möwa nasza jesz do nédżi nie wëmarła". Następnego dnia „z pierszim par-mienia słuńca karo wół jem z Gduń-ska do Öliwë". W dzisiejszej archikatedrze „postąpił jem do wiôldżégö wôłtôrza. Tam stojół wióldżi marmurowi kam". Był to pomnik książąt kaszubskich z łacińskim napisem „co znaczi pó naszemu - Pomnik ksążąt pómórsczich, założëceli tegö domu". Do Oliwy musiał Remus dotrzeć przed rokiem 1889, gdyż po tym czasie sarkofag został przeniesiony do ambitu nawy południowej katedry, do miejsca mało eksponowanego. Pamiętajmy jednak, że były to pruskie czasy na Pomorzu. Dziś znajduje się w godnym miejscu, usytuowano go tu w roku 1986. Spojrzał również nasz bohater na portrety książąt pomorskich i „uzdrzół patrzące na mie jich wiôldżé póstacëje w płószczach królewsczich i łisz-czącëch pancerzach". Dalej Remus mówi: „taczi żôl mie scësnął serce (...) chdzeż sa pódzałë gromadę ri-cerzi, panów i lëdu, chtërnym ti na-szi ksążata przewódzëlë"? I tak skończyła się jego wędrówka po Gdańsku, a dalej nasz kaszubski rycerz „szedł brzega mórzó po wsach rëbacczich a szum dun mórsczich jemu spiéwôł: dali Remus, dali". JERZY NACEL PS. W tym roku, 17 lipca, minie 140. rocznica urodzin Aleksandra Majkowskiego 66 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2016 WYDARZENIA SD „MOJA POMORSKA RODZINA" KRZYSZTOF KOWALKOWSKI Nina Janowicz, laureatka II nagrody na tle swojej pracy. Fot. K. Kowalkowski Tedenasty finał Międzyszkolnego Konkursu Genealo-I gicznego „Moja pomorska rodzina" odbył się 3 czerwca Dr. Wręczenie nagród laureatom i wystawa pokonkursowa zostały zorganizowane w Gimnazjum nr 1 w Gdańsku--Wrzeszczu przy ul. Wilka Krzyżanowskiego. Uroczystości rozpoczął występ uczennic LO nr IX Julii Michalskiej i Martyny Nowak. Następnie Dyrektor Zespołu Szkół Ogólnokształcących nr 1 (w którego skład wchodzi wrzeszczańskie Gimnazjum nr 1) Hanna Kon-czakowska-Makulec powitała gości, wśród których poza uczniami - autorami prac konkursowych, nauczycielami, rodzicami i krewnymi uczniów byli m.in. Dyrektor Wydziału Rozwoju Społecznego Urzędu Miejskiego w Gdańsku Grzegorz Szczuka, członek zarządu Oddziału Gdańskiego Stowarzyszenia Archiwistów Polskich (SAP) Łukasz Grochowski, przedstawiciel Pomorskiego Towarzystwa Genealogicznego Mariusz Momont, wiceprezes ZKP Oddział w Gdańsku Tomasz Szymański i radny dzielnicy Strzyża Marcin Błędkowski. Grzegorz Szczuka podziękował uczniom za zaangażowanie w wykonywaniu prac, za pielęgnowanie tradycji i historii. Podkreślił również, że w dobie powszechnej cyfryzacji tyle prac, tak pięknych, zostało zrobionych ręcznie. Łukasz Grochowski z SAP, które od początku uczestniczy w organizacji konkursu, poinformował, że Stowarzyszenie ufundowało laureatom pierwszych nagród tablety, a drugich - pendrivy. Po tych wystąpieniach głos zabrał przewodniczący jury Krzysztof Kowalkowski, który podziękował Prezydentowi Miasta Gdańska za objęcie konkursu patronatem honorowym, Urzędowi Miasta za dofinansowanie organizacji Hanna Ochnik, laureatka III nagrody na tle swojej pracy. Fot. K. Kowalkowski konkursu i nagród, firmie Saur Neptun Gdańsk za wspieranie działalności statutowej oddziału gdańskiego ZKP, dyrektorce ZSO nr 1 i pracownikom Gimnazjum nr 1 za zaangażowanie w organizację konkursu, patronom medialnym konkursu: Radiu Gdańsk i „Dziennikowi Bałtyckiemu" oraz współorganizatorom konkursu i ich członkom wchodzącym w skład jury za ufundowanie cennych nagród. Następnie poinformował, że na XI konkurs wpłynęło 59 prac z 26 szkół. W bieżącym roku po raz pierwszy zaproszone do uczestnictwa w konkursie zostały Licea Ogólnokształcące, z których prace przysłały: LO nr II, nr VI, nr IX i nr XII. Na uwagę zasługuje fakt, że obok szkół, które biorą udział w konkursie, rokrocznie notowane jest uczestnictwo szkół, które po raz pierwszy przysłały prace. W tym roku jest to SP nr 19, SP nr 56, Niepubliczna Dwujęzyczna SP, Gimnazjum nr 5 oraz wspomniane Licea Ogólnokształcące. Podkreślić należy, że spośród 77 szkół uczestniczących dotychczas w konkursie, jedyną szkołą, której uczniowie biorą udział w konkursie od początku jego organizowania, jest Gimnazjum nr 1. Po wystąpieniu przewodniczącego, zgodnie z zapowiedzią, nastąpiło wręczanie nagród i dyplomów nagrodzonym uczniom. Dyplomy i upominki otrzymali także wszyscy pozostali uczniowie, którzy złożyli prace, a także wszyscy nauczyciele opiekujący się uczniami. Protokół z posiedzenia jury konkursu, którego częścią jest lista osób nagrodzonych i wyróżnionych, został opublikowany na stronie ZKP Oddział w Gdańsku: http://www. kaszubi.pl/o/gdansk/komunikat?id=2159 LËPINC-ZÉLNIK 2016 / POMERANIA / 67 LUDZIE NAJWIĘKSZĄ INSPIRACJĄ Planowali stworzyć prywatny projekt. Bez rozgłosu. Główny cel, jaki chcieli osiągnąć, to uwiecznienie wspomnień związanych z obrzędem Pustej Nocy i pokazanie, jak mieszkańcy Kaszub postrzegają śmierć. Stworzyli nietuzinkowy dokument. A po nim kolejny, tym razem fabularyzowany, oparty na ludowych zwyczajach. Mają apetyt na więcej, dlatego już tworzą kolejne produkcje. W taki sposób Ewelina Karczewska oraz Piotr Zatoń już od trzech lat ratują od zapomnienia kaszubskie obrzędy. OPOWIEŚCI PUSTONOCNE -„ZE ŚMIERCIĄ NA TY" Rozgłosu jednak nie udało się uniknąć. Film pt. „Ze śmiercią na ty" zyskał liczne grono sympatyków. Oparty jest na prawdziwych opowieściach o śmierci, duchach, upiorach, próbach pomocy w przejściu na „drugą stronę" i próbach uchronienia się przed nawiedzaniem przez dusze oraz o przygotowaniach nieboszczyka do pochówku. Gdy zmarła moja babcia, która dawniej opowiadała mi o wędrujących duszach, pomyślałam, że niestety wraz z człowiekiem odchodzę też jego historie - zauważa autorka scenariusza i reżyserka Ewelina Karczewska. Zapragnęłam więc uwiecznić te wspomnienia, których można jeszcze wysłuchać. Na ten pomysł przystał operator kamery i muzyk Przemek Wolski. Wkrótce dołączył operator kamery Piotr Zatoń, któremu udzieliła się nostalgia Eweliny za czymś przemijającym, co można uchwycić w kadrze. Zafascynowała go także sfera plastyczna opowieści. Wówczas nagrania poszły znacznie sprawniej i wszystko odbiło się szerszym echem. Dokument został nakręcony przy zerowym budżecie, a jednak zyskał duże uznanie. Po wielu pokazach umieszczony został w Internecie. Każdy może go więc obecnie zobaczyć. OBRZĘDOWOŚĆ DOROCZNA -„NA PSA UROK" Po przygotowaniu „Ze śmiercią na ty" u filmowców pojawiła się chęć pójścia o krok dalej. Podczas realizacji poprzedniego projektu był taki moment, w którym poczuliśmy, że chcielibyśmy zrobić coś więcej - mówi Piotr. Była to chęć ukazania szerszego aspektu kaszubskich zwyczajów. A pozytywny odbiór pierwszego filmu jeszcze bardziej nas do tego zmotywował. Tym razem postanowili nagrać obraz przekrojowy, pokazujący obrzędy ludowe sprawowane na Kaszubach przez dwanaście miesięcy. Autorzy wyznają, że i tym razem powodowała nimi chęć zatrzymania w kadrze tego, co przemija. W tym przypadku chcieli jednak więcej zainicjować, sfabularyzo-wać. W filmie o śmierci zawarte były głównie wypowiedzi ludzi o Pustej Nocy na Kaszubach. Tutaj zadanie było nieco trudniejsze, ponieważ zwyczaje należało, oprócz opowiedzenia o nich, w jakiś sposób zaprezentować. Trzeba było postarać się o aktorów i pokierować nimi w taki sposób, aby wykonywali dokładnie to, czego filmowcy oczekiwali. Ale okazało się to bardzo pozytywnym doświadczeniem, dzięki dobrej energii ludzi, którzy z nami współpracowali -wspomina Ewelina. Biorąc pod uwagę bardzo ograniczony budżet drugiej produkcji, filmowcy polegali na aktorach-amatorach, czyli swoich znajomych i bliskich. Przyznają, że trudno było im zapanować nad dwudziestoma osobami w jednym momencie, bez większego doświadczenia obu stron. Co ciekawe, jednym z aktorów najmniej chętnych do współpracy był pies Bobik - opowiada Ewelina. Kiedy przygotowaliśmy już cały plan filmowy i położyliśmy dla niego kiełbasę z nadzieję, że skusi go ona do pozostania w jednym miejscu, Bobik poczuł zew wolności i wybrał tę wolność zamiast kiełbasy. Zaczęliśmy biegać za nim i go szukać, a że teren był ogromny, zajęło nam to dłuższę chwilę. Tymczasem pies się zmęczył i sam przyszedł po jedzenie. A później pokazywał się na planie, nawet jeśli filmowcy już tego nie potrzebowali. „Na psa urok" to fabularyzowany dokument mocno osadzony w przyrodzie. Dostrzec w nim można fascynację naturą w różnych jej odsłonach. W obrazie przedstawione są między innymi wróżby, zwyczaje kaszubskiej wsi, czarownice, odczynianie uroków, a także wypowiedzi osób mających wiedzę na wspomniane tematy, a nierzadko również ich osobiste wspomnienia. Wszyst- 68 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2016 KULTURA ko to współgra z nastrojową muzyką, która zarówno w pierwszym, jak i w drugim filmie skomponowana została specjalnie na potrzeby projektu. Dla twórców największą inspiracją są ludzie oraz ich historie. Dlatego właśnie od nich zaczynali tworzyć wizualizację. Na podstawie przeprowadzanych wywiadów tworzyły się w ich głowach pomysły na pokazanie danego obrzędu. Proces ten cały czas się kształtował. Zauważają, że w przeciwieństwie do produkcji profesjonalnych, w których sceny z reguły realizowane są zgodnie z określonym planem, ich scenariusz był płynny. Podczas nagrań czuli dzięki temu większą spontaniczność, niepewność, a zarazem ciekawość, jaki będzie efekt końcowy. Działali tak, jak podpowiadało im serce. Pracowali dla idei, w wolnych chwilach, popołudniami lub w weekendy. Mimo licznych codziennych obowiązków, angażowali się w to zajęcie całą swoją energią. Zrealizowanie pomysłu było możliwe między innymi dzięki znajomościom, jakie autorka scenariusza i reżyserka zawarła w ciągu swojej ponad dziesięcioletniej pracy, gdy była dziennikarką. Poznała wówczas wielu interesujących ludzi. Uruchomiła te znajomości. Pomagali też inni, ktoś kogoś zasugerował, polecił i pocztą pantoflową wieść rozeszła się dalej. Jedna osoba zaproponowała przeprowadzenie wywiadu ze swoją babcią, a ta zaprosiła na spotkanie trzy koleżanki. Nagle, zamiast jednej, filmowcy zyskali kilka rozmówczyń. Wystarczyło rzucić hasło i już były kolejne pomysły. Jak się cokolwiek zaczyna robić i mówi się o tym, to później te- mat sam się rozwija - stwierdza Piotr. Dodaje po chwili, że wiele sytuacji działo się bez ich większego udziału: Jeśli zbierze się kilka osób, między którymi zaiskrzy, i widać w ich oku ten sam błysk oraz chęć zrobienia czegoś więcej, to efekty szybko zaczną być widoczne. EMOCJE ODBIORCÓW -NAJWIĘKSZA NAGRODA DLA AUTORÓW Choć niektóre obrzędy przedstawione w filmach bywają traktowane jako zabobony, jednak filmowcy mają do nich poważny stosunek. Starali się nie kreować nic nowego, a jedynie obserwować, słuchać, dostosowywać się do ludzi. Historie tych osób są magiczne, to część ich życia, i należy to szanować -podkreśla Ewelina. Możemy patrzeć na ich pewne zwyczaje z przymrużeniem oka, ale gdy mówią nam o nich z przekonaniem, nie powinniśmy tego podważać, a przyjąć za fakt - dodaje. Podobnie widzi tę sprawę Piotr: Na co dzień nie chodzę do szeptunki, ale spotkanie z panią odczyniająca uroki sprawiło, że moje widzenie świata jest szersze, a światopogląd głębszy. Wierzę w autentyczność tych ludzi. Jedyne, co mogę zrobić, to zaakceptować ich sposób widzenia świata. Twórcy obu filmów pracę nad swoimi dziełami uważają za ważne doświadczenie i wspaniałą przygodę. Czują się bogatsi o spotkania i rozmowy, które przeprowadzili. Zauważają, że niewielu ludzi chce słuchać opowieści starszych osób, a one się cieszą, jeśli ktoś chce z nimi porozmawiać, tym bardziej, gdy zainteresuje się ich życiem. Popularność obu produkcji z dnia na dzień rośnie. Po pokazach filmów w różnych ośrodkach kultury dokumentaliści rozmawiają z widzami, wysłuchują ich spostrzeżeń, rad, kolejnych przywołanych wspomnień, inspiracji i pomysłów. Dzięki temu zyskują kolejne tematy, a także informację zwrotną, w jaki sposób obrazy wpływają na odbiorców. Największą nagrodą jest dla nich wzruszenie bądź poruszenie widzów - daje im to satysfakcję i wiarę w sens swoich działań. Reakcje ludzi przerosły ich oczekiwania. Propozycje zaprezentowania filmu „Na psa urok" napływają z całych Kaszub, a także z innych regionów Polski. W ciągu pół roku średnio co tydzień wyświetlany jest w kolejnych kaszubskich miejscowościach. Wciąż pojawiają się nowe zaproszenia. Bardzo nas to cieszy, choć oczywiście widzimy pewne niedociągnięcia, mamy ich świadomość - przyznaje Piotr. Ale jest to dla nas świetna lekcja na przyszłość. Twórcy nie zamierzają spocząć na laurach. Zabrali się za nowe pomysły, z jeszcze większym rozmachem. Zaczęli już realizację filmu o zwyczajach ludzi mieszkających nad Zatoką Pucką. Z „Historii w sieci zaplątanych" dowiemy się, jak wyglądała zanikająca obrzędowość Kaszub Północnych, między innymi rybaków. Drugim projektem, nad którym prace zostały już rozpoczęte, są „Żywioły". Będzie to zbiór pięciu krótkometrażowych filmów dokumentalnych o ludziach mających nietypowe pasje, które dają im „żywiołową" siłę napędzającą do życia. KAROLINA SERKOWSKA Fotografie z facebookowych profili filmów: „Na psa urok" i „Historie w sieci zaplątane". LËPINC-ZÉLNIK 2016 / POMERANIA / 69 LEKTU Trzëmôjta w sercu kaszëbizna Publiczno Biblioteka Gminë Wejrowó m. Aleksandra Labudę w Bólszewie to nie je leno bëlnô i bogato ksążköwniô, ale też óstrzódk kaszëbsczi kulturę ö dzejanim wnet na wojewódzką miara. Biblioteka prowadzy rozmajité formę upówszechnianiô kulturę, w tim je ju znónô z bëlnégö dzejaniô jakö wëdowizna. Hewö mómë pösobną ksążka z tek-stama sami direktorczi Janinë Börch-mann i drëchów, lubieńców bibliote-czi. Są w ti ksążce rozmajité ôrtë ka-szëbsczi lëteraturë (pölsczé tekstë na kaszëbsczi przełożëlë }. Labudda i T. Fópka): drama na bina, bôjczi, pówió-stczi i öpöwiednie. Wszëtkö je równak sparłączoné kaszëbsczim jazëka, a téż jawernotą i mitologią kaszëbiznë. Binowô bójka „Klucz" Jaromirę La-buddë ôpiérô sa w wikszim dzélu na naj dechach i bögach, ju chudzy öpisónëch przez ji öjca pisôrza Aleksandra Labuda. Główno herojka szu-ko w mirochówsczich lasach i na Łebsczich Błotach zgubionego klucza do domóctwa, a w tim pómógają ji taczé dëchë, jak Mamón czë Börowô Cotka. W całoscë je to alegorio öbarnë kaszëbsczi tożsamöscë i rodny möwë, chtërne kóżdi Kaszëba bë muszôł no-sëc w swöjim sercu. „Legeńda ö ksążköwim smatku" Janinę Börchmann dzeje sa w ksążków-nie, w jawernoce bólszewsczi biblio-teczi, z pöstacama, chtërne tuwó robią i dzejają. Wszëtkó je letkö przëkrëté dôką mekcënów i fantazji. Póuczenié z tegö dokazu je taczé, że bôjköwi świat nie zadżinął dzysdnia i że móże bëc wszadze, nawetka westrzódka ksąż-ków i kómputrów. Ti sami autorczi „Pöwiôstczi i öpöwiôstczi dlô Öliwie- 70 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2016 ra" copają sa do ópówiedniowi prze-szłoscë. W bójce „Zajck - króla łasa" autorka pisze, jak chitri zajc ószukół złégö wilka; je to tekst baro uniwersalny, chtëren je achtniacym jistotów słabëch, zdónëch na swój trim i ób-mëslnosc, żebë sa utrzëmac przë żë-cym. Jistno je w pöwiôstce „Pasturk" w jaczi biédny knôp przechitrził ksą-żëca dzaka swöji nôtëralny mądroscë. W „Kunsztowny piszczówce" biednemu seroce pómôgô zaczarzonó gwiz-dówka, chtërną jemu dół krëjamny, öblokłi na biôłô starëszk, jakbë to béł ösoblëwi aniół, zesłóny przez samégó Pana Boga. Pöwiôstka „Stóri człowiek i deszcz" pókazëje, że szczestlëwi móże bëc téż biédôk, żelë leno zacznie bëlno mëslec ó świece, a wiedno miec pözy-tiwné nastawienie do żëcô. W „Legeń-dze ó gardzę Wineta" jistnieje znóny w pómórsczich ópówiedniach mótiw zatopionego miasta (taczégó, jak stôrô Łeba). Ten wątk, a téż historie ó za-padłëch zómkach i kóscołach, wedle mie je to szpur w lëdowëch pówiôst-kach ö zniewólenim i udostónim Kaszëbów przez cëzëch. W „Legeń-dze ó Sobiesławie i Sulisławie" nówóż-niészim wątka je miłosc, chtërna jak u sw. Pawła nigdë nie ustôwô, je cer-plëwô, nie pamiató złégó. Taką miłosc uzdrzôł jeden wanożnik pö stalatach we Gduńsku, miłosc nié do znikwieniô midzë Sulisławą a ksążëca Sobiesława. Macéj Tamkun napisôł „Legeńda ö smatku z Orla", to je ze wsë w gminie Wejrowó. Tuwó historio miészô sa z jawernotą, lëdze z dëchama, co wicy nawetka smatk żeni sa z kaszëb-sczim dzéwczaca - tego mótiwu jesz w naszich bójkach i ópówiedniach nie bëło. Baro wërazno je pökózóné ucamiażenié Kaszëbów przez na-jachélców, Szwedów i Krzëżóków. Öpówiednió Tamkuna mó artisticzny apartny przesél, ósóblëwé znanczi. Utwórca kórzistó z tego, co ju w naj ópówiedniach bëło, ale dodówó swoja udba - dramaticzny i rëszny pöwiôst-czi, chtërna ju ód czasu wëdrëköwaniô w ti ksążce badze żëła swój im żëcym. W cządze najachunku Krzëżóków na Kaszëbów dzeje sa pósobnó pówióst-ka Maceja Tamkuna „Legeńda ó Póle-szi". Pólesza tuwó je uósobienim grec-czi królewi Niobe, chtërna stracëła swóje dzecë za to, że przez swoja bucha öbrazëła bógów, a przez jich klątwa (Zeusa) ostała zamieniono w kam. Kaszëbskô Niobe równak bëła biédnô i skromno, nie óbrazëła Pana Boga, a stracëła trzech sënów na wojnie pölsczégö króla z Krzëżôkama. Pó stracę óstatnégó rëgnała, chlëchającó, zjiscałó i zwątpiałó, nad sztrąd mórza, a tamo Mörzëca, pözwónô Złą Kaszë-cą, zamieniła ja dló psotë w wiólgą dana, chtërna je ód tego czasu znanką dló rëbôków na morzu. Znóu „Legeńda ó Sławinie z Wiôldżi Wsë" tegó samego utwórcë téż nibë sa dzeje na prôwdzëwim kaszëbsczim môlu, w Wióldżi Wsë nad Bółta, a herojką je Sławina, córka rëbôka, le późni ju je wiodro öpówiedniowé, bójkó-wé. Sławina, jak sw. Francëszk, re-tuje wilka, öbłaszczëwiô go, a pó-temu pótikó Szólińca, złégó dëcha morzów, w połowie piaknégó bóréka, a w połowie zelinta, sprówca burzów i sztorëmów. Ön wëwółół sztorëm, chtëren miół zagrożëc ji tatkowi i bracynowi, ale Sławina dała mu zdrzadło, a ón sa tim tak zaczeka-wił, że zwiornął z nim do mórza i krzëkwa ustąpiła. Öd tegó czasu Szólińc żił z nimfama, a rëbôcë mó-glë spokojno łowić na morzu. Jistnó w wëmówie je „Legeńda ó Hélsczim Półóstrowie". Tuwó taką herojką je Wiólgó Léna ze Swôrzewa, chtërna téż LEKTURY chitroscą usadzëła Szólińca. Pösobny dokôz Tamkuna „Dwie skarnie Smat-ka" pöwiôdô ö chłopie Marcelu, Archaniele Michale i diôble Smatku, a nawkół nich dzeje sa apartnô pôwiôstka ö krëjamnotach klôsztoru w Żarnowcu. Je tej tuwö Niebö, Ze-mia i Piekło, całé uniwersum. Bójka je baro czekawô, letkô, ale téż głabökô. Nie bada öpöwiôdôł ji zamkłoscë, ale jedno pôwiém, że jak wnetka köżdô bójka dobrze sa kuńczi, a bëlnota do-biwó. Róman Drzéżdżón w ópówiedni „Anioł Kaszëb" pökôzôł już dosc znó-ny mótiw stwórzenió przez Pana Boga Kaszëbsczi Zemi. Jak aniół ti krôjnë rzekł Bogu, że Ön czësto zabéł ö ti biédny i kómudny zemi. Jak za sprawą Stwórcë Kaszëbë stałë sa snôżé, bógaté w krôjöbrazë z górkama, jezo-rama i rzékama. Ale kuńc ti bójczi je często jiny niżle wiedno. To w kuńcu Bóg zapłakół a rzekł do anioła: „Jo, Stanisław Jankę to jeden z najbardziej rozpoznawalnych współczesnych literatów kaszubskich. Opublikował kilka tomików poetyckich oraz niedużych rozmiarów powieści w języku polskim i kaszubskim, jest tłumaczem, redaktorem oraz popularyzatorem literatury kaszubskiej. W 2016 roku przypadły jego sześćdziesiąte urodziny, co Biblioteka Publiczna Gminy Wejherowo im. Aleksandra Labudy w Bolszewie oraz Gmina Wejherowo postanowiły upamiętnić okolicznościowym wydawnictwem. Powstała z tego niewielka książka składająca się z 32 wierszy Jankego oraz dużego wywiadu z literatem przeprowadzonego przez malarza Macieja Tamkuna. Całość zamknięta została zestawem fotografii, na których widzimy poetę/pisarza/tłumacza w różnych od- mósz prówda, są ti lëdze ale biedny, biedny twoją biédą, smatny twój im smatka, zajiscony twój im jiscënka. Ko to të jes jejich anioła, Smatku. Jo, jo, jes a na wiedno mdzesz anioła tëch biédnëch Kaszëbów". To je baro zdru-gającé wëznanié Wszechmogącego Boga i lëteracczi kuńszt utwórcë. Öpówiedniô „Ö Smatku Smiecochu" Janusza Mamelsczégó to je baro szë-kównó bójkówó pówióstka wplotło w dzysdniowé czasë. Smatk Smiecoch, uosobienie nieporządku, barłożenió niespódzajnie zamiast Kaszëbóm za-szkódzëc, pomógł jima w trzimanim porządku, snôżotë, w barnienim nó-tërë. Je to w całoscë, przë wëkórzësta-nim kaszëbsczich mótiwów bój-kówëch, ósoblëwó nôuka ó ekologie, ochronie przirodë i nôtëralnégö strzo-dowiska człowieka. Tuwó lëteratura je sposobno zrzeszono z didaktiką. W całoscë wszëtczé dokazë mają jedna udba, jak w nódpisu: „Trzëmój- słonach jego biografii. W pierwszym oglądzie wydawnictwo robi dobre wrażenie i można je uznać za trafne uświetnienie jubileuszu artysty. Współczesny czytelnik kaszubski od dłuższego czasu miał prawo się spodziewać nowych wierszy Jankego. Od jego ostatniego tomiku poetyckiego pt. Po mie świata nie mdze z 2007 roku upłynęło już sporo czasu, więc ciekawość była tym większa... To, co przyniosły ze sobą nowe utwory, nie polega jednak na świeżości tematycznej czy formalnej. Jest to po prostu dobra, napisana z wyczuciem gatunkowym i stylistycznym poezja, która swoimi znaczeniami służy tak samemu piszącemu podmiotowi, jak i innego typu uniwersalnej sytuacji wyznania wartości etycznych i estetycznych, jakim się hołduje. Jankę znany ze swoich wcze- ta w sercu kaszëbizna", tak jak to je rzekłé w w jigrze na bina „Klucz" Jaromirę Labuddë. Nen przekóz je uniwersalny i dló dzecy, i dló młodzëznë, i dló lëdzy dozdrzeniałëch. Wëjimk ze wstapu do ksążczi STANISŁÔW JANKA Trzëmôjta w sercu kaszëbizna, zbiérny dokôz, Biblioteka Publiczna gm. Wejherowo w Bolszewie, Bólszewô 2016. śniejszych poezji i zawartych w nich egzystencjalnych rozterek oraz obserwacji dotyczących kultury kaszubskiej powrócił, by raz jeszcze z perspektywy przeżywanych sześćdziesięciu lat życia dokonać ocen i samookreśleń. Zarówno aspekt autobiograficzny jak i tożsamościowy tej liryki został napisany serio, z poczuciem odpowiedzialności za słowo i w chęci uprawiania swoistej pedagogiki, co z racji wieku wydaje się zrozumiałe... Najciekawsza grupa poezji wśród nowych propozycji Jankego to liryki osobiste. Niektóre dotyczą tworzenia literatury („Mój tuńc na mostku"), inne granicznych wydarzeń życia („Mój ójc ódchôdôł"), jeszcze inne pytają o instancję człowieczego „ja" („Po prówdze czë jô to jem jo"). Szczególnie poruszające sprawy rozgrywają się w poetyckiej pamięci podmiotu, w tej specyficznej sferze umysłu, w której jedne wydarzenia zostają na całe życie, inne zaś niemal momentalnie ulatniają się w niebyt. Wspomniany wiersz o śmierci ojca - zupełnie pozbawiony poetyckiego obrazowania - przejmuje nagą prawdą egzystencji. Podobnie proste, a przy tym dobitne Tylko trzydzieści dwa wiersze... na sześćdziesiąt lat życia LËPINC-ZÉLNIK 2016 / POMERANIA / 71 LEKTURY w swej twardej oczywistości, są zdania liryków „Pamiac nié do zatrzimaniô" czy „Na grobach starëszków i star-szich". To utwory, w których najtrudniejszym problemem do zrozumienia i zaakceptowania przez podmiot jest upływ czasu, odchodzenie i śmierć. Tego odwiecznego i powszechnego problemu ludzkości poeta nie rozpatruje w jakimś wielkim napięciu, bólu czy rozpaczy. To raczej konstatowanie nieuchronności końca życia i rodzaj smutnej na to zgody. Wśród owych aktów refleksji niczym jasna plama wyłania się głos optymizmu. W tytułowym dla tomiku wierszu pojawia się bowiem przekonanie, że „(..) jô möga baro wiele/ (...) Na szescdzesątą roczëzna urodzenió / Zaśpiewać sto lat a ni miec laku / Przed namienie-nim na dalszé sztërdzescë". Drugą zajmującą grupą najnowszych wierszy Jankego są refleksje dotyczące kaszubszczyzny, dokładnie zaś kondycji tego języka, atmosfery społecznej dla jego używania czy perspektyw dalszego rozwoju. Nie są to kategorycznie podane obserwacje, lecz raczej spostrzeżenia codziennego użytkownika, który chciałby jak najpełniejszego zastosowania swojego języka w życiu prywatnym i publicznym. Na przykład w liryku „Wszëtkö chce swoje miec" pytania 0 sens istnienia odrębnej mowy rodzimej w pierwszym odruchu podmiotu nie znajdują odpowiedzi, lecz już za chwilę staje się jasne to, że kaszub-skość właśnie w języku przejawia się najlepiej. Z kolei inny wiersz „Nasz kaszëbsczi pisënk" z jednej strony wygląda na utwór mnemotechniczny, napisany dla potrzeb zapamiętania zasad pisowni głosek i znaków diakrytycznych w języku kaszubskim. Z drugiej jednak można też go potraktować jako żartobliwe zestawienie skojarzeń 1 metafor, które w niecodzienny sposób opisują specyfikę językową. Najgłębiej podejmuje temat kaszubskiego rodowodu podmiotu liryk pt. „Jô jem dwa razë pustkowi", w którym dochodzi do przedstawienia specyficznej autobiografii podmiotu, w niektórych partiach dokładnej i poddającej się weryfikacji w rzeczywistości zewnętrznej, innym zaś razem podającej informacje, na które wypada czytelnikowi przystać i zaakceptować ich enigmatyczność. Najważniejsze wydaje się tu przesłanie podmiotu, że stale zamierza zaglądać w najgłębsze zakątki świata, wśród których Kaszuby bynajmniej nie są już całkowicie odkrytą krainą. Nieco blado wyglądają wśród zaznaczonych przed chwilą dwóch tematów zbiorku Szescdzesątka wiersze zaopatrzone w ładunek moralizowania czy też oceniania współczesnej rzeczywistości ze względu na stan życia duchowego. Trochę przypominają one antyczne zawołanie O tempora! O mores!, kiedy w utworach typu „Gdze je nen świat" czy też „Kugla" pojawiają się utyskiwania na powierzchowność czy militaryzm dzisiejszego świata. Trudno w kilku momentach nie przyznać racji podmiotowi, kiedy z dezaprobatą patrzy np. na popularność grup rekonstrukcyjnych („Rekónsz-trukcjó"), które w chęci przywoływania wydarzenia historycznego zapominają, ile cierpienia i rzeczywistej śmierci owe militarne fakty niegdyś ze sobą przyniosły. Nie w takich zatem postawach upatruje Jankę szansy na tożsamościowe ocalenie i pamięć po przodkach. Ostoją poczucia sensu wciąż jeszcze w wyobrażeniu podmiotu wierszy może być chrześcijaństwo. Nieco apodyktycznie mówi się o tym w wierszu „Christusowi Kóscół", raczej w duchu łagodnej ewangelizacji w liryku „Swiati Pioter" bardzo osobiście zaś w autobiograficznej formie „Znaczi ód Boga". Natomiast warto dłużej zatrzymać się przy wierszu „Tuńc młodëch przed stôrim papieża", który w układzie akceptowanych w wierszu wartości jest zestawieniem rozkrzyczanej młodości i hip-hopo-wej subkultury ze spokojem, starością i mądrością papieża Jana Pawła II. Jankę zdaje się nie dostrzegać tutaj wielkości papieża, który pozwolił na ukazanie młodym ludziom swoich nadzwyczajnych umiejętności tanecznych (w ujęciu wiersza Jankego są to tylko małpie umiejętności) nie z tego powodu, aby miał im za chwilę tłumaczyć prawdziwą wielkość św. Augustyna czy św. Tomasza z Akwinu, lecz dlatego, że akceptował ich żywiołowość, spontaniczność i świeżość. Wiersz Jankego jest zatem nietrafio- ną próbą krytykowania nowych form współczesnej religijności. Oczywiście znaczenie tego i innych swoich utworów literat może widzieć inaczej i może przekonywać do własnych racji. Pozwala mu na to zawarta w książce Szescdzesątka rozmowa pt. Droga z rodnégô gniôzda, w której odnajdziemy bardzo dużo autointerpretacji dotyczących sytuacji piszącego po kaszubsku. Wspiera go w tym prowadzący rozmowę Maciej Tamkun, który wywołuje w chronologicznym porządku fakty biograficzne i artystyczne, by wytworzył się z tego stosunkowo spójny obraz artysty. Tego typu ujęcie, przy wielu swoich zaletach, zawiera wszakże negatywną cechę - sugeruje określony model odczytywania literatury. Tymczasem nie zawsze jest tak, że autor i wyznający te same wartości estetyczne przyjaciel przesądzająco interpretują twórczość. Oczywiście autor ma prawo do sa-mookreśleń i jego głos powinien się liczyć, lecz jednocześnie przecież nie będzie rozpowiadał o swoich brakach lub niedociągnięciach. Co więcej, będzie mógł stosować wobec siebie autocenzurę albo ulegać autoprojek-cjom, a zatem w rezultacie przekazuje czytelnikowi taki obraz siebie, jaki mu najbardziej w danym czasie odpowiada. Na szczęście dla autora i wszystkich czytelników organizowane są różnego typu spotkania czy konferencje, podczas których może się pojawić wiele głosów o tym samym utworze, i tak właśnie było podczas promocji zbioru Szescdzesątka w Bolszewie. Na sześćdziesiątą rocznicę urodzin Stanisław Jankę i Maciej Tamkun sprawili sobie i czytelnikom miły prezent. Twórczość Jubilata uzyskała w książeczce dopełnienie w postaci nowych liryków, rozmowy-wywiadu oraz dzięki fotografiom. Co do tych ostatnich, szkoda, że nie zostały opatrzone podpisami, gdyż choć dla uczestnika ruchu kaszubskiego nie będzie trudne rozpoznanie sfotografowanych osób, jednak dla odbiorcy spoza tego kręgu będzie to chwilami niewykonalne. Jak już mowa o wizualnej stronie wydawnictwa, to warto również przystanąć chwilę nad projektami graficznymi tomiku. Widać dzięki nim, że Maciej Tamkun potrafi wyrażać się 72 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2016 LEKTURY w różnych stylach, nie tylko tych ce-peliowo-dydaktycznych, jakie proponował wcześniej w ramach plenerów malarskich. Portret Jankego wśród gałęzi jabłoni, ze skowronkiem na ramieniu ma swój ciekawy walor estetyczny. Wracając zaś do poety/pisarza, potwierdza on, że wciąż potrafi pisać utwory egzystencjalne, identyfikacyjne i moralistyczne. W dzisiejszych przejawach środowiska literatury kaszubskiej część jego utworów z jednej strony nieco blaknie, z drugiej nieco spiżowieje. Wciąż jednak inna część, Do napisania w „Pomeranii" o książce Wojciecha Parzyńskiego Zabić Franza Kutscherę! skłoniło mnie kilka powodów. Zawarte w niej wzmianki odnoszące się do Pomorza i Kaszub w moim odczuciu są ciekawe i mogą się przyczynić do dalszych refleksji, a także poszukiwań nad kolejnymi związkami członków warszawskiej konspiracji z naszym regionem. Niniejszy tekst jest też wynikiem zainteresowania niektórych regionalnych, kaszubskich działaczy tematem, kilkakrotnie byłem bowiem przez osoby z tego środowiska pytany o ewentualnych Kaszubów, Pomorzan w czasie okupacji hitlerowskiej działających w podziemiu na terenie stolicy Polski, szczególnie walczących w powstaniu. Ponadto zamach na Kutscherę, jedna z najsłynniejszych akcji polskiego podziemia, należy najprawdopodobniej do najbardziej znanych na Pomorzu, Kaszubach epizodów II wojny światowej, upowszechnionych szeroko między innymi przez film fabularny „Zamach" w reżyserii Jerzego Passendorfera. Autor prezentowanego opracowania zastosował podobny schemat narracji, jak w kilku poprzednich pracach o tej tematyce, tj. po kolei przedstawił sytuację okupacyjnej Warszawy, inne akcje podziemia, życie i następnie skupiona na własnej emocji, pozbawiona dążenia do pouczania czytelników, porusza swoją bezpretensjonal-nością odkrywania ludzkiej natury: poddanej czasowi, rozchwianemu życiu emocjonalnemu i zewnętrznym warunkom życia. Takiego właśnie Jankego chciałoby się czytać jak najczęściej. DANIEL KALINOWSKI Stanisław Jankę, Maciej Tamkun, Szescdzesątka, Biblioteczka Gminy Wejherowo, tom XXXI, Biblioteka Gminy Wejherowo im. Aleksandra Labudy w Bolsze-wie i Gmina Wejherowo, Bolszewo 2016. działalność generała F. Kutschery („kata Warszawy") jako dowódcy SS i policji w stolicy oraz okolicy, przygotowania do zamachu, jego przebieg, reperkusje, oceny, sylwetki uczestników itp. Trzeba przyznać, że w każdej z części książki W. Parzyński starał się przedstawić coś nowego, niewystępu-jącego we wcześniejszej literaturze, co wobec sporego zainteresowania tą problematyką ze strony także innych historyków nie było łatwe. Z regionalnej, pomorskiej perspektywy warto odnotować, że sporo miejsca przeznaczył na wyjaśnienie kwestii, gdzie F. Kutschera został pochowany. Przy okazji podał, że jedna z wersji jego pośmiertnych losów mówiła, że jego zwłoki zostały przewiezione motorówką Wisłą do Gdańska, a stamtąd do Niemiec (s. 221). Według ustaleń W. Parzyńskiego następcą F. Kutschery na warszawskim stanowisku przez dwa miesiące był Walter Stein, jednocześnie pełniący funkcję zwierzchnika policji w Gdańsku i Sopocie (s. 56). Osoby pamiętające wspomniany film Passendorfera zapewne zainteresuje to, że autor przedstawianej książki w kilku miejscach polemizuje ze sceną, w której jeden z zamachowców nie potrafił z nerwów, z tchórzostwa otworzyć torby z granatami, co przyczyniło się do śmierci kolegów. Kscd'/,esą;I:Ka Zdaniem Parzyńskiego „Ali" walczył z taką samą odwagą i determinacją, jak pozostali. Pomorskiego regionalistę najbardziej może zaciekawi fakt, że pięciu (nie licząc zmarłego w lipcu 1945 r. „Bruna") uczestników zamachu na Kutscherę, którzy przeżyli wojnę, byli przejściowo związani w pierwszych powojennych latach z Pomorzem i Kaszubami. Jako pierwszy trafił do naszego regionu Michał Issajewicz „Miś", kierowca, który celowo zderzył się autem z samochodem F. Kutschery podczas zamachu. Aresztowany, w maju 1944 r. został umieszczony w obozie koncentracyjnym Stutthof. Był uczestnikiem tzw. marszu śmierci podczas jego ewakuacji w styczniu 1945 r., z którego udało mu się uciec „na Kaszubach, w okolicy Pucka" (s. 276). Niestety, autor książki nie analizuje kilku występujących w literaturze wersji tej ucieczki, czego jednym z powodów było oparcie się w tym zakresie na starszych opracowaniach dotyczących tego obozu, pochodzących z lat siedemdziesiątych i końca osiemdziesiątych ubiegłego wieku. Szkoda również dlatego, że jak ukazuje np. Andrzej Gąsiorowski w pracy Jan Kaszubowski i służby specjalne Gestapo, Smiersz, UB... (Gdańsk 2008), ucieczki z marszu śmierci mogły mieć swoje drugie dno, były inspirowane przez samych Niemców itp. (np. s. 405/406). Najmocniej trzeba podnieść, że „Misia" po ucieczce na pewno wspomogli miejscowi Kaszubi, inaczej by nie przetrwał do momentu Uczestnicy zamachu na Kutscherę na Pomorzu LËPINC-ZÉLNIK 2016 / POMERANIA / 73 LEKTURY wkroczenia Armii Czerwonej. Ciekawe, czy wiedzieli, że ratowali jednego z największych bohaterów warszawskiej konspiracji? Czy później się spotkali, wymienili okupacyjne doświadczenia? Tym bardziej, że tuż po wyzwoleniu zatrzymał się on w Wejherowie i podjął pracę w tutejszych „Zakładach Mechanicznych" (jakich?), 0 czym z kolei wiedzą niewiele bądź wcale nie wiedzą miłośnicy i popularyzatorzy dziejów grodu Wejhera. Następnie przeniósł się do Słupska, gdzie zaangażował się w tworzenie polskiej administracji i polszczenie miasta, między innymi jako „Pełnomocnik Rządu do spraw Ludności Niemieckiej", jak pisał „Niektóre ulice do dnia dzisiejszego noszą te nazwy, które zaproponowałem". Do tej pory w tej miejscowości mieszka część jego bliskiej rodziny (s. 277-279). Dwie inne uczestniczki zamachu, Elżbieta Dziębowska ps. „Dewajtis" 1 Anna Szarzyńska-Rewska ps. „Hanka" (zdaniem autora publikacji należąca do najodważniejszych, najbardziej zasłużonych kobiet polskiego podziemia w ogóle) związały się z Pomorzem w mniejszym stopniu. Pierwsza z nich przejściowo mieszkała z rodziną w Białogardzie i nieco dłużej w Szczecinie, gdzie ukończyła szkołę muzyczną. Druga trafiła najpierw do Słupska, a następnie była nauczycielką geografii w kartuskim liceum. Jednak jej związki z Pomorzem nie ograniczały się jedynie do miejsca pracy, bo syna Pawła urodziła w Gdyni. Niewątpliwie powody, ze względu na które wymienieni uczestnicy zamachu na Kutscherę znaleźli się na Pomorzu, są reprezentatywne dla znacznej części warszawiaków, których powojenne losy skierowały do tego regionu. Główną przyczyną był terror okupanta: „Miś" został przywieziony na Pomorze w jednym z kilkusetosobowych transportów mieszkańców Warszawy osadzonych w obozie w Sztutowie i później w części wtapiających się w miejscową społeczność. Już po wojnie przybywali tutaj mieszkańcy stolicy, poszukując nowego miejsca pracy i osiedlenia bądź pragnąc ukryć się przed nową, represyjną, komunistyczną władzą. Na marginesie można zaznaczyć, że wartość prezentowanej publikacji polega również na tym, że opisano w niej powojenne szykany zastosowane wobec uczestników zamachu, ale też mocno zasygnalizowano istniejące wśród nich powiązania z reżimem. Także w życiorysach poległych uczestników akcji Kutschera zawarte są wzmianki o dwóch, jak sądzę, najczęstszych przyczynach czasowego pobytu na międzywojennym Pomorzu przyszłych warszawskich konspiratorów, szczególnie ze słynnych harcerskich batalionów, „Zośki" i „Parasola". Wiązało się to z ich rodowodem społecznym, w większości byli bowiem członkami rodzin inteligenckich o niezłym statusie materialnym, w tym urzędniczych i wojskowych. Zgodnie z ówczesnymi warunkami pracy ich ojcowie byli stosunkowo często przenoszeni do różnych miejscowości na terenie całego państwa ewentualnie sami poszukiwali lepszych warunków egzystencji. Na tej zasadzie dowódca oddziału dokonującego zamachu Bronisław Pietrasze-wicz ps. „Lot", chociaż urodził się na Wileńszczyźnie, to wczesne dzieciństwo spędził w Bydgoszczy. Głównie jednak, jak przypuszczam, to magia morza spowodowała, że w tej grupie konspiratorów trudno będzie znaleźć osobę, która nie była nad Bałtykiem, czyli i na Kaszubach. Zbigniew Gęsicki ps. „Juno", który zginął w nurtach Wisły w trakcie odwrotu po zlikwidowaniu R Kutschery, „marzył o skończeniu szkoły morskiej. Za namową ojca w czasie wakacji 1939 r. skończył kurs żeglarski w Gdyni, trenował tam również skoki do wody" (s. 291). Tę magię morza, przed- i powojenną, łatwo dostrzec także w materiale ilustracyjnym biografii najbardziej znanych młodych żołnierzy okupacyjnej stolicy. W opracowaniu A. Zawadzkiej i J. Rossmana poświęconym legendarnemu Tadeuszowi Zawadzkiemu, pt. Zośka (Warszawa 1991), najbliższemu przyjacielowi „Rudego" z Kamieni na szaniec A. Ka-mińskiego, jest to fotografia bohatera książki ze wspólnego z rodzicami rejsu statkiem w Gdyni w 1938 r. W książce P. Lipińskiego o innej młodej legen- dzie podziemia, Janie Rodowiczu ps. „Anoda" znajdziemy na s. 202 jego zdjęcie z pobytu z kolegami na plaży w Ustroniu Morskim w 1948 r. Co tu dużo mówić, książka W. Pa-rzyńskiego mocno uzmysławia, że łatwiej szukać śladów wybitnych działaczy warszawskiego podziemia na Kaszubach, Pomorzu niż odwrotnie: Pomorzan w konspiracji i w stołecznym powstaniu. Przy tym intryguje, dlaczego mimo tych licznych śladów mało jest publikacji, relacji o stosunku tych warszawiaków do Pomorza, Kaszub i Kaszubów, ich wzajemnej oceny itp., ale to już temat na inną okazję. I rzecz ostatnia. Wbrew pozorom omawianą publikację łączy z naszym regionem nie tylko kilkanaście wzmianek. Ma ona też ogólniejszy wymiar, wpisujący się także w nasze, pomorskich regionalistów bolączki. W założeniu ma być pomocną w przełamaniu obojętności młodego pokolenia w odniesieniu do historii, lokalnego patriotyzmu itp., dostrzeganej także na Pomorzu. Można się też zastanawiać nad sensem i możliwością zastosowania w naszych pomorskich warunkach i dla realizacji zadań kaszubskiego, pomorskiego ruchu regionalnego rozwiązań wykorzystywanych przez środowiska byłych akowców, służących utrwaleniu pamięci o ich działalności, takich jak utworzenie Archiwum Czynu Niepodległościowego w ramach państwowej instytucji, Archiwum Akt Nowych. BOGUSŁAW BREZA Wojciech Parzyński, Zabić Frania Kutscherę], Oficyna Wydawnicza Finna, Gdańsk 2015. fwwi|a fiutsctjecęj v s y ' sf s', ■ / y v / * Jr ' s I 74 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2016 wëdarzenia / kaszëbizna w mediach a ksążkach Lëpusczi öbëwatele Dwuch wiôldżich Kaszëbów je öd 7 czerwińca hönorowima öbëwatelama gminë Lëpusz. To nôwëższé wëprzédnienié przëz-nôwóné przez nen pôłniowóka-szëbsczi samörząd dostelë prof. Éd-wôrd Bréza i Stanisłôw Janka. Uroczëzna zaczała sa Mszą Swiatą w lëpusczim köscele pw. sw. Michała Archanioła. Pózni uczastnicë pója-chelë do widzawiszczowö-spörtowi halë na sesja Radzëznë Gminë. Nowi honorowi öbëwatele öd dzec-nëch lat są sparłaczony z Lëpusza. Pisôrz, pöéta, gazétnik i tłómôcz Stanisłôw Janka mieszkôł tuwö öb dzecné lata, tu pöznôwôł kaszëbizna i pisôł pierszé dokazë. Pózni w swö-jim utwórstwie wiele razy wrôcôł do rodny wsë i w prozatorsczich abö pöéticczich usôdzkach przëbôcziwôł lëpiisczich lëdzy, budinczi i piakną nôtëra tëch strón. Jak rzekł öbczas uroczëznë, na zôczątku jegö żëcô swiat krącył sa leno wkół Lëpusza: „Za knôpa dlô mie taczim westrzód-ka swiata béł prawie Lëpusz, ulëca Wëbicczégö z ji mieszkańcama, że wëmienia chöc le përzna wedle alfabetu: Bréskama i Ebertowsczima, Górnyma i Machutama, Wesołow-sczima i Żëwicczima... To je parafialny köscół pöd wezwanim Micha- ła Archanioła, w chtërnym jô östôł ochrzczony, gdze jô béł ministranta, służką, gdze jô przëjął Pierszą Kömó-nia Swiatą i béł bierzmöwóny, to je kureszce smatôrz, krótkô chtërnégö jô sa bawił i na jaczim jô so tak pö prôwdze uswiądnił krëchösc żëcô i nié do zatrzimaniô przemijanie". Lëpusczi kôscół wspöminôł téż drëdżi z hönorowëch óbëwatelów - prof. Édwôrd Bréza, jaczi urodzył sa w Kaliszu, jaczi wnenczas słëchôł lëpusczi parafie. Stojącë köl chrzcel-nicë w ti swiatnicë, rzekł, nawlekające do słów sw. Jana Pawła II, że w tim placu wszëtkó sa dlo niego za-czało. W Lëpuszu prof. Bréza kuńcził spödleczną szkoła (w 1948 r.). Öbczas uroczëznë wiele razy dzakówół szkolnym, jaczi przekazywelë mu swoja wiedza. Wasta Profesor w swójich nauköwëch badérowaniach pamiatôł ö ti wsë. Je m. jin. wespółautora monografie Lipusz. Dziemiany (pöd red. J. Börzëszkówsczégö, Gduńsk 1994), gdze pisôł ö kaszëbiznie z lëpusczich strón, mionach i nózwëskach mieszkańców a téż ö geögraficznëch pozwach w ökölim. Lëpuscy radny zebróny óbczas uroczësti sesji na widzawiszczowö--spórtowi halë jednomëslno przëz-nelë title hónorowëch óbëwatelów. Ödj. DM W artisticznym dzélu wëstąpiłë dzecë z Lëpusza i ôkölégö, chtërne m. jin. recytowałë wiérztë S. Janczi. DM Zéndzenia nié blós lëteracczé Ju ód czile lat w czerwińcu piszący po kaszëbsku pótikają sa na war-kówniach órganizowónëch przez miesacznik „Pomerania" i Bióro Ka-szëbskö-Pömórsczégó Zrzeszenió. Latoś jich zćńdzenić ódbëło sa w Starbieninie, w sedzbie Kaszëbsczé-gó Lëdowégó Uniwersytetu. W programie bëło m.jin. potkanie z ks. Mariana Miotka, jaczi prowadzy w gnie-wińsczi plebanie Twoja Telewizja Religijną. Öpöwiôdôł on ó rëchto-wónëch programach (téż kaszëb-skójazëköwëch), pókazywół scenografie, gôdôł ó planach na przińdnota. Rôcził téż do wespółrobótë, bö - jak rzekł - nôwiakszim jiwra je felënk lë- dzy, jaczi chcelëbë pömagac rozwijać ta czekawą udba. Uczastnicë warkówniów pötkelë sa téż z pucczim starostą Jarosława Białka. Nie felowało pitaniów o dzejania wëszëznów w sprawie zwikszenió wielënë dzecy uczącëch sa kaszëb-sczégó jazëka i promocji krézu przez kaszëbizna. Ö planach, jaczi mô starosta, napiszemë w póstapnym numrze najégö pismiona. Swöje dokaże uczastnikóm prezen-towôł Tomôsz Fópka, a Róman Drzéż-dżón gódół o udbach odradzającego sa karna ZYMK. Gwiózdą wieczoru bëła Ida Czaji-nô, jakô kôrbiła ó swój im utwórstwie i zôczątkach „kaszëbsczi drodżi" a téż ódpówiódała na rozmajité - czasa nie-wëgódné i dzywné - pitania. Pöétka przërëchtowała téż czile wiérztów do recytacji. Öbczas zćńdzenió I.Czajinó oddała w darënku wejrowsczému Muzeum Kaszëbskó-Pómórsczi Pis-mieniznë i Muzyczi swój zesziwk, w jaczim na prośba Izabelle Troja-nowsczi zapisała pierszé wiérztë. Zćńdzenia dlô piszącëch pó kaszëb-sku östałë udëtköwioné przez Miny-sterstwó Bënowëch Sprów i Administracji. DARIUSZ MAJKÔWSCZI tipusz^ LËPINC-ZÉLNIK 2016 / POMERANIA / 75 ŚPIEWNI K Pieśni pustej noc Wëdóny pierszi rôz wespół z nótama a instruktażową piątką ŚPIEWNIK Pieśni pustej nocy pod red. dr. Sławomira Bronka Meritoriczny dozér: ks. prof. Jan Perszón. Kaszëbskö-Pómórsczé Zrzeszenie prezentëje nowi śpiewnik do óbrzadu pusti nocë, w jaczim je 90 piesniów zebrónëch na spódlim terenowëch badérowaniów, jaczé zrobilë ks. prof. Jan Perszón i dr Sławomir Bronk. Śpiewnik i płatka są przistapné w kaszëbsczim kromie na Straganiarsczi 20-23 we Gduńsku i w internetowi ksążnicë Kaszubska Książka (kaszubskaksiazka.pl). Może je téż zamówić przez telefon: 607 904 846 abö mejlowó: wydawnictwozkp@gmail.com. Śpiewnik kösztô 30 zł. „Promotorowi ti pödjimnotë (Kaszëbskö-Pömörsczému Zrzeszeniu), jaką bëło nagranie kaszëbsczich pustonocnëch śpiewów i wëdanié kancjonału, chtëren ökróm tekstu (co mają wszëtczé donëchczôs wëdóné spiéwniczi) miôłbë melodie do wszëtczich piesniów, przëswiécô zböżny cél: uretac öd zabëcô naja kulturową spôdköwizna. Równoczasno jidze téż ö to, żebë ti mieszkańce Kaszëb i Pömörzô, co ni mielë doswiôdczeniô uczastnictwa w tim nôböżenstwie, môglë -dzaka nótowému zapisënköwi - pögrzeböwëch spiéwów sa nauczëc. Ksążka je kureszce sczerowónô, jakno swójnô dëszpastur-skó pômôc, do dzejającëch na Kaszëbach ksążi i organistów. Jich stara ö kóntinuacja i rozwij ti tczëwôrtny prakticzi spiéwó-ny mödlëtwë mô w tim öbrëmienim decydëjący znaczënk. Na Kaszëbach wiérny przez stalata włącziwelë krëjamnota człowieczi smiercë w Paschalną Krëjamnota Christusa, pósługówającë sa pieśnią. Módlëtwą, jakô jakbë na nôtërny ôrt twörzi żëwi Kóscół i pozwól i wô wëar-tikułowac nié le ból (dramat) smiercë, ale przede wszëtczim głosëc nôdzeja zbawienió". Ze wstapu ks. Jana Perszona m LËNIÔ. SWIATO WËSZIWKU W Gminowim Dodomu Kulturę w Leni ju 21. rôz östôł rozrzeszony konkurs kaszëbsczégô wësziwu. Zgłosëło sa 178 uczastników, jaczi przërëchto-welë wespół wiacyjak 400 prôc. Konkursowe dokazë öceniwelë: Edmund Szëmiköwsczi, Jadwiga Sommer, Éwa Gilewskô i Benita Grzenkówicz--Ropela. Na uroczësté pödrechôwanié przë-jachelë do Lëni 7 czerwińca przed-stôwcowie samörządowëch wëszëz-nów, pömörsczich muzeów, dodo-mów kulturë, direktorowie szköłów i przede wszëtczim lubötnicë wëszi-waniô, w tim uczastnicë konkursu. Impreza miała ötemkłé zastapiôczka wójta gminë Lëniô Astrida Kaczińskó, a pózni É. Szëmiköwsczi przeczëtôł konkursowi protokół i zaczało sa wra-czanié nôdgrodów. Dobiwcama óstelë wëmieniony niżi i na sąsadny szpalce. W kategorie szköłów: Szëmón Głazyk (pół. Glazik), Póła Petriń- skó, Matilda Cëbula, Marta Össow-skó, Nataliô Behmka (pól. Behmke), Domnika (pól. Dominika) Fórmela, Kornelio Kónkól, Anna Kapusta, Domnika Płotka. W kategorie mło-dzëznë: Damión Makurôt, Stanisłów Piskórsczi, Aleksandra Grońskó, Magdalena Milewskô. W kategorie ustnëch: Zofio Orłowsko, Danuta Niechwiadowicz, Stanisława Hinc, Wanda Szënwelskô, Elżbieta Lewan-dowskó, Danuta Petelskó, Zbigniew Mësłek, Mariô Stosyk (pól. Stosik), Teréza Dembkówskó, Bożena Tresz-czińskó, Helena Fert, Józefa Sytôrz (pól. Sitarz), Łucjô Chëła, Antonina Olszewskó, Marianna Weilandt, Jolanta Parszuta. Honorowi patronat nad kónkursa miało Minysterstwó Kulturę i Nórod- ny Spôdkówiznë, jaczé téż dało dëtczi na nôdgrodë. Prezydencko Pora Agata i Andrzéj Dudowie przekôzelë swoje nôdgrodë, jaczé dostała nômłodszô uczastniczka 7-latno Zofio Jereczek i téż Bernatka (pól. Bernadetta) Regliń-skó za przekazëwanié miłotë do wë-sziwu i kuńsztu wësziwôrczi młodemu pokoleniu. Dobrzińców konkursu bëło latoś baro wiele: samórządë, rozmajité organizacje, institucje i indiwidualny sponsorze. Konkursowe dokazë bëło można óbzerac do kuńca czerwińca w Leni, pózni badą na wëstôwku w Żukowie, skądka 23 lepińca trafią do kóscoła sw. Jana we Gduńsku. RED. NA SPÖDLIM INFORMACJI Z GDK W LËNI CHOJNICE. TYDZIEŃ Z KARNOWSKIM Patronem Szkoły Podstawowej nr 7 w Chojnicach jest Jan Karnowski. 16 maja - w 130. rocznicę urodzin tego wybitnego poety, piewcy piękna ziemi kaszubskiej - uczniowie rozpoczęli Tydzień z Patronem. Chojnicka młodzież wystąpiła gościnnie w uroczystości przygotowanej przez Centrum Kultury i Biblioteki im. J. Karnowskiego w Brusach, a następnie złożyła kwiaty pod znajdującym się w tym mieście upamiętniającym poetę pomnikiem. Ogromnym zainteresowaniem cieszyły się warsztaty prowadzone przez nauczycieli i przyjaciół „Siódemki": malowanie motywów kaszubskich na drewnie i szkle, hafciarstwo, krosienka, rzeźbienie w drewnie, wykonywanie broszek z filcu. Uczniowie mieli także okazję poszukać śladów Karnowskiego Fot. z archiwum SP nr 7 w Chojnicach w Chojnicach - uczestnicząc w grze miejskiej - i poznać piękno małej ojczyzny, wędrując wzdłuż jeziora Niedźwiedź szlakiem noszącym jego imię. Zwieńczeniem tygodniowych działań była akademia połączona z inscenizacją przygód Sowizdrzała i rozstrzygnięciem konkursów plastycznych, literackich i teatralnych. 7 7 7 ALINA JARUSZEWSKA LËPINC-ZÉLNIK 2016 / POMERANIA 77 KLËKA m LËZËNO. CHCĄUTCZËC PROF. LABUDA W ti wsë niedługo stanie pomnik prof. Ge-rata Labudë. Jego autor, laureat Örmuzdowi Skrë prof. Tomôsz Sobisz, przedstawił profesora ôbczas wëkładu w żakéce, lubôtnëch brëlach i z Historię Kaszëbów pöd pôchą. W drëdżi race profesor trzimô jantar. Je ju zrobiony mödel, ôstôł téż wëbróny plac - nowé centrum Lëzëna, krótko bu-dinku, w jaczim ucził sa przińdny profesor, pierszi honorowi öbëwatel Lëzëna. Jak gôdô wójt ti gminë Jarosłôw We-jer, sztatura mô przëbôczëc póstacją G. Labudë, jegö dobëca, a przede wszëtczim pokazać młodim lëdzóm, że téż mieszkań-cowie môłi wsë mógą w żëcym wiele dobëc. Chcemë przëbôczëc, że latosy rok östôł ogłoszony przez Kaszëbskö-Pömörsczé Zrzeszenie Roka Gerata Labudë. Uroczësté ödkrëcé pomnika je plano-wóné w ruj anie latoségö roku. RED. m GDINIÔ. KONCERT NA ROCZËZNA MIASTA W Garnizonowim Kóscele Wöjnowi Marinarczi w Gdini--Öksëwim 12 czerwińca ödbéł sa Öksëwsczi Roczëznowi Benefis Gdini. W jego óbrëmienim östôł zaprezentowóny muzyczno-lëteracczi repertuar spartaczony z Gdinią wedle scenarnika dr Witosławë Franköwsczi. Autorka wëzwëska-ła m. jin. nôstarszé spiéwë skómpönowóné przez gdińsczich utwórców, dała boczenie na patrioticzné môtiwë spartaczone z odbudową pölsczégô państwa pö I światowi wojnie. Spiéwë póchôdają i z midzëwöjnowégö czasu, i (wiakszosc) z cządu po 1945 r. Öbczas koncertu wëstąpilë: Bogna Fórkiewicz (sopran), Krësztof Bóbrzecczi (bariton), Katarzëna Borowsko (sopran), Tomôsz Grigö (pöl. Grygo; tenor). Towarzëło jima brzëmie-nié fortepianu, na jaczim grała W. Frankowskô, i akórdionu (Paweł Zagańczik). Örganizatorama koncertu bëlë: Radzëzna Dzelnicë Öksëwié, Kaszëbskó-Pömörsczé Zrzeszenie Part w Gdini i ks. kmdr por. Zbigniew Recko (pol. Recko). RED. NASPÔDLIM NOTCZIA. BUSLERA ► CHÔNICE. BADÉRËJĄ DOKAZË CHEŁMÔWSCZÉGÔ Historiczno-Etnograficzné Muzeum J. Ridzköwsczégö w Chönicach zajimô sa latoś dokumentowanim utwórstwa Józefa Chełmöwsczégö. Brzada ti robotę mô bëc usadzenie internetowi starnë, na jaczi badą wszelejaczé informacje spartaczone z artisticzną robotą lëdowégö utwórcë z Brus. Donëch-czôs jegö uróbk nie je jesz zbadérowó-ny, a wikszosc usôdzków je w domôcy chëczë artistë, w muzeówëch zbiérach i rozmajitëch kolekcjach. Muzeum prosy kolekcjonerów -lubótników kuńsztu Chełmówsczégó i priwatnëch miéwców dokazów o kontakt i danié möżlëwótë zrobienió dokumentacji a téż ódjimków. Projekt „ Józef Chełmowski. Kwerenda badawcza z inwentaryzacją twórczości w zbiorach prywatnych. Przywrócenie do domeny publicznej" je udëtköwiony ze strzódków Minystra Kulturę i Nôrodny Spôdköwiznë. RED. Wëstôwk dokazów J. Chełmöwsczégô na bëtowsczim zómku (2014 r.). Ödj. AM WARO I OGLOWOPOLSCZI LËTERACCZI KONKURS M. JANA TREPCZIKA NA TEKST SPIÉWË DLÔ DZECY W KASZËBSCZIM jAZËKU Kóżdi uczastnik może wësłac le jeden dokóz. Tekst niepublikówóny rë-chli spiéwë w sztërzech egzempla-rach pödpisónëch pseudonima autora, raza z piątką CD (z teksta spiéwë i tłómaczenim dokazu na pólsczi ja-zëk) i wëfulowóną zgłoszeniową kôr-tą zamkłą w jinszi kuwerce je musz zaadresować do Muzeum Kaszëbskó--Pömórsczi Pismieniznë i Muzyczi we Wejrowie, to je organizatora konkursu. Musz je wësłac swoje dokaże pocztą do 20 zélnika 2016 r. (rozsądzywô data pocztowego sztapla). Dobiwcowie dostóną financowé nôdgrodë, w tim laureat I placu -4000 zł brutto. Rozrzeszenié konkursu i wracze-nié nódgrodów je planowóné w séw-niku 2016 r. w sedzbie wejrowsczégó Muzeum kól szas. Zómköwi 2a. Dodôwkówé informacje można udostac, zwóniącë abó piszące do Piotra Schmandta, kustosza Dzélu Lëteraturë i Prasë MKPPiM we Wej-rowie (nr tel. 58 672 25 66, mail: se-kretariat@muzeum.wejherowo.pl). 78 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2016 KLĘKA m POMORZE. DWAJAZEKOWO FIZYCZNO KARTA Kaszëbskö-Pömörsczé Zrzeszenie wëdało fizyczną karta pömörsczégö województwa i Kaszëb. Są na ni môlëznë, jaczé mają wiacy jak 100 mieszkańców Pözwë wsów i miast są pödóné w dwuch jazëkach -kaszëbsczim i pólsczim. Nie felëje téż kaszëbsczich ökresleniów gór, jęzorów czë rzéków. Póprawno-scë tëch pozwów piłowała Radzëzna Kaszëbsczégö Jazëka. Karta je do kupieniô w kaszëbsczi ksagarni na szas. Straganiarsczi 20-23 i w internetowi ksążnicë na star-nie www.kaszubskaksiazka.pl. Trafi téż do szköłów, gdze je uczony kaszëbsczi jazëk. Darmówé egzem-plarë badą rozdôwóné öbczas séwnikówi konferencje dlô szkólnëch, jaką ôrganizëje Zrzeszenie. Karta ostała wëdónô dzaka dotacji Minystra Bëno-wëch Sprôw i Administracje. RED. m CHMIELNO. FINAŁ „RODNY MÔWË" Recytatorsczi Konkurs Kaszëbsczi Lëteraturë „Rodnô Möwa" niezmie-niwno ód 45 lat mô za cél roz-szérzwianié wiédzë ö naji lëteraturze i piastowanie najégö jazëka. Drago dzysô uwierzëc, że na zôczątku brelë w nim udzél leno uczniowie trzech szkołów: z Bórzestowa, Chmielna i Łątczëna. Terô iiczastnicë konkursu chodzą do póradzesąt szkołów na całëch Kaszëbach, a droga do finału prowadzy przez rozmajité eliminacje. Dobiwcama latosy edicje östelë: • w kategorie ustnëch wëprzédnienié dostała Mariô Balcerak; • w kategorie wëżigimnazjalnëch szkołów: 1. Marta Lidzbarsko z ILO we Wej rowie, 2. Macéj Lepińsczi z Powiatowego ZS nr 1 w Kóscérz-nie, 3. Oliwio Bakhause z LO w Chó-nicach, wëprzédnienié: Rozalio Głombiowskó z Akademicczégö Liceum w Pucku; • w kategorie gimnazjalnëch szkołów: 1. Kamil Depka-Prądzyńsczi z ZS w Bórowim Młinie, 2. Juliô Pioch z Gimnazjum nr 1 w Labórgu, 3. Adóm Dradrach z Gimnazjum w Miechucënie, wëprzédnienié: Wiktorio Kózdroń z Niepublicznego Gimnazjum w Kowalach; • w kategorie ki. IV-VI: 1. (ex aequo) Klaudio Wilma ze Spodl. Sz. w Jase-niu i Agnészka Laska z ZS nr 2 we Wielu, 2. Kinga Rasch z ZS w Starzenie, 3. (ex aequo): Jakub Klebba z ZS w Starzenie i Natalio Czedrowskó ze Spodl. Sz. w Czëczkówach; • w kategorie kl. I-III: 1. Léón Jabłoń -sczi ze Spodl. Sz. w Niepóczołejcach, 2. Milena Swiątk-Brzezyńskó z ZS w Szlachecczim Brzéznie, 3. Hubert Össowsczi ze Spodl. Sz. w Kósobu-dach; •w kategorie przedszkólów i kl. 0: 1. Léna Cechanowskô ze Spodl. Sz. nr 2 w Kartuzach, 2. Nadiô Krauza (pól. Krauze) z przedszkölô w Bórowim Młinie, 3. Michalëna Breska (pól. Breske) ze Spodl. Sz. w Odrach, wëprzédnienia: Timón Susdorf ze Spodl. Sz. w Lëzënie i Aleksander Bednarek z Niepublicznego Przed-szkôlô „Tęczowa Kraina" w Kóscérz-nie. Jurorama latoségó konkursu bëlë: prof. Jan Walkusz, prof. Mark Cëbul-sczi, Danuta Pioch, Bożena Ugówskó i Karolëna Keler. Örganizatorama „Rodny Mówë" są: Kaszëbskô-Pömörsczé Zrzeszenie Part w Chmielnie wespół z Gminą Chmielno i Gminowim Östrzódka Sportu i Rekreacji. RED. m KŁANINO. NÔUKA Z GWARANCJĄ ROBÔTË Zespół Szkołów z Kłanina, wëszëznë pucczégó krézu i przedstôwcowie Remontowi Ökratowni Nauta (pól. Stocznia Remontowa) pódpiselë do-gódënk w sprawie utwórzeniô nowëch patronacczich klasów, jaczé mają uczëc warku ókratowégó szwésownika i montera ókratowëch srąbów. Taczich specjalistów felëje terô w stoczni nóbarżi. Ökratowniô dówó gwarancja zatrudnieniô dlô wszëtczich absolwentów. Pucczi starosta Jarosłów Białk mó nódzeja, że taczé dzejania badą miałë cësk na zmniésziwanié bezrobócô w powiece. Jak rzekł óbczas zćńdzenió z uczastnikama warkówniów dlô piszącëch pó kaszëbsku w Starbieninie (18.06), ju ód séwnika pierszi chatny do robôtë w Remontowi Ökratowni Nauta zaczną nôuka w kłanińsczi szkole. RED. LËPINC-ZÉLNIK 2016 / POMERANIA / 79 KLËKA Na Gduńsczim Uniwersytece 31 maja 2016 roku ödbëła sa publiczno obrona doktorsczi robötë Adama Łucziń-sczégö pt. „Słownictwo medialne we współczesnej kaszubszczyźnie", chtërna ostała napisónô pöd czerën-ka dr. hab. Mareka Cëbulsczégó, prof. UG. Recenzentkama bëłë prof. dr hab. Jadwiga Zieniuköwô i dr hab. Béjata Milewskô, prof. UG. Prowadnika doktorsczi komisji béł znôwca pömörsczi prasë prof. Wiktór Pe-plińsczi. Usódzca rozprawę słowa-ma: „słownictwo medialne" öbjimô terminë i pózwë, jaczé fąksnérëją w określonym strzodowiszczu; zebrôł nié za wiele, bö raza 412 pozwów. Rzetelno, jazëkóznôwczô analiza wskazëje, że nôwikszé karno wëra-zów mó swój zdrzódłosłów w pól-sczim jazëku, a niemiecczé, anielsczé i łacyńscze słowa może przeszłe do kaszëbiznë przez pölaszëzna. Wiele ókresleniów powstało wedle sło-wótwórczich, charakteristicznëch dlô kaszëbsczégó jazëka sposobów. Bëtnosc analizowónëch pozwów i jich spólëznowé przëjimniacé są jesz kwestią przińdnote. paulënawAserskô, kaszëbskô etnofilologiô Ödj. É. Rogöwskô-Cëbulskô W m GDUNSK. DOKTORAT Z MEDIALNY SŁOWIZNË m LËZËNO. SWIATO SZKÔŁË Z ALEKSANDRA MAJKÔWSCZIM W Gimnazjum m. Kaszëbskô-Pömór-sczich Pisarzów w Lëzënie 8 czerwińca öbchôdzëlë Swiato Szkółë pöd znaka Aleksandra Majówsczégó i jegö do-kazu Żëcé i przigôdë Remusa. Uczniowie, szkólny i rôczony gösce pójachelë swiatowac do Kartuz, gdze ten wiôldżi młodokaszëba mieszkôł öd 1921 r. i gdze östôł pôchöwóny. Na jegô grobie na smatôrzu uczastnicë Swiata Szköłë zapôlëlë znit i óstawilë kwiat, a direk-tor Kazmiérz Bistroń öpówiedzôł jima ô znaczenim utwórstwa Majkówsczé-gó dlô Kaszëbów. Pózni zwiedzëlë Kolegiata Wniebówzacô Nôswiatszi Mariji Pannë, ö jaczi kôrbił tameczny proboszcz ks. Pioter Krupińsczi. Pötemu w Kartësczim Centrum Kulturę zaczął sa oficjalny dzél uroczëznë. Jego parta bëło widzawiszcze „Jak Remus biôtkuje sa z trzema ukôzka-ma" zaprezentowóné przez szkölôków z téatrowégó karna z lezyńsczegó gimnazjum. Prof. Tadeusz Linkner wëgłosył referat: „O kaszubskiej epopei Majkowskiego i innych utworach". Pózni przeszedł czas na wracziwanié nódgrodów. Dostała ja m. jin. Kristina Léwna, polonistka z gimnazjum, jakô ostała wëprzédnionô przez direktora za dobëcé w Prozatorsczim Kónkur-su m. Jana Drzéżdżona. Ökróm ni nôdgrodë dostelë téż laureacë latosé-gô Wöjewódzczégö Pôétickö-Proza-torsczégö Konkursu „Miłość, dobro i przyjaźń", örganizowónégó przez lezyńscze gimnazjum. Podług komisji (K. Léwna, K. Bistroń, Grażëna Kulas, Izabela Kaczmarek) nôlepszé dokazë przësłelë niżi wëmieniony. W kategorie prozë: 1. Wérónika Wë-sokińskó z gimnazjum nr 1 w Labórgu, 2. Ines Piątkówskô z Gimnazjum nr 2 w Żukowie, 3. Mariô Wolsko z Gimnazjum w Barcënie i ex aequo Anita Plichta z Gimnazjum w Miechucënie; wëprzédnienia - Agnészka Sakowicz z Gimnazjum nr 1 w Labórgu i Amelio Sakwińskó z Gimnazjum nr 1 w Rédze. W kategorie póézji: 1. Joana Okrój z Gimnazjum w Miechucënie, 2. Wójcech Langa (pól. Lange) z Gimnazjum w Żelëstrzewie, 3. Anna Kórth z Publicznego Gimnazjum w Pucku i ex aequo Anna Meszka (pól. Mysz- Ödj. z archiwum szköłë ke) z Samorządowego Gimnazjum w Bólszewie; wëprzédnienié - Patricjó Knitter z Gimnazjum w Lubni. W kategorie kaszëbskójazëkówëch doka-zów: 1. Jolanta Staroszczëk, 2. Nikóla Cyman z Gimnazjum w Szëmôłdze. red. na spödlim tekstu k. léwnë m GDUŃSK. KASZËBSKÔ ETN0FIL0L0GIÔ NA BINIE! Latoś, 13 maja, w Teatralny Zalë w budinku Neófilologii Filologicznego Wë-dzélu Gduńsczćgó Uniwersytetu ódbéł sa teatrowi pókózk zatitlowóny „Babel -rekonstrukcja". Wszëtcë zainteresowóny móglë óbzerac spektakle w 9 z 23 cëzëch jazëków wëkłódónëch na Filologicznym Wëdzélu: w anielsczim, szpańsczim, szwedzczim, rusczim, serbsczim, chórwacczim, chińsczim, łacyńsczim i kaszëb-sczim. Temu téż ni mogło tam zafelowac sztudérów kaszëbsczi etnofilologii! Sztudérowie, z pomocą wastë Tómka Fópczi i wastny Małgorzatę Klinkósz, przërëchtowelë przedstówk na spódlim wëjimku ze słowórza ks. Bernata Sëchtë, jaczégó titel brzmiół: „Tam, gdze dióbeł ni może, tam ón baba pośle". Tej prawie białczi i dzéwczata wzałë to w swoje race. Spódlowim céla bëło pókôzanié, że kaszëbsczi jazëk je tak samo snôżi jak jinszé, a przë leżnoscë rozsmiészenié karna bëtników, co sa udało! A może to dopierze póczątk teatrowi stegnë kaszëbólogów? Chto wié... paulëna waserskô 80 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2016 m GRABINA-ZAMECZEK. ODKRYWANIE TAJEMNIC ZAMKU Uczniowie Zespołu Szkół w Suchym Dębie - Gimnazjum przygotowali projekt edukacyjny o pobycie Stefana Batorego na zamku w Grabi-nie-Zameczek. Praca nad projektem trwała od kilku miesięcy, a jej głównym celem było poszerzenie wiedzy uczniów, gromadzenie i selekcja wiadomości, nauka współdziałania w grupie i doskonalenie umiejętności publicznego występowania - mówi Beata Traczyk, zastępczyni dyrektora ZS w Suchym Dębie. Grupa gimnazjalistów zaprosiła swoich młodszych kolegów do Gra-biny-Zameczek i podczas spaceru przedstawiła dzieje zamku. Warownię wybudowali Krzyżacy na siedzibę grabińskiego wójta i utrzymywali liczne stado koni na potrzeby rycerzy zakonnych - opowiada Krystian Komorowski, jeden z uczestników projektu. Stefan Batory, bohater naszej pracy, pochodził z Siedmiogrodu i bardzo zasłużył się dla naszej ojczyzny - dodaje Marcin Gajtkowski. Przyłączył do Polski Inflanty, zdobył twierdzę Psków, powołał piechotę wybraniecką - Fot.TJ. dopowiada Kacper Iglewski. W roku 1577 przebywał w tych murach król Stefan Batory, gdy mieszczanie gdańscy odmówili mu wjazdu. Tam, gdzie przebywał władca, tam była stolica, można stwierdzić, że przez kilka miesięcy był nią grabiński zamek - dodał Dawid Kiljański. Ta nietypowa forma i sposób prezentacji wiedzy o dziejach naszej gminy bardzo spodobały się uczniom i będą kontynuowane w przyszłości - podsumowała Aleksandra Lewandowska dyrektorka Zespołu Szkół w Suchym Dębie. TOMASZ JAGIELSKI KLËKA m WEJROWÔ. BENEFIS FELIKSA SYKÔRË W Powiatowi Publiczny Bibliotece we Wejrowie ôdbéł sa benefis Féliksa Sykörë. Leżnoscą do tego bëło 45-lecé kulturowö-pöuczë-nowégö dzejaniô tegö szkolnego, pisarza i publicystę, znónégö czetińcóm cządnika „Pomerania" chócle z comiesacznégö dzélu: Działo się w..., do jaczégó nôwôż-niészim zdrzódła je Kalendarium kaszubsko-pomorskie tegö prawie autora. Na uroczëznie pöjawilë sa m. jin. przedstôwcowie wëszëznów Wejrowa, uczniowie F. Sykörë z czasów, czedë béł ón szkolnym w Spódleczny Szkole w Lëzënie. Örganizatorama benefisu bëlë: Powiatowo Publiczno Biblioteka we Wejrowie i wejrowsczé Muzeum Kaszëbskö-Pömôrsczi Pismieniznë i Muzyczi. Specjalnym gósca béł Stanisłôw Janka, chtëren prowadzył promocja nônowszi ksążczi Sykörë Zapiski sztubaka i belfra. RED. m BËTOWÔ, PŁÓTOWÔ. UCZBA WIELEKULTUROWÔSCË 24 maja sztudérowie rozmajitëch cze-rënków słëchëlë wëkładów bënë Uniwersytetu Gduńsczegó, a më - z et-nofilologie kaszëbsczi - pójachelë na wanoga do Bëtowa. Bëtowö je wielekulturowim miasta, gdze przez stalata żëlë kol se, ze sobą, a czasa procëm se, lëdze, chtërny gô-dają różnyma jazëkama, mają roz-majitë wëznania, pózdrzatk na świat, a nawetka są na jinszich rówiznach cywilizacyjnëch. Na placu, tj. w Bëtowie czekôł na naju profesor Cezari Öbracht-Pron-dzyńsczi, chtëren nas óprowôdzôł. Na samim zôczątku jesmë pószlë do grekökatolëcczi cerkwie. Më bëlë pierszi rôz w taczim môlu i tak pô prôwdze to wszëtczim tam sa widzało. Sztudérowie mielë wiele pitaniów do tamecznego ksadza proboszcza. Më sa dowiedzelë, jak wiele Ukrajińców Ödj. DM mieszkô w ókôlim, i jak to sa stało, że oni tam sa nalezlë. Późni prof. Pron-dzyńsczi ópöwiedzôł nama, jak wëz-drzało żëcé Kaszëbów i jinszich nôro-dów w Bëtowie przed drëgą wöjną. Wanoga pö Bëtowie ni mogła sa skuńczec bez uzdrzeniégô zómku. Tedë më möglë jachac dali. Mómë téż öbôczoné polską szkoła w Płótowie - pamiątka pó biôtköwanim Kaszë-bów zagrańcą ó polską mowa, kultura i szkoła - i smatôrz, gdze są pöchöwó- ny lëdze, co mielë udba, żebë edukacjo bëła dali prowadzono, nawetka jeżlë to bëło zakôzóné przez Miemców. W Płótowie je téż nowi budink, gdze są zale na zćńdzenia. Më mielë wzaté ze sobą kucha i jesz cos jinégô do zjestku i tam raza z najima szkól-nyma wëpilë kawa abó arbata. Pögô-delë, pösmielë sa, trocha narzékelë na jiwrë z egzaminama, że badą dradżé. Czas na ödjimczi téż béł. DOROTA MISZEWSKÔ LËPINC-ZÉLNIK 2016 / POMERANIA / 81 KLËKA m WIERZCHUCËNO. KASZËBSKÔ RODZËZNA DO-BIWCĄ BURCZIBASA Za nama je XIII Dzecny Przezérk Kaszëbsczich Re-gionalnëch Zespołów Bur-czybas. 12 czerwińca Béja-ta Dąbrowsko, Mark Czar-nowsczi i Tomôsz Fópka öbsądzywelë karna, co przë-jachałë do Wierzchucëna. I plac dobëła Kaszëb-skô Rodzëzna z Lëni, II Strzelińsczć Dzecë ze Strzelna, a III Môłi Kaszë-bi z Wąglëköjc. Wëprzédnienié Prezesa Radzëznë Churów Kaszëb-sczich za wókalno-jazëkówą swöbóda (w zn. niewëmu-szonosc) dostałë Mulczi z Miszewa, wëprzédnienié za umiejatné parłaczenié muzyczno-téatrowégó przeka-zënku - Wiesołé Nótczi z Lubôcëna. Wszëtczim do-biwcóm winszëjemë. red. Burczibasa dobëła Kaszëbskô Rodzëzna z Lëni. Ödj. www.face-book.com/gdklinia MISZEWÖ. IX KÔNKURS SPIÉWË M. TREPCZIKA IWOJEWt ŁSPIESNJ ąPCZYKA Ödj. ze zbiérów ep Muzeum Kaszëbskö-Pömörsczi Pismieniznë i Mu-zyczi we Wejrowie rôczi do udzélu w XVII edicje Öglowöpölsczégö Lëteracczégö Konkursu m. Jana Drzéżdżona. Chatny mógą napisać w jedny z dwuch kategóriów: prozatorsczi dokôz w kaszëbsczim jazëku, bédowónô tematika: dlô dzecy (könkursowô prôca ni möże miec mni jak 18 tës. i nié wiacy jak 70 tës. znaków ze spacjama) abó pöeticczi dokôz (konkretno sonet) pö kaszëbsku. Köżdi uczastnik móże wząc udzél leno w jedny kategorie konkursu. Dokazë je musz wësëłac do 15 zélnika 2016 r. w sztërzech egzemplarach na adres: Muzeum Kaszëbskö-Pómörsczi Pismieniznë i Mu-zyczi we Wejrowie, szas.Zómköwô2a, 84-200 Wejrowo. Na kuwerce proszą dopisać: Konkurs m. Jana Drzéż-dżona. Na procach muszi bëc godło (pseudonim), jaczé mdze téż w zamkłi kuwerce, w jaczi autor pödôwô swöje miono, nôzwëskö, adres i numer telefonu. Dodôwköwö nót je doparłaczëc wersja dokazu na CD. Organizator nie ödsélô prôc. Na nôlepszich żdają atrakcyjne financowé nôdgrodë. Zakuńczenie konkursu i wraczenié nôdgrodów je planowóné na séwnik latoségö roku. Rezultatë konkursu badą ogłoszone na internetowi starnie www. muzeum.wejherowo.pl. XVI Öglowöpölsczi Lëteracczi Konkurs m. Jana Drzéżdżona ödbiwô sa dzaka dotacji Minystra Bëno-wëch Sprôw i Administracje, a téż dëtköwému wspiar-cu Wejrowsczégö Powiatu. Całowny regulamin na starnie organizatora konkursu. Serdeczno rôczimë do udzélu! Wiacy jak 30 uczastników wzało udzél w latosym Konkursu Spiéwë m. Trepczika w Miszewie. Kôżdi solista abó duet miôł za zadanie zaśpiewać jeden z dokazów „Méstra Jana", jaczi je patrona miszewsczi szkółë, a ókróm tego drëdżi sztëczk wëbrónégó przez se autora. W komisji, jakô óbsądzywała uczastników, bëlë: Tatiana Slowi (przédniczka), Rafół Rompca i Eugeniusz Prëczkôwsczi. W przerwie konkursu wëstapôwałë dzecë z miszew-sczégó karna Mulczi. Rozegracja prowadzëłë môlowé szkolne: Elżbieta Prëczkówskô i Magdalena Driwa. Wszëtcë uczastnicë dostelë darënczi, a wiakszosc nód-grodów bëła kupionô dzaka dotacji z Gardowégó Urza-du w Żukowie. Konkurs wspiarło téż Powiatowe Starostwo w Kartuzach. A hewó dobiwcowie. KI. 0-1: 1. Zofio Jelińskó ze Spodl. Sz. w Miszewie, 2. duet Natasza Warmówskó i Nikóla Krawczik z ZPGiSP w Baninie, 3. (ex aequo) Maja Klawikówskó ze Spodl. Sz. w Serakójcach, Liliana (pól. Lilianna) Kómarnickó i Julio Zielińskó ze Spodl. Sz. m. Obrońców Wëbrzeżô w Żukowie, Maja Kwidzyńskó i Zuzana (pól. Zuzanna) Słowińsko z Niepublicznego Przedszkóló „Krasnoludek" w Żukowie. KI. II-III: 1. Daniel Radecczi-Mikulicz ze Spodl. Sz. w Miszewie, 2. Kaja Buszman ze Spodl. Sz. w Bó-rzestowie, 3. Julio Grot ze Spodl. Sz. w Tëchómiu; wëprzédnienié: Oliwio Kobiela z Gminowégó Östrzód-ka Kulturę w Sëlëczënie. KI. IV-VI: 1. Domnika (pól. Dominika) i Mikółój Gawin z GÖK w Sëlëczënie, 2. Klaudio Wenta i Mi-chalëna Driwa ze Spodl. Sz. w Jelonku, 3. (ex aequo): Natalio Dembkówskô z KPZ w Baninie i Aleksandra Biłanicz z ZPGiSP w Baninie; wëprzédnienia: Oliwio Ökuniewskô ze Spodl. Sz. w Bórzestowie, Rozalio Skórowskó i Liliana Płotka (pól. Lilianna) z Brodnice Górny, Natalio Mierskó ze Spodl. Sz. w Skrzeszewie, Jakub Czoska ze Spodl. Sz. w Miszewie. Specjalną nódgroda za nôlepszé wëkónanié, żlë jidze ó jazëkówą póprawnota, dostała A. Biłanicz, a za nólepi zaspiéwóny dokóz Jana Trepczika Oliwio Kobiela. red. na spödlim tekstu (ep) 82 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2016 sëchim paka uszłé OGŁOSZENIE Sprzedóm autół. Na chodzę. Nawetk no jezdze. Mô sztërë köfo. Golopkostö. Sedzenio. Köło czeru i wiele blachę, pöd jaką sedzy jeden mrëczk - mötór. Tóno, bö wëjéżdżóm. Odkupią merca, nôlepi tegö, co mie wczora skre-dlë sprzede chëczi. Chto z Waji chóc rôz w żëcym nie dôł ögłoszeniô? Równo jak. Przez gazeta, internet, radio, telewizja czë przez lecónczi. Abó przez drëdżégó człowieka. - Wiész te, że Labuda mô krowa do sprzedaniô? Celną. - A Juliszowie dzesaclatny komputer. Jesz na gwarancje. Makintósz czë jakoś tak... Chcą dwa tësące. - Tej ta krowa je wicy wôrt. Pöstrzód ógłosbów o sprzedanim czë kupienim - ösoblëwé są dwa zortë: welacjowé a matrimónial-né. To je tzw. dzysdniowi handel człowieka. We we-lacji jidze ö to, cobë zöchlëc öbiecënkama. Chto dô wicy. Znómë przikładë taczich ögłoszeniów. Chöcbë taczé, pierszé lepszé: Kaszëbi! Welownicël Czej wëbierzeta naszą partią, wszëtcë bądą wied-no szczestlëwi. Ptôszczi badą glosni spiéwafë. Mucze dadzą wicy mléka a mdze öno barżi biôłé. Köżdi bą-dze miôl robota, za jaką bëlno dostnie zapłacone. Köżdëchny mdze miôł chëcz zbudowóné, z dodôw-köwim kachlanym piécka. Temu żódnô zëma nie mdze warna straszno, nawetka öbczas globalnego öcepleniô. Chłopi bądą möglë kureszce rodzëc dzecë i ömiwac statczi. (To zagwësnimë jima w kónsti-tucëji). Köżdi pies ötrzimô smaczny gnôt do susaniô i dzegwieniô, a köżdi köt - przestąp do darmówëch, tłëstëchnëch mëszów. Pôwöłómë minysterstwa do sprawów za zmiartëch bunków a za östrëch wiatrów. Specjalny pełnomocnik rządu zajimnie sa baro wóż-nyma sprawama, taczima jak: klnienié na budowie, głosné słëchanië radia óbczas jazdë koła chutczi jak 70 kilometrów na gödzëna, przeriwanié reklamów filmama, nieroscenié chłopom piersów i za chutczé topienie sa rujanowégö śniegu. Nalézemë winnëch kwasnoscë kiszony kapustë a zasoleniô gurków. Pöwöłómë badérowné institutë, co wëtłómaczą, czemu pich grëze w öczë, nie sygô dëtków na piwö, chłopi ni mają białczënëch zôróbków a secë mają ôka, rëbë dobrze czëją sa w wodze a człowiek moknie sa óbczas pielgrzimczi. Dómë wspómóżka dlô wszët-czich ókulôrników, co wôżą wicy jak dwa centnarë, brzëdczich chłopów, co jima nawetka szminkówanié nie pómôgô, butnowëch scërzów, co łajają leno w tonacje C-Dur, rabuszników na dorobienie kompletu kluczów, zgnilców na dëbeltną spaniową pierzna z ekstra uniowim atesta, emeritów, co nie chcą pobierać emeriturë a dlô krómówëch na comiesacz-né masowanie nogów od kólón w dół. Ubezpieczimë za darmo brifków - ód pörażeniô sztróma óbczas zwónienió do portów, ksażi - ód ryzyka za cażczé za-dóné pokute, profesorów - ód przëtrôfku skażenió mądri głowë przez ptôchë wszëtczich z ort ów, spiéwôków - ód za snôdczégó óddichanió, Afrika -ód za wiôldżégó słuńca, a Arktika - ód dradżich mrozëszczów. Leno dójta nama pórządzëc! Jinaczi przëchłoscywó-më w matrimónialnëch a randköwëch ogłoszeniach. Jesmë kąsk delikat-niészi, bo tuwó jidze o wseczëca: Baro skratny Jónk z Sza-dëch Krzów szukó so mul-ka, cobë bëła w sztadze scerpiec jego chrapienié po pierszi ób noc. Julka z Zelony Rzmë bezustówno mekcy so ó knôpie z módrima óczoma - leno pówóż-né bédënczi. Jesz młodi óbëwatel z Niezabógatlëwi-ców zapóznó nié za młodą brutka z mócnyma, państwówima zabama. Romanticznô Katarzëna z Chwaszczińsczich Pustk póznó miłégó towarzësza do pchanió wózyka w biedronce. Brunk, co dobrze zaróbió w Finlandie, pótkó sa przede niedzelną mszą z ódwóżną białką z udbą na wëdówanié dëtków. Hi-lari z Cepłowiców tęskni za mocnym remienia i cobë lubił łowić karase w błotku. Samóstójnó Klemka z Czerzenka brëkuje geneticznégó materiału, bo chcała bë bëc matką. Dówócz muszi bëc sposobny. Cezari szukó cerplëwégó anioła do słëchaniô o kóm-batancczich czasach na stiropianie. Lénka z miasta mó Cidbë na szôlony wieczór z nódzeją na niezabóczo-ną noc. Bernat dó wiele za smaczne półenkó co nie-dzela a dobré słowo przed spanim. Młodëch chłopów brëkuja do zrzinaniô wrëków. To óstatné je chiba z jiny kategorie. TÓMKFÓPKA Często osobnym zorta są parafialne ogłoszenia. Ale to je ju temat na jiny felieton. Pöstrzód ögłosbów ó sprzedanim czë kupienim - ósoblëwé są dwa zortë: welacjowé a matrimónial-né. To je tzw. dzysdniowi hańdel człowieka. LËFINC-ZÉLNIK 2016 / POMERANIA / 83 Z BUTNA A JENË, JENË, JO! Ma so tak z brifką wëbrelë 17 czerwińca, a béłto piątk, do Miasta, na taką impreza, co zwa sa „Szpört na żokach". Chtëż tak co mô wëmëszloné? Lëdze! Chcemë prosto rzec: mëju niejesmë Pëlcköwiôkama! Lëdze köchóny, Pëlcköwiôcë! Jesmë më ju czësti Amerikanowie, co dërcha mają ne usmiéwczi do gabë przëlëmioné? Më doch nie jesmë taczi, jak to ti szpörtmanowie pökazywelë. Më jesmë Pëlc-köwiôcë, Słowianowie, më mómë czësto jinszą tradicja, më czësto jinaczi żëjemë. Më sa muszimë na bina pchac, bë jistno jak ti Jankesowie głëpötë plestac, a z bëlë czegö sa wë-szczerzac? Nié! Më jesmë z nôtërë smatochöwie. W naju pëlc-köwsczi kulturze przerodzonym namienienim je stakanié. To je to naju bënë, to je to naju świata widzenie, to më we krëwi mómë, w genach zaprogramöwóné, w mus-kach wëpôlóné. Jo, jo! Sta-kanié, wzdichanié a gniecenie - to je to naju. Co bë sa nie stało dobrego czë lëchégö, më to mu- szimë głośno óbstakac. A re- _ pertuar staków, pasowną słowizna, mómë bökadną. Chcemë chöcbë wzyc: A jenë, jenë, jo! Ach, panie zmiarti, jo! A jen ku! A jenë! Jenësë ja! Jenka! Jenka! Aj ja jaj! Ajaj! Ala biédze! Le brac z negö bëlnégö słowôrza a stakac, głośno, bez sromötë, do te smatno głową czi-wiącë, rakama machające a za bania sa trzimiącë. Jak to sa fejn przësłëchô, czej jeden z naju, a nôlepi wszëtcë w grëpie zastakają so bëlno z ful piersë: Jenë, jenë, jo! Tej co, chcemë so trocha na nen świat, a na no żëcé póstakac? Na co chceta? Na rząd? Pisowcë: A ja jaj! jaczi nen rząd ale je dobri, dëtczi nama darmôk dôwô. Jenë, jenë, jo! cëż më terôzka z nyma dëtkama zrobimë? Ködowcë: Jenë, jenë, jo! jaczi nen rząd je lëchi, dëtczi rozdôwô. Jenku! czemuż z najich taszów ne dëtczi wëcygô? Na nają kaszëbską malëna? Gburzë, co pöla malëną öbsadzëlë: A jenku, jo! chtëż to mdze latos zbiérôł? Jena! jaczi nen priz môłi w skupie! Klijeńce, co ne malënë kupiają: Jenësë ja! są ne malënë ale latos drodżé! A jenku! czemuż one są tak miodne? Na wiodro? Jenë, jenë, jo! muszi to dërch padać? A ja jaj, czemuż to słunuszkó tak möckö grzeje? Na letników? Jenku, jenku, jo! je tëch letników latos naja-chóné, ni ma dze autoła zaparkować! Ach, panie zmiarti, jo! dze ti letnicë sa pödzéwają? Muszą oni na ną Tenerifa jachac, je tu kol naju jima lëchö? Na robota? Më jesmë z nôtërë smatochöwie. W naju pëlcköwsczi kulturze przerodzonym namienienim je stakanié. To je to naju bënë, to je to naju świata widzenie, to më we krëwi rnómë, w genach zaprogramöwóné, w muskach wëpôlóné. A jenka, jenka! nigdze ni ma robötë, ni ma! Ach! muszą ti Ukrajincë kol naju robie? Na mésterstwa Europë w granim w bala 2016? Ala biédze! ti naszi nijak nie rozmieją grac? Jenë, jo! chtëż mdze zó to płacył, czej öni z grëpë windą, a jesz czasa do finału duńdą? Mést ju nëch przëtrôfków sygnie. Terôzka so wëgódno sadnijta w zeslach abö nôlepi na cwiar-dëch stołkach a pópróbujta tak od se, z serca, z bënë dëszë, jak prôwdzëwi Pëlcköwiôcë za-stakac: A jenë, jenë, jo! I niech sa nicht z waju tak głëpaso, pö ameri-kańsku, nie usmiéwô, bö w gaba dostónie! Jo, jenë, jo! RÓMK DRZÉŻDŻÓNK 84 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2016 LOTOS GŁÓWNY SPONSOR / REPREZENTACJI i.'C POKAŻMY, ZE JESTESMY WSPIERAJMY NASZYCH! »_ ^ LOTOS POLSKO -- NADBAŁTYCKIE CENTRUM KULTURY W GDAŃSKU ZAPRASZA DO CENTRUM ŚW. JANA GDAŃSK, UL. ŚWIĘTOJAŃSKA 50 10.07.2016 (niedziela), godz. 20.00 / KONCERT WIELKI FINAŁ w ramach 5. EURO CHAMBER MUSIC FESTWAL wykonawcy: Leszek Możdżer - fortepian Lars Danielsson - kontrabas Bilety w cenie 70 zł - 150 zł do nabycia przez serwis http://biletyna.pl/ oraz w Centrum św. Jana na godzinę przed koncertem 14-17.07.2016 / KONCERTY w ramach Festiwalu „DŹWIĘKI PÓŁNOCY" 14.07.2016 (czwartek) 19.00 Kapela Maliszów (POL) 20.30 Basco (DN / SWE) 22.00 Vołosi (POL) 15.07.2016 (piątek) 19.00 Aallotar (FIN / USA) 20.30 Valkyrien allstars (NOR) 22.00 Vassvik (NOR) 16.07.2016 (sobota) 20.30 Kimmo Pohjonen SKIN (FIN) 17.07.2016 (niedziela) 19.00 Dogadana (POL / UKR) 20.30 Helene Blum & Harald Haugaard Band (DN) 0 1 Ö urn Bilety do nabycia przez serwis Interticket oraz w Centrum św. Jana na 1 godzinę przed rozpoczęciem koncertów. Informacje o cenach biletów: Bilet na 14 lipca 2016 - 25,00 /ulgowy / i 35,00 zł /normalny/ Bilet na 15 lipca 2016 - 25,00 /ulgowy / i 35,00 zł /normalny/ Bilet na 16 lipca 2016 - 35,00 /ulgowy / i 45,00 zł /normalny/ Bilet na 17 lipca 2016 - 20,00 /ulgowy / i 30,00 zł /normalny/ Karnet na 4 dni koncertowe (14-17 lipca 2016) - 90,00 /ulgowy/ i 120,00 zł /normalny/ * Bilety i karnety ulgowe przysługują uczniom, studentom, emerytom oraz posiadaczom Karty Euro 26 23.07.2016 (sobota), godz. 15.00 / wernisaż wystawy BARWY POMORSKIEJ TRADYCJI. HAFTY KASZUBSKIE wystawa czynna do 31 sierpnia w godz. 10.00-18.00 Wstęp wolny 1.08.2016, godz. 19:00 / KONCERT „40 lat Partnerstwa Gdańska i Bremy" w programie: W. A. Mozart - Requiem d-moll KV 626, H. M. Górecki - Trzy utwory w dawnym stylu wykonawcy: Młodzieżowa Orkiestra Miasta Bremen - Niemcy Chór Kameralny „441 Hz" Chór Mieszany „Cantilena" z OSM im. F. Nowowiejskiego w Gdańsku Stefan Geiger - dyrygent Wstęp wolny szczegóły: www.nck.org.pl | www.centrumjana.pl r\ |o| 01 1 oooo li " f Partner strategiczny NCK Cl LOTOS " -r