PAMIĘTNIK PÔLITYCZNY HISTORYCZNY Przypadków ustaw, Osòb, Miejsc 'i Pism wiek nasz z szczególniey interejsuiących. Homines hominum caufa funt generati, ut ipfì fe ałii aliis prodefle pbflint. Cicero. Tom I, 1783. w warszawie, f Nadworney J. K.McL W Drukarni J X. X, Piarow. L Piotra Dufour. m.dcc,lxxxiii, 0290000276954 REGESTR Znajdujących się Artykułów w 6 częściach PIERWSZEGO TOMU 1785- Styczeń* 1. Zaftanowienie fię nad fchyłkiem Tg. wieku i U. Polityczne i fzczególne krajów rożnych wyftawienie......31 III. Co Anglia z Ameryką traci, y dla czego. 6a IV. Wspomnienie obywatelfkie JO. Xięcia Jmci Augufta Alexandra Czartory-fkiego, Woiewody Rulkiego. . 74 V. Lift pewnego Patryoty do Autora PP. z odpowiedzią? . . . 83 VI. Myśli pewnego Patryoty ogolne wzglę- dem potrzeby zaoftrzenia ducha handlownego w Poifzcze, i niektórych do tego zawadach. . . g6 VII. Grafi d'Eftaing generalny Flott Francuz: i Hilpań: Kommeridànt. . . 93 VIII.Dzieie i przypadki, tak woienne, iak polityczne. ..... 102 IX. Rożne fzczegolności. 1. Przykład pręd- kiego zaludnienia kraiu. . 106 2. Związek narodów przez handel. . 108 3. Xiężniczka Wirt: wiarę katolicką przyi- muie.......109 4. Liczba umarłych w Londynie w rożnym wieku? . . . . . ii© 5. Wielkość maiątku niektórych partyku- larnych w Anglii. . . , jit 6. Nowyrodzay wfpaniałości przeciw ubo-» gim....... JZ U I. Dalfze polityczne, a fzczególne kraiow wyftawienie, Portugalia. Karta 113 Hollandya. > 121 ÏJ. Owczarnie i manufaktury wełniane, ia- kim mogą być dla kraiu fkarbem? 137 (będzie daley prowadzone). III. Rofenfeld, nowy fałfzywy Meftyafz Ber- lińfki. . , . . 165 IV. Dalfze okoliczności tyczące fię Hyder- Alego, i przypadki woienne w In-dyach Wfchodnich. . . . 190 V. Doniefienia polityczne z Turczecb, Kry- mu, Auftryi i Prufs. . « . 199 VI. Pokóy -w Roku 1783. między Francyą, Anglią, Hifz : Ame: i Hollan: • 216 Rożne nowe fzezeg: 1. Piękny przykład wfpaniatości N.P. ku iednemu dziecięciu fzlacheckiemu. . . 226 a. Autora budowania Wieylkiego Medalem przez tegoż N.P. zafzczyceńie. . 227 3. Mądra odmiana pewnego fundufzu. . 228 4. Uboftwo niektórych klafztorów zniefio- nych. , ■ . . • M a r z e c. Ï. Dalfze polityczne wyftawienie Danii karta. . • • • 229 II, Owczarnie i manufaktury wełniane, iakim mogą być dla kraiu nafzego Ikarbem? dokończenie. . . 241 ITT. Dzieie Admirała Graffe. . . . 259 IV, Jakie fprawi lkutki względem handlu, i ftanu Europy niepodległość Ameryki. 269 Vt Przyczyny zawartego fpiefznie oftntnie-go pokoiu , i ważne okoliczności, które wzgMem wParlamen; Angiel : zafzły. . . . 287 VI. Portret Generała Washingtona? . 30? VII. Nowy a profty fpofob, ubefpieczenia Wfi i Miafta od pożarow. . . 305 VII. Nowe zatrudnienia Kilrlandyi z Mo-lkwą, iniebfpieczeńftwa dla nafzego handlu......308 IX Los okropny Meflyny, ltraśliwym trzę- fieniem ziemi "5. Lutego obaloney. 315 X. Polityczne z rożnych kraiow doniefienia. 3x9 XI. Rożne nafze i obce fzczególności 1. głos oycowlki N.P. . . . 328 2. Fundufz wfpaniały JO. Xiçcia Jmci Po- ni atowfkiego Bifkupa Płoc: . 332 3. Okrucieńftwo Portugalczyków przeciw Mofkalom.....' • 333 4. Okoliczność tycząca fię batalii 12. Kwie- tnia. . . • . . v . 335 5. Wiadomość z Kalabryi._ . . SCwiecien. I. Dalfze polityczne wyftawienie kraiow, Polika......33^ II. Strata, którą poniofty w okrętach 5. Potencyi pod czas oftatniev woyny, i porowanie iev. . . . 379 HI. Porownanie fzkod i zyfków, które też 5. Potencyi odniolly z zawartego dopiero pokoiu. , 383 IV. Lift pewnego obywatela, w którym myśli bardzo ważne względem E-konomyi kraiowey znayduią fię. 38$ V. Przykład wielki dla zwierzchności rzą- dowey, kray nieomylnie ufzczęśli-wić chcącey. ... . . 40J VI. Przedziwny poftępek i ofobliwfza iego nadgroda......409 VII. Nowe u filowania uprzątnienia z ulic Warfzawfkich żebraków , dwa względem tego nowe naśladowania wzory,.....42^ a r VIII. Daîfze wielkie przypadki w Indyach wfchodnich. . . > . IX. Przeftroga zabawna i potrzebna wzglę- dem kwiatów. .... 428 X. Polityczne z rożnych kraiow doniefie- .nia.......437 XI. Rożne fzczeeól: 1. ftatua nowa Piotra W. 461 z. Wdzięczność Jozefa II. ku Lafcy,iLau- donowi......464 3. Spofob chwalel ny obchodzenia naro- dzin Królewlkich. . ... 4. Spol^ b ocucenia przemyftu między gminem. ..... 465 5". Cefarz Marokańfki i iego Pofel w Wiedniu. ...... 467 6. Przykład wielki Macierzyńfkiey miłości. 469 7. Lazaronow Neapolitańikich ludzkość. 471 g. Malty ku lYlefiynie wipaniahJć. 9. Wierfz ŁaciMia na niefzczęście Mefly- ny* Ï. Dalfze wyftawienia polityczne Poliki. Karta. ..... 472 II. Religia i charakter wielu narodów od Europy dalekich , toż niedawno od Kapitana Cook odkrytych. . . 496 III. Qpifanie d owodne okropnego Kalabryi fpuftofzenia, i do re (z ty MelTyny znifzczenia przez nielłychane trzę-lienie ziemi d. 5. Kwietnia wzczę-te.- . . .... 515 ?v. Opiianie wybornego gofpodarftwa w dobrach Szczorfe, do JW. Chreptowi-cza Podkancl: Litt: w' Woiewod-ztwie Nowogrodzkim lezącego. . 529 V. Roztrząśnienie pewnego pifma, autorowi oddanego, względem przyczyn dla których Francya przyitą-piìa do zawarcia pokoiu, . : 7 VI. Opîfanie miafta Peking, ftoîecznego Ce- farftwa Chińfkiego. VII. Nowe Minifterium Angielfkie, i tyczące fię go okoliczności. VIII. Nowe do woyny pozory i przygotowa- nia. ...... IX. Polityczne donieiienia z rożnych kra- iów....... X. Rożne fzczeg: 1. Cefarika ludzkość a Panów Wiedeń: wynioliość. 3. Xiąźąt Niemieckich cnoty. . . 3. W. Xiçzny RoiTyiikiey w dawaniu ial- mużny roztropność. . 4. Matki iedney zfość, córki niefzczęście. 5. Ofobiwlzy przypadek na teatrze Berlin- > ikim. . . . , , Czerwiec. I. Dokończenie ilanu politycznego PolfkL II. Dawny i ninieyfzy handel Moikiewiki, III. Religia i obyczaie rożnych narodów. (dokończenie.) IV. Przełożenie ftanówNiderlandfkich wzglf~ dem dobr klafztorowych Cefarzo-wi podane. V. Niektóre okoliczności tyczące fię Gibral- taru . VI- Uftanowienie względem zniefienia że~ braków, Probofzcza St. Sulpiciu-fza w Paryżu i w Rheims. VII. Przyczyna ofobliwfza odmiany fądów w Pańftwach Prulkich. VIII. Nowy fpofob używania Kamienia Pok nego wbudowaniu wieylkim. IX. Przeciw, piorunu niebefpieczeńftwom, nowa a łatwa zaliona. X. Polityczne z rożnych kraiovy denielìe* nia. 550 566 57* 5^7 587 589 59® xi. Rożne fzczegolnośct i. wdzięczność Ansielfka ku Rodneiowi. a. Anglików z kónmi o zakład biegani* w Paryżu. 3. Xiążę de Chaftres w Londynie. , 4. Zawód P. Linguet na Anglii. ; 5. Niektóre Pamiętnika poprawy. XII. 2- Regeftr wfzyftkicli 6. częśc, i tytuł dl* złożenia pierwfzego Toma. XIII. i. Daifze wyliczenie Prenumeratorów. pamiętnik PAMIĘTNIK POLITYCZNY Ï HISTORYCZNY. StyczeA 1783-I. Zastanowienie Jię, nad Jchulkiem 18 wieka. fen — , ■ £ Tuie nie doczekamy fig takich czafow, mawiaj zwyczaynie fìarzy, a częfto Z uprzedzenia. Lecz my cośmy przeżyli , naypieknieyfz§ część wieku oiiemna-lego, nie mamyż flufznic mówić, iużże >iie doczekamy takich czafów ! W famey rzeczy od tego wieku, w którym Ameryki odkrycie i Panowanie Karola V. powfzechne iakieś w Narodach fprawito wzru fzenie, możn* mówić, że nic nie ftało, potym, coby było tak godnego uwagi, i zadumienia dobrze my Styczeń 1733. A s'igçego, iak zafzłe odmiany od połowy prawie wieku tego. Odmiany te lubo !t§ ftały nie znacznie, i naflgpnie; nie przeto iednak fą mniey ważne i podziuienia godne, iako to obaczemy uważaiąc Reli-ją, Kunfzta, Nauki, ipofób myślenia, Rzgd Kraiòw, Syllema Narodów, Kvmfzt wojenny, żeglugę, Handel, Rolnictwo, Manufaktury, pożycie, obyczaie, i ftaii Eu-ropeyfkich Kraiòw. Rcliio,, z przychylnych Ludzkości po' wodo w, zaczeîa fię okazywać od 50 lat blifko, godni eyfzćj, naywyżfzey owey do-broci, ktdra wfzyfikich ludzi znofi. Sroga owa, uprzedzona, i aż krwi e famey chciwa gorliwość, kto'rey ieFzcze na początku tego wieku widziano przykłady, dziś ieft nie znaioma prawie. Lu zie od ślepego a okrutnego deptani Fanatyzmu, poduofzg iuż gł wę. i wolnie oddychają. Wfzyfcy Chrześcianie poczynaią lig znofić wząiemnie, i iedni drugim pobłażać fpofobem, którego nie znały dzikie wieki owe. Prawda że ief/.ozc w iednyfn Europy k^cie, zabobon dawu§ fwoię moc rofpościera. Ale 1 tam na koniec Rzai Kraiowy uzna fwòy interefs włafny: a Hi-fzpanij oświeceni Nauk wlżgdzie ii§ fzc- 3 rżących pochodnią, obchodzić lig będa z ludźmi choć rożney Reiii iak z braćmi, kiedy Róg raczy ich być Oyeèm. W Francyi lubo Protefłanci, nie należą iefzcze iawnie do Praw, innym Oby-watelom zwyczaynych: doznai§ oni tam iuż iednak, choć nie znacznie, wiele wolności. Y w Izy il ko zdaie fię iuż być u-torowano do walnego pozwolenia, aby iawnie wiarę fwoię wyznawać mogli. M11 o-(Iwo oświeconych Patriotów, życzy Oy-czyznie tego potężnego łrodka ożywienia przemyflu i pracy w tnilljome dufz, iakby dotąd martwych i wcale bez czynnych. A Kościoł fpodziewa fię té] ma-eierzyń/ką łagodnością, zbliżyć do fiebie zabłąkanych fynow, których uciemiężenie i prześladowanie nie mogło tylko co raz bardziey od niego oddalić. Wielka Hrytannia pokaźnie fię tak/.? ludzkości przychylna i mgdrze rządna. iMay-przo'd w Ameryce Pułnócney, a potym i 11 fiebie, zniofla ucifkaięce Katolików prawa, 1 nadała im flufznę i przyzwoite wolności . PolHca przywróciła Dyflfyoentom odiçte przvwileie, lub im nowe wipania-le nadała, z wolnym dopufzczeniem uro-czyitego wiary iwoiey wyznawania, ^zwe- As 4 cya dopufzcza tev/e Relii wolności. Au-ftrya nadaie dyffvdeitom więkfze przy* wileie, niż ich fię fpodziewać mogli. A Król Prufki Katolickiemu w fwych Pań-/iwach Duchowieńftwu ofobliwfzą przyrzeka uroczyście opiekę fwoię, pókiby barali fig być wiernemi poddanemi. Wfzv-fcy Xi§żgta Niemieccy, ba owfzem wfzy-fcy panuigcy w Europie, niektórych wy-iąwfzy, dopufzcaai^ fpokoynie wfzyflkich Relii ludziom, żyć w Pańltwach fwoich, i nie pytai$ fig, tylko iak fig obchodzą z Kraiem. Jednakowoż w zdaniach Relii, któro przedtym umyfly krępowały, rozfzerzyła fig taka wolność, iż fig zamieniła nako» niec w fzkod!iw§ Narodowi ludzkiemu rozwiązłość i bezbożność. Według naturalnego rzeczy wizyfikieh toku do wiele dobrego przymiefzało fig wiele złego, i gdy z iedńey ftrony wiele uprzedzenia porzucono, i wisie zdań oczyfzczono; z drugiey przeftgpiono granice prawdy i rzetelney modrości. Ale wfzyftkie podo-bn e w Reliii fpory, uczonych i Duchownych, nie fprawi^ więcey znacznych w Kraiach odmian; kiedy Panui^cy pufzcz§ ie w pogardę, a pofpolftwo takierai tyl- ko Pafterzami i Nauczycielami opatrowa-ne będzie, którzyby go fzkodliwemi naukami nie gorlzyli. Sprzeczki uczonych nie powinny obchodzić Krain, ale wiele mu zależy na ipokoyności gminu. Przecież ief/cze nie ieft wytępiony ze wfzyft-kim ów wftręt między różnemi Relliami Wzaicmny, iefzcze fig między niemi po-wfzechna nie zawzięła miłość. Ale zbliża fi? iuż i ta pożądana dla fpołeczno-ści Epocha, A im fig bardziey pomnożą i odmieni§ woyny, żegluga, handel, z Wfchodniemi i Zachodniemi Indyami, toż obcowanie nayodlegleyfzych Narodów, i pomiefzanie Sekt różnych; tym nabędziemy myśli łagodnieyfzych, przychyl-nie^fzych i wcale ludzkich. Albo raczey, iuż teraz ferce miekkie i dufzg dla wfzyfb kich ludzi tkliw§, mieć poczynamy. P>rzy-dziemy my fig teraz duchem prześladowania, którym tclinęć, mieli fobie Przodkowie nafi za zaflugg (*). Nienawiść ludzi obcego wyznania, którg przedtym za (*) Święta wielkie w tey Stolicy lak okropny dla cczu tkliwych wyftawiaią widok ! Zaki, a navet doroflë fkupiwfzy, fię Ronią zjftrafznym zgiet« kiem zydovir, i kiimi walą. W oczach nafzych, iednego i «cląc ego kilkunaftu obfkcczywtey i konie 6 *f3s&C3fc przyflugę ku prawdziwey Relii miano, dziś icfì iey uymg i obelgą. A ten fpofób myślenia wydaie fię nie tylko w Iłowach, ale pochodzi z ferca, i znać go w poftępkach. Zrzodło tego wolnego a przecież łagodnego myślenia fpolobu, pochodzi ofo-bliwicy z wypolerowania Nauk, i oczy-fzczenia Filozofii, którey wiek nafz winien, tak wiele dobrego. Nafza Filozofia, którę przedtym wykwintne czczych głów wynalazki, i mnofiwo bałamutnych a próżnych wiadomości flsładały, iefl te-, raz córkg doświadczenia, i pilnego uważania Natury całey. Minęła iuż Epocha fyAematycznych pożarów. Filozofia nie uczy iuż więc e y lì ów, i nit: zrozumianego gadania, ale uczy myśleć i czuć. Fra-wda że to jetzeze nie dzieic fig wfzędzic; i po wielu Europy lzkołach, a nawet w tak Wypolerowaney Fra nevi, widać iefzcse dawne dzikich zdań zabytki. Ale młodzież ze Izkół na świat wychodząca, nabywa łatwo, kiedy chce, rozĄdney Filo- zatrzymawfzy tak kiimi obkîadalî, iż fpadî zwo« zu- Jak możemy cierpieć ten dziki dawnieyfzych cbyczaiów oftatek i na wielką Narodu i wieku hańbę, rozboiow w dni nayuroczyftfze w całym ChrześciańfWie dopufzczać i 7 zofii, a mnogość wybornych w tev mierze kfiążek, oswiecaićj i dofkonalg wfzylt-kie Europy Kraie. jefzcze przed lat nie było dokładnych pism w Filozofii wie-cey, iak trzy, cztery. Teraz wlzędzie ieft obfite żniwo. A choć nie z włalney roli, ieft jednak rzeczy dowoź obfity. Nawet w Hifzpanii wiadomy iuż dobrze Locke, Heivetius, Montesquieu, Alembert, Diderot, Wolf i Leybnitz. Wiek fzelnafiy był fzczgśliwym có do Nauk dla Włoch, fiedemnafty dla Fran-cyi. Po tym. przeniofl fig wydofkonalo-nych Nmik Geninfz do Anglii; od połowy wieku tego dał fig widzieć w Niemczech, zaczyna teraz budzić umyfty Pol-ikie, a nawet aż ku po'ł~nocy ftrzepłe od wieków Szwedzkie i Mofkiewflue duchy, do bawnych i użytecznych Nauk zagrzewa, l ak. że wprzo'd iuż oświecone Narody uczę fif razem ztemi, których przedtym pouczały. Smak wvborny fzerzy fig coraz, i wfzyft-kie prawie Europy Narody przykładaig fig do wzaiemnego oświecenia fiebie. Woy-ny nawet dżiś toruię drogę do powfze-chnego umyflów wypolerowania. Wodzo wie i Żołnierze, którzy woyng o Hiizpaii" fl(§ fukceffyg prowadzili, ledwicby po mundurach poznali fwych naftępcow, Którzy fię teraz o intereffa Ameryki bii§. Tak nauki Judzi odmieniły. Wfzakże tego przeczyć nie można; iż ieżeiiśmy co na wypolerowaniu nasi wy-doskonaleniu zyfkali, tośmy po więkfzey części na mocy i fiłach utracili. Jefle-śmy tkliwfzemi, ale fiabfzemi. Mamy w fobie ludzkości wigcey, ale iey też za to potrzebuiemy bardziey. Wfzyftko co ieft delikatnie wyrobionego, nie ieft tak mocne ani trwałe, iak ieft rzecz udziała-na po proflu. Nerwy nafze dla nowo pomnożonych fpoic bo'w wielorakiego a wyfilaięcego wytężenia fiebie, fiały fię fprężyfifzemi pravda, ale oraz flabfze-mi. Jfik daleko więcey daie fię widzieć teraz ofòb chorowitych, flabycb, niż przed-tym ? Uwaźaymy iak wiele bywa na Fran-cufkich i Hif/pańlkich Flotach chorych, kiedy z iakiey powracaj żeglugi ! Anglicy nawet mimo fwego wielkiego przyzwyczajenia fię do morza, doznaią w fobie konftytucyi, która iść w porowna-nie nie może, z ow§ żelazny prawie da-wnieyfzych wieków. Umyfly także i o-byczaie ludzkie zaraz od młodości bywa- ią przyzwyczaisne do tak rożnych fkłon-ności,i tik wielorako zatrudniane, iż przeto ftaig lig mniey żywemi. Ztąd rzadka dziś owa żywość w pifmach, o ktor§ przedtym było nie trudno. Przepych wpływa w to wiele; Ale tenże lam przepych ieft fkutkiem wielorakiego, a bardzo odmiennego ftanu, nafzego umyflu, nafze-§o wyobrażenia, obyczaiów nafzych i Skłonności, które rodzi famo uflłowanic Wypolerowania fię, i wydolkonalenia. Na nic fig nie przydadzą przellrogi lekarzòw Względem diety, poki Europeyikie Narody nie porzucę zdań fwych miękkich, i Wytworności w piefzczonym pożyciu. Wlżyftkie nauki z tey okoliczności odmienić fię mufiaty. Lekarz pomorzyłby ^acyentòw fwoich, gdyby ich chciał po dawnemu leczyć. Teraz ieft zwyczay, dawać lekarftwa przeciwne przyczynom cho-r°by, i nifzczyć podległe zapaleniu ma-terye. Na mieyfce lekarftw tęgich, wielorako pomiefzanych, kto'reby ofnowę, fla« 'Uchnych nerwo'w nafzych rozerwały: na-ały ehłodzęce a poiedyncze, których wy-^'§§a,§ tak wielorako natężone ciał na-izych fprężyny, i krew zapalona tak mno-a i"ó2ii2 wyobrażania czynnością, a które coraz bardziey zalecaię fzczgśliwe wielkich lekarzów doświadczenia. Sło' wem, Leczenie nie ieft iuż więcey slepvm rzemiofiein: ieft wyfokg nauką, na Filozoficznym doświadczeniu i uważaniu, za-fadzong. Wfzakże potwór od dwunsflu wieków, na końcu Europy, i w kęcie Czarnego morza, z członków niezliczonych, ciemnych, niezgrabnych, r z fobę niezgodnych w działany, żyie dot§d bez żadney wielkiey odmiany. Rzecz oiobliwiza ! gdy fię nauki poprawiły wfzyAkie, Prawo, ten żadnemu rozumowi ludzkiemu nie wytropio* ny labirynt, to nie wyczerpane pieniaćhtf i podAępów źrzodło', utrzymuie fig W fwym pierw fzym tiybie po więkfzey części Europy. Świat tak we wfzyftkim innym oświecony, i biegły, dopufzcza fię %lzić ślepo według praw, kto're flużyły dla innych wcale Narodów i dla wieków innych? a dla których fprawiedliwość święta, Kraiow podpora, Oaie fie częfiokroć cfiarę pieniackich wybiegów. Niechay nikt nie mówi, że w tym trudna, i fzko-dliwa odmiana. Dania, co od fiu lat ma fwoie włafne prawa, które z flufznosci i naturalney ftofownosci wielk§ mai^ flawę, przypifnie fwg domowg fpokoyność, i fzczęśliwosć, zmnieyfzeniu u fiebie tych to praw obcych. Katarzyna Wielka go-tuie podobnież zbiór praw,dla Iwych Kra* *°w, przyzwoity. Fryderyk Wielki obmyta toż lamo przvfzłvm wiekom dobro. Jozef 1Ï. ma te odmianę na celu Iwych wielkich zamiarów. Portugalia, Hifzpania, Szwecya, Mofkwa i Hania, toż od lat kil-ku Prufsy a nawet Turcy i Tatarzy ma* fwe rodowite, a lobie przyzwoite prawa. Ale, co zadumienia godna-, wypolerowana Francya, mądra Anglia, wolna HoU laudya, Niemieckie ftany, i nalza p# czę-SCł Polika, znofzą to z niepoiętg oboig* tnościg, iż, Wzglfdem co ielt fluiznego i nieflufznego, i względem naywaźnieyfzych ola fpołecznosci okoliczności, wychodzą wyroki według obcych praw, igzykiem obcym, i w lpolob niedoftatecznv, nie dokładny. Nie mogę tu pominąć tego, iż wędług obraęhowania uczynionego, przez wielkich ludzi (*). w Anglii Kędziów, Pi-iarzów, Adwokatów i całą Themidi familią liczą Qo 120 t\fięcy, przez których ręce koniecznie przecliodzg co fiedem lat O Łinguet i Wekhrlin, i* 13 całe dochody Kròleftwa, wynofzące do go ^cze fig pomnoży bardzîey przez nowy miilionów Ta 1er: (450, mili: Złł:) wFran- fyofób wychowania, które teraz młodzie, cyi w iamym Parlamencie i w Chatelet li- ZY dawać zaczynaj. Maria Tereffa , i czą 636 Prokuratorów, prócz inney nie- Fryderyk poprawili fpofobu edukowania zmierney liczby Patronów i tym podo- n^odzieży Kraiowey, A Jozef dollrzeżo-bnych, którzy, iak fię zbogacai?, znać l nych w tym iefzcze zamyśla poprawić tego, iź fzafawanie fprawiedliwości kofztu' błędów. Infze także Kraie, ofobliwie w je co roft Francyę, (rzecz flrafzna ale pra- Niemczech, ftaraię fię polepfzyć edukacy^ wdziwa) na 400, miilionów liwrôw, czyli fwoig uftanowieniem licznych penfyi, i 6co, miilionów Złł. Tyle nie koiztuiij r(^żnych Akademii, pod imieniem Pedago* pod czas pokoiu woyflta i Floty rszero Filantropii &c. Wfzakże Kray nafz wzięte. W Nie;rc5ech znayduie fię bli- I]'e ma iuż w tey mierze ezego zazdro-fko poł-miJhona ludzi do famego prawa Sc^ innym. Mai^ inne czego naślado-należ^cych, na każdego z których, icżeli ^ać w nafzym. Co tylko bowiem ludz-fię na rok cały rachuie fo talerów, co j^a ^gdrość podać, chęć ufzczęśliwienia iefl barc zo mało, to wyncfi lummę za ^P°feczności w naypożnieyfze wieki wy-Łacinfkie w Niemczech Prawo 24,000,000 naleść, a naydzielnieyfza i niefpracowana talerów. Jakby mogły być użyteczniey 80rWość wykonać mogła: tego wfzyftkie-obrocone t«k ftraizne fummy ! iakby nad* używa wybór owych Mężów, głofem groda za wydział flufznośei, mogła i być ca*ego Narodu od lat 9 do tego pcjwoła-powinna mnieyfza, i przyzwoitfza, gdyby **ych, aby w jak naydokładnieyfzym mło* uftanowiwlzy prawa iafne i profte, Tri- dXch Oyczy2ny fynòw ufpofobieniu, Na-boniufza prace zdarto? r°d mógł mieć pewne nadzieie, i goto- Sarnę tylko więc naukę Prawa wyi^' We a zdolne do wfpierania fiebie podpo-wfzv: wfzyfikie fię inne bardzo poprawi' ry« Ułożenie i wyznaczenie na fzkoły na-îy w krótkim czafie. Cały moralny fpo' u^» wieku tego godnych, a Obywatelowi fób myślenia, iiał fię tkliwfzym i przy' lł°l&iemu koniecznie potrzebnych, poda-chylnieyfzym ludzkości. Ta odmiana ic u*e fpofobu ćwiczenia młodzi w tych na- 14 tikach iak naypomyślniey a z naymniey-fzq Hrat§ cza fu: kfigżek nowych a do zamiaru edukaeyi zgodnych przyflawienie. Nauczycielów wybornych wybranie na czas terażnieyfzy, a na przy f/ty zafzczepienîe, Uczniów nayftuitecznicylzemi frodkami do nauk powabienie. i praw nakoniec dia liczących i uczących fig ufłanowienie, z obmyśleniem tego, aby ich dopełniano za-wlze, fkntki to (ą prac długich, mędrych, i fzczęśiiwych nafzey Kommiftyi Eduka-cyiney. Dzieło to tak ważne, trudne, a pomyślnie iuż prawie dokończone, nie zafliiguież na powizechną u Narodu u-fność i wdzięczność ? ma ią, i mieć będzie zawlze. Jeżeli rzadka niektórych aibo na» ganna niewiadomość, albo czarna niewdzięczność, mówi, ze w Krain dobrey edukncyi nie mafz, ieźeJi z upornego przelćjdu, izle fwe dzieci na nauki do Miail Zagranicznych, nie żafzkodzi tym, tylko fobie i fwvm dzieciom, które zazwyczay prócz zwodnych pozorów , nic gruntownego przez tę zagrariczpę edukacyjnie nabywaią. A że fwę młodość llrawią w obcey ftrenie, za to też ebee będę w Krain ich myśli, ich obyczaie, a nawet i fam ich J§zyk. Lecz my co nafze nowe 1 cudze młodzi wychowywanie bez-ftroii' n>e uważamy, coż lobie wnieUemy? oto, leżeli my cośmy cały wiek nalz miody Stawili, na famym nabywaniu trochy dawnego a iuż więcey nie mównego içzy-ka, trzymamy wiele o (obie, i z politowaniem na przodków naF/.ych fpogl^da-my: czymże nie będzie nafza potomność, iuż prawie od kolebki, wiadomości potrzebnych nabywaiąca, próżnych nie znawca, rvchley <-1o cnot i zdań Obywatelach przywykaigea, i uchroniona przelą-dòw? To pewn.3, że nas we wlzyfikim przevdzie, a że wiek terażnieyfzy uflguié będzie muliał przyfzłcmu we wfzyflkim. Spolòb także terażnicyfzy Rzędu, zmierza do tego, aby ludzi oświecić, gdy przed-tym miano za kunfzt polityki, trzymać ich w grubych uprzedzeniach. W wyrokach nawet panui^cych widać iuż zamiaft o-wych groźnych ukazów, przekładanie potrzeb publicznych, i iakieś przekonywanie fo potrzebie zapobieżenia im, Tak§ to oycowlkiey mił. ści ku ludowi cechą naznaczone ią nowe edykta we Francy i, niektóre Pruflach, i w innych Kraiach. W powfzechności, ftaraią lię teraz Fanuigcy raczey drog| namowy poddanych nakła- 16 niać, niżeli ich gwałtem do czego naglić. Enropa ma teraz więcey niż kiedy dobrych i dobrze myślących Kraio-władców, którzy w fpoiobie rządzenia, powodui§ fig ludzkością. Wielu z panuigcych, óaą z fiebie przykład porzucenia przepychu, który zubo* żył Europę całę. Aż do połowy wieku tego, miano marnotrawny okazałość i blafk oezy mamiacy, za koniecznie potrzebny przyzwoitość dworów, i ftolowano fię zawfze w tvm do przykładów, które wyaiofiość Ludwika XIV. Europie nay-pierwev podała. Przykład wielkich, iak to bywa zwyczaynie, przełzedl do mnieyfzych. Zbytek rozlzerzył fię od pierwfzego z ludzi do ofłatniego, nad wfzelky możność każdego. Darmo prawami zbytków za« kazywano. Darmo Aroie przepifywać chcia* no. Przemyfl Judzki, zaraz inne trwonienia wynayduie frodki, gdy mu iedne odeymuię. A prócz tego, czyż można wflrzymać fkłonncść ukorzeniony w ia» kim Kraiu do przepychu, bez wzrufzenia całego Kraiowcgo gmachu ! Atoli Fryde* ryk wielki, Twym przykładem okazał poddanym lwoim, iak mało pomaga do pra-wdziwey wielkości, marnotrawiły przepych: 17 a ten przykład więcey fprawił, niż ^ '9° zakazów. Pewna że w żadnym lain, przepych nie byt mniey wzięty iak ^ 1| rufkim (*). Ale teraz poczynaj inni • 'Z0 banałem, do cudzego, nie u/.ywaiąc po ki* -fieb!e' to fylko poty flnżyć , ' °w ^ray nie przeymie zwyczaju po* ^'c'§gnienia u fiebie przepychu. Prócz eg0 cyrivll'acya pieniędzy, owa dufza Kra» o Pnim .T • ? ?0ch!?dzi' że na^1 Polacy, rnawiaią boftwoaC Ài'2 W l'kh v' # widać iy-Uw vjtdç i u-»a r>nt u %/' doftarczaią Imti wielkich i rze y .raiow^i, łiie fą (Kuźni i wielkie ftim- Stjczcn i783. k i8 iów, wfirzymana i zatamowana byłaby, gdyby pieniądze nie fzły także na zaku-powanie rzeczy obcych, a tylko w fzka-tułacli panujących nie użytecznie leżały. Powfzechnie bowiem fu m my, kto're fię do fkarbù Kraiowego zbieraj, koniecznie według zamierzenia (wego po Krain fig ro-zeyść maią. Y według rozumnego no* wev polityki zdania, lepiey ieû czçflo dłu* gi zwłafzcza proporcyonalne w fwoim Kraiu zaciągać na publiczne potrzeby; niżeli publiczne dochody w pieniądzach, nie użytecznie chować. W czym Kraiowc doftatki być powinny miarg. Gdyż ubogie Kraie mało fwych pro duktów do wywozu maigee, takby fobie zaciąganiem dłn-go'w zafzkodziły, iakby fig zapomogły bo. gate. Według wfzyftki.ego podobieńftwa no» wo-zaezynaiący fię Wiek Ekonomiczny nic ofloi fię tak długo z powfzechnym Eu* ropy dobrem, iak dotgd trwaigey wiek paradny. Gdyż ieżeli wfzyftkie Kraie, my na bankach fkladaią, a pożyczać ich za granicę, gdzie doftatki powierzchowne okrywaią biedę i prawdziwy niedoftatek, iak żywo choć przy nadziei wielkich zyfków niechcą. *9 iak fię teraz dziëie, na to fię będ$ fadzić, Zeby pieniądze za granicę nie wychodzili to te znaki wartości rzeczy i robot Wizyflkich, utracę wiele z Twego fzacuti-ku tylko poiubnego, a nakouiec te tylko K raie zyfkaig, które wiele czy ft ego zarobku z gruntów mieć bgda. Tu to tryutnf będzie tych, którzy wfzyflkie po -datki na grunta nakładać radzg. Oyczy-zna także na łza, iak na o'w czas izc/.ę-śliwlzg iię, od owych dziś złotem i fretterà zarzuconych Kraiów, okaże! Doświadczenie, że fie Manufol urv nie ' •Izędzie iednakowo darzy, że fię ;iie z każdym klima i umyfìem Narodów zga-dzaią, i że fię n e da do tego zniewolić nat.ira i przemy ft; zmnieyfzyło owev do manufaktur porywczości, l'rzedtvm wfzyfcy owi drobni w Niemczech S/«mo-^'ładcy, chcge manufaktur zakradaniem fwe małe zbogacać Kraie; tym fiç ni'zczy-Teraz dofyć w tym la oH rożni, a potym będę lefzcze bardziey. Wret u-'•naig wl'/edzie, iż natura dofyć daic ka* y-deinn Kraiowi produktów do wyr<.bia-łlla na wielorakie do życia wvgody i po-trztby, aby tylko naród nie był gnuśnym z iakicy przyczyny i ociężałym, a że matta nu faktury z zagranicznych produktów z naywigklzg tylko ofirożnością i zWaze-niein rożnych okoliczności użyte, mogg pomóc, do pomyślności iakiego Krain. Roliiićiwo i handel, ffuizuie w tym czafie fg na'yprzednieyizyin celem wielkich w rządzeniu Kraiami obrotów. Chociażby nowe Fizyokratyczne fvlìema, czyli umiejętność wybielania podatków z czyj ftego gruntownego dorobku, nie odkryła nam była tyle ważnych wiadomości; to fama uwaga, kto^g na Rolnićłwo wznieciła, byłaby iuż bardzo wieikiey wagi. A Fra ncya, w którcy poczęło fig nayprzód to fydema, i wzbudziło przemyli ku Roi-nićtwu, potrzebowała bardzo tego. Je-fzcze do dziś dnia, nie mafz prawie w Eu-ropie Krain, wyigwizy Hiizpanig, w któ-rymby Rolnićłwo tak było zaniedbane iak we Francyi. Lubo nam z ta m tg d tak wiele pięknych o nim przychodzi w kliczkach Ekonomicznych wiadomości. Prze-• ciwnie, ta w Rolmćtwie gorliwa przemyślność, od czafów flawnego P. Tuli kwitnie między wfzyflkiemi Kraiami, naybar* dziey w Anglii. Dania i Szwecya poprawiły Rolnićłwa fwego bardzo znaczftie. W pierwfzym z tych Króleftw, iuż wpro- 21 ;-zono wfz^dzre ogradzanie pó! wfzyft-*'cl), żywe;ni płotami po Angieliku. Y iak ^ to zr.izu Rolnik fzemraî, tak teraz dla ^ic.orakich a znacznych z ta d pożytków, ifiawi Zwierzchność, która go przytuliła do tego. W Szwecyi Rolnictwo >7ło bardzo zaniedbane, jelzeze w roku x/7° cał.i kreicency-a w Szwezyi, nie wydoliła wifccy iak 640,000 beczek (*) z których 400,000 tylko było w życie. Dla t£go co rok mufiano inrowadzać z zagramy zboża za 800,000 talerów. W roku 17^9 wydał iuż lam i\rav 700,000 "Cczek. Po wfzyftkich prawie Europy ^raiach uftanowiono I owarzyllwa Ekonomiczne, który h zamierzeniem ieil pomnożenie i po lep (zenie Rolnićlwa Kraio-Wego. Nawet w Hifzpanii i Portugalii, £c'zie dot§d naywiękizy pannie wflięt od ^olnićłwa, powitały nie dawno podobneż J °warzyftwa, i wie'u tamteyfzych uczo* nVch fhraią iię oświecić fwych rodaków, w tey nayi/łotnieyfzey dla iwiata całego S ) Aby raz na zawfze wiedzieć wielkość t«y 1 ;'y« przypominam tu, że ma 73S9 cali kub.- pa-_y Kteh, jakich nafz korzec nowy od 32 garcy 33CVC)00 0-boiey płci. Liczba ta okoîo Manufaktur pracui^-ÇVch, lubo pewnie ? częścią przefadzona, iak Kray m ufi czynić możnym, bogatym ? Zapewne ci, którzy cały produkt roczny Rękodzieł Angielfkich, lzacui§ na 300, milllonów zìi; niizych, nic nadto nie mo-^ią. Manufaktury lia Angieliki, ma przy. mioty, których inny około podobnych rzeczy robiący nie ma za zwyczay; ofo-bliwiey zwa/.aięc trwałoś® i równość rze-CZV. Robi on zawfze mocno, iednako-Wo, i nie fzuka zyfku na owym ofzczę-dzaniu m.iteryału, co tak wietkiemi i Racemi czyni rękodzieła innych Kraiów* Jeft cn także w iwey robocie przemyślny, ale bardziey fzuka pożytku we w zyft. kim, niż pozoru ozdobnego. W robo Ca s6 tach metallowych nie ma fcpbie dotęd nigdzie równego. Jefzcze nawet teraz wywożą za granicę w Manufakturach, metal-lowych zs 20, mililonò wzłł: a wełnianych przed lat kilku na 100, millionow z U: Handel Wielkiey Brytannii , który fię po całym rozciąga świecie, a wvnofi \ część handlu Europy càtey, ieft duCzą Narodu tego. Nim on fię wzmocnił, przezeń nieprzyiacioł Twoich zwyciężał, i byt zawfze powodem woien i traktatów iego. Zamiafl wielkich i decydui^cych batalii, walnych attaków, i flawnych zdobyczy, na których Francya i inne Narody zakła-dsią l"wg wielkość i flaw§, Angiia fiara lię, zruynować nieprzyiacieKki handel, zaffano wić żeglugę, i bez-czynnym uczynić przemyfl i wizeik^ iego pnee. Te to {ą głębfze i trudnieyfze do uleczenia rany, niżowe, które Kraie odbieraig, w przegranych bataliach, i w poniefionych klę-ikach. Przyprowadzaiî) one Narody o ia-kgś długij chorobę, w którey nie lą w lianie dania odporu fwym nieprzviacio-łom, a po którey koniecznie nafh^pić mu-fi utrata boga&w, ludzi, i Krain. Z tych to powodow pod czas woyny Anglia wy-fyła tak niezliczone mnoftwo armatorów, 37 którzy wfzyfłkie morza niebeśpiesznymi czynią, i wizędzie handel ruynuig. Nie ma (z także żadnego Narodu,który by mógł tyle okrętów na morze wyfyłać, iak ten. Według publicznego rcgeftru roku 1777 było do łaniego handlu Angielfkiego flu-żących okrętów 5,588 które nofiły mil* lion ^3000 beczek (*), a miały 91,190 maytkòw. Atoli ten niezmierny Kolos zaczyna fig nieco chylić ! od początku tey woyny handel Angielfki w wielu fię teraz odnogach zmnieyfz\ł. Ofobliwie zaś wywo'z manufaktur wełnianych, nie tak być poczyna wielkim, iak był przedtym. A prócz Portugalia, Mofkwy, toż nafzey Polfld, nic wiele ich wychodzi do Niemiec, a nic wcale do Włoch i do Yurczech, w których przedtym przefzło za 50, millionów nafzych złł: zbywano ich. Według podanego rachunku Parlamentowi był ftan Angiellkiego handlu w ro* ku 1773 ten. (*) Beczka w handlu morikim oznacza wagę 200» funtów. 38 Wywoź wynofiì - 13,22 6.740 fzter: Przywo'z - • - 11.832,499 fzter: Kray zarobił - 1,394,2*1 fzter: A lubo ten rachunek uczyniony iefl: według regeftròw celnych, które nigdy nie lą dokładny fzalę handlu; to iednak pewna, e iefzcze doiçd Anglia baidzo zy-fktłie na Iiandld, i zyflk ten można ielzcze rachować, na 30, miilionòw złłi eorok. W powszechności: Aiigiełflu Naród, ieft od natury utworzony do handlu i żeglu* gi. A połoV.cnie iego Krain, wnętrzne piodukta^ lian Obywatejòw za m o/ny, pilne oko Kfaiow.ego Rz§du i parlamentu, zagraniczny kredyt, wielkie a bogate kupieckie Towarzyflwa, które wniwecz o-bracaią zagranicznych kupców przedfie* wzięcia, wielorakie uflanowienia ku pomnożeniu lian iu bardzo fluzęce , i wiele innych jzczgśiiwych okoliczności których nie irai? inne Knie, pomagaia rr u>, aby był zawfze ièdnyhi z NarodtWnayhandlowniey. fzym. Ofobliwie, zawf/e będzie miała Anglia naywiękfze korzyści W owym zy-fkownym handlu, który iey połów jryb daie, 11a którym 500, a czalem i /ooo, 39 °d 100 zarabia, i milliony fwych mie* fzkaiicòw zbogaca. Gdyż Portugalia, Hi-fzpania, a nawet Frânoya mało iię tym handlem z iakiegoś naturalnego wAretu, zatrudniaj, A lubo Ameryka puî-noena Wolną zol taie, zawfze ona iednak fwoie bud wie drzewo, i inne fwoiè przyrodzone fkarby, bgcizie wolała wieść do ipo* wi^owaconey z. fobę, bogatey, i wuedzic w i e ; - i kredyt maięcey Anglii,K niż do innych Eur py Kiaiciw. A ieżtii handel Anglii ku pòì nocy coraz będzie flahizy, gdy go tamteylze Ka'rody lame prowadzić zaęzynaią bardzo: z Ameryk? zawfze He utrzymywać i coraz pomnażaj będzie. A to bez llrafznych iak dotąd kofztów na ubeśpieczehie iego, bez pofvlania flott, woyfk lodowych, trzymania fortec i garnizonów, i uOawicznego fìrzezenia fię za-zdrofr.ych i chciwych wolności Amerykanów. Co wfzyOko dotćjd Anglię nifzczy-ło, i ruynowaio. Ztęd to wklu, oderwanie fię Ameryki od matki iwoiey, ma za nowe źrzodło fzczęścia Angielfkiego. Kray ten tak możny, bogaty, rzędny, miał iednę przyczynę wnętrzna nimeyfzc-go poniżenia Iwego. T o lefì; ftralzn? zuchwałość 1 krnąbrność woylka, na flotach ĄO fwoich fłużgcego. Duma, która pocho dzi częfto, z oglądania fię na fiłę i potęgę włafng : łączy fię z wrodzony Anglików śmiałości?}, z kgd pochodzg owe nie lîulznc i przykre Narodów, nawet oboię-tnych, napaści, które Brytanczykòw nie-znośnemi, i nięnauilnemi u wfzyftkich Narodów uczyniły, i dla których wizyft-kie niemal pragnę iey upokorzenia. Ten to wynioffy Ang elczykow iimyfl wydarł im Amerykę. Ten dał przyczynę oboię-tności zbroyney, która im wydrze na morzu północnym i Bałtyckim handel. Tę Anglików śmiały wynioflość zdaie fig ufprawie iłiwiać potęgi morlkiey wielkość. Żadnego Narodu nie była nigdy tak firafzna na morzu fiła. Przeciw żadnemu nie potrzeba było, Europie tak fiante wbrew, i przefzkodzić do dallzego wymagania fig, iak teraz przeciw Anęriei-Hucmu. W roku 1780 Ikładała Cię mor-Ika W. Brytannii poteva, według dowodnego a publicznego uwiadomienia z 9$ z 9 g Liniowych okrętów, —- 23 od 50 i 40 armat, §6 Fregat, •— 96 mnieylzych zbroynych listków fzalup, galiotów i podpalnych okrętów. razem 298 woiennych okrętów. Tu nie liczg fię zbroyne kupieckie fiativi, i mnortwo Armatorów, czyli Kaprów, tak że teraz można , iak roku 1760, łi« czyć cał^ Angielfk? potęgę, do 400, o-krętów, która dla wielkiey fprawności rnaytkòw, liczbę j©o, tyiięcy wynofzęcych, i wielkiey dofkonałości w woienney mor-fkiey fztuce Angielfkich Oillcyerów, nie tylko file żłgczoney Rurbońlkiego Do* niu wyrównywa, ale ią też 1 przeważa prawie, Jako fię to w całey przefzło-ro-ney kampanii okazało. Lodowa Anglii potęga, kto'ra według liftanowienia 176g, iuż to i z Irlandfkie-mi garnizonami, nie miała wynofić nad 60, tyfięcy ludzi, uroiła z okoliczności terażnieyfzycb, do 103,000 regularnego Woyfka, 30,000 Auxiiiarnego, 43,611 mi* licyi, 12,000 Amerykanów,ogółem 2,05,611 4» ludzi. Jefzcze ta fifa daleko fiç bardziey pomnożyła oftatnich czterech lat. Tak toz Wielka Krytańnia wy fila fie na odparcie, {łrafznie naglgcey îey nieprzyiacioł po» tîg'- Ale to natężanie fig gwałtowne, obciążyło \ą niezmiernemi długami. Ordy naryine dochody wynofzę ' koło ii.mil-Jionòw fzterl: (440. millionów ził:) zaś W roku 1778 wynofiły J bjldui czyli po* zwolone na potrzeby Krainvc lummy 13, milJionòw, 730,348 fzterl: 2. fzylingi, 6. pence. Koku 1780 poęinitfiuno na wydatki 20, millionów, a około ?o, milli-onòw roku 1781. Przez co długi Naro-' dóv e tak urofly, iż wynofiły roku 1780 144 millionów, §3,414 fzterliu: a prowi-zya od nich jr millionów, 424,8^6 fzter: 9 zaś odbieranie, 1 oddawanie tych pieniędzy i inne unkolzta, 82,142 fzteriin: Roku 1781 5 Stycznia pokazało iię długu 156 miiliouòw, 67.841 Iz ter: a pro-wizyi od nich 5 millionów 930,509; zaś odbieranie (:recepturo) i oddawanie i. t. d. 99,504. Roku 1782 5 Stycznia długi te urofly do 177 millionów 52.428 fzterl: a prowizya od nich 6 millionów,yg 8,68 i fzter: Nakoniec te^o roku 1783 Î* Sty- I 45 cznia okazało fię wfzyftkich długów, iuż to rachuigc w to bi'ì'etv (karbowe niepo-płacone, i. t. d. 216 millionów, 694,694 fzter. (704 rr.iliionow, 365" 986 czerw złł:) od ktòrvch trzeba płacić prowizyj corok 7 millionów' 3 9 920 fzter: czyli 16 millionów 294 czerw: złł: Jak ftrafali-wy dia Maro< u cięż 1 r ? Aie kiedy fię uważy, że iię z tego niezmiernego długu nsywięcey Kraiowyrn winno, a ledwie tylko trzecią część zagranicznym ; że w płacenia tych fu ni m -ine będą îiç tak łatwo domagać wierzy* cielou ie, gdyż bv i h nie ńiu-li gdzieindziey tak dobrze i beśpiecznie lokować; że 2\a-rodowe długi fa iefzcze w proporcyi do boga<3w Kraiowvch; ze bank Londyńfki, na*"którym fi? wf/yifko zaiadza, ielt bardzo pewny, i w! edzie wieiki kredyt ma'; iacv; ze Wielka Brytannia ma iefzcze na pogotowiu wiele nie używanych dotąd a wielkich pomocy; i że długi Franeufkie, ]ubo przy mnieyfzey fpofohności zapłacenia ich, równa ia fi? Angielfkiin; tedy uzna He to, że Anylia nigdy dla tych c ługów fjvoich, nie zbankretnie. Dowodem teso owa wielka ufność kredytorów n>a-jgcych aiTv-nacye i biilcty^ czyli doku- 44 inenta na te długi, które tak maią za-wfze wielką wartość i fzacunek wfzędzie, iak w famym początku. Wyznaymy ic-dnak, ze ten dług Krajowy, Jud uciika, kredyt pomału zmnieyfza, dla wielkich, na prowizve od niego, podatków, dro-gość na wfzyfìko pomnaża, inko też i na robotę lamę, a tym famym pomyślność wnętrzM§ Kraiu, tak truie, iż fig da-]ey pomnożyć nie da bez upadku Anglii. Jelzcze iedne ma korzyść Anglia z iwe* go rządu i Narodowcy Kcnfłytucyi, kto-rey inne Kraie nie maią. Naród, kto'ry rnyślić muli, nie o potrzebach lwego ie-dyno-wladnego Monarchy, ale o fuych wîafnych, o famym fobie i dobru fwoim, łatwo fobie może we wfzyflkim pomoc, bo utrzymanie wolności, kcnfłytucyi. handlu, moie wlzyfìko nad Angklczykiem, i wiedzie go do czynienia prawic cudów. Gdy w inlzym Rządów fp o fobie, uprzedzenia różne 1$ częfto czynności dzielney na przefzkodzie. Wfzakże zewnątrz nie ma Anglia teraz związków i pomocy iak w przefzłych woynach. Hollandya naywier-jiieyfza i nayużytecznieyfza przez fio lat Alliantka, zoflała niebezpiecznym nieprzyjacielem. Pułnoc wydrzeć chce Anglii 45 wielką czgs-ć handlu, a kupna w Niemczech , przyiażń niektórych Xiążąt, bar-dziev ią nifzczy, niż iey pomaga. Ale dofyć iuż o tym przedziwnym i Uwagi całey Europy godnvm Narodzie. Francya iego zawfze naturalna rywalka, a teraz potężna nieprzyiacioîka, intereffu-ie po nim naybardziey, fjroieczność Eu-ropeyfleą» i godna żebyśmy tu obok Wielkiey Brytannii wyflawili. FRANCYA. Miły i wefoły Kray dla Jwego Klima, gruntów, produktów, charakteru Narodu, i iego pożycia; nayludnieyfze Pańftw© w Europie całey , któremu co do liczby iniefzkańców, ani nawet niezmierne Mo-łkiewfkie, ani rozległe Auflryackie Kraie, nie wyrównywaią. Gdyż wiadomo teraz (*) że ludność Francyi wynofi, nie 18, iak zwyczayne mniemanie, ale af, milli-Onów dufz, które mielzczą fię w 10,000 nulach kwadratowych, tak że na każda milę wypada, s,^oo ludzi, co fię nie trafia w całey Europie, wyiąwlzy Hollandyą. C ') Z obrachowania które l'Abbe Fxpilty Kró-Iowi Francufkiemu p dat 1779 wypadła liczba mie« tańców we Francyi 24 milliony 599>7&4« 4Ó Wfzak^e ten tak ludny i patężny Kray, Któremu grime- włafny naylzacownicyfze wydaie prcdukta, który od położenia we-go nad troi. kim irw rcm, ma dziwny do handlu i żetingi pomoc, w którym od nieiakiego cza i u pomnaża fie dzielność w pracy i przemyli, nie ief\ tak fzczęśhwym, jakby mògi być i powinien. Czego nay. więklzą idi przyczyn?, zaniedbanie Rolnictwa. Francya ma bliiko ttzech c/ęśc nie uprawnych gruntów, a dwie inne części nie naylepiey uprawiane i zażywane. W latach miernych nie wy cisie Francya więcey i a k 45 million/w mai drów zboża (*). Które wyli irczvc tylko mogę na 15 millionów ludzi Zn czym 10, mill'ionów Fiancuzow mufzg żyć cudzym chlebem; 2k§d tak czgOe 1 głody, i drogt sx w tv ni Kr aiu. Dłiigoby było przywodzić wielorakie w Francyi do Rolnićlwa przcfzk< dy. Znacznieyfzg między innemi, fą niezmiernie rozmnożone winnice. Według pewnego obrachowania, fame winnice, zaymrig w Francyi 1, mil'ioii 6co,ooo morgów. Ale te nie ied.ua ko- (*) Maîder trzyma 12 korcy, czyli waży 2§8o funtów Paryfeich. 47 wy czy iv, 3 profit. Jedne z nich dai 3 na rok 3 liWry dochodu, drugie 300. Rachowano zebranęgo wina w Francyi, ro-u 177CJ 13, millionów, 687,000 beczek, 3° garncowych. Ten to fzacowny a ob-% produkt, ntrzymuie dobry byt Frati. cyi, i han lei iey z Europa całą. Gdyż ro pewna, że wywoź roczny z Francyi wina rożnego, wynofi do 15, miliûno'w litrów, a zaś wódek, likieiów na 5, mil-liono'w, to ieil: obu produktów wywoź ^ynoii do 50, millionów złł: Prócz tego Francya ma wfzyĄkie potrzebne produkta, a wiele tycił, co wygo-dzie i zbytkowi iiużg. Ofobliûic nad potrzebę u Liną, zbywa iey wiele do wyprowadź e n i a zagranicę, nayprzednieyfzych Owoców ogrodowych, toż foli, lnu, ko« nop] ; ale tych oOûtnich dwóch rzeczy, nie wyprowadza Francya Surowych, ale i- n.iv przedmev wyrób Izy, bardzo z wiel-kim zvikiem nnvm Kraiom przedaie. Co * metalle ie(\ ten Kray ubogmi; a ofo-bliwie brakuie n u ołowiu, cyny, złota, frebra. Lubo Francya bardzo wiele zio-ta i Crebra na pieniądze wybiia, i na tym Wdzo zarabia. 4S Jeżeliby to było ze wfzyftkim prawdą, c do 1764, piątą, czwartą, a na-?ct 1 trzecią częścią. A po woynie. ca-y wywoź ich bardzo fi? zmnieyfzył, wy-K^l ^'^zPan^ i do Amerykaii/kich olonii fwoich. Terażnieyfza woyna nie zgodzi im tak bardzo, wfzakże w powfze» chności, żalą f]g na nią fabrykanci tam-teyfi. Styczeń 1783. D fio Jeżeli który Kray, to Francya, pokóy rna, i mieć powinna za naygłównieyfzy fwóy interes: gdyż on fam ią tyiko mo' że wydzwignąć. z trudnych, w których fię znayduie, okoliczności. Na niefrezęście atoli, ledwie który Naród ma tyle powo* dów i przyczyn politycznych do częftey woyny, iak Francya. A że choć fwe fi* ly z Hifzpańflkiemi ł§czy, nie wyrównywa Angielfkiey potędze, ofobliwie co do ma-lego owego na morzu woiowania, 0a« tków kupieckich napadania i zabierania, które więcey lzkodzi niż przegranie ie-dney i drugiey batalii wielkiey, przeto handel iey cierpi bardzo pod czas woyny. Według naydokładnieyfzego zdania, liczba okrętów kupieckich, któremi Francya lwóy handel prowadzi, iefl tylko 1800, które biorę m raz 324,100 beczek, zaś wvpro" wadza fwych produktów za 240, millio-nów złł: więcey niż cudzych do iiebie wprowadza. Gdyż Kray ten oprócz zboża, pieniędzy, koni, i drzewa pod cza# woyny ofobliwie, nie wiele czego potrze1 buie od obcych, a zas fwych udziela całemu światu. Po tym wfzyftkim zdaie fię bardzo trudni rzeczy do poięcia, iak ten Kray, ta' 51 kie lupy z całego prawie świata do fie-hie garnący, może być ubogim, i iego mieizkańcy wyftawiać lie w tak biednym ftanie cudzoziemcowi, Kray ten obieżdża-ićłcemu Ale podziwienie to udanie, kiedy fię zważy, że dla niezmiernych długów koronnych, po więkfzey części za granicy zaciągnionych, znowu wielkie fum-»ny z Kraiu wychodzą, że Kraiowe fkar-by między niewielu tylko włascicielów po* dzielone, i w k lkcro rąk zgromadzone, znayduiij fię prawie w la my m lednym mieście, gdy więkfza część ludzi i miaft ielt biedna. To źrzodlo nielzczęścia Frań. cyi, powiękfza. fię bardziey pod czas ka-żdey woyny, dla pomnożonych poda* tków, a pomyślność iey ti nie i umarza. Na nic fię nie przydała niektórych Mmi-ftrów rozf§dna i zbawienna dla.Kraiu baczność, chcąca nakładanie podatków do Wielości maiątków llofdwać. Dotęd fam tylko ludzi rodzay czynny i pracowity, co ieft gruntem pomyślności i mocy każdego Kraiu, obarczony ieft i uciemiężony podatkami. A gdy obywatele zarabiamy i pracuięey znifzczeni f^,cóż pomogą Kraiowi, pożywaiący ? Od roku tylko 176s do 1774 nałożono na lud nowych podatków na Dz 90 millionów liwrów, które co rok wypłacaj. Terażmeyfzy Kiòl wftrzymywal fig długo od nakładania nowych podatków. Ale potrzeba w roku przefzłym przy* wiodła do użycia tego śrzodku, dla po-fpolflwa ofobliwiey, nieznośnego. Kto'ry żeby Francyi nie fzkodził, i dopuścił iey wzbić fig do tego fzczgścia, do kto'rego wfzyftkie inne okoliczności powoływać fię zdaię, odmiennym fpofobem użyty być by powinien. Według obrachowania Pana Biifchinga, które iert nowfze i dokładnieyfze, niż kawa-lerowey d'Eon w fwych Loifirs, na początku woynv teraźnieyfzey wynofiły długi Francyi 3800, millionów liwrów, od których prowizya na rok wynofiła igo.mil-liono'w liwrów. Przydaymy do tego 400 miliionow fum na przeżycie, (a fond perdu) wziętych, toż długi zaciggnione pod czas woyny teraźnieyfzey, które za pewne wynofzę do icoo, millionów liwr: a ob iczemy fummg ftiafzhwg 5200 millionów liwrów, czyli, 490, millionów 566/>57 çzew: z U: od którvch że procent Francya dro/.ey płaci niż Anglia, to ie(l po 4 o 1 I; przet o m ufi co rok pro-wizyi płacić około 19 millionów 622,6/6 53 czerw: ził: Cały produkt Francyi roczny wlpomuiona d'Eoa fzacuie do 2,341 mil" Jionów liwrów, czvli 195" millionów czcr: ził: to ieit mniey daleko, niż Angielfkie roczne produkta taxuig. Dochody zaś Kro» Ja Franc 11 fkiego w roku 1780 wynofiły 44°, millionów liwrów. Łatwo fig domyślić, iak od wypłacenia pr.owizyi mało fig co zof!aie w Ikarbie na potrzeby Kraio-we. Lodowa Francufka potęga w roku 1774 wynoiiła według lifty: 223,127 ludzi, i kofztowała fto millionów liwrów. Ale pewna, że z liczby tg na papierze, nie zgadza fig liczba woyCka aktualnego, którego nie znayduie fig wigcey iak 170,000. Przyczyna zmnieyfzenia tey lędowey potggi iefit, iż teraz Francya mędrze całe fwe obraca (taranie ku potędze morikiey. Jakoż trudno wymówić, iak fig wfzyftko, co fig iey tycze, poprawiło od przefzłey wc-yny. Zaczynałąc ninieyfzę woyng z Augii?; miała Francya 66 liniowych o-krętów gotowych, a 11 na warfztatach, .50 Fregat, a wfzyftkich wielkich i małych okrgtów 211. A zaś w r< ku 1780 pomnożyła tg fiłe fwoig aż do S4 liniowych okrgtów, a wizyllkich liczyła % 66» 54 Lubo Francuzi, nie zdaig fig być do morza tak iak Anglicy utworzonemi, a-toli byliby oni iuż fię rtaJi daleko lira-fznieyfżemi na nim, gdyby wrodzona im duma i źle wzięty punkt honoru, nie czynił między niemi wielkiey do fhiżby prze-fzkody. Kolbert dobrym przedfięwzięciem podzielił na dwcie Departament morfld: na właśnie wovfkowy, który miał dozie-rać wyprawy,- i na Cywilny, do którego miało należeć rofporzgdmiie, budowanie, prowiantowanie, magazynów utrzymywanie, Kawcellarya morfka, flowem cała E-konomia i adminiHracya potęgi morfkiey. Fierwiza klaffa naywała fię fcpec druga U fiume. Do tey nalezeii wfzyfcy fubaiter* ni, Intendenci, Kommifìarze, a nawet i Mi-nifter; do tamtey zaś woyfko famo mor-Ikie. Między temi dwiema klaflami panowała zawfze niezgoda i zazdrość, dla któ-rey potęga morfina na końcu woyny prze-fzłcy upaść mufiała. Aby to złe na raz wykorzenić , Minilier w Departamencie wovfkowym P. Boyncs, znioff roku i/"?* to ułożenie. A zamiafl; Officyaliflów od piorą, nazwał ich Departament, Admini-fìracya, a oraz poddał ich Departamen-* towi Woy£kowych, Zt§d woyfkowi w ca- tym Departamencie morlkim nabyli wielkiey powagi, i iakieyuś przemocy. Przez co znowu iedność między obiema Departamentami znielìono, famego nauet Mi-ni lir a określono i zatrudniono, a dano przyczynę zazdrości, pieniaćtw, i podfię-pow z wielką Monarhii izkod§. Mini^er teraznieyfz" lJ, de Cajiries myśli znowu to ułożenie odmienić, 1 dawny Departament od piorą przywrócić. Oprócz tego, fzkodzi iefzcze bardzo potędze morfluey Fiancuikiey zazdrość i nienawiść, która pannie między woylkicm morlkiin właściwym, i woyfkiem Auxili-arnym, czyli z okrętów kupieckich do flu-żby Królewfkiey wziętym. Krolewfcy Om-cerowie i żołnierze, chcg mieć prym przed kupieckiemi, którzy za zwyczay maią wielkie doświadczenie, i nie chc? podlegać pierwfzym. Chciano ich nieiako porównać, ale tym ielzcze bardziey^ zazdrość pomnożono. Kto nic uznaie, iakie nieprzyzwoitości zt§d wynikai§ w ważnych przediiewzięciach ? W powfzechności, nigdzie nie pannie taka zazdrość, niezgoda, i niepoftulzcńftwo, iak w woy&u Fian-cutkiui lądowym i morfkim. A na An-giellkich flotach ta fzkodliwa wada,^ do» s 6 piero frç pod czas rey woyny 'okazywać poczęła. Woyna terażnieyfza, lubo zaczęta w taką porę, która Francyi naywiękfze nadzieje i niewymowne korzyści obiecywała, a-tofi dotąd nie wiadomo co ona przez niezv» flknć może. Lubo ma ona wielką pomoc z Hifzpanii, która razem z nią ten wielki boy toczy, a którey lian polityczny uważać zaczniemy. HISZPANIA Monarchia ta od początku woyny tera-znieyłzey, poniofîa wielkie fzkody, utraciła wiele okrętów woiennycb, i przeto w iwytn Landlu i w fwych do-hodach dużo ofia-bioną ^zofiała. Potęga iey morflka, która roku 1779 liczyła do fo okrętów lini o-wych, w roku J780 nie miała ich wię* cey, iak 35, Fregat 2g, a różnych mniey-fzych fiat ko w 43. A iak w przefzłych ■woynach Hifzpani pokazywali iię zawfze bitnemi i dofyć izczęśliweini, tak w te-rażnieyfzey, nic niemogą dokazać, wyią* w ł zy, że w Ameryce Florydę zachodnią Anglikom wydarli. Słowem, ieżeli kiedy, to pod czas tey woyny, czuie Hifzpania, 57 wielki ciężar, który na nię włożyło Familii Patfum. Paciam to, iefl to traktat, który Dom Burbomki zawaiî między fobą, 1761. i']że on prawda ściśle Francyą i Hi-fzpamą z fobą, i ubeśpiecza tę Monarchią od owych uilawicznych woien, które przeciw Francyi prowadzić mufiała; ale przez to lamo pląta 13 bardziey, niż prawdziwe iey intereffa wyciągaią, we wfzyAkie intrygi Europevfkie, i wyflnwia ią zawfze na wieikie niebeśpieczeńftwa, kiedy Anglia z Francyą woiuie. Prawda, że iuż przy pomocy Francufkiey odzyskała Minorkę, i że o oddanie iey także Gibratt rii mocno nalega Francya przy Traktatach te-raźnieyfzych, ale czyż nawet ta flawna i Ważna zdobycz nadgrodzi iey nieflychane fzkody, które przez te lat kilka poniofla? czyż nawet będzie fię mogła pozbyć zupełnie, na morzu środ ziemnym tak nie* beśpieeznego dla iiebie ląfiedztwa Angli-f ków ? H fzpania co do ludności, równa fię Witlkicy Brytanii, i według naypewniey-fzego zdania, liczy 8 millionòw mielzkań-eów, w fwych obfzernyeh Kraiach, w Kto- rycb, za panowania Maurów, navmnicy 12 millionòvv dufz znaydowało lie. Rozległość iey według Tempelmana ieft 9390 mil, a choć przy tak lzczodrytu od na* tury opatrzeniu, ieft wcale nie ludna. Rz^d Kraiowy i ludzie oświeceni poftrzegaig tg niepomyślny dla Kraiu okoliczność, i ila-raią iię; ten, mgdremi prawami; ci zaś, między któremi flynie oiobliwiey Campo-man, zdrouę radg, poprawić iey. Wlz.«,k* że tak grube i cię/kić, a zadawnione w Hii/.panii •panili^ ciemności, iż ich zbawienne nauk światło, niezaraz zdoła zni-fzczyć, i oczy tego Narodu otworzyć. Hi-{zpania równie iak fgfìadka iey Portugalia, całym prawie wiekiem, wftecz za iu-ncmi Narodami pozoftała. Póki Hifzpania dopufzczać będzie wielorakie fwe produkta, bez których fiç o-beyść nie mogQ pnłnocne Kràie, furowe za granicę wywozić, ofobliwie fw§ nay-jjrzednięyfzę wełnę, bez któreyby ani Anglicy i Francuzi, ani Hollędrzy i Niemcy nie mogli robić cienkich luk ten; póki z a-miaft pomnażania w Krain, Twych przednich Alìuryifkich i Andalufkich koni, bawić/15 będzie wychowaniem nieużytecznych mułów, i o konie wcale niedbać; póki Rolnićl^o, we wnątrz tvraiu, ofubliwie w obu KaOyliach, tais, będzie zaniedbane, iż tylko 12 c/ęśc gruntów iefi uprawnych; póki lepiey wprawne Prowincye, Katalo-n a, Walencya i część Murcyi, żywić będć| Mufiały prowincye inne; póki ciężkie podatki, na wf/yitki? żywności, a otobliwic lla przemyfl i handel nałożone trwać bg. co fprawuie, że tam lepiey ieft być Próżniakiem leniwym niż pracowitym człowiekiem; póki re podatki iednę część poddanych tym bardziey ucifkać będg, że diugg zabobon od nich uwalnia wcale; pò-ki Hiizpani mieć bgdg od fabryk i handlu wilręt, który w nich mnoży i utrzy-muie owa wieloraka fpolobność, ktòr$ Kray ten ma do wygodnego życia bez pracy. Póty Hitzpania nie będzie, tylko kanałem, którym złoto i frebro z Ame. r>7ki po całey Europie rozchodzić fię będzie, a mc ąo w niey nie zoranie. £t$d to tak boęata Hifzpania, ledwo c0 niuieyfzę woynę rozpoczęła, muliała V/ielkie pożyczać fummy, i teraz donnais wielkiego niedoftatku. Gdvà lubo Kra- O * le iey tak bogate w krufzce drogie; 6° . przecież dochody publiczne nie przeno-izg 47 miilionpw piaflrow (*). Hdżpania z wielu przyczyn nie może fię łatwo zawziąć w Manufaktury; ale że tak bardzo zańiedbuie rolnictwa i handlu, źe Hilzpani nie Ig iak tylko Faktorami i Kommiffarzami Francuzów, Anglików, Hollendrów, i innych w handlu z Ameryką, i pozwalaj im za lada co pod Iwym imieniem zbógaeać lig w tey czyści świata; że nawet u fiebie,'cokolwiek iełl han-dlu, puizczaig go ze wizyflkim obcym, Francuzom efobliwie; że do Afryki, zkgd moc zboża, biorę do Turczech ilndyi, zkad wiele korzeń:, których bardzo potrzebni^, i infze rzeczy mieć mufzą, wcale fwych nie poiyłaig okrętów, a do innych Kra-iow mało co, ale produkta lwoie dr pu-fzczaiç wywozić na cudzych okrętach i przywozić te których potrzebuj: to wfzy-ftwo dowodzi, iak iefzcze daleko Hifzpa-nia icft od pomyślności fwoiey, i tego kwitnącego fia nu, w którym była w wie-kach przefzłych. Jak biedny iefl Hifzpań- (*) Piaftr wynofi około 9 zìi: zaczym Hifzpa-nia ma dochodu rocznego 33 tniiliojiów 500,000 «zerw; zìi: 6l handel, mać z tergo, że handel do Manilli 4 milliony piaftrów według Patta de Sonuerat wynofący, do famey Ma-3 milliondw piatirò w wprowadza, a'e ie wn.t Angielfki okręt pod Armeńskim pawillonem przychodzący, za lwoie towary zabiera i wyprowadza. Ponieważ Hifzpania co rok z Ameryki fwoiey odbiera przefzîo 10 millionów piastów w gotowych; tym famyrn iefl nay. ^ogatfzym Kraiem w Europie. Ale ten nay-^°gatfzykray ieOiednak or?.z nayubożfzym. Hiszpania mufi co rok płacić zagranicznym, za chleb, odzienie, i inne rzecz y około iy millionów pialli ów, to ieA 10 millionów gotowiznę, a 5 millionów w fwych fzacownych produktach, między którymi iert wełna, któtey przedmie za mil-lion pialirów, iedwab, którego, roku 1761 2c-bttm0 vv całey Hif/panii million g20,000 lunto'w, potaż, bez którego fig fabryki zwiei.\iadłowe i fzkłane obevść nie mog§, Wino, rodz nki, naypieknieyfze owoce, cy-trvny, pomarańcze, oliwki, figi, migdały, oliwa, fza^ran, anyż, kminek &c. Zaczym łi? w rl.i/n-aii nic nie zoftaie z owych -A 111 e ryk 11 fk 1 eh (karbo'w. Tak fżkodnego dia fieDie handlu przywozowego ( com- 02 «*» inerce paffif ) nie ma dziś żaden Kray w Europie, iak, oprócz nafzego, Hifzpania i Portugalia. Prawie wfzyftkie inne Narody maj handel, ogólnie wziçtv, wywo» zowy ( commerce aćlif: ) to iefl: wiçcey fwych produktów wyprowadzaj, niz obcych wprowadzaj, a przeto na handlu wfzyflkie zarabia j. Ale iakby to być mogło, gdyby Hifzpania i Portugalia nie rof-prafzała zupełnie po całcy Europie (kar« bów, które co rok z Ameryki do niey płyng ? Nakonies trzeba wiedzieć że wybór lądowego wovfka Hifzpańfkiego fkłada lie z cudzoziemców, i nie ptzenofi li-czuy go,ooo ludzi, iako nas bardzo do» kładne z mieyfca doniefieuie, uwiadomia. Aby Artykuł ten innym mteyfca nie wziąt, W dalfzym go ciągu, kończyć będziemy. &CO GCX co-j SO: eoo co*: zozzoo III. Co Anglia % Ameryką traci i dla czego ? i pialiśmy w 3 części roku przefzłego, kró* tkie a porządne wyobrażenie przy-fzyn zakłócenia Anglii z fwemi Kolonia- MfîS&Ofce 6 3 1111 Amerykańdóemi, przyczyn wfzyftkim ^''adomych. Ale tu odkryiemy bardziey teV pamiętney na długie wieki rcwolucyi Zl'zodło; wyftawiemy na wîçkfzy widok «ratę niezmierny, którą Anglia ponofi, wy-r^eka iąc fię panowania nad Ameryką, a to przytacza jc pifmo pewne, które lubo da* ^'nieyfze, ieil iednak teraz, dla dzifiey-%'ch okoliczności gruntownego pozna-bardzo ffuzące, ciekawe, a Kraiowi naszemu nie wiadome. LIST •&o Lorda Stirling będącego w Ameryce z Londynu 28 Lutego 17^7* jPrzez pakiet Styczniowy mi îem honor oznaymić WcPum, o przybyciu rno-4° Londynu. Miałem potym fzczęście, ^°Wić z Miniftrami, i n fzenii fiayprzedniey-^emi Panami, kt rym m e JP. Gubernator -owego-Yorku zalecił. A >y lift móy nie był d{ugi? wfpomnę tu tylko okol « znosił naywaznieyfze; a inne zarh< \v>m aź do oba zeniafięw Ameryce z WmcPanem, Miniftr©wie, z ktoremi mówiłem o inte- é4 •éHe&ÇSto reffach Ameryki, fą: Minifter Lord Townh-fend, i Wielki Sekretarz Lord Schelbur- ne ("'•')• _ Od Miniera Lorda T: po p'erwfzey w i' życie, którą mu oddałem, ï za ktćrą go nie zaftałem, odebrałem wieczór o godzinie io b 1er, którym żądał po mnie, abym fię u niego (hw'f, nazaiutrz z rana. Gdym to uczynił, przyiął mn e grzecz ie. pytał fię o wiele rzeczy, i z nay w ękfzą pilnością fi uch.! ł odp- wiedzi m ich. Jadłem po-tym u niego kUka razy; c > mi dało fpo-fobność, zem mówił r z poraź prawdę i z nim tle na o (obnoś- i rozmówił. Ałe o-powiem potym, materyą tych m ,ich z nim rozmów; tu wfpomnę wprzód, co mi fię u Lorda Schelburnc trafiło. Ledwo ton wfz rzeczy. Prof/ę więc ufiąść, rzecze Mylord, przeczytam WmcPanu fuplikf tę. Po iey przeczytaniu, rzekï, coź WmcPan tera<2 fądz'fz o tym riaîegan u zu hwałym Anie-rykanów? Jle mi fię zdaie. odpowiedziałem (wiadomo WmcPanu, źetn iuź tę fu-Pjikę czytał był w NewYork) Amerykanie nic więcey nic ządain; iak co tylko zmierza do prawdziwego Anglii i Ameryki dobra. Pozwo'1 mi Mylordzie obiaśnić int refs ten iak nayiepiey: źąda ą oni tylko, aby z fwemi okrętami, w których pfzenicę, ryz, ryby, klepki i inne Ameryki produkta Wywożą do Hilzpanii, Portugalii, Wioch, My z nich towary wył*duią, przedadz.-?, i icb mieyfee nabiorą wina, oliwy, owo-c°w do Ameryki, mogli fię z Cadyx, z Lisbony, i innych nad morzem śrzod-zie-^"ych miafl-, profto do domu wracać, b■'.% obowiązku przyczyniania fobie drogi n* 350 mil, zeoy w Àng! i okazać fwóy t -j-^ar, dać fię wizytować, i małe cło zapła-ClfN ktdre moglibv równie zapłacić w A-^^ryce, z wiçkfzym fwym pr fitero': £ • Vvanie do Anglii, dwiema lub trzema m e-fiącami; ich niebeśpie^zeńftwa we dwoie Pomnożone, affekuracye więśey iak tyls ^'u^ie podniefione, a prócz tego fzkody Styczeń 1783. E 66 poniefione w mafztach, żaglach, linach, i w famych okrętach, ruynu ą ich, a Anglia przez to nie zyfkuie iednego grofza, O-wfzwm na ruynowaniu fię ich traci, gdyż bankretowanie Amerykań/kieh pożycz ini-ko'w, pociągnąć muti za fobą bankretowanie Angiellkich wifcrzycielo'w. Prawda to ieft, odpowiedziaMVlylord, a -le by Angielfki han lei i fabr\ki przez to pozwolenie, wnet ofłabfały, a pewn e z cza-fem i do fzczętu znifzczały. Gdyż by A-merykanie w Hifzpanii, Portugalii, i we Włofzech w potrzeby fię w'zyftkie opa-trowali, z wielką faVyk Angiellkich fzko- dą.. Jak widzę, odpowiedziałem, nie iefłes Mylordzie względem tego doftateczn'e u-wiadomiony, b-wiłem ia iię 5 lat w Lizbonie, iak kupiec, a 15 lat w Kadix. Prawne wf/yftkie portowe m eyfca w Hifzpa-nii i we Włofzech znam dobrze, i wiem, iak w nich i czym handel idzie. Amerykanie naybardziey potrzebuią fukien, ma-teryi wełnianych wfzyftkiego gatunku, î żelnżnych towarow Angiellkieh, których to w całym świecie nie mogą doftać ta-niey, iak w Arghi. Hif/.pania, Portugalia, i Włochy fprowadzaią vvfzyftkie welnia-rte mnt-rye z Anglii; zaś płótna z Francy i, Hollandyi, Flandry, Brabancyi, i Niemiec; fprowadzeriie to kofztuie ich wiele, gdyż mufzą opłacać za port, aflekuracye, cła od wywozu i przywozu, i inne, co razem czyni towsry te drożfze po 35, î 40 od ^ Jakże tedy można fię fpodziewać, żeby Amerykanin miał ie tam za gotowe ku* pować, gdy ich w Anglii może doftać ta- nJey 40 od I a iefzcze na kredyt, do ro« ku ? Jedyny towar, ktdry z tych Kraków A-"^erykanie br ć by mogli; fą niekto're ma-terye iedwabne: daymy, żeby ich kryi.mo Ameryki (prowadzano, za 100,000 fzter: Co iednak niepodobna fię zdaie, żeby ich tak wiele w Ameryce zbyć można. Ta bagatela powinnaż na fiebie obracać Parlamentu oftrożność ? Na co fie iefzcze. Mylordz:e, Ameryka-żalą, ieft to. Maią or,i fobie z?, nieznośny ciężar, iż gdy okręty fwoie n iła-duią do Anglii, lub do zacbodnth Indyi, t° mufi każdy w proporcyi do wielkości °krętu na komorze zał zyć 1000, lub 2000 èsteri: kaucyi, że go ma w Indyach Zacho* dnich wyładować, a poty m z wziętym z ta«r»tąd produktem, do Ameryki lab , do An-Sjii tylko popłynąć. Dla tego zatrudnię* n]a tracą Amerykanie wiele. Prócz tego k'edy cukier z Wyfp wzięty do Ameryki przywożą, mufzą od 100 fzterl: płac ć cłi 5 fzillingòw. A z ś Anglikom nie tylko Wolno rafinowany cukier do Ameryki bez żadnego c(a przywozić, ale im też iefzcze za to w Anglii nadgroJę wyznaczono: dla tego nie megą Amerykanie fami cukru rafinować u fiebie, i ich pobudowane cukro- Ea -6s «Ce&ÉÎ* wnie ( fucreries) ftoią darmo i upadaią. Słowem: Akt Nawigacyi ieft to nieznośne obarczeń e dla Amerykanów: i na'eżałoby im w tym iaką uczynić ulgę. " Co lîç tycze tego Aktu nawigacyi, odpowie Mylord, ieft on iakby Palladium dla Angielfkiego handlu, i iednym z naymędrfzycn praw, które kiedy dla pomnożenia Angielfkiego handlu i żeglugi wymyślono. Przyftaię na to, Mylordzie, rzekłem; Ale w ten czas kiedy Akt ten Iłanął, nie było iadnego Ame-ryłcanlkiego handlu, albo był tak ftaby, iź żadnego nie był wart względu. Ameryka nie była iefzcze z ludniona, i ledwie mia-îa 100,000 Angielfkich Kol n fio w, którzy trzymali kilka okrętów, i cuła Konfumpcya Ang elfkieh produktów w Ameryce, nie wynofiła *0,000 fzterl: Ter. z wvprowa-dza Any;lia d > Ameryki rożnych iwych produktow za i 3 mi liony fzterl: a ex» portacya z Ameryki wynofi miliiona fzteri: tak dslece że teraz Angla z Ameryki kilka milhonòw fcterl: zytku'e. Ponieważ to był dzień pokoiow, prz«* to me mógł mi dać Mylord diużf^ey au-dyeneyi, aie» rzekt, iż za drugą, r&zą miał więcey mówić ze mn| w tey materyi vva-źne\: ia na to (kłoniłem fię i od ztdłem. W kilka dni p<> tey u W. Sekretarza rozmowie, pofzedîem był z wizytą do Mi-niftra T. ponieważ mi oświadczył, iż żądał tego. Przyiął on mię z wielką ludzkością. Cóż WmcPan fądzifz, rzecze, o zu- MOsŁ-O* 69 ch\vafym domaganiu fie kupców z New-0rk ? Anglia maż dl - nich odmieniać Akt który je/f twierdzą rafzego han-'• J m mu powtórzył wzwyż rzeczo-? e ptawòy. „ Aie on na to: ieżeli Amerykanie chcą należeć w handlu do tych pre-r°&atyw, które famey tylko Anglii flużą: to ttze-ba, żeby też te lame, co i Anglia, płacili podatki. To ieft, odpowiedziałem, rzeczą bardzo fii fzną, iak prędko Arnery--kanię z Anglią, rdwne maią korzyści. Ale j^'czey fie dzieie. Anglicy podatkuią fię arT) > a nie chcą Amerykanom dopuścić tey Iności, ktdrj im fie iednsk należy, ia-potomkom Angiellkim, i prawdziwym 'wielkiey Brytanii fvnom. Anglicy ftarli ]'acia chcą uciemiężyć Amerykanów młodych braci fv oich, 1 wyzuć ich z tey vvol-ości, którą oni fami za nay wękfzę fzpzę-®cie Narodu fwego maią. Ale Anglia, rze« Cze Miniti er, wfzyfiko dla Ameryki uczyła, co tylko de bra matka dlafwych dzie-€) Uczynić n oże. Pod czas ofłatniey woy-jty. pofył ła im pieniądze, floty, woyfka, a-y 'i h od Rief.rzyiacioł obreniłs. Król na-f®ł Amerykanom grunta, na których mo-R piękne wlie fławiać i wielki zebrać ma-3ątek. Co do tey darowizny gruntów, po-zWol rzekłem, Mylordzie, przytoczyć ^ ,e^nę odpowiedź, którą mi dał pewny machem ( przełożony ) Oneide fkich Barbarzyńców. Kupile m ia był, od "pewnego To-\varz^fi\ya w ^ew\;ork 2000 morgów 7° gruntu bardzo urodzaynego. Grunt ten kupiono było od Oneidów Narodu. Dziedzi-ey, którzy mi go przedawali, fądzili za rzecz potrzebną, i oftrożną umówić fie, mimo nabytego iuż dobrze prawa, z terni barbarzyńcami, aby pofvtn Koloniftów, pod czas uprawy nie napafłowali. Dla doyścia tego celu; (prowadziliśmy 4 nayftarfzych między niemi, czyli Sachems. Gdy do nas przybyli, oznaymiti im przedaiąey, ie mi uftąpili 2000 morgów gruntu, i dali im do zrozumienia, żeby mn:e na potym uznawali, za prawego iego dziedzica. Z wielką to u zyniemy ochotą, rzeką Barbarzyńcy, abyśtny tylko podarunek odebrali. Od-przedawaią y odpowiedzieli im, kiedyśmy od was ten grunt kupowali, tośmy wam W ten czfìs dali podarunek. My tego, odpowiedzą, nie pamiętamy. Jeden miody Barbarzynieff, utiadł przy nich i rzekł, ia byłem przytomnym w ten czas, i pamiętam, ze wam ci Panowie dali podarunki. Na te Ho w a zwieli li wfzyfcy 4. głowy fwo-ie pod fto'l; a £dy e po kilkuminu'ach, podnieśli, zdawali oni fię wyglądać iak napę-rzonv Kwak er, gdy go duch wzrufzy do k zania. Prawda, mówili, żeśmy podarunek wzięli, ale mufiemy na nowe wziąść inn\ ; tory im tez nafychrniaft dano. Po-» wieść WmePana ieft bardzo dobra, odpowiedział na to z śmiechem Mimfłer, ale z tym wfzyftkim Ameryka należy do Króla Angiellkiego, miefzkańcy iey fą iego p»d- 71 datiemi, a przeto mufzą płacić podatki, klech mi będzie wolno, rzekłem, odpowiedzieć na to z tzjz rość ą Amerykańfką. Prawda, że Król Angiellki dał był Przodkom ozifleyfzNch Amerykanów kray ten, aby p -fiad l'; i to też prawda, że im nie-lak^ davv..ł pomoc; ale profzę uwazyć, co za b edę, prace, i niebeśpieczeńfrwa ponieśli pie wfi Koloniści? mulieli cni dziki Kray lipraw i ć, i żaż\zniać, który teraz przyi-ïnuie do llebie Angiellkich manufaktur za m iliona fzterl; a wydaie dla Angieifk e-go h ndiu proca któw za 3^ mUliona. Przez co Ang ia zapłaciła fobie dolłateczn e za Wfzyfłkie fwe wydatki; gdyby zaś Anglia liie była broniła-Ameryka: ów, i Francya mogła ich podbić; to Francya miałaby handel więkfzy fześciu mil!ion-'fk()w. które Anglia z Ameryki odnofi, fotowi fą Amerykanie płacić podatki we-dług fwey możności. Aie chcą oni ie płacić dobrowolnie, nie z mufu iak n;ewol-fl^y. Słowem: chcą oni fię podatkować ^arni, iak okoliczności każdey Prowincyi dopufzczą. W(zvkże Minifter ofądził to wfzylłko za niepotrzebna wymówki. Odpowiedziałem mu też nrędzy innemi i na to „ ż@ dotąd nie zd&ie fię rzeczą podobną, aby kiedy Amerykanlkie pródukta, dla Europey-fl^iey i Zachodnich Indy i konfumpcyi, wymieść m aly więcey nad 5 lub 5^ miliio-^ów fzter; " To prawda, rzekłem, iż gdyby Amerykanie wywozili więcey iak dotąd zboża, mąki, ryżu, tabaką to by ich file mieli kemu zbywać: owfzem wywoź fliektor- ch z przednieyfzych ich produktow 2mnieyfzy fię Tak rybny handel Amery-Wifki co raz upadać będzie, im fię Reliia Katolicka b-*rdziey oświecać, i dni poft-nyeh zmnieyfzsć będzie, Ale na to miey- pomnoży fię wywóz lnu, konopi, źe-*aza, indigo, furowego iedwabiu i t. d. Do tąd nie 11 rali fię Amerykanie o pomnoźe- tych Artykułów, gdyż łatwo i z wielkim pożytkiem zbywali zboża, mąki, ta-Łftkę 1 ryż. / Kiedy uwasam Amerykę w powfzechno-sci, to mogę twierdzić; ż ona zawfze będzie tyle potrzebować Europeyfk;ego przemy Iłu i rękodzieł produktów, ile będzie >74 *R&3CV ïïriaîa Twoich na ich zapłacenie. Przeto nie trzeba fię obawiać, żeby fabryki An* gielfkie dla Ameryki pracuiące, nie podupadły. " Tetofą Mylordzie,moie zdania, i przekładania, kto'rem ia tu Miniftrom i innym Bayprzednieyfzym ofobom czynił. Ale zda-ie fię, źe nie mafz źadney nadziei do zgody. Za trzy miefiące naycîaley, fpodzie-wam fię WmcPanu uftnie przełożyć inne okoliczności. Teraz zaś mam honor upewnić, ze iefteni WmćPa na H. iv. TTfpomnienie Obywatel [kie C/C>3 ŁOo VI. MYŚLI Pewnego Patnjotij ogólne, względem potrzeby zaostrzenia Ducha Handlowego w Polszczę i o niektórych do tego zawadach. ^J^oyczaie, Charakter, Geniufz Narodów, równie iako obroty Psńftw Polityczne, lwoie ma>"ą Epoki i Rewolucye, a częfto i prawie zawfze tak fą ściśle z fo-bą związane, ze za odmianą iednych, mufi naftępować odmiana drugich. Był ten czas, gdzie oręż Pollivi i Polfka waleczność, od morza Bałtyckiego do Czarnego rozciągnęły Pańftwa granice; ale było to w ten 87 cz*s, kiedy fama ofobifta mężność i odwaga dawała zwycięftwo. Jeft i dzifiay od-W:ïga, ieft męftwo i młość honoru, ktdre zdarzonych okolicznościach dadzą fię o-kazywać; ale iuź ofobifte męftwo, regularność ą i fztoką przytłumione zoftało, Charakter i Geniuiz wolnego Polaka z ciężkością tey fię podda podległości, któréy te-rażnieyfza woierana fztuka wymaga; nie mafz u nas tych fprężyn mocy w rządzie, iaj^a ieft: w tych wfzyftkich Kraiach, któ-/ych Narody dzilìay bitnemi; a więc z iftoty rządu, z iftoty rzeczy, nie może Polak podchlebiać l'obie, aby ztąd Naród nafe flynąt w świecie, zkąd flynął dawniey. Al® fą wielorakie gatunki fpofobòw, ktoremî przeciçz wzga/dę, i upodlenie u obcych zrzucić z fiebie może. Już wfzyfcy oświeceni w Eupópie ludzie w gruntownych Pi-fmacHTwoich dowodnie coraz bsrdziey wyświecają tę praw dę, że fława na krwi wylewach, na przemocy wywieraney nad f?a-hfzym ugruntowana,ieft czczą Iławą, drogo kupioną, i poty tylko trwałą, póki Narody coraz bardziey oświecone nie uznaią, iż ten tylko ieft wielkim, kto ie czyni fzczęśli-^emi; ztąd iuż we wfzyftkich Kraiach rządy chcą okazywać Narodom, że ich zamiarem ieft ich ufzczęśliwienie; zfcąd roz-PrzeftrzenienTe handlu, zaoftrzenie przetry-» wynalezienie fpofobów pomnożenia ludzkiey fubfyftencyi, rozkrzewienia Rękodzieł, nauk, fztuk wyzwolony®"» rzemiofl, 8 8 fą ich zamiarem, atyrn bardziey w fytua-cvi nafzey wfzyftk.ch dobrych światłych Óbyw ;telów, ten powinien być ce] nay-pierwfzy. . N e msfz Kraia, może fzczę-śliwiey ułożonego do handlu, iak ieft Kray nafz. Manny pierwfzey potrzeby produkta, mamy to co ieft pierwfzym materyafem Fabryk, możemy mieć i fabryki do produktów Kraiowych ftofowne, nie mamy poetów onòrfkich do nas należących, ale mamy ie w blifkości, a handluiący każdy w fztuce bandlowney oświecony, ieft źe tak rzekę, świata Obywatelem; i przemytem fwoim obcych newet portów pożytki przy-włafecza fobie, tak iak gdyby iego włafne były. Raz wciągniony w te ogniwa, które wfzyftkie Narody htndluiące łączą, z fwe-go gabinetu dyfponuie Indy i.-Zachodnich i Wfchodnich pr .♦duktami, ś iflvm obiąwfzy rachunkiem, co? i wiaki fjofób? z nich korzy ftać moie. Ku cey części fwóy przemyfl obrociwfzy, coraz nowych nabiera świateł, i na tikie pożytku natrafia źrzodła, źe d 13. nie wiad©cnyoh, raptowne powiękfze-nie fortuny iego, prawdziwym ftaie fie zadziwieniem. Mamy obok fiebie porty Bałtyckiego morza, i Czarnego, a z tych z światem całym handlownym związki mieć możemy. Lecz do czegoź do tych cz >s przemyli narz był obrocony? czym był zaprzątniemy oto? każdy nitmal zafklepiony w ekonomice dobrami fwemi ograniczoney, czynił zadofyć pierwfzey części handlu w 89 gromadzeniu produktów z rolni&wa, ale nie zaprzątał fię drugą, to iefi: upatrywa* niam fpotobow navlepfzyéh do zpienięże-łiia tych produktów z iak naywiękfzą korzyścią i rozprzeftrzenieniem ekonomiki handlowney, która powinna być wfparciem Kolniftwu, to wyn lezieniem tych wfzyft-ki h produkt''w uróez rolniczych; których przed z moie przvnofìc korzyści, to wyrobieniem tych produktów. A zawfze ta ekonomia handlowna była t-k obarczona, ze przemyfl nafz w tym punkcie mufiał być przytłumi nv. Prowadziliśmy produkta nafze do Gdańlka; ale tam m eliśmy do czynienia z świat'emi i bacznemi na fwóy interefs kupcami, których nayiltotnieyfzy cel z nas fzukać korzyści, i wfpcîlny między fobą czynić związek, aby przemyfłu nafzego zaoftrzenie w tamtey bronie, za-? Wadami przy lutni ne zoftało. Mamy z dru« giey Itr,my w blifkości morze Czarne; ale gdy inne Narody z nayodlegieyfzemi Kra-iami fzukaią związków i poźytkow, my tego fąfiedztwa z famych tylko Mapp Geograficznych znaiomość mieliśmy. Zalęknie* fci famym Narodu Tureckiego imieniem, fcte wz ęliśmy to w uwagę źe iuź od dawnych czafo'w Narody Europeyfkie, Francuzi, Atigl cy, Holendrzy, Szwedzi nawet, z Tureckim Narodem wielce pożyteczne hand owe związki mieli i maią; u nas zaś Obyw.itele Woiewodztw pogranicznych z Pańftwem Tureckim, wtedy tyiko produ- 90 ' kta fwoîe przedawali, gdy Grecy, Turcy, i Wołofza do nas przyieidżali dla czynienia Kootraktow. Wrefzeie mało kto znaï ProwitisyeTareckie, fąfiedzkie nawet z Pol-fką, gdy tym czsfem Francuzi, Anglicy, Sy-ryi, i Arabii Puftynie, w śrzod Hord Arab-kieh, nie uftrafzenie i z pożytkiem fwoim przeglądywać i wizytować nie wzdrygali fię. A ze kogoś przeieźdźaiącego w Krain Tureckim złupiono, zdawało fię, iż rozumiano , źe Naród Turecki ieft Narod®m zboieckim, bez rządu, bez zwierzchności, bez fprawiedl wości, bez beśpieczeńftwa; gdy znaiomość :ęzyka, z wy czai o w, rządu, Narodu tego fąfiedzkiego, Obywatelom na-fzym pogranicznym tak potrzebna, byłaby nam okazała drogę do pozyfkania be-śpieczeńflwa i fprawiedliwości w tym Narodzie, w którym w rzeczy famey fpra-wiedliwość prędka i dobra może być zy-flcana. Lecz wieleź to czafu potrzeba było do dania "nam znaiomości wlafnyeh Kraio\v nafzyeh Tureckim pogranicznych? wfzakźe to długo Obywatele nafi mniemanemi nie-beśpieezeńftwa poftrachami umyślnie i fztu* cznie roztìewanemi, miefzkać na Ukrainie W włafnych dobrach wzdrygali fię; a przecież na naywiękfze niebespiéczenììwo, iak fkoro ieft przewidziane, fą fpofoby zniefie-nia i uniknienia onego? juz te dość ważne ï doftateczne fą przyczyny, dla których przemyli nafz handlowny mufiał być przytłumiony; ale ieiJŁcze były i fą inne wie- 91 lorak'e. Prócz tego, źe nigdy Prawa Narodowe rozprz®lirrzenienia i zaoftrzenienia ekonomiki handlowey w Obywatelach zamiaru fobie nie zakładały; i owfzem zdawały mu fię zagradzać, wpaiiaiąc bardziej W ftan fzlachecki duch rycerftwa niź duch przemy fł u i handlu, które wykorzeniaé pr&wodaftwo zdawało fię przez rozmaite Uftawv, mające, iak fię zdaie, za cel, ieby duch rycerlk , i uchem handlu ofłabiony nie Zoftał. i z te;j powodu Prawa zdawały fię chcieć plamę 1 fkazę rzucić na Obywa-telów ftanu fziacheck;ego do handlu rzucać fię.chcących. Co z tego wyniknęło? każdy widzi O o: obcy przywłafzczyli fobie te poźytk , które Kraiowi odnofić mogi'. Jak fk ro regularne i płatne woyfka w Europie naftały, gdy część Narodu i u nas muliala fię do woyikowego poświęcić fta-nu, duch rycerlki i duch woienny w innych tzęś ia.-h Narodu, które nie lkładaią Woylko, z lìeb e uftać mufiał; i owfzem gdy-ty ten duch generalnie chciał fię wywieść przeciw regularnym i ćwiczonym woy-byłuby to famo co bezbronnemu c"hcieć fię wyfiawić na rzeź zbroynego żołnierza. Dueh ten powfzechny, a bez po-^^głości, iakiey terazn'eyfza fztuka potrzebnie, ftałby fię wewnątrz Krau fatalnym, a 2 e wnętrz żadną nie byłby pomocą, i przy-ftioflby tylko Kraiowi ftratę ©cboczych i Mężnych Obvwatelów , ale w teraźniey-fzym trybie woiowani* do Ikuteczney g- 9* brony niefprawnych. A więc gdy tak iuź ten duch powfzechny rycerftwa, fam z fie-bie uftać m u fi a ł i w tych tylko zoftal, kto'-rzy cali wòyfkowey (ubordynacyi poddali fię; duch ten mufiał, i muli w inny lię obrocie w tych wfzvftkich, którzy woyfko* \vey nie odprawuą fluźby.Zoftał tedy zkon-centrowany w fzukaniu korzyści z admi-riftracyi ekonomiki Ziemiańfkiey, która nioźe z chciwości zbytniego i doczefnego zyiku, ftała fię powodem znifzczeuia wię-kfzych korzyści, przez zbytnie w trektd-rych mieyfcach uciszenie rolników; z dru-giey zaś ftrony ta fama chc wość korzyści w człowieku naturalna, bo każdy chce fię mieć lepiey, w niektórych obrocona zofłała do rozciągania granic włości Twoich zufzkodzeniem fąliadst, do wyfzukiwa-nia na to dokumentów, do inwolucyi w pròceffa, któretni Kray cały zagefzczony, do wyfzakiwania w Aktach, iakie kto fą-downie z cudzey fubftancyi odrywać może części. Ten duch zaprzątnął wfzyftkich, bo gdy część iedna attakuie, druga przy obronie fwoiey fławać w Sądzie muli. Z tego ducha, którym pierwfzy rycerfki zaftąpio-ny z vftał, f a kie wynika powfzechne ufzko-dzenie, zakłócenie urnyfìòw, rozróżnienie, niechęci i nienawiści w Kraiu, iak nako-niec częftokroć i prawodawstwo famo Sey-mowe tym duchem znayduie fię zarażone, iak Seymy czafem wpoftać prawie Try-fcunalilq przeiftoezone, iak zdania i mowy 93 Sądowemi tchną induktami, każdy światły Obywatel uzna,- bo każdy był i ieft świadkiem, iak mało te publiczne obrady przykładają lie do ulepfzenia iftotncgo lofów Oyczyztiy, Zaradzenia złemu w źrzodie î całości rzeczy. Więc ieft to nietylko Czcze-gólnym każdego pożytkiem,aie i pożytkiem politycznym Kraiu, żeby oświeceni i. cnotliwi Obywatele zastanawiali tu uwagę f\Voif, i r zprzeflrzeniali ie to p'finami, to pubi. znemi zdaniami, ukazuśąc iak zaoftrze-nie i wzrufzenie przemyftu, irduftryi i e-konomii handlowey, może divh powfze-ch ny fkierować do iftotnego Kraiu pożytku i zbogacenia przez urządzenie ekonomiki rolniczey w taki fpofeb, aby zaprzą-tnienie nią, nie zagradzało rozpr 'eltrzfnie-tiiu ekonom ki handlowey i dut ha handlowego, kió e w dzifieyfzym ftanie rzeczy, fą naymocnieyfzych iNUrodow potęgi »ay-^otnieyfzą zafadą; i rcafzemu Kraiowi ten duch iedynie w tym ftanie rzeczy; dawny hiftr przywrócić może. t VII. Grajf d'Kstaìng generalny Flott Frań -cujkich i Hifzpanjiiich Kommendant. enerał ten, którego flawa rozchodzi iię po Europie caîeyj który zacz^- 94 wfzy ninieyfzę woynç z wielkim fzczg-ściem, przeznaczony ieA do zakończenia iey, ieżeli Traktaty nie doydłj tcy zimy; któremu dwdch Monarchów powierza naywiçkfzî] potęgę, iaka iię nigdy od początku świata nie pokazała na Oceanie, a z ni§ dwdch Narodów loly; godzien ieA być dobrze znanym. Y zoa m i lię wdzięcznie przyim§ Polacy dokładne o nim u-wiadomienie. Graff d'EAaing, nie udał fig od razu do flużby morfkiey. D.ił on fię nayprzod poznać, pod czas przefzłey woyny, kiedy ffiiżył iako Generał Brygadier pod Graf» fem de LalJy, który był Madras w Indy* ach obiegł. Francuzi opanowaufzy Czarne miaAo, tak zowi§ nie obronny część Madras*, Kommendant AngieKki Draper, uczynił niefpodziang wycieczkę z fortecy, i w niey Graffa d'EAaing, kommeii-deruiącego iednę kolumnę, zabrał. Tenie fam Draper zachował ie^o życic, od-biiaigc na Aronę bagnet, ktò ym w fajne pierfi Graffa ieden filny Grenadyer An-gicifki godził. Ponieważ Ang'icy poznali nie długo iego do wcyny talenta; przeto nie pierwey go wypuścili z niewoli, aż dal flowo, ic dopiero po zamienieniu fiebie W 95 Europie, miał woiować\ Gdy Francuzi odbili od oblężenia Madras, wypulzezono go z niewoli. Ale iak tylko do Wyfpy Mauritius przypłynął, ułożył on zaraz Pro-ickt wyprawy przeciw Bcncoolen, i fam iey fie podigł. Opanował on naprzód Gont' broen maîe faktorftwo Angielflkie nad Per-fkę odnogę, ale kapitu acy^ kazał podpi-fać fwemu Podkoinme datowi, żeby lig nie pokazał flowa nie dotrzyrpui^cym. Toż potym zamienił fię fam za Szeffa Faktor-Awa, ofędził lig za wolnego, i według tego lobie poAępował. Potym popłynął do Bencoolen i opanował go. Ale gdy fię do Francyi wracał, po drodze wzięto go z okrętem w niewolę. W Anglii wfadzono go do pubiic2nego w Plymouth więzienia razem z maytkami. Ale gdy uwa/ano, że ranga iego była wielk:;; i że miał w Francyi wieikie względy, przeto Angielflkie Mi-nifterium nieche.ło go famo fędzić; ale go wydało Marfzałkom Francufkim. Tym kori cem otrzymano wolność na ieden Aa-tek, który go z Anglii do Francyi zawiózł. W Fiancvi odwoływano fig do Kartelu podpifanego w Eclule 6 Lutego 1759 między PP. Barali, i Conway, w którego Artykule I. Aato wyraźnie, ze woylka 9 6 dowe obli Potencyi, w micfigc pod pod-pifaniu Kartelu tegò mogły być wymieniane w każdym Krain* Ugoda ta nade* fzła była do Indyi w ten lam czas, kiedy tam o uwolnienie Graffa d'Eftaing flara-no fię. Ztad fprawę tę uważano w Fran-eyi wcale innym okiem, a Graffa miano za człowieka, który wypełnił dokładnie i powinność ku Oyczyżnie i obowiązek danego fîowa, A zamiaft ukarania, iak ii§ ipodziewano w Anglii, obdarzono go ró« żnemi wyfokiemi godnościami. W roku 1/63 zoltał generalnym Gubernatorem St. Domingo, gdzie ludzkości? i grzecznością fwoią ziednał fobie na powfzecbn^ miłość. Na początku terażnieyfzey woy-ny, dano mu kommendę nad Flottę, która 1778 z Tulon popłynęła przeciw Anglikom dò Anictyki. Ponieważ przez to obięcie Kommen-dy, wiciu Officeròw morfkich wyprzedził, i niektórzy bardzo dawni Kapitanowie mu-fieli pod nim ftużyć,4 przeto rozfzerzyło fię na Flocie takie nicukontentowanie, iż fię obawiać muliano, aby to złych iakich nie fprawiło flanków. Wfzakże rolkazy KrólewfUie potłumiły zazdrość, a niewymowna grzeczność Szefła ziednała mu przy-x naymniey 97 naymaiey na oko, ferca maytkòw; przecież za nim z flotta popłynął: ofgdził on Za rzecz fîufzng wezwać do fwego okrętu Officerów, i mówić do nich temi Sowy: „ Mości PP. fpodziewam fię, że mo« iemi poilepkami potrafię lobie zaflużyć na przychylność walzę; atoli będziecie wy *ni pod gardłem odpowiadać za honor Kròlewlki, iak ia obowigzałem fię odpowiadać Królowi z moiey flrony. " Gdy do Ameryki przypłynął, nie udał mu fię attak, przeciw Rhode-Island , i St. Lucyi, któr§ był prawie w oczach iego wzi?ł Angieilld Admirał Barrington, i ©d niey odlepić mufiał z wielką ftratg; lubo z niezwyczayns odwagą na czele fwych Grenadyerow, w ich mundurze, i bez zwierzchniey lukni, z orderem na fsmey katance, i z fzpadg w ręku uderzył był na Angielfl-cie ( kopy. Przybliżenie fię z Flot? Admirała Byron przymufiło go do odciągnicnia. W tym zmocniony pofiłka-mi, które mu PP. De la Motte Piquet i Graffe z Europv przyprowadzili, wydarł Anglikom Wylpy Grenadę i St. Vincent, w ten czas, kiedy fię Angiellki Admirał oddalił bvł dla odprowadzenia Kupieckiey flotty. Gdy Rvron powrócił, i z Wyfp tych Styczeń 1733 G 98 wypędzić go chciał; d'Eflaing odparł go, i plac otrzymał. Nie długo potym popłynął do Georgii i chciał wzi^sć fzturineni Savanah, ale rnu łlę nic udało. Gdyż na to od natury i kunlztu wzmocnione miey. fce, uderzył bez approfzów, i zwyczaynego przygotowania % przeto odpędzono go z znaczną ftrat§, i iamego tlrafżnie poraniono. D'à naftçpnigcych nawałności Opuścił tedy Amerykańflric brzegi, i powrócił do Europy, wzi^wfzy wprzód o-kręt An^ielfki Experiment, który był fla-wny Kap tan Wallace Kommenderował, i inne rożne Fregaty. Dla ran odebranych mufiał długo chodzić na kulach, i byl honorami oblypany, na które on też lobie zaftużył, iako wielki na morzu i ladzie żołnierz. Oprócz gruntownty w tey fztuce umieiętności, ma on iefzcze doświadczenie wielkie, złączone z oloi liwfz^ wiadomością Polityki, oycowfk^ przychylnością ku lwy m podk> mendo wa un, ale oraz furowę dokładnością w ufrz\ mywaniu porządku. Ae tak wiele pięknych przymiotów, ćmić w nim zclaie fie zbyteczna prawie śmiałość. Wfzyfìkie trudności za nic lobie iraiąc, prZediiebicrze ©n wfzyiìko bez żacijoey lo'zni y, îvik tyl- 66 ko do tego okoliczność mu fię p da, zaniedbuje nawet do tego, zwyczaynego w dzifìeyfzym woiowaniu, przygotowania; iak ow wielki Fecbmiftrz, który Zanie-chawlzy fzypkich fzpady obrotów, wpada na iWego przeciwnika nagle, i rękoieścią rnu tym więkfze, im mniey fpodziewane razy ,zadać myśli. Co on tylko zebrał ttiaiątku pod czas fwey Kominendy przez ♦ fnorfkie zaborv, to wfzyftko rozdał między fwoie woyfko, czym lobie u całc-y Flotty tvm więkiz^ przychylność ziednat. W roku 1780 poiechał był l$dem do Cadix, gdzie też fzczęśl wie, po odcbrsney iednak w głowie ranie w iednym karety Wywróceniu, przybył. Tam obi^wfzv Kom-mendę nad Hilzpańfką i Frsncutką Fiotta, gdy na Ocean wypłynął, trafił na wie!« ką Angielfką fiottę kupiecką, z ktdrey 5 6 okrętów zabrał (*). Byłbv îeizeze więcey dokazał, gdyby nie duma Hifzpańfka Wzbraniai§ca fię flużyć pod Kommendą Generila Francufkie o. Rozłączył on iię potvm z Hifzpańfka Flotta, i wzięwfzy pod fwoię zaflonę przefzło 100, okrętów (*) P- w C, III. roku przefztego K. 31a. Gs IOO Kupieckich, z niemi powrócił, do Francyt gdzie dotęd żył w 1'afTy w oddaleniu od zgiełku, a!e nie od iutetelT w publicznych, do których bardzo fię rad5 fw§ przykładał. Mini fierium Francufkie nie raz go znowu użyć chciało, of bliwie w roku prze-fzłym, abv fię podi^ł był nad Flottg Kom* mendy; ale on lię od tego wymawiał, po-Kiby nie odebrał zupełney mocy, uczynienia zupełney reformy względem fubordy. nacyi. Na refzeie, gdy widział iakie Izko* dy poniófla Francya w batalii, którę P. Graffe przegrał, a Królowie Hilzpańfki i Francu (ki zupełnie mu poddali cał^ po-tçgg fwoię, która przyizłg kampanią ma odprawić w Indyach Zachodnich; udał fię do Kadyx na poczętku Grudnia roku prze-fzłego; guzie 13 dnia ilan^wfzy, zaraz co tylko z karety wyfiadł, udał fię na okręt dla fìebiè przeznaczony, nie chc§c mieć ftancyi w mieście, a tym famy 111 innych Kapitanów Francufkich do przenie* fienia lie z mia fia na okręty przymufił. Pokòy nie ftanie-li tey zimy? to będziemy mieli co donohć więcey Czytelnikom ua° fzyin o tym Rycerzu. viii. Dzicie i przypadki tcih luoicuncy idlc polityczne. fpomnieliśmy (*) iako Admirał Ho-we opatrzywfzy Gibraltar 18 gbra ludźmi, żywnością,i aminu nic va m i, w o-czach Francuzów i Hifzpanòw, ulzedł fzczęśliwie ich przemocy. Dogoniła go prawda {kombinowana flotta w lamym uy-ściup rzefmykUjGibraltcirIkiego, i zafzła między nim i nieprzyjaciółmi potyczka, która kilka fet ludzi z obu fin n kofztowa» ła. Ale to ani AngHkom wiele zafzkodzi-ło; ani zadofyć uczyniło żgdzy i nadziei Buiboń&iego domu. Olobliwie Dwór Madrycki dziwił fig i gniewał, na tę mę-j.»ią i fzczęśliwę odfiecz, ktònj Howe dał Gibraltarowi. O dobyciu tey twierdzy nikt z H fzpanów nawet ani wątpić nie śmiał. A Król fam tak był tego pewnym, iż obu-dziwf/y fię zrana, mawiał tvlkodo Kamerdynera fwego: A czy wzięty? gdy mu od- (*) P. C. III. roku 1782. *7» IOS powiedział; ze nie; to będzie niedługo, przydawał Kroi. Lecz co dziwnieyfzego, i czego fię nikt nie fpodziewał, oblezenie tey nowey Troi, nie tylko nie uftafo potylu daremnych koiztach y fzkodach, ale flę zno« \vn żywiey ponowiło. Juz po odeyściu Admirała Howe, w obozie S. Rocha nieu-/lannie około approfzów y naprawy Batte-ryi robiy, co dało fpofobność Anglikom ubicia w kilku dniach 27. Hifzpanów i Francuzów, a 50 ranienia. Don Barcello, który Cię dotgd wfzelkieyKominendy wzbraniał, teraz na prożbę Xcia de Crillon podjął iey fie nad blokadę od morza. Hi-fïpani by ii fzcześliu emi w zabraniu 2 Fregat od 22 i i$ armat, kto're z Gibraltaru do Anglii wynisć chciały. Ale znaczną za to ponieśli w Ameryce fzkodę, gdzie Gubernator Jamaiki Campbell wyflawfzy do Honduras korpus nic wielkie fwoich, przy pomocy 1500 Mosquito Indyanòw i innych nadmorlkich mieizkariców, ude* rzył 11a Hifzpandw w Blak River Bluf,\ i wzigwfzy 27 Officerów, a 715 gemeynòw W niewolą, znowu tę okolicę pod panowanie Angielflsie przywrócił. Anglicy w Zachodnich fndyach nic nis poczęli po flawnym Rodneya zwycifftwie. 105 Admirai Pigot pofzedł był prawda do A-meryki, gonięc Pana de Vaudrcuil, który popłynął był do Bollon z 13 okrętami tylko, Idia naprawienia fig i wzięcia do Wylp woyfka Francufkiego, które dotąd było w Ameryce pod Kommend| P. de Koęhambęau Ale go nie mogi ani dogonić, ani tez przefzkodzię do powrotu. Hytnośc atoli Flotty A gieltkiey w Ameryce, przy.ii, lia Amerykanom niezmierne izkody, przez zabór niezmierny ich okrętów i zatamowanie ich handlu. Jefzcze by byli więkfze ponieśli niefzczgscie, gdyby Franculka Fregata l'Aigle, wioząca im 3 miliiony iiwròw, nie miała była cza fu Uratować tego fkarbu na małey łodzi, za-nim fig poddała Anglikom, którzy ą na piafki Delawary wpędzili. Powietrze, kto're na początku rokn prze-fzłego takie fzkody wyrządziło na morzu Francufkiey potędze, na końcu okazało fig przeciwne Angielfkiey. Rofpro-izywfzy nawałność, wielkg Kupiecką Flot-tę z jamaiki do Anglii płynnej 17 Września, fi: łatała, a poty m zatopiła ze wfzyft-kim 5 liniowych okręto'w, między które-mi Ville de Paris; przez co 3,600 ludzi Zginęło. Serce fig z żalu kraie na nędzę i°4 e^sfcf^ì» ludzi w tych okrętach zoftaigcych. Bez mafztòw, bez fpofoba ratowania fię, po Oceanie rzucani, wielu z nich przez dni kilkanaście włalnę pić mufieli urynę, gdy wody flodkiey brakło, a morfka niewymowne bole fprawowała. W Europie atoli zabrali Anglicy Fran« cuzom niektóre Fregaty. Ofobliwie godzien tu wfpomnienia James Luttrel. Kapitan Mediatora od 44 armat, który ia Grudnia przy brzegach FrańcuCkich natra-fiwlzy na 5. Francuikich Fregat, które miały razem ijo armat i 632 ludzi, śmiał na nie uderzyć, i z nich wziął Menagcve wielkości iak okręt od 64 armat i Ale* xander od 24. Wfzakźe i Francufkie Flotty, iak ma-15 przednich iliekto'rych Officerów, pokazało fię w kanale przy Porto Ricco. P, Grimoard Kapitan okrętu Scipiona od 74, armat, zafkoczony od okrętów Angieifkich Londynu od 9$. i Tor bay 74 armat, zbliżył fię aż pod fam okręt nieprzyiacielfki Londyn, t w tey śmiałey a fìrafzney po-zycyi zacz^wfzy bitwę, przymulll go do oddalenia fię, a drugi zdziwiony, do trzymania fię opodal. Co dało fpofobność Kapitanowi, umknieuia do iednego por« 105 tu w St. Domingo, ale tam o fkałę po- trçciwfzy fie, okręt iego utonął, wizakże gdy wizyliko wyratowano. W Indyach zafzły w tym roku między Efkadrg Francu fk§ pod l', de Soufłren i AngieKkg pod Htiges-Palyfser dwie krwawe a nic nie decydui^ce batalie. Francufkie iednak woyfko, od 3000 wylędows-ło, i z Hyder-Aii zoczyło fię. Francya nie przeftaje poiyłać tam ludzi i okrętów, które ieźeli dòyda, to na przyfzi^ kampanią będzie miała w Indyach potęgę wa morzu 1 ladzie, takę, sakiey îeizeze tam nigdy nie widziano. Podobne/, fiły gotuie Dom Kurborifki do Zachodnich In iyi. Dnia 6 Grudnia popłynęła z Kreft Efkadra z 9 okręto'w liniowych, kilku Fregit i 31 okrętów transportowych pod kommendą P. de Vialis. Wliadło na okręty 7 500 woylka lodowego. Siły te złęczywlzy fię z temi, co iuż w Cadix, wyniolą 45- okrętów liniowych, 1 SO,000 woyfka. Tak d.ilece że Uraff Efìaing, ieżeli pokòynie ftanie, będzie miał 60 okrętów, i 30,000 ludzi w Ameryce, na podbicie Jamaiki. Ale nie mnicy Anglia łoży wfzyûko, żeby ubeśpieczyć tg Wylpę, 2 którey ma dochodu około 3 milionów 700,000 czerw: złh Z tym wfzjmkim mimo naywiękfzego do woyny gotowania fię, trwaig względeift pokoiu liniowy. Anglia oąłofiwizy Ame. rykę Woln§, 11 li y Króla Iwego f Stycznia, rozumiała żc za tę wielką ofiarę, za u-figpienie Gibraltaru i oddsnie St. Lncyi* miano iey nic tylko oddać z łatwością Florydę, i Wyfpy zawoiowanc, ale tez przydać iev iefzcze Porto ricco i Gwada-lupę. Ale Dwór Burbońfki nąyprzod fię 0 Gibraltar długo targ wał, a poty m o-świadczył, ze on nie (loi, i że dopufzcza Anglii zotlać fię przy fw ich zdobyczach, w Ameryce iak on chce zatrzymać fwoię. Ta to rezolucya odmieniła naturę ugody, 1 dotgd i$ przedłużyła. SCC OO-J ^>5 ^ COQ *-O0 ix. Różne JzczególnoścL Jak fię ludność iakiego Krain w krótkim czafie bard?.o moie pomnożyć» pod dobrym i wfzelkie do tego przelzko-dy oddalającym rządem, poznać można I07 między innemi z Pruśs. Roku 174-°' kie-dy Fryderyk II. rz^dy obi^ł, urodziło lif w całym pańftwie Prufkim około 84,000 dzieci. A w 40 lat p'otyi to ieft 1780, wrodziło ich fię, nie licząc żołnierikiego ftanu, 218,499 to ieft 2* więcey. Jaki ♦Wzór dla panui^cych! Od roku 1767 aż do 1782, a przeto przez 16 lat, urod/iło fię wc wfzyftkich Pruflrich Pańftwach 3, milliony 31,36® dzieci, a zaś umarło łudzi 2, milliony 661,331, oprócz żołnierzy: zaczym przez; te 16 lat, urodziło fię ludzi z fa mego Cywilnego ftanu, 360,0*9 więcey niż umarło. Wlzakże rok 1769 i 1780 był nay-pomyślnieylzy dla ludności Prufkiey, W tamtym urodziło fię 58,202 ludzi więcey mż ich umarło; a zaś w tym 72,473 2 fa m eg o Cywilnego ftanu. Naytatain.cy-fzy zaś był rok 177a, w którym umarło ludzi 35.958 niż fię urodziło. Aiecoieft uwagi godna, w roku przefzłym 178s nic wiedzieć z iakiey przyczyny, ślubów by* lo w Pańftwach Prufkich 5,7^9 mpiey, niż innych lat. Zt$d to pewnie pofzło fla* wne Królewfltfe względem rozwodów rozrzedzenie, które poty m przeiożemy. / io§ MD'^Ole W nowym iediaym pifmic Niemieckim (*) znayduiemy ofobliwfzy przykład, iak handel wi^ze z ioba nayodlegleyfze Kra* ie. W. Beyrath ludzie po w ii ach pilnuj bardzo rolni&wa, przędą wiele i tkaig wełny, lnu, i bawełny, którą z kędinąd fprowadzaią, i z niey chufiki robią przeplatane Tureck§ .przędzą, Chuftki te wyprowadzono naybardziey do Hollandyi, a z tamtfd do Ameryki i Indyi Zachodnich. Gdy Anglicy wzięli Holfędrom Wyfpç St. EuftaChiulza, handel ten uftał, Beraytfkie, ubogie dziewczęta płakały , ze ich praca tiie miała odbytu; nie wiedząc z k^d to pochodziło. Francuzi odebrawfzy tę Wy. fpę nazad, handel fig ten znowu powrò» cił, i łzy pracowitych otarł wieśniaczek. Niech tylko lud w Kraiu Laki m, pracowi-tym będzie a wolnym; handel znaydzie dla iego roboty odbyt tam, gdzie go fig nikt nie fpodzieie. Ktoby był myślał n.p. żeby nie dawno założona w Kobyłce od JP. Unruha fabryka, dodawać miała pięknych pafsòw Wiedniowi dla Gwardyi folflciey Lefarfkiey ? Xifzniczka Wirtemberfka Elżbieta prze- O Hiftorifche Litteęatur u. Stuek. Erlangen. znaczona na Tron Ce larfki, jedna fobie nsypi|knieyfzemi, a bardzo rzadkiemi talentami, coraz wigkfzy 11 wfzyftkich îza-cunek, a u famego Cefarza, przychylność. Wielkie polityczne do zaślubienia Jey z Synowcem Celarlkim przeszkody u-łatwione (ą po części; a zaś ta, którą z różności Relii^ pochodziła znieiiona iuź ied Wcale. Ponieważ dzień 26 Grudnia roku 1783 był Jey wyznaczony do iawnego wyznania Katolickiey wiary; w którey iuż była oświecona od JX. Langenąu; przeto udała ona fig tegoż dnia o 10 zrana, do wieikiey Kaplicv Nadworney, z Ochmiflrznią iwo-ią Graifową de Chanclos, poprzedzona od licznego dworu fobie na ten dzień wyznaczonego. Zaftawfzy w srzod Kaplicy pulpit akfamitem okryty, uklęknęła na nim a Graffowa de Chanclos na drugim, który był trochę wtyle. WlyylVkie ganki i ławki pełne iuż były n ydvfìyngow. iifzvch Dam. Wizyicy także zgromadzili fię tam Mindlr >wie Dwo* rów CuJzoziemikich. Wnet p tvm przybył Cciiirz Jinć z A cy-Xi$żęciena Maxy-milianem, z Muncvulzem i'apiefkim, ca« łyiu wiełkim Dworem, i ufiadł na- zwy» 110 klym fobie mieyfcu. Zaczęt potym Mfz§ śpiewać Kardynał Arcy-Bifkup Wiedeńfki, otoczony poważnym Duchowieńflwa or-fzakiem. Po Ewangelii przylepiła X'Çzni-czka do ołtarza z świecę w reku, uklękła na podłożoney lobie podufzcze na gradufach ołtarzowych, i położywfzy pra. Wij rękę na Ewangelii, ktòr§ Kardynał Arcy-Bilkup fiedz^c, trzymał; czytała głośno wyznanie wiary. Potym wróciwfzy fiędo twego pu'pitu,trwała tam aż do Kom-munii; po ktorcy wróciła fię znowu Xię~ żniczka trzymane w ręku świecę, do ołtarza przyieła Kominunif, i powróciła na fwe mteylce Po M i/.y Kardynał Arcy-Bifkup złożywfzy ornat, powro'ciì w kapie do ołtarza, gdze znowu zbliżył-; fię Xię« zniczka, i.Sakrament Bierzmowania pizy-jęła, do którego afsyrtowała iev Wielka Xiężna Tolkiińfka, w oi bie JP. de Ohan-clos, maięcey na to patent od Wielkiey Xiężney. N. Hąpi-o potym Te Dcum, po fcto'rym Xiçzniczke z tńfltiego Domu, uirn śliła fwego beśpieczeńliwa izukać w obronie ri7 Anglii. Methueun Pofeł Angielfki w Lizbonie profituięc z okoliczności, zawarł flawny ów traktat 1703 roku, którym Dwór L izbońfki pozwolił wprowadzenia do Portugalii wfzyftkich towarów Augiel-fl^icfi, pod dawniey zwykłemi opłatami, aby tylko wina Portngalfkie płaciły w Anglii na komorach f częścię mmey, niż Francufkie. Pozwolenie to, było główn§ przyczyny dzifieylzey wielkości AngieMkiey, a niefzcześliwosci Portugalfkiey. Gdy bowiem nieznieilono zakazu fprowadzania produktów innych Narodów, tym famyin Anglicy fami zollali Panami Poitugalfkie* go handlu. A że towary nawet Portngalfkie nie mogły ile oftać i mieć odbytu przy Ansielfkuh; przeto wfzyftkie fibry-ki Kraiowe udały, a Anglicy fami poczęli odtąd nowych fwych Alliantow żywić, odziewać, i wfzyflkiemi potrzebami, i wygo lami opatrywać. A że wino, wełna, owoce i fo'[ Portngalfka (*), me wyftar-czały na zamianę za towary Angieliltie; przeto n edoilatek ten mufiało zaftępo- C) Sól warzą w różnych mieyfcach Anglicy, a dobywają iey z gór przy Nortwich; ale ta nie wy* ftarcz na wtafną potrzebę, i dla tejo biorą iey Wiele z Portugalii, Franeyi i t. d. 11 g wać zloto Iîrezyliylkie, a to w takiey li. czbie, iż go co rok z Portugalii na 2 mil-liony fztet; wyprowadzała. Teraz nie zy-lkuie ona tyle na tym handlu z Portugalię, gdvż iey Francuzi, Szwedzi, Hamburg i Duńczykowie, 1 część tylko zyiku tego zoflawiii, a fobie od nieiakiego cza!u | części przyv.łafzczyli; lecz cóż na tyra zarabia Kray iaki, że mu zamiall iednego, trzy Narody wydzieraj te zyfki, z których lam k o rzy fi a ć p o w i n i en ? Przecież od lat 20, więcey Portugalia luwuifa dla poprawienia lotów fwoich, mż Hifzpania Przefzły olobliwie Mini-fler, (rogi 1 lamo władny, ale dobrze myślący Poinbfii, wiele byl przedfiçwzi^î ? wfzyflkiego porufzył, ale nie wiele do-kazał. Widząc że mnoftw© niezmierne winnic, dochod l.-czupły ale łatwy dai§ce utrzy. mywało Portugal(1^ gutifność, nie tylko wielką moc winnic kszał powyrywać, ais też i z pozofUłych wino do wywozu ie-dney tylko kompanii oddał; czym lubo winnic zmnieyfzył, atoli tym niepomno-żyt rohii&wa. Teraz handel wina znowu ie(l, iak być powinien, wolny. Pozakładał on także niektóre fabryki kofztem Kra- 119 iewflum, pod dozorem Francuzów, Włochów, Niemców; ullanouił blifko Lizbony wielkî] fzklann§ hutę; i dla ich pomnożenia, na zagranicznych takichże fabryk prodnkta, cła we'dwoie pomnożył; ale te fabryki maią tę wielką wadę, że f] w ftolicy, gdzie wfzyrtko drogo, a przeto i fabryki te wiele kofztuig, i rękodzieła ich tanie być nie mogą. Prócz tego, po ucapieniu Pombala, nie mafz kto-by ich utrzymywał i bronił przeciw ty-fig ęznym Portugalczyków uprzedzeniom; które iak f^ wielkie, poznać można z mowy pewnego Xiążęcia prezydui^cego w KcmmilTyi od Królowey wyznaczoney, na roztrwonienie manufaktur i fabryk od Pombala uiknowionych; (*) „ Gdy Róg « ludzi fłworzył, dał każdemu Narodo-», wi potrzebne pomocy do życia na świe-« eie. Francuzi wzięli chytrość; Niemcy „ no/.e, nożyce, widelce, i tym podobne; „ Anglicy żeglugę; Holiędrzy fer; ale my » i Hilzpgni wzięl śni y zł> to i lrebro, źe-« byśmy od innych Narodów zakupowa-« Ii, czego nam nie doftaie. Ztąd wno< (*) Bùsch abchandlung von dem Gields amlauŁ II. Theił, S: 18», ISO «aOsâ'Oks „ fzg Î3, ze manufaktury w tym Krain „ nie ią potrzebne, i że o ich zakłada-„ mu myśleć, ieft fię to wbrew fprzeci-„ wiać opatrzney dla iiìs dobroci Boga''. V ox non hominis Jed bovi s ! Wfza kże niet\lko zaniedbanie Rolni-ćtwa, Manufaktur, ale nawet, i fpofo'b handlu, przyczyny iefl fiabości i niedo-itasku, kt< ry ten Kray cierpi. Portugalczykowi*;, tak iak Hilzpani, nie tylko faktorami we wfzyftkich przedlięwzięciach Cudzoziemców, alboKommisyitntpmi mie-fzkai^cycb u nich Anglików, Francuzów, Włochów, a nawet nayjeplze iaktorfłwa W Brezylii, i winnice, w Portugalii, należ§ v/cale do Anglików, którym także do-pufzczai'i pod fwym imieniem za lada z\fk prowadzić handel Murzynami w A-fryce, gdi.ie m ai 5 wielkie Kolonie, bardzo fpj.fobne do handlu tego, i wywozić na oco beczek wina przedniego z Madę-ry. Do Indyi, gdzie Go<» i inne ich Ko«. Jonie w biednym fa (tanie, nie wyiyłai§ iak dwa okryty co rok. W tdkuh okolicznościach, nie dziw że Kray ten nie myśli e powiçklzeniu lì? fwych na la Izie i morzu. Woyfko w ta-kicy icA pogardzie, ic cź^ito Officerò wie MOŹsSU» iii f? r?zem flużalcami wielk'ch Panów. W roku 17/2 u'ov(!u) wynofiło do 3^,993 ludzi Te iii/ ieó g ■> ielrf.e mniey. Wlzak-że Portugali v chłopi fonnuig lak^ś m^-licvg od' 10 .000 iiu/i, k óra może wy-iiiść w p '!e; ale p..mie żeby z n ego ic-fzcze prę cu cc ze- Li. W podobnym fra-nie znaydu e hę morflea potęga; która fki.ida lig piawda z go, okrętów liniowych, ale po części zbotwiałych, na których Officęr >wie 1 maytkowie nie mai$ o-Wey odwagi, ani owego doświadczenia, które Portugalczykowie w XV wieku oka' Zywali, i kto're im panowanie na wfcyft* kich morzach ziednały. HOLLANDY A. Nie od rzeczy będzie uprzedzić tu względem fpofobu, którym fi§ wolny ten Naród rządzi, a tym la my m dać ogulne wyobrażenia iego ułożenia wnętrznego. Stany generalne które naywainieyfzemi in-?er-ffàmi Kz czypofpoitey zawiaduia, fkla-dai| fię z Poffo'v, których każda Pcowin-cya v yz uc/a. le zaś. iakośmy iuÀ gdzie indżity rzekli, wolno i e (i k sr.«.K v z 7 Pro-Wincyi wyiyiac tyle poiłów ile chcej prze- 12* «éOî&Okî to też Stany Generalne fkładaię fię zwy-czaynie z 40, 50 olób, od których wprawdzie zawifl cały rz§d Kraiòw Hollender-lkich w 4 częściach świata znayduigcych fię, wlzyfikie zagraniczne intereffa publiczne, wyfyłanie i przyimowame poftów, prowadzenie woynv i zawieranie pokoiu, i inne panui§cey władzy zwyczayne okoliczności: ale tego wfzyfikiego nic czynią one tylko niooj Prowincyi, których fg Pet* nomocncmi do pewnego'czaiu. Nie mo-także nic ftanowić, w tym co fię tycze wolności i praw 7 Prowinçyi; i wzglç» dem v. ovny, pokoin, podatków, pomnożenia iii lodowych i morflkich, mufz| mieć ofobne od Prowincyi Twoich umocowanie tak dalece; że czeflo Generalne Stany uradzaig to, na co porym ofo-bnego potwierdzenia od wfzydkich Prowincyi żądać mufzą. A lubo według 9 tego artykułu, fundamentalnych praw Unii, kiedy idzie o wypowiedzenie woyny, zawarcie pokoiu i podatków nałożenie, koniecznie potrzeba zezwolenia wfzyflkkh 7 Prowincyi; atoli w nagłych a ważnych 111-terejfïach, nie zważano na to; i wydano rezolucye, choć na nie nic zezwalały niektóre z Prowincyi, «aOs&Ofcs 123 Rada Rzeczvpofpolitey, która nieiako od Generalnych Stanów dependuie, ich uflm-tocznia wyroki, fkarbem i woyflucm zawia* dnie, a fkła a łię z 1 3 olob; iefl to drugie naywy/.f/e w Hollandyi Kollegium. Prowincya Hollandya ma tu wielką powagę, gdyż ma trzy głofy; Frizlandya i Giotiiiiga ma ich po dwa; a inne Prowincye po Jednemu. To to Kollegiurti przekłada potrzeby Kraiowe pieniężne, a Generalne Stany albo raczey Prowincye zezwalaj na nie i wypłacaj ie według proporcyi, na którę fię Holienderflkie fla-ny zgodziły reku 1616. Kiedy Generalne Stany nakażg więc złi: Holienderfkid.i np. 100; to fię Prowincye na nie fklada-i§ tym fpofobem. Gieldrya złł: 5 fztuber. 12 fen. 13 Hollandya 58 6 41 Z e eia ndya 9 3 8 Utrecht 5 15 7* Frizlandia 11 *3 n Owerylìel 3 11 5 Gròninga 5 16 7 ICO. Łatwo każdy widzi, że ten fpolób rzę-ma więle fc'ad, a ofobiiwie, że wfzyft- Kich Prowincyi rezoluc e długiego potrze-bnię czafii. jak bowiem niog5 fię prędko Zgodzić tyle Prowincyi, Mia A, i Ofob, czf-fio lobie w interefiach przeciwnych, od fie-bie odległych, i bardzo co do kredytu i wpływania w intereifa nierównych? fam?, i'rottincya Hollandyi, ieft tak potężna, iż mo/c prawie :nue przymufićj iakc z i przy-nmiiła w terażuieyizych o k o i i znosciach nie raz do przyięcia zdań iwo ich. A w Hoilandyi AmlVterJam fam kieruie, iak chce, Prowincyi] całrj, b.-dgc dufzą całego Rzećzypofpolitey handlu, i wfzyfłki li in« tertifjw handlownych, na których iię wfpiera dobro tego Krain. Mało oświecenia w innych Narodach, i znaiomośei w Ek< nomii publiczney, pomogło tey Rzećzypofpolitey do wzbicia fię w wieku przefzłym do bogaćiw niezmiernych, i do utrzymywania fiç przy nich, iefzcze na początku wi ku tego. A-le gdy wfzyftkie prawie Europeyfkie Narody poczęły fune handlować i manufaktury zakładać, gdy iaki taki Kray z wig-kfzćj pilnością poz^t w fwe intereffa w,;j§-d-c i według nich fię rządzić; handel Hol-lenderfki wnet podupadł, a z nim fig przerwały bogaćiw wielkich kanały. 8*C^Û&S 125 Handel ten nie mógł być tvlko prze-wo owv, czyli przekupniowy. Gdyż H u* lendizy oprócz produktów, ktdre im bydła przednie wychowanie dnie, rety, tabaki i torfu, nie" mei;] co wywozić z iwego Krain. Y żaden Kray na świecie nie był mniey utworzony do handlu, iak Hollandya. A przecie handel iey był aż do połowy tego wieku naywiękfzy. Za-\ den Kray nie ieft mniey fpofobny do Wyżywienia Twych miefzkańcow; a przecież dot^d ieft nayludnieyfzym w Euro-pie całey. Lubo 011 nie rozciąga fig nad 627, według Bufchinga, a 472 mil, według Tempelmana; przecież liczy w fobie navmniev 2 million? ludzi, co wypada 4^37 dufz na nile kwadratowy. W fatiiey Prowincyi Hollandyi, po dwojakim liczeniu, pokazało fię million dufz; a przecież frodek tey Prowincyi aż ku Amłzter-damowi ieft nie urodzavny, i wie e znay-duie fię okolic w Gel Irvi, w Oberyfsel, i inlzvch Prowincyach, które wcale nic nie Wvdai§. W wielu mieyfcach, iert: grunt tak ubogi, że nawet atu wody do picia zdatney nie wvdaie; i przeto mufzg wodę zbierać w CvOerny. Wiadome przyflo* Wie: że w Hollandyi 4 Elcmexita nic. ni© 1*6 'MP3ê&C3te ważą; gdyż powietrze ieli mglifte, wilgotne i nie zdrowe; ziemia ielt prawdziwy dla i wy eh mielzkańców macochy &fpą; woda ieft zła, i na wielu mieykach tylko defzczowa; nakoniec fam ogień ieft nie dobry, gdy/, nie ma (z żadnego drzewa. Z tym wfzyflkim Kray ten gwałtem prawie Oceanowi wydarty, i tak nifki że w wielu mieyfcaclj, woda ief\ wyże y niż ziemia, ktorcy od -zalania bronić uftawi-cznie z wielkim kofztem i pracą trzeba tamami i rzuigtemi na wfzyftkie ftrony kanałami: Krav ten tak nie urodzayny ma Mialła i W He naypięknieylze na całym śmiecie. Czego uporu a i przemyślna nie dokaże praca! Aieć ta pracowita w Hollandyi dzielność bardzo iię zmmryfzyła, gdv wielkie poclatki do rękodzieł przelzkodziły, cenę pracy podwyżizyły, i nuuuf.)ktiirv(lowie albo z Krain fie powvprowadzali, albo bez fpolobii manu fakturowania zoftali- Przed tym kwitneły iciwabne i złote fabryki w Amfzterdamie i Harlem, (uk en i materyi wełnianych w Leydzie, Utrech-.ie, i inne gdzie indziey; ale teraz tak one podni-izczały, że po więkfzey części w Krain tvl» ko włalnym odbytu izukać mulzą^ gdyż za granicą ledwie go ziîales'c mogą, będąc io od • drożfze niż Angielfkie i Fraucu-fióe. Warztaty płócienne, utrzymują fig iefzcze w dobrym lianie dla cfobliwfzey cienkości i białości płócien, które wydają. Oprócz których, tak wiele tartaków do rznięcia balek, blochòw i tarcic, na które z Palatvnatn Ryńlkiego drzewo fprowadzane bywa, i które poty m do I'ran* cvi przeiyłaią,* tóż budowanie okrętów, fą to nayznakomitfze i bardzo zyfkowne manufaktury. Lubo handel Holienderfki w wieku tym zmnieyfzrł fig do p łowy, atoli był 011 iefzcze aż do zaczęcia woyny terażnieyfzey, naywiękfzym po Angielflom, i używał do tego około 3000 okrętów włalnych. W Europie nayziiaczniey'zy ich handel byl w Północy i na Renie. Wyiąwfzy ofta-tnie 3 Inta, w których żeglugę Hollender-fką wf/ędzie prawie Anglicy zatamowali, liczba okrętów HulleńJei fk.ch przez Zund na Baltvckie morze przechodzących, bywała navwiękf/a. Jefz e 1779 roku. prze-fzło ich tam było 1973. Ten pułnocny handel nie tylko ieft dla Holleudrów nay-Waznieylzv, gdvz z tamtąd biorą zboże tak dla fiebie potrzebne, dizewo okryto- Ï2g UTté&Q* we, i wf/yflkie te produkta, których Po« łudniowe potrzebuj Kraie, i których oni fami im dowożę, a przeto u trzy m me ich tak zyfkowny przektipniowy handel; ale leż ieit to ten, w którym Hę oni naydłu-żey utrzymywać będę: gdy/ w nim trz,e. ba zadawać pienigdzc, czìfcm . dłużty niż na rok, co oni czynić mogę nayłat icy. V^fzakżegd>- pod C/as uy woyny 1'iuf-facy, Szwedzi, i Diuic/ykuwie fonii p.rodu-kta te wywozić pipczih, trzeba bgdz e długiego czalu, i uîelki'ey cierpliwości Hol-lenderfkiey , nim Uę znowu handel ten do/iatire w ich ręce. Druga znaczna żvfa HoÎIenderfkieço handlu, iett żegluga u Reme, Cokolwiek tvlko Kiài lczr|. e na 1 Menem, Kemem i Nekrę potrzebni^' korzeni, < li wy, ryżu, mydła, fiżbinu, cyny, miedzi herbaty, kn\c y, cuk; u, k k;H) Francufkich i Hilzpańffluch wiq,( r\b lulzoitych, i t. d. wfzyłłko to biorę o i Holendrów. a co rnaię, zbywaię tvlko H.<>1 It-udrom I >mvm, Szacuię handel ten rnc/nie do fiu mdli. onow złł: HoIlender.n-i zwał Cię Połowem wielkim. Aie teraz niewart on na-zwjfka tego. Gdy bowiem Anglicy i inne I uînoené Narody nauczyły fię lepiey folić śledzi, i poczęły ie łowić na wła-Jnych okrętach: przed,ino fie ubiegać o Hollcn'cr;kie-. T^razuie wychodzi więcey ich fiatkòw, iva poîow ten iak 200. Nie którzy izacui^ iefzcze zyflc ten na 2 mil-liony zìi : Holi: które do Krau wchodzę, i które na 20,000 ludzi żywi§ i zatru- i3! dnraią; a między temi iefl wiele przednich maytkow, których Kray z wielkim pożytkiem używać w potrzebie może. W pOwfzeehności, uważywfzy różne z famey Hollandyi donielienia, możemy wnieść pe« Wnie,że liczba maytkow Hollen trlkich na okrętach kupieckich znayduigcych Hę wy-11 o fi przel/.ło 75,000. Połow wieloryba i kablonu, był tkże przed tym ważnieyfzy dla Rzeczypofpolitey, niż teraz. Ubieganie fig w tym Hambur-czykòw, Duńczyków i Mofklòu zmniey-lzyło go bardzo, W roku 1765, wyfzło ielzcze 151 okrçto'w do Grònlandyi, a 39 do przefmyku Dawis, który Gronlanciyf od Wyfpy Jaques dzieli, ale potym iuż nie wychodzi ich tani, iak fio. W roku 1777. 12 okrętów Hollenderfkich ułowiły ij% wieloryb >w i przywiozły z nich 79yo beczułek tłufzczu z przefn yku Dawis. Zaś roku 1778 64 okrętów przy brzegach Grònlandzkich, doflały z §2 ryb z których było 4964 beczek tłufzczu (*) ï'olow kablonu bardzo teraz iefi nie wielki, i ledwie na Kraiow^ vyfiarcza potrze- (.*) Hufzcz daie tron, a prócz tîufzczu wieloryb daie fUbin. U 132 bę. Prócz tego przynofzą Hollendrom wiel* Kie pożytki, przewóz towarów cudzych, czyli furmanka morfka, ofobliwie z Puł-nocnych do Południowych, i z Południowych do Pułnoęnych Kraidw, toż fakto-rowanie, asekurowanie i wexlowanie. Przed ty m wfzyfìkie prawie interefla we-xlowe opierały fię w Amfztćrdamie; teraz lubo to po czyści ullało, przecież zorała iefzcze znaczna część wexlowego handlu w ich ręku, który wielkie Kraiowi przynofi korzyści; do czego, iako ogólnie do pomnożenia b ;>gaćhvHollenderfkich bardzo wiele pomaga flawny na świat cały bank Amfzterdamflri, o którego niezmiernych fkarbach wieìu pifze, aie ledwie kto co pewnego o nim powiedzieć może. Atoli nayiflotnieyfze Hollandyi fkarby f§ w wielkich Kapitałach, których len Naród popożyczał innym, i od których w prowizvach, niby iakieś podatki wybiera. Nic przvwodzęc tu różnych zdań względem wielkości fumm tvch za granicę pożyczonych; kładę tu dowodng ich tabel-lę z bardzo pewnych r „. , 345* Piechoty Reg: Batal: Komp: 1 2 14 Holi: Gwardyi jiéo 12 8 Szwaycar: Gward: nao 29 58 406 Narodowych i Niemieckich każdy Reg; cd 720 ludzi 20,88© i 3 21 Wa Ilono w jogo 3 6 42 Szkotów 2160 5 10 70 Szwaycaro'w 3600 i 2 14, Okrętowego woyfka 72o 1 3 15 Artvlervftow igoo 4 Minierów 20g Inżynierów 97 Jazdy i piechoty razem 36,271 Artykuł ten kończony będzie dal e y 157 ii, * Olu czarnie i manufaktury wełniane, iakim dia Kraiu byc mogą Jkarbem ? iędzy innemi uprzedzeniami, niektórych Autorow nafzycb, to ieft wiel* kie a fz ko dli we dla Kraiu, iż rozumiej że nie mogliby w fwvch pilmach być ani zabawnemi, ani użytecznemi; gdyby w nich (Wali fię zaftanowić uwagę czytelników Twoich, nad rzeczami, które będąc lub mogąc być źrzodłem obfitym do-, ftatków prywatnych i publicznych, interef-fu ą każdego, kto tylko ieft chciwym lwe-go i publicznego d bra. Dalecy od tego fpofobu myślenia, bierzemy tu na uwagę produkt Owczarni; który, lubo ieit tak pofpolitym, będzie iednak, rozumiem, czytanie o nim iedno z nay ważnie vfzych i powfzechney ciekawości godnych. Im wychowywanie owiec, ieft dla Kraiu każdeg > wążnieyfze; tym względem niego Więklze f§ i błęduicyfzc uprzedzenia. 138. Szwedzi, w tym wieku, tak wydofkonali-v li owczarnie fwoie, iż fig mogę teraz chlubić, że w i wy m dzikim, aie urodzaynym, i zmarzłym Krain, mai? wełnę, która w dobroci przechodzi Niemiecką a dopieroż rafzą% nie wiele uftępuie Irlandflkiey, Por« tugalfkiey i Angielfkiey, wyigwizy że Owce w Szwccyi dwiema laty wprzód gubią zęby niż w Anglii i mufzę iść do iatki, a bardzo fig zbliża, do Hifzpariflriey, Co ieft 0 czy w i fty m a żadnemu pow^tpiwaniu nie podległym dowodem, że dobroć Hi. fzpańlkiey i Angielfkiey wełny zawifla, nie od położenia pod t§ lub ow§ flronę nie* ba, nic od powietrza i natury Kt%-iu, do« pieroż ie'zcze mniey od pafzy, zioł i traw rożnych; ale od wybornego rodzaiu owiec iamych, od ich wychowywania ofobliwlze* go, żywienia ich fpolobem przyzwoitym, 1 pilności około nich niefpracowaney o» wczarza, uftawicznego a przezornego ich dozierania, toż od zachęcania i nadgradza-nia publicznego, flowem : od iak naydo-Kładnieyfzego rozrzedzenia owczarni. Tq zaś nie mogłożby fię dziać u nas gdyby fzczerze i JOkutecznie chciano? Czyż tego nawet iuż w niektórych ikonach nie do- świadczono? (*) To pewna, żc owczarnie Hilzpaufkie polepfzono zaprowadzeniem Afi v kańkich owiec; Angu-lfkie, Hiizpań-fkich; a zaś Szweckie przez pomnożenie li fiebie trzo'd Àngielfkieh. Ztąd też w Francy i roku 1769, ullanowio.no owczarnie i Izkoty owczarfkie; w Laugwedoku dla Hilzpariilsjch, nad kanałem dla An-giellkich, z w Flandryi Francufluey dja Fla« mandflsich, Nie dawno Elektor Saliti, a Bwor Wiedaifki 1773 roku, kazali fpro-wadz<ć kilka fet owiec z Hifzpnii. Z.ai Hollendrzy na końcu przclzłego roku, fprowadziwlzy z In ivi Wfchodnich pe« wny rodzay owiec, które więkfze niż Europeyikie, a tak dobrą dai^ce wełnę iak w Anglii, rozmnożyli znichwTexcl, w F yzyi i po wielu innych mieyfcach, do dziś dnia ti waiący rodzay owiec, które na rok po 10, 16 funtów długiey i c enkiey wełny daię. Te doświadczenia tylu Narodów dowodź;, n e tylko że owce w ka« (*) Jeden Obywatel w LubelAc m, fpr<~wadziwfzy ©wce Brabińfititj polepCzyî flvfzç b rdzo owczarnie fwoie. Nie pmiefzkaony z cz'ifrm p dać imie tego P,triety. iak tylko fię lepiey o tym npewnie- *Py- Niech Anglia wielbi fwego Rodueya, Ho-we i t. d. Stan nafzey wywija tego Oyczy« źdym Kraiu poprawić można, zaprowadzaniem lepfzych; ale też że z gorąeych Kraiów fprowadzsme do zimnych, iepic-y iię udai§ niż z zimnych do ciepłych. Jak ważna dla Kraiu nalzego wiadomość, a godna żeby ą mai§tnieyh nafi Obywatele do fluitku przyprowadzali! Augicilkie owce lę za zwyczay wielkie i mocne, Hifzpańikje zaś; 11} mnieyfze, ale mai^ dłużizc i grubtze ogony. Ponieważ Hifzpanfkie owczarnie wfzyflkim Krajom, które chcą poprawić fwoich, mog§. być wzorem; przeto nie bg,dzie od rzeczy przełożyć tu fpoiób którym iię z owcami w Hifzpanii obchodzą, a o którym z. wielk§ trudnością przyfzh by fig zkędin^d uwiadomię czytelnikom nafzym. To da oraz poznać, iak Angielfkie trzody zbli-żaią fig do Hifcpańlkich, lub oddalaj lig od nich. Za dawnych czafów wfzyflkie owczar-nic w Hifzpanii należały do Króla fame» zny, aby tych fzacowała, którzy nad przefydy i Tbîçdne zwyczaje podnofząc fię, uczą fwym przykładem, nauką, radą, iakie z. fwycli niw zyźnych mu cdnofić korzyści, i budzą zaspiony od wieków umyfi Polfki do pracy, przenijiiu i wiąźącey fię dziś z nim chw»iy« « irfîê&Cîfc 141 go. Y trudno wymówić, iakie fobie Królowie nadawali w tey mierze prawa, i ^ak w tym rolników uciemiężali. Z cza-fem potrzeba przymufiła do przedania Królewikich owczarni partykularnym .• i Filip I. zbył oftatnie 40,000 fwych owiec Marquifowi d'Ituibeta. Dziefięć tyfifcv owiec, czynią w Hifzpanii cafy wiclkç trzûdg, którę poty m na Io innych dzielą. Naywyżfzy nad tą wicl-k§ trzodą dozorca, który włafnych luych Owiec mieć mufi przynaymniey 400, bierze zapłaty na rok 1440 ził: nafzych, i ma naywyżfz$ zwierzchno,ć nad 10, iłar-fzemi owczarzami, 40, owczarkami, i jo, Wielkremi pfami. Każdy Aarfzy. owczarz doziera 1000, owiec, i ma tylko na rok około 74 złł: nafzych zapłaty: owczarek pierwfzy 62 złł: drugi 45: trzeci 27: a chłopiec 18 złł: Ci tedy indzie, których pierwl/e łtaranie i praca dodaie materyi 11a fzkarłat i purpurę, co Królów, Xi$. iąt i tylu Panów zdobi, żyićj i umierai§ iak żebraki. Aie panowie tych trzód przeto bogatfi. Znayduią ile niektórzy, co ,nai.i po 2 trzody wielkie; to icA 50,000. 0« wiec: z 'vtórvch irn k:«żda czyłłego docho* dupo 60,000 realów (22,223 złł:)przynofi. *4* W Hifzpanii fą troiakie owce. Pierwfzei^ tuczne fkopy do iatki;drugie które zawfze-lia iednym mieyłcu trwały, a w zimie w owczarni bywai$ trzymane, i żadney wełny nie wydaig: trzecie, o których tu mowa (ov»jas marinas) wędruig zawfze, i nay przed nieyfzę wełnę wydaię. Uftawiczrie o-ne lf] pod gołvm niebem, i na końcu lata z Aron zimnych, górzyftych, które % na pułnoc i wposrzo'd Kraiu, na równiny fcu Wichodowi leżące, przeganiane by-waig. W Anglii, ze Król nie ma dóbr Koronnych A. łowych; nie ma też przeto ani ie« dnev owev. Troiakie tam także fą owce. Te, które tylko clmwaię dla wełnv, trzy-inai§ zawlze, iak w zimie t-4 liczono w Hifzpanii 5 mil* lionów delikatny wełnę nolżgcych owiec, 144 których 25,000 owczarzów i tyleż pfów fhzeglà* "1 eraz za karaniem parmi^cego Króla, liczba ich urcfla do 6,000,000. Innych, co na mieyfcu zofłaię, ieiìt na 3, milliony; zaczym wfzyftkich można rachować do 9, miihonòw. Co za mała liczba na tak wielkie pan' wo, w którym 30, millionów owiec bez iadney f/kody rolnictwa i innego bydła, chowane byćby mogły! Węgry, które 4 razy f§ od Hifzpa-nii mnieyfze, maią teraz na 5-, riìijlionów owiec. Wełna, mięło i iagnięta przyno-fz^ na rok 24 realòw czyli 11 złł: i 6 gro: ale z nich 6 realòw Królowi opłacić trzeba; dla tego też owce w Króle-wfkich edyktach kleynotem zowi§; bo do fkarbu Kròlewikiego przcl/ło ço, nafzych millionów wnófzji. Kolzta, ftrzyżka, palze, owczarze, pfy. i fol, toż dzidięcina duchownym, bioig, z owych 26 realów, i6\ a przeto właścicielowi nie przychodzi wig-cey, iak a renie, czyli blifko na lz złoty; zaczym z całey wielkiey trzody, nic zo-Oaie czyfiego dochodu iak 20,000 realów. Na każdó loco owiec, wyznaczaią ioo, arobów, to ie(t 25 cetnarów Ioli. Które w lecie przez 5 mielięcy pożyw ria; gdyż pod czas podroży i w zimie, nie daią im iey iey. Z tey przyczyny Król nie może podrożyć ceny na fol, bez fzkody owiecj gdyżby owczarze byli poci§gnieni wielkim zarobkiem, do kradzieży iey: zaś z cięciem ioli owcom, uiełoby fię mi wie-le mocy i dobroci wełnie ich, iako tego doświadczenie nauczyło, i codzienny przykład dowodzi w Węgrzech w Hrabstwie Stiilwafsenbirrgfkim: gdzie że ieft wiele iezior i potoków ftonych, owce z chciwością wodę tę piigce, wydaićj wełnę naylepfzę na całe Węgry. W Anglii, iakośmy iuż powiedzieli, fa-mych owiec do ilrzyżenia, rachuig na i 3, millionów. Soli tak wiele tam owcom daig, iak i w Hifzpanii. Inne około o-Wiec kofzta, też fame prawie ię co i tam, Wyjjgwfzy że owczarze lepiev w A glii płatni, niż w Hifzpanii. Aie że w Anglii owce nie wędruj, i że tam nie mafz wilków, przeto też mniey potrzebuj owcza-rzów, i wydatek na nich równa fię Hi-fzpańlkiemu. Podobnież dochod z owiec tyle prawic przynofi, co w Hifzpanii. Bo lubo cetnar Angieiikiey wełny, trzy razy ieft tanfzy od cetnaru wełny Hifzpaiiikiev; a-toli że fię właściciele nie opłacaię Królo-**Vi że za migfo i iagnigta więcey bio- Luty 17^ir K 146 MD— r§, przeto równy tu iefì, zy£k z owiec co i tam. Baranów, które fię zawfze ofobno pafz§, fpufzczaia w Hifzpanii na końcu Lipca po 6 a naywięcey po / do ioo owiec. W Anglii daig tylko po Z baranów do ioo; ale w Szwecyi nnifz§ ich 15 liczyć na 100 owiec. Wełna z 3 baranów w Hilzpanii, waży i arrobę (25" funtów) a zaś trzeba 4 fkopy, lub 5- maciorek, żeby mieć îe-dne arobę wełny. Podobnaż rożni:a wy* daie fię co do fch trwałości, od czego za-Wifi ich pożyrek. W Hifzpanii i Anglii, owca traci zęby w 5 roku; £kop po 6 latach, a baran w 8 roku. Zaś wSzuecyi dwiema laty prędzey. )ak tylko tym tworzeniom z^by próchnieć zaczvnaig; tak ie zaraz tuczą, i zabiiaią. Lubo Angielfka wełna dlu/rza iefl nieco niż Hifzpańfka, a przeto ciężfza do wagi: aroh iednak nie wydaig q barany a• robu wełny, i-ik w Hilzpsnii, ale tylko 18 funto'w. Raz dla tego, że w Anglii przed każdg Arzrżkę bardzo owce myię i chg-dozg. cztgo w Hifzpanii nie czynię; po-wtóre, ze im fie nie dadzą na dzień przed fìrzvzkg pocić, iak w Hifzpanii; co tylko weing cigżfz§ czyni. Ale gdy te j 8 fun- * ' • 147 tów wełny Angielik'ey wypłokane będ§ przed przędzą, bardzo iey mało co ginie, tak, że z niey 13 lub 15 funtów śli-czney i czyftey wełny zolianie do rob( ty. Gdy przeciwnie z arobu Hiizpań/kiey v> eł-ny po wyplokaniu nie /oftaie więcey, iak ïo, 12 funtów. Atoli tu naywięcey popłaca dobroć, nie wielość wełny. 'L tym wfzyfikiin po Niemieckich i nafzych o-wezamiach bardziey fię ftarai§ o iey wielość niż dobroć. Na koń 11 Września zaczynają vf Hi-fzpanii owce, na klzu.łt ptaków, fwo i g roczną wędrówkę ku południowi, która Królewflticmi e yktami u k ieft przepi a-11a, iak może być marfz kr. walery i lub U'oyllca innego. I'o wfzyfikich winnicach, polach, łgkach. < liwnych ogrodach, mu-, fi być droga izeroka na fo %żni, zoila-wioną dla wol: ego t-zód przechodu, Nigdzie one lię nie zaftanawiaię, i co dzień 2 mile uchodzić mul/ą, póki eałey tey drogi, czalem 100 mil długiey, nie odbędą. Tu dopiero ogiódki fi wiai§, między które na noc wpędzaig owce, żeby fig które nie zabłąkały, lub na łup drapieżnym Wilkom nie polzły. Kz 148 MOç&O&s Na koniec przychodzi czas trudny, w którym maciorki wydaię na świat jagnięta. Wprzód odł^czaię niepłodne od płodnych; dla którvch w Hif/.panii i Anglii co naylepfze pafze wyznaczaj, i wielkie o nich tamteyfi owcarze maiy Aa ranie, a iefzcze więkfze o jagniętach, zułafzcza w Hifzpanii, gdzie nie długo podroż odprawiać mnfzą, a w niey pozofiawać nie mogg. Jak tylko nadeydzie Kwiecień, tak zaraz Hifzpańfkie owce zaczynaig o* kazywać wielką i niecierpliwą żądzę, kto-rey nie w nich uśmierzyć nie może, do wędrówki w chłodne i gòrzyfte flrony Leon u, Eûremadury, Kailylii, Montany, Molina, Acagonii i t d. Nie raz gdy owczarze fiç nie lpofb zego , całe trzody pu-fzcżaig fig w drogę lame, i w niey nie '/.błądzą. Te które do Leonu i Kafiylii iść inufzg, ftrzyżone bywa ii] po drodze; co fig w Hifzpanii, Portugalii, Anglii i Ir-landyr raz tylko na rok dzieie. Gdzie o-wce frzyąą dwa razy na rok, pochodzi to albo z wielkiey potrzeby i niedoflatku, albo też z zwyczaiu wcale przeciwnego gofpodarftwu publicznemu. Jedna na rok firzyżka daie wełnę i dfngij i krótką. Zaś powtorzoua, krótką tylko; powtore obna- , tsjOsSsdfc» 149 zone owce dłnżey mufzę być trzymane w zimie po owczarniach , i z więklzym żywione kofztem. W Hifzpanii zaezynai§ ftrzyżkę 1 Maia. w Anglii około Zielonych Światek. A-le obierają czas piękny, i kiedy owce f§ zdrowe. Jeden człowiek oftrzyga na dzień J 2 owiec, a tylko § baranów. Po oftrzy-żenin, fiaraig fig w Anglii i Hifzpanii z wielkg ofirożnościg przyzwyczaić owce, do wolnego powietrza. Każde runo dzielą na troie. Wełna z grzbieta i brzucha ieft naylepfza i naydelikatnieyfza; kark i boki daią mierny; zaś pierfi, łopatki i nad-kolanka naypodleyfzćj. Zrąd w Hilzpanii każdy z tych 3 gatunków wełny ofobno odbieraney, ma fwoię wyznaczony cenę; In bo ią zwyczaynie iedne przy drugiey o-gófem przedaię. Bardzo wiele trzód pędzą na lato do Mol ina, Arragon włości Krolewfkicy, pra-Vvie w śrzodku Hifzpanii, 23 mil Niemieckich na południe ©d Madrytu leż§« ccy, która bardzo ma wiele floney wody, a kto'ra w famych pafiwilkach przy-ttofi .K ołowi na 150,000 talerów. Ze o-Polica ta ieft prawie naywyżfza z Hifzpanii całey; dla tego tu nocy bywaig chio- Igo cine, i frzon okrywa częfto trawy. Owczarze przeto długim doświadczeniem nau* czen", przeftrzegai§ pilnie tego, żeby o-wce nie prędzey trawy kofztówały, aż póki Hońce, tey zimney rofy wcale nie o* fufzy; iako też żeby po gradzie, nie piły w iakiey flrudze. To lamo zachowują w Anglii. Andalufkie owce, które nigdy nie wę-^ druię, mai§ grubą, długg, cftkowatę a do wlofow podobn| wełnę. Zaś w Eflre-madurze widać cale trzody, które tak mai§ długa wełnę, iż aż do ziemi dofta-ie. Doświadczenie nauczyło, że po kilku rozrodzeniach, doftaie rodzay ten owiec Wełny bardzo cienkiey, kiedy mieylce na wioinę i iefieri odmieniają a trwai§ we dnie i w nocy na dworze. Aïe gdy nocy i zimę ca'ę przepędzają w owczarniach; to wełna ic.h lì ai e fig grubą, brudny i twar-óą. Jako przeciwnie z doświadczenia fig pokazało, że owęe wędrowne tracf fw§ wełnę białą, cienkę, na dotknięcie delikatna, gdvr na iednym mieyłcu i pod zatn» knięciem zoftai$r pod czas nocy. Angiek fisa wełna ie(t nie co dłużfza, i bielfza od Hi(żpańlOkicy; ale nie tak iedwabkowa-ta i xiiigtka na dotknięcie, iak tamta; lu* 1S1 bo z natury {klnąca hę. Na koniec, który Kray wydaie naylepfzą wełnę, nie można zapewne twierdzić, lubo niektórzy z Autorów wyrok fwóy iuż o tym ogłohli. Z.kupowanie w Hiizpanii wełny ieft bardzo trudne, i dzieie lie na rok czaiem. przed ftrzvżką. Kiedy kto chce mieć nay-lepfzę wełnę, to ią 10 mieiięcy wprzód ztara;owaó na owcach, i gotowizny zapłacić mufi: co że tylko H lien deifica cierpliwość czynić może; przeto też wizyfi-ka prawie wełna z Hiizpanii do nich i-dzi.', a od nich ią dopiero inne Narody biorę. W Anglii inaczey iię dzieie. Gdy fię (Irzy/.ka zbliża, ieżdża po Krain weł« ną handlujący, i czynią kontrakty; Pilnu-ią potym fami, lub przez fwych ludzi, flrzyż.k, i zaraz wełnę profto z owiec biorę. Tę oni zaraz w domach fwoich odbieraif, myią, i częfto nawet przędą, a przędzę zbv waią manufakturyftom; wełnę zaś na rynkach. Przed lat 30 wełna Hifzpań&a była tylko dwa razy drożfza od Angielfkiey; teraz zaś ieł\ we troie. Roku 1776 w Amsterdamie naygłownieyfzym iarmarkti na Hifzpańfką wełnę, funt nayprzednieyfzey teyie wełny popłacał 7 ztt: i 10 grofzy Ig2 nafzych, mierney 6 zìi: a pofpolitey 4 zìi: Tey flra!zney drogośei, iefl naywiękfzą przyczyny Narodów innych zbytek. Gdy bowiem każdy chce mieć fuknie z nay-przednieyfzych Franculkich i Angielflkich fukien i materyi wełnianych; Fabryki co raz więcey potrzebuiąc tey wełny, fpra-wuią iey drogość. Angielfka także wełna Od tegoż czalu zdrożała po 30, i 40 od fta. W powiecie York, gdzie naywiękłze fą manufaktury wełniane, koiztował funt nayprzednieyfzey Angielfkiey wełny 17 fhiweròw czyli 2 zìi: gr! 8, a ordynaryi-ney 9 fìuweròw, to ie(t złoty gr: 10. Alę z tey ceny, nie fą kontenci ani gofpoda-rze wieyfcy, ani manufakturysci. Tamci ią maią za bardzo nifką, a ci zaś za wy-foką. Ztąd u Parlamentu u/lawiczne naprzykrzenia od tamtych, żeby dla poa« wyżfzenia ceny, pozwolił choć pod wielkim cłem, wyprowadzać wełnę za granice; od tych, aby dla teyże ceny zniżenia, wf trzymał wywóz iey taiemny do Fran. cyi, Holłandyi, Flandryi, i Prufs. We wfzydkich Krajach, które maią wła-fne owczarnie, wełna bywa zła i dobra; ale z tą różnicę, że w Hizpanii, Portugalii, i Anglii, wigkfza część bywa dobrey; 153 zaś w Polfzcze, Węgrzech, Niemczech i Francyi, za zwyczay zła. Ledwie 50 cześć wełny dobrey ie(ł w tvch Kraiach, co iey ieft w tamtych. Francya ma krótką wełnę dobrą, ale długa iert zła. A w po-wfzedmośei Francya nie przeto cierpi, żeby iey zła była wełna; iako raczey że iey mało, i że ieli droga; gdyż •§• częścią dróż-iza iefł, niż wełna rdwnegoż gatunku w Anglii. Więc że Hifzpańfka iefl trzy razy OrożJza od Angielfkiey; przeto fig Francuzi nie mogą obeyść bez Angielfkiey. Nawet teraz z Saxonii wożą do Francyi wełnę, która też przeto zdrożała. Wełna, która z Anglii naybardziev do Francyi kry-iomo wchodzi, jeft Irlandzka; ponieważ W Irlandyi handel kryiomy udaic fig ła-twiey, i nie tak go doflrzegaią bardzo, iak w Anglii. Drudzy mówią, iż fię Irlandczyk prędzey da uwieść zyfkiem, niż An-gielczyk. Wywóz ten kryiomy wełny z Anglii, wynofi do 100,000 fzterlingów. To tu ieft uwagi godnego! że zazwy* czav, tak Miniftrowie, iak Parlamentowi Angiellcy, maią znaczne dobra i w nich Wielkie owczarnie, na ktòrychbv tyle dwo-lub troie zarabiali, gdyby wolny byt Wywóz wełny za granicę. Z tym wfzyft- *54 kim ci Panowie nie tylko nie fłarai^ fię znieść zakazu tego ; ale go tez owfzem co raz bardziey oboftrzaią wfzyfcy tak dalece; że kto wywozi z Anglii wełnę, lub wełnianą przędzę: tedy za Ipoftrzeżeniem tego, nie tylko traci rzesz Lunę, i okręt; ale tez iefzcze rnnll zapłacić trzy razy tyle, ile towar przeięty wart ieft. (*) W powiatach Sufsex i Kent, zkąd naywięccy wychodzi do Francyi wełny, mviii każdy go. fpodarz, zaraz po oftrzyżeniu, dać wierny rachunek urzędowi, wiele wełny zyflcat i z wielu owiec? toż komu ią i gdzie przedał ? Każdą wełnę bez billetòw urzędowych ku brzegom morfkim prowadzoną, i choć iefzcze o io mil od nich zdy-bsmą, zabieraią ze wfzyftkim, i za każdy funt 6 złł: nafzych płacić nakazuif. Podobnież fiirowo zakazano materaców, po-dufzek, wełną wypchanych; które wywóz (*) We wfzyftkicn Panfilach Pruficich, zakazany ieft podobnież wywóz Kraiowey wełny W Sa* xonii Szlachcie za biiietami z Kamery wziętemi, Wolno tam wywozić wełnę, gdzie także ieft wok n«ść iey wyważenia. W Auftryi dopufzczaią wywozu tego, ale zaptaciwfzy na Komorze 12 Cefar-ikich zìi: od każdego cetnaru. Ztąd wełna Węgierka idzie aż do Szwaycaryi, A że wełna na-fza z Wielkiey Polflsiey przechodzi dtfbrocią, et" 9éO^O& 155 ten ułatwiały. Ale to wrzyftko nie wftrzy-muie zupełnie wywozu tego. Lubo nawet 4.0 interi: wypłaca flurb temu, kto-by ten kryiomy handel wełny odkrył. Wywóz także owiec z Anglii, iefzcze od roku 1435, ieft furowo zakazany. Nie tylko przeciaiący utraca owce, ale też za każdą mufi płacić 40 Izillingo'w (go złł:) a maytkowie do tego pouiagaiący tracą wfzyftko, i na 3 mieliące i,'ą da wiezię-uia. Z tym wfzyftkim waży Francuz pieniądze, pracę i wfzyftko: a zmówi wfzy fig i ugodziwfzy z Augielczykiem, w nocy pod brzegi złodziami przybywa, i iuż nagoto-Wanc owce, na nic z pomocą Angiclfką wfadza. Zrobili fig iaki tumult, lub ftra-znicy nadeydą? to Anglik gwałtu! krzyczy, ieden i drugi piftokt wyftrzela, i że go zbóycy morfcy naiechali, udaie. Owce te z Anglii ofadzone w Normandyi, ro- dynaryiną wełnę Węęierfką ; przeto zaczęto od Niejakiego czafu zakup&wać ią i fpr^wadzać przez Ciefzyn do Morawy i VVçgier, a ztamtąd pofyfaiJi *3 do Szwaycaryî- Jefzczeby więkfcy j był odbyt na ttjż wefnę Wielko-Połfką, gdyby nie były na, grzefzkodzie cła Sląlkie, 90 od 190 wynofsąęe, *o ieft i# ził; od Kamienia. zmnażai? fiç, i wełnę podojbng do Angicl-fkiey wydaią (*). Mimo niezliczonych trzód owiec, które fię znayduią w Anglii, i nic-zmierney wielości wełny i przędzy, ktòrg wydaią; mufza fabryki tatnteylze [prowadzać wełnę, gdy im Kraiowey braknie, z Afryki, Hifzpami, a nawet z Polfki i Hollandyi wizakże naywięcey z Hifzpanii. Ponieważ, z Angielikich owiec dolttuą wiele bardzo przedniey kròtkicy weby; tę z Hiizpanûq mieizai§, i w fabrykach fukien. nych nżywai$ iey do tkania. Gdyż z dłu-giey wełny nic tkać nie moina, co ma iść do folowania. Oprócz tedy fukien, przednich, do których wełna Hifzpaóflca wchodzić muli, w Izy (i ki e inne fukna i ma-terye wełniane, robią teraz w Anglii z famey wełny Kraiowey. Wizakże mimo O Jerzcze względem tego poprawienia owczar-ni, przez fprowadztnie z&granicznych owiec przydam, żeśmy w Czechach i Morawie widzieli p0 niekrerych dobrach izlacheckich tak polfpfzone trzody, przez (prowadzenie baianów Afrykańfkjch i paduańtk ch, iż cetnar iey przedaią po ^go, i 300 zł); gdy w tamtych ftronach wełna naylepfza poifka nie popłaca iak 150 zll: cetnar. Afrykańlka wełna z Harbaryi, która fię «dui iak ieawab, ale ìefl nieco krucha, i trudno ig? tego iefzcze, famey Hifzpańfkiey nayprze-dnieyfzcy wełny wchodzi do Anglii co rok za 350,000 fzter: a z innych Kraiów za fo,ooo; przedtym wchodziło iey tyle troie. Do Francyi także wchodzi iey trzy razy wiecey niż do Anglii: zląd pewnie taka fukien Franculkich i innych materyi dobroć, i wielki ich odbyt, Kitdy Kray iâki opatrzony ieft: od na* tury produktami użytecznemi, obfitemi, a taniemi, które potym wyrabia w tak liczne i wielorakie rękodzieła, iż niemi nie tylko fwoie opatruie doftatecznie potrzeby,; ale ich też i innym Narodom obficie udziela i na fwoieh włafnych wywozi ie okrętach: w ten czas Kray ów w fwych manufakturach, ma nie wyczerpane źrzo-dło pomyślności i potęgi fwoiey. Ten to ïeft lzczęśliwy flan Anglii. Wełna iey w niezliczonych fabrykach przerobiona, iert 0 nię, ieft tak dobra prawie iak Hifzpańlka ; luto tańfza od niey, Ale obydwie przechodzi Pe-rusńik^, która fię nazywa Alpaca i różna ieft od wetny którą tamteyfze zwierze Vigogne wydaie. Obydwóch wetn tycb Peruańlkich doftaią Anglicy 2 Cadix. Alpaca ieft tedy weina nayprzednieyfza na ś>viecie, iak navpotlleyfza ieft Turecka, czyli Wołofka i Macedcńika, którą wielki handel pro-Wadzą Turcy w Auitryi. dla niey run erti złotym, ktdre iey wię-kfze i pewnieyfze przynofi pożytki niż Hifzpanii i Portugalii Amerykarilkie złote góry; ale które ten przedziwny i pra. cowity Narodj bardziey prawie winien fwemu fìaraniu dzielnemu, niż łalkau emu natury opatrzeniu. To zaś wielkim ieft dla Anglii (zczęściem, źe tak wyborny i przednią wełnę może mieć po 50, 60, od (la taniey, niż Francuzi, 1 inne Naro* dy. To bowiem nadgradza iey wielką robotników drogeść, a przeto dopufzcza iey tak prauie tanio przedawać fwe fu-kna i ma tery e wełnianej ink Francuzi^ których rebt ta przychodzi bardzo tanio, ale Hi.zpanfirç wełnę drogo opłacać mu-fz§ Kiedy wełna oPtrzyżona będzie, nie można iey pr'aść zar. z; ale wyciąga długiego i trudnego przygotcv-ania. W An* glii fą oC b: e, a u ras i gdzkindziey nie znaiom^ cechy, które lurowę wełnę przędą , a nakoniec i famo fukno przyfpofa- ('") Gdyby w Anglii była rebota t?k tania, iak W Francyi: » veina w Francyi t.-k tania 1 dobra iak w Anglii; toby te Maredy pottumiiy manufaktury caiejo iwuta. biai$ i wydofkonalaig. W nafzym, iako też w innych wielu Krajach, wielkę iefi do pomnożenia fabryk przefzkodę, że nie mogg nabywać iuż gotowev przędzy: mu-fz§ oni wprzód kupować wełnę, gotowizny za nię płacić, potym ig znowu za gotowe kazać prz^:'ć, i przyfpofabiać, a przeto lwóy kapitał bez pożytku rok cały mieć jakby zakopanym; zaś w Anglii, i Irian-dyi, fkupuiçcy wetnę, zaraz ią po firzy-żce każćj odbierać', czefać, wyprawiać i prząść: toż potym iuz gotowy przędzę, różnev grubości, pod pewnemi numera-mi przedai? fukiennikom i innym fabrykantom, a!bo zwyczaynym kupcom, którym ia za zwyczay daią na kredyt do 12 miefiecy; a ci zaś przyftawiaią iey fabrykantom pod numerami, których potrzebuj. Ponieważ dofkonała przędza, ieft fu u* lamentem wfzyftkich manufaktur wełnią-nvch, a nawet i płóciennych; przeto tei Pari menta przepięły względem tego wiele reguł, za których przefk^pienie nayprzòd karzę wiezieniem, potvm biciem, a potym wygnaniem 1 przedaniem w niewolę. Tak np. gdyby w iednym inotku brakowało if, nici tylko; to ofoba o to oizu- l6o kanie przekonana, zaffuguie na fmagaaie u pręgierza. Ta furowość i uftawiczne a niefpodziewane przędzących dozieranie fprawuie, że przędza ieit bardzo przednia. Prócz tego w każdym miafteczku i wti każdey, kobieta, która przez cały rok nay-lepiey przędła, bywa prowadzony do kościoła w procelfyi, odbiera koronę, i wyznaczony nadgrodę. Honor ten, o którym flarę i młode gadaiy długo; i pofzano-wanie tey, która na niego zafluguie, zachęca wfzyftkie przedzyce do pilności. Te ufknowienia w tak wo/ney okoliczności, iak lą manufaktury wełniane, fy bardzo chwalebne i naśladowania godne, gdy war-fztaty do tkania tak Hę Piały każdemu Kraiowi potrzebne, iak piece do chleba pie«zenia. Nigdzie wełnianych materyi nie robiy tak dofkonalc, iak w Anglii. VVfzyrtkie te, których piękność od delikatney i cienkiey przędzy, iakó też od przedniego fpofobu prafłowania zawma, np. Tamis, Kamelot, wełniany Adamafzck,Kałamayka, Challon, daleko fy lepfze i tańfze w Anglii, niż w Francyi. Manufaktury te masy mubardziey fwe fîedlifko w'-Halli fax, cokolwiek w York, więcey w Norwich, w Rottingham w po* wiecie wiecie' Sommerfet, w Putfey od Herren» hutenow pomielzkanym, ale naybardziey W Lids, (pifze fie Leeds) i w M.mchefter, które nadaie imie Akfarnitom wełnianym, a leży w Chrabftwie Lancaûer. M^eyfca fe, kto're ftolioy pilności, przemyfîu i "ieuftanney pracy, nie tylko fame iy bogate, i fzczęśliwe, ale też na kiika mii od fiebie pomyślność i msiytek miedzy lud freiy. Gdy w tych okolicach, nie trudno o prace zyfkowny, przeto nic tam nie włóczy ile, ani żebrze, cle wfzyOko robi, pracuie. Dzieci n^wct od g lat zarabiaj inż na (łebie, co iefl dla gminu wielky do żenienia fię i iak naywięcey dzieci wychowania ponęty, Jużeśmy w czyści I. roku tego wfpo-frunęli, że 12 miilionów owiec, wydaiy na îednç Arzyżke roczniy wełny za 50, bli- , Iko miilionów ził: rachuiyc tylko 5 złf: nafzych na każde runo, które przynay-mniey 4 fuuty waży. Jaka iuż nadgroda; 2a pilność około owczarni! wfzakże na.i-Sr°da ta pomnaża fie daleko bardziey, przez wyrabianie wtłny w Kraiu na różne rękodzieła. Według pilnego i bardzo gruntownego flawnych ludzi obrachowa-huty 1783 k I ó 2 nia (*) we wfzyfłkich fuknach, matery-ach, pończochach i innych rękodziełach wełnianych Angielfkich, wełna zabiera 4 część ceny, a robota f części, tak np. ie-żeli płacę za łokieć fukna ig złł: to płacę za wełnę 6, a za robotę 12 złł: Tak tedy Każdy czerw: złł: w wełnie, zamienia łlę w 3 czer: złł: iak tylko przez ręce manufakturyftóW przeydzie. Z tgd i-dzie, że Anglia, co ieft pewna, wyrabia fwey wełny i Irlandzkiey za 1,945,000 fzter: a obcey za 3g8,000, tedy rękodzieła r. niey przez rok zrobione, wynofz§ do 7,OQOÌ000 fzterl: czyli 2go, millio-nòw złł: z tych, że faina potrzebnie za 4,500,000 fzter: przeto ich Cudzoziemcom zbywa, za 2 500,000 fzter: ale że za wełnę obcq płaci około 388,000» a za inne do fab ryk tych potrzeby, iako to, pota-zie, gummę, cochenjllę, Indigo, toż i inne farby 112,000 lzter: przeto zoftaie iefzcze czvfìego z zagranicy w gotowizn i e za wełniane inaterye i fukna docho- (*) Recherches fur la nature & 1rs caufes de la rcbefs® des nat'or.s Smith l.t AtigloisTaube ab-fchilderung der Englischen mauufakturen &c. 163 milliony fzter: czyli 80, millio-nów złł: nafzych. Jaki zyflt, i iaki dla wfzyftkich Narodow przykład? Aby pomnożyć wywo'z rękodzieł weł« nianych, uczyniono różne mądre rozrządzenia. Między intern , w7 zło prawo 1773 abv Kompania ïndyiîka wyprowa-dzała ich za 3^0000 fzter: do Azyi. Podobnież wyfzło prawo, aby pod kara 5, fzter: nie ubierano ciał rçmnriych, tylko W fuknie z fam y materyi wełnianey, bez żadnego przydatku iedwab u, bawełny, lub lnu. Trumna m 11 fi być wybita i mary przykryte iak^ materyę wełnianf, a nawet niei wełniane do fzycia dla umarłego lu-kni. Naybliżfzy Dziedzic flanowfzy przed «a\jbliżfzym urzędem, muli zeznać, że to prawo dopełniło fię we wf/yftkim. zaczyni odbiera od Urzędu kwit, ktdry w § dni Plebanowi oddać mufi. Równa Parlamentu oflrożność i czułość, Wydaie fię w Oaraniu. ktdre ma około fu-kietinych fabryk. Ażeby im iak naywię* kfzy wfzfdzie zi dnać kredyt, pod flra« fonemi karami zaka/auo złey wełny i zle-^ałey iniefzać z dobrg, iako też farbować zie i nie trwale, a nadewfzyfłko fłę« plować fukna, ktoreby nie miało przyzwoi- Lz IÓ4 tey dobroci; tak dalece, że kto złe, nie ftęplowane z Anglii kupuie fukna, ten fobie fam winien. Każda także fztuka fukna nim do folufza poydzie, mufi być zmierzona, od dozorców publicznych przy każdey fabryce będących; a folufznicy przyfigżni mufz§ pilnie naznaczać, wiele lię w folowaniu każdego fukna zbiegło. Ci dozorcy wiedz? zatym, gdy te fukna iuż ze wfzyftkim gotowe do ftgplowania przynofzg, czy mai§ naturalny długość i fzerOkość, czy też zbytecznym wyciąga-_ nie m w rumach nabytą. W pierwfzym przypadku nie odmawiaię fiępls, w drugim zaś, odrzucaią owe fukna, gdyż fię w za-żywoniu, do kupy zbiegaią i wnet pfu<§. Wfpomnielismy także (*) że Francuflcie fukna wielki odbyt mieć, i Angiellkim fabrykom fzkodzić poczvn.uą. Tu wipomnę, iak (obie w tym z rani poffypi'i Francuzi. Póki Oç Franculcy f br> kanci nie nauczyli robić dobrych ftikien, wpufzczano Angielflcie fukna bez cła żadnego. Roku 1654, nałożono na nie cło małe; ale w io lat potym, na komorach brano po (*) I. C. tego roku kt 48» vO&Ote 165 40 Iiwròw od fztuki. Za tym zatamowa» 111cm Augiellkich iukien, gdy lie ieizcze bardziey pomnożyły fabryki Franculkie, powiękfzono cło 16^7 we dwoie, w roku 16$7 we troie, a na koniec ìyoi zakazano ich w cale, i dot§d nie odwuiano zakazu tego. Irhndya wydaie także moc fukien i materyi różnych wełnianych, które w dobroci i piękności Angielfkim nie uftf-pui§. A że od roku przefzłego otrzymała Irlandya wolność wywożenia fwych produktów i rękodzieł, gdzieby chciała; to da iey nowe fiły i bogaćiwa, lubo z u~ fzczerbkiem manufaktur Angielfkich. Tu najeżałoby okazać korzyści, które owczarze i manufaktury wełniane przynof/? Hol-landyi, Auftryjy Pruffom i Szwecyi. Ale czas przeftać i mieyfce innym artykułom zo« na wić. di Nowy. fcilfzywy Mejsyasz Berliiijki. JPr?vrzekłszy Puhiźco nafzemn, wyflawiać przed oczy, ludzi wiek naf/. fzczegulniey iateiclTui|cychj zdam* lig śebym me do- 166 pełnił danego flowa gdybym, zamilczał 0 icdnym człowieku, który fwą namów? 1 fwemi obietnicami, zićdnał lobie nad umyflami niektórych z pofpolftwa moc iiadzwyczayną, ftał fię celem zadziwienia Niemiec całych, a pewnie wielkich dałby był przyczynę rozruchow i nierządów, gdyby nie zabieźono złemu zawczafu. Dzieie zwodzcy tego doiyć fzczegulne i ciekawe, nie podpadaę wątpliwości żadney, będ§c wyiÇ'C z Aktów publicznych Berlini kich, i tamże od PP. Gedike i libeller do druku podane na końcu Stycznia ro«. ku tego. i'rorok nafz fał żywy, Rose feld rze« czony, zaczął iię po Krandeburgii włóczyć^ nayprzo'd w ubierze flrzeleckim; a poty m w poftawie biedney, iak prawdziwy żebrak od roku 1762. Nie nofił 011 pieniędzy przy lobie, a długą zapuścił brodę, żeby miał-podać Prorocką. Udał on fig nayprzód do ludzi profiych, fobie przed-tym nie znaiomych; których albo w polu przy trzodach natrafił, albo też których zadał w domu, iako podróżny o przviçcie prolzpcy, czarem fzuianki wody tylko zçdîiiçcy. Zaraz on zaczynał rozmowę z niemi względem Religii, i był w 16*1 flanie rozeznania, czy fiç mógł im daley odkryć, czy nie. Nie którzy, wdawali fię z nim w te rozmowy; ale iak tylko zaczął prorokować, mawiano mu, że nie miał rozumu; na co on zamilkł; widząc, że ludzie nie byli lekko-wierni; od roku l/Sf przebywał zawfze w okolicy Pren-zlóvfr, ale iefzcze w ubożfzey i b.irdziey prorockiej poftawie. Około tego to cza-fu wfzedłfzy do iednego owczarskiego doina, gdy mu podano wody, którey żądał, „ Dzieci ! rzecze do gofpodarza i golpodyni, gdybyście wie izieli, kto* ia ie-flem?" Gdy go fię fpytano czymby był? odpowiedział: „ Jam iefi od Boga wyfta-ny na fzukanie ow ec iego; o rrinie powiedziano u Michéafz'a Proroka IV. g. Ty wieżo trzody bafzto córki Syońfkiey, przyi-dzie twbia złota ro'za, pieiwfze pańftwo, i Króleftwo córki Jerozolimikiey. ,3 Tu przytoczył oti wigeey mieysc z pifma o potrzebie nawrócenia fię i tym podobnych; a na koiiec przydał, że nie długo fpra-Wied'iwi ofigdą ziemię (przez co on rozumiał pańfiwo 1000 lat trwać maiące, które przepowiadał) Gofpodarz i gofpo-dyni domu, profili go, aby zoftał; i dal fię tiprofić, zatrzymał fig dai kilka, a po- IÓS tym fiç tam ezęflo wracał. Powiedział 011 między innemi, tym ludziom» aby uwa* iali rok 1770 z pilnością (jofpodyni, która to roku 1781 przed fa dem zeznała, przydała i to; że w tym roku nic o-fobliwfzego nie zważyła: ale przecie Ro* fenfelda nie przeflała mieć za człowieka świętego, Spofób , którym on rozfzerzał nauki fwoie, ten był zwyczaynie: nayprzód mówił cn oblztrnie, a w fzy A ko z Biblii o teraźnieyfzym zgorfzeniu Narodu ludzkiego, że świat iefl z ep fut j', a flufzność i Sprawiedliwość potłumioiia. Czym robił 011 fobie wflęp dobry, ponieważ dobrzy Judzie nafluhali fię podobnych mów z, ambon s i fami nawet mieli przyczynę u-tyfkiw-inia* np„ na akcyzy, i t. d, Potyrn naftępowały Boikie obietnice o wybawicie: u z tey ifdzy, przywróć-cię! u flufztio-ści; ftowem o Zbawicielu, Odkupicielu. A że ten iuż był od Boga dany; dla tego umiał on fztucznie trudność tę uprzętać, gdy mu ą zadawano. Przywodzi on tvm końcem mieyfca z pifma te, które według fwego brzmienia zdaig fię mówić o drugim, przyfzîym Zbaw'cielu, iako to u Matt: III» 11 Do Rzym £1. 26; toż owe? ' i69 które obięcui§ drugie przyiście Jezusa, dla ofądzenia świata; wizakże udawał on Chry-ftufa tylko za wyobrażenie tego, który ie-fzcze mi ł przyiść, a gdy mu to eie piano, przydawał, że me był tylko fałfzy* Wy m Meflya'.zem. „ Piawdziwy Meflyaiz, „ mawiał, powinien przyisć, aby świat wy », bawił od śmier i, grzechów i mocy dia. », belfkiey ; to zaś troie ielzcze trwa na „ świecie. Byłby to niegodny Melfyafz, „ któryby fam do nieba liç przeniofî, a », fwych uczniów w niclzczęś :u zollawił; „ czafem przydawał że to było wfzyftko „ udaniem, a żc cały nowy Teflament », odrzucić trzeba. Tu dopiero żeby bez iadnęy przefzkody panował nad umyfîairti fwych uczniów, począł bić przeciw kazaniom, przeciw zgromadza* niu fię do Kościoła, ganić chrzeft, kom-muni^, wfzyftkie duchowne kfi^żki, wy-igwfzy Biblię. A nakoniec przeciw wfzy-Akiey zwierzchności, zacząwfzy od Króla, aż do fołtyfa na wfi. Tu także ie-go uczniowie byli mu powolni: raz dla tęgo, że wielu nie byli kontenci z fwych pafler ów, i odrażali fię od nich ich £Oîfz9c y 111 zveiem; powtóre, iż rzadko figtrafìa \ aby gmin był przychylnym zwierzchności. Wyrazy icgo względem tego były bardzo twarde, i niektórzy z icgo partyzantów ofobno fluchani , o-świadczyli prawie temi flowy, ., ze na „ Golgocie ukrzyżowany Meflyafz ieft ,, tyiko figurą przyizłego; Chryllus pod-„ padaî przeklęćłwu, ponieważ na Kizy-„ żu zawifit, a kto wierzy w niego, iefl po-„ tępiony. Cała powieść o iego ukrzy „ żowaniu, ieft to poganfka bayka, Chry-j, Hus który na oś'e do Jeruzalem w ie-„ chał, był fynem nierządnicy. Ci co do „ ftołu Pańfkiego przyflgpuig, pożywaj „ czarta. Kommunia iefi to fràlwochwal-„ fka ofiara. KròJewfki obraź ieft to łeb „ fmoczy. Na chrzcie dzieci przedaię Kro* „ łowi, który ieft czartem. Chrzeft ma wy-,, ganiać nieczyftego ducha; zatym tego „ ducha Bóg mufial zadać ludziom. Czart „ ieft w związku z śmiercią, Rom. Vi. 3. „ I. Cor. XV, 29. Urzędy £] to krzywe 9, wçze; a Król ich ftarfzym, to iefl Bel. v zebubem, który bardziey kocha ma-9t monę niż Koga. Król, iefl Faraonem E }ł gipfkim, fmokiem z czerwonego mo«. », ria, naywię! fzym fmokiem. Przeciw Duchownym przytaczał 011 u. fławicznie mieyfca pifma, Mat. XXIII. 5, 171 33- Luc XT, 46 54. To zaś co uaftępu-ie wyięto z liftu dwóch gorliwych Ro-fenfddianòw J. G Richtera i Glanca, który oni Pafturowi Fahland w Biefenthal przez pocztę poflUii. „ Profzę, ażebyś to „ fam i cała twoia par fia wiedziała, co 9, nie trzeba mieć za frafzki i igrzyfko „ dziecinne. W dawnym Teiiamencie po* .i, flanowił Bóg prawda Kapłan >w; ale ich „ zniófl w nowym. Jerem. XXXI. 33 34 j, mówi*. Dam zakon móy do wnętrzno-s, sci ich, a na icrcu ich napilzę go: i „ nie będzie wifcev uczył żaden bliźnie* „ go, i żaden brata itvego mówiąc: Po-„ zn.iycie Pana; bo mię wfzyfcv pozn.ii§ ,, od naymnieyfzcgo do naywiękfzego, ,, mówi Pan Hcbr. VIII, 11. Kapłani nic j, powinni nofić koron, ani bród golić, „ i być bez wady, czego ia w dztfiey-5, fzych duchownych nie widzę; tylko że j, f§ upiękrzeni tak iak Boruch wielk ego „ Kapłana opi uie. Faiao miał Kapłanów, j, ale Farao był fmokiem, i dla tego „ Kapłani byli płatni. D/ifieyfi Kapłani 5> kupcz?, nie czynig nic dla dopełnienia »» woli Chryfiufa tylko dla pieniędzy, gdyż îî dla pieniędzy zoftali Kapłanami. O co « ia cig z woli Bolkiey ikofuig i zapo- i7« „ wiadam oraz, i ż przef/ła twoi a godzi-,, na, a uwodzenie twoi:? wnet koniec „ weźmie.M Przed fędem wyznał Richter» że ten lift napifał był , aby fię Pa/tor Fhaland miai na oftrożności, a że koniec liftu oznaczał prędkie ptzyśpielie-nie zerrifty Bofikiey, na tak błędnych ładu Nauczyeieldw. Przyznał (ię także, że W Kfi^żce Kościelney z pieśniami «api». &ł był te flowa: „ Fahland ìeil Nauczyciel „ nierządnic, gdyż przywodzi ludzi do „ nierządu duchownego. Obrazy w Lu-„ tedkich Kościołach, fą to czcię c?bra-„ zòw, f^ bałwochwal/Wem, to ieft Xię« „ żytn nierządem ( Geilìliche Murerei) „ Kfięga do śpiewania, ieft to Czarodziey-„ fica Kfiçga, gdyż- ieft udziałana rękę „ ludzkg, a Salomon mówi, że wiele ka-5% zań morduie ciało, i działania ,, nie ma końca. Kościoł na wielu m ey-,, fcach p;fma, nazywa fię domem wierzy „ dn. Do kościoła nie potrzeba chodzić, „ gdzie iefzcze wiele rzeczy Boga krzy. „ wdzęcych przepowiadaj: tylko trzeba. „ być cnotliwvm, dobrym, poczciwym," Gdy tym fpofobem przygotował Ro« fćnftld urnyfly, odkrył dopiero wielkg f\v§ naukę, me raz tu i owdzie powto» «RS&Cfr Ï73 rzon^, iż on był fam tym drogim Zbawicielem od Boga na wybawienie ludzi zeflanym. Prawda że przed niektóremi iefzcze fię prgdzey z tą myślę odkrył, kiedy ich, iak mówił, znalazł godnych tego, Wfzakże i przed f^dem {pytany, czemu to zdanie fwoie pomału i nie rychło odkrywał? „ Byłoby to głupftwem, odpowie, j, dział, gdybym odr-zu był mawiał, ieftem r, ty in lub owym. 11 Aby fobie zaś iako wielki dobroczyńca mit ść i przywiązanie zjednał; obiecywał w fiebie wierzącym żywot wieczny na ziemi. To zaś z takg gorliwością i obftawaniem, iż za naywiękiz§ to poczytał w Xiçzach winę, że śmierć opowiadali. Gdy mu zaś niewierzący tey obietnicy, i f§d zarzucał: iż nawet z iego uczniów niektórzy umarli.'' Bo, rzecze nie mieli iefzcze dobrey wiary i zupełuey u-fwości. ,, Tey zaś nauki dowodził tym fpofobem: Bóg ftworzył ludzi na żywot wieczny; ale że człowiek przeft§pił przykazani e Boże, zftąpił na niego gniew Boży, i poddał go śmierci. Ztęd śmierć panowała od Adama aż do Moyżefza, Moy-zefz wyprowadził fynów Izrael&icli z E-g'ptu, położył przed niemi śmierć i żywot do obierania. Żywot ten był ozna- *74 czony w obietnicy, którę Bóg dal Abrahamowi, że miai pofiadać obiecany zie* mię na wieki. Ale wfzyicy byli nic poflu-f/.ni. A po obietnicy nartę piło prawo. Pjrzertfprtwem prawa nie można fobie za* flużyć na łafUę; więc gniew Boży przy-fzedł na nas, i my ïmifîtmy umierać, póki gniew Hoży nie przeydzie; to ieft póki nie przyjdzie Chryrtus, ktdry iefl obiecanym nafteniem, i dokonaniem pr.iwaj który śmierć połknie. Izaiaiz XXV, g, i węzeł z śmiercią zerwie, a my będziem znowu mielzkać w ziemi, któr§ Bóg o-biecał Abrahamowi, Izaakowi i Jakubowi. Ezech. XXXVII, 25. XXXIV. 75 77 Pfal. XXXVII, 5. Bóg nie chce odięć życia. Zmar-twyclìwfìauie ieri opufzczeiïie grzechów, i t. d. T'y? 11 fpofobem wzmocnił 011 bardzo fałfzywe zdania, i liczba iego wiernych pomnożyła fię mocno; zatym udawał on fię za Meliyalza prawdziwego, za Syna Bożego, za praw ïziwego, iedynego i wfżechmoenego B ga. Pana Panów, i Króla wfzyrtkich Królów. Można fię domyślić że iego mała trzodka dodawała mu wfzy* ftkiego, czego tylko mógł potrzebować. Ale był on tak, chyt/ym, iź z razu ani wic nie wyćięgał po tuey, ani nie okazy 175 wał nieukontentowania, gdy mu kto dobrowolny ale mnieyfzey wagi dawał podarunek. Owfzem przyimował on ocho-tnie wfzyflko co mu przynofzono, a mawiał do przvnofzacych, „ Iż co dobrego fwemu Zbawicielowi czynili, to lobie czynili. " Aż nakoniec (obaczemy kie* dy) prawie nic więcey nie brał, a co mu da.10 oddawał. To nie mogło tylko îefzcze bardziey pomnożyć w iego uczniach wielkiego mniemania o nim. Co żywo tedy ubiegano Hę do dogadzania wfzy-ftk im żądzom iego; ale iefzcze nic tym, O których wfpomniemy niżey, a za kto* remi on fię z czafem udałbył zbytecznie. Aby uprzedził timyfly fwoich, poczuł głofić: że miał klucz do Raiu zamkniç» tego: że miał Kfięgę żywota, kto'ra według obiawienia Jana S. zamknięta ieli ile-dmiu pieczęciami; i że dla dopełnienia odkupienia, mufi pieczęci otworzyć, a do Jego potrzeba mu było fiedmiu Panien.,ł ych ż^dał on był inż w Picnzlowie, ale *ch iefzcze nie mógł był doftać. Wfzakże miiHemy tu dać dokładne uwiadomienie, o dwóch znacznievfzych iego uczniach. Gumto z Meklębnrg-Szwerynu, był 0-koło 1765 roku owczarzem w iVenzlo» I7Ó wie. Tam przybył Rofenfeld, którego ten znał iuż byt z powieści, i zaprofił l'if do niego na noc. Mówi! zatym wiele do nie-go z pifma; a gdy przy dziękczynieniu po wieczerzy wfpomniono imie Jezus, Rofenfeld odezwał (ię i rzekł: „ Jezus byî zwanii u Oołu , a wy go nie znacie? " Odchodząc napifał owczarzowi iiiektórę z pi fin a Iłowa, żeby ie rozwalał; a gdy po* wracał, fpytał go fiç, czegoby fię z nich domyśli? Nakoniee odkrył mu lię: że byl prawdziwym Zbawicielem świata,, kto'ry ma wfzyltkich odkupić i zbawić; że był prawda przed nim, który fię także mienił Zbawicielem ale nim nie był prawdziwie. On był prawdziwym mocarzem, kto'ry miał ludzi do Nieba przenieść, nie da-wizy iiii fkuiić śmierci; Xięża, którzy wfzy-jìkim śmierć obiecui§, fą kłumami, i t. d. Ma klucz do Raiu i Kflçgç żywota, ta Kłię-ga ie£t zamknięta / pieczęciami, a dla iey otworzenia trzeba 7 panien. Te iuż bvłv do tego przeznaczone od początku świata, a między niemi byty do tego wybrane trzy córki Giunto, które pry eto wydać powinien. Czego gdyby nic uczynił, wfzyftkieby dulze wołałv na n ego o po-mflç. A gdyby fam nie chciał wykonać tego; *77 go; to by na niego ipadły wfzyflkie kary i przeklęilwa, które na Gumto zwalić fi§ miały. " L boiażui tedy i politowania, żeby tyle dulz nie zgubić, zezwolił na W Izy ft ko prolty a bardzo poczciwy Gumto; wlzakże w ten czas, dla wielkiey pewnie młodości córek iëgo do niczego nie przyizło. Gumto ten dolłał fię potym do Rełrlina, i dał wielkie. znaki przywiązania Iwego do zdań i ofoby Rofenfeida. Nie długo potvm okazał fig ten fałfzy-v/y Prorok w Hiefeurhal 4 mils od Reti na, f u także liczba iego uczniów, tak fig pomnożyła, iż lig to do Berlina donic fio. Aie Więcey ich iefzcze było w okolicznych wfiach, toż wSaxonii i w Meklemburgu. Roku dał znać do Beri na Urząd z Biefent! al 16 Sierpnia, że tnmtryfze miafleczka peine rozruchów: nieiaki Rofenfeld ud aie fie za Meilyafza, i żyie z tego; ma uczniów tylko 2 ale z ktò re m i me można mc ^'flcor2ć; i ftraizne robig hałaiy, że in-111 w niego wierzyć nie chcą. Staraj ilę xak nayi.viçcey innych nawrócić do nie<_'o, nìai? iujnych za zaślepionych, waśnią mał-2en(twa., buntuig przeciw Rudzicom dzie-C1> i t. d. Gofpodarz nowego Meilyafza «aygorliwfzy z iego uczniów, był, nieia-Lutj 1783. M / 17 8 ki Glantz: do domu iego zbiegłfzy flę po-fpóllWo, rzucało w okna kamieniami, i groziło mu rozwaleniem domu, ieśliby gościa tego nie wvpçdziî i fehadzek u lie-bie nie poprzeflał. Ale fie tym pogro-żkoin Glantz nie dał uftrafzyć. VV tym Rofenfelda wzięto z iego domu, w tea cźas gdy Hę w nim pełno znaydowało u* czniòw iego. Glantz ofiarował Hę na mę-czeńftwo za niego, którego mu w tea czas odmówiono. Tu oświadczy! fię niejaki j. T. Richter człowiek rozhjdny, który byl z razu do łWenfcłda przybił, że go teraz od.ft§pił; wfzakźe potym okazał iccro uczniem bardzo gorliwym, i na-koniec od Zwierzchności do rozumu zofłał powròconym. „ Ten wyznał: ii go fu-,, innienie obowięzywało do odkrycia błę-,, dów bezbożnego Rofenfelda. Który na-„ uczał: że teraz fkonpzą fię pogańfkie ,,, czaly; iż on przyfzedł iako Jezus i Bóg „ prawy,- iż dobrawfzy fobie 2Ą. Harców, „ miał tron Królewfki wywrócić i Kro-„ łowi miecz wydrzeć, a t temi 24 Kró-„ lami całv świat lodzić. Jego Uczniowie ,, nie powinni wię:ey pracować Ori finn „ m ufi teraz bvć poimanym, fżofiy i o-„ ftatm liz (iuż on był 5 razy liedział 179 w więzieniu) a potym nafbpi iego pa-55 nowanie. Na relzcie prowadzi nierząd >5 z córkami fwyeh uczniów. Zaś Glantz, robiący około przędzy, po-fzedł nazaititrz do Urzędu, aby nawiedził fwego poimanego ipifirza; i oświadczył zaraz że 5, Rbienfeld był Namalzczeniec Pańfld; iż nie chciał uznawać innego, a-ìli go nigdy nie n«jał odlepić. " Olg-dzono zatym żeby i tego wzięsć w a-relzt i wyflnchać. Oto ią niektóre z ie. go odpowiedzi. Na pytanie czyliby do kommunii ugęfzczał? „ Już od 2 Ut nie, dla choroby ; która panowała w demu i że nie miał pieniędzy na kartki od fpo« \viedzi. ' CzvJiby nie wiedział że nic wolno robić zchadzck ? „ Wfzakże wolno lię ichodzić, aby grać całe nocy w karty. „ Czyliby Roienfelda miał za Md-fyafza ? pi Tm o uczy go, że ijell pofian-cem Bożym, u Mich. IV. § i w innych mieyfcach. " Czyli mu Rofenflld panowanie obiecywał? „ Panowanie łaflri iakie nam i Hóg obiecał. Które będzie także na ziemi, iak był niegdyś Ray, a w pi-fune floi że (prawiedliwi na wieki będjj pofiadać ziemię. " Czyli powiedział Roku-&ld, że po nimeyfzym więzienni miało M 2 naH^pić iego Króleftwo? Tego nie wic, ,, Czyli Rofenfeld żyt nierządnie z iego córkami? 51 Tego nie widział ani uważał. „ Czyli ten nierząd miał za iakie przeflfpfiwo? " Nie, gdyż Rofenfeld icft Namafzczeniec Paniki: inni mog^ w tym grzcfzyć, ale nie Rofenfeld którego fam tylko Bóg f^dzić może. „ Do tych liczby należał pewny Seifert, dość przezornego umyflu, i z żoną fwoię. Wfzyfey ci czterey wyznali, choć ofobno, iednofWnie,' „ że Rofenfeld ieft prawdzi-„ wym Meflyafzem i Bogiem, i ponawia* „ li wyżey wfpomnione przeciw Zbawi-cielowi bluznierftwa: Toż „ że gdyby „ ich Pan i Nauczyciel Rofenfeld, miał „ tvlko dofyć fiły, toby fam?» Krò!ewfk§ „ Mć z tronu zepchnął i przymufił do „ tiofzenia za fobę trzewików. Każ V Ro-„ fenfoldianin może fwoich wfpół-wier-„ nvch zażywać żony i córek, ale nie „ ehrześciati, baby to bvło gorzey niż ,, beftyalftwo. Jeżeli do roku 1770 po-,, czekaię, to uflyfzę o Chryftufie wif-,, cev, czego oni teraz mówić nie mo« „ gli. " Pofvm wyftuchan 11 i wiel rakim wywiadowaniu Hę na mievfcach, gdzie ini przed tym ten fałfzerz (iedziałj wypadł wy* i&l rok żeby on fam rok na próbę w Berlinie w domu fzalonych fiedział, a zaś iego wfpomniem uczniowie w Szpan Jan. Do których przydano potym innych z rożnych mieylc, gdy zawieruchy i tumulty czynić poczęli. W tym trafił fię z Rofenfeldem w domu fzaionych tak p ypadck, który gdyby od Urzędu Berliufkiego nie był zapewniony, ledwie by znalazł wiarę. O w Cumto i z Ż0113, ktdizy teraz ż Ì3 w Berlinie, tak byli naukę i obłudą Rofenfel-da omamieni; iż rozumieli, że było ich konieczn:j powinnością t> czynić, co on im t\ Iko zalecił. Mą/ naWiedzaięc w domu fzalonych Rofenfeld^., odebrał od niego zlecenie p wne, które żona iego zaraz wykonała. Pofzła ona po córkę fwoi§, leci w e 15 lat mając.», która (ię by-îa na wli znaydowała, u krewnych fwoich. Powracaiąę z nią do Berlina^ rzekła iey, „ mi tła być prezentowany Rofen-feldowi; a przeto potrzeba żeby ffuchala l'olkazów iego, i we wfzyflkim mu była powolny: to co on mówi iefł tylko prawdą, a wiara iey, którą miała dotąd, by. & fałlzywg; a gdyby Rofenfelda nie miała buchać, tuby była na wieki,przeklęty I § 2 Ze droga przypadała na Biefentbal, wfłg-pity one tam, i z tamt^d wzięły iefzcze z lobj dwóch krewnych. Nie daleko od Berlina rzeczono do dziewczyny, „ ze miała być iednę z fiedmiu panica, do czc* go ona była przeznaczony i na co lig u-rodziła, i że powinna wfzyfìko to czynić, czego po niey Rofcnfeid ż^dać bę° dzic, " Te cztery ofoby (ieden mężczyzna a 3 kobiety) przyfzedłfzy do domu fzaionych, były zaprowadzone od odźwiernego do iedney oiobney izby, gdzie Ko-fenfeid zaraz, iak mu tylko znać. dano, nadfzeuł. Po przywitaniu fpytał fig dziewczyny, „ ćzyby chciała być oblubienicy Chry/iufa ? " G )y ta rzekła chcę, „ mu* filz tedy to czynić co on każe; iefiześ na to gotowa? ieHem. Na to flowo udał on fig z nię na będące tam łożko, i v/ przy. tomności owych ofób wykonał to do czego ię fprowadzono. Po czym n te;az rzecze, fiało hę owo zapieczentowanie. Którym hę ściśle zjednoczyłaś ze mn.ć, ale łaknąć, żeby do Nieba doysć i dzieła dokonać; wizy* fiko fwieckie ciało muli być znifzezone; iłowem trzymał on ie iak niewolnice i w więzieniu. Nic dał im być w kupie, ani z iobr| i z Rodzicami rozmawiać, a ufia-wicznie fię iin ptzykrzył ftrzętnym wypytywaniem fię, grożeniem i przeklinaniem. Ofobliwiey zaś fiofira faworytki iego, Glantz była okrutnie prześladowana. Co ! prawiło nakoniec. iż od niego u* ciekła do matki, ale na iego fhalzliwe gro/by wiecznego odrzucenia i potępienia powròciwfzy, nie długo od tego Barbarzyńca była zamęczona prawie, jedna tak- że Meycrowna wnet umarła powrociwfzy do d mu fwego. To ftało fię od roku 1775 do I/77- Wlzakże nic to nie obru-fzyło na ów czas rodziców i krewnych tych 11 efzezęśliwych dziewc/^t. Z których dsvie cu ki Gumto pofzły 1779 za dwóch ftarfzy h i «'go Apo ołów, z których iedeti bvł iuż w'pomnionv Ri hter, a drugi nie-iaki Liideman, Oba wielcy Roienteida pr/viaciele i błędów iego rozfiewacze. Dopiero na koncu 1780 roku, Richtec podał Królowi fopiikę, żaląc fię na niewdzięcznego Mefiyalza, któremu iuż od 15 lat wiernie flużył, dał mu wfzyAkie co'rki fwoe, a przez niego przyfzedł o uboflwo, nienawiść, i nieflawę. A że nie wiedział co miał o iego nauce trzymać, przeto prolił Kro'Ia, aby go kazał w>flu-chać, i ieżeliby fię pokazał zwodzcę, u-karać ! Wf/akżc nie zdawał on fię wątpić o iego obietnicach, a!e fię tylko żalił, że ich nie chciał dopełnić. Strafzna fprze-cztiość! fkarzyć na łwego mniemanego ■ftoga i Zbawiciela, urzed Królem Prufkim, którego miano za wielkie-o fmoka. Za tym ofkarzeniem odkryła fię cała taie-mnica o 7 pieczęciach i 7 pannach. Wfzak* śe iuż doiyć o famey tey brzydkiey a no«. 1 wey mówiliśmy fekcie, przydaytny iefzcze 0 farnyni cokolwiek iey Autorze, powodach, które mógł mieć do tego i końcu iaki go potksf. jan Paweł Filip Rofenfeld, inodził nie daleko Eifcnaeh w Turyngii. Jeft on konfiytucyi bardzo mocney, nie pamięta żeby był kiedy chorym, cery ieft bladey, a przed Doktorami wyznał, że miał za» wfze wielkg ku inney płci ikłonność. Je/i on z fzl a cl icckiey Familii. Oyciec iego był fconfyliarzem woyfkowym i gabinetowym w Weymar i umarł Landratem w S2tut« gardzie. Ze po więkizey części żył złe ?. żona i chował metrefly, przeto wielkie ief! podobieriftwo, że iyn nauczył fif zaraz z młodu wftępować w Oycowfide ślady. Za-wfze on był rozwiozłym młokofem, i to może było przyczyny, iż lobie obrał życie ftrzeieckie. Zoftał on poty m u Grafìa Schwet pod-leśniczym, i tam ożeniwfzy miał czworo dzieci. Ze pot) m liużbg t§ ftracił; że matka iego żony, dzieciom tylko iego, fwóy majtek zapifała; że żona namowiona od iednego Ewangelickiego xiçdza, przeciw niemu ftaneła w Tedzie, tìrafznie go to wfzyfiko obrufzyło? 1 pomiefzało rozf^dek: uftawnie on na- 187 rzekał potvm na panowanie kobiet nad mężami, i przydawał, iż iię czuł powo* łany m do przywrócenia mężczyznom wła« dzv. Skło mość tedy do włóczęgi, i ro-fltofz, złość przeciw zwierzchności i prze* ciw kobietom, zdai$ fię być przyczyny [za-loueoo przedsięwzięcia 'ego. Lecz flitchaymy, co on w Sądzie o fobie i iwych zdaniach mówił, i iak ie tłumaczył. „ Nie chodzi do Kościoła, bo mó-wi, w Pr mie nie znayduię tylko wiarę s, Abrahama, Izaaka i Jakoba, prócz tego m w Kościołach, mówią, że fig iuż wfzy-» ftko Ipełniło, a w objawieniu S. jana j, rtoi, żc hę ma fpełnić dopiero. Wierzy s, w iooo lat panowania na święcie, któ-„ re fig iuż dla n ego i w niego wierzę-» cycli zaczęło. Pożywa co dzień wiecze-» rzy Pańfkiey, gdyż Pan dał chleb i wi« si no. Chrztu z wody nie odrzuca, ale 5ł nie trzyma żt-by co pomógł, gdyż Bo'g mówi, że mamy być chrzczeni ogniem. 5, Za M:flVafza nie ud;.wał łię ze wlzy-•» fi kim, tylko mienił; że kto zachowuie 5» Prawa Boże, ten i e ( i Mamafzczeiicem » Pańllrim, i tym fam y m ieiA Królem. »? Kapłanem. À fwoim takie Ivi. . wo î» obiecywał, iakun ou był latn K Ji'in, m , Króla nie mógł zło żyć gdyż nie ma , woylka. A Ki òlem ieft każdy, kto iob$ , famym dobrze rzędzi. Król icfi wiel-}, kim fmokiem; bo iak fmok wlzyftka ?, potyka, tak Król nia miecz, którym ?) nas może zgubić kiedy zgrzefzeiny. Lu-}, dzie nie powinni robić, to ieft iak nie-5, wolnicy, Rozumie że iefł Chryliufem, bo Chryftus obiecał w nas miefzkić i 9) zamieniać nas w (łebie. Nazywał fię Bo-gicm, Mefïyafzem, ale każdemu wolno było nie wierzyć temu. Spytany: czvby tego nie miał za wielki grzech? Nie, 99 o:powie bo napifano: nie miał za nie-ffufznosć, b ć równym Bogu. Dziewczy- „ ny miał nie dia rofkolzv, ale dla utrzy-mania Imienia i domu fwego. A że nie wiedział która mu była przeznaczona, dia tego, aby doświadczył, miał ich M fiedm, a do tego one też Girne mufiały 5) fię doświadczać, czy bvłv ipofobne czy nie? do wielkiego dzieła, a że fama tyl» }J ko Glantzin pokazała fię być godn.f, 5J przeto onę też między initemi wybrał, 5J i z nią żyć chciał, i t. d. Można widzieć, że filut ten miał obrot wielki, a iefzcze wifkfzg wiadomość pifma, ktoiey tak zażywał na zwodzenie ludzi t|Rs&C^ X89 prortycb. Kiedy go poymano, n'e znaleziono przy nim tylko niektóre fWe kfì<|-żki, iako to Kiblig Luterlkf, Dykcyonarze Łacinfkie, Hebraylkie, i Alkoran. Gdy fię itiż był proces iego zaczął, profit w Kwietniu 1781 roku, aby mu ochrzczono ie-dyn§ z Glantzin pozoltał^ córkę, która iuż była miała po'ł fzofia roku. Co też uczyniono w przytomności niektórych iego uczniów. Pierwfzy wyrok wypadł był w S§dzie Kryminalnym aby po wvfmaganiu u pręgierza, był oddany na całe życie do Szpan-dau. A'e naywyżfzy Krymin lny Trybunat odmienił ten dekret, i pofianowił, „ żeby tylko do Szpandau był zaflany, tam rózgami przywitany, za każde wdawanie fię z kobietami wleczony, a po 2 latach wa wolność wypulzczony. 1 Dekrc1 ten Wydany bvł f Grudnia i/S1- Ale *e °d niego appel lował do Króla, któremu też iuż była ta okoliczność przełożona; przeto Król za refkryptem gabinetowym nakazał, aby fię pi rwfze?*o trzymać dekretu. Zaczym g l.ifiopada 1/S2 wychłoPa-uo go publicznie rózgami, i na wozie do Szpandau zavviczioxio. 190 IV. Balfze okoliczności tyczące fiç Hy* der-Alego i przypadki woiemie w Ind y ach. Lubo Hyder-Alermi tak fig było znacznie pofzczgściło 10 7br^ 1779 prze* eiw Anglikom, przez zniefienie do ftczę* tu Korputu Pułkownika Baillie, atoli iak tylko Sir Eyre-Coot roku 178° wyfzeuł przeciw niemu w pele, cofnął on fię nay-przòd ku Coverepauke^ a potym ku Co* lar, gdzie go przednia flraż AngielOta dogoniła, i przymufiwfzy iednę część ie^o woylka do bitwy, rozegnała ią, a lego la-ir,ego od prowiantów i ammunicyi ode. rz 115wizy, wielkę mu ich część zabrała. Wnet potym dogouiwlzy go, powtoic przyizło do drugiey bitwy, w którev Anglicy znowu gorg otrzymali. Hvder-Ali po tym dwoiakim niefzczęściu, udał Hę ku okolicy Tanjour, i od tamtcyfzego Króla żądał pomocy i żywności. Którey gdy nie doftał, zrabowawlzy kilkanaście wfi iego, pofzcdł az pod Bangalorę, która ieft 191 na granicy włafnego Króleflwa iego My-fore. Tak tedy odlepiony od fwych Iprzy-mierzonveh, opuścił zawoiowany w roku przefzłym Carnatis: a w tym niarfzu, na 18,000 woytka uAracił. Gdy Sir E y re-Co ot Hyder Alego razi i z Qirnatìc wygania; Geucrał Goddard na Malabarfkich brzegach równym izezg-ściem i męllwcm poraził Mur -Mahometa wodza Maratow. Z inney ftrony Re< geneya w Bombay wydała woyfku Angielskiemu rofkaz, aby ważne fa-ktorflwa i ftłady HollendetTkie Broach i Suratę wzię-to. Co iię też i ftało z wielką Holien-drów fzkodg. Szacui§ zabrany w Suraeie od Anglików łup do 3 nnllionow fzter: tak to mieyfce było bogate. Nié zażyto *aś więcey do tego iak ggco Seapoys, a Wzięto w niewoli] 360 ludzi i 36 armat. To ii g {hło w Lipcu j/S. £aś 12 No-Sembra, Admirał Huges 1 Generał Mua-ro wzięli znacznę fortecę i ofadę Holien-derfk§ Neęapatnam na Koromandelfkith brzegach; Garnizon poddał fię w nieWo-^ a ammunieye, artvlerya, i inna zdobycz były bardzo zuaczne. Garnizon bardzo był liczny 1 wynofił do gooo, między któremi było iooo konnych, a 2300 pie- 1Ç2 choty Hyder-Alego. Znaydcwało fię w fortecy igg armat dobrych, a y złych, 7 możdżerzy i wi lka moc kul, prochu, ołowiu i inney ammunicyi, prócz iuncy znaczący zdobyczy. Dnia 2 Stycznia 1782 popłynęła ie-fzcze na więktz$ wyprawę flotta Angiel-fka. Przybyła ona do Ceilanu, pod Frin-Jkonemalo wylądowała 5, a 6 fpędzitaHol-lenderfkie poczty z pagórków, ktdre nad fortecę Oftenburg panowały, i obiegły twierdzę famę. Flotta fkłiiduła fie z 6. liniowych okrętów, i 4 małych. Fîollen-derfki Kon mendant nie chciał fię 9 Stycznia na żądanie (amo poddać. Zaczvm Anglicy ii. przypuścili fzt riii, i dobyli zamku Oftcmburgu i Trinkonemalo wzięli bez wie!ki y z obu fłron w ludziach {irary. Znalezione w niey p o ianty, am-munieye, i arty'erya, były bardzo znaczne, 13 metallowvh srmat, 55 żelaznych, 1452 karabino'w, i moe wielką kul, prochu i innych woicnnvch potrzeb. W niewolą doAało fię, oprócz Gubernatora, 360 îudzv Zaś w porcie zafiano dwa okręty bogato korzeniami wyładpwane. Trin* konemale lubo nie ielt naygłownieyfzyrn w Ceylanie inicylcem; atoli îedn.'.k icft iednym 193 iednym z naywaznieyfzych i nayobronniey fzych, które Hollendrzy w tych fironach maig. Po wzięciu Trinkonemalo, iuź fig był Admirał Huges wybierał na podbicie Co-lumbo, kto're ieft naygłownieylzp ofiadło* ścig Hollenderfkg w Ccilanie; gdy odebrał nowinę, że fię przy Koromandelftdch brzegach ukazała Francufka flotta. Czyrnprę-dzey tedy powrócił do Madrafs, i tam 8 Lutego ftangł. Gdzie też nie długo po-tym Francufka flotta zbliżyła fię i na 20 i^il od miafla Kotwica rzuciła. Składała Ona fię z 12 liniowych okrętów, 6 Fre-gatt, g tranfportowych okrętów i 6 An-giellkich po drodze wziętych Kupieckich ftatków. Miała ona 3457 piechoty dla Hyder-Alego i wielką moc kul, prochów, broni ręczney i Artvleryi. Muges miał prawda fzczęście, że fię z nim złączyły 3 liniowe okręty z Bombay, gdzie były nie dawno z Europy przybyły. Z tym wizy. flkim cała iego Eflcadra £kładała fię tylko 2 9 okrętów liniowych. Atoli czekał 011 na tak daleko od fiebie mocnieyfzych nie-przyiacioł, któr/y fię 15 Lutego pod Madras tylko o 4 mile zbliżyli, i na Kotwicach ftaneli. W nocy odł§czywfzy fię traa-Luty 1733 N iç4 fportowe Francufkie, okrçtv od woien-nych, udały fig ku Pondychery. Admirai Huges fpoftrzegłfzy to z rana, tak z fw§ Efkadrç umiał fię za niemi w pogoń pu-ścić; iż ie od floty oderzngł, i 6 z nich za* brał, między któremi było 5 z owych Angielskich zabranych, a ieden, na którym było wiele Officerów Franculkich, 300 piechoty, i moc wielka kul, prochów i in-ney ammunicyi. Pan SufFren Kommen-dant flotty Francufkiey widząc, że Anglicy okręty tranfportowe gonuj, polpiefzył za niemi. 11 uses żebrał do kupy Efkadię, i gdy obie flotty rożne uczyniły obroty, na noc ftaneły nie daleko od fiebie. Nazaiutrz 17 Lutego po różnych o-brotach, przyfzło o godzinie 4 po południu do bitwy, w którey ofobliwie 8 Fraii-cuOóch okrętów dogrzewały 5 Angielfkim, i dwa z nich,'a naybardziey ten, na kto-rym fię fam Huges znaydował, bardzo zruynowały. Noc przerwała bitwę, w kto-rey także dwa Francufkie okręty Hero i Annibal ftrafzne poni«>fly fzkody. Z An-gielfkiey (Irony 3a było zabitych, między któremi dwóch Kapitanów, a 9Ç rannych. Drugiego dnia Huges popłynął do Trin-konemaio do Ceylanu, gdzie ilę z fzkod un&a» t 9 5 Odniefionych poprawiwfzy, z tamtą d znowu do • Madrais 4 Marca popłynął. Tu przybyły do niego, 30 Marca, okręty Sultan i NLignanim. które było z Anglii 11 Czerwca 17g 1 wyprawiano. Przez co An-gielfka flotta pomnożyła fię do ir okrętów. Z tę popłynął znowu Huges ku po-łud niowi, j ftan^ł n,a przeciw Francufkiey. Ale ta iuż była woyfka na l§d wyfadzi-ła, i nim iako też różnemi amnuinicya-mi, zbitego po dwa razy Hydcr Alcgo znowu pokrzepiła, Obie Flotty płynąc potym do Ceylanu, zbliżyły fię znowu do fiebie pod Trinko-neniajo ia Kwietnia. To dało przyczynę drugiey batalii, która fię zaczęła o wpół drugiey po południu, i trwała aż do 6 wieczór. Jak w pierwlzey tak i w tev drugiey bitwie nie (traciła żadna (irona żadni go okrętu, żadna nie zyfkała nic nad druga; lubo iak ta, tak i tamta, w ludziach, ronfztacb, żaglach i okrętach zna-» ezne poniofla fzkody. Z ftrony Angiel-fl-iey bvło zabitych 137, a 430 rannych. 2- fìrony Francnfloey fa mych Officerò w zgineło 11, a rannych i zabitych było na 600. To iefl uwagi godna, że dzień 12 Kwietnia 178s roku był krwawy, dla N* Francyi i Anglii, i że fig w nirn trafiły w obu Indyach nayftawnieyfze w tym wieku batalie. Ta ktorg Rodney w Zachodnich Indyach wygrał, lubo była znacznieylza ale w Indyach Wlchodnich była krwa-wfza. Każdy to uzna, kto zważy, że Roti ney z 36 okrętami biigc fig pizez 15 godzin, miał tylko zabitych 230; a Hu-ges w 5 godzinach na 11 okrętach tylko miał ich 137. Francnfka flotta dolyć była fzczęśliwa w tych fìronach w zabraniu od i Stycznia 1782? aż do końca Lipca, 130 rożnych bogatych okrętdw, iniędzv ktòremi był Annibal od fo armat sniedzię obity, który wzi^ł był P. SufFren 2 2 Stycznia roku przefzłego, iefzcze na ów czas pod Kommendg Pana d1 Orves zoftai^cy (*). Ale coż to iefł względem tego, co fobie z ni§ dokazać w Indyach zakładała Francya? Dla dopięcia fwych zarrfyflòw, które zmierzały do zruynowania firafzney w Indyach Anglików potęgi, umyśliło Mini-fięrium Francufkie zwmocnić znacznie Pa- (*") P. d' Orves co tylko przyby! do Indyi z Fiottą fwoią, umarï przy brzeąach Koromandelikich 9 Lutego, zdawfzy Kommendę Panu SufFren. 197 ca de SufFren Flottę. Tym końcem kon-woy wielki wyfzedlfzy 11 Grudnia 1781 z Rreft, miał fię złączyć z 1*. BulFy, który na niego iuż od nieiakiego czafu w Wylpie Teneryfie czekał. Ale konwóy ten od Kempenfelda po części zabrany, a po-tym od wiatrów fkołatany mufiał fię do Franeyi wrócić. Sam tedy P. de liufFy 11-dał fię do Kypu dobrey nadziei z dwiema okrętami liniowemi i 2 tranfportowe. mi, ktdre fię bvłv do niego dofłały z o-wego nietzezęśliwego konwoiu. Za przybyciem fwoim do Kapu, dowiedział fię, że P. Orves iuż był do Indyi z Wyfpv Mau-ryciufz popłynął, a że Anglicy wyfyłaigc nowe od 6 liniowych okrętów pofiłki, mieli na Kap dobrey nadziei uderzyć. Z tych go iedno zmiefzało, a drugie ptzy-muliło do zoftawienia w Kapie 6<ęo ludzi, których miał był z fobîj. Z Kapu D. N. popłyngwfzy z konwoiero, do Wyfpy Fran-eufkiey, dowiedział fię od P. de Souillac, o przypadkach Indyifkich, któreśmy wlpo-«mieli, toż, że po oftatniey batalii 2400 piechoty od P. SufFren na ląd wyfadzone, w Porto-Nowo na brzegu Koromnndel-złączyły fię z korpulem 'I ippoo-Saib fynem Hyder.Alego, i razem wiigły Gua< delour; że Hyder Ali po dwóch fwyeh prz granych znowu fię po Krain rozfze-rzvł, i że Anglicy zaffoniwfzy Madrals czekali, na pofiłki z Anglii. Nakoniec że P. SufFeti ftrafznie nalegał o pomoc w ludziach, żywnościach, ammunicyach. Pan Bu/Ty widział nad wizelkie iwe fpodzie-wanie rofprofzone po świecie fity, które mu miały być przyfłane do Indvi, a że te które inż tam były, miały być do izczg-tu zniefione z cz-afeni. Nie mogąc zas wykalkulować co by było lepiey, czy za* llawić Efkadrę Pana SufFren, w Indyach, czyli ą z tamt^d do Wylpy Francufkiey fprowadzić; poftanowił pierwlze, a przeto wyffał tam iefzcze mał§ Efkadrę, z 2 okrętów, jUttluftrc od 74 St. Mich,i od 64 Fregaty In Confilante od 40 armat i 9 fiott, które wyładował wfzyftkiego rodzaju ammunicyami, dla Eflcadry przy brzegach KoromandeJfkich. Wfadził także na nie goo ludzi, których wziył z gar. nizonu Wyfp Francufkiey i Maurycyuiza. Tak tedy nie Ipracowana dzielność Pana Buffy pomnożyła fìly Francufkie g okrętami. w Indyach, wftrzymała Hyder Alego od zawarcia pokoiu z Anglikami, którzy mu ofiarowali, Prowincy§ Madurc i 196 Twierdzę Tricbenapaly, które on fobie bard zo życzył przyłączyć do Pańftw fivo-ich. Także Król Marattòw, na wieść o przybycia Francuzów do Indyi, rozpoczęty ugodę z Anglikami zerwał. A że Efka-dra Pana de Psynier, która z Brefl 11 Lutego 1782 wypłynęła z dwóch liniowych okrętów kilku Fregat, i wielu z ammunicyami okrętów, flange miała W Indyach na końcu Lipca 1782, prze-to fpodziewać fig tam trzeba znacznych przypadków , które /Tę zapewne trafią , nim doydzie wieść o zawartym teraz w Europie pokoiu. «-O:iego prawię i GO dzień przyśpiefzaię, zaftanowię fig tli nad krytycznym iego ftanem, w kto'rym fię on znayduie teraz. Lecz żeby go dokła-dniey przełożyć, mufzę od kilku lat dzie-iow zalęgnąć. W ugodzie, któnj Markis St. Priejler Rezydent Francufki w Kon-flantynopolu, roku 1779 zrobił między Dworem Petersburfkim i Portę, oboftrzy-la fobie Impcratorowa, zezwolenie na Traktat pewny handlowny, w który z Port? wniść chciała. P. Stachief, na ów czas JModtiewflti u Porty Rezydent, przełożył traktat ten w Konftantynopolu roku 178t. Ale że dalfze względem tego obiaśnienia od Dworu Petersburflciego nie rychło na* defzły; a on mufiał powracać do Mo* ikwy: przeto zdał ten interefs naftępcy fwemti Panu Bulgaków, który też zaraz go rozpoczął z Miniftrami Ottomańfkie-rai. Nie można do t§d wiedzieć dokładnie o rzetelnych fkutkach tey umowy; ale to pewna, że Sułtan pod czas iedney Audyencyi bardzo fię przeciw P. Bulga» kowi obrufzyć miał, i wydać rofkazy wcale przeciwne Prawom Narodów, Które lubo na perfwazyę przytomnych Mini-firów do fkutku nie przyfzły; przcfzko-dziły iednak do zakończenia zupełnego SOÎ Traktatu tego, bez kto'rego nigdy handel na Czarnym morzu i przechod okrę* tów Mofkiewfkch przez Dardanelle, być wolnymi i beśpiecznym nie może. ; Prawda że przy zawieraniu Traktatów w Kainardgi, otrzymała była Mofkwa ten Przywiley, iż icy okręty miały przechodzić przez Dardanelle wolnie i bez żadney rewizyi. Ale to zezwolenie: dało do zatargów między obiema Dworami przyczynę. Gdyż naywyżfzy tamteylzy podatków dozorca, miał ten Przywiley za pretext Kontrebandy, i dla tego fprzeciwiał fię czffto ufkntęcznieniu iego. Drug^ przyczynę zakłócenia daie, przeyście wolna okrętów Mofkiewfkieh zbożem wyładowanych- Porta lubo zezwoliła była i na to, ażeby okręty te przechodziły wolno; atoli zawfze obftawała przy tym, żeby pod czas drogości w Konfiantynopolu, konie* c^nic fię okręty w porcie zatrzymywały, i tam fwe zboża przedawsły. Potrzeba nawet zdawała fię wkładać na Portg obowiązek. aby Hę tego domagała. Bo czeg )y'0y p(,d czas głodu nie uczynił dziki i nie powściągniemy lud Konfiontyno-pollki, gdyby widział przechodzący moc zboża, gdzieindzicy ? soa tdfJS&Ófc To Hę trafilo w roku 1781. Gdy bowiem w bliżfzych Miafta okolicach /.boża uchybiły, a w dalfzych, iako to Mnl-tanach i Wołofzczyżnie od fzaranczy pożarte zofiały: Forta była w fha.fznym za« mierzaniu, kiedy rmifiała we dwoie wig-kfz§ cenę ofiarować Mofikiewfkim okrętom, żeby ze zbożem na Archipelag nie przechodziły. Ale i Dwór Peteisburfki ftia równie wielkie powody nalegania na Fortę, aby czymprędzey na wolny ze wlzy-Akim przechod przez Datdaneilę pozwoliła. jak bowiem fię przez to chandel iey pomnoży 11a czarnym morzu, i iaki o-tworzy kanał do wyprowadzania fwych produktów, a wprowadzania za nie bogaćtw? Wfzakże, gdy Sułtan Ab dul Hamid oporem iwym na żądanie Imperatorowy nieprzy* iacioł fobie zewnętrznych robi, wewnątrz rz^d iego nikczemny, fhłonnosć do fajnych tylko rozrywek,, nie dofiatek pieniędzy powfzechny i frogość faworyta iego, Wielkiego Wezyra Izzet Mebcmct rzeczonego, ledwie go z Tronu nie zepchne* la: Lud Konfiantynopolitań/ki okazuięc fw§ ku niemu nienawiść, podpalił nay« przód w roku przefzłym J7S2 dwa ra* zy miaflo tak, że 2% Lutego 1000 do« s 03 mów na raz zgorzało. Na nic Hę nie przydało użycie przeciw niektórym buntownikom okiUtney łrogobci. to rozjątrzyło bardziey Janczarów 1 innych zuchwałość. Dnia 23 Lipca w wieczór powftal znowu ogień w Dzielnscy (quartier) Bałatti, który, gdy z wielką bied? nazaiutrz o godzinie 3 z południa przytłumiono, wfzczął tegoż la m ego czatu razem w 3 miey • fęach inny. Ale i ten przytomność Jasnego Sułtana, i p Iność dzielna W. Wezy ra potrafiła ugafić. Dziefięć ty%y domów te dwa pożary znilzczyły. Lubo M'ielç między niemi było chat proftych i ladaiakich domów. Nakóniec 21 Sierpnia podłożo y ogitń pod czas ftrafznego Za« chodnio pułnoepego wiatru, rozfzedł fig Wnet po caïvm mieście, i bez fpofobu ratowania trwał aż do 23 z rana. Dwie trzecie częśd pyfznego i rozległego Konstantynopola. obrocone zofiały w perzynę, 5°oo ludzi w płomieniach utrać ło życie, a 500,000 miefzkanie, tak, iż po ulicach i pod gołym niebem trwać mufieli. W iednym tedy roku iedno miafio, ktoby wierzył! utrać ło pożaicm przelzło 30,000 domów. Wfzyftkie prawie wielkie Pałace i inne gmachy fpłoneły, zmlzczały oe 204 we 7 wież fîawne. A fam Serai! nad Kanałem i Portem leźgcy, a wyfokim murem od miafta przedzielony, toż prochownia, i magazin Kupiecki ledwie uratowano. Potytn ftrafzliwym obrażonego ludu znaku, fkłonił fig nakoniec .Sultan do złożenia W. Wezyra i do pofìania go na wygnanie; Co też i z wielu innemi uczyniono, Obrał on na iego mieyfee Hadgi Jejen Mehemed Bafzę, niegdyś Agę Janczarów, tego famego, który po oA tniey z Mofkwą woynie Chorągiew Mahometa do Konfłantynopola przynioff. Ma on być do woyny, Ikłonnym, i dla tego o-bawiaiy fig z Turków rozumnieyfi, aby nie dopełnił tey Pańftwa Ottoinanfkiego zguby, do ktòrey go ofìatnia woyna bardzo przybliżyła. Gdy iuż po całey Mahometanfkiey Monarchii nie bvło widać przez te 3 lata o* ftatnie tylko bunty i zamicf/.ania: zbuntowanie fię Tatarów Krymfkieh przeciw Hanowi Iweinn, które taiemnie Porta podu-fzezała, i z kto'rego korzyflać fpodziewa-ła fie, wprawiło ą w nowe niebeśpie-czerlilwa, z których fig ledwie wydobędzie pewnie cifżkiemi ofiarami, kto'iych po niey wyci§gai§. W miejjgcu Grudniu ro« sog ku przefzłego, P. Mulgaków Minifier Rof-fvifki podał Not?, w którey domagał fig żwawo, imieniem Monarchini fwoiey, „ a-żeby Porta przyrzekła uroczyście nie mie» fzać fię nigdy wiçcev w Interelfa Krimu, i żeby na wieki wolno było przechodzić wfzyAkim żywnościom z Białego na Czarne morze i przeciwnie; toż żeby dochowane były Przywileie Hofpodarom Wo-łofkiemu i Multanilciemu, które im Tra* ktatem zawartym vr Kainardgi były po-zwolone, a z których głowriey'zy iefi ten, że panowanie ich ma być dożywotnie, a £e do niczego nie rnai§ być wifcey obo* Wi^zaneini, iak tylko do płacenia wyznaczonego miernego Trybutu," Zadumienie, wflyd i złość, pomiefza'ie z ftufzn^ boiażnią, którey to żądanie śmiałe nabawiło Ofmanów, powiękfzyło Hę ttiezmierrre, kiedy w tenże fam czas Baron de Herbert Internili ciufz Cefalici, podał Notę, nalegaiac o toż famo. Wiadoi-"10, że Cafarz rozgniewany nie sforności§ pogranicznych woylk Tureckich, które nie dawno po kilka razy w gianice Ceiarfkie wkroczyły, i nawet krwie rozlania dały przyczynę; za co przyzwoitego nie dała forta zadofyć uczynienia; czynić każe tak- ao6 kie przygotowania; które oczywiflym gro-25 niebeśpieczeńfłwem dla Porty. Niezmierne amniunicyi do Węgier przeprowadzanie, marfze wcylk, wielkie rekrutowanie, pieniędzy w Nideilandzie znaczne a nagłe zaciąganie, tóż nakoniec przylpa* fabianie kilkunafHi tvl%y pewnych przyłbic żelazem opatrzonych, przeciw Tu-reckiey fzabli, potwierdzaj owo poufze-chne zdanie że Ccfarz cały Ktay nad Du* liaient zaczgwlzy cd Belgradu aż dc Warny, 20 ni'l oc^ Konftantympoia ocîltgley, chce zaiąć pod fwe panowanie. Lecz z fironv Mofkwy n sii (if mnicy obawiać Naród ten przedtym. tak ftrafzny. iak dzis ieli flaby? Obaczemy zważaigc doniefienia i Krymu. KRYM. Ponieważ Sabin Gneray Han Tatarfkî uwolnienie fwoie z iarzn a ( ttomanfkiego winien był Mofkwie która go 1 raktatenl Kainardgi nie podleśni uczvniîa, przeto ftarał on Hę pmchyln śó {wolę ku mey okazywać, 1 iak lam brać cbvczaie Mo* fkiewfkie, tak do nich fwych Tatarów •przyzwyczaić poczuł. To odraziło od nie- 307 go fwoich, a dało powód Porcie do fiania między nim i bratem iego nie zgody. Razem Bathi Geuray, uderzył na brata ^wego pannigeego z wielkę liczbg bunto-wnych Tatarów, 1 prżymufiłgo, do fzuka-nia beśpieczeńflwa w Kraiu Mofluewfkim. Nowy Han dał znać Porcie o fwvm pod-wyżfzenin, i nalegał o prędkg pomoc dla fwego utwierdzenia na Tronie. Atoli, gdy % Dywan względem tego namyśla, wazy; Sahin Gueray iuż tym czafem pod zafiong Mofkiewfk§ do fwego Kraiu powraca. Korpu? woyfka od 6oco ludzi, pod Kymmendę Generała Samoitof, wprowadziło go bez odporu, letkie Tatary roz-pierzchneły fiç, a Sachin obięł znowu rządy. W tym iedno woyfko Mofkiewfkie, °d 40000 tyfięcy przyciągnęło pod Pe« rekop, który ieli kluczem Krymu, i tam nancło pod pod Kcjmtneńd§ Generała Leytnanta Belmain; a drugie pod Korn-Miendą Generała Suwarow, ftaneło na granicach Tatarów Kubanfltich. W tenże fani czas wytzła z Azof dość mocna E-fkadra ppd żagle, która kommunikacy§ zbuntowanym Tatarom przerzneła, a pół Wylpg tak opalała, że do Konfiantyno-pola żadna wieść z niey doysć nie mo« soS gła. Tu Dwór Petersbnrfki, kazał fwe Porcie oznaymić kroki, które mufiał uczynić, dla ufpokoienia Krymu, i oraz nalegać o Kategoryczny odpowiedź, czy ma miefzać w rozruchy Krymfkie, czy pokóy zachować? Zaś Sabin Gueray, ażeby tym bardziey przekonaî Portg nie tylko o tym, że do Krymu powrócił i brata fwego liahti Ge-ray z niego wypędził; ale te/, że fię w nim chce iak Pan rzędzie, oświadczył żądanie fwoie, aby mu Porta uftapiła O-czakowa, który przedtym należał do Kiy-mu.e Za pozór nalegania tego, daie 011 bespieczcńfiwo fwoie. Ale pewnieyfza, iż iniaiio to byłoby wygodnie.yfze i potrze-bnieyize dla iego alliantów, niż dla niego farnego. Czemu tym bardzi-ey trzeba wierzyć, że Mofkwa, iak fł ciiać ma we wfzyftkich mieyf ach znacżnieyfzych Krymu trzymać" garnizony fwoie. Wre-fzcie Mo(kwa takie teraz tuż uczyniła rozrządzenie, że gdyby Turcy naymnieyfze uczynili poruszenie dla popierania zbuntowanych Tataro'w, tedy w krótkim eza* fie wkroczyć może w Kray Turecki 100,000 woyfka, A że w Chtrfonie ieft iuż gotowych 3 liniowych okrętów, o- z oi) prócz innych, około kto'rych z wielkim > pospiechem rob ą, toż i 3 fregat, a w A-?.ofìe ieft ich 10. Co lamo iuż równa Mo-fkiewflcic na Czarnym morzu fiły, ćałey rnorlluey Ottoman (kiego Pańfiwa potędze; przeto nie trzeba fię fpodziewać, żeby i urcy śmieli dać pomoc fwym dawnym Gazalo ni. Ale ta nawet Ipokoynosć i u-frzymanie fię Otłomanów, zwro'ciz od fie-bie pioruny, które w nich godzić lig zda-* Nie długo będziem trwali zapewne w tey niepewności. ' -AUSTRI A, Cefarz zupełnie od flabości oczu, na które zapadał, uwolniony, nie przefìaie ło* żyć wfzyAkiego /brania, na uflrutecznie* nie generainey całego rządu reformy. Między ważnieyfzemi odmianami liczyć trzeba złączenie Izby Ceiarfruey z Ran-ec'lary§ Czelką-Auftryack^, dla wieki/ego Vi' ledno zebrania interefiow tak wielkiey Monarchii. W tym nowym Departsmen- ■ c'e, pierwfzym Miriitìrem ieft GrafF Kol-lowrat, Grafï Chotek drugim, a Baron Gebler Podkanclerzym. Tacy mężowie, na których czele ieft Józef, a przy nini «a Luty 1783. O \ aio wieki pamiętny Kauńitz, przyprowadzą zaH pewne do kod' a wielkie dzieło, polepfze-nia rządów, któremu dingo były na prze-fzkodzie iednych nad umyflami przemoc, drugich z krwię dawnych 1'rzodków wzięta wynieflośc. Ale teraz wfzyftkie prawie Prowincye mai§ nowych przełożonych, i wfzędzi iuż czuć fie dai§ przyfzłey pomyślności fkutki. M.:Xvma, ktòn] fig: Cefarz i z fwemi Minifhatni powoduie, ieft po-lepf^ić idk naybardziey flan gminu, wyzwalać grt z uciemiężenia* przywrócić mu wydarte Prawa, a tym famym założyć prawdziwy grunt wfzyfikich Narodów, wiekami trwać maiaevcìi. Do tego więc zmie-rzaią uaybard/ićy Elykta. Cze hy, Lodo-merya, Gallicya, i Bukowina, że naywif-cev potrzebo vvafy tey reformy, dla tcgo też rmvwi 'kfze ona tam fprawi debro w ęzas przyizfy dla wfzyfikich ; lubo teraz ni' ktò /v, co mierne ale przytomne pożytki pr/elddaig n.*d wielkie ale nieco oddalone, podawanie to ovcowfkiey ręki milionom "^^niiezonego gminu, maią z«i frOgn, n efTin'znrvc. Lub1) w Wiedniu i ieero całey okolicy •wfzyilk.) oznacza przeciw Turkom wov* ng; atoli dot^ to icil fyiko pewna, że sn granice daleko mocnieyfzym woylkietn obwarować maią, żeby zapobiedz podobnym Tureckim napaściom, iakie fię po kilka razy trafiały niedawno. Nikt tego poiąć nic może, co za lzaleńftwo przywodzi Turko'w na pogra niczu'iìoigcych do wpadania w nalze Kordony: gdy Porta nigdy fobie bardziey nie życzyła pekoiu, ani go potrzebowała bardziev iak teraz. Zkąd też w rozruchach Krymfluch bardzo fig pokazała fkromng i od nich daleką. Ta Turko'w ńa Mo&w§ względność, a na nas złość* zk§d pochodzi, fam tylko czas odkryć może. jednakowoż mnòftwo amriaunicyi idzie Dnnaiem, do Węgier. Cefarz miewa ufla-wiczne konfereneye ż fwemi Generałami. Podkanclerzy Wçgierflu P. Palfy w Wg-gieifkim Departamencie, iefi niezmiernie zatrudniony. W powfzechności w całym tym Węgierfkim Departamencie panuie taka dzielność i tak nadzwyczayna czynność, iż to lamo każe fię domyślać wielkich, a blifko naftąpić maigcych rewolucyi. W Au Ary i, Styrii, Karynthii i Karnioli, zafzły pod modrym dozorem rządcy tych Prowiiìcyi Graffa Khevenhiiller, różne no- Oz ais , we urta wy. Tu i owdzie wftanowieniii nowych Urzędników, miano tylko wzglfd na talenta i fpofobność. Duchowieńilwo Dworfkic, to iefi: które do Dworu Cefar-ilcicgo należy, a fa m e mu tylko Nuncyu-fzowi ApoAolfkiemu podlegałó 10 Grudnia było uroczyście poddane nieograni-czoney Kardynała Arcy-Rifkupa tuteyfze-go władzy. W święta także wielkie u Pworu flużbę Roż§ odprawiać ma, nie Nim* cyufz iak przedtym, ale Kardynał Arcy-Bilkup. Między Dworem Wiedeńfkim i Kotfar-fkiemiRzeczamipofpolitemi znowu wfzczę-lv fię zatargi,przez zabranie od niebiednego Cefarfkiego okrętu. Ale oto fpofòb oiobli-wfzy, którym fobie Cefarz Izuka zadofyć 11-czynienia. PonieważTraktatem Belgradzkim roku 1739 obowi§zała fię Porta, nie tylko po całym (woim Pańftwie, ale tez i przeciw Afrvkanfkim Korfarzom, bronić handlu Cefarfkiego; przeto zaraz fię domagał Internuncyufz Cefar^lu w Konflanty* nonolu, aby Porta za, niedopełnienie Traktatu, i za tę fiekodę Cefarzowidała fatis-fakcv^. jak wielki, a nowy do zabrania Krain Tureckliego powod! Tak zaś o tym zaborze iu* ieÀ w famym Wiedniu gło- ST 3 sno: że tam wyfzły iuż Mappy, na których Belgrad, Nilla, Wiciin i Warna z iw®, mi okolicami do Węgier widać przyłączone. Ale gdy tego momentu odbieramy upewnienie, że Porta na wfzyfłkie zadania Dworów Cefarfkich zezwoliła:; mappy te ichowane pewnie bgd§ do daifzego cza fu. P R U S S Y. Jeżeli innych Monarchów ftawią z znania fig. na ludziach, których do pomocy fwych rządów wybieraią; i na przyzwól-tych mieyfcach ilaw.iaig, to ta chwała nay bardziey lì» należy Neflorowi Potzdain-Ikiemu. Przez cały czat panowania fwego okazał on, iż to naywiękfzym być powinno Królów kunfztem: a teraz znowu dał on tego nowy dowód, kiedy lwego do t$d w Danii Rezydenta P. Eifmark uczynił Minilirem, a to w Departamencie handlowym. Pan ten ieft iednym z naypra-cowitizych w intereflach, i pełen wielkich talentów. Takich to ludzi potrzebnie Pru» fka Monarchia, aby fwòy handel utrzymać, i w nim równo z tylu innemi Na* rodami, tak fig zazdrośnie ubiegai^cemi, jjoftępować mogła. Już teraz f$ nawet w Pruffach niektó* re, ważne kompanie handlowne, które w cichości wielkie Kraiowi przynofzg pożytki. Kompania do połowu śledzi w Ein-bden, którey Przywiley od roku 1769 trwać ma do 1784, bardzo fig zamogła pod czas teraźtiieyfzey woyny. Kompania Bcriniûca od drzewa budowlego i palnego, kupuie i przedaie wewnątrz drzewo, które iey Król i Poffe/lorowie fpufzczaig wolnie. Budowlego ofobliwie drzewa, wy»-prawiała dotgd bardzo wielkg mnogość (*) do woiui^cych Kraiów. Składa ona fig z Akcyi, które Król, Panowie i różne oloby z fzlachcckiego i mieyfkiego fìanu złożyli. Oprócz flawney Berliiifkiey Kompanii moriko-handlowney, ieft ielzcze druga w Królewcu, która prowadzi na morzu handel, fol? gradów?, warzony, drzewem, zbożem, i innemi produktami. Prócz tego, iefi: iefzcze inna ofobna kompania Iiandluięca zbożem Kraiowym i zagranicznym. Wyprowadza ona zboża EJb§ i morzem. Kapitał do tego potrzebny Mada Hę z 1000 Akćyi, każda od 100 tale-rów. Teraz zaczęła fig nie dawno zarg« C) Obacz Pamiętnika III, C. roku 17fc. kart, 359* t 2 I 5 czna kompania. Ma ona także 1000 akcyi, każda od 250 taleròw, ale na które nie wypłacono dotaci iak tylko po go, gdyż nie potrzeba było wigcey. Zaczyna lig także kompania 1 rozdaie ak-cye, dla zebrania kapitału na ulUnowie-nie Cukrowni w Pruflfach Wlchodnich, Z Embden 6 Grudnia popłynął okrgt do Indy 1 Wfcbodnich. To zaś pewna,że wfzy-fìkie te wielkie proiekta wykonywaig par. tykularui, koizta na nie akcyami zbieraig, a Król ie podmie, układa, i cokolwiek fig Wzięciem iakich akcyi, przykłada do nich. Szczęśliwy Król z tak czynnym Narodem: i Naród z tak mądrze myślącym Królem ! Pot.§d fkarżono fig zawfze na zaniedbanie lafów w Panflwach Prufluch, a o-fobliwie w ^lîjfkuj ale teraz bardzo fig i ta okoliczność Ekonomii Publiczney po-prawiła pod Prezydui^cym w tym Departamencie w Sl^fku Panem Wedel w tey mierze bardzo biegłym. Według iego fa-mego podania, od roku 1766, aż do 17§C Wyfiano w lafaeh Shjfkich, 25,740! kor* cy Wrocławikich, nafienia modrzewowć-go, olizowego, toż izyizek ioiutwych, io-płowych i żołgdzi. Lubo navHaiTzy z Kro'lów i Bohatyròw nie czyni żadnego iawnego do woyny przygotowania, i od niczego bardziey nie (ironi, iak od woyny; atoli to pewna, że pod rękę bardzo w polityczne Europy in-tcrefla wpływa, a iak fię wdaie w tera-źnieyfze domowe Hollandyi zakłócenia, wiadomo zdoniefien, których fę pełne Gazety, a których tu fzczuptcść mieyfca, które ofzczędzić clicemy, dla wiadomości naypociefznieyfzych o pokoiu, nie dopu.« fżcza. VI FoJcóif roku 1785. między Anglią, Hifzpaiiią, Francyq, Ameryką i flollandijci. ^^zego fpołeczność ludzka z upragnieniem ż§dała, Europa z niecierpliwością oczekiwała, a wvniìzczona z ludzi, pieniędzy i lit wnętrznych Anglia, Francya, Hifzpania, Ameryka i Hollandya potrze» bowała; to fię iuż przecie (lało. Traktat przedugoduy, który b^oń pięciu woiui§. aii7 cym Narodom wydarł, świat wielką a woi-n? Potencyą pomnożył, i now? drogę prze* myftowi^ handlowi i intereJTom Europey-flsitn otworzył, zawarty iuż ieft 20 Stycznia roku tego. Powinnością nałz§ ieft v przełożyć tu ofnowę iego, i okazać co ten ipòr wielki przynioH za korzyść ie* dnym, iak§ drugim utratę. Artykuły Przed-ugodnego pokoiu, zawartego między Królem JMścię Angielfkim, I i Królem Chrześciańflum w W er fa lu 20 [ Stycznia 1783. W Im i e SS. Troycy. Król Angielfki, i Król Chrześcianfki, życząc fobie zakończyć niefzczfśliwą woynę, i wznowić Między fobą dobre porozumienie i zgodf, która i dla fpoîecznosci ludzkiey w powfzechności, i dia ich Króleftw, Kraiów, i poddanych w II. Król Angielski nddaie Franćyi Wyfpç St» •Lucyi,.i uftępuie iey takie Wyipy Tabago. Viii. ]. K Mć Chrześciań ki oddaie nazad Wielkiey Brytanuii Wyfpy: Grenadę, Śt. Winceatego, L°minikę, St. Krzyf-tof , Mevis i Montferrat, ze W'zyftkim i w takim ftaiiie, w takim fię przy za« oiowaniu znaydowaly. Ale wolno fię poddanym ^ nich wyprowadzić, gdzieby chcieli, bez naymniey-lzey przefzkody, IX. Król An?iel(ki uftępuie i gwarantuie Frań* *-yi Prawa do rzeki Senegali. i przyległości z For-fcami St. Lert'S, Po,.'o', Galant, drguin i Porteti« _ tek. pfócz tego Gorén w takim ftanie, w iakim kyła wzięta. X. Król Francufki gwarantuie z fwey ftrony Królowi Anigieifkiemu oliadłości i Fortecę St. Ja« nies przy rzece Gambia. , _Xl. Dla zapobieżenia w tey części świata wfzeU zakłóceniom, wyrażą fię w Traktacie opifk®-Wym granice, obu ofiadfości, a handel gummą a* będzie od obu Narodów prowadzony, iak out r°ku 1755 prowadziły go, Xli. Co fię tycze refzty brzegów Afrykańfkich, m°gądo nich ugęfzczać oba Narody, tak iak przed» tym. XIII. Król Angielfki wraca Królowi jFrancu(kie« tau Wfzyftkie ofady, króre przed zaczęciem woy-y teraźnieyfzey należały do niego, na brzegach rixy i Bengala, z dozwoleniem otoczenia Chan-.en *g°r rowem, dla fprowadzetiia wody. J. K. Mé ^«gieliki przyrzeka, ile będzie mogło być z iego trony, użyć takich frzodków, któremi by można u-Pewnić poddanym Króla Chrzęści ań fki ego, tak w ®y ftroriie Indyi, iako też na brzegach Oryxy, Koromandelu, i Malabaru, wolny, beśpieczny i niepodległy handel, tak iak go przedtym Kompania raneufka Indyi/ka prowadziła; bądź to że go pro« kadzić będą fzczegulne ofoby, bądź Kompania. XIV. Pondicheri i Karical powinny być także tctdaae, i Koronie Francuikiey gwarantowane» Próc^ / tego J.K. Mć W. Brytannii ftarać fię o to będzie4 ażeby Powiaty lrla no ne i Barione, obrócone były włości do Pondicneri należące. XV. Ofudłość Mah e i îklad handlo.wny w Sura-eie, powrócone także będą Francy]. A handel W tych (tronach także będzie wolny. XVI. Jeżeliby Francya miała Alliantow w Ïn-dyach, to ich razem z Anglią pociągnie, ieźeii Zechcą, do przyitąpienia do tego pokoiu. Cztery niiefiące da im hę czafu, do namyślenia fię. P« których, leżeliby nie chcieli pokoiu, to ftanowią obie ftrany nie dawać* im do woyny żadney pomocy. A zaś do zawarcia pokoiu powinni im cha Monarchowie ofiarować pomoc fwoię. XVII. Na okazanie prawdziwey zgody i Jedności, pozwala Krói Angiel/ki r;a zniefienie Artykułów, które od zawarcia pokoiu Utrechtfkiego ai dotąd uftanewione były, względem Dunkierki. XVIII. Wfzyftkie inne Artykuły, między obie* ma ftronami traktuiącemi dotąd trwające, a przeZ ten przed-ugodny Traktat nie zniefione, powinny być w dallzych Traktatach ponowi»ne i potwierdzone. Obie Korony powinny wyznaczyć Kom-mifsarzów, dla weyrzenia w ftan w którym fię ich handel znayduie teraz, aby można uczynić go z »' bu ftron wygodnieyfzym i użytecznieyfsym. Do czego wyznaczy fię czas przyzwoity. XIX. Wlzyftkifc Kraie i Wieści, które dotąd woyfka obu Koron zdobyły i zabrały w różnych częściach świata, a fą wzmiankowane w tym Traktacie, powinny być oddane btz żadnego oporu 1 bez pretenfyi żadney. XX. Ponieważ potrzeba iakiey Epochy do oddania i nftąpiema z obopólnego mieyfc rożnych* przeto zgedzono fię, aby i K. Mć AngieKki we 3 niieiiące po potwierdzeniu Traktatu opifowego, al* bo prędzey ieżeli być może. oddał Królowi Chrze' &ciańftUemu» Wy'py «T'- tur re t friquefon toż SU Lucyi w Zachodnich Indyach, i Gcrcę w Afryce» a yy tymże famym czafie albo prędzey, odebraï 251 Eztead Wyfpy Grenadę, i Grenadyny, St Wincentego, Dominikę, St. Kryfztcfa, Nevis, i Montferrat. Francya ma być przywrócona do fwych Włości w Indyach Wfchodnich w 6 miefięcy po potwierdzeniu Traktatów, slbo prędzey. A zaś Anglii w tynjża famym czafie pcwróccne będą ofiadłości t£m« teytze, które iey Francya, lub iey Allianci zabrać łtiogą. XXL Zaraz po potwierdztniu opifowego Traktatu, niewolnicy maią być uwolnieni reciproci i bo-n<* fide bez okupu, zapïacfrvfzy iedwak długi, któ* re Pod czas niewoli zaciągnąć mogli. Każda Ko« r°na mufi przyjąć kofzts, które były podięte na ich ntrzymywataie, według dowodnych Regeftrów, któ-rc powinny być okazane. XXII. Dla unik nienia zawiłości, którefcy z za-orów na morzu powftać mogły, zgodzono fię, a« ^c'hy majątki i okręty zabrane w Kanale po 12. dniach od potwierdzenia Traktatu tej?» były po-wrócone z ebu firon; termin na morzu pułnccnym, ceanie i Srod-zi^mnym morîu (iefc do 4 niedziel; Łwa miefiące od Kanaryjfkich Wyfp aż do Kkwa-tora, .3 5 m'efiçcv w innych częściach świata, XXIII. Ratifik ucya tych Artykułów powinna na- 3pić w 4 niedziele albo prędzey, fpofabem zwy- Czaynym, należytym, i być z obu ftron zamieniona. j, N'iey wyrażeni iako zaręczyciele tych Artyku-^w, i P-înomacni J. K. Mri Angielfkiego i Francu-j 'e^°» mocą nadaney fobie do tego władzy, pod-P''U i e m y te Przed-ngodne Artykuły i przyłożeniem sinych pieczęci, ftwierdzamy ie, Stało lie w Werf. lu dnia jo Stycznia 1783, Alleyne Fitzherbert <'LS) Gravier de Vergennes (XSJ £2 2 Artykuły Przed-ugodne mifdzy Angli$ i Hifzpani^ W Imic SS. Troycy. tfCról Angieifki i Król Francuiki (i.t. d. iak wy-iey) upoważnili naftępniących Pełnomocnych, to ieft z ûrcny J. K. Mci AngielfkiegO r, Fitzherber-ta, Pełnomocnego Miniftra tegoż N. K. Jmcj, a 2 firony Nayiaśn: Króla Hifzpańfkiego, Pana Piotra Pawta Graffa d'Ararids i t. d. którzy gdy fobie powierzyli zwykłym fpofobcm Plenipotencyi fwoich> zgodzili fię na naftępuiące Artykuły. I. Ten ieft iak wyżey. II. Nayiaśnieyfzy Kiól Hifzpańfkiżóftaie fię przy Minorem. III. N. Król Atigielfki, uftępuie Królowi Katolickiemu YVfchorydy, a Król Katolicki zo-ftaie fię przy Zacbedniey. W 18 miefięćy po pod« pifaniu Traktatu cpifkowego, wclno będzie poddanym N. Króla An^ielIViego t.uk w Minorce, isko t«ż w obu Florydach zeft iącym. dobra fut oie prze-dsć, długi odebrać i z całym maiątkicm l'w o im t»m fię wyprowadzić, gdzieby chcieli, bez żadnego ich zatrzymani:, wyiąwfzy gdyby mieli długi i wy-ftępki popełnili. Taki*? wcJwo :eft N- Królowi An-gifri/kifmu wyprowadź ' z Florydy, co do niego należało, ialto to; Artylerya i t d. IV. N, Król Hifzpir ik nie d.puści żadnym fpo-fobem, :iby poddani N. Króla Anaiellkjego doznawał' i#l< ego ue>>n ięźehia, i prze./. i-dy* kiedy rąbać będą chcieli drzewo i fpro : gdziekolwiek. Tym końcem wolno im będzie budować Magazyny i w i ich miefrkać, n to w ikolicach, które im do tf-go wyznaczone hędą w 6 miefięcy p° pctwi< rdztniu Traktatów. N Król Hifzpańfki przyrzeka im tn wolne zażywanie t^go, co im tu P°" zv/olono, ale p< d tym noHadem, żeby to nie czy» »iio żadney u y my Prawem iego mièyfcowym*., \ V. J. K. Mć Hif^pańfki, oddaie nazad N. Królowi Angielflciemu Wylpy Prowidence i Bahama beż żadney exccpcyi w tym ftanie, w którym îe wzięły woyfka iego. Vi. VVfeyftk e Kraie i m'eyfca, które woyfka o-hu Potencyi złwoiow^ć mogły w któreykolwiek części świata, a nie ią wyrażone w tych Artykułach, powrócone być m «ią wzajemnie bez żadney ngd-grody fzkód poniżonych. Vii. Ten lię zgadza z /§ Artykułem Traktatu 2 Frincyą VIII. Czas do oddania f-bie mieyfc wzmiankowanych ieft 3 miefiące. Pafzporta dla okrętów u-Wiadomienie to donieść mających* powinny być zaraz wydane po Ratyfikacyi Traktatu tego. 9 10 i Artykuł brzmi liowo w lłcwo iak 21. 22. i -23» Traktatu z F anćyą. Stało fię w W rfalu 20 Stycznia i^83. Alleyne F;tz Herbert (L^\) Gralï d'Aranda (L-S} Artykuły, na które fię zgodzili Richard 1 Ofwald Eiq. Kommifsarz M. Krdia W-■^rytannii do zawarcia pokoiu z Stanami Zicdtioc/onemi Amerykan(kicmi z iedney ^rony; a John. Adam Beniamin Franklin, John Jay i Henry Laurens z drugiey ia-ko Kommitsiìrze wzmiankowanych Stanów, do zawarcia pokoiu z tr<ż JKMcig. I- Nayifśnieyfzy Król An£:eftki nznaie Ziedno-dnoćzone Stany to ieft New-Hatnpshirs, Mafsachu-fetsbay, Rhodelsbrd. OfaHę w f rovi den ce, Connecticut, New-York, New-j^sey, Fentylyamą, De* *awarę, Maryland, Virg;nią, Północny Karolinę, Pd-«■inisyyą Karolinę, i Georgią za ttany wolue? nie- 324 podległe, i udzielne, J. K, Mć traktuie z niemi, iako z takiemi, i zrzeka fię co do fi«bie, i co do fwych naftępców.wfżyftkich pretenfyi i praw do Zwierzchności, włafności i Przywile ów mieyfcowych, które mógł mieć w nich i da nieb. Aby zaś zapobiedz wfzelkim fporom względem Granic, między dwie* ma Pańftwami wyniknąć mogącym; przeto zgodzono fif, aby Granice byiy określone tym fpofobem, II. Od famego kąta co ieft na Zachodniey--Pul> ocy Nowey Szkocyi, i na pułnoc żrzcdla rzeki nSf Croix, poprowadzi fię proda 1 nia d > źrzodt t rzeki Connefticut zroayduiącego fię ku Pułnocy; z tamtąd fpufzcza fię frzodkiem tey rzeki linia, a i do 45 ftopnia fzerokości pułnocney. Tu obrsca iię i idzie profto ku Zachodowi, pod tymże famym fio pniem fzerokości, a i poKi pie doydzie rzeki lrv qoiij czyli Cataragui. Z tamtąd idzie ona Przodkiem tev rzeki do ieziora Ontario, które na połowę dzieli," aż poki tam riie doydzie, gdzie to iezioro łączy fię z ieziorem Erie wązką fzyią. Iti przefzedłfzy przez tę (zyię, i przez frzodek iaziora Erie, aź d» izyi wązkiey, która to iezioro łączy z lezioretn Hnron. Pizechodzt ona potym przez Huron i ie* go fzyikę aż do iezicra wyżfzego, W tym zas ku Pułnocy przechodzi Wyfpy Soyml i Phetippe-aux ku długiemu iezicrowi. To na poły przedzie-liwfzy, znowu fzyią wązką przechodzi do ieziora Lesbots czyli leśnego, i ciągnie fię przez to iezioro, a z niego końcem Zachodnim prefto idzie W Zachód do Miififfipi. Tey dopiero rzeki frzedkiem, fpiifzcza fię na dół aż do 31 fropnia" fzerokości Pułnocney. Tu zwraca fię profio ku Wfchodowt i ku rzece Jpo lachuola czyli Cataboliche, którcy ffzodkir m fpuściwfzy fię iefzcze trochę* aż tam gdzie fię łączy z rzeka Flint, z tego mieyfca dzie znowu pro fio ' ku Wfchodowi, fż d<.- źrzadW rzeki St. Maryi, a z nią sź do Oceanu Atlantyckiego. Granice odVVKl odu czy' ! linia :dł>ca rze* ką St. Cri,ix od iey i yścia w odm gę lundi/ si d Anglików należące i fkonfifk:-wane po wrócone im być mogîv; iako też Amerykanom, którzy fię znayduią do tąd w miey-icach od w ylk J' K. Mć opanowanych, a którzy przeciw St :n "m-Ziednocz. nym nie woiowali. Da-ley, żeby wfzyft! im innym wolno było udać fi? do Kraiów Stanów Ziednoczonycb, tam bswii' fię r°k, i dochodzić dóbr fkc tifi/kowany ch.* A Kongrefs zaleci ferio Wfzyftkim Stanom, aby ną nowo przeyrzano i roztrząśnicno te Prava, i w tym miano wzgląd, nie tylko na Iłufzność, ale też i na jzczere pojednanie fię, które przy powrccie po';o-Hi pov/inno mieć mieyfce. Toż żeby powrócono aktualnym PolT-florom to, co za te dobra ikonfiflcc-Wane dać mogli. Vi. Zeby nie było na potym żadnych konfifka-CY'> ani nawet żadnego Procefsu o to, że kto bv 1 pod czas tey woyny z ftrony przeci\yney. Ci ,rrv Laty 1783 - If * kiê wet, którzy mogą być o to arefztowani, powinni być przy potwierdzeniu Traktatów tych, uwolnieni. VII. Pokóy będzie wieczny między N» Królem Angiel/kim i rzeczcnemi Stanami: toż n iędźy ich poddaoemi. Dla tego wfzyftkie nieprryiacielfkie czynności uftaną na morzu i lądzie. Wfzyfev niewolnicy będą wypufzczeni na wolność.- A J.K.Mć iak nayprędzey, i bez żadney fzkody, ani nie za-bieraiąc żadney włafności Amerykańlkiey ściągnie fwe woy.fka, garnizony, fletty z tychże Kraiów i z ich portów, twierdzi odnóg, zoftawuiąc wfzędzie Artyleryą, która lię tam znaydować będzie mogła, i powracaiąc wfzyftkie Archiwa, które lię w ręce An gielfkie doftnć mogły. VIII. Żegluga Mifliffipi od îego źrzodła aż co ny-ścia, wolna będzie dla Anglików i Amerykanów» IX. Gdyby przed ogîofzeniem tego pokoiumiey-fce iakie byfo wzięte, to będzie powrócone bez ia« dsiego oporu. w Paryżu 30 Nowembra i?Sz roku. Richard Òfwald (LS) Joh Adam (LS) B. Franklin (LS) Jphn Jay (LS) Henry Laurens (LS) Jako zaręczyciele : Cąleb-Whitefor, Sekretars Kommifsyi Angiellkiey. W. T. Franklin Sekretarz Kommifsyi Ame« rykańfkiey. òO&CX soi ock cć>t co: COJ eoo ^OÓ eoo Y IL Różne fzczegulności. {.nota w każdym Hanie ludzi ieft wabna, fzaco wna; ale kiedy nią Królowie zdobią fwe Korony, gdy ią na Tronie obok fiebie fadzą, w tera * 27 czas ?ey powaby i przyjemność nieznaią miary. Jmć Pani Pułko wnikowa Jablcnowlka, rodem Fran-culka, prezentowała du oie fwoich małych dzieci Królewnom Franęuikim Adelaydzie i Wiktoryi, r\a końcu roku zefzłego. " Jeftże ich iefzcze wifcey? „ fpyt ały Królewne. Gdy Matka odpowiedziała, że fyn H letni pczoftał w War Iławie " Niechże tu będzie fprowadzony iak nayprędzey. Te Polaczki Mibo fą ubogie, ale że lię tyczą, iak flyfzemy krwią Łefzcżyń/kich, uz^cniy ich za nafzych krewnych, i mamy fobie za powinność dać im teraz wychowanie, a potvm porękę, ,, N. F. Nafz dowiedzia-wfzy fię o tym nowym dowodzie przychylney, i Wdzięczney pamięci, na równego fobie Imieniem t ^notami Króla Pollkiegc, zaraz kazaï dać 100 czer; 2ft: na piękne oporządzanie, i na wyprawę do Paryża młodego kawalera tego, który od lat kilku bywf2y tu rui kofztem Króla Jmci dobrze i fzczę-śliwie edukowsny, uczyni zapewne licnor Imienio-wi Polfliiemu, a nowym będzie dowodem wfpąnia* łey dobroci i gorliwości o flawę Narodową, które dziś tak bardzo dyftyngwuią Tron Polliti, Ale iakie fzczęście nafze, że możemy co raz wię-cey nowych przytaczać dowodó w te y P.muiącego ku Narodowi fwemu przychylności? Aufor Budowania Wieyikiego, o którvmesmy na oprawie prze-fzîego Tomiku uwiadomili, nie miawfzy nigdy fzczę-ścia być cri N. P. znanym, nie pomyślał nawet o tym, żeby miał kiedy być jaką łafką obdarzonym od niego. Ale iak fię zdumiał, kiedy dnia 23 Lutego W- X. Gawrońfki Kanonik Krak&wfki i Lektor J. K, Mci oddał mu Imieniem N. P. Medąl Złoty, z Portretem jego, na znak ukontentowania z pracy w tym Dziele, do dobra Miefzkańców W(i i Miafteczek nafzych, wymierzcney. Jaka za dni" nafzych rzeczy odmiana ! Przez lat 6o, kiedy Pa« nowie obcy fiedzieli ra Trenie Folfkim, wfzyfcy-i-my polacy dla nich byli Cudzc-zien can i, chcciąz W wiatnjm Kraiu. A Pcllkie Nauki, Polaków czonych prace, tyle ich obchodziły, co, nas dziś ja* kie Greckie i Hebrayfkie fzpargały•• Naród pod ta-kiemi przewodnikami, nie miałze być ciemnym i nieumiejętnym ? Teraz zioną miley Oyczyzny na Tron wyfadzony, podoba ibbie w gruncic i WJim, i imakuie w owocach iego. Nie trzeba mu donoiić o tu i owdzie wfchodzących na niwie iego, kwiatach, fam ich fzuka, fi m dobroczynną podnofi ie ręką i innym do powonien'3 i zabawienia podaie. Dufze pracowite, światłe, ale od innych i podłych zabiegów dalekie, oto wiek dia was. złoty j pora naydroźiza, Trwaycie tylko w pracach, wieku, Oyczyzny, i iey Oyca godnych, a gdziekolwiek ie-fteście, p zezorne Króla oko doftrzeże was, i trudy wafze uzyteczne, z tayników ofobności dobyte, wy-flawi na iaw. W Klafztorze Neubourg pod Wiedniem była fun-dacya,"*na utrzymywanie pewuey liczby Ogarów i Chartów, żeby pewnie czafem iłnźyły do przerwania bogomyśiności i głębokiego milczenia iłu« gom Bożym, Jozef IL dowiedziawfzy fię o tym, ie-fzcze roku 17^9, rofkazif, aby fundufz ten obrócony był na 6 dzieci Strzeleckich, w Domu fierot Wie leń Bi im. Zazdrofzczą u nas maiątku Zakonnikom, i za bar Izo zbyteczny go mafą. Coź ten ieft w porównaniu z zaeranicznemi? Elektor MognnWki znioft w roku prżefztym 178.2 10 Kwietnia niektóre Klafz^ry; zaftano we 3, tylke, famtfgo wina Ryń-ik ego T7' 0 oiHeftow, które około 2 milionów fza-cawapo, a u Franciszkanek znaleziono w gotowi-znje 160,000 Ryńfkich. Przez Pocztę odebraliśmy pakiet z pieczątką naznaczoną literą A, d za który mocno dźiękuie* my. W przefcłym Tomiku na karcie 75, wierfzu 34 zamiafl; młodszym, trzeba czytać ftarfzym. PAMIĘTNIK ù polityczny y historyczny Marzec 1783. I. żadnym prawieEuropeyfkim Krain nie mamy tak mało, a ieizcze tak błędnych Wiadomości, iak o Danii. Przyczyna tago, że od lat 25 nie wyizło żadnego dowodnego o niey pjfma. Jakie człowieka bierze ©brufzenic albo zadnmienie, na owe zuchwałe a fa lizy we doniefienia, które nam o tv m Krain daig, Wraxal albo Williams! L'Abbé Raynal nawet hk fiç bardzo myli, kiedy ludność Danii wynoll tylko, do milliona 7^4,000. Króia wyflawia za fro-giego Defpotę, lud iak ftfkaiaov pod nie-znosnvm iarzmem Izlachty, handel zata« mowany tyfięcznemi ppzefzkodami i t. d./ My przy pomocy pewnego pi ima, które w roku przelzłym urzędownic wydano w Danii, a przeto dokładn ey(ze być muli od p;fm wfpomnionych Autorów, kto-' Marzec 1783 O. rzy tylko obce powieści bez braku zbierali, damy tu zupełny fprawę, o ftanic ni-nieyfzym Kròleftwa tego. Jeżeli fig da wiarę obrachowaniu politycznemu Tempelmana, to obfzernbść Dunlkich w Europie Kraiów byłaby wig-kfza ni/. Francyi, gdyż ta ma tyiko 8677 mil kwadratowych, Dania zaś według niego, ma io,i mil takichże. Wizakże nawet według pëwnieyfzego P. Riifchinga obraebowania, rozległość tego Krain wy-nofi ief/xze 6275 mil kwadrat: a przeto ieft wifkiza niż Anglii i Irlandyi razem wziętych. Ale w to wchodzą niezmierne Kra* ie Norwegii i Islandyi, z których pierwiza fama, ma w fobie 507^ mil kwad: a tylko w niey miefzka 730,000 mielzkańców. Te tedy oba Kraie^ iako też pufla pra« wie Grònlandya, (ą podobne do wigkizey części Pańftw Mofkiewlkieh, gdy druga część Pańftw Dunfkich równa iię co do ludności z Angielflkim Kraiem. Roku 1769 pokazało fig z pilnego ludzi policzenia, ze w Holfztyńfkim Xigftwie wypaoło na iedne milę kwadratowy 1377, a zaś na Wyfpach Zelandyi, Finlandyr, 1936, to ieft więcey niż w Anglii, gdzie tyiko ra-chui§ na iednę kwad: milg 1900 dufz. W Szlcfwicku atoli wypadło tylko 11a 1 mi-*g kwad: 1738 ludzi, a w jutlandvi 846 dla tegjO, że tam ieli iefzcze wicie błot, i gruntów nie uprawnych. Ponieważ roku w całey Danii i Norwegii, toż w Szlelwicku; ehrabflwie Ranzau i w Alfotiie pod Hamburgiem umarło 56,645 ludzi, a zaś urodźło ich fig 71.960, to ieft i^ooo więcey niżeli ich timado : przeto ieżeli zwyczaiem politycznev Atvrmetvki na każdego człowieka umieraięcego bcdziem liczyli 33 żyiących, to ludność całey Danii, Oprócz Norwegi Islandy, G ôlaudy , Wyip Far<.ëyfiv:ch i ofad w obu ïndyach wypadnie na a mi liony 152 510, a ze wlzy-ftkim ludność ta wynofi do 2^ mil iona blifko.- Ponieważ to Pańftwo od puł wieku przeizło w głębokim pokoin zoftaie i wo-ienny pożar, co przez ofr,t ie 60 lat, całą prawie Europę nirzczvł do tego f czg-śliwego Kraiu nie dofzedł; przeto trudno Wymówić iak fig zamogł Dania. Ofobli» wiey zaś od roku 1757 poczełt ona prostować z Iw e go dUiy ego pokoin. p ze-dziwuego położeni , i z fwych o sd które w Wlchodnich Indvach założyła. Ma-i§c ona ro'wnQ prawie fpofobność do han» 03 a 32 dlu co i Hollandya, ma tg korzyść, któ-rey Hollendrom braknie; to ieft: że może wiele włafnych wyprowadzać produktów, które iey grunta obficie wydaig, a z których wiele, ożywione zachęceniem i nad grodami publicznemi manufaktury, wyrabiaj i do zyfkòwnieyfzego odbytu przy* fpolabiaig. Kraie Pańliwa tego. tak wielo* rakie wydaię produkta, iż mcgg iię wzajemnie wlzyftkiemi prawie do życia opatrywać potrzebami: wyigwfzy, że Norwegia cierpi niedoPatek zboża, a cala Dania nie ma podoftatku foli i niektórych do wybawienia okrętów, potrzeb. Norwegia nie przeftaie dotąd wydawać z gór Twoich frebra, i innvch f/acownych krufzcòw. Srebro które dobvwaia w Konsberg, mo* * O żna lzacqwac co rok do 300^000 Tale-ròv/; lubo flkarb, odcjągngwfzy" wfzyflkje wydatki na dobywanie iego malo co na tym źyfkuie. Daleko iij znacznieyfze fzy-by miedziane, gdyż fg tak obnte, że miedzi za grani e wywożą z tamtądza 300,000 talerów. Wizakże nayznaęznieyfzym Nowe-, gii produktem ię(l drzewo, które do-daie węgli do gór krufzczowycb, okrętów do ryb połowu bardzo zyfkownego i którego wielka moc wychodzi za granicę, W pniach całkowitych, balkach, dylach, blo-chach a które w famych klepkach do be« daarłkiey roboty fiużących, wprowadza ao Krain ptzefzło million Falerow. '1 y leź; przynaymniey zyfkuie Dr nia na połowic ryb, ofobliwie od tego cznfu, iak zaczęto Norwegii Kablon tak iufzyć i przyprawiał, iak w Ziemi Nowey, przy Ameryse* i zaczęto go we wfzyftkich Wfoikich i Hi-fopaiilkich Portach przenofić nad llokfilz Amerykaaflsi. Żelazo znowu itft innym Artykułem znacznego handlu, którego Izacu-nek rocznv wynofi do 400,000 Tałerówi Warztaty także do budowania okrętów w Ar end ahi, Ludwifarnià do lania armat w M off, fabryka fzkiana w Bragncs, i cukrownie w różnych mieyfcach, fę %v bardzo dobrym Aanie. Ale że fię więkfza część Norwegii nie zda do Rolnictwa, i dla tego tam wiele zboża, z Archangelu i Pol-fio, naywiecey iednsk z Danii Iprowadzac nuifza, orzeto wiele nazad odchodzi z tego, co ona zyfkuie na innych produktach iwoich. W roku 1767 wywóz z Norwegii wynofił ze wfzyftkim 1,865,^7$ tale-ròw, a przywoź wynofił ogułem r,#7 9,678 tal ero w. Zaczym zarobiła ona ieizcze na całym fwym handlu zewnętrznym 590,009 taieròw. «34 Danii zaś wywóz ieft ofobliwiey w zbo-iach, które po więkfzey części cio Nor* vegli wyprowadza (*). Rydla tak/e lian» dcl ieli znaczny, gdyż wołów Twoich i lu ni, toż wieprzów, póki, i innego fo-Ione go mięła za million pi zefzło talerów wywozi. Podobnież bardzo ieli dla niey zyfkowny handel różnego rodzaiu ryba» * n;i i tym, co połów ryb wydaic, iako to tran, fi/.bin, i t. d. iako tez feiem i ma* iłem, którym Hollztvn opatruie Hruwswt* che, A4agdeburfkie i Halberfztadfkić Xiç* {iwa i blifko million talerów za nie bierze. Również mówić można, o różnych, manufaktur produktach, na które teraz rzgd Kraiowy pilne ma oko. W powfze-chn< sci, wyięwlzy Prnffy, nie malz takiego teraz w Europie panowania, któreby tyle flarań } kolztòw łożyło na pomnożenie manufaktur, rolnictwa i handlu, iak W Danii, ale też iakie z tąd dla niego wy pływa i g pożytki? Zdawało (ię, że daiąc nowe Przywilete Kompanii Zachodnich în-dyi, roku 1778 zbyt iey wielkie nadało ko* C*T Sama Dania oprócz Norwegu i innych fwych Kraiòw, wy.laie na rok około 8 millionów 3&i,7oo« korcy różnego zboża. rzysci; ale przez to, handel tak fie w tysh Uranach pomnożył, że co przed tym ledwie tam wychodziło 30, 40 okrętów, teraz liczba ich urofla do 6o, 70, które-nu tamże pod cza? wovny zakonczoney doperò, niezmiernie zyfkowny handel prowadzono. Kiedy Partykularni, i kompanie nie fg w ftanie przedfiębrać wielkich za* 'nyflów, to fie ich fam rząd podeymuie i one przyprowadza do (kutku, iako to Uczynił wzglądem połowu fłokfifzów, bicia byków morfluch, handlu w Gwinei i Giónlandyi. Dania trzyma teraz wyfokie mieyfcc między Narodami handluiącemi, żegluie po wfzv fi kich morzach, i handlu-iè We v fzurtkich 4 częściach świata. O czym, /.e lzczupłość zamierzona piima tego mówić nie dopulzeza mi obfzernie, przeto wfpomnę tu tylko o niektórych handlu tego wielkiego odnogach. Z m a tylko Inlandy^ i Finchmarkia (*) handel, potrzebował w roku 1779 49 o-krętów, które razem nofiły 1842 łafztów każdy od 5200 funtów Duńfkich. Ładunek ich przednieyizy Okładał fig z 10,370 p' (*) Fincbmarchia ieft to Prowincya Laponii Duń- fsisy. *3 ó fzyffuntów fi ok fi fz u i ryb innych, i960 beczek kablonu, 1550 beczek tranu, 723 beczek folonego mię fa, 590 fzyjffuntów loin, 111,652 par pończoch profiych wełnianych, 188,093 1 ai" rękawiczek fkorza-nych, 2400 funt: puchu (*) i moc innych manufaktur wełnianych. .Można fię domyśleć iak te produkta znaczne mufz§ do Krain wprowadzać fiimmy. Handel do Gwinei Był prawda wolny, i wfzyicy poddani Duńlcy mogli tam handlować; ale że oni go nie pędzili icfzcze tak iak było trzeba, przeto Król prowadził fam lefzcze handel ten fwym kofztem, i wyfyłał co rok prawie g okręty, które z tamtąd wyprowadzały około ićoo Murzynów do Wylp Zachodnio "Indyifkich Buńfkich, a z iaiiit^d ich po innych Wy-fpach z wielkim przedawały zyflćiera. 0-Opro'cz mvrzynow wyprowadzają iefzcze Duńczykowie z Gwinei piafek złoty i kość (*) Puch ten rzeczony Ederdon, a bardzo miękki i delikatny, pcchcdzi z gniazd pewnych drapieżnych ptaków, które miefzknńry w Islapd) i i Norwegii z wielkim niebeśpieczeńJlwem życia zbiera-ią po niedoftępnych górach, na które fię piąć mu-fzą. Funt czyftego ederdonu koiituie w Kopenhadze około 3 talery. 257 floniow^. Każdy okręt wywozi zwyczay-»ie tego złotego pialku 3. 4. funty, któ-ly ie{\ navprzednieyizy na świecie, i za 5 lub 6000 tileròw fleniowey kości. Rzeczy te lubo z Gwinei razem z Murzynami do Zachodnich Indyi zawożę, ateli ich tam nie pr/edaiij, ale ie do Danii przy* prowadzai^ w całości. Wywóz do Gwinei zawifl zwyczaynie na produktach 1 manufakturach Duńfkich, przydawfiy do nich nieco towarów innych Kraiów. Duńczykowie prowadzę także wielki handel produktami, które z Mofkwy, Polski, i portów Bałtyckich biorg, i one do Kadix, Marfvlii i innych. Frani ufkich portów zawożę, a nazad opatrzy w Izy fi s w fol na Wy fpach Zielonego Kapu i w in-îïe towarv, na nich znowu wiele w Puł-nocy zarabiają. Lubo Kray ten nie zdaie Hę być od Natury utworzonym do fabryk, do których wielorakie okoliczności przefzkadzaiąj atoli iednak ma on różne i znaczne u fiebie f brvki, do których mu grunta włafoe dodaig materyał 'w. Navprze niey-fza między niemi do tijd îeft tnkienna fa» bryka w Kopenhadze, w któiey naypię-knicyfzy i naycieńlzy robi§ izkaiłat, lubo îeft oraz naytańfzy prawie. Potvm id;j znaczne fkorzane fabryki w Odcnfee i w Kandsrs, toż przednia fabryka na bron od Graffa Sehimelmaua założona. Wiele iefl także oleiarni i fabryk mydlanych, olo-bliwie na brzegach Wfchodnich Jutlan» dyi, niektóre cukrownie zwłalzcza w Kopenhadze, w Których iurowcgo cukru z Zachodnich Indy i przychodzącego przefzło 30, miilionow funtów czyfzczą. Budowa-nie także okrętów iefr bardzo znaczne. W roku 17/9 zbudowano ich w rożnych Aro-nach Danii 150 do handlu-. L handlem pomnażaią fïç w tym fzczgsliwym Krain kunfzta i rzemioffa bardzo. Mie tylko w Kopenhadze, ale i w innych Dimfkich mia-fìach znayduie frę dofyć wlzyfikiego ro-dzaiu artyftów i rzemieślników. Towarzy-ftwo Golpodarfltie w Kopenhadze opróca poprawy Rolni&wa, tiara fi? pilnie o po» mnożenie i wydo&onalenie rękodzieł Krajowych. Rząd także naywyżłzy wfzyftko czyni, i bardzo wiele loży aby iak naybar-dziey kunfźta i rękodzieła rozfzerzyć po Krain. Kollegmm generalne Ekonomiczne handlowne ma za cel flarari fwoieh, o* prdcz handlu, rozmnożenie i >wydofl;oha* lenie fabryk i warztatow Kraiowych. Tym MR&Oy «59 także końcem uftanowiono, kofztem Kro* lewfkim w Kopenhadze Magazyn wielki Kupiecki, z ktdrego Rzemieślnicy mog^ brać na kredyt aż do roku wlzvftkie potrzebne materyały, i wypłacać dług lwoy produktami roboty Iwotey, co bardzo ma-nufakturv wfpomaga. Na końcu roku I/go było w (ainey Kopenhadze mayfìrów, czeladników, i chłopców, różnych rze-wioft, rachuiąc i tvch co należą do wiel-kiey fabryki W.baczney, 12,943 ofob. Wol- ** ność wielka którą tam od nieiakiego cza* fu, wtzyilkie Relne maią, pomaga bardzo do tegoż manufaktur pomnożenia. Woyfko, mimo długiego i ftatecznie trwaiącego pokoiu było znacznie pomnożone i poprawione. Roku 1774 złączono Régiments Narodowe z zawerbowanemi. Roku zaś 1778 uczyniono znowu nowg w nim reforme, i Etat iego na zawfzc ułożono. Według niego woyfko Duri-llne pod czas pokoiu wynofi 78,015 lu-dzi. Petęga morfka fkładała fig ^770 z 33 okrętów od 90, do 50 armat, 15 Fregat g bombardownych ga'liotòw, i innych mnieyfzyeh okrętów. Ale od tego «afu zaczęto fis ftarać o pomnożenie fit mordcich. Uflanowiona Kommiffya Woy-fkowa Morlka, poftanowiła żeby na potym nie było żadnego liniowego okrętu innieyfzego od 60 armat, ani Fregaty innieyfzey od armat 30. A zaś te które fg mnieyfze od wfpomniouych, maię bvć poprzedawane partykularnym. Pod czas pokoiu, ma być zawfze qo liniowych o-krętów od óo, do 90 armat, iako też 20 Fregat od 30, do 44 armat ze wfzyftkim gotowych; a zaś drzewo i inne materya-ly na 10 wielkich okrętów aby na pogotowiu były, nakazano. Allenai i wojenny magazyn w Kopenhadze ci, co widzieli nawet Wenecki, mai^ za naypelnieyfzy i naybogatfzy w caîey Europie. Ponieważ iię Dania w wielu fwvch u-flawach i okolicznościach rzędu od lat kilku poprawiła, z t^d też dochody iey znacznie fig poprawiły, zwłafzcza po złączeniu z t§ Korong Holfztyrifkiego Xiçftwa*. Tak że daleko teraz więcey mufzę wy. nofić niż w roku 17^9 w kto'rym fię prawie z dochodami Elektora Safkiego równały, i nad 6f millionów Talem w nie Wynofiły. Wfzakże nniOcmy na potym odłożyć to dochodów Kraiu tego obracho-w«niej iako też o flawnym nowym kana- f który tam dla złączenia Morza Bałtyckiego z Zachodnim biig, i o uftanowie-niu niedawnym różnych Kompanii. cos coc ^7; coc "kso coc coc eoo coc eoa II. " Owczarnie i Manufaktury wełnią-; ne iakim mogą być dla Kraiów [karbem ? , (dokończenie) Opikwfzy w części poprzedzaiącey ro-dzay, wychowanie i zyfki owiec Hiszpańskich i Angielfkich, uwiadomiemy tli o owczarniach Szwedzkich, a potym uczy-niemy niektóre uwagi względem nafzych. Wlpomniel śmy iuż że Owczarnie Szwedzkie od nieiakiego czalu bardzo fię zawzięły i poprawiły. Czas ten ieft od roku prawie 175°* Rz§d Kraiowy zacz^-wfzy przykładać fię pilniey do pomnożenia i wydofkonalenia oivczarni fwoich, tak w tym był fzczçslivvym, że przez iat bli-fko 50 pomnożył we troie ich produkt a z niemi pożytki Kraiowe. Spoioby, których Zwierzchność Rządowa użyła do tego, były. 1. Oświecenie Narodu względem 242 MD&Ofc» nayprzyzwoitfzego obchodzenia Hę z owcami w Kraiu Szweckim. 2. Zachęcenie partykularnych honorami i medalami do fpro-wadzenja owiec Hilzpańfkich, Angielikich, Polfkich i innych. 3. Nadgrodę z fundufzu pewnego, od ilu r bu i wlpaniał sci niektórych Obywatelów wyznaczonego, ktòr§ dawano tym, co nowe owczarnie 11 ilebie założy wizy lub dawnych poprawiwfzy z nich wełnę lepizę niż zwyczaynie do fabryk przyllawiah. Nadgroda ta bywa po-lpolicie 1 grofzv nalzych, za każdy funt nad -cenę zwyczaynę. 4. Zaprowadzenie i rozmnożenie po Krain fabryk fukien-nych, 1 innych, które odbvt na wełnę u-łatwiaićj. Te {pofobv i a k i fprawiły {klitek, iak przemyft i wnftt'vuy maigtek Szwecyi co raz bardziey 'pomnażały, obaczyć ino* ina z Tabelli tu przyuczonych* Pìcr\vfza Tabella. A. Wiele funtów przedniey Kraiowey wełny do Fabryk przedano. (Frakcye fg wyrzucone) B. Wartość teyże weînv, rachując po 16 Szyllirigòw Szwedzkich za funt C. Jak wiele Kafsa Fundufzowa nadgrody za tęż wełnę dała. D. Wiele kofztowało na rok chowanie ze wlzyft.kisu owiec, z kto'rych tgż wełng zebrano, NB. Caler Szwedzki czyni 8 ził: 22 qji Szyliing f gr: i g| denarów, 48 Szyllingow czynią iTaler Szwedzki. Kok A R Furt Taier Szyli: ï?5iI 928 i ' 3093 3- J?52 12,827 4275 4° ł?53 24,970 8323 2° I754 23, '"4 7704 44 «75 5 27,815 9271 40 '756 22,195 7398 =8 i?57 3**561 10,520 16 1753 32,4^4 10,824 33 1? 59 35.408 ir,832 32 . I?6c 53.363 17,787 4o 1761 55,7'1 «8,57° '6 1762 7 <,294 23,764 32 1763 68,999 22,999 3a 17^79 ■ 22,597 6 '7°5 68,215 23»738 1 6 7766 65,201 21,733, 32 *7 ? 82,6/3 27,537 32 1768 74,3 22 24,774 »4 >769 75,108 25,036 4 1770 74,882 24,960 40 1771 76,701 25,567 12 1772 72,651 24,217 12 *773 88,551 29»5f7 J77 4 I<^5«569 389 36 3775 n5»93* 38,644 4CJ- 3776 133,319 44,439 36 *777 i4',T5° 47'°5° 8 J7 7\ 746,260 48,753 24 177c 1-6,999 42»333 286 451 4'3 431 1164 4 871 28 1077 15 935 8 1130 4? 1069 33 9] 2 II 1448 2018 39 248^ 22 1546 24 2678 'i 3016 24 2991 9 2313 26 2723 47 20C4 9 5264 9 7939 6 4800 28 10,093 17 8558 6 10,658 19 11,389 71,655 2£ 9793 15 D al: Szyi: z7 5 9 17 1520 9 1997 47 1836 10 1805 34 '84* 33 26^9 26 .2969 14 2495 1S 2799 24 2472 6 235tf 3' 2324 8 2391 13 .2388 16 1760 45 1263 43 II2Z IO 1107 30 Ì057 3» 1009 3r 1005 26 927 3^ 822 10 803 31 760 73 7$6 35 659 25 599 1,98^,370^^661,4.58-44! J3i47»3O6 8 Druga Tabèlla. A. Wiele funtò v Hi zparifkiey i Portugal-fkiey wełny do Krain wprowadzono. B. Wiele kofzt.owafa, każdego roku ra-chu: K 24 SzyTngi czyli okoio y zII: nafzych za funt. C. Wiele /prowadzono owiec Hifzpań* Ikkh, P liltich, Angieifkich i Brande-bur lid cli. D. Wiele też owce kofztowały. E. Zą wiele wyrobiono lukieu we wfzy* jHtkich fabrykach. A B c D T- l:Szyf: E Funt Tal: Szy': Tal: Szyb *75T 3 00,-soi 50, 50 24 J I44 "2 '.3 135,445 '7 J75* 67,070 3^,535 0 **■ OO Cł «35, >39 0 '753 83,645 42A 24 I03 70 '43, 25 2 1754 82,-2 io 4', 115 l I ^ 665 24 s4/ 61 38 *75 5 105,50- .^,7 50 .24 *3 37 3-2 '69,558 »/ 1756 56,608 23,304 2." 39 10 '65,575 4 1757 98,478 49.2-39 54 *83 32 9 ),q6O 24 *758 78,638 393'9 2 I"7 498 10 JO7,Î8O 1759 56,4*0 -28,-205 ' 7 467 200,853 1760 68,ci 3 3t,oob 24 /45 88 32 r16,613 1761 97>7 5 5 48,4.77 24 ■75 n 66 32 237,12a 1762 7',985 3S.992 24 264,-124 1763 '7.8*3 276 28,138 j 177 J I 39,"i23 I »9,611 sĄ *774 43-5*2 21,766 1775 i 89093 1??°! 57,554 1 i 6e.36.Si *778 i JOQ,C) i7 *779 1 ; ,6i£ |3îT,TOO TO !329»'85 39 I 3*5,0*6 35 , 298,477 20 44,769 24 2 158 t'1 3?4,540 17 28,777 3®c{ 95' 37 * 337'.34I 42 33,' 81 I V 369»?36 2' 704,965 24 s"6;|07R 3,8*390,0 r; 37 34,57/ [200* 474 32 384,481 17 2,001,72^! 1,000864 2^ i i S15!.^' o'ç 3 S 7»-2 ń a-4 7 3 10 L tych (prowadzonych owiec. Hifzpań-fio e były uaydrozize, potym Polfkie, a po nich A.ngie[(kie, Brandeburfkie. Tak w to-ku 1^51, i;f2 owiec Hiizpańfluch kp. w Poznaniu iub innym blifkim mieyfcu li 1 łanowi on égo. Poìvtore mało itiais kraiowe fabryki odbytu ; bo nie mogę fie ,o!iać z obcemi iii-kfìamf, których kray iefl pełen. Zagraniczne Kupieckie kompanie, maigc wielkie kapitały zebrane w kupę, y tyfiać kanałów do wyprowadzania morzem y !3ciem produktów Indufim które ryczałtem a przeto tali i ey z,fabryk Prufkich, Safkich , y Czefkich bior§, mogę fwym Faktorom wPollzcze da w au na kredyt, gdy im z innych dròngo- *6» towe pieniądze płyu§ , y gdy tam materya-ty z magazynów publicznych, na kredyt także fabrykantom wydawane bywaią, mo-§3 ie dawać taniey; bo iwym wielkim kapitałem , y wielkim chandiem cl,oć mały ale l^ławiczny zyłk maiç; a prócz tego wiedzjj dobrze, >ż gdy raz z handlu iukna PolOue wypyru,^, y fabryki nałze potłumię , będ§ mogli wyzmiczać cenę inknom iwoim taka , 1 akę prawie zechcę. Aby wifc tę zawadę odbytowi lukien kraiówych uprzę-tn§ć, y od upadku wiekami niepowetowa-nego, te iedyne manufaktury Kraiowe u-cb o w a ć,p o w innością leitZwic-rzchnosci kra-iowey, wlirzymaś zbyteczni) ową łatwoóć, 2 którą zagraniczne iukna do kram fię ci-ihg. Podwyższenie cła od nich iednym lub 2. złł: od -S lub zakazanie , iaj; to w roKu przeizłym Elektor Bawarfki uczynił, aby iukna tjsńfze niż 12. złł: łokieć nie były Wprowadzane, naylepfzym dotego byłyby śzrodkiem. Nie powinna od tego kroku wltrzymywać boiazń umnieyfzenia dochodów (karbowych 5 bo to nadgrodzi pomnożenie ludności, przemyflu y maigtku kra 'owego. A prócz tego, kiedy tyle ludnych y maietnych upadnie miaOeczek y i niemi tyle w ii, ktorełig^ dot^d z nich -2 S 3. s. mtrzyinnìa, będzieli to zpomnożeniem dochodów tych ? Trzecią a wielką przyczyną małego odbytu nalzych hi ki en ielr małość wòy fka kraiowego. Àie fa przyczyn?. po mału lama przez fig uikwać b s cizi e , kiedy wo yj fko nalze bez erygowania nowych Regi* mentó w y kreowania nowych Generatovi y Sztabs-OfHćerow mnożyć iię nieznacznie wpro(lego żołnierza będzie.. jatoey na ow cza& fV:bryki pomocy tloznaię , kiedy znich woyfko 3. lub 4. razy więcey niż teraz (nkien potrzebować będzie !" Wizakże te przyczyny; lubo mnieyfze 9. wiadome fa wielu : ofł^rnia a naywiękfza , ledwie komu ila mysi przychód, i. Przyczyna ta czwarta, dla ktorey manufaktury iak inne tak y fukienne w krain naszym kwitnąć nie rnog^ , icfl nędza y ubólhvo gminu. Gdyby niebaczna a i roga chciwość przodków nalzych nie fpuOofzyła była, bardziej niż Szweckie pożogi , miafl: nalzych , y z wolnością nie potłumiła w nich do Szc/f tu przemyfiu , ochoty do pracy y maùj* tku, któy ieftiey nadgrodą; gdyby Rolnik oddflwfzy Panu twemu flufzną pofli** gę łub mierng aie zawfze pewnę opłatę-» pod Tra tv y Opieki publiczney zallon^ » *54 mogi iako człowiek y użyteczny kraiu roiefzkaniec bvć właścicielem gruntu kìò-rv dziad iego uprawiał, y łożyć resztę cza-y liì orzeźwionych nadziei^ dorobku , na pomnożenie fwego majtku y zoila-wienie owoców fwey pracy miłemu po-tcuijiwu: n ten czas ty-.,czne warztaty, 2 nezliczonych trzód wełn.ane we dnie y nocy przerw binile łupv, iedwieby nailar* czyły dodawać miliioiiowvm kraiu wła« fnego mieizkańcom , to ku potrzebie, to ku ozdobie flużęcego odzienia. Liki taki z gminu , na wzor Angiclfkiego, Szway-carfluego yHollęuertkiego chłopa, chciałby mieć nie tylko piękną na święto In-knićj, ale ią też y czętio odmieniać. Chciałby żeby pomocniczka życia v prac iego, okazała lię w Kościele z dziećmi przyfioy-nie ubrany. Ale gdy więkiza część jniaft nalzych nie obeymuie w lobie, iak tylko garstkę ociężałych , grubych y w piisii-fìwie zanurzonych próżniaków ; gdy w ii e pełnefę nędzn\ch chłopków, którzy z dawna równo prawie z towarzyfzarni prac fwoich końmi lub wołmi traktowani , przyzwyczaili fig prowadzić bydlęce życie , przeliawać po barbarzynlku na fwinycli do życia potrzebach , y nie- dbać o wygody, których pracowita rękodzieł dodaie przemyślność. Takie mia-îla y takie wfie, czyż mogę wielki (prawić liaypotrzebnieyizyin nafzym manufaktu-ròm Oclbyt ? Ale choćby, rzecze kto, nsfze fukienne manufaktury upadły , wełna będzie zawtze zagranicę wychodzić, y do kram pieniądze wprowadzać. Ryć to może; lecz za coź my obcym mamy tych dopufzczać korzyści , które fami z ngfzych owczarni odbierać powinniśmy ? za co mamy zafy cać ich fabryki, a dopufzczać flabieć y uftawać nafzym ? Nie widzieliśmy/- iaki w manufakturach wełnianych ma grunt y żrodło pomyślności fwoiey Anglia, Francya , Szwe-cya , Prufyyinne? Zdrowa 'y m^dra polityka znaydzież inny tak pewny y łatwy fpofób ocucenia gminu Narodowego z owey ociężałości y pokrzepienia całego kraiu , iak przez pomnożenie wfzyO kiego rodzaiu rękodzieł wełnianych ? jak ona wiele ludzi zatrudniaj ? iak da ig wielu chleb ? Jeden np. dobry y pilny fukiennik, żywi oprocz familii y czeladzi fwoiey , kilka innych profefTionifiów iako to: O-wczarza , Przekupnia , tego co przędzie , Farbierza,, Folufznika , Poflrzygacza, Fur< mana, Kupca. 2 57 Wyrobienie np. 240. funtów wełny na fukno cienkie , zatrudnia przez ça-lvjiydzieiî 58. ludzi mężizczyzn kobiet dzieci ; zaś 150. ludzi(*) kiedy tyleż wełny ma być wyrebionev na cienkie materye; a x3°- kiedy z niey by mai§ fzlafmyrr, pończochy , rękawiczki i t. d. Wieleżby nie zatrudniała , gdyby iey w kraiu 50. lub óo,ooo. cetnarow na rok wyr biano ? Ja-kaby na ow czas w miaflacb była Kunfum-peya ? iaki po w Ha eh na wfzyflkie produira odbyt ? iaka wfzędzie cyrkulacya , a znią pomyślność powfzechna ? Lecz któż te fabryki zakładać ma ? Czy kray jam publicznym kofztem ? Ale takie ledwie fię kiedy udaię , y prócz Ce-larfkiey fabryki w Lintz , nie wiem, żeby gdzie publicznym kofztem założone były; lubo do ich utr/ymywania y pomnożenia, przykłada fię rzgd wfzędzie. Dzieło więc to powinno być (Kutkiem patryotyzimi O-bvwatelow partykularnych , maiętniey-taych. Czy/, niektórzy iuż fw.ym przykła- (*) Fabrykant tuteyfzy , który dopiero od lat dwóch zaïoiyî fabrykę bai. letorą Kupcy przedaią «a Angielik^, ma 69, ludzi do przędzy y inney pomocy. 8 5$ dem nie dowodzg , że to iefl t rzecz bardzo podobna ? Jaka wdzięczność od Oy* czyzny, Iza unek oJ poftronnyeh ,y jSod-kie wfpomnieuie od nafzey potomności nie czeka tych , którzy iotą część tego co na obce meble y podrożę tracćj, odłoży-wfzy na fpr (wadzenie Niemiecki Ji 1. b Angielskich manufak uryftow , założył by u nas grunt noanufa tur Kalmjnowych , ka-mlotowych , fżarfzedronowych, pulłukien-kowych, manizlirowych , toż luftryny, fliîneJJi, felpy , fat: fi u gładkiego, etami-liu, barakonn trzy dròtowego , kamelo-tu pul jedwabnego , arlekinu , y tym po. bhycli, ktdremi zagraniczne Angidflrie , Fcancuzkie, Frufkie;y Auliryackie manufaktury kra y naśz napełniają, niezmierne z niego fummy wyprawadzaia, a naypiękniey-fzy iego y nayu/.ytecznieyfzy produkt wełny , czynią pbczcennym y< do pomnożenia go wfzelkę gofpodarzom kraiowyin odeynauig ochotę, y pobudkę! Lecz zno* wu iakich Narodowa Zwierzchność nie powinna używać śzrodków y porufzać fprę-żyn , aby Obywatelow do tego pociągnąć y zachęcić ? owoź wielka y ważna mate, rya myślenia , projektowania , Seymo-wania &«. &c. s 59 Iii. \ Dziele Admirała Graj] a * de Grafìe Ï ....... -**■ uż fię iîawna po wizy A ki e wieki (kończyła woyna ! iuż los rozftrzygniony pigeiu Narodowi Potomność ìedn. k gdy wipominać będzie te ważne odmiany, na ktdre patrzcmy y doznawać tego pokoiu ikutkow, o którego zawarciu flyłzemy : nigdy nie przepomni tych którzy lig do tego w clkiego dzieła naywiecey przyłożyli, y fzczęścitm lub niefzczęściem iwoirn przyrpłcfzyii koniec tych frogich lici-&ów , których fpołeczność ludzka , przez lat j, we wfzyftkich świata częściach doznawała. W liczbie tych flawnych ludzi, będzie zapewne zawfze imie Graffe prze-dnie trzymało mieyice. Nielzczęśeie, które będą fobie opowiedali późni Prawnukowie nafi y zdumiewać fię nad ciężkim trefnnkiem ktdry potkał flotę powierzony mu od Monarchy Francuzkiego. Przypadek fatalny męża tego był tak nagły tak nie- fpodziany, a bardzo znaczny, iż całą woy» il y odmienił poftać, y iego przefzłe wielkie zaflugi iakby zgładził z pamięci lndz-kiey. Przecież ffnlzność nie może przeczyć tego, iż on mu<ł pod fwg władzy liaywiękfz^ potęgę, pod czas famego fira-fziiwego y arcy - niebefpiecznego przefila* nia, lif iż tik rzekę, woyny: przez is. mie-fięcy wydał lub wytrzymał 6. ^by talii, o panował dwie znaczne y 2. mnieyize wyfpy, pomógł do zabrania w niewolg całego nieprzyjaciel,-kiego woyflca , y że lubo fzczęście ślepe z.tamowr.Jo' bohatyr-fkie zapędy iego . on jednak np dai§c nie przeftafbyć wielkim y zaffużył na fzacunek 11 zwycięzcy fwego GrafF de Grafse imieniemFran -ifzek, Je zef, Paweł , u rod.- ł fię w owym dzu tkn lat wieku tego , który wyd.4 wielu fia» wnych ludzi, to :eft r-ku 1717. wylany on był na świat w Zamku Grafse Tul y W Prowancyi. Skończywłzy nauki, iakich iego urodzenie y wiek ów wciągał, 11-dal (ię na nabywanie umiejętności w flużbie morfkiey w 15, roku wiekn iwego ; lubo dopiero w roku 1774. zączgł prawdziwy iłużbę na Kròiewfkisy Flocie. W obronie fwoiey świeżo wydaney twierdzi , że 262 że ffużył lat 3%. odprawił Ig. Kampanii y znaydowal fię na 1 2 bataliach. SMoa-ność iego taka była do flużby morfkiey, JŻ lubo zwyczay był na, ow czas przechodzenia z ivov'ka morikiego do lodowego, onllęiednak zawfze pierwlztgo rodzaiu finżliy- trzymał. Wielka lid on 11 ość, którą był powziął ku córce iednego bogatego Bankiera ^ v któ-fa go wyuiofla nad wi yfikie owe uprzedzenia , \y których Szlacheckie Familie fzukaię urojonego honoru , przywiodła go do wczelnego ożenienia Ue , y zciggn-ła na niego nienawiść oycowfkę, która długo czyniła przykremi 1 ofy iego. Pierw/za iego ffużba , która iako Porucznik odprawiał na iedney fregacie, by. 'k niefzc/ęśliwa. Wzięty bowiem od Au. glików zf.egat§ y do Plimoutli zaprowadzony, a zt; mtąd w raz z innemi niewolnikami w zamku Winchefterfkirn ofadzony nmfiał tam zoftawać aż do zamienieni.i icncow, y nicmogł pod czas owey woyny popi'ać fie. Na początku przed olia-tnieywoyny, flużył 0!i pod P.Gaiifsonnierc na Szrod ziemnym morzu , y znaydował fię na flawnev y znakomite v bitwie po l Minorką. W roku tak dia Anglii izcrzęśli-Marzcc- 1783. S SÓ5 wym i/^. ffużyłna Flocie Graffa /4ć-^r, znaydował fig na wfzy/łkich 3. bataliach w Indyach Wfchodnich , które wfpomnio-ny Graff (T Ac be w*ig. miefi^cach mufiał ftoczyć z Angielfkim Admirałem Pocoke y w których firata zawfze była więkfza z Francuflcey (trony, lubo żaden okręt nie był zabrany ani utopiony. Na końcu przed ofìatniey woyny zoflał Kapitanem jednego liniowego okrętu , z którym fię znay-dował w Indyach Zachodnich , ale że fig w biednym na ow czas potęga morfka Francyi znaydowała ftanie , nie mógł dać dowodów fposobności y męftwa iwoie-go. Zaraz po zawarciu pokoiu, umarła mu zona , z którey miał iednego fyna , co dzfś ieft OfFicerem w Francufkiey Gwardyi, y 3. co'rki. Pod czas pokoiu otrzymał Kom-mendę iedney fregaty y flanowifko w Indyach Zachodnich. Tam Damaiedna Francuzka dobrego urodzenia , która znaczne miała na wvfpie Domingo dobra , ale z młodych lat wyfzłabyła , fkłoniwizy {erce fwoie ku niemu , potrafiła go namówić do powtornego ożenienia. Czym on znaczne fwe w Francyi dobra pomnożył temi, których w Zachodnich Indyach przez «64 *0 ożenienie nsbył. Zyt z tg drug§ żon§ bardzo fzczęśliwie, za iey mił ść ku lobie odwdzięczał fzacunkiem v wlzelfcę wzylę-dnosc'3 ale nie miał z 1115 żadnych dzieci y zofiał powtóre wdowcem. Gdy fię terażnieyiza wfzczeła woyna , flawa iego dawney y doświadczoney fìu/.by Ma przyczyn?, że go między dawne m i Officeraini wybrano y Szeffem Eikadry Uczyniono. Zaraz roku i/jS odprawił vv Kanale pierwfzg Kampanią pod Graf-f m Orvillicrs, y kommenderował R< bufie °d 74. armat y goo. ludzi. Bitwa która Przypadła między Admirałem Keppei y Graffem d' Ovvili: er i 27. Lipca 177g. Wiadoma iefl:, y fame Angielfkie głotiły Rie raz pifma, że fie Flota Franai.: ka . An-§ie!(kiey w filc równa , nie bez chwały do Breft wróciła. Wnet potym w randze Generała Levt-nanta był do Zachodnich Indyi wvfìany z pofiłkami dla Graffa cPEfl&ing. Tam 0u« On pod Graffe m de Guicben, na bata. lii !8- Maia 1780. przeciw Rodneyrwj , Kommenderował diwizyg błękitney f agi, y fwym zręcznym obrotem , wyratował dwa Francuzkie liniowe Okrçtv $phj/nx y Aneften które iuż miano za zgubione. £>2 sć>5 Na zimę wrócił fig bvł do Francy i, na rozkaz od Dworu , aby fię przed iednyiii f^dcni woyfîtowvni ulprawiedliwił zobwi-nienia, które kładł na [niego Graft d' E-{iaing o niepoflufzerìlìwo. Ale nad fpodzie-wame ogłolzono go Kommendantem wy-znaczoney do Zachodnich Indyi Fiotty, V wieść o złożeniu przeciw niemu fądu 11-jfiała wcale. W tym fyn ,iego ożenił fię z córk'5 piewfzego pokojowego Królewfkie-go Pana Thieti, y fzczęście ffużyło mu zewfząd. Od tego momentu wfzyftkie iego kroki były pomyślne, wfzyiikie przediięwzię-cia fliiwne. Popłynął on z Bref5 bardzo wcześnie, roku 1781. z wielką woienną Kupiecką y tmniportową Flotą. Przeprawa iego była prędka y pomyślna. Angiel-fid Admirał Hood czekał na niego pod Martiniką , y zalzło między obiema flotami żwawe ognia dawanie ; ale Oralse na tym nie fokodował, y flotę i w oie łzczesi i-wie do Martyniki wprowadził. W net po-tym podbił wyfpę Tabago , która teraz przv Francyi zoftała ; udał fię potvm do Ameryki, opanował, po batalii Admirałowi Grava wydanev , Chefsapeak - bay, y przyłożył, lîç iak tylko należało , z fwoiey sóó ftrony do pokonania Graffa C&rnvâllis a przeto do ugruntowania wolności Axnery-kańlkiey, Z zwyciężonym LordemGornvallts obizedt fię bardzo ludzko , iakoto fam Lord w Liście do Generała Clintona zeznał. Po tych flawnych przypadkach, popłynął °n nazad do Zachodnich Indyi , gdzie ude-ïzywizy na wylpç S„. Krzyfztofa , y po dwa r''zy na Admirała Hood natarłlzy, dał nowe dowody doświadczenia Lv ego w wo> lenney lztuee , y męlłwa oiobliwfzego, kto'ryh nadgrodą b) ło podbicie teyże Wylpy. Jak by był lzczęśliwym! gdyby po tey chwalebney zdobyczy złożył był Kom-men ię generalną w Zachodnich Jndyach , czego po nim . nadruynowane zdrowie iego y nie/goda z Szeffem Efkadry Panem de Roiigatnvtlls wyciągały ! Może by był tego lamego dnia z tryumfem y okrzykami ludu do Paryża wiechoł, w kto'rym porażony , mu Gał fwoig flagę , fwòy okręt, y fa m eg o fiebie poddać w niewolą. Ale los iego był taki 1 Opijaliśmy dokładnie ten oftatni przypadek Graffa àe Grafie. (*) Porażenie ie- II. c. 178^ K.-sai Wizakże obacz między fzcz€gubościami niektóre okoliczności bardzo ważne względem tego* a 67 go na dniu 12. Kwietnia było zupełne. Fo iv òr\ m, iako mż aref/tant przenieiìo-ny był du Jamaiki^ gei y według zaświadczenia AngìeJfkìch y Fiancuzkich Officerów, wizyiìko uczynił dia"wyratowania o-fcrętti iwego , y był by go wyratował, gdyby miał był u.kć} puin c od inuey części Floty fwoi v , la kij n iał od itvney. W wlp< mmoney łwey obrt mc zali fię bardzo »a pierwiz;j y trzccię Dvw zyy. , v twierdzi: że nadzicia , iz miał b*c wlpaitym od Twoich, utrzymywała 11. godzin odwagę ie-go; iż wlzyftkie Iwoie aminunicyewyfłrze-lfił. y nie wprzód (puścił flagę Iwoię aż potrzaflkane w i/tuki prawie malzty niemo» gły iuż więcey utrzymywać żaglów, y dla tego też Admirał Ro lnej/ zaraz ie po bitwie mufi.ił kazać ps dr^bać y zrzucić na morze. Ztąd też rozpoczął lig iuż w Breft f§d na Kapitanów obu Matelototp, czyli o-krętow za&miaięcych pod czas każdey bitwy okręt Adńnrałfki. A lmirał Rodney y inni przednieyfi zwy* cięzkiev Floty Officerowie, ftarali iię ludzkość g y okazywaniem fzacunku u zynić n u iak nayznośniey!z§ niewolą iego. Z znacznéy lummy pieniędzy, kto.rg na okręcie Ville de Paris znaleziono, oadano za- 2ÓS feranym Officerò m to, co do nich należało, a z ezego na iainego Graffa dc Grafse przyszło na g 0,000 talerow , na które wziął We.xel do Londynu. Zrazn chciał on proflo być odeflanym do Paryża, y wielki wftręt okazywał od drogi do Londynu. Ale ^iężna Karolina flary Hollendrom wzięty okręt, który Admirał Rodney był wyznaczył do przewiezienia Graffa do Breft 2towarzyfzami (ivemi , okazał fię do tey przeprawy niefpofobnym, a przeto wfiadl On na okręt od go. armat Sandtoich, na którym dla niego ieden wygodny pokòy ko-iztownie wymeblowano, y razem z Admirałem Angielikim Parker do Anglii po-iechał. Doniefienia publiczne uwiadomiły o ie« go przybyciu do Anglii, o bawieniu fię tam iego y lzacunku, który Angielfld Naród o-kazał męftwu y talentom iego ,* przeto powtarzaniem tego niechcemy nudzić czytel-niko'w nafzych ; ale ieżeli w Kommifsyi Woylkowey, którą na rozeznanie okoliczności tyczących fię dnia 12. Kwietnia wyrobił fobie od Króla , zaydzie iaki uwagi godnywyrok, nie omiefzkamy © tym donieść. î69 CO^OC co: COC ŁC IV. tfaki Jkuteic wolność Ameryki fprawi względem handlu y stanu Europy politycznego ? (*) . i fam czas, gdy nayważnieyfzaRcwolu-sya zaftanawia uwagę Europy całcy, gdy wizy H kie prawic handlowo e Narody wśzrod nadzisi y hoiażui nie wiedzą , czy dopiero znfzfa w Ameryce odmian*, korzyść im przyniciie lub l/kodę ? nie będzie od rzeczy przełożyć tu ważne nafiepuigce uwagi : Iakież fą granice , które fzczęściu y potędze Atperykarifkiey naznaczyć moina ? Likie ią w Europie odmiany, które z czafem pociągnie za fobą nini'evTza w A-meryce Nowość ? Amervka nabrawfzv fil po tym wynifzczeniu , kròtego do'znaie w famvm zrzuceniu z karków * fwoich Aii-giclfki go iarzma , 2oflanież Narodem (*) Myśli te b rrizf ważne wyięte fą 2 Dziennika 270 woîennvm ? podbiie z Kanady Mexico, lub Zawoiuie Zachodnie-Indye y pol w Ziemi-uowey przywłaizczyć iubie zechce ? Czyli zoltanież Ameryka kraiem haudlo-Wnym? wytnie laiy iwoie na okręty? zało* i-y manufaktury żaglow ? zbierać będzie ila me konopie ? iwoich ińęk , katz y wędzonek dodawać Zachodnio-Indyifłum ^'yfpom , a zboża aż do Hifzpanii y Karbami wyprowadź, ć , m d/ty , .rznięte drzewo , liny , żaglowe płótna , pak , żelazo , i t. d. po całey Europie zbywać? do Gwinei, Wfchodnich • Inciyi, y Ci-in żeglować? y ztamtgd wywiezione towary, ta-uiey zbywać niż inne Kompanie ïu-dyifkie ? upadnież przez to wcale handel Mofkiefki konopiami, płótnem - żaglowym , midztami , tarcicami, lmoł§ , ło-iem ? handel Szwecki żelazem ? 1'oifki zbożem ? Duiifki różn^ żywności? do Zachodnich - Indy i ? a handel całey Europy do Chin, Afryki, y V» fehodnieh-lndyi bardzo fig zmnicvizy ?Nie iniałaż cala Europa mtereisu fprzeciwiać fię niepodległości A-meryki, y do iey podnieliema iię prze-fzkadzać? Samaż tylko Francya może patrzeć oboiętuym okiem na wzrolt tego nowego Narodu, bgd§c pcwu2,że im bar- 571 MD&Élb» dziey wzmagać, tym wigcey od niey wina y fìroiów brać będzie ? Te wfzyftkie w iedno zebrane pytania, \Vyehodz§ na to iedno; Ameryka kray na raz wolny, wielki, możny, nie bgdzież fig obchodził bez wfzyfikich innych Kralów, a wfzyftkim Twoich produktow przy-ftawiał ? Nadaremna boiażń! próżna tro-fkliwość! Trudno lig tak prędko po Amerykanach fpodziewać tego,czego nie mamy przykładu, we wfzyfiki.ch polerownych Narodów dziełach , y czego u&ymędrizyeh Monarchów długie ulitowania nie dokaza-ly do tąd, y pewnie niedokażg nigdy. A-merykanie mai§ż fig wzbić do tey rzędu y handlu tak nas trworz^cey doskonałości, którzy nief§ iefzcze rodzaiem ludzi tak dokładnym , iak my Europeyczykowie ? Wflawiłże fig aby ieden z nich podczas tey woyny wieikiemi czynami ? byłże aby ieden dowcip godny tey wielkiey fprawy, przy kto'rey ob fia wali? Długi ezas iefzcze, bgd§ oni tylko zbie. głym rożnych narodów tłokiem, nie ma-i%cyro żadnego charakteru wlalnego. Niemcy, Francuzi , Hiszpani , Anglicy , y Kar-barzyńcy nie mogą mieć tak prędko poli-tyczaey zgody. A ktoby z ich powfze- chnego oburzenia fig przeciw Anglii chciał Vtnolic o ich ptzylzłey ìednosci, ten trzeba żeby uznał za Rzeczpolpolitę trwały y fpokoynę iakg rozhukaną ludzi zgiaię gdy % na rozbòy v tupietìwo zgodzi. Id§c Za z-aniem bardzo znaujcych Han rzeczy tamteyl/ych ludzi, można twierdzić iż lat T°. minie,zaczym Ameivka zoltanie kraiem dla Europy niebeipiecznym. Ledwo co tylku błyfneła nadzieia poko-111 5 v niebefpieczeńftuo ufiało j aż Amerykanie, których boiaźń Angielfkiey zemfly y niewoli w ìednosci trz ymała , dziel.ć fig na ^ - le fakcyi poczęli. Kongress iuż prawie nic ^leuaży. l'rowmcye Rho di sland y Maryland ziezdzie fwoim zupełnie odrzuciły pro-ukt podatku po 5. od fta na ciach Georgi» , obie Karoliny, y potężna Wirginia Sprzeciwiły fig wizy rtkim uftawom Kongies-Sl!i y o lodziły że iuż nie ieft wigeey potrzebnym. Ne\vhampfhirc nie dał iefzcze Jednego gro (za , y nic dać niechce. Can-Kcclicut oświadczył że Kongress nie ma żadnego prawa nakładania podatków. W niektórych mieylcach wybierać chcących podatki zel/.ono, pobito , v wypędzono. Powiat Vermont nalega żeby był 14. pro-tomcys, a co oiobliwiza, w pośzród Xanjey s 7 5 Pcnfy-fàanìì c-aîa iedna okolica idzie za przykładem Vermonîu y chce być piętna-ilą Prowincyą. Te to rozruchy tak wcze-fne zdaię fię potwierdzać ową nowinę \ff niektórych Gazeta* li ogłolzoną , że Kon-gre&s dla utwierdzenia i po ko y nos ci y po* rządku w nowym Pamhvie , poOanowil o-głolić Geneiała Washingtona, pełnomo*-cnym Protektorem Ameryki. Ameryka tedy podleca tym wfzyfikim flabosciom, namiętnościom, zazdrości, nie* baczności, rozterkom y chciwości , które przefzkadzaii] do pomyślności innym kra-iom. Ale co gorzcy , cierpi ona wielki niedoftatek pieniędzy. Sam e y Francyi winna 8° millionów liwròw , a 7 millionów Holiandyi. Aby tedy co wielkiego począć, uni (i wprzód Harać fig o. pieniądze-* Atoli kray tea zmognipie po mala ; a im fig on bardżiey wzmagać ? tym Europa liabieć będzie. Ameryka lig będzie pocino-fić , ale Europa tyle tylko podupadać bidzie, ile na to zafluzy ; to iefl ile zaniedba użyć owych śzrodkow , których po niev wyciągać będą okoliczności. Choćby fię w Ameryce tylu millionami pomnożyła ludność , ile ich tain wytępiła frogość E-mopeyika ; to można fig lpodziewać, że i.ak «ns&fifcp 274 wiele tamta część Świata wydawać będzie pynayeh v przemyślnych ludzi , tak wie- I L j « ~ ' " ' ,e "Çdzie zatrudni ić, żywić, utrzymywać w 5miych , a ofobliwie w na fzey Europie, Każdy okręt z Ameryki przychodzący, będzie 110 wy ni iey z Europe zwiąfiriem , 110W5 czynaey pracy nafzey pobudką. Anglia Przefhinież handlować, że Irjandya po-Czyna kupszyć ? Szwecya iużże nie będzie zbywać żelaza Iwego, iż.Mófkwalwoie prze-daie î Takie iefi: ułożenie świata tec;o, iż yn więcey ludzi na nim żyie, v lepiey ży-3e ■> tym im łatwiey żyć na nim przychodzi. Czego fie ma Europa naybardziey obawiać, icil i o przenofzenie fie z niev ludzi do •A-'ncryki. Ale tam fie to tylko dziać bę-c^'c , gdzie nie mafz żadnego przywiązania do (wego kra m. Anglia nie zofiała o-8°łocona z ludzi , choć fię ludność iey K°!on:i pomnożyła niezmiernie. A prócz l'>'o, to l/ypkie y wielkie pomnożenie fig ,i{lności w Ameryce, zatamuje nie długo wędrownym nalzyin drogę. Bo zawfteż 0n' tam znaydg takie grunta y takie korzyści, j;ikie przed ty m dawała Ameryka E-Uropeyflom przychodniom ? Po tym ogólnym rzuceniu oka na Ame- 277 rykę , zaftanowmy fię. w fzczegulności nad każdym pytaniem , któreśmy wyżey obie zadali. Ale niech od nas nikt dokładney ze wfzyftkim nie ż§da odpowiedzi, kto-reyby zapewne Uni Franklin y. Ver pennes dać nie mogli. Ameryka bgdzież zdobywaigcym kraiera? Tego lie nie trzeba fpodzicwać po żadnym Narodzie , na małe ofobne prowincye podzielonym ypowfzeclmym zwięflciem zjednoczonym. Szwaycaryay Hollandyabę-dzieiz kiedy ftarała fię Podbić fęfiedzkie kraie ? Kiedy fif duch zdobywania wia-kim fknufeJerowanym p mnoży Naro* dzie , t ) onfprawuie zwvczaynie domowy wewngtnr wovnç , y ktòrev perfptktywa ieft bliżiza , a przyczyny do niey z zazdrości , iporów, y różności zdań, intcres-fow , f§ lieznieyfze. Spofobnosć także do niey bywa więkfza y fsły zdatnieyfze, niż do uderzenia y długiego nacierania na zewnętrzne kraie. Póki tedy Ameryka nie będzie Monajchicznym Aanem , pot? M xyk y Zachodnio • Iudyifkie wy» jfpy zdaig tię być od niey belpiecznemi. Lecz Wyfpy te uftaięce pod długów ciężarem, y w handlu niewolniczemiprze-pifami fkrępowane y uciemiężone, nie 276 zrzuććjż fame ciężkiego iarżma y niefchro-n'3 li? pod Ameryki obronę ? Niebefpie-czeuft'vvo to, zwróci rządzenia niemi m§« diość y poilçpowania fobio łagodność, ^'c nie może być zgodnieyfzego z prawdziwym Kolonii dobrem , isk Francuz-fcie rozrzedzenia względem nich , pod czas tey wovny. A przeto też nigdy one ftie były tak fzczęśliwe y bagate iak teraz, ^zeiiïuzby fig tedy miały od iwey odrywać Matki ? Ale gdyby Kolonie ueifkano y w niewoli trzymać chciano; zapewneby u-czyniły to , co obywatele wyfpy S. Krzy-ktofa, którzy woleli prochy y ammunieye ï'anu Bouille wydać, niżeli ie FrazeroWi Angielskiemu Kommendantowi do Fortecy zawieść. Przykład ten y dawnych Fenickich y Greckich Kolonii, które fig nigdy niedały Zniewolić narodom z których polzły, potwierdzi iefzcze bardziey Europeylkie kra-^e|w pofianowienin, ochodzenia fię iak nay-fiitfżnieyfzego , z Koloniami fwemi. U-Znaie potrzebę tę y Hifzpania nawet fama, y między innemi, pozwala zawfze Mexyka-nom, żyć w Pogańllwie, gdy przęd zo, ^atjiefzeze fama Żydów y M amò W u fie-tie paliła. *79 Ameryka zoftatiież Narodem handlo-wnym , yoiïabi Europeyiki handel? Kto tylko wie iak fig wzmaga i § Kraie, co wolnie handluia ; nic może przeczyć» zebv fig handel Ameryki i u/, y w podległości Angielfkiey obfzerny, bardziey W niepo l.głcści nie rozfzerzył. A e z nowu tu pamiętać na to trzeba , cośmy iużi wyżey powiedzieli, y tym fig W zdaniu o tey y innych okolicznościach ArneiyiŃ.lisich rządzić. Tak np. Anglia brała wicie y bardzo tanio drzewa y ina-fztdw na okręty kupieckie z Ameryki, co iev ż 2i gęb r i/o unię czynić mógł ;î z tym wf/.yit i-o żegluga innychEuropeylkich Narodów nie Izkodowała natvm, v Hol° leudrzy zawfze w przewozowym handlu pierwlze trzvmali micylce. Co dziwniey* jza ! Angin potrzebującaco rok za 2 m■!-lit av i/ter: drzewa , żelaza , Konopi, lnu» potaziów , lubo lec-o wlzyltkiego mogła bvła doił w. c w Ameryce, 30. od ita taniey niżwburopie, przecież dofiawała tego? Mofkwy,- Szwe>*yi , yinnych Europy kra* jów. Czemu ? bo îefzcze nie ma fpolo-bu krav ten do pożytkowania ''z fwych produktów,rgk do ich przygotowania, pieniędzy ;do opatrzenia Ì19 w handlowe pom trzeby 0^20 280 «reeby, lud zi do rozfzerzenia fwego handlu. Je/eh tedy wtenczas, gdy Angiel-f°y Kapitaliftowie dohawa i luiń potrzebnych na ułatwienie tych trudności , Ame- iyka ledhak 11 e mogła dodawać Anglii ty* Ir le wiponinionych prodaktów, ile ich po. ttzebuie co rocznie , lakże niemi teraz ma-napełnić Europę cał wydoskonaleniem K inictvva y pomna-:/ę-nieni manutaktui uczynić nagle t, k I au-^°Wiiemi, iak dawno kwitnące z handlu Łuiopcylkie kr ue. W handlu zbożowym, poOgpi nagle A* ,T>eryka , to ie/t wigeey go ter...z wywozić °a fiebie bgdzie, niż przed tym ; ale to w Powizechn ści nie zaizkodzi Europie całey. Jni fig bardziey przez u • iadornienie Amcry-k1 P°Ułnoży handel Europy nalzey, tym bac dziey ni u ii fig w niey pomnażać handel zbo* '/a> który lelt nie tylko wielką odnogą, ale też podpory y filarem powszechnego handlu. Co tedy Europa iiraci przez Ame-Marzec 17^3. ^ % S I kańfki dowoź 5 to zylka na więkfzey kofl' fumpcyi, ktòrg po więkfzony handel pocig* gnie za fobg. Bo to iefi wieczna prawda» że im więcey kraiòw handlnie, tym wiÇ" cey fię pomnaża ich potrzeb y fpofobdtf im dogodzenia ; czynność iednyćh. ocuca czynność drugich , handel pomnóż* handel , a z przemyflu rodzi fię prze-myfl. A do tego, kto pomyśli, iak wiele lat A' frykanflue Potencye głdd cierpiały , ktòfe' mu dowoź zboż Europeyfkich zapobiec^ nie mógł ; teu fię nie będzie obawiał, zby« tecznego z Ameryki zboż dowozu. Ha idel prowiantowy do Zachoduich Indyi będzie zapewne cokolwiek < ffabiony» gdyż nawet pod czas pokoiu mało, co zna-czyi y w wielu mieyfca^h inufiano nazną* czyć faadgrody dla tych, ktòczyby do wy'P Vvwozili u odukta kraiowe. Wyfp Frali' cuzkie opatrnię fię fame poczfści , a do innych był zawfze z Ameryki dowoź wd' ny ; ale Amerykanie za dowi-zionę do wy*? prowianty, brali z nich produkta ; łatWb ienie Anglii , nie utraciłaż lama wiele z (ił (woich { Te wypufzczone z opieki dzieci , nicbgdgióiie zawlze bardzicy kochać Matki, niż obcey , choć przyiazney Francyi ? 1'od czas woynykray ten wol-! ny z Angi;a (przymierzony, a (we fiły y PotïgÇ maigey ; nie będzież dla Francyi niebetpiecznieylzyra, niż kiedy bezbronny y na fatney AngieKkicy potędze pole » aie cy , ledwie iakg mógł dać Anglii pomoc? Ale Francya y Hollandya miały w tym uwolnieniu Ameryki na celu , pomnożenie y zy(ki, handlu fwego. To zaś Jakżeby być mogło , gdyby Ameryka (a« ma tylko przez Hę prowadziła handel, y na iwych iedynie okrętach, iak wywoziła , tak przywoziła wfzyflko? Francyi tedy y Hollandyi poflępek fam' d.olyć dowodzi tego, że przez niepodległość Ameryki handel ich Europeyfki, korzy (lać muli. Na ktòrey nadziei, ieżeli iię nie omylg te dwa handlown® Narody, to y inne z handlu lwego z Ameryką, lubo nie tak, iak Francya y Holandya fpodziewać fię mog§ korzyści. A ofobliwie, gdy znowu Anglia y Francya woynę z fob§ zaczną 98s ak fiç tcgò fpodziewać nie długo każe po-kóy ten, tak niepomyślnie a prawie, ponie-wolnie od Narodu Angielskiego zawarty. Słufznie, tedy z tego co fig powiedziało, każdy wnieść może , iż wolny Ameryki handel niezafzkodzi tym kraiom, kto're fig mądrze y czynnie do okoliczności ftolo' wać będę, y które potrafię pożytkować z tych niebacznych y grubych bfçdo'w , które Naród ten,iako nowy y nie doyrzały zwyczaiem wfzyftkich innych powfiaięcych kraiow,popełni; a że tylko tam fig przez tę re' WoIncy$ lian wnętrzny kraiu pogorfzy , gdzie Naród iaki wfzyfikiego od pofiron-nych oczekiwai^c, anicufiebie nie czyniąc dla pomnożenia konlumpcyi wng* trzney , v obeyścia fię bez cudzego , ile być może wywozu-, nie będzie mógł oflać fif w handlu, z tym nowym kraiem, kto'* ry te fame mając produkta fam ie bg-d?ie wywoził y dzielił wfzgdzie. V. Powody, któr e miała Anglia y Francya do zawarcia fpiefznie pokoia y ważne okoliczności które z teij przyczyny w Parlamencie Angielskim zaszły- Kiedy Dom Rurbońfki zdawał fiç nay-bardziey chcieć zmazać tg plamę, kto-r? iego potęga pod Dominiką y Gibralta-rem poniofly j kiedy Anglia zaczęła kotzy. ftać z tego nieprzyiacioł oflabienia, [i pomieszania. które Rodneya Jprawiło zwycięftwoy fzczęśhwa odfiecz, którą dał Howe Gibraltarowi, nadwfzelkie famych woiui?cych na-todów fpodziewane , Mouarchowic ich poko'y ten flawny zawarli, y przelewaniu KrWic poddanych Twoich uczynili koniec. mogło naybadziey to wielkie dzieło przyfpiefzyć ? Ca tak nagle, zawiłe 3. Dworów ,interefsa ułatwić l Odpowiemy 2S8 nayprzód na to pytanie, a potym, Co An* glia pu.cz ten traktat wiekopomny ilraciła, co zyittała Francya , okażemy. Nic naci to zdamiiię nicpomoże bardziev do zupełnego intereisów publicznych poznania, y do wyobrażenia fobie dokładnego ninieyfzyeh Europy okoliczności Toż lamo da poznać, iak pomyślna ieizcze ieii pora dlaNarodu na-fzego do zwrócenia od. ilebic tvch niêbe-fpieczeufìw,. które ofiatnim zniizczęoiciii y zagładzeniem imienia Polfkiego grożg« Broń zawiefzona tych narodów, które dopiero z fobćj walczyć przelały , gota wa i-eft na tych obronę, ktorzyby iey dziel" nie y odważnie na ubefpjeczenie fwoie użyć, a firalziiw$ Północy przemoc wzmo* cnieniem fwoim y związkiem z temi dopie-ro ufpokoionemi narodami r oHabić nie ia-ko chcieli. Anglia, nigdy bardziey nie potrzebo" Wała pokoiu , iak teraz, Handel iey bardzo zatamowany , Ikarb wyniizczonv? dłu^i do ai6 mtllionòw fzter: pomnożone, Kolonie iedne zawoiowane , drugie blifkie zawoiowania , Jrlandya co raz wig" kfze pretenlye roscz^ca , a Szkocya nowe wfzczynaigea , były to powody wielkie ducu przefzłego roku , 5. liniowych okrętów (*) złudź mi y ze wlzyllkim, iztu-rniy na dno módlcie pogrążyły. 'I o z ony Angielfkiey. vvrizakże y Francya miała iefzcze wig. l lże powody do zawarcia iak naypr^uize-pokoiu. Przyczyny tak moralne, iako } ^zyczne wyciągały tego. Gmin , nawet y w ianiey ftolicy, tak był iakoś zdziczał y °bvczaiach fig rozpuścił, iż trzeba było CzFm predzcy pokoiu , który hm do popowy teg0 złego dać może fpofobność. 1 do tego któż, nie wie, iak /karb iuż był wymlzczony, iak lud farkał po.d ftralznym F°datk(jw cifżarem , y iak prawie ufzy* 'le zrodła , z których czerpano na wy v«tki woienne, iuż prawie uAaw^ć za* czcły ? Toć to wfzyfiko GrafF dc Ver-£€/'Hes na Króle wfttiey radzie obfzernie Przełożył, y okazał, iak był koniecznie H^Uebny dla Francy ii pokóy, anakon-cu przydał : że miał z Miniflerium ufł^. - ( Poy.- ' George , Centaur> Villo de Paris "H eux m illies 2 9 O pić, ieźeiiby odizuconò kondycye poko* iu. Król myślał także równo zMinillrem» a przeto pokoy ftanęł prędzey, niż iię lpo-dziewano, Ale co oba Narody fkłoniło naybardziey do zgody, była to burza grożąca upadkiem Konnantynopolowi , o ktòrcy wipomnie-Jiśmy w części przelzłey, Uznały oba wo« iui|ce Narody, iak^by handel ich porno# Izkodg , na iakicby iię potęga ich morlka naraziła niebelpieczeńlłwa , gdyby iuż V tak flralzny dom "Aufiryacki , w zmógł fi? bardziey Ottomańfkich kraiòw zaborem» izoflałpanem tylu portów naylpoiobniey-fzych do band u. jeden z nayw^klzych JVlinifìrów okazał ważność Leuantfkiego handlu, którego îeA centrum Marlylla , a nie ochybny iego upadek , gdyby zamyfly Dworów Cefarfkieh przeciw Porcie przy* fzły do flmlku. Poleł Frarc zki z Kofl* itantynopola doniofl, ze Dy wan 24 Grud-zezwolił na nalegania Peterfbuifkiego Dworu , ale po tych nafîîjpig zapewne inne* Co, że przewiduie Forta , dla tego u yfla*a była taiemnie [do laryża iednego Lo^ct' zera, iuż przedtym P&nu de VergeVneS sł a aio mego, który wzi^wfzy pewne aia Dy 29* wanu inflrukcye nie dawno z Paryża wyjechał, W Paryżu trudno wymówić, iakieukon- tciitowanie fp r i wiło zawarcie pokoiu tego, *;'gdy ni(j bvło widoku tkiiwfzego , y ra» °sne łZy bardziey wycilkaiącego , iak a°. Stycznia wieczór na Theatrum , gdy znak pokoiu zapowiedziano now§ Korne* -v?' Anęitlczyk w Bourde aux. Okrzykom Vive h fioi p0 {^ilka razy powtórzonym, fei- Kaniom obłapianiom,choć między nieznaio- Cetili, nie końca, Radość ta trwała P°tym czas długi. Kutnedya wfpomnio- na > mufiała być powtorzona kilkanaście ra*y > y zawlzç na niey był tłok niezmierny. Ale w Londynie inna była daleko fcena,' a zwyczay Parlamenta Angiellkie, oka« iwoie nieukontentowanie z Kondycyî 0'Ńoiu, który M i tli ft rowie zawieraj. Ale •'lżenie, kedre fig teraz widzieć dało, w c*łytn Narodzie z tey przyczyny, ieft pranie bez przykładu. Wielka liczba Kupców ^ podafa fupplikę przeciw Kondycjom pokoiu tego. Toż famo uczyoili °'^Tsorowiû dobr w Wfchodniey y Za-ęhoJiney^Florydzie , y w Tubalo , han-UL2cy rybami y futrami w Ameryce , îwlezgcv do Kompanii Jndyifkiey, lubo bez żadnego fkuïiui ; gdyż iuż pot wic r" dzciiycJi kondycyi odmienić nie mo* żna. Lord Keppcl M m fi er w Departamencie' Morfkim , tue môgîjc liç Iprzeciwić po ko-iowi temu, podziękował za godność Mi" niiirowflîa. Dzień 17. Lutego był z uf* czny fłoezeniem zv.'awey mifdzy minile* rytini y Parlamentem potyczki, luórg, aby111 tu po części p r zełożył, w y ci » ga,w a żn ość rze* czy y o 1> i a s b i e m e w i t i k i c o k o lic z n o ś c i cizi--fieyfzych. W izbie wyż&ey, po przeczyta" niu Artykułów przedu.godnicb> > Grafi &e' Pembrvke podał prcieki dziękczynień!;1 Królowi, które zawiei, ło. Podziękowanie j.K. Mci za/po-daniè wyz* fzey Izbie Artykułów przedugodnyc'1» Oraz o świadczeń i e z naywiękfzą wdzięcznością ukontentowania iev, że ]. K. Ms'c we din g praw iwokh podpilaniem Art}'' kułów przedugodnyćh z Ameryką puînoP!tî założył grunt zgody iiatcczney mifdz/ dwiema Kraiami. Jzba ta fpodziewa f;g » że różne prowincye Ameryki pnłnocii^y wykonaj to dokładnie, co Kcyigrtss przyrzekł uroczyście , w itawieniu fię lŁute" cznym za temi ? kto'rzy pod czas w o}'*1/ • 293 ftaneii zrtrony Anglii. Ze Izba czuie wiel. '"''1 J^Mści troikiuv osé Oycowifrg, z ktò« ls-y chcąc uwolnić Naród od woyny bar- clzo trudney, przydał na kOa :y,ye po koili p'Zeciugodne , z Królem Jegomości^ Frań- c;tik"ny Hdzpaafkirn. Z,e upewnia JKMść, f-uS Pl2}'î:jży do pomoczenia pomyślno- ,kraiowey, y powiekfzenia fitmorfkicb, hl0le lanie tez pomyślność ubelpięczyć niog?. " r i otym naftały żwawe od ròznvxh Lor % ° W ,W2 S'?de m z aw a rte go p o k o i u p rzyga n v. * !?dzy i mierni Lord ToXvnsìund okazał z eOgraùi , iak byli cicnmemi KommiU *Ze , którzy granice z Amerykanami okre-^aii- Wfzylikie teraz klucze do Kanady 'i w ręku Amerykanów, y Anglicy, mo-od Mijfijlipi ode rznięci. WIndyach a"ze kommnnikNcyg między Bsngalcm V Kwnatykicm przerżnięto ; gdy niektórzy Plzeciwnie poczęli utrzymywać, że Inbo po^oy ten nie ieft bardzo chwalebny, atoli lepfzy, niż go iię fpodziewać bvîo można zabrał głos Lord Keppel y okazał, że i*'§v-v potęga mofflka Anglii me była w le-" P z^m (tani6, iak teraz. Prawda , że 40, 0-y 1^,000. ludzi miało z Cadix P^płyngć do Ameryki , 1 s okrętów Hi. fzpańfkich było w Hawanie, aio Francu* fkicJi w St: Domingo z 25,000 woyflta, ale życzyć było fobie trzeba, ise by ta £otta z Kadix wylzîa, y na Adm rała Pigot natrafi* ła , 45. o kręto w Angielfkich były by-po fzty naprzeciw nieprzyiacielfkiey, y zapewneby-były fprawiły, iak naypomyśn eyfzy pokóy-Przydał daley, że teraz Augielfka fiotta fkłada fię z 109. liniowych okrę ów, a za* Hi!zpań(ka y Fra nevi łka , z 125 ; ale còz ta więkfzość przeciw nain znaczy ? Nako* nieć oświadczył, że godność lwoię złożył » bofię niemo'gl nakłonić do podpifàn»a traktatu tego, który miał za ochydny dla Korony y f/,kodliwy dla krain. Lord Stormont mówił dokładnie. Dû' wodził on przez dwie godziny " że kofl' dycye pókoiu przedugodne , fzkodzity ifìotnym interefsom krain , znofiły befpic' czeńiłwo , uwłoczyły handlowi Angielfkic mu, y nie przydały na Han, w którym fi? iefzcze znaydowałv Kraiowe fiły;że PaIł Of\va!ci nie był takim , żeby mógł był traktować z P Franki n y Laurent } imp cengrefuf Achilli. Przebiegłby potvifl wfzyftkie kondycye pokoiu , (kończył tym, iż potęga Awgielfka w takim ic£t fa' nie, a Rodney, Hugbcfj Eliot, Ho\ve,ta* 295 kie mçfhva poczynili cuda , iżby fię ferce każdego Brytańczyka pękać od rozpaczy mufiało, gdyby pam ę ało na t : iż Mini-fjrowie zwycięftw nalzych użyli do przy-fpiefzenia nafzego nielzczęścia , y nafzego poniżenia. „ GJy potym niektórzy co-, kokviek przeciw pokóiowi „powiedzieli. Odezwał fig Lord Sehelbume , y wyłnfczy-potrzebę pokoin, okazawfzy mał$ Wartość tego , co Anglia uflępiła nieprzyjaciołom, dokazał, iż gdy przyfzło dowo* towania , otrzymał więkfzościg głofów, a-dziękczynienie wyży wfpomnione podane było Królowi, bez poprawy. Jnaczey wcale interes Miniftrów po-fzedł w niżfzey Izbie. Pan Pitt trzymane w ręku Artv^iiîy przedugodne, podał także kopi^ dziękczynienia Królowi zazawar Cle pokoin. W mowie fwey bardzo do-kładney, okazał iż dochody kraiowe nie dopuf/czały dalev prowadzić woyny, że od roku 177* więccy ta wovna kofztowała, niż wfzvftkie inne w tym wieku, niewvimni?c ttawet tych, w których Marllorough y nieśmiertelny Chitam na wieczną fobie v An« g'ii zaflużyli chwałę. Przeż kilka lat wydano 100. miHionòw fzrerlingów, y teraz nawet, gdy poko'y zawarty, nowemi poda- tkami naród obciążony być mufi. Bez uśpienia Francyi czegokolwiek, obeyśś fie niemogło. Która lig znaydowała czele ftraizney Konfederacyi, a przeto był<1 od Anglii mocnieylza. Oddała ona nam iednak, mo'w:{, wizytko w Za hodnich-Ifl" dyach , wyiąwlzy Fat ago. Hifzpania od" data nam Bahama wylpę , kfòre tę flrat* nadgradzaia. Minorkç y Zachodnią Florydę i u A była miała ; a wlchodnig byłaby zapewnępodbita, gdvby woyna nłnżey trwa' ła, W jndyach - Wjchodnich możemy bye kontenci z tego , cc śmy otrzvmaii , a Ge' nerał C.oatc w czafie przepilanvm w Àr tv* kułaćb pokoUi. nu że tam pomnoży 'pcf* fe!sye nai/e. Ameryka to tvlko od nas 0-trzym ła traktatem, co 1< bie iuż przed* tym fłatecznośd^ y mocy oręża iwego id* ma nadała była. W ulianowieniu granic chcianozapobiędz wielkim fporóm v zazdrości. Na które prywatni tvlko niektórzy fkarżyć fię mo" g5, co (obie monopoliow, z lzkod§ wfp-^' braci fwoicii, życzą, a teraz właśnie ,e^ czas monopoliow por/nce- ia y nadani* handlowi wolności wiçkfzvch. Niektórzy» mówił daley, życzyli lobie iefzcze iediie/ Kampanii, aby można byio icpfze koiv dycye 297 kiey y ważney materyi. Dway Poffowie, 0 których mówiłem , uliłowali okazać nam , że to, czegośmy nieprzyiaciołom u-««pili, było fraszką y rzeczy mało wa-Zll3: V zdawali lîçciefzyé , żeśmy pokóy tak tsiuio kupili. Ale nie rao^ ia lodzić tak, iak Marzec 1783. U oni ; y żebym wiernym fiai fig m e y Oy-czyznie , ytvm , których reprezeu.tuiç, nui' fzg niezezwalać na potwierdzenie Arty* ku lo'w przedugodiiych , poki w nich nie me uyrzę tych wielkich pożytkow , które z nich ma kray nasz odebrać. Y któreś to {ą te wielkie pożytki? gdzie to ,cfr ta \vzaic mnosć, z ktòrg fig przecl.waLuji ? Strata ieb t', iko z nsIz y fi rony, a zyfk z nieprzy; iaciclfkiey. Straciliśmy Amerykę calą ■> •wiele wylp, zdobycze Indyifkie , y pewność, że Port Dunkierki nie. miał być nigdy przywrócony. Dunkierka zawsze była miana za twierdzę bardzo ważną : a że ieft bardzo nas blifka ,• Francya będzie mogła przeciw nàm wyfìaé fwoie floty pi er-wey, niż fig o tym dowiemy. Korzyści pozwolone tey Koronie względem połowu przy Noìvey Ziemi, Ją z wielką dla Anglii ftratg. Ale nic mię bardziey nie zadziwia iak ub.ępieuie, k ot e iiç flato ^ wyfpach Antylfkjch. Czemuż to powrócono wyfpę St. Lucyi? lebże ona przeZ fig tak małey w aj i ? Ta v noli że ona dla lwego położenia zamyka prawie wnivscie» y wyiście do nayfzacownieyfzych wylp u3' izych ? Ze kto iev ie(t Panem , ten uia w fwey mocy Kómmuuikacyg między wy* WOs&pk» 2 99 ipami, podìviatrem y z ìaiatrem} Tope. N*nav, że przynaymniey w tym Francya r°zumnieytza była , niż mv. Co fig ty-£ze Indy! , powracamy nazad niezmierne kraie. A iefzcze nie możem twierdzić, czy. tam wovna (kończona, lub nie ? Gdyby godny Lord, co ieft na czele Minifków, uważył, iakie zwitki m e i/.y Hy der Ali y Francyjg *, poftrzegłby że Arty kuł XVI. ieft cały z naizîj izkodîj. Wgiówmk In.iyifki ma znaczny Korpus Francuzów zaciągnioiiych do twego woy-&a , z ktòremi choćby mu Francya nie ^?'Wała pomocy żadney, może całe zawo* iować Iudye: a my z nafzey iirony z ^więźniemy fobie ręce, obićctfigc nie pofvlać żadney pomoey Ali an'cm n fzym , tik dalece , ż» iedyny nasz Aliant N.abwb d" Ar-€°t rnufi być pokonanym za pierwfz$ od hy der-Alt go n a p a ści ą, Rdwna przv gang dał Lord North traktatowi p rzędu «o dnem u z Hifspanig. '' U-bgpienie, mówił, P lorydy Zachodniey, wybawiono nam, ia ; kr ok mnirey pol t\ki; y barano lig przekeuać nas, że ta prowin-cya nie wiele ważyła od -t^d iakeśmy u-tracili Flordę - ^ chodni^. Ale to biło tym więkfzkij przyczyny zatrzymania iey u 2 gdyż bardzo flu żyła nafzemn handlowi 1.V Indyach • Zachodnich , oiobliwie w żegludze do Iamaiki. W przefzłey woynie, kiedy Dom Burbońfki pofiadal obie Florydy, Anglia miała Georgię dla obrony Iamaiki. Pro'cz tego byłoby to fchronieniern dla Loyaliilow. W Artykule IV. który nam daie prawo do ścinania drzewa dc Camperhe, ieTl opufzczona iedna okoliczność bu'dzo znaczna : nie m a Iz tam wy* rażonych granic tey okolicy , w kto-rey mamy używać przywiieiu tego . Na koniec My lord North przylepił do-traktatu przedugodnego z lianami Amery-kańlkiemi; " Roku przelzłego, mówił daley, Parlament wydał prawo, żeby nie toczyć v daley woyny z Koloniami. Co było zapewne iedno, iak włożyć miecz do pochew , żeby go więcey nie dobyć przeciw tym prowineyom zbuntowanym. Po tey rezoluevi , przyżnaię, iż było by r/e:z3 nad-r.m;i§ przewłoczyć daley n/nanie Ameryki za niepodległą. Aïe o-pi ócz tego nic Cię więcey Parlament nie przyłożył do tr ktatu tei^o w którym i?k wiele popełniono błędów ? Miniflc* rium zbyt izeżudre było w uft§jpieniu io w, które do nas należały były w Kanadzie, Odlepiło w tych ikonach nalzych Alliaiitów; odllapiło 24. Narodów Indyi-&ich, ktdre były z nami lprzymierzone y częllo nam pomagały pod czas tey woyny. " i » pies ieden wcilngwszy 115 pod (lół, wyć poczuł , y Lordowi North glos przerwał, który na to: widzę, rzekł, iż nowy Orator przefzkadza mi , ale iak on przeftanie, to ia kończyć daley będę. Wróci wizy iię po tv m do miter y 1 fwoiey tak trud 11 ey y powrzney, odmalował żywo f lan niefzczęśiiwych Loyaliftów wydanych na wlzyfikę frogość yzemflę Amerykanów, w nadarodę za gorliwe y ilateczne ftrony Anoiclftęipy utrzymywanie. Skończył na-koniec na ty m , aby, gdy iuż niebyło podobno odmienić Artykułów niefzczęśliwe-£° pokoiu tego , przynaymniey poprą* wionę było to do Króla dziękczynienie, \v którym znaydowały fię pochwały w cale niegodne tego dzieła. Na reszcie, gdy Lord Mulgrave y inni mówili iefzcze przeciw tym traktatom przez całą noc, na-zaiutrz zrana ogpdzinie 7. przyfzło do woto-w n a.gdzie Minifterium przegrałomiawfzy i6.głoi)*w mniey,niżoppozycya. yproiekt tiiigkczyaienia Krolówi poprawiono. Tak 1 tedy gdv Minifier Frsncufki P. de Vergevi-«ć'j za ułożenie traktatu y przyfpieizenie pokoiu doznaic od Narodu I w e go wdzięczności , ctrzymuie peniyg dożywotni? 150,000. liwro'w, nciłępuie na mieyfce l'. • konwi wody , y poty fig niiefza z wod?, poki fie ze wlzyitkiiri nie rozpuści. -Ta woda leie fig potym na glinę bgdgcg wlkrzyni takiey, iak na wapno, y rozrabia lig iak naylepiepicy, pory, po'ki iig z niey lllC zrobi iakaś birya. Ponieważ pofzycie na dąchu iuż ieft gotowe ; tedy nofi fij tg bryg na dach,nią iię pofzycie wyrzuca y póki ielzcze świeża wcifka Hę ą w poszycie ftrychulcem mnłarfkim, iakim tynkowanie gładzg ; tak że potym flomg widać. Glina ta z folą rozrobiona tak potym ftężeie, iż wody nie przypulzeza, y od żadnego defzczu fpłókaną być nie może; iol przenika dach cały, y nie doputzeza mu % zai^ć od oąnia. Prdcz tego dach taki bardzo mocny y trwa 3 razy dłużey niż zwyczayny flomiany, a przeto ofzczę-^za gofpodarzowi flomy y pracy Wia-try także by naygwałtownieylze nie mog§ w nim robić dziur y fzkód żadnych iak w ZWyczaynych. Kofztna loi y zwożenie gliny nie może być miany za wielki, zważywlzy tak znaczne pożytki. Kiedy iuż glina dobrze rozrobion, można w ni§ wfypać prochu zfzkła tłuezo- goS •ao^cx» nego, co bardzo pomoże , aby Izczury y royfzy nie gnieździły lię w ciachu. Upralzamv majętniejszych, aby iak nay prędzey doświadczywfzy fpoiobu tego , raczyli nam tu dać znać o fkuteczncści iego, abyśmy mogli o tym upewnić bardziej mîtfzkaiîcow krain tego, y do używania go zachęcić. W>ękfzą bgdzie przyflu-g§» kto zaraz przyda, wiele go dach taki ko-fztować może, co co„ co; co: co~. coc * z tąd iednak nie wy-n l!f)rzyCzyna dowodna dia prerenfyi Dwo* eterzburlkiegOj gdyż ztąd nie można i eï>c ' <-e Kur] indya wyrzekła fie wfzel--tgo prawa wyprowadzenia zboz z por-°vv fwoich. ir 5. Ai tyki-ił traktatu Sztiimpfcrfkiego teu " t>r7 an^fl_ Y i y Prow ncyi ma lig r ywroc c do dawnego (łanu, być prowa-Zonym według zad nynie-.nych z w; e za'ów, y Wlzyftko ma być znowu tak/iak było c C ^ Woyną. Gdyz wprowadzone pod woyny nówośei, i ic nie powinny lîw n • Artykuł nsflępuiący traktatu O-r. ,nUe§?.w ^'czb!e 15. "Dawny handel , LitewJki, y Szwecki , iako tez in-^ycii ich prowincji, poddanych y miefzkań-e°w, powinien być tak lądem iak y morzem 0 ny» y żadnych nie doznawać przefzkód, y W tym fie utrzymvwa(< Ąa»te, iak był poct ezas przerwy woienncy. " Mie tylko wolności handlu Kurlaadzkie 1® go nie ścieśnia , a'e"ią tez oczywiście po* twierdza. Zwłafzcza , ze Kurlandya t«y wolności łi&ndlu używała od niepamiętnego czasu,' y przez ugodę 1615 ani na morzu» ani lądzie zadney przefzkouy do tegoż handlu nie doznała. 7. Nakoniec, gdy .Kurlnndya ma po fob,e îefzcze IV. y V. Artykuł Giiwfk'ego traktatu, w którym oboflrzono, ze Szwecya r"'e będzie mogła rozfzerzać fwych granic & tey ftrorty Dzwiny do Kurlan vi y Sem gal-lii, ani wyciągać iakich poftug po Xiązęci(l Kurląndzkim, ani fobie przywłafzczać prawa do rąbania lafo'w, aJbo do czegokolwiek W Kurland\i " Jako tez ze Król y Kroi«* ftwo Szweckie nie będzie fobie iadney ro* ściło pretenfyi pod żadnym pretextem z pokrzywdzeniem Kuriandyi. " Przeto Xięftwo to ma flufzne powody wzywać obrony u Nayią: Jmptratorowey Jmcijprze' iw niefi^sznym prefenfyom, kt i'e miafto Ryga iuz y tak h md le m b rdzo kwitnące chce do fkutku przyw eść , y odwoływać fie;do tey wielkiey fprawedliwoścl z którą Jmperato'fk'i M ść raczyły gwarantować na Seymie Kurł m-izKim r~ój. Ueli* gią , Prawa, y Przywileje , X ęftw Ka?' landzkiego y Semigaifk ego takie, iakie były dawnemi czafam , y na których utrzy* manie Król wie Pulfcy poprzy tięgli. Spodziewać fie należy , ze według tey planty mądrze ułoioney , Kurlandya wygra 515 gra fwoię fprawg zwLiizeza, ieżeli na zie-zazie io. Lutego zacz~tym, użyie tych ipolobów na obrony Iwoię , które roztropność y flulzność podaie y wniwecz P°vdg pretenfye , po i iii zeiui pozornemi kolorami , a nie tak iak fą, Nayi: jmperato-rowey wyftawione. Lecź iezelibv w tey prawie znowu niefluizhość, ale lama decydowała przemoc, kra y nalz utraciłby o-ftatnie dwa porty, ktoremi mógł wolnie y niepodległe wyprowadzać znaczną część fwych produktów y wprowadzać cudzych. Spodziewamy iię, że nie dłu^o opiiuiąc han-Qcl Rvgi, bçciz emv mopt przełożyć oliatina rczolucy§ w tey mierze Dworu Pe-tcrzburfksego. s c<>- --o: "-o: 'jyì co? "^9; -co x» '-o: >02 IX. Ł°s 'okropny, Mejsijnif straszliwym trzęsieniem Ziemi 5. Lutego obaLoiieij. pn ■&- V wielorakich a fobie przeciwnych przez lifty y Gazety doniefieniach, o Marzec 17 33. w fìrafzuym przypadku, który cafe Włochy fìrachem , n Europę żalem napełnił; po winnościg ieft i-iafzg przełożyć fi an prawdziwy tego nowego niefzczęścia, Centrum tego nadzwyczayneeo trzefię-nia ziemi, było mieyfce Cauhneberg W Kalabryi , przedtym Afpremonte' nazwane a ktdre ieft częścią Gor Appenninfkich całe Włochy na dwoie przedzielających. Naokół tego mieyfca rozfzer/yło ono fie w te y ok' Jicy, która fię poczyna od granic dalfzey Kalabryi ( Calabria ultra ) na za-chodniey (tronie morza przy Pizzo V/ Montcleonc $ (zło po brzegu na dół aż do Rapu Sparctivcnto: zk^d znoWu He ka górze aż ku Stilo y Squilace rozciągnęło , jednak iuż daley nie pofzło ; tak dalepe , że mia(\a Catanzaro y Co rone , k'óre cokolwiek daley nad tę okolicę wychodzą, bynaymniey tego niefzczęścia nie doznały. Z Kalabryi trzęfienie to p fzło pod morzem C ktdre fię też z tey przyczyny nie-ffychanym lpolobem w/r u (żyło y z brzegów zwyczaynych wykpiło) sż na brzegi Sycyliyfkie ku Mefsynie , które to mia fio w iednę mogiłę gruzów zamieniło: Fał(z tedy ieftżepofzło z wybuchnienia nowego Etny, iak z początku głofzono. Trzfi- 315 fienie to trafiło Hę tedy w okolicy na 20. mil Geograficznych kwad: obfzerney, w Ktdrey mo«ło bvć kram pomielzkane* go na mil 15 takichże, czyli na 60. mil Włoskich. Magi (Ira t nicfzczęśliwego, miafa tego, podał Królowi g dnia Lutego naftępui^ Supplii^ , która prawdziwy ftan rzeczy wyrtawia , y tak opiewa: " Smutna y^rafzliwa icena, która lig zaczęła 5. dnia ^ieiijjca tego o 22; godzinie po południu, y trwa aż do tego cza (u , kiedy un żonys» Senat zalany łzami , daie znać o tym W. Mości przez Naniieilnika iega; przerazi zapewne (hafznym i leni Oycowfkie feree W.K.Mci, kiedy -uftytzy, że to mia-flo z Bofkiego rozrządzenia zamienił > fig w okrpną rozwalia kupo. Straizliwe y do. tild uieftychane ziemi trzęiunie, zac/ąwfzy 0 wzmiankowanym czafie , ponawiało co raz bardziey co kwadrans , wzruf/.y- 1 y obaliło w.fzyftkie budowy , pałac W. KMci , Arcybifljupi, Dom miłofierdzia °ba Królewflrie Konwikty, Kościół Katedralny z wicią wielką , na ktdrey były dzwony , a nakomec u'fzyAkie Kia (ztory y budynki. Zako nnice za pierwIzym trzęsieniem wypadłfzy z fwych miefzkań , ra* Wa *àì&sCh> zem z innemi , wyratowały fie fzczęśli-wie,ydotgd błgkai^ fię izukaiac innego fchronienia. Nayiasnieyizy Panie! co za opłakany y fìrafzliwy widok patrzeć na wielką część mielzkaricow tego miafta pogruchotanych , albo na poły pobitych i podzwalonemi budynkami, anie modz im dać żadnego ratunku dla nie doflatku ludzi er do pomocy! Słylzećna wfzyllkie ftrony i§* czenia, ûçkania , krzyk, płacz w ftrafzjpy ch mękach ludzi konai^cych , na które z z al U y litości (erce iię pada , y oczy we Izach toną tvm bardziey, że nie można nielzcześli-wym podać żądnego ratunku ! To nicłzczęście ftrafzne, tym fię iefzc?® pomnożyło bardziey, żerelzta obalonych domów nifzczeie od ognia, który że 1ÎÇ znaydowałpo wfzyflkich kuchniach w ten czas , gdy fig za pierwizym tizęfieniern zaczęły walić domy, łatwo fię wlzcz^ć mog* pożar. Przyfpielzył prawda na pomoc Króle w (ki Namieflnik z woyfkiem, które wfzy-flkiego fpofobu użyło dla potłumienia po* żarów, ale te miłowania były nadaremne, gdy wfzylikie narzędzia do tego potrzebne, były przywalone. Na nic fię także nie przydało ognia dawanie z armat, od niektórych fregat wporcie znaydui^cyehfig, 517 cza fu trawię okrutne płomienie, re-Iztç tego nielzczfślrwego mi ;fta, które nie dawno czyniło flawę Monarfze Iwemu y kwitneło we wfzyftko. ('':j Tyle nielzczęść pouinażai| ieizcze inne, których niepodobna opilać. Ponieważ magazyny zży Wno« ^ upadły , przeto brakło wcale chleba. H*awda że Senat wizy (i kie w porcie ze zbożem będące i tatki zatrzymał * ale na cóż "Ç to przyda,kiedy nic małż ani naczyń ani pieców , ani piekarzy do robienia chleba.*? •# port oney uczyniono wolnym. \ przyiacioî, narzeka. A lubo Mamieftnik Kr o'I e w (ki y Rada użyli wlzyfikich Iz rod* ków na za bieżenie wlzelkiey kradzieży ; a* toli znayduie iie dofyć tak okrutnych y bezbożnych ludzi, którzy cifn§ fig do prywatnych y publicznych domow, v z nich co mogą naydrożf/ego zabierają. Sama tylko W KMści porcina ręka m o* ze wefprzeć tylu niefzczęśiiwych, y podzvvi* gn^ć to obalone miafto. Senat tedy żebrze u WKMci o iak nayprędfz§ pomoc w lu-dziath y pieniądzach: aby można nayprzód oczyścić ulice trupami y gruzami |za walone. Proli także o iak nayprędlze "nadeflanie żywności wfzelkiey dla błąkających fięzamia-fU m dzieci, kobiet y innych i ego niieizkau-ców, żeby albo od głodu nie poumierali, al* bo Ci% w inne ftrony nie porozchodzili, co by było niepowetowaną dla fkarbu W,KjVfci fzkoj krdry y tak na długi czas nic z t§d wybierać nie bidzie mo'cł. Ofóbliwiey u* pralzamy o nadeSanie piekarzy y innysh rzemieślników , żeby można nie tylko piece , ale też y inne domy odnowić. „ W Neapolu famym , iaki Arach, żal Y okropny fmutek ogarnął wfzyfìkich, trudno wymówić. Król ktorego, wipaniala, Itidz' 519 Kość y fer ca dobroć znaiome hj ; Czyni Wlzyftko z fw§ Radą , aby dodać iak nay< ^■içcey żywn ści y innych pomocy owym icouyui oftatkom. Co dzień wychodzą 1vqi końcem fìatki do Kalabryi y Sycylii. Kazano rozdać 15,000 Neapolitańfkich bukatów między tych co z różnych (iron s po tym niefzczęściu do Neapolu zbiegli, a« le pod tym dokîadem , aby hę na iwoie mieyfca powracali , y zamielzania w Nea-p°iu nie pomnażali , a pomocy fwoim bronom nie odmawiali. Liczba Domów zawalonych y Judzi przytłoczonych nie może być tak prędko wiadoma y ale iak będzie można , to o niey iako też o fzko dach w Kalabryi , do« nì'-fiemy. ol oi X. Polityczne z różnych kraiow 3-o nie sienią. ' moskwa. Içdzy innerni układami, które dla rozfzerzëiiia handlu fwego Katarzyna 52° II. ułożyła fobie ; przednie trzymnło miey-fce , odnowienie lgdem tey z Jndyaiiii Wlchodniemi y Per fy§ Kommuuikacyi, którą przedtym Tyr, Grecy, y Rzymianie mieli, przed wynalezieniem Przylądku Do-brey nadziei. już ten fam ważny dla całey Europy proîekt , a dla Pani lwa nie tylko Moffcie-v/kiego , ale też y innych 1'nłnpcn'ych bardzo użyteczny, poflanowił był przywieść Piotr W. do fliutku. Ale śmierć wczefna przerwała tak wielkie zamyfty. Katarzyna iak tylko zewnątrz y wewnątrz pocze< ła zażywać pokoin , eałę myśl y wlzyflko fwe obrociła Oaranie, do wy konania proie* ktu tego. Pofsefsye, które miała niż Mo-fkwa nad Kalpiyflum morzem , bardzo u-łatwiały te zamierzenia, ale iefzcze trzeba było innnych. Do ich nabycia y różnych trudności tamteyfzych z niefienia , podawała wielkę fpolobność anarchia teraz W Perivi pa nu igea ; Gdy po śmierci Ker im Kana , dwo'ch lie do Fronti i erfkieso n-;■ egało. Już w Aflrakanie od roku i/gl • •• ' o wielkie przygotowania czyniono do ìnanin pròiektu tego, n na końcu Sty* «:żi/§2. wyfzła była znaczna liczba o- >v •• ' / z dotta tecznym woyflriem , 2 1 . ' \ J'. ' ' , / 5*1 wipomnionego porta , dla opanowania a imaft ^erlkich Baku yAJlara , które leż§ w prowincyach Scbirvan y CbìLin na zachodnim brzegu Kaip yfleiego morza. Wyprawa ta udała fig ze wfzyftkina. Graff Waino\&içh dopełniwfzy • celu Twego y dwa wtpomnione miafla wzmocniwlzy, y Ocznym garnizonem opatrzy wizy , powrócił z E(kadr$ Twoi? do Al ł raka nu. Zawarł on prócz tego zpanui^cvm teraz So-pki traktat handlowny , v /. dożył handel na morzu Kalpiyfkim z Perlyćj y innenii Narodami , co w pofziòd Azyi miefzka-k- Od dawnego czafu Jmperatorowa za» myślała była o wftrzymaniu przepychu , który (ìs był za Elżbiety zaigł , a coraz bardziey pomnażał. Dla dobrego przykładu zaczęła fama używać ftroiu , który wiclkg oznacza pomiefność; co zaraz Dwói: cały przeigł. W ydano także przeciw zbytkom prawa, wlzakże za ich przetopienie nie naznaczono.kary, tylko ie każdego dobrzy kraiowt a przychylney chęci zoftavyiono» Ale że to nie czyniło w płochych, uprzedzonych y próżnych umyflach żadnego flsutkti, przeto znowu nakazała jmperato. rowa na końcu przefzłego roku ponowić «23 furo we względem zbytków prawa , y 22* lecić Damom y Kawalerom tak miłg y wie* Ku tego rozi^dncgo godną w/troiach pro* llotg y pomiarkowanie. W tymże tamyirs czsfie uflanowionO pocztę do KcnH^Htynopola, która dwa razy \v tydzień z Peterzburga przez Bender ào Konftantynopola wychodzi , iako teżdo innych fureckich Kraiow. Nowe ro^" 1 z^dzeme Ponevi ktorey przepiły wylzły ^ druku , ieft tak znaczne, że fama picca 0* lob do tego należących, wynofi 39.205-rublow. Uftanowiono. nowe Guberni' um Saratowlkie, któremu poddano nic* które mi aft a y powiaty do Af-irakańfkiego y Tambawfkiego Gi.berniom należące-Wiele także Koloriifiow z micvsc do Rolnictwa niefpofobnych poprzefadzano na inne zdatnieyfze ; a na pobudow anie fobie domow rozdano między nich i,2f^,oo©« rublow. O liczbie miefzkańeow całego Pańflwa tego , iako też o liczbie woyfka ie^o uwia' domiemy w ofobnych Artykułach. TURECKI KRAY. Po flrsfznym ogniu który 21 Au-gufia] w 'Konftantynopolu poczuł, a trwał B6- godzin, Stolica ta Tureckiego Pańflwa b«udziey icll podobna doTatarfkidy Hor* dV 1 niż do Kezydencyi Cefarflsiey. No-Wy Wielki Wezyr, okazał w tey okoliczności dzielność yrezolucyą , która mu czyni wielki honor. Kazał on ze wfzy-flkich llron zwozić drzewa, bogatfzysn przyftnwiał go za tani? bardzo cetig , a u-bogim darmo ; dodawał także pieniędzy, *nateryałów y innych pomocy do budowania iię. W tenże fam ezas fprowadził wiele zboża , nowe magazyny pozakładał, pobudował piece piekarfkie, y rulzył lkar-ku Monarchy fwego na zaratowanie nieszczęśliwych obvwatelów Konftantynopo* litanlkich. Zapobiegliwe buntowi, Serail caty mocnemi wartami opatrzono , y na wlzyrtkie porufzenia pofpólllwa pilne miano oko. Ta ollrożność była przyczyny , ze fpifek wfzczynaigcy fię w tym mievfcu, gdzie przedtym 7. wież ftało, był odkryty , y potłumiony od Agi Janczarów, który iednak w tym tumulcie zraniony zoftał. DU więkfzeoo befpieczeńflwa, Kapitan Aga wrócił fię 1 fwg Flotę do Konstantynopola, y fwę pilnością y powaga , któr^ ma u wfzyftkich, zupełne belpieczeń-ftwo w mieście fprawił. ss 4 mf3#oks Gdy to Mifliie niebespieczeńliwo bunt!' przeminęło , Dywan użył wfzyiłkich fpo* iobow na oddalenie dalfzych. Przedi-ney" fi Panowie , których miano za podfżczit' waczow rebejin , byli złożeni z urzędów » inni do więzienia powtrgeani, wielu 2 » gminu potracono, a innych budowaniem y nadzieiami ulpokoiono. Ponieważ niebelpieczeńftwo woyny 2 Moikwg uznano , a U U m uf czyli ludzi6 prawni dla za (złych w Krymie rozruchów do woyny lud poburzali;dja tego też złożona ich głowę Miìftego, a na iego mieyfc® podawiono Nakib Scheriffa czyli fi vói* Chorągwi Mahometa, y przełożonego nad Emirami, to icH pochodz^cemi z Fami''' Mahometa. Czym fobie uigto Emirów tych, zawlze do rozruchów naypierwlzych* Wfzakże w Prowincyach nie tak fię łattfO rozruchy y bunty uśmierzyć dai§. WSy*. ryi , Egipcie, w okolicy Erzerum , v Belgradzie trwaię do tgd , wzaiemne na* iazdy, bunty. Lud proily ofobliwie Gre» cy, wynolzćj łię hurmem do Pańftw Mo-flsiewikieh, y Celarfldch. Sułtan ma dotgd dwie córki , y trzech lyoów zktòrych nayflarlzy urodziłfig aopie* ro roku 1779. Nie ieft tedy ielzcze w ft*' 525 ec^u^acyi Europeyflriey, ktor§ żc mu c<1I3i płonnie gtofiły niektóre gazety. !'uu° to pewna, że Porta 24.Grudnia ^ "u Plzefzłego, zezwoliła naufilne ygro-'"Y ^WOro'w Celarfkich żądania ; atoli do nie wiedzieć, ani do czesjofię to zezwo-^lue ^ orty śeięga , ani czy na tym przc-1 c,!,Q !r,ż też Dwory. Do t^d fnodzie-% w Wiedniu, że tak wielkie y do v î millionow wynofz^ce przygotowania 00 woyny , które Ce(arz uczynił w Wę-gt'^ech , nie będę nadaremne ; a że przy-naymniey to Auftrya na Turkach wyftra* zy teraz, co w ofiatniey woynie utraciła isko t0 : Belgrad, y inne. Jak Wielki Sułtan od woyny tey, Itroni znać z tego, że znowu Wielkiego Wezyra , dopiero na końcu roku przefzłego po wielkim ogniu 0 ra nego, złożył dla tego,iżiię zdawałbyś Przychylnym tym , którzy radzili woynę. owy Wezyr ieft nieiaki Hauvmit Eflfen-który oył dotąd CbihJtia Bcg, czyli 1 od Wezyrem. krym Jużeśmy w przefzłym micfiącu oznay-mili by i i o przywro'ceniu na tron Chana Sa hin Gucray przez Moflkalow; tu więc dal* fzy tych rozruchów koniec opowiemy. Brat zbuntowany Bâtir Guerai, nie poddał Chanowi , iakoany w gazetach czytali,* ale z Tatarami fobie przychylnemi , do kto* rych iię bvło wicie przywiązało Turkot? pociągnął ku Karalsu. Przednia ftraż Mo-fluewfka pod Kommendą Oerztleytnan* ta Nepluje\v, udała fię za nim. On fzu-kał befpieczeńflwa w górach Karaś Bjfaï' Jkicb. Dogonili go atoli Mofkale, y we wli iedney napadli na niego. Alubo miał przefzło iooo ludzi z fobą , dał fię jednak 200 Mofkalom rozpędzić, v zoftawiwfzy 70 Twoich na placu, fam wlzyfiko, flrari-wfzy, mufiał tię ucieczką rat wać. Wfzak-ze niefpracowana nieprzyjaciół pilność, do-jflała go potvm nad Czarnym morzem u fioftry Chana y w niewolą zabrała. 'lak fig tedy fkouczyła ta rewolucya, kto'ra ledwie nie pociągnęła za fobą całego Pari-{iwa Otto m-mflciego upadku, Woyfko iednak Moflciewflcie zorało w Ktymie, pod Kommeu4ą Generała Btlmain. Lubo Chan fam ma tytuł Generahjsimt. F R A N C Y A. Król na powrocenie Duchowisnftwu millionów liwrów , które mu w roktt przefzłym dało, naznaczył pewny dochod od 700,000. na 20 lat, które z fumm<| 500 000. iuz ty n końcem wyznaczoną » wynofzą na rok I. miii ion 200,000. li-wrów. Tak tedy dobrowolny podarunek Dnchowieriftwa wFrancyi, nie ieft co innego, iak pożyczenie lummy, kto- ią fobie potym razem z prowizyą odbierze. Wiadomo , że Parlament Prowiticyi. Franche-Comte w Belançon zahadaiący który fię fprzeciwił przyięciu do Akt, podatku rzeczonego 'troijteme Vingtième, a który*'"wvnofì 40 od 100. dochodu, mu-fiat poflać Deputatów doWerialu, y że w przytomności ich , Król wfzyrtkie Parlamentu pifma fwemu rozkazowi przeciwne , po wydzierać kazał z kfiąg , które z fobą przywieść mufieli. Ale rzadko ko-mu wiadoma ieft mowa , którą Król do» bry miał w tey okoliczności. », Kazałem warn fię tu ftawić, abyście przekonali, ze wfzyftko, co fię moim imieniem, ftało, za moim lie ftaïo rozkaz®m. s 2 s Kazałem x Aktów dla tego wafze rezoîu* cye powydzierać , aby nie było y znaku o-pierania Hę wafzego wpowinrev podległości.. Zawfze ia bgd fiucfoał tego, co mi moy Parlament w Franche - Comte na dobro mego ludu przekładać będzie. Ale muli fię lepiey w rzeczach przep >try wać, niz dotąd. Lud mdy ieft iedno, to y ia , ;ego prawa y iego Korzyści fą moie. Jeftem i» naywyzfzym iëgo obrońcą. Maxyrna ta powinna być wyryta na fercu w z^ftkich moich poddanych , a moie Parlarne ta po' winny ich nauczać ego. Wrcćeiez fi£ ào wafzych zabaw, y dochowuycie praw rao» im poddanym z gorliwością." Spodziewają fię, że ten uciążliwy podatek , po (konczoney teraz woynie zmefio' ny będzie. To pewna, że Kroi wtzy-jftkiego dołoży fìarania , na zinnievfzeùie ludowi fwemn ciężaru tego. Między in-nemi zawielzono wielkie Fabryki Kroie-wlkie, w Werlalu, y gdzie iudziey, aż po-ki długi kraiowe znielione nie b§d§, albo przynaymniey zninieylzone. Zaraz po potwierdzeniu traktatów , WV-flał Król 4. Ko ni m i Isa r/ów, aby dali zdanie, czy Port DunkierOu może być przy wróconym do tego Hanu, iak był przed tym? W Fwc'e tym może fig wygodni® IIIIS- mieścić go. liniowych okrętów. Wfzakże 2 W1sk/zym ieizcze ftaraniem cbce Fran-c>a umocnić Port w St: Valéry , w któ- być może 90. lub 100. liniowych o-krętow. Kefżta dôniefienien z Francyi tycza 5Ç wieUich przedlięwzige handlowych , o-0 ivvie do Jndyi Wlchodnich. Sam Król u>lyia fwym koiztem do Chin 3. wielkie ®'vl?ty. Handel ten zdał na Pana Gran-< s-mesie y pozwolił mu na niego zacią-§n,2ć 3. milliony liwrów. XI. Różne nasze u obce szczelni- a O noś ci v Nia /attiefi^categojako dorocznego o* twaicia Towarzyfiwa doKii§g elemen* ^ruych, po lkoriczoney mowie, w ktorey J « liramowicz zwykły Tobie, a rzetelny * 0Madności§ wyłuizezył przeizło - roczne nności P. Kommifsyi Hdukacyincv y owai/.yftwa , około wydo&onalema Edu« Marzec 1755a. £ 329 kacyi Narodowcy : zakończył uroczyftość tę N.Pan, przemowiwfzy do przytomnych W fpofdb , który Mu dyktowało Oyco-wfkie ferce Jego. Ze mówienie to było nic przygotowane v na piśmie nigdy nie było, ze fłuchania tylko y z pamięci uchwycona myśl mowięcego tu lig kładzie: „ Gdy ffylzę i a k i e łożycie ftaranie Mężowie nad Edukącyę Narodowy przełożeni, wielką zt§d czuig pociechę y lïufzne wam za to imieniem Oyczyztivos'wiadczam dziękczynienie. Oiobliwiey iednak cietzę fię z tego , że lubo bez z mównic zgodziliście lig iednak zemną , na fzukanie w łonie ziemi, którą iefzcze możem zwać nafz§ , tych fkarbów,. których nam naybatdzicy potrzeba, a które nam fìrafzne wydarły niefzczg ścifl. Trwaycie w tych uflugach publicznych ftatecztiie, pomniycie , że nie kto zaczyna , ale kto dobr§ rzecz koń zyv iefl: chwalebnym. . . Znaydą He może tacy, co wielkich prZyflug walźych nieuznawa-ig, y zawaize pracowite (Wania , nie mai<§ wam wdzięczności ; którzy ówlzem wa-fzvm czynom przyganiać y uwłoczyc s'mieig. Ale nie odiïrafz.aycie fig tym od dobrych walzych, ku Oyczyznie chęci. Jdzcie w tym za moim przykładem. Wic* 33© leź iuż prac moich , wiele mych zamy-ow 00 poleplzenialofu nafzego wymierzonych , było nadaremnych ! Ale to nip Wygnij wemnie uhl.-ey żądzy , ûarania fię 1 - będę mógł o dobro Narodu. Póki V'ikozyé będę, poty nie przsfianę łożyć v- ^ytikiego mego czafu, y prac podey-nj°vvac, y koiztu włainego łożyć dla Oy-e^yznyi Mo/e.iż Opatrzność , która nam Ulz f^e goryczy zeflała, nie dopuści, iak *Pai~, tak v wam za życia nafzego cicUyć ]2 ^częśiiwym tych prac nafzych Ikutkiem, iiioze dopiero w ten czas z nich dla Qy-ezvzny wynikną korzyści, gdy nas Kamień przywali grobowy ; ale gdy Oyczy-Zna taż będzie potym co y teraz, gdy naft to m ko wie iey będg fynami, będ§ Polarni 5 dość dla nas pobudki , abyśmy fię Przy^fadah do ich dobra. • Co dziennie fig t-aha Rolnikowi utyfkiwać na owe odmia-j'f r ^rzecuvn°śći powietrza , kto're fgdzi u a iKutkn pracy fwoiey za nayfzkodliwfze, tik do lece, że zdaie fię fam§ naganiać Opatrzność. Aliści nie wie ten człowiek nędzny , że to, co on f^dzi bydż przewróceniem yzepfuciem porządku natury, kft zapewne cz^flkg , układu powfzechnego , którym Wfzechmocna Mfdr-ść urządza Xz 351 świat cały nie tylko w aktualnym mówieniu , ale y w nayodiegleyfze czafy , ktorc wlzyflkie f§ Bogu zawfze, y razem przytomne. Niech nam taż mysi ftuży zawfze na prezerwatywę od mruczenia y u-n ocowanie Ducha. Niemowmy tak, opuści! Nas Bóg na zawfze,. Ale mówmy , karze nas Bóg, martwi nas* teraz: ais znać, ze to ma wyniść na lepfz^ nalze. Profzę tedy y zaklinam nie tylko was doE-dukacyi Narodowey należących , ale y wfzvfìkich obywatelow, abyście w wafzycb pracach, w wafzych ç dobro publiczne u« iiłowaruach , nigdy-, nie udawali , y niczym fig od nich odwodzić nie dali. " To iawne , tkliwe , a godne ufi, z których wyfzło oświadczenie , oka'/u:"e plon* ïiosé niektórych mniemań błędnych, iako-by Król nafz dobry, widząc niepoiętp o-we Narodu, y na ioly fwe teraźnieyfze nieczuïosx , y r.a przyfzłe nie baczność , ow§ bcżczynnos'ć w Seymach , owę W odrzucaniu podawanych fobie lekarfiw zaciętość , poiłanowił na wfzyftko oboiętnie patrzać, arefztę dni fwoieh w oddaleniu od prac y trofk trawić. Terazby miai oy-ciee rozpaczać o fwych dzieciach, kiedy fi? pewnie ezas zbliża zbierania owoców, *8 letnich prac iego ? Teraz ci to tvfzyfxko, wewnątrz y zewnątrz , czyni nadzieię ; że at od nałz, ten lew ufpiony , ocuci fię, ierze do kupy fwe iefzcze wielkie fiły . JLU banowie przekonywaj (ię, że dąlfze zazdrości y rozterki Oyczyznę zapewne 4° refzty zgubig , a ich u tych nawet, któ-l>cb narzędziami przekupnemi byli owzgar-§ Vochydg przyprawi?. Już Stan Ry-cerfki postrzega , że daiac hę uwodzić niektórym z Panów, fiużył tylko ich anibicyi y ich zems'eie, przybraney w 2kradnę mafkę patryotyzmu, y gorliwości 0 lwobody Oyczyfte. Już uczeni zamiafl bawienia tylko próżney ciekawości, oświecaj wfpół obywatelow w interefsach publi-cznych, tchną w ich ferca kochaney Oy czyzny miłość , okazuią im ukryte w zie--n-' nafzey (karby , ucza ich dobywania , używania i t. d. Cały nawet Nardd myśli, mówi, y żyezy, aby poprawy fwego rz§-mogt naśladować innych Narodow, y pompować lobie fpofobem ig. wieku godnym. J. O. Xi;jże J'oniatowfki Bifkup Płocki, ofiarował znaczną część dochodo'w fwoieh ^ kilku dzieiigc tyll§cach5 na wybawienie y w narzędzia opatrzenie Lab or aterina# Chirnîczncgo y Sali na lekcye y demon-fìracye flużgcey, na zakiipowanie dallze Ieko'w danno rozdawać fie maigcycb nbo-,gim chorym miaHa Krakowa, na pçnfvg wyffużonego prze.fzłego Rektora , y \oa Szpital S. Barbary, Szkole iekarfkiey do zawiadowźmia y ćwiczeń lekafkich poru* czonego. Na końcu roku ręku prze!złego trafi! fig W Lizbonie przypadek ofobliwy y beze-cny 29. Septembre, Weizia była do Portu tamteyfzego część Elkadry Molkitwfkiey,-z j. liniowych okrgtow, y 1. fregaty n,a zimowanie. Zaraz poty m wy lia dio so.. Officeròw nafąd, to dla oddania wizyty Grafowi Nefselrode Rezydentowi Moflue-wlkiemu, to dla przypatrzenia fig mia-flu. Na zaiutrr obiadowało 10, z nich uP. Stitz Kupca Hamburfkiego, który miai im wypłacać wexle. Między niemi byli 2. Kapitani, y g. Gardes marines bardzo piękni y młodzi ludzie, po 14. lub 18- jat ma* i|cy. Wieczór wfiadło , 9. na wlafng 554 ted#,, chcąc fig przeprawić do Twych okrg. tow na Tagu o godzinę drogi, będących. Dziefigty Orficer zodal fie był na noc w mieście. Colię tylko ci Officerowie od» dalili od brzegu: nadefzła iedna wielka 1 t z rybakami Szalupa, która pełuemi • żagla~ 111 i ipiefzyła ku morzu, Y lubo przy oświacie, mogli rybacy rozeznać łodz Mofkie-wikg, wfzyftkiemi fpofobami fìaral^c^ fig uniknąć Szalupy; atoli Portugalczykowi© tak fi y ro wal i , iż ich wielka łodz uderzyła w Moikiewfkg , y w momencie ię prze-Wróciła. Ze Hę to umyślnie, nie przypadkiem (lało, znać z tego, iż gdy fig Office ro\y i e ratować chcieli, y łodzi fię chwyci', to ich linami tak bito po głowach y rękach, iż ią puścić mufieli. Czterech Officerò w yiedeu Maytek niedbali na te ra-zV-> y trzymali fig łodzi. Ale Barbarzyńcy, wzićjwfzy tafakow, ktoremi płataię ryby, poucinali im palce, zaczym y ci potoneli. I 13. ludzi dwóch tylko pływaniem wy» ratowali fię na brzeg, Gdy po tyra 3 Office» r°w, y iednego maytka wyłowionych pu-ślicznie chowano, Komendant Mofkie-w^v kazawfzy odkryć wieka trumn, okazał rany w głowach , y palce u rrjk pou. cìnane, Dot^d niewiadomo iakiey fatisfa- 555 »£ì&s€h> ». i 1 •.'■"'t'. kcyi Dwor Petersburki żć]dać za to będzie. Obiecaliśmy wyiey przełożyć nieco względem flawney batalii 13. Kwietnia. Dopełniamy tego, doniefieniem, że iedcn okręt liniowy Francuzki był zatopiony. Powód tego zflow Kapitana Douglajs, który okręt Formidable kommgderowaî. „ Od moicy ArtiIeryi, mowi w liscie Iwoim , odebrał nieprzyiacielfld Okręt fatalny wypał. • Rył 011 tak utrafiony, iż trzy części kul armatnych przefzyły go na raz, y taki Iprawiły fkutek, iżem zawołał. - Dia Roga ! okręt tonie, ale ledwom to wymówił, aż on tuż z oczu nafzyćh zniknął. Marfzałek Dworu ZŚTef(politaiSfkiep;o Don Francesco Pi gnat e lii, od Króla do Kala-bryi wyprawiony z nadan§ fol ie mocg y z znaczny fummą pieniędzy, aby tamtey-fzych obywateiow iak nayjbardziey wipo-rao^ł , wyfiał do Kroia kuryera z Mon• telconc, który Lutego w Neapolu fta-nal, y dokładne przynjolî uwiadomienie, o fzkodach w ÌUlabryi przez trzęfienie ziemi 5. Lutego uczynionych, o których fie wfpomniony GraiT do owegcK. czafu upewnić niogł. Z tego uwiadomienia pewna, że 57. mieysc, rożnych mniey lub więcey,f§ nad-ruynowaue* ary. wcale prawie obalone. Liczba zawalonych ludzi ieizcze niebyła wiadoma ; ale fig domyśla GraiT, że do 8000. wyniesie. Można ztgd widzieć, iak trzeba być oftrożnym względem nagłych donieueń, które o podobnych przypadkach gazety czynią. Togoriza, źe to trzęfienie iezcze He do t-id uieufpokoiło. W Korfu także wyfpie Weneckiey trzęfienie ziemi wielkie fzkody poczynić miało» Pakiet dla nas złożony dans le Bureau d avis odebraliśmy , ale czaś v mieyfce nie-pozwoliły iuż w tym miefi^cn umieścić pi-fma w nim fie znaydui^cego. Nayżywfze tym czafem oświadczamy dziękczynienie, za uczynność tę patryotyezng. Odebraliśmy także zpoztv z wdzęozno-ścię uwagi względem Cherlonu, których użyiemy zczaiem. LICZBA TYCH, Którzy na pamiętnika prenumerowali Roku 1783» ai do 30. Marca. Najjaśniejszy Pan. X. Sierakowflù Prefes Tryb: Ponmiki Wojewodzie Drewnowflri Sędzia Łomzyńflti. Byfzewfki Generał.. X. Golańflti. X, Grodziecki Dzie kan Łucki, Zembrzufki Jan, Drzewiecki Szambe- lan J. K. Mci. Potocki Porifroli Ko- roony. Potocki Mikolay Cze: śnik Koronny. Wodzicki GeneraL X. Narbutt. Branicka Kafztelano- wa Krakowfiva. Xśąźe StaniSaw Po- niatowfki. Niebnrowlki K. S. Koronny. Woyna K. 5. Koron: WitoOawfki Oboźny Koron: Walicki Jozef Woje wodzie Rawfki- Xięzna Sangufzkowa • M. W. Lit: Blelińfki Starofta Czer-fki. Biernacki Kom; S. K. Potocki Woiewoda Rufki. MnifzechMarfzaîek N. XiąźeSapiehaK.W Lit: Towarzyftwo doXqg I Elementarnych. Witofcyńfki Sfkr: Xią-źecia Gen: Podoi: Dr uzback i Daniel. Małachówflki Referendarz Koronny. Małachowski Wojewoda Krakowfki. Małachowski Woie-wodzic Sieracki. Rogalińfki Jozef* Wsgrowflti Stanifi'aw. Siemiatowiki Antoni P. Ż. S. Ryx. Męcińfki StaroftaWie-luń (ki. Święcicki Jozef Mie-cznikie wiczO (łrzefz: Chrza- Chrzacowlki Szam: j. K. Mci. Trąbczyńfkt Jakub. B i y i o fz t w tli i K aj etan. Byttrrfyna K,B. L. Maîachowfki Podkomorzy Koronny. Geppert Antoni. X. Koc Jan. Cifzewflïf Major. Gutakowiki Starofta Kapinofki. Dolega Michał S. J. K.' Mci X.Narzynfki Suffragan Pułtufki. Mikorfki Regent. Oftrowlki Kafzt: Czer-fki. Z3wifza J' K. Mci. WatickiWi jewodaRa-wflii. Bade.ń Sekretarz J. K. Mci. Baczyńfki. X. Grocbowicki Kajetan. Pietrafzewfki Ignacy. Wielopolika Star:Kra> ko\* fka. Xifzna SapiezvnaWo jèw: Sm< K lifka, Kainienflv KajetaeS.P. Joztf Koffakowiki. rSierakowfki Pod-Puł- kownik. Będońfki. Trze ben flta. Unruh Sz. J. K. Mci. Uaruch Starościc Ha- merfztyńfki. Wiflocki Starofta Ry- czywoliki. Xiąze Kalixt Poniniki 4. Exernp, (bek. XiąźeS:elur,fki Szera-X.Reptovvfki Kanonik. Strafzew&i Kapitan. od Gwardyi. Gidelfki. GorzeńlkiReferendarz Koronny. Kiełczewfki Kanonik. Wodzicki Star: Gryb: Szuyfki. Bryganty. Sznmanowfki Melchior S. J. K. Mci. Wilda Michał. Schindler. Jezierfki Jozef. ( Mci., ftahlê Ki rifyliarz J. K', uallen RezydentGdań-ftî. Ciecifzev M Officyaï Wà'fzawflti. Ciepliiiiki Adam. jLigecau ftarizy. Ligenau Mîodfzy. Biernacki KafztelnB Sieradzki. Xiąze Radziwiłł. Czikanowlìki, Moi fieur de R'ifiTy. Raczyniki Generał Wielkopolilii. JVlyciejlki Starofta O- śaicki. Jaraczewfki Starofta Solecki. Kęfzycki KafzfelanKa li liti. Cłapowfki StaroftaKo ściańfki. Malczewiki Starofta Kleczewfki. Zakrzewfki Kuftofz Poznańfki. Zakrzewfki Łowczy PoznańUd, Zakrz»wtki Podftoli Kalifki. Zakr ze wilii IgnacyKa- fztelapic Sant. Zakrzewfki MichałKa-fztelanic Lgdzki . Wolilu Jan. Krzyźanowlki. Kowa fki, Gajewflvi Kafztelanic. Rogalińlki Wojewoda lnflan tiki. Grabowski Sfcarofta, Stiegler Burrniftrz Ra-wieki. Çarve Doktor. Strafzewicz |Infułat Zmudz i. Furmani MarfzaîekD^. J.W .W.lnosvro: Garny fe Bi (kup Hełrw-fti. Zacharynfaewcz. Kłonowiki Kapitan od gwardii. Ciefzkowlki Kafzt: Liwiki. X. Poczcbut Rektor Akad: Wileńikiey. X Muczyńflu. Rektor Szkół Grod: CzapHcz Łowczy Koronny. Krajewfki Iaftygator Koron; X. Zurawfki Auditor X, B. Płock: X. Bohomolee Konfy-liarz J. K. Mci. Czyzewlki Sch: 01-borlki. Scipio Podftoli Lite-wlki. ( gaî. Tracze wfki S.ubdełe- Hifz Kanonik y Prq-bofzcz Słom; Męcin (ki Starofta Bo-dafzewfki. Kart w ich Major. Budrewicz Poczttn:w Głębokie. Ignacy a S. M. O. SS. Tri nit. Głowacki Pifarz Kon-fyftoriki. Czacki Star: Koron: Czacki Podczafzyc. Podliarodińfki Officy. al Łucki Szemiot Podkom: J. K. Mci. Szemiot Czesnik. Szembek Gsnerał. Hofman Pocztm: Puław: Karśnicki Kafztelan WielunOii. Hryniewiecki Wojewoda Lubelfki. Siemianowiki Kafzte lanie Rawfki. Karcze wfki Poztm: Opatowlki. Kochano wvfki Bryga-gadyer Ko-pt/uKade: DziewanolkiKafztela: Htłmńiki. Barzfcki'WarfzalekXii eia Adama Czartory: Koperiki. Klefzczyńfki, Xiąźe Antoni Sułko-wlki Wojewoda Gnieznieńlki. Dzierzbicki Wojewoda Łęozycki. Lipfki Kafztelan Łęczycki. Le Fort Generał. Mycieifki Starościc KoniASki. Mielzyńfki Podkomo-rzyc Wlchowlki. X. Skarfzewfki Woy-ciecn Prob: Kujaw: y Alm: Gen: L'Abbé Mioafowicz. LalTocki Ant: Kafzt: Gofr.* Kerwińlki Sekr: Pocz: J. K. Mci. DratzSekr: P. J.K.Mei. Krzefzowiki Jan. iVlçczynflîi Star: Lu: ł oiiki. X. Kfięźkiewicz Dir: Sem in: Pultov. Pofeł Duńiki. Ponieważ wielu na Pocztach Prenumerujących nie podali (wyeh imion. dla cego ich tu w/pomnieć z uazączności nie mogliśmy. OMYŁKI W DRUKU, Które przed czytaniem tego Temi h'i u poprawić trzeba. Na i. Karcie opufztezony Tjftiłł: Wyflawie- nie polityczne Danii. Kar: Wierfz fioi czytay\ i. 3.' * tago tego 231. 10. Atyrrnetika Arytmetika, £32. g. Pąńftwa Pańftwa 2ĄO. 20. poprawiły pomnożyły 5150. po przypilliii przyday liczbę 214. 258. 20. pbezcennym bezcennym 559. 15. niefzczęście które niefzczęście ięgo 2.I7. 2. obie fobie i<5. y ktorey ktòrey es©* 3« d oh a w a i ' dodawali 23. uwiadomienie uwolnienie 2S3. 15* z podobneyfei 1 pûdobreyze - - 22, tizie y za nich gezieby za nie 285. 12. polegaięcy polegaiący 2*56. 1. ak iak 295- 3- faujifaîonao pamiętało nato. Inne mnieyfze błędy fami Czytelnicy ra-4Zą poprawić. PAMIĘTNIK POLITY CZNY Ï HISTORYCZNY kwiecieó 1783- ZC - -rsn— L Dalsze wystawienie Polityczna Kr ai ów polska. J^rzedfięwziijwfzy ftawiać przed oczy wfpołObywateiów widok naywigkfzy y naygodnieyfzy wfzyftkiehuwagij Europę , odmienianej fwg dawn^ poflać, Narody gorliwie praeui^ce około fwego fzczf-ścia , cuda które przemyfl y praca ludzka z całemi Kraiami czyni,y fzerzgcąfig coraz pomyślność Narodu ludzkiego : czyż nie należało było zaczgć od naszego Krain ? Oyczyzno ! będge celem wfzyftkieymoiey pracy, czym w iey poezgtku mógł był za. Aa pomnieć o tobie ! Lecz przyftało okazać wprzód, co czynię Narody inne , co z prac y ufiłowan iwoich cdnofz§, aby nasz wiedziaì co mu czynić trzeba , y czego fig z fwey czynności ipodziewaé ma* Chciałem tedy wfzyfikie wprzód odmalować więkfze Europy Kraie, a potym dopiero 2 nafzego iak naypodobnleyfzg kopig wyciągnąć. Ale oto czas w którym Naród Jmieniny Króla iwego obchodzić ma. Na tym czyż, niedolyć żebyśmy, poftanewie-nie nalze odmienili, a fkfadaiąc nieiaki hołd z pracy nafzey Oycu Oyczyzny, fiara-li fig w czaiie tym wzniecić lub pomnożyć w Narodzie tę . gorliwość , kto'r§ ku niey Serce dobreStanisIawa Augusta czuie? Niewiem, co dia człowieka dobrze myślącego , może być tak pięknego v przyzwoitego , iak znać fwoy kray dobrze , y mieć naydokładnieyfzą o lwoiey Òyczyznie wiadomość. Ciekawość ta wizyftkim fiuży, bo wfzyrtkim wlało przyrodzenie ku fwey . Oyczyznie miłość ; y ftan iey i li o tui e wpływa w lian każdego z iey iynów : ale co dla wieluìeft tylko przyzwoitością, iefł dla tych powinności? konieczna, którzy godnie y użytecznie prawodactwa urząd fprawować chc§. jakże można dobrze złe leczyć? 544 nie znaifc gruntownie iego przyczyn ; lub pomnażać debro, wicnpatwywłzy pewney y profley do niego drogi ? Wybawmy więc dobrym fynoia wierny obraz tym milfzey że niefzczęśiiwey Matki. Prawtîa, że w nim nie p< ftrz g,? iak ' tylko, zewiątrz okropne rany, wnętrzuych dolegliwości dowody, fiabość wielką, z żywnych wynifzczcnie loków , członki zie z fobą (kleione , a jakby od włafney głowy odłączone, niezdolne do dźwigania wielkich ciężarów ramiona , ręce nieczynne ; drżące y udające nogi, całe ciało bez fii y krzepkości chylące fiç y upadkiem grożące. Ale wi-iok ten tym będzie ważni eylzy, tym bardzicy wf?yrtkich uwagi y litości pomocney, Ikuteczuey, czynney godny. Abyśmy fobie iak nayporządniey w tym ważnym poihpili ryfunku , zwoźmy krain naszego ftan iaki ieO , y obaczmy czym by być powinien. Aydy docieczemy przyczyn pierwizego , pomyślemy iakieby być mogły naypewnieylze do drugiego śzro-dki. Zaftanawiai^ccmu % nad fianem niniey-fzym politycznym Polfki, przychodzi na myśl krain obfzerność , ludność, różność, Aaij y wielość iego produktów, ich wyrabianie, pożywanie y zbywanie , toż dochod , rząd fiły y obyczaie kraiowe. Jużeśmy przed tym wfpomnieli (*) że iefzcze pozofiaîego kraiu nafzego obfzer-ność wynofi do 15,000 mil kwad:, co fig funduie na wymierzaniu kraiu przez lat kilka za teraźnicyfzego Panowania czynionym, na proporcyi kraiu nafzego do kraiu przez Atłftry? zabranego , toż na zdaniu Biifchinga y innych Geografow. Obfzer-11 ość zatym Polfki ielzcze by należała do czwartey IGafsy, a przeto więkfzaby była od wielu innych Monarchii Europeyflïich. Wfzakże ludność nierówna fig z tak wielki rozległością kraiu. Gdyby Polfka miała być tak ludna, iak f§ Pruflrie kraie na 6000 mil kwad; rozległe, a 6 miliionòw ludzi maiąee ; toby w niey znaydowalo f)§ mielzkaucOw około 15. millionow. Lub ieżeliby ludność ta była tak wielka iak w Anglii, także 6000. mil fcwad: oblzerney, ale od §. millionow ludzi pomiejzkaney ; toby w Polfzcze znsy-dowaćlię powinno przefzło l8« millionow (*) C. II. k&rtâ sis* 346 ludzi. Zaś w propocyi do wielkości y ludności 1 kraiu Francufkiego 5000. mil kwad: obfzernego, a 24 milliony dufz u-trzymni^cc-go ; u nas by fie przynaymniey 34. milliony dufz liczyło. Coż dopiero mówić, gdyby naiz kray obfzerny zrównał fzczęśliwością Hollandyi tylko 475 mil kwad: rozległey, ale na każd§ mil§ 4-3/. miefzkańeów lićzęcey ? Niech fobie k żdy policzy, y zadziwi fię: my nie zaftanawia-igc fig daley nad tym, coby być mogło , roztrzfśniymy raczey to, co ieft w rzeczy iamey. Już vr Roku przefzłym w części II. na-mieniłem, że dla zaniedbania, w którym ieft li nas Ekonomia Publiczna , nie możemy fobie uczynić żadnego wyobrażenia lu» dności kraiowey , tylko przez poro'wna-nle pozofhłych Prowincyi , z odebrane-mi. Tego tu znowu użyiemy fpofobu. Ale przed tym zafadzaliśmy nalze wnioflu na Lufłraeyi uczynioney w Gallicyi 17/5 y /6, Roku ; tu zaś za grunt naizego ob-rachowania weźmiemy tę, któr§ uczyniono 178 W roku tym pokazało fię W tych odpadłych Prowincyach , %6i. nuaflr, 67. miafteczek, y 6,429 wfij w którycŁ zyie 517,382 Chrzcściaufkich, fa 36,362» 547 żydowfloch fatiti;iii w 503,326. Domach. Ci• r/.cscian męizczyzn było: Duchownych - - 7,60 c/. Szlachty - - • 29,911. Urzędników y fiużgcych . - 17,135. jVlieizczan - - 105.414. Różnych w miaflach miefzkai^cyh 1,119. Gofpodarzy po wfiach òfìadfych 94,886. Kom -rr.ików, y rożnych Rzemieślników , Pomocników, Robotników - 446,703. Oprócz tych znaydowsło fig urlopowych z Regimentów - - 1,503. Malztałerzow y Forma nów woy- Ik owych - - 2,222. Do innych potrzeb kra i owych zażywanych « - T89-Dzieci od pieuwl/ego do dwu- nąftego Roku • - 4 37,46 r. Od 1 3. do 17. - - ii2,fpa. Kobiet wfzyftkich - • 1,3 o'4, ,.>34. Liczba tedy mief/kańców Chrzęściło Gallicyi y Lodom ery i idt > 2,627, g 17, Gdyby wigc ludność pozoflatłego nam krain, bvfa W proporcyi do krain przez Au-flr.yą' zabranego; to Pol fk a bçd^c dziś od Gallicyi wigkfz^ biiiko 5? razy, powinna by ofes 34s też mieć ludność przeizto 5 razy wigkłzg czyli 14,561,900. Ale pewna, i * prócz Wielko-Pol&i nadgranicznych okoiic, wizy-/ikie inne fhony w Polfzcze pozollale, daleko ma i^ mnieyfzg ludność od Gallicyi, tak dalece , że niemożna brać iak tylko 3^ razy wigesy Ludzi w Polfzcze niż w Gallicyi , to ieii : Chrześnan y niewiernych 9,327,66 Ta fu m ma (kłada hę według proporcyi polityczney tak iak naftępuie: Z Mczfzczyzn bezżennych , młodych, y flarych - - 2,634,975 Ożenionych - - 1,69^-876 W d owcoW - - 66,118 Mężfzczyzn Summa - 4,396,969- Kobiet niezamężnych mio» dychy flarych - 2,25°'97^* W małżeńrtwie żyiacych ,1,691.497» Wdów - - 35^,610» Kobiet Summa 4,295,0153. Xięży Świeckich - - i8->3^9- Zakonników - - 10,189- Maifzck " _2 47 9- Duchownych Summa - 31,137* 549 Żydów, Mgzfzczyzn młodych y podeszłych - 300,612. Kobiet - - ^00^67. Zydo'w wfzyflkich 601,479. Jak wyżey cała Summa 5?,3-7, 6óg. Z tych iezeli cofiodmy Czło-w?ek około roli robi, to chłopów ieft Summa - - 1,332,524 Ale ani obfzerność krąiti, ani nawet fama iego ludność , nie ieft pewnym znakiem fzczęśliwosci iego. Bo iezeli w produktach ieft lk^pym , w fwych gruntach nieurodzaynym; iezeli rolnictwo w nim -ieft zaniedbane , kunfzta y rze-mioSa ledwie znane, to czymże bgdzie, iezeli nie pomiefzkaniem millionowych żebraków ? Nie możemy utyfkiwać na dział , który kraiowi naszemu wyznaczyła opatrzność; grunta iego niezmiernie rozległe, a wfzę-dzie prawie albo urodzayne albo urodzay-liebyć mogące, toż różngwłafnośćmaiące, y pod różnym nieco położone Niebem, fpofo-bnefędo wydawania niezliczonych fwym miefzkarîcom daro'w. Które, tolafy znaczne a gęfto od dobroczynney Stwórcy zafadzone Rgkijto w ro'żne ftrony cz^cc fig wiei- 350 kie y małe rzeki , iako też znayduigce fig tu y owdzie ieziora , pomnażaj niezmiernie, W wnętrznościach nawet iak obfite, 3 potrzebne dla Człowieka zawiera Ikarby, znać z tych prowincyi, które , iakby nie-umiei§cym ich 2 wdzięcznością fzacować y używać , odigwlzy Opatrzność , oddali w cudze ręce. W pozoftałych nawet kra. iach Olkufz y inne mieyfca fą wielkim , płodnych wnętrzności w krufzce, ziemi nalzey, znakiem , y nieiakich nadziei przy-czyn§. Ale nie góry złote y frebrne ma-ig być gruntem rzetelney pomyślności Narodu, ani on z nich «powinien fig fpo-ctziewać prawdziwey pomyślności fwoiey; tam tylko krufzco'w dobywanie zafluguiena pierwfzg około fiebie pilność, gdzie góry złote lub frebrne mierne prace y nakłady «adgradzaią wielkim zyfltiem : (*) łub gdzie przemyli nie maigc iuż prawie czym zatrudnić na wierzchu fzczgśliwcy ziemi ( ) W Europie Węgry tylko maią złote, aHartzw wyżfzey Saxonii frebrne gńry, których z znacznym pożytkiem dobywają. Kemniczy kremnitz i ed Rokui74o wydały na 100 milltonów zïî:Ryns: złota; zaś z Hartz Elektor y Xi ąźe Brunświcki maią co Rok 66,009. grzywien Lfrebra, mnożących Hę mieszkańców, grzebie ich za życia w wnętrznościach iey, dla fztikania nowych pożytków. Nie wyliczam wielorakich y pomnieyfzycii krain aafzcgo produktów, do życia wygo-dnego fiuz?cych , iako to: różnego ptfcftwa, ryb, zwierząt, y owoccw, które każdy prawie zna Obywatel, a które obf/ernie wyliczyli dawnieyfzych czafów Krafińlki, Starowol-flu , Opalińlki, a za nafzych Wyrwicz. Za-jftauawiam tu tylko nad temi, kto're lì* ezona między, konieczne do życia potrzeby, a za granice przez handel wyprowadzane , albo być powinny dla nafzego krain tym , czym fę dla Hifzpami , y Portugalii złote góry; v fluzyć do pomnożenia kraiowey ludności , y do założenia gruntu iego potęgi y pomyślności.. Nxypicr'wfze z tych pro dukt o\v , którym bez pracy ludzkiey zbogaciîo hoynie nafz kray przyrodzenie, ieft drzewo. Polfka nietviko ma wfzędzie prawie piekne lały ale te fkładai§ fiç powiękfzey części z drzewa dla Społeczności nayfzacownieyfzego , to ieft ; dębowego y fofnowego. Aby uznać jakim produkt ten ifift cila krain darem,nie trzeba tylko uważyć i?go wielorakie używanie- Oprócz konfumpcyi domowey, n nas wedwoie więcey niż trzeba pomno-zoncy, trudno wymówić iak go wiele po-trzebuig na budowanie domów , okrętów, twierdz, do fzyb krufzczowych yfólnych do lania armat, do Hut fzklannych , do Warzenia foli, do cegie'ni, y palenia wapna , do grobli, tam, m o Ho w, młynów, śluz, parkanów, palilsadów 5 do rękodzieł fiolarfkich , kołodzieyfkich , bednarfkich , tokarfluch, fiedlarfkicb, y iłowem wiçcey fig go prawie potrzebnie przez Rok, niżeli go rośnie. Produkt ten będąc tak potrzebnym dla ludzi, a nieznayduiąc li§ w przy* zwoitey wielości po wielu w Europie kraiach, iakoto: Holandyi, Anglii, Portugalii y Włochach , którego zpół nocnych kraiów brać mnfzg : któż nie widzi iakim ieft dla kraiu nafzego (karbem? Gkazalifmy iuż przedtym że drzewa z la-mc y Wielkc-Poifki przychodzi do Szczecina co Rok z a 100,000. taleròw; tyle dwoje wychodzi go do Królewca z Litwy ; za 40,000 50,-00 do Rygi, a za20 ;o 00. do E16î§ga y Gdańfka . Te cztery kroć (to tyfięcy taleròw za famo drzewo, iakim f$ fundufzem na z prowadzenie z zagranicy Wielu kraiowi brakujących potrzeb ? A przeto czylafy nafz e nie 1^ warte wiielkie- §55 go wzglgdu y pilności około fitbie ? Ale gdy chciwość nienaiycona wvlyła uftawi-cznie łyfigczne fifckiery na wycinanie tych zdobiących y bogacących kray nafz cienni-kow, nieużywa aniiedney ręki?, do ich pomnożenia. Wieleż ieft u nas Czartory-fkich , żeby ie odnawiali , zafiewali ? owlzem bezrozumny a wfzędzie u nas wolny zwyezay wypalania lafdw, nifzczac aż do korzeni puizczai^cefię m łode roftki , y wyfuizaiîjc wigkfze , obraca wniwecz O-p -trzney natury barania , kfòremi dobroczynnie niedbalflwo ludzkie zafl^pić chciała. Roztropność radzi używać u fiebie, gdzie tylko można torfu , coby tyfigcznym ludziom dato robotę, a łafsówby na przy-fzie czafy y dla zagranicznego handlu o-chroniło. Ale głód złota na nic niedba ; a (hafznym to wycinaniem, to wypalaniem na potazie drzewa , odeymuie potomności nafzey wlzyftkie iiafze prawie nadzieie, ko-rzyllania z tego produktu. Jakoż wlzy-flkie owe fîawne y wielk'e lafy, nad iakie-jii i lezę ce rzekami, iuż fą wytępione, a tam tylko pczoflały iefzcze, gdzie kray mało ieil zamieszkany lub niema bliskiego ipławu. Btugic wjcyfćc trzy m a 1*3 migdzywiel* MQÊ&Î&i 354 kiemi produktami te, które rolnictwo u-trzynuiie y pomnaża, Łatwo fie domyślić, źe tu mowig o (ladach y trzodach bydła równego. Mnofìwo bydła rożnego bywa przednię częścią bogactw wielu kraio'w, y powinnobybydź niewyczerpanym źrzodłem dochodu nafz eg o, iako od natury gruntów fwych ròwuvch, a wfzedzie prawie u-rodzaynych, do tego przyipofobionego ; ale ani go ma wprzyzwoitey fobie wielości, ani z niego pożytkuie , iakby trzeba. W Gallicyi Roku 178© znaydowało fię w flay-iiiach koni,klacz y źizebigt - 286,965. Wołów fprzgżoych - 296,233. Do zabicia #■>7 %3- Wołów wfzyftkieh fumma 305,016. Zaczym fupponuîgc, iakby kray nafz był tylko razy wigkizy od Gallicyi, to można wnieść bardzo rozfędnie, że w nim znayduie fie przynaymniey koni, źrzebiąt, klacz y wałachów - - 907,725. Wołów wfzyftkieh - 96 5,8S4- KrdwBraudeburgiamiała R.T779. 168,023. Supponuiąc, że Pol£ka 34 razy wigkfza od Brandeburgi, ma aby wpót bydła któ- 555 reby mieć powinna , toby wypadła Summa krów - - - ? 5 - 0î33°* Cieląt - - - 1,3^,48°-Swin według tey z Bcandebu- rgia proporcyi - 3>°3f>°yT* Owiec z przyczyn przed tym namienionych.. około - 6,000,000. Gdyby to bydło w dobrym fknie było utrzymane y według modrego gofpodarftwa chowane, iakkbv kray miał z niego dochody ? Jeżeli Holfztyn fzczuply za maiło fwoie do Magdeburgu, Halberfztadu, y Bremeńfkiego Xiçfhva pofyłane, eo rok około millions talerów zyfkuie; ieżeli Szwaycarya , Hollandya , Limburg , a teraz nawet Slgsk, milliony za fwoie fery bio-r^; iakieyby kray na (z nie powinien odno-fić korzyści, choć tylko z dwóch millionow krów twoich, które zapewne fię w nim znayduią? malìa nafze do Szwecyi, Norwegii z itdney ftrony, a do Węgier, Morawy, y Wołoch zdrugiey zafyłane, wprowadzałyby do kraiu wielkie fkarby pomnożone wywozem Cerów dobrze zrobionych, y fkór tych bydląt użytecznych. Alo gnufnosć, y niewiadomość niedopulzezaig ódnofić z bydła fwoiego tvch pożytków ^ Wyigwfzy Ukrainę y Podole, gdzie na nic- 356 zmiernych , y niepożytych paft wilkach * wielkie (lada pięknych, y roflyeh wołów ebowai^ lîç, których dotąd ielzeze do trzy-dzieflu tyfigey za granicę wychodzi; refzta Ï olfki ma mizerne bydło; Krowy ofo-bliwie, biedny wfzędzie z iiebie'czynif wi-"ok 5 w oczach każdego, kto nietylkoHol-l^nderfkich, Szwaycarlkich , Włcflrieh, ale nawet Slgfìkich y Brandeburflueh napatrzył Krowy nalze chude, zamorzoue, w lesena gołych y wypalonych od flońca pa-ftwifkach trzymane, a w zimie fam? żywione ffom§, czyż mog^ kraiowi przynieść nawet r część tego pożytku , któiy z nich wlpomnione odbieraj kraie.5 Oprócz niektórych mieyfc, gdzie dobrze inyśigcy O-bywatele pozakładali Holendernie , toź mieyfc nad Slg&ich gdzie fpoiób zagrani, czny chowania bydła codzień bardziey przeymuiç, y pilność tę około niego wiel-kiemi zvfkaini fobie padgradzaię : nie znany prawie ieft iefzcze po kraiu zwyczay robienia łęk kunlztownych , zafiewania koniczyny, E fp a ree ty , używania ziemnych ia-kłek do palzy dla krów, y trzymania ich cały rok w oborach; co y do odnofzenia z ttich wielkich pożytków y do pomnożenia 35 ? rolnictwa przez wielki zbiór gnoiów po» maga bardzo. Konie, wielkie przed tym do kraiu fpro-wadzały pieniądze. Koń Polflki wzroftu miernego, alefiiny, (kładny , fzypki w biega, w pracy niepożyty, w îedzy pomier-ney , a przeto do znófzenia woiennych prac y niewygód bardzo fpofobny, flał fię koniecznie potrzebny S^fiedzkiem Potency-ora do letkiey iazdy który coraz bardziey pomnażają. Co y iakieh by nie wprowadzało do kraiòw kapitałów? ale po odpa* dnienia w wieka przefzłym wielkiey cz§< ści Ukrainy, ynowymkraidw nafzych rozerwania, z mnieyfzyło fie bardzo tych wybornych koni gniazdo , ktdre oftatnis domowe zawieruchy ledwie nie dofzczętu wytępiły. Juz teraz nie tylko dla woyfk poftronnych , ale nawet y dla nafzego, z Ukrainy Mofikiewlkiey konie po więkfzey ezfści kupuią. , Zwyczay lzkodliwy zażywania zagranicznych Brunświckich, y Me-klemburfkich koni do powozów, przez co fwoieida w zaniedbanie, wielką iefl przyczyny, iż tak trudno teraz o dobre kraio-we (*) a nsywiękfzy, niewola y biedny ftan f*J Wielu z Panów ch icfzeze znaczne po U-krainîe y gdzieindziey ftada PoMkich koni,chw»* 355 ftan. Rolników , toż umknienie im w tey mierze wfzelkiey publiczney pomocy. Czemu w Pnifiech , Brandeburgii , Slyfku, toż Morawie, Czechach, y Auftryi, ledwie nie każdy koń chłopfki piękny y rcfły, zdaćby •fig mdgł prawie do Pańfkich powozów ? rzyd kraiowy ilarał fię o wytopienie yfzgdzie biednych y małych fzkap, y nie żałował niczego aby zaprowadzić po wiłach r°He, y dobre konie ; iakiby był przydatek do potggi y liły kraiowev , gdyby 'zamiaft 3 lub 4 kroć ftotvfiçcy biednych hetkòw było tyle w kraiu dzielnych, mocnych , y do woyny lpofobnych koni ! Względem owiec, iuż z tego cośmy przedtym oblzernie powiedzieli, wiadomo Bb lebne ofobliwie w tey mierze fą ftarania JW. Chr«« Ptowicza Podkanclerzego Litt: któryż famego da« Wnego Polfkiego, i i tak rzekę/ gniazda dochowuie lię pięknych y dzielnych koni,a przykładem fwoim o-Cz«wiście przekonywa, że kray, aby tylko przyloźo-110 równey pilności , może pomnożyć bardzo ro-dzay pięknych fwoich. Atoli nieby niefzkodzito , iprowadzenism y miefzaniem zagranicznych iakieh przednich koni poprawić ftada nafze. Anglia przed lat 120 nie miaîa tylko fame małe podiedzki. Ala fpufzczaniem koni y klacz Afrykańlkich z Arabfkie-^i, nabyła rodzaiu tak pięknego, za który dziś cala Europa tak drogo iey płaci. 359 wiakieyby ie liczbie Pollka mieć , y iakie by z nich pożytki odnofić mogła. Nie mafz prawie {tworzenia, o któregoby fig pomnażanie kray nalz tak powinien ftarać iak o owce: gdyż niemalż, coby tak nad-gradzało prace około ilebie, iak one. Te zwierzęta nieofzacowane nietylko fg użyteczne dla pożywieni» y odzienia, kto re z iiebie ludziom dai§, y pognoiòy/, ktòremi grunta zażyzniai§ 3 ale też dla fwego toin , mleka, ikor, kifzek, kości. (*) Metrzeba fię obawiać, żeby ich wełny wielość zmniey-fzyła iey pożytek. Bo któż wymówi iak wielorakie I5 rękodzieła do których iey potrzebuj ? Anifię tym nawet od ich pomnażania odftręczać należy, że w niektórych Aronach, iakoto na Ukrainie y Podolu grubą wełnę dai§ , ta lię z czafem poprawi. A do tego, w flronach tych założone Manufaktury na deki kcńfkie, koce , kilimki, grube pończochy, v tym podobne, czyżby nie mogły wyrabiać iey y zbywać p© całym kraiu z wielkim pożytkiem ? tay-noli, że takiey Wcłofkiey y Macedońfkiey Obrócone w prschfluią Inbilercn.do fzlufo* waaia .dyamentó\y. grubey wełny, na giube Manufaktury zsku-Vm co Rok do Wiednia za 2. 3. miiliony Zii;'\vń: lepfzey zaś wełny nafzey niemo-'znażby ułatwić odbytu fprowadzaniem wef-ay Hilzparilkiey kto'iey część pomielza-na z naizą , dawałaby fnkna cienkie, do czego ręce fpofobne znayduig fię iuż w kra-111 ? VV rcfzcie gdyby ta. wielość wełny mo-gł a izkodzić krai wi nalzemu, czyli by iey Kro'1 S'ru(ki zakazywał wywozić z iwego pod {kazaniem na robotę przy taczkach w fortecy ? niech tylko kray iaki pomnaża •1^5 ludność, niech w nim mnoży przemyft y prace, niech mu do fzczęścia pomaga , a łia iwoie produkta, choćby ich miałnaywig-ćey, znaydzie za m Cze odbyt. Kozy będge tak bardzo podobne do 0» Wiec, nje dziw, że fię bardzo udajunas , gdzie ie tylko chcą chować. ,Szkoda że ten użyteczny domowych zwierzę t rodź. y icft tak zaniedbany. Dairj one mleka wię. eeyi lepfzego niż owce, y finóra ich ieft fza-cownicyfza. Ale ofobliwie rolnictwo powinno rozmnażać zwierzęca te dla w łoi o w, które do fabryk bardzo bywaj zażywane. Oprócz pięknych kamlotow, do których ie pomiefzane z iiercj Wielbłądów.) bioi§, ^użą one do wfzyflk ch robot S*m iklerfk ch, > Bbij 36* i tore kamelorowemi zowig, y z nich 10-big różne guziki, taśmy, fz nurki, patki , y tam daley; których że wielkie iell: po całym kraiu zażywanie, flufzna rzecz, aby na nie matc-ryał był brany z fwego, nieobcego produktu. Jefzcze do tych zwierząt domowych przydać m ozem pfzczoły, kto're f§ tym prawie dla Polfki , czym ledwabnice dla Włoch y Francyi. Litwa ma ich wielk§ liczbę po lafach fwych rozległych. Gdzie bez żadnego flarania ludzkiego w wypru-chniałych drzewach y ich rozpadlinach miefzbigcy robigc: wielkie Prowincyi tey przynofzg pożytki. Tu także y owdzie po traiu chowaią ie, ale względem tego, wfzę-dzie panuie wielka nieumieiętność , głupie uprzedzenia, y niebaczna wielkiego korzy-flania chciwość 5 przeto chowanie pfzczoł li nas nie ieft tak użyteczne, a nawet ani tak powfzechne iakby należało. Ponieważ każdy róy pfzczoł zamożny ieden w drugie-go rachowany przynofi na rok po 5. 6. złł: pożytku, cóż by kray miał za zyfik, z pomnożenia wfzędzie przemyffu tego ? Ukraina y Podole chowaj naywigcey pfzczoł w całey Europie. Ponieważ tam ?g niezmierne ł^ki, kwiatami nawiofng o- kryte y okiem nie przeyrzane pola , po Więkfzey części zafiane tatarką ; przeto ła« tvvo fobie wnieść można, iak, niezliczona moc p[zczoł znaydować llę tammufi.Wcale iednak tam nie po gofpoćaifku , y pobar-tarzyńfku, a z wielką Panów v kraiu Izko-pollępuig fobie z niemi. Robaczki te drogie wielką tg dla krain naszego podpory. Miod, a ofobliwie wofk, ieft bardzo znacznym w handlu produktem. Wolku tiżywaią ftolarze do dania luftru fwoim robotom. Froterowie nim utrzymują świetność podłóg , y meblow po pokoiach ; A« ptekarze , Ceru li cy, używaig go do robienia plallrow y maści różnych, Snycerze do rneblów, Fabrykanci do wolkowania płu-cien; ale naywigcey go wychodzi na świ-ce, (loczki, v pochodnie , których że oprócz domów, wiele potrzebuig po Kościołach we Włofzech,Hifzpanii, Portugalii, y Francyi , które to kraienie mai§ do t§d pfzczoł wiele, przeto łatwo lobie wnies'c można , iak znaczne za wofki do kraiu wchodziły kapitały, albo przynaymniey iak wiele iego włafnyeh fumm ochraniały. Atoli y ten liafz produkt znayduie dla ilebie nowe nie-befpieczenflwa. Francya wyznaczy wfzy niedawno dla poddanych fwoich wychowuj- cych pfzczoły.nadgrody, zapewne ich tym pomnoży u ilebie bardzo; a Hifzpanią rozmnoży wizy ie od niedawnego czafu wA« meryce, niż teraz wołkami włafnemi fama fię prawie obywa, a potymjch innym kra-iom udzielać bidzie. Nowy powód do pomnożenia przemyli11 y pracy w lialzyrti krain! Aby niebefpieczeńftwu termi zapo-biedz, należało by pofpiefzyć lię z założeniem na Ukrainie blechow y-fabryk świe-cznvch. Taniość rzemieślnika w tych fìro» xi a eh, byłaby przyczyna taniego zbywania v ofkow in/. wyrobionych^» pr eto dawałaby im mieyfce przed wołkami innych kraiów, gdzie robotnik więcey kofztować mufi. A prócz tego, iak to wielkim byłoby ipoio-bem pomnożenia pracy y cyrkulacyi w tey giius'aey y ubogiey firenie ! Droga, którą w o ila Ukraińlkie wychodzimy z krain, była tìdaiilk y Wrocław. A-le gdy klucz od portu Gd ań (ki cg o wziął Król Prufki; Kraków nie iako zalepił od kilku lat mieyke lego. Wyflane treiun-kiem ynaprobg z miafta tego do Aulirvi y Ciefzyila wołki , gdy zylkowny znalazły odbyt, ćo raz więcey miafto to ciągnie ich teraz do fiebie. Wrocław zas' bierze wołki l^dem przez żydow(9 dla roziyłania ich 564 po całych Niemczech, a zanie.daie płótna, fukna Franciilkie , y towary Nurem-berfkie na Ukraine. Ale ieżeli proiekt handlu przez Cherfon y morze czarne do 'filutku przyidzie , handel wolkow Ukra-Hilkich znaydzie dla fiebie drogę now§, a daleko łatwieyfzę ' obl'zernieylz?, y zylko-Wnieyfzę niż przedtym. Do trzccicy klafsy. Należą te produkta które f.uno tylko rolnictwo co rok wyprowadza, iako to: zboże, jarzyny, owoce, lny, konopie, y różne do fabryk potrzebne rośliny. . Naród któremu przyrodzenie dało fpofobncsć bawienia fie rolnictwem , iuź tym fa mym Aoi na naypewnieylzey do fzczęścia drodze. Prawa które dgż$ do pomnożenia rolnictwa , fa nsymçdrfze y nay« przyzwoitfze. Ani może być godnieyfzey chwały i-zgd iak ten , który miefzkańców kraiowych do niego zachęca iak naybar-dziey y nim fig bawiących zaflania , wlpo-maga. Jeden million wprowadzony do kraiu za produkta, które rolnik wymufił na ziemi potem czoła fwego,więkfzy zyfk przy-noO, niż 3. milliony za inne rzeczy, które Ł"§ka ludzka ndziałała, ale do nich materyału 2 zagranicy użyła, O tym to przekonana Anglia iuż od dwóch wi«Ków użyła wfzy- 3 6 5 fìkiego, aby rolnictwo n fiebie do iak nay-dofkonallzego przyprowadziła ftopnia a z nim iak naywięcey fwych pomnożyła produktów.W lamey rzeczy rolnictwo ieft głównym filarem każdego krain,y fzslą wng-trzney potęgi; ponieważ nietylko ono kray zaludnia, y daie chleb miefzkańcom iego , ale też materyały do wielu bardzo rękodzieł, a przeto gruntem i e fl handlu, który kraie bogatemi, y potgżnemi czynić może. Naypowfzecbnieyfze u wigkfzey części Polaków ie/izdanie, że rolnictwo w Pol-izcze iefł w bardzo kwitngeym łłanie. Prawda, że fig z tym chlubić mog§Wielko-Pol-fkie y Nandomiiikie nadgraniczne firony , toż niektórych rozumnych obywatelów dobra w Koronie y Litwie, ale nie kray cały, 2. milliony rolników bez włafności, bez ża. dnego belpieczeiiilwa , bez fpofobu y na-dziei korzyftania z codzienney pracy, mo-gąi wynieść rolnictwo kiedy do tego dokładności , y użyteczności fzczebla, w którym być może, y powinno ? Naywigkfzy dowod kwitnącego w iakim krain rolnictwa, ię{l fzczgśljwość y m si 3 tek famychże rolników. Zaś lpofób, którym rolnik Polliti żyic, mieizka, odziewa fig, znaczyż fzczgsli. ®66 wość? Stan iego możeż fig zrównać z (łanem rolników Prufkich , a dopieroż An* gielfkich , y Hollendcrfkich ? Nakoniec rolnictwo mogłoż, y czy fig może zawziąć Sll1Iitownie w tym krain, gdzie zwierzchność nie wydała prawie iefzcze żadnego Pl awa dla iego zachęcenia, nie uczyniła żadnego kroku dia iego oświecenia , wfpo-mczenia ? w nafzymże kraiu kwitnące ńiż iefł rolnictwo , gdzie ielzeze w pół gruntów leży odłogiem? a na tych które Uprawiaig , ledwie połowę należytego od* no Izą zyflcu? Z tym wfzyftkim mimo tylu przelzkod, które u nas rolnictwo doznaie , kray ten błogoflawiony obfituie w naypo-ti'Zcbnieyfze produkta, które tylko to do Wyżywienia, y odzienia ludzi , to do chowania niezliczonego bydła ffużyć mo-g§- Jak fig dziwić trzeba nad hoynościę niewyczerpany ziemi tey, kiedy fig zważy, że z famych tylko nadwiślanyeh okolic niegdyś 6o. tyfigey łafztow, to ieft: I. million ośmkroć i\o tyfięcy korcy wielkich, czyli cwiertni zbytniego zboża do Gdańfka wyprowadzano ? Chmiel ieft koniecznie potrzebnym pro-duktem dla każdego kraiu, gdzie oftrość 5^7 powietrza, nie dopufzaigc zafadzać wina , czyni piwo napoiem dla caîego kraiu zwy-czaynym. Mafz kra y ink piękne y dobre wydaie chmiele, widziemy po wielu miey* fcach, gdzie pilni y rozumni gofpodarze, ob żerne y porządne utrzymuiac Chmielniki, nietylko niemi fwoie od bywa i§ potrzeby, ale ich też icfzcze innymzbywaiy. Dobroć wychowanego w*'kraiu Chmielu wyro» wnywa Czcfkiemn ; achoćnieieft tak dobry iakAngielfki, daie iednak ow dobry y miły finak piwom nsfzym dobrze zrobionym, np. Warfzawfkim, które wielu nad An» giellkie przenofzę. Atoli więkfza część obywafeldw , lubo znaczne fwe dochody zakîadaig na karczmach, przecież ani fig fami nie fiaraig oświecić względem zafadza->- nia y utrzymywania porządnych Chmielników , ani mieć ludzi w tym biegłych.. Prawie I części chmielu Polica bierze z Czech, Szlufka, y Prus. Trzebali icfzcze y tym kray ogołacać z pieniędzy , a fąfiedzkie bo-gacić? tu wWarfzawie niektórzy) rozfą. dni ludzie pozakładawszy wielkie chmielni-' ki, choć grunt y robotę opłacać mufzę drogo, wielki iednak w tym zyfk odnofzg , czemuż fiQ to po wfiach nie dzieie ? Też fame grunta, tak w zboża y wielo- SASSOM rakie owoce, których tu nie wfpominam, u-rodzayne,wydai| w wieiu okolicach wielką moc konopi, a wfzędzie prawie śliczny len, gdzie tylko pilna a rozumna wyprawa ro* ćo tego przyfpofobila. ZLitwy przez %gęfam§ wychodzi konopi na dwakfoć ^ntyiîçcy l/yfuntow,każdy od 40c. funtów swyczàynvch. Który to wywoź ledwie ^ ada 4 część tego, który fię dzieie przez kernel. To wielka fzkoda dla kraiu, że produktu tego więcey wychodzi furowego, niż na płutna y żagle wyrobionego! Ale iefżczevviękfz| fzkodę ponoil kray w tym, że lnów na cienkie pîotnaw kraiu nie wy-rabiai§. Phitna grube przy wzmagai^cey fi?"codzień żegludze, zwïafzcza Liufkiey, iakieby fumtiiy w kray wprowadzały? Zaś cienkie iakby ich wiele utrzymywały ? Narelzcie nie wfpominai§e innych roślin Użytecznych, które kray nafz wyprowadza , jako to: rętę do farbowania, któnj nad Śląskiem dość znacznie zafadzai§, przyftępuig do Tabaki. Roślma ta dziś tak bardzo po wfzyftkich kraiach używana, od lat 2 o. poczęła być zaiiewan§ w różnych itronach, ofobliwie po Wielkiey-Polfzcze od Niemców, adawniey nieco nâ Ukrainie : teraz takiey ini i§ zbierai§ po kraiu obfitości, 3Ó9 że iey więcey do Magazynów tabacznych przyOawiaią , niż iey potrzeba. i e izczg-śliwe początki zwłaizcza ieżeli Zwierzchność ułatwi odbyt, czy to w kraiu przez wfirzymanie tabak fąfiedzkich, czy przez handel zagraniczny, wielkie kraiowi obie-cuiąpożytki. Franeva przez Triejł y Fiume wywozi blifìco za dwa milliony złotych nafzych Wggierfldey tabaki,kto'nj że próby w Paryżu 1780. R. czynione,nie lepizą o-kazały nad nafzą Ukraińfką,przeto ìe/ì: rze czą pewną, iżby iey przezCherfon Francuzi tym wigcey wyprowadzać chcieli, że wig-kfzy u nas znalazłyby produkta ich odbyt niż w Węgrzech, y że ich od tego żadna polityeznai nieodftrgcza zazdrość. Cz\varty rodzay produktów nafzych daią krufzcze y ro'zne kopalnie. Lubo Pollkazło-ta nigdy prawie nie dobywała, a mało co frebra, atoli ma ona za to- więcey innych krufzczow tym fzacownięyfzych , że do codziennych potrzeb fluzą, daią materyały do niezliczonych rękodzieł, mnożą po kraiu prace, przennyft,cyrkulacyą, a przeto pewny y trwały iego maiątek: gdy tamte dai§c bogactwa bez pracy, tymby bardziey iefzczę W Narodzie tym pomnożyły niedbalAwo, y od wfzelkiego przemyfîu by go oddali-ly' Między krufzćami, które dziś dobywaią W krain, rudy żelazne pierwfzc trzymaią niieyfce; te długo zaniedbane , a teraz po kraiu za Haramem chwalebnych obywate-low pomnożone wydaią wfzyftkie, dla kraiu na rok żelaza za 30. tyfigey biifkò czer: złotych. Ale co'ż to ieft iefzcze na tak wielki kray y na tyle iego potrzeb? Wfzakże nic lig razem ftać nie może. Jeżeli to pewna, co Autor o rudach kraiowych.twierdzi iż w dobroci nafze żelazo równa fig Szwedz* kiemu; toby nafz kray nie długo mógł W żelazne Manufaktury zakwitnąć; y leżeliby ich niezbywał za granicę, toby fig przynay-mniey bez obcych oblzedł. Jnne krufzce, iako to: miedziane, cynowe, ołowiane, iefzcze dotąd mało co znaczą. Ale ieft nadzieia, ve w tey mierze Oyco-Wfltie y Oateczne ufiłowania, a wielkie Nay-iaśuieyfzego Pana nakłady , przy pomocy niedawno uftanowioney Kc mnufsyi górni czey, a nawet przykładaniu lig do tego Kommifsyi Edukacyiney , toż pilnieyfzym niż dotąd całego Narodu względzie, pomnożą fig; y wlzyftkic maią wielką w pie- nędzach fi rate za ołow, cyny, miedz y in-De. Ale iak żelaza tak v innych kruizcow do-bywanie nie obelzłobyii$ dingo bez zna-czney mnogości węgla ziemnego. Bo w Rudach y Àmerniach taniego drzewa .'ożywanie , do Izczetuby nalze Ja(y-uż tak (ira -fznie przerzedzone znifzczyło. Na fzezę* scie węgiel ten ziemny znaydnk iię powie-Ju mieyicach, ale go nigdzie prawie nie dobywają. Wlzakże przezorność 'radzi iść w tym za przykładem, Anglików ktor/.y ia-fow fwych do budowy y handlu olzczędaiąc, węgla ziemnego . do robot grubych około y.eiaza z ami a fi: drzewa zażywaig. Włzyftkie manufaktury , które nie fa w krain, iakoto: wełniane, iedwabne, płucienne, fkorzane, y które byę mogą , i fi ko to: iedwabne, bawełniane, •»' kaftorowe, potrze-bui§ do wyprawiania, farbowania, y wyrabiania wiele ałunu ykoperwafu. Kopalni tych znayduie fig moc wielka na Ukrainie, w Litwie, y po rożnych mieyfcach w Polizcze, iako nas znaięcy dobrze tamte fìrony, Iwoi V Cudzoziemcy upewniai§. Ale nieczu-łość Pollka, iak o żadne Manufaktury prawie niedbs, tak y o tey do nich pomocy, 572 fobiê od fzezodrey natury nadaney, zapomina. Manufaktury. Jeżeli zbieranie y dorwanie różnych z ziemi produktow, przez ro'nicze y inne prace ieft pierwfzym do fzcz^ścia y potęgi iakiego Narodu krokiem; Wyrabianie tychże przez rękodzieła , ieft drugim równie potrzebnym, ilłotnym. Prawda że fą niektóre takie kraie, że mogg tyć fzczgśliwe, zbywane za granice fame tylko iw e produkta fnrowe. Węgry lubo niemaią żadnych fabryk y manufaktur, przecież kray ten błogoflawiony za lam, Wywóz Iwey pfzenicy, wilia, bydła do bicia, krufzcow, koni , wełny, fkur furowych, V innych bierze przc-izło 9. millionów Ryńflueh wigeey, niż wydaieza manufaktu. rv obce, kto'ryeh potrzebnie. Ale takim kraiem nieieft nafz Polfki. Jeżeliby wfzy-ftkie iwe potrzeby chciał opłacać za granicą, w nadzielę, że mu fig te pieniądze za w laine produkta wroca , toby mufiał albo do oftatniegb grofza wydać fwe kapitały albo też bez wielu potrzeb, dopieroż wygód, obywać fie. Potrzeby tedy iefl konieczną, aby, gdy Naród iakiiednę rgkg, iż tak rzekg, produkta iwe przez rolnictwo mnoży; drugi ie przea 3/5 rękodzieła do zażywania wyrabiał y przy-fpofabiał ; a tym iamym rolnictwo użyte-cznieyfzym, y zylkownieyfzym czynił, W rzeczy famey cóż za pożytek ieft z rolnictwa, gdy iego produktów nagromadzonych nie ma kto pożywać i uży wać?ft.gkodzie« ła zabiegaj temu. Manufakturzyści y fami wiele produktów pożywają używają, y drugim ie do niezliczonego użycia iakoby po* daię, Z razu fłarai^fig tylko niemi fwemu dogodzić kraiowi, a potym ich nawet y obcym udzielaią. Tu , co przedtym było bezcennym, nabiera fzacunku, co lig zdawało nie użytecznym, Oaie lie koniecznie potrzebnym, a gdy wfzyflko co tylko grunta wydaig, nabiera fzacunku, idzie zatym, że gruntów famych, y dobr rość muli cena y Wngtrzny fig całego krain pomnażać nia* i^tek. Z majtkiem ludność fig mnoży , rolnik nabiera do pracy ochoty , kray cały możnieie w bogactwa y (iły. Nie nowina, że kolzt odłożony na założenie iakiey zna-czney manufaktury, wraca fig wdziefigć lat przez famo podwyżfzenie wartości dobr, na okół iey leżących. Co za różnica ceny dobr pod Rawiczem , Lefznem, y Wfchow§ leżących, od tych, które leżę pod mi a ft a- 574 miafiami famenii żydami, albo próżniaka-napełnionych. •£ e wlzyltkie prawdy, ktorêroi od wieku powoduje lig Anglia, Francya, Hollandya, y l'rtily wzbiły fig do takich bogactw y fiF, na takie patria my , były u nas aż dot^d la^')y nie znane. Jaka fpofobność do manufaktur, a i akie ich zaniechanie ! Taniość rgki, obfitość produktów, ułatwiaj do napełnienia krain temi rgkodzie^ k*mi, które że nie dogadzaig famyni zbytkom ini więkfzym tym nietrwalizym, ale ■ fiuża potrzebie konieczney wfzyftkich ; przeto odbyt ich byłby pewnieyfzy, trwałby, y z y fk o w n i ey fz y ; a to nietylko w naizym ale y w obcych kraiaeh. Wizakże lubo naród Polfki nie może fig dotąd zaUczyc.:ć przed światem, iż lie przyłożył fzczerze do pomnożenia w kraiu manufaktur: ztyin wi^yftkim niektóre dawniey 'znaydui^ iig, niektóre teraz u nas powiła» Fabryki Sukienne. Już od dwuchtet lat przelzło kwitneły w krain naf/vm. Mi lla Królewfkie, ofobliwie w Wicikiey-Polizcze Poznań, Kalitz , Kościan, napełnione były Warfztatanii fukiennemi. Ale woyny,' olo-bliwie domov/e, za każdym obieraniem C« 375 Królów ponawiane, y różne uciemiężenia niezoftawiły w nich ani śladu tych rękodzieł. Niemcy , którym Naród wfzyfiko winien co tylko man fiebie przemyflu, do-swiadczywfzy, że w miaftach Królewlluch żadnego nie mogą mieć bełpieczeiifiwa ani pomocy; a że pewnieylza w Pollzcze opieka prywatna iakiego Szlachcica, niż publiczna całego Narodu; poczęli ofiadać po dobrach Szlacheckich, y warfztaty fukienne zakładać, które z czafem tak fię pomnożyły, że w famey Wielkiey-Polizeze, iako-smy wfpomnieli, znayduie fie. ich przelzło 500. Oprócz Wielko-PolCki , lę iefzcze gdzie indziey nowo pozakładane fukienne warżtaty, iako to: w Gurzc od J. O. Xiężę-ciaJMci Stanistu\va Poniatowskiego it. d., Po manufakturach wełnianych, Żelazne, drugie w Polfzcze trzymaj mieyfce. Tam one naybardziey kwitnę , gd/ie fę Rudy y Dymarki żelazne. Końfkie, debra JWW. Małaehowfkich fą ich flolica. Oprócz łóżek, narzędź rolniczych v rzemieślniczych, wielorakich naczyń, blach', y gwoździ, zaczęto ram od lat kilku broń robić dla woy-lka nalzego, lubo w niewielkiey ielzeze liczbie. Rzecz dziwna, sak Naród mógł tak zapomnieć o fabrykach broni! Myślący ofwey obronie, czyż fię nie nayprzòd w bron opatrywać powinien? JW. Kafztelan Jezierfki myślęzy wcale poObywatelfku, za-łożył także -od nieiakie^o czaili w fwych dobrach fabrykę kofs do ileczenia, któ* rych z Karyntyi do nas y do Tuiek za świadectwem P. Konfyliarza Ceiarikiego ■taube za 400,000, talerów co rok wchodzi. Trzeci rodzay fabryk wfpomuienia godny left fabrykaWarfzawfka Faianfowa, czyli na* czyiiglinianych. Wiadomo, że Nayiaś: Pan chcęc wftrzymać wielką w pieniądzach lira. ^ za naczynia ftołowe fabryk AngieKkich, Założył był od lat kilku z wielkim kofztem fabrykę Faianfową w Belwederze. A!e iniala ona iflotn§ wadę zwyczaiem wielu innych po ftołecznyah miallach będęcych, toieft: założona ona była tam gdzie, iey brakowało dobrego mateiyafu ; naczynia były fibbe, odbyt przeto 'mały, a fabryka flie utrzymywyła Hę tylko wielkim a kofzto-^nym Króla nakładem. Nakoniec, gdy 2awiaduięcy tg fabryką umaił, nieiaki Wolff Sas założył podob ęż ria Hi linie; ab ^0 niey zdobrj. O. Xięźny Marfzałkowey W. K. Wilię fprowadza glinkę , za kto'rey beczkę płaci po ził: iS* 5 z tey naczynia fj 377 bardzo mocne. Fabryka ta wydaie nie tylko fcrwify ftołowc, déjeunes, tace, filiżanki, wazy, y tym podobne, które trwałością klztałtem , pięknym kolorem bardzo fif do Angielfkich zbliżaiij ; ale nadto wazony,piramidy, kolzyczki do ozdoby po-koiow, y kafle , ( les carreaux ) do wyia-dzania podłóg, y ścian pokoiowych. Gleyt czyli Email y kolor niektórych ieft tak piękny, y z,\vielk| doftonałościg dany , ze ich trudno rozeznać od porcellany : fabryka ta godna bv wfzelkiego publicznego ■wfparcia. Gdyby była pomnożona y założona w różnych trzech lub czterech miey-fcach krain, gd/ie iię do tego dobra znay-duie glinka; tvudno wymówić iakby n:e tytko pieniądze za porcelLmy y faianse AngieMkie zatrzymała ; s!e też cyrkulacya pomnożyłaby pokraiu. WWarfzawie robi zawf/e okło niey 40 ludzi. À fa mego ?. Wolffa zdaniem, 400. Judzi na cztery fabryki rozdzielonych, ledwieby doftarczyło naczyń dla całego krain. Winien kray wdzięczność NayiaśnieyfzerfHi Panu , za wielorakie tey fabryki popieranie, toź JO. Xigzççiu Staniflawowi Poniatowfkiemu, iz będgena ów czas Marfzałkiem Rady, wyrobił uniey 10,000 złł: na iey wfpomożenie. "'gdy dochody kraiowc nie niogg być le-Pley obracane ! Do tych przydać można Manufaktury Y Kobyłce, od lat kilku przez J.P. Un ruga Stapoiię Chamerfztyńfkiego założone, Wy-c^a:3 one co Miefi^c yo lub 60 ślicznych paio'w Pol (kich, które nietylko w kraiu ale y 2a granicą odbyt maig. Tamże fabryka pończoch wełnianych, now§ do przemy-kraiowego otwiera drogę. Ale nay-2wacznieyfza fabryka ie(ł mydlana, która co rok wydaie na tyfięc beczek mydła , y poczyna zaftępować nietylko tu wWarfza-Wie , ale v po innych miaflach mydła Moliti ewfkie. Obróćmy teraz naizę uwagg na /lan nafzego handlu , kto'ry to w tym wieku intercisine naybardziey wfzvfìkie po-fciowaiie Narody. ( refztapotym ) 579 II. Strata, która, poniosły ,w okrętach pi£c fEotencyi pod czas woyny o-statniey y porównanie Jzkoò ich» ^ Yliezać wfzyftkie wielkie y msłe o-fcręty, które pod czas tey okrutney woyny, Anglicy ńieprzyiaciołom zabrali y nieprzyjaciele Anglikom; wipominać batalie gdźie fię to ftało;toż czas y mieyfc?: byłoby to może dla obiaanienia dzieiów tera* źnieyfzych użyteczno ; ale może dla wielu, iuż o tym po części uwiadomionych przykro. Obraliśmy przeto Ipofob w tey mierze nayużytecznieyfzy, zbieraigc wJzyflkg tę, Anglików z iedney , a Francuzów, Hi-fzpanów, Hollendròw v Amerykanów z drugiey flrony, lłratę. Zważywfzy ią pilnie, będzie miai każdy z czytelników raafzych" ogólne wyobrażenie waleczności y lprawności na ^ morzu [Anglików], Z 8 o a zas jeżeli nie niedoskonałości, to przynay-m 10~| »m £ l^wn: i 38 ~ 5o ÌÌ! Lini- ! 0- Boga- Fre- owe kręt te ln- gaty Okrę od5c dyisk: £y ar- Okrę- mat ty Francuzom w/ięto u 4 3 30 zruynowano 5 '9 Cała ftr ta Francuzów 18 4 3 49 liifzpanom wzięto 7 5 11 . zrii nowano 12 2 6 Cała (trata Hizfpajiow 2 5 17 Hollendrom wzięto 3 10 4 zruynowano 5 2 CVł.-< (irata Holieqclrow 8 12 4 Amerykanom wzięto I 3° zruynowano 10 Caì?t (trata Amerykanów 1 40 Caîa ftrata nieprz; Ansciel: 45 7 20 110 Anglikom wzięta 1 7 » - 5 23 zruynowano 15 T 2 37 Cała (trata Anglików 16 3 7 ćo Angncy wzięci 23 5 78 75 Anglikom wzięto 1 2 5 23 Anglicy wzięli więcey 22 3 13 52 Stracili ze wfzyitkim r5 1 2 37 Anglicy vvziçii więcey 7 2 li '5 JL 2 2 ' ■ 5 Tt- -r » ^ 14 7 JL 2 2 ' ■ 5 .*5 16 3i 9 84 lu 38 6 ■5 37ł Tt- -r » ^ 14 . 4L ^ 47_ y źe go fzczerze fzacuię, mam mu honor wyznać. f*) Co tylko moźa być wdzięczności, tę oświad. czarny Autoiowi nie znaicmemu Liftu tego, za powtórne iuź pewnie udzielenie nam fVey pracy tak roziądney y n.\ gruntownych zdaniach zafadzoney. irikie to> prawd 2ywe y gerlìwe przekładanie mois Naród oświecić w interefsach fwvch y zachęcić go do obróceniawfzyftkiey fwey ku nim uwagi. Ale nia ftioglźeby Autor dogodzić wielkity nalzey żądzy w odkryciu nam imienia fwego lub podania nam fpofo-bu iebyśmyz uim Korr«ipondevyać mogli niekiedy. 339 Przedflewzięcie pracy iego, w wydawania Pamiętnika ieft nader chwalebne, a ze użytecznym Narodowi będzie,Wątpić nie należy,tyra zaś prędzey, y łatwiey, im krótfzyrn y pro-ścieyfzym fpofobem choć dalekie kąty Pollki tiafzey,o zagranicznych interefsach, rządzie, handlu,mocy, rzemioftach &c. przez W IVI Pana Miefięcznepifma, mogą być informowane. Wfzakfe, mimo ciekawości hiftorycznych, które rzeczone pifma zawieraią, labo nam W MPan podaiesz iafne, y widoczne prawdy, względnie do naszego krain, znayduią fig przecie tacy, którzy w nich od razu przekonanymi nie zoftaią. Pozwól więc W-M. Pan, izby wolno zapytać f;ę w wątpliwościach, y (zukać u aiegoz famego obiaśnie-nia. Ja w materyi handlu cale nieieftem biegły, znam z przekonania, pod zmyfły mi podpadającego,ze ieft koniecznie potrzebnym,ze on bogaci kraie. Ze czyni mocnemi, y okrywa Iława, z zazdrością y trwożeniem fig tych, które nie tnaią go u fiebie kwitnące*' go. W'zczegulnosci radby każdy widzieć go u nas zakrzewionym. Powfzechnośc zaś, iezeli nie przefzkadza, to cale nie myśli o p.'m. Kray nasz obfity w produkta gatunku tego, króre y nayniźfzey kondycyi ludziom tą iftotnie potrzebne, azatym które nigdy niewyidą z mody, nie myśli o ich wyrabianiu, y pożytecznieyfzym fprzedaniu, kontent Polak, gdyieiakotakoin crudo pr/e-•/ pchnąć 590 pchnąć fnoze. Handel ten, ktorv p^daiąc rzec^v r- 1 ... c -, y Pl) ł'ęku, dogadza mieniaiącym (bo i t vVoiego za cudze bez zyflcu nieàa ) a ieft" m P0rnnaźa y zylici, y liczbę z\ fku'ących c], n)U ma^° zna:omy, ani fkutecznie za-"Ç^ny do niego. Jedne tyl ko fi owo ze wfzy-^ n %fzeć ed ie,które ludn ść boga-W ą, y zupełną fzczśłiwość ma ugruntować, ato lett Rolnictwo. o li o w o w wieku nafzym. wiele brzmią-e< wszędzie go pełno, po kfiąszkach, po w°y^.ac^' P.° konvverfijyach; y prawizi-1 Imiftrowie, y ci co ich uda ą, zawfze 0 f'ictwo do uszczęśliwienia l.raiu, z fun-arnent kładą. Byiem przvtomny nieraz Podobnym rozmowom; wfzyâkïe inne fpo-foby ufzczęśliwienia kraiu , podpadały Pieczkom, ten ieden iinanimiter byi pr^yi-^owany, O.iezwaîem fię razu iedn- go z Wątpliwością; natychmiaft okrzykn qny , ^■uiïaîem zamilknąć, ale nie przeto zo- erm przekonany o ich prawdzie. ^ Znam ia, źe r. lnictwo lelt źrzodłem bo-^actw, lecz nie widzę, iakby famo zbuze u-Zcąęśliwiało, owfzetn doświadczamy, ze _raje mmey chlebne, tyle zyfku ą, z prze-^y:lu y pracy , ze tym co znaczy bo-5>acUva, inne obfitsze kraie;niero'wnie prze-^yzfzaią. 1 * ydp0\vi«szWMFła n:źenie chleb, ale przesz on ego czyni bogactwo kraiu. Otoz to eft ezsrgo ja , a czego w o- JDd 59* wey koîiwersacyi zrozumieć odemnîe nie-chciano. A gdy takież, ze przedaż zboża, nayry-chley y nayobfìciey zbogaca kraie, za ras zachęaćdo rolnictwa, anieraczey do przedania zboża z rolnictwa zebrane, o?,Na* mnożyło fię kfiążek o uprawie grunta\V> o fianiu , orania, dobrym konferwow-ittin zboża. Wszyftko to dobre y chwalebne, ale do napełnienia, nie do wypróżnienia z* pieniądze, fxpîchlsrzôw naszych, nam ras fądzę, że drugie potrzebnieysze. jęli śc ie' żowyd.ny śmieszny rroiekt kompanii Ek«' nomiczney, plfzą y kalendarzyki, iak |;ofpo-parowąć, a nigdzie ieszcze nie czytałem iak przedawać. Nie ieft toiedno, mieć zbo^e, co y mieć pieniądze, czyli fposobnośćdogodzenia, potrzebom, wygodom, y wy my flora.' gdyby tak, Polfka nasza byłaby nayisO" gatszą. Czy dia te- 'o kiedy zbrnkretuie &npi«c> ze ma wiecey odbytu, niż towaru ? pełny magazyn nier'bogaci go, gdy z niego u by \vać niebę-irie ,P©lfkanasza ieft magazynem chleba,n^że'i odbytu lepszego mieć me b&' cl ziem, zbankretuiem pewni#, ani przyczy nisć ?o r.a ine iię nie zda. Niechby politycy wymvslili Proiekt zy fkowny prze»daźy, a o resztę , niech fię ni® turbate, "•wlot ć-ię zakrzewi lepsza Ekonomi1» wy nys ą. Inb przeynaą Polacy fposoby pa" wię kszenia fvyoich krescencyi, W tenc^aS 59a Proiekt kompanii Ekonomiczney ( odcią-Wśzy dziec ńftwa, któremi upftrzony ) mo-Ze tyć nie śmieszny, v W ten czas iako na pewny pożytek , y Pan, v podd ny " iego , izezerzey,' y fkuteczniey pracować będą. W ten czas nie tylko o przyczynieniu w P°1li, ale y o oifzczcdzeniu w domu myśleć gdy teraz ( w niektórych zwłaszcza naszych VVoiewodztwach ) widząc Obywatele fterty fwoie bez oddania pożytku, pru-chnieiące y psuiące fię od kilku lat ziarno , 2£łuią, źena nie pracowali, Ta to iefr trudność przedaźy kto'ra wfzel-zachęaenia do rolnictwa, uczyni bezlku-teczne. Co tylko zalecone nam było , Vvzględem fadow y ogrodo'w , mulisz W. "IPan wiedzieć, iak pomyś nie, zaczyna lię rozkrzewlać, czemu ? bo pracuiący koło te-S°> odbieraią pożytek, to ieft: ozdobę, i wy-SpdęCwoię. Stoi fmacznieyszy , y zpie-niężeitie iakiekolwiek. Ze zbożem iesza robota; nie ieft to towar, któryby w koszyku na targ wynieść można, u nas przedawa-®y nie przyprowadzi obcyeh pieniędzy, domowe tylko z mieysca nà mîeysce prze-^iefie , lubo y to, byłoby nie małym zy-fkiem y fzćzęściem kra u. gdyby ludność Wyrównywała obfitości, gdybyśmy lami Wszyftkozpotrzebować mogli. targać!» przedane, po vvifk'fzey części, kończy (woię exyiteneya w biow rzt, którego wyrobienie y koafumpeva cym iposobem, fzkodli- ' JDdij 393, wfzą bardzîev niżpomocną(iak w*emy)Ì3ft pracy, y handlowi. Akademie rolaieze, w Berlinie, Sztokol-mie &e. miały przyczynę być założonemi » bo widziano, iz tamte kraie obcego zboża, potrzebowały, y znaczne fummy za nie wydawano z kraiu: u nas , nie rolniczey , ale przedawniczey, trzebaby Akademii, iak to: czego nad to mamy, zbywać by można. Sposobów wynalezienie ku temu końcowi » tycze kraiowey władzy y powa-gì. Słysząc o Traktatach handlownych, które tym końcem zapewne uczynione, izby kray kraiowi pod pewnemi warunkami zby-wuisc fwoie produkta, obydwa na nich zy-fkiwały, wnoszę fobie, ze do pożytecznego odbytu towarow naszych, mieć by nam traktat handlowny z Pocencyą iaka przynależało. Matsrya handlu, tal? daleko teraz opanowała Europę, ze nadmorfkię zwlafzcza Fo-teneye, nie insze zdaią fig mieć interefsa, jak handlowne. Sięgają one do odległych ïndyovv, nie dla zylkania lia wy, y imienia zdobywaiącego, ale dla olady iakiey, z produktem, pieprzu, cynamonu , bawełny &c. Przeprawili^, (ię z tyfiąc niebepieczeńfKw , rio piafzczyftycH brzegów Ziemi Nowey dla ryb, dj lodowatego Hudsonów kraiu , dla futer. Woyny rch y Tr.iktaty.powfzeeh-nie handel za cel maią. Te, wfzyftko koń- r7^' y Wygry waiącemu , przynaymnîey na CZas Pdbyt, pożyteczny y bogactwa upe-wmaią, pòty, pdki okazałe nazwilko ratto Ji citus, to ieft zvfk przy przemocy, przeciwnikowi nieokaże drugi do n ledo trzy na a-]i,a Wiary, y złamania Traktatu, tak iak z ^in^pfftąpiono. "W prawdzie, y my mamy traktaty. Nie W ymieniam tylko z Królem Prulkim , na fla-^ nym 1775. Seymie, gdzie po ia. od fta, opłacać nasze towary ofeowiąznliśmyfię.Gdy ^y te dwanaście,nie były wyr? żnem i literami 1'apil'ane, fądziłbym że omyłka druku, przez przyczynienie na początku unitatis , tak ml ii?,rzecz ta niepodobną zdała, tym bardziey, 2e dokogoby taxa towarow nafzych należała, ani wzmianki w tymże traktacie. Tea traktat, że nam fzkodliwy, widziemy ze fluitków. Iakby temu zaradzić ? nie ielfc ^ïoim przedfiewzięciem. Lecz podobno zawału tego handlowi naszemu,nieuchylemy nigdy; uważając zaś, że mimo ucilku, którego w Fordonie doznaiemy , miiiey daleko okrętów po Easze przychodzi zboże, niż przed laty przychodziło , defperować należy o obfitfzey przedsży. Nie żeby u nas u było przemyfîu, y pracy koło roli, w tym nas ganić nie należy. Ale że u obcych przybył© onev y rolnictwo znacznie fię poprawiło , to naszym nieszczęściem. Właśnie im potrzebne były Akademie, iakby przyczynić ziarna, a nam, iakby go pozbywać. 595 «ÌDs&Qk» Zofławiam politykom; z kim? y iaki tra' traktat miećby nam należało? lecz żeby A-kademie , czyli kompanie Ekonomiczne, czyli co podobnego ku powiększeniu produktów roli zakładać potrzeba wprzódy f nimby Odbycie ich przez traktat lub inny iaki fposób upewnione było, temu nigdy nie a-wierze. Czyumia wWMPana dziele iak roztropnie y gruntownie o handlu pi Czesz, nic bym do tego przydać nie śmiał, gdybym widział nasz handel nieuciśniony od Cąfiadow, y Z niego przychód pieniędzy więkfzy, niż wy-chod, ffowem pożyteczny. Lecz gdy za na-fzych kilka, lub kilkanaście gatunków pro-duktow, tylewzamiàne odbieramy towa-rdw (*) ze ich wymienienie, uczyniłoby hftą-zkę od kilku arkujzy, C&dziłbym, iź potrzeba ieCzcze inne, prócz handlu upatrzyć źro-dło bogactw. Bo ieżeli naCz handel tera-zmeysży n e pożyteczny , ieżeli mniey wprowadza pieniędzy, niż wydaiemy, ieżeli waśniony, y o ułatwieniu iego nikt nie myśli ; na cóż Cię przyda ? Wfzak iuż od czieCięciu lat blifko tak handlujemy. Cc■/£ z tąd ? O to wlżędzie fłyehać że pienię-niędzy w kraui nie masz. Coż nas czeka, ie-zeJi Jat kilkanaście ieCzcze w tym ftanic potrwamy ? O to uboftwo ! fkutki ubeftwa. » ■ i -■ -......... « i ...........mmmm...... ■r-*a Fam: Tom.* III. fol; 35g, 396 —i- nas uchroniOpatrzność,że fię okropne-^'■^v-aïego kra u nie ftaną, tedy Cze z eści ero yl ozg dla nas, ^dy im przyciśnie ni y z ^ -su y dofcrey woli,wezwiemy ra^e oCzczę-"Osci y pracy. Czemuż tego Cmutnego lo-U' ktorv n s zapewne nie minie, uprzedzić marny? . Czyńmj zawczasu to, czego naymo-Ct'isylzy, v naybardziey zazdn sny Hellad, 2a^iV'iiić nam nietteoże Praca kol > kraio-wvch produktdw może y zatrzymać y po-^Dożyć bogactwa nasze. Fabryki Cą nam P° rzebne, Rie jedwabne, nie złote, nie prze-ti'-\iwne, do tyeh albowiem, prócz r^k naszych, nic vviçcey nie mamy ieCzcze. Wy-rar i ynay to, co nam natura kraiu okażcie. Te Cą y zyfkownieyszs y łatwiey-fze* Nie wchodzę w wyCzczegulmenie tego, Jak fila mamy krajowych rzeczy, które wy-fabiaiąę u nas fami ten pożytek między nas rozbierzemy, który niebaczne zagranicznym fabrykantom pofylamy. Poydzie ztąd, że nieznośna liczba prò-znu'acych rąk zaprzątnioną będzie. Gdy byśmy ten tvlk© odebrali pożytek,Cądzifz że W M Pan, iżby był mały? Siła to w kraiu próżnuiąeych ludzi, fila dni w roku ? gdybym te liczby rozmnożył, a dzień prąci', choć na kilka groCzy otaxowaî, okazały» by fię milliony. Ludzie ci, gdy sic nie ro« fcią> iuż fą/zkodliwerni; coi dopiero, gdy^ 597 ciż r»mi źle robią, fifa to fzkody przez pro-żn.akow kray ponoliV Ci ludzie albe z wy dz-ierftwa w cudze ubrani, albo z leniftwa na pof nadzy, czyliż orzyfzed-łfzy do Jcpfze-go i y tu, nie penie żyliby konfunpcyi y chleba y towarów, ktrreby u ras wyrabiano? Stan wygfko-wnieyfzn było, potrzebnie pomocy tŁmey, pragnęliby n. t ć y żury y dzieci. Gdyby iuż dofratecznie, kray nafz był o-patrzony w potrzeby dla fiebie famych; luci do pracy przyuczony wymyśliłby, y zna'azì fposoby, zb) Wania tego, coby iniaï nadto, za gran cę. A ztąd zakrzewiłby fię handel; handel przynofzący pożytek, mnożyłby indufiryą ( Rzecz albow:em ieft pewna, że pofpołicie ani cnot?, ani żaden heroizm, ale zyfk zagrzewa do pracy dla handlu y wzaiemn e ) lndufirya, pomne.żyłaby y handel, y pracę. Od proftego wyrabiania, przyfzłoby do wymyślnego, w t'en czas y zbytek, byle z krajowych rękodzieł,byłby chwalebny y pożyteczny. Ani bać lie potrzeba opufzczenia pługa dla warfztatu ; owfzem bez wyfzukiwania dowcipnego, byłby to proPv fpofob, niewy-r ufzony, i aturalnie y koniecznie wypły-"Wfciący poprawienia rcltiietwa. Chcemy MODŁOM 59 « iepfzym ? zrobny, ?eby lud wię-P0^rzebował, będzie w ięcey, gdy bę-C'Ve 171 a ł za co nabyć ; będzie mini za co, oiu praca y handel z} ik przyniefie. , 'z?!k y w Ameryce ftały fie iuź potrze-neim, żeiafka y fzkiełka. igła kościana lub ^•inifcwa, b\ ła przed Kolurr bem arcy wygo-®nîN która nieuż)teczka teraz, gdy żelazna Europe) ik* poznana. Wzięcie fię ku pracy, y handel dziczy owcy, iuź :ą przyprowadzi! do tego Hanu, który dziś zadzi-xv'a Europę, gdv fię w równości z nią po-fiswiła. Jnź dofyć a prawie nad to pracują rolnicy potrzeba inney prócz Kich kh fsy ludzi, ktòrzybv to, co oni od fiebie podaią, wyrabiali. Ażeby wefki ■ afze, lny. Ikory. we!-&c. nie wyjeżdżały do cudzych kraiow ( źe tak r^ekę ) na Edukacyą, żeby dro-opłacone , w grzecznieyfzey formie powracały. Z tego co twierdzę, w niefe fz W.M.Pan, pracę kraiowi nafzemu zalecam, za fondant t bogactwa y fzcześliwości iego-Lecz ze ta praca, po całym kraiu rozfzerzo. nabyć powinna, niefądzę, iżby łatwo ktokolwiek partykularny, mógł ią przedfie-Wziąść. Trzeba do tego naywyzfzey potagi. IMoże być monopolium na Tabakę # Zmyfł powonienia nayniewinnieyfzy , kto- ry aui Boga, ani ludzi obrazić nie może, g99 ute&e&p Zmyfi u potowy o^watelow cierpieć ir ufi za drogie pieniądze, rfla kilku krocioW do fkarbu ? Czémużby, pïutna, fukna, fko-rv, &c - - - Ale nie - - . Jtìftem nieprzyi"-/, cielem wfzelkiego monopoiium. Pomogą inne fzrodki ; protekcją, zachęceniem, zabe-fpieczenicm, nadaniem wolnośei.zapomoie-niem, zabronieniem pewnych gatunków y towarów fprowadzania. (nie tak iak farfur)'/^* grzewaniem, y utrzymaniem fa bryk anto W czyli mieyfkjey, czyli iakieykolwiek, kondy-cyi, dokazałaby wieknaywyźfza fkarbu po' wagà. Coi dopiero gdyby fama do prźedfie-wzięcia iakiego przyłączyła fie. lub z fo-bą przyłączyć fie partykularnym pozwoliła V Nie podiąlem % proiektu pifać, bo i e a formować nie umiem. Co mi pod oezj^ podpada, to wynurzam, Widzę ze fabryki utrzymać % tv e mogą, gdy nie fą niocti| wfparte protekeyą, gdy na ich zaîozente braku i e pieniędzy, gdy fabrykanci pewneg° zabefpieczenia nie maią, gdy towaru I bryll owan ego, przez kogo, z kąd mąd mnoirwtf przychodzi. Temu więc zaradzić, fądzg rzeczą iftotną. Kouiee pifania moiego do W.M.Pana nie ie<ł ganienie rolnictwa, bo znam iego użytki. " Ale ź« upewnienie fig o wydatku, zebranego z rolnictwa zboza, y ułatwienie o* nego exportacyi, poprzedzić powinno wfzy-fUue zbieranie magazynów, a bardziey EkQ- %f3s*?0ls 4CO , c ktorey, gdy tanie przeizkody mamy, kt rych ani fiłą , ai;i fżtuką oddal ć nie p trafiemy; potrzeba do innego udać fię fposobu: toietè do pracy, îa> iezeh me zbogaei, to przynaymniey od zubożenia kray ochroni. Parstmonia est magnum veWgaL ~ Jestem W»M.Pana &e. -Jżl ('") To zaś ułatwienie przedaźy ieftie w mocyna-fzey ? Zapewne, okazać to , bidzie nafzą powin^ v. 4°i MDêSsOfcs ..il... ............................Ml— V TRZYKŁAD WIELKI. 2lia zwierzchności 31zaòowcy kray svyoy nieomylnie uszczęśliw Wic e h cacy łoi nie raz, to kraie rządne wyftawiai^c, to o nafzym tu y owdzie wspominając r daliśmy poznać tę wielką prawdę, że dóbr® powlzechne iakiego kram , zafadza fię na pomyślności wizyfikich iego mieizkaiicówy y ze flarać fig o pomnożenie między Indem wolney pracy, łożyć wielkie nakłady dla ocucenia między nim przemytu y po* więkfzcnia fwego maiątku, ieft to fiać pomyślność, ieft to zafadzać grunt niezwy-ciężoney Narodu potęgi. Dały tego inź przykład niektóre Europeyfltie w tym wieku Narody. Ale zaftanowmy fîç tu tylko siad iednym z fąfiedzkich. Do iak fzney wzbiły fię Prufy,potfgi od lat ao. to ieft: od pokoiu Hubertfburflûego? iak fig 402 fia! ïuay ten poważnym u dalekich Naro* 1 °w, a ftrasznym dla bliflsich ? Coż zaś Ul? ry Monarcha 1 ego użył za fpołobdw 0 wielkiego wyniefienia y umocowa-*;,a Uonu fwego? zkgdtak wielkie znalazł ç ¥ na które drżeć mufiemy ? z maiątku ^>ch poddanych nabytego wolną a prze« t(f Przcrnyśln| y zyfkowną pracg, którą Ponuiożył, aby do przeinyflu podał połobność-, źałcwałże czego ? nie fypałże !ti tego hoynie millionow które fobie łasemu nie iako odi^ł ? Przypatrzmy fig 3^ie nawet w roku przefzłyni dał wzglę-c !'m tego nauki,ten naywifkizy mifirz nie tylko w fztuce woiowania, ale też y rządzenia, tym wfzy{lkim, których ieil^powiano-^ zaradzać o kraiowym dobrii ? Przy-ad zdanutięFryderyka wigeey w tcy mie-1/2 nauczy y pzekona , liiż ogromne St: veala Tomy. Kroi ten iak wiele łożył roku przefzłym, to na dokonanie da-nych, to jaa rozpoczęcie nowych przedfie-zięć,obaczemy porządkiem ńaftepuia- cym. w K U R M A R K U. I. Ponieważ merychîy y wielki mros 405 zafzkodziî sa wiofnç po wfeyftkich kraiach urodzaiom tego rocznym 1782 ,dla tego Kcol kazał po izielić między obywatelow w Brandebur gii, Sląfku, y Pomeranii, aby raiali fp©fobność kupienia foDi'e zboża na zailew wie ce y iak - - talerow - - 200,000- 2. Zbudował w Berlin:e y Pótfda-mie 55 nowych mięyfk eh domo vt Mok nazwny njagerbrìicke,y K. fer-ny dla Artyiieryi, które razem kofzru-h talerow -.....433,000 3 Na dobycie gruntów; nazało zenie rożnych Kolonii, na budowania nowy « ti chaìup ehłopfk ch, dla chałupników y dziennych robotnikoww JNe uni ar ku , wydal fummę talerow 200,000 4 Na ofadf 66 F *. n• 1 i, y założenie WÎçcey fabryk we In a ych, lakoteżna feudowanie nowych mieylkich ,'omow w miaftach Lykawaldc y Freusnbri- zen wydał t Jerów - - §0,000 g Na założenie Geneweńflrey zegarków fabryki, paterni na przedni papier fpofsbem H il nderfk n we Wiiach Friedrichshal y Spechi skansen talerow - 62,000 wNEUMARRU. ,■ 6 Na pobudowanie miafreezka Ftlkenburg, które należy do Familii 404 ds Borfc, y pożarem bardzo fpufto-fzone było, talerow - 7000 W przefzlych latach Kroi obrocił pobudowanie mialteczka Kali e s , ^tore n s leży do Pana Beau/o- talerow - " 8°/>oo 7 Na dalfze bicie tam około Rzeki Warty talerow * ~ 16,000 To wielkie 3 prawie iuf dokończo-dzieło kofztowaîo Króla ćkvło " illion talerow, "Ie tez przyniolîo niezmierne pożytki, gdyż przez to "Wydobyto z wody 50,000 morgow y rzednieąo gruntu y łąk, z îozobo Kolonie z 13,000 ludzi, y zylkano kray nowy kv, Itnąey rozległy (' J 8 Na oizię 156 Familii małych gospodarzy, y dziènnvch robotnikow \ve wfiach " Krplewlkich y Szlacheckich talerow ----- 24,000 w P O M E RAN 11« 9 Na ofadę 162. takich z e Familii. talerow......25,000 10 Kroi znowu w tym roku Szla- C) Gdy w miefiącu Marcu roku tego pewodź irz k. wpańftwach Prufkich izkodv porobiła; Król uatychmiaft rozkazał w£zyftkie tawy utwierdzić i'po» fobena Helienderfkim» clicie PomorOdey na poprawę fwyeh dobr, y założenie Kolonii pożyczył talerow ... - 175,000 Kroi da'* ro lnb 12,000 talerow niektórym z Szlachty, którzy Dyli w potrzebie, nie iąd.iiąe zaręczenia, y tylko pod obowiązkiem: żeby piacili dwa lub leden od ita prowizyi; która bedzie obracana na penlye dla wdow, c orek oiïicerlkich , y podu-padłey Szlachty, iako tez na utrzymywanie wielu wieyfkich Naucży-pielow ; ta dobroczynność Króla trwa iuź od lat kilku, xi Na pobudowanie ogniemfpufto» fzone^o mia fu $akobfhausm tal: 39,003 12 Na założenie 13 Fabryk wel nianych , îk rżanych , mydlanych, y krochmalnych, pi ïtna wofk wanego , jferbierni y gorzeioi w rożnych Po-inorlkieh multach iakoto: w Szceci-nie, K>s linie, Khgenvàlde , Stolpo, Treptowe, v innych talerow - - 33,000 13 t\fa pow ekfzenie magazynów wełniany cli y utrzymywanie fabrykantów, talerow - 12,000 wWSCHODNI CH PRUS ACH 14 Na fabrykę phicien żaglowych W Królewcu talerow • - - 6oco w ZA- 400 w ZACHÓD NIC H PRUSACH nv'k iWh Pobu(iowanie zrnyRowa- > o ollkich miaft talerow - .. 100,000 o Ka poprawienie folwarkow fliich talerow - - - - 65,000 \X i"'a 0;adę Szwabów talerow - or.ooo ' 'pomnę tu tylkc, że Kroi od kilku ' V;-rU'a.ZC^ Fortecę Grudziąftą nad , V*^ zbudować, ktoiakofzto->Vaia mjliony. w XlĘSTWIE MAGDEBURSKIM. .*8 Tego roku fkończono ofufze-Qle L>'rot *'•' reńfkich, które zabieraią oo^oco Morgow, y należą do party-sinych, które im przyn . fzą 28,000 - eto\\-. 'lvroi wyciął tez zadneypre-eniyi tym końcem talerow - - i< 1 . 19 jnne także Mota w okolicy rze-^-òmme y Tangtr, które należą *-->ze do partykuiaraych, zaymuią 20,000 °'gow, a teraz przynolzą na rok-°k lodu 17;OOc talerow, Kroi wydał ""otaWv .... : I3ł,000 w XIÇSTWIE HALBERSTATSK1M. . "\° iftt'dzo podupadłe mia (to Krop• ^ , zn> wu ;eft x% tła ran i em j a do dobrego Iłami przyprowadzę, który ofcrocii na to talerow 32,000 Ee 192,000 4© 7 w S L Ą S K U 2T Na ozdobę y rozfzerzeflie rożnych m i aft dat Kroi talerow - 60,000 22 Na pobudowanie domow fpa-lonych w rożnych m'iallach talerow 40,000 23 Na dobycie gruntów v na za-łozei.ie nowych wfi y chłopfkich chałup, iako tez na założenie fabryk talerow......88>oo o 24 Na podarunek rożnym partykularnym talerow.....4,000 Summa Talerow 2,118,000 To to ieft oczywifie, prawdziwe i wni" czym nie nadłożone obrachowanie dwóch willionow 1 igooo. Talerow, które rzgd Prufki tylko w Roku prze (zły m wydał dla poddanych w gotowych pieniądzach, iuż to daigc im ie w podarunku na za-pomożenie; iuż to obracaiać ie na pomnożenie wfpoinego ich dobra. A że zaludnienie krain, oladzenie Kolonii, pomnażanie rolnićlwa, zakładanie manufaktur, ułatwianie kanałami drog do handlu, nie dopuściły były Królowi długo ob rocić iweço ftarania na go'ry Krnfzczo* we; przeto teraz zaczął w to wzierać, i znowu ofobne kolzty łożyć. Dobywanie to go'r pod dozorem biegłego w Meta- 40 8 lnrgii M i ai Pira He ini t z i pierwfzego w Departamencie Górniczym Konfyliarza Gerharda, tak fie pomnożyło i wydoskonaliło przez kilka lar, że Prufsy w wapnie, w ^azie, węglach ziemnych i t. d. wyfyfa* *3 za granicę na 2^4,000 talerow, a prócz tego ofzczędzaig na poł miliiona talerow, które za te produkta iako też za miedź, c}'nę, ołow, kobolt, koperwas, ałun, i inne, Wydawać za granice mnfiały. Y to to ieft fiać, aby potym zbierać; pracować, aby z czalem w pokoiu owocow pracy fwoiey Zaży wtć. Biedny kray! w którym tylko ^fzyflko z micfzkańcow iego brsć, a nic ich zapomożenie dać nie chcą; w któ-rym ubogi rolnik i rzemieślnik ma kto-h go obkładał podatków ciężarem, ale 11 le ma, ktoby go do ich znofzema zafi-. . Każdy dobry goipodarz źałuież ko-fztow na poprawę fwych gruntów, ogro-^òw, dóbr? A rząd każdy nie ieliże w ca-tym kraiu tym, czym iefl gofpodarz w *wym domu? Czemu Kolbert, dzwigaigc 1 rancy^, nie żałował fypać fkarbow mig-dzy lud na iego poparcie? Czemu Fryderyk rozrzuca milliony? Ko to pewna, że ieden tyfi^c tym końcem obrócony, przy-.kraiowi prfdzey lub pożniey fto ty» "Scy. ' Ee ij 4°9 . VI. %'zcòuwny Sosîcpek, i ojohhwfza, icao nadyrac)a. Piękne uczynki nie zawfze {3 bez nad-grodv. Przytaczamy tu uafiçpuiaca powieść bardzo wzrufzai^c?, którey Paryż nie dawno był świadkiem, a która, godna jeft zapewne wlzyftkich wiadomości. Jedna Przekupka owoco'w, imieniem Menthe , pofiadai^ca kramik- nie daleko Luwru, miała ig. dzieci, z których fig ielzcze 10. przy życiu zoftało. U-trzymuie ona fig i liczna familia fwoię, z tego, co iey mały handel przynofi, i z tego^ co zarobi iey mąż 62 letni, który iefl: fiangretem. Ta Menthe miała iednę fioftrę wdowę, która" umarła w R. 1781, i zoftawiła była iedno trzecioletnie dziecie. Ponieważ ta fioftra nie naylepiey fiç była fprawowała, miała fobie Menthe za powinność, napominać ią tedy i owędy; ale ona fig tym urażała tak bardzo, że nawet 4io Przy śmierci wo lała zapi fa ć fwòy maig» tc'K-. kto'ry wynofił do 4,000 Liwrow, ie* dney bogatey piekarce, niż tev fobie przy-ehylney fiofirze. Uboga Menthe, ktò-r§ bardzo bolało, że fig doftało w cudze rgce tak znaczne dziedzictwo i tak znaczna fumma, ktoraby iey była wielką pomocą, pofzła fig poradzić iednego Adwokata; ale ten upewnił ą, iż nie by-*0 żainego fpofobn przeciw tev niefpra-Wiedliwóści, i że tefiament nie może być odmieniony. Ona trzymane na ow czas pięcioletnie dziecie fwoiey fiofiry na rg« kii ; obłapiła ie, i rzecze bardzo tkliwym głofem: " E y dobrze wezmg ia to małe ubofiw© do fiebic, wfzak to ieft fie-rota po moiey fiofirze, ktorey mi nikt nie bgdzie mógł wydrzeć; bo ieftem prze* konaną, że piekarka, ktdra wzigła po niey dziedzictwo, pofzle go nie długo do fzpi-tala, aby fig go pozbyć. Patron zadumia-ły przekładał iey, że fama iuż miała do żywienia dzieOgcioro dzieci, i że iey z cig-żkościo przyjdzie, ielzcze to żywić. " Jak, odpowie żywo. ieft że to iego wina, że na św at przyfzło? chce ono także źyć, a &dg dopomoże! Dotrzymała iłowa, wzię-îa icd do fiebic, i tak fig z nim obchodzi- ïa, iż by nikt nie mógł fig domyśleć, że to dziecie było tylko iey fieflrzemem. Gdy ten polłępek był ogłofzony w Dzienniku Paryflcim pod liczby 362. Roku 17§2 znalazło lig wiele ludzkość kochających, którzy porufzeni pięknością uczynku, pofłali podarunki w pieniądzach do fkładu Dziennika, aby były oddane dla Menthy. Każda liczba Dziennika wfpominała o iakitn nowym dobroczyńcy , ale nayokazalfzg nadgrodę odebrała cnotliwa Menthe 22. Lutego tego roku. Loża w Paryżu znajoma imieniem la Candeur, a iefzcze wię-cey dla rozlicznych dowodów patryoty-zirni i wfpaniałości, odprawiła tego dnia iednę przepyfzn^ uroczy ftość, Zgromadzenie fkładało fig wiecey iak ze 140 o-iób oboiey płci i pierwfzey rangi. Gdy lię zkończyły pierwfze ceremonie zwy-czayne, odfuncły P.ę firanki, a tu dała ilę widzieć tkliwa Menthe na tronie; iey dzie-fięcioro dzieci ftały po obuch fironach, a fi ero ta zaś, z którym lig tak wfpaniaie 0-befzła była, jfiedziało przy iey nogach. Te wfzyfikie inrerefsuigce ofobv,były kofztem Loży ubrane. Przodkuigcy Marquis ** * wytłumaczył towarzyflwu w porufzaigcey i Wyrażai^cey mowie to /vvidowilko, kto- s 41 % re mieli przed oczami: i pod ten czas gdy mowa była nayźywlza i naybardziey P°rulzaigca, Grafo wa *** włożyła na gło-Menthy koronę cywilny Marquilowa dała iey kiefke pełn§ złota,- a Grafo* Wa * * vv kofzyczku powicie dia wstęga dziecięcia, które Menthe w żywocie fwym noli. Loża przyfpofobiła fobie owe fiero tg i wzięła na iiebie łlaranie o niey; Wlzyfcy przytomni porułzyli lig do płaczu. yii. DY owe u filowania wzjleciem uprzątnie m a z ulic 2rjzawjk 1 ch zebra* kopy; 'c! w a wzory c/od ne w tey mierze naś lądowa mas Już nie raz zamyślano było o uprzątnie* niu żebraków z Warfzawy; ale nadaremnie. Człowiek ubolewać mufiał nad okropnym widokiem, który w fobie podobnych co dziea upatrywał, a Obywatel w dvd z ił fig nieiako, ze go Naród w fwey fioiicy cierpiał. Nakoniec po kilkokro-tnych ufiiowaniach nadaremnych, nalepi' ło w tey mierze oftatnie zaniedbanie. à tu Warlzawa ftała lig oczom nieznośna, ii f z om przykra» W Izy fi kie prawie ulice napełnili żebracy, którzy w biocie i barłogu zagrzebani, to prawdziwego lub u-danego kalećłwa okazowaniem, oczy martwili, to fię wfzyflkim, natrętnym a «?o-śnym jałmużny napieraniem, naprzykrzali. Pan Generai Le-Fort nad Szpitalem Dzieciątka Jezus przełożony, u mysi ii zno« wu teraz zapobiedz temu złemu, wynalezieniem'.rzodkow do tego końca iak navloolobnieyCzycb. Wiparty w tym od NP, zachęcony od dobrego tuteyfzcgo Patì erza J W. Okęć ki ego K. W. J\. a za ła-fkawym pozwoleniem i przyrzeczeniem, wfzeikiey pomocy od JO. Xcia jmci Lubi m ir (ki ego Aiarizałka W. 1\. zaczął lig ftarać o fundufz do wykonania tak zbawiennego dzieła. Ńie iaki JP. Schnhz dal za m afìem grunt, na zbudowanie dla libi,gich domu i cegły 100,000.; a tym czafem dom Avc5y, do naięcia za bardzo miern§ opla tg. Te użyteczne zamiary gdybyć iak iwyfzczęśkwlzy fkutek wzięły t 414 PfzyìozmV Gę z nafzey Arony do tego, ile Inozeniy, przytaczając dwoiaki lpoiob, któ- lvm tego lzczgsliwie gdzie indziey doka* zan o. i u z dzis w Niemczech tak prawie wfzę-C/:,e do uprzątania z kraiu żebraków listano i\ę. iż prócz Stanów Duchownych, 1 powiafu Frankfurt {kiego (nad Menem) n,gdzie nie m a Iz włóczących ile zebra» ko w. Wi/n Vźe miedzy tylu innemi rozpędzeniami, które tu z czalem iedne po ^ugich przytoczemy uflanowienie względem ubogich w Xigftwie. ti aj) au Weil-b%nrg godne îeft naypierwfzego wlpo-^nienia. X çze tomteyfzy Pan, bardzo wlpaniale ^ysl^cv i pełen ludzkości, poftanowił był fcniesć 11 tì bie żebraków. Już w Wcilbur-gU od R 1 734. wydawano co tydzień z Xią-( ^gcjgo fzpichlerza po 37c funtów zboża 1 Ha chleb dla ubogich; a prócz tego z Xi§-żęcey fzkatułki przydawano na rok .208. talerow do fu m my, którą zbierano chodząc z pufzkg od domu do domu. Te pieniądze, na pewne i nieodmienne por-cye podzielone, rozdawane były między ubogich fpiranych, i do tego naznaczonych, ped^ dozorem tamteyfzych Dudio- É 0 4i5 wnych. Toż famo fię działo w Kircheim przy flar y ni zamku Boland: tylko z ro« żnieą ; iż oprocz zebranych dość znacznych pieniędzy w Kościołach i di;mach, dawano tn tylko z flrony Xi§żęccy na rok ig achteiow (a Igo funt w) zboża i ça talerow. Do tego fluidu (/.u należeli nie tylko ubodzy w obu miaflach , ale też po wfzyftkich wfiach i folwarkach Xi§żęcych znaydui§cy fie. Z tym wfzyftkim pełno było wfzę-dze po domach i ulicach żebraków. Xij-że ubolewał nad tym, widział on zt§d dla ipołeczności i kraiu złe fkutki; przeto radził fię długo, iakbv można było opatrzyć potrzebimi ubogich fwych podda-nych, bez żebraniny. Ułożono do tego proiekt, i itfzcze w R. 1774 założono grunt do fundulżu przyzwoitego; to iefi: Xiąże cbrocił na to, oprocz pewnego kapitału na dom flerot wyznaczonego, od 332s talerow i innych miłofiernych fun-dacyi, wfzyfiko to: co tylko przez konfi-Ikac.yg mogło wniść do fkarbu iego; a tô nawet od dnia, którego obięł rzędy. Wfzy* (Ikie te fuadufze wyniofïy do 1^,272.. talerow. \ Gdy pro wizy g od tego kapitału obracano przez kilka lat na utrzymywanie ubogich i Okaleczonych poddanych; urny-ślono fprobować , czyby ten proiekt nie mógł ftużyć do powlzeehnego ubogich injlitiitu ułożenia. Proba ta fłała fig vie dwóch ziednoczonyck Wielko-rzą-dztwach Kircheim i Stavff* A że lie to przedfifwzigcic mądrze 1 przezornie ułożone udało, podług żądzy nie tylko fa-Jiiego Xig/gcia ale i każdego Patryoty; przeto polepiono do rozfzerzenia ufła-nowienia tego po całym XiçP.wic; lubo fOzłęczone i iakby porozflrzelane tu i °wdzie ekonomie Xiçfiwa tego, nie ma- były do tego przefzkodą. Wfpomng tu tylko zafady, na których fię wfpiera to piękne uffanowienie. I. Prawdziwym u- bogi ni iefi ten, kto'ry nie ma żadnego Uiaigtku, ani rodziców, fynow, albo krewnych, ktòrzyby go żywić mogli; a zaś fam albo dla flarości, albo dla kalećlwa, nic fobie zarobić nie może. II. Którzy ttiogg pracować, a nie chcą; powinni być do tego przymnfzeni. Dla tego w Weil* burgu iefi dom poprawy i roboty ufla-łowiony, gdzie im robotę w proporcyi ich fił i zręczności wydzielaj III. Ci Którzy mogą fobie zarobić iak§ cześć potrzeb Avo ich, biór§ z fiindiifzu tylko tyle, ile ira niedoftaie 3 ale li ar a ć fię należy o to, żeby im na Ipofobie zarobienia fobie nie zbywało, IV7. i/o Ar on ni że" bracy powinni być wllrzymani, i od dr.sa rozpoczęcia uftanowienia tego, powinno ufiać wfzelkie po domach i ulicach żebra-ćhvo. Jeżeli fię zaś strafi iaki rzemieślnik wg dni i 5 cy, albo iaki inny ogniem lub ia-kim przypadkiem zubożony człowiek; to ten powinien być wlpomożony z (kładki z cechu lub z kafsy ubogich , umyślnie tym końcem ofobno uftaaowioney. V. W mianach. raz w tydzień powinna byćobno-fzona pufzka od domu do domu, i zbierana jałmużna tak wolna, iako też tefla-mentami lub podpifami wyznaczona. Zaś po wfiach ludzie lepiey niaigey fię, powinni być zachgcani od Xięży np. po kazaniu, i od Urzędników, albo do żywienia fwych ubogich, albo też do przyłożenia fig tylko do tego uczynku, czy to zbożem czy pieniędzmi. Dla tego oznaymiono o tym miaftu Scbulttc\fen i wfzyfikim Ekonomiom, i nakazano, aby według podaney fobie na wzór TabeIli,wyexaminQwawfzy wizfdzie liczbg 41 s ubogich w każdym mieyfcu, wiek, przy» czyny ubofKva, moralny i fizyczny charakter, fpofob, ktor ym lobie do t§d zarażał. 1 czy może co na tydzień, czym, i lak wiele zarobi: fobie? wiele ma z iat-^użi-y wvznaczoney 1< b:c z Iżpitalu lub Jnncgó iakiego fundufzu? wiele mu 0-procz tego braknie iefzcze ? wiele każde mieyfce na rok przynofić może iałmużn ? 1 « k i e iefl dobrowolne pzryłożenie He w pieniądzach i zbożu maiftnych ? na pifmie 0 tym Kommifsyi ubogich znać dawali. Potym uczyniono porownanie wydatku z perceptg. Łatwo lie domyśleć, że pierwfzy daleko przewyżfzal drugą: zwłaszcza, że wielu mimo patriotycznego Duchownych i Urzędników zachęcania, nie przyłożyli fię do tego według maigtku ^Wego. Ale Xiąże nie dał fi§ tym odlira-fzyć od przedfigwzięcia fwego. Cztgo, rzekł, moi poddani ufkępili ubogim, to ia to dołożę. ,, Zaczym R. 1780 wprowadzono ufła-nowienie to po całym xifftwie. Rozdawanie fundufzowey iałmużny dzieie i:ę co tydzień w Sobole. W miaftach czyni to "Wyznaczonv F.końom ubogich, w miafìe» elkach BnrmiftrZp a po wiłach Sołtys, czy- 4i9 li Woyt. Na iedne ofobç daia naymniejr 8 a naywiçcêy 72 grofzy nalzvch, i chleba od zi aż do^ 7 funtów, jeżeli kto u-mierai^c naznaczy dla ubogich fummę; to iey injiitutum nie obraca w fundufz, ale ją naznaczonego dnia ubogim rozdaig, albo iey też na ratowanie ich w chorobach używa i 5-, Każda Ekonomia ma fwoię ofobnę KafiC Ubogich, którą świeccy Urzędnicy xi§żfcy zawiaduig Tà doftarcza na wlzy-fikie przepiłane wydatki: zaś odbiera do-chód z kalsy generalney, ktòrey kapitał niż w Roku i/go uroO do s 1,000 ta 1er. Z tego pro wizy a 143^ ta 1er. i 43 gr: rozdana była na kafśy fzczeguine, o-prócz tego co kafsa Xi^.çca w pieniądzach i zbożach przy date. Tu też trzeba przydać, że izpichlerze Xigżęce dodai^ wfzędzie zboż za cenę mierny, raz na za-wfze ufìanowìon§. Co tylko to ustanowienie wprowadzone było wfzgdzie; aż Xi§że zaraz ftaral fig pomnożyć fundufz ten znacznemi dochodami od Przvwileiow niektórych, ia-ko też nałożeniem matc-go podatku na pfy nie koniecznie potrzebne, iako to: damilue, charty, ogary. Co iako tei 420 ko! lek ty wfpomnione, ofobliwie pod czas swi§t zbierane, daie teraz fundulz dofìa-teczny na utrzymanie kraiowych ubogich.' Dla tego tu ofobliwiey to uftanowie-1;1e wfpomniałein, iż lie nie zafadza ie-oyiiie na zarobku famychże ubogich, o który w natzym kraiu bez manufaktur triidnoby było, a który iefi łatwy w Donach ubogich robiących tam, gdzie ich przędza np. z łatwościę zbywana bywa. Wizskże w Wielkiey Polfzcze domy te robotne ubogich, znalazłyby odbyt z przędzy wełniancy po miafteczkach, gdzie lu-k'enne fabryki kwitną. Fabrykanci tam-teyfi woleliby z radością płacić za prze« dzę krain z którego żyiq , niż za gra-tticę, gdzie nic z lwycli fukien przedać ie mogę. Drucie uflanowienie na pomoc ubogich godne wfpomnienia i naśladowania, left w Monachium. W mieście tym od kilku lat ułożyło fię towarzyftwo fkryte. Skład a ono Hę z 170 ofób z których każda daie co miefi^c po 4 złł: Pol: Ale prócz te^o odbiera od wfpaniałych ludzi Jałmużny 1 znaczne w pieniądzach pornosy. L tego funduizu opatruje ono po domach, ubogich odziWa, źvwi ubogie l- - £"> dzieci, i flara fig o ich w rzemiofLch i użytecznych naukach ćwiczeni : Kto najeży do Towaizyfiwa tego. trzyrnaig te» w Jekrecie: nawet o tym fami miedzy iobg nie widzę. Wydruk wała ono nie dawno Regeilr dochodow i wydatków roku 1781. aby Pub li cum wiedziało na co i gdzie o ■: raca ne bvwaia iego ludzkości poświęcone ofiary. Tymże końcem wolno zawfze każiemu widzieć regefira jego u Kafsyera, który ieil oznaymiony, i do którego' kfiąg w f/.yfikm i zawfze przyftgp jeft wolny. Dochód towar/yfiwa tego był na ow czas §4^2. '/XX: nafzych. Co rok z dochodu tego \ część odkła-daig na fund ni z: aby inoż 3 ubogich wfpomagać z niego pod cz, s woyny lub drogości. W nafiçpuiaçych miefięcach przytoczę-niv tu różne względem tey wazney o-koliczności iifianowienia, iako też bardzo chwalebny L >tery§ Drezdeńfką, o-i pewnego towarzyftwa 11a dobro ubogich urtano wionego. VIII, ' VIII. °-!sze y wielkie przypao/zi u'Jf n-~òjOLch h schód nieb. ■nicmanie owo, żc po zawarciu po-koiu w Europie , wiele lig iefzczs ^'oieanych przypadków miało fiać, y krwi "'dzkiey przelać wlndyach Wfchodnich, sprawdziło fie. BailidcSujrcin po batalii 12. Kwietiiï* pierwlzey części t. r. Pamiętnika opita-JleV; udał fig do brzegów Koromandc-lfkich. ■l'a m gdy Fiotta z wielkim fig pofpiechem oprawiała, on po dwa razy naięd wyfiadł-udał fig do obozu Hyder-Alego, narowił go do fiatecznego woyny przeciw" ■^ingiikorn popierania, umówił fie z nim V/Zgledemiey tegorocznego prowadzania, y Wzi^wlzy od mego bardzo znaczne poda* rilnki, wrócił fig do Flotfy fwoiey. Woy-Hyder Alego było naow czas bardzo V' dobrym /lanie. Kawalerya iego napeł* Ii!ała wfzyrtkie iirony, y drogi przerzynali a czeito fig aż pod lame braniv Ma- Ff 423 iétë&a* drafs zaganiała. Woyfko także Franai" (kie z nim złączone y z chorob uzdrowio* ne nieodnioflo żadney f/kody , ale na mieyfce P. Duchcmin, z którego Uvei er Ali nie tyl kontent, wzigł nad nim kom' rngdg Feldmarfzałek de Ojfalize pierwJze-mu w męftwie y fzacun ku u wfzyflkich równy. W tenże fam czas, gdy lię Pa'1 SuffrenyHyder Ali umawiaj; P. Bufsy o debr awfzy z Europy |>oiiłki, wyprawia! lig z Wy fpy Francu łkiey do In dvi, ale zarazo* ny na obu rękach tak, że i cli rtifzyć nie-mogi. Pan de Sitjfren powrociwfzy do flotty, n'vz ćttugo z nig wyfzedł pod żagle. Ponieważ Sir Edourdad, iak tylko naprawił fw;§ not-tg po oweyże batalii, opuścił TrinconenW /o, y udał lig do Nagapatnam, aby z bli&a uważał Francuzów; pr?eto niedługo Pan Suffi en fpoftrzegł ku fobie 'płynący An" gie'fką flottę. Nazaiutrz, to iefl 6. Lipca 17 g s. przylzîo między obiema flottami do bitwy krwawey y uporczywey, lubo nic nicdecyduiącey; gdvż wiatr, iak movv't Admirał Angielfki, na fa mytu końcu batalii przefzkodził do korzy/lania Anglikom z zatrwożenia y pomiefzaiita, które fę było wfzezcło na ilocie Francuiluey. òkiadafo A2 A ta zio. okrgtow liniowych, to ż Anni• ^a'a od 50. armat Anglikom wziętego, y 4. iregat, AngieHka za s z 10. okrgtow linio» v7cb, iednego ( JJis) od 50. armat v fregaty od 24. Anglicy {tracili iednego Kapitana Miielelan y 77. ludzi, a zaś rannych ^oltało 6. Orficerow, y 233. maytkow y kołnierzy. Francuzów (irata wy noli fa do }?%. zabitych, a 601. lanuych.. Na końcu kitvvy okrgt JrancuQsi Severe {puścił fw§ agg przed Angielfki m Sułtan. Aie gdy pollai iwe z ludźmi po niego łodzie, Tevere natężył żagle, wypalił z boku y z Przodu przeciw Sufttinoìvi a potym fig u-^ał ku Iwo 1111. Nazaiutrz Admirał Angielki poffał do Franeuikiego, domagai^c fig 0 oddanie mu okrętu tego, ktòrv mu Hę, ^owił, był poddał; ale Francu(ki odpowiedział, " iż ieżeli Pawilon upadł, to lpra-^da kula, a że ten okręt nie poddał fig, 2r>ać z tego, iż go miał przy {obie. A na reizeie Admirał Angielfki mógł fam przy iść po niego, ieżeli go lobie tak bardzo ży-Czy. ,, Ale Flotta Admirała Honoresr tak ì u była nadruynowana, iż mu lig niedopuści-ła w tg d rogg puścić. Udał lig tedy na poprawienie nadwergźóney Elisa dry fwoiey do Trinconemale, gdy tym cza lem, y tym- ff z 42g źefamym końcem Francuzi pofpiefzyli do Goudeiour. Z portu tego P. ŚufFren wyfzedlf/y pod żagle t. Sierpnia, 21. fpotkał fig pod Bâtiicalo z Panem Ayamar, który mLl i. Batalion piechoty przy fobie.Ten wziaui-y na fwoie okręty, pofpiefzył prollo ku '['riti-quemale, zkąd według wiadomości, Kjka-dra Angiellka wyfzta by'a. Tam przy by* wfzy, mimo nieiakiego odporu, wyia;!/.^ na lgd w'oyiko y znaczną część ekwipa-io w 25. Sierp: Aże fig « bąwiał ffufzni ; po' wrotu E (kadry Angieifkiev, umyślił fzybko" ści§ nadrobić. Przeto 27. zaczął atiako-wać miafto; 2p, z bateryi ognia dawano, co ż v w o , isko też y groźba wycięcia ; ar" nizonu, iezeiiby fię nie poddał, lprawiło, jz qo, Sien nia miafto lìç poddało, a 31» Forteca O/temùourç. Anglikom dozwolo* no woiennych honorow,yzaflać ich wizy* fik ich, to 'efl 400 ludzi do Madrajs obie. cano. Znaczna liczbą prochowy amunicyt bardzo fię przydała Panu de Suffren dia i ego flotty. Hollemlrzy złęczywfzy fię 2 . jkilku tamteyf/emio,krętami y z 160. ludzi» bardzo Francuzom pomogli do orlcb'. n-a Fortecy tey. 1. Września wrócił fiç tkwi* do fwych okrgtò w, a Z- ukï>z«ia ^l,gielfka Eft^adra. Pan Suffren manewru-2?c zręcznie, przez dwa dni prawie unikał'bitwy. Nakoniec zaczęła fię uporna y az -'O farr.ego wieczora trwaigca batalia, które y obie fłrony b i i g c fię tuż blifko ,Ł'dna drugie y, ftralzne poniofiy fzkody; Nobliwie w żaglach y naciągach. Ponieważ niedawny przedtyrn okręty FJiluflre y St. Michel ed Pana Btifsy przy jurne, złg-C2Vty fię z panem de Suffren; przeto miai °n podczas tey batalii 12. okrętow, kto-r? liczbę też mieli y Anglicy. Bardzo fig popi fał w ten dzień Kommendant okrętu ^ jUufire, iako też Kapitan okrętu Vorient P. de Li Palli er e. Po tey batalii znalazło fi? na okręcie Heros, na którym ieft fam P. de Suffren 50. zabitych, a 72. rannych; a zaś V JIlu fi re komwenderowany °d Pa^a de Bruyères Chalabrc miał 34. za-bitych, a %2, rannych. Zaś cała Flotta Fran-cuika miał.- 82. zabitych, a £^5. ranionych. Ang:icv mieli zoś 106.zabitych, a 354.rannych, W tcy batalii znowu to potkało Patta S i: (Iren, co Pana Gra Ue roku przelzłe-£0; to lefi, ze tylko 2. Kapitanów przy r,im fię biło, a reszta woleli na iego fiiebe-fpieczetSn wo patrzeć, ni zeli pomódl mu do pewnego zniefienia Flotty Angieiikiey^ 4 2/ od czego było zawiŒo podbicie całychlndyi. Po tey bitwie, gdy Flotta Franculka v/chodź ila do portu, okręt liniowy potrąciwfzy fię wnocyofkałę, zginął, ale ludzi z niego wyratowano. Ponieważ Pan S offre in z Flottą fwoią udał fię w fam kąt portu Trinconemale, gdzie fię zdsł bvć do-fyć belpiecznym pod zafîcu ; zamku dobytego; przeto Admirał Angielfki mimo bardzo fatalnego lianu Flotty fwo-iey, poftanowiłgo w nim zamknąć. Zwfa-fzcza, źe fię dowiedział o przybyciu Kom* modera Bickertona, który mu z Europy przyprowadził 6. okrętow liniowych na pomoc, y s. fregaty. "L tym pofiłkiem chce Admir.ił Angiel/ki uderzyć na Frań' cnfkieg ; albo iezeliby okoliczności tego niedopusciîy, to przynaymniey Ipodzie-wa fię w tym fìanowifku zdybać 4 liniowe okręty, które mu z Francy i P. Peynier prowadzi. ZasŁ Pan Suflreri ma nadzieig, ze na poł fkołotana flotta Angielfka, bę-dz ie nuifiała za nadeyściem niepogodnych cza (.o w, (zukać innego befpiecznieyizego $anowiika; a on zatym złączy fię z Parem Peynier, y poyzd e na pomoc 'a nu de Bufsy, który ma razem z l'y der Ali odebrać nazau Anglikom Negapatnam. Oioi 4S8 krótkie, ale rzetelne przełożenie okoliczności w tych odległych (tronach. Jeże-dwa y Kuryerowie lądem przez Konftan» fynopol y Bafsorę wyflani razem od Dwo-r°w. Londyńikiego y Francufkiego , nic v.'(lrzymaią wyniefionego z obufhon na; fifcbie miecza; to będziemy ielzcze mieli hiiutną powinność, oznaymienia o dal-fzvin a daremnym w Indyach krwi ludz« kiey przelaniu, y przypadkach tani fig iuz, gdy to pifzemy, trafia jących. a==_==;=g^===- — IX. 3?rzcśiroc/a zabawna y użyteczna, wżyte? cm kw La tory: kłonność wrodzona do kochania w kwiatach, znayduie fię nawet w tych ofobacb, które niemogą ani rozeznawać, ani Izacować ich piękności» Bawią one oczy fwą okazałością , różnością, y przedziwnym kolorów pomiefzaniem, tak cza-fem dolkonałe niby malowanie wyfiawia-iącym, iż go nawet naydokfadnieyfzy pen* dzei potrafić niemoie. Wydają owe za- 4*9 zwyczay moc zapachów, które dii Ig hkąs-dii Izy przenikaigeg głęboko rofkofz, Mo dycz fpokoynç, y tak zwyciężającą ponętę, i 7. niema flow , które by ig wyrażać mogły. Na famo wevrzenie kwiatów, orzeźwia fif umyli, ciefzy oko; zwialhii^ one pory czsióvr, w których nam przyrodzenie tyfi^czne obiecuie pociechy ; a ich widok, fławia w myśli lubych rzeczy przypomnienia; nawet podczas fluztpłey y wfzy(iko pi»{lofz^ce y zimy,, kilka hya-cyntów, które w oknach chowamy, dauj czuć po pokoiach iakgś wiofny przytomność. U wł/yilkich tkliwych Narodów, kwiaty były nayżyWtzym obrazem mio* dości y fzczęśliwości. Rymcpifowi® y Ma' Jarire iefzcze ns?m ie podaig za takie. Kwia* ty ftużą do okazania y dania dowodu ko- ^ chania. Arkadyifki l'sfterz, kròry niczego ni e pragnie bardziey, iak żeby był od Da* fny ukochanym, niema milfzey dla fiebie zabawy, iak kiedy dla niey w ranek z kwiatów wiie,- a nafi kochankowie mai^ ieizczs bukiet za dar taki, którym Dama niełatwo pogardzi. A!e to źrodło risfzych pociech y fiody. czy, lubo idi niewinne, lubo od dobre/ udzielone natury, wyciąga otlro'znoscij 430 pdyż w tym flodkim napoili ukryta ieft tlllcizna, która zawlzc nafzemu zdrowiu, a C/-afcin y' zvciii grozi. Niemaiacy doświad-^ i_> * ■ x ł-;'°nij przyjaciele y przyiacit Iki kwiatów I1,cpogardza przeto nafza wzgledem nich przeftrog§/ Xwyczay napełniania mie-fzkań nafzj/ch l^chnęcemi kwiatami y ziółkami, podio-('zi z iakiegoś nienafycenia. Pola, łr>ki., ^'y y ogrody, \vydai3 nam od-pierwfzjey Wiofny aż do jefieni, ro'żn§ miefzaninę frzyiemnycli zapachów. Tam na wolnych y przewiewnych roflcofzy mieyfcach, Ożywiaię nas y czerttwig te wdzięczne pa-17, niemog^c nam fzkodzić. Lecz my na tym nieprzeftaiemy. Chcemy wonności ^ ieczorne przedłużyć do rana, y przynośmy kwiaty, które nafzemu powonieniu fiaybardziey podchlebiaj , do nafzyeh po* koiów, gdzie śpiemy, gdzie iemy, y gdzie i;ç naychçtniey bawiemy. A niepo-uiniemy na to, że te miłe zapachy, kto're nas na wolnym powietrzu orzeźwiały, w zamkniętych pokoiach nakfztałt iadowi* tey trucizny umorzyć mogg. Ażeby ftę przekonać iak fzkod.liwe w Zamkniętych tych izbach wychodzące z ró* inych krzewów pary; zważmy nayprzòd 431 niektóre p-ofpolite względemtegO' doświadczenia. Wiele olób delikatnego ułożenia, doznaia zawrotu albo iakiegoś małego zagłulzenia, kiedy wnidą do iakiey i/br, gdzie ielt mocny zapach z fiołków, albo pizmatki,(Afperula Odorata L* ) z których, olobliwie w Holfztyriie, tak niebacznie wieńce w łóżkach zawicfzgię. Znaiome nam {ą różnych Dam przypadki , kt >re od zapachu iednego hyacintu omdlały j drugim odięła zmyjfty ' wonność bukietu, który inne mi.ły przypięty na boku» Każmy tylko otworzyć drzwi długo zamkniętego krzewodomu; a zaraz uczu-iemy mdłość iakąś, którey I g w ten czas dopiero pozbędzie, gdy lig zn wu na wolne powietrze wyntdzie. Spanie w krzewo-domach ieft bardzo niebefpieczne. Próby czynione z powietrzem, kto're parowanie krzewów zaraziło, iefzcze wię-cey dowodzg. Nie trzeba, tylko świeży zerwaną liii;; różą, tuberozę, włożyć pod bamę fzkkng, y niedopuścić, żeby lig tani zewnętrzne powietrze wcifkało, n.p. fìa* wiaiqc dzwon fzklany na talerzu pełny wody: po kilku godzinach tak liępowietrze W nim zarazi, iż nietylko świecę nagle włożony zgafi, ale też zwierzęciu îakiemu PrśHko podłożonemu żvcie odbiera. Prie• ft^y, ogłofił różne względem tego do-iczenia ,• ale te, kto're Jngenhotisz C2ynił, f9 ofobliwie godne uwagi. Trochę kwiatów z róży Jerychorifkiey włożono P°d naczynie kwartę wody trzymaićjcej Przez 3. dni trzymane, zaraziły pod owyni Naczyniem powietrze tak bardzo, iż w nim ''''dna świeca palić iię nie mogła. Równa ^czba tychże kwiatów była przez noc *rzyiriana w nsczyniu takieyże wielkości ; Uraziły one przez ten czss powietrze tak, Ze podłożone potym zwierze, wnet życic traciło. Podobneż doświadczenia czynił Jnvcnhousz z owocami* y ich parow«nie było tak fzkodliwe, iak y kwiatów. Jedna brzofkwinia zaraziła w kilku godzinach powietrze w naczyniu 6. razy wieklzyrn, niż była ona fama; nawet na flońcu czy-^'łi powietrze na około ilebie niefpofo-bue do utrzymania płomienia. Tuzin świeżych bobów zaraziły przez noc w naczyniu pcłgarcowym powietrze tak -y kurcze w nim w pół minuty zdechło. V\f gaiku tdkże pigwami do połowy napełnionym, tak fię powietrze zepfuło , że iię w nim światło palić niemogło. Wiele innych y nieraz powtarzane z owocami 433 próby dowodzą, że gdy icfl wiele w za* mknięciu iakim owoców, parowanie ich fi aie fiç bardzo fzkodliwe. Toż lamo mówić o różnych ogrodowych korzeniach. Ofobliwie niektóre z kwiatów fa izko» dliwc, iako to: róża -Jerychońfka, którey zapach powietrze bardzo diu^o utrzymuje; kwiaty pomarańczowe, nogietki (fonci) biała lilia, narcyssy, róże, v inne bardzo pachnigce. Także parowanie liścia, a ofo-biiwie zapach' gałęzi brzozowych, które* mi na «wiatki kościoły y domy nasze ma' icmy, fą bardzo Szkodliwe. Można fiç domyślić, że tym więkfze ieft niebefpieezeńAwo parowania tego, im znacziueyfza ieft mnogość roślin, kwiatów, owocowy im mnieyfza icii izba, do jkto'rey rzadko świeże i: e powietrze dodaie; y im delikstnic-yizeieft ułożenie żyłek w ©lobach, które w tym zarażonym miefzkai§ powietrzu. Jeden bukiet, para iakieb kwiatów w obfzernym pokoiu , mało co zafzkodzéj; aie gdzie ieft iaki chory, tam iuż y w tym trzeba wigkizey ©ftró-żności. We dnie mało kwiaty fzkodzf, kiedy fr wybawione na świetle fłonecznym. Ale kudy £oi$ daleko od okna, y na iakini 43'4 feninym mieyfcu; to i liż tym ta m y m prg-^?-ey zarażę powietrze, W nocy 1r rozwiły Cię kwiaty. Wnet ludzie obudzili fię prawie razem, y mdłość okrutny llc?uli; ale niechciał ieden drugiemu przykrości czynić, y wytrzymywał poki mógł; lecz gjy fłabość coraz lie wzmagała, po-cz?ł i^den drugiego budzić y o pomoc Wołać. Za pierwlzym drzwi otworzeniem ter>, który ich był nayblizfzy, poczuł lig kyć pokrzepionym; wyfkoczywi/y z łóżka Z zawracaięc? lię głową, otworzył drzwi wfcyftkie, y dofzedł po zapachu kwiatów, niebefpjeczen(lu'a fwego przyczyny. Drzewo tedy, ady rozwinięte kw ty poftrze-iono , z izby wynieśli, sytiez&go powie- ■( 437 < trza wpuścili, a zatym zawrót głowy iifM» y zarazem ludzie przyfzli do iiebie. X. cJjoiiicfi&nia polityczne z różnych c-ir* ~ i Kj\ ćlr.ą lig w tym okazała; y przez fwych Po* lłow zaleciła Kongrefsowi, żeby naymniey-fze^o na nich nie mieć względu, y nie im za'&onflCfcowane v zabrane dobra y fprzg-ty nie wracać. Pedobneż przeciw nini wyfziv prawa w Południowcy Karolinie. Sama tylko M, fs ach uf 'et s - bay poftanowiła» iuż wigceyich koniiskacyg y pienigżng Q" pia tg nî s kirać. Poniewa?; nie tylko pçwiat Vcrmantu, ale tei y wfpgniaioiiy od nas Difïrikt Pen- 45$ Penfylwanii domagały fiç, aby były udziel-llemi kraiami tey Rzp: nowey; przeto Kon-grelsprzez ieden Akt 5 Grudnia 178a. uie tylko ogłofił, że poflçpek Vevmomu był z ^bliżeniem powagi Kongrefsu y całty Kon-ïederacyi; ale też podobne zamiary uznał Ennemi obrażonego Maicftstu temi flo-^7: „ Jeżeliby iaka ofoba, albo ole by w Sinicach tey Rzeczyp: iianowiły y układy, albo fi an o wić y układać chciałyiaką y niepodległej prowincyę, tedy takie °foby, po prawnym oto przekonaniu, bę- ogłoizone winnemi obrażonego Maje-flatii. " Względem nałożenia nowych podat-W przynaymniey tego Kongrelsdokazał, y,< za iego zaleceniem lanie Prowincye na ^ebie włożyły podatek. Mafsachufetibay llftanowiła podatek f. od fìa od wprowadzania niektórych rzeczy. Ale ten poda-tck ma być do włafnego iey (karbu odbierany. Podobnież uczyniły Connecticut y Wirginia. A zaś Rhode jsland zalecenie *° Kongréfsu iako, uwłoczące powadze Prowincyi fkonfederowanych. odrzuciła. Te y inne okoliczności oznaczaj w tym Kraiu przyfzłe niezgody, a tym lamufpa-^aiai§ Europę, treflùiwg o fwoy handel y *Woie ofady. (ag 459 Wieść o pokoiu nadefzła do Filadelfii 16. Lutego. Trudno wymówić, iaką we wfzyftkich fprawiła radość, y flodkie fere porufzenie. Kongrefs za obebraniem te/ nowiny, pierwfze fwe obrocił ftarania ku rozfzerzeniu handlu. 6. okrętów znaydu-iących fię na Delawarze, wyładowano y wyznaczono do Londynu, dla rozpoczęcia z dawną bracią fwoią handlu. Zaraz także poczęto przyprowadzać do ikutku dawny y wielki proiekt, prowadzenia na fivych okrętach tylko handlu zIndyam* Zachodniemi. Garnizon w ïJe\oyork y Loyaliftowie, gdzie także przybył garnizon, y Loyaliftowie z Charleston, gotuią fig do opufzcze-nia na pierwfzy z Anglii rofkaz tego portu, który będzie ftolicą AmerykańfkiegO przemyflu v handlu. Ale gdy fię Anglicy do opufzezenia A' meryki gotuią, w którey ich 50,000. zabitych podczas tey woyny legło: Woyfko Hafkie od fwego bardzo nabożnego, ale łakomego LandgrafFa przedane, portano-wiło y zOfficerami, wyiąwfzy Sztabs OfK-cerów, zoftać w tey ziemi, którą ponie-wolnie fwą y cudzą krwią zlali " aby fl>o-wili, nie byli drugi raz przedani na rzeź 440 lakicli ludzi, którzy im nic z/ego niezrobi-r1, « Piękna nauka dla Panów, ludzi iak bydło traktuiącychi W Europie iuż prawie wfzçdzie Ame* między udzielne kraie policzona, al-0 Poftow od Monarcho w Europeyfkich °dbiera, albo fwych do nich pofyfa. Frań-naypierwfzy tey Rzeczyp. w Europie y Franeyi Pofc-ł, na pamiątkę tey wielkiey reWolucyi, kazał wybić medal. Wyraża ^ Herkulefa w kolebce, który dwóch w§-dufi (Bourgoyne y CornwallisJ Je. ^en lampart zdziwiony nad tak wielką fi-chce {ię na niego rzucić, ale go odpę-Minerwa mająca tarcz naznaczoną tfzema liliami, a przeto oznaczająca Francy?. Na dmgiey Óronie iefł wolność pod ^'czney kobiety poflacią z napifem Liber* Americana. Na wyfpach Antylfkfch nic przez ten miefiąc godnego uwagi nie *'ało. Ale na końcu roku przefzłego potata znowu niefzczęście Flottę Francu(ką„ ^onicwai wiedziano, ze wfzyftkie kefnwo-lc Angielfkie z Europy miały przylądować do Barbady: dla tego z Martiniki komenderowano Kawalera de Borda z dwiema okrętami liniowemi, a. Fregatami, y lędną Korwettą. 1. Grudnia Dywizya ta a _ 441 '•"niapadłfzy na ieden ok^t, y fregatę nic* pr^yiacielHk^, poczęta i§-gonić ; ale ta u-mknąwfzy przed Francnzami, dała znać Admirałowi Pigot z Newyorku powraca-Igcemu, który wyflawfzy kilka liniowych okrfîow, przeciw tey Dywizyi, zabrał Z z niey Le Solitaire od 64. armat, na którym fi§ znaydował fam P. de Borda, y który fig nie poddał, aż po godzinie flrafzney bitwy, y utracie 60. ludzi: toż niefzczęscic fpotkało Korwettg; zaś drugi okrgt, y 2. fregaty uratowały fię. Ale go nas bardziey interefsować po* winno, ieft to, że na wfzyftkich tych wy-fpach iuż prawie nic nie było na początku tego roku do wywozu do Europy; a że fu-fze wielkie zafzkodziły tamteyfzym urodzajom, przeto kawa y cukier znowu droi" fzc bgd§. anglia. Co tylko ten wielki y flawny naród wy-fzedł z poflronuey wovny, aż zaraz zazdrość, ambicya, a większa iefzcze nad to wfzyftko chciwość, wplątała go w iak#>' lubo nie krwawy, ale fzkodliw§, niebefpie, czn§, a ohydnç woynę. Sławny Fox chc^c fię pomścić za owę oboigtność Króla ku fo-èie, z którg go, iakośmy opifaii, z Mini* 44* ^erium wypuścił, a fobie przeciwnego w baniach Graffa Schelburne do pierwfzey ïaiigi między Miniftrami wynioffj poftano-^^5 nie tvlko tego Królowi miłego Mini-ra z mieyfca fwego oddalić, ale też fie-bl® na iego obalinacŁ poftawić. Do tak ^elkich zamylłow, trzeba było pomocy ^'Jelkiey. Tg aby znalazł, poflał do Lordai •North lwego naygłównieylżego nieprzyia-ejela, który w tenże fam czas płaczem y Narzekaniem biednych y opufzczonych w tfaktafach Amerykańflrich LoyaliOów wzru-kony, dał im był Sowo ratowania ich w Parlamencie; iż miał w tym interefsie złę-C2yćfię z nim, aby on tylko pomogł mu ^ iego. Lord North rad , że fobie mogi 2,ednać tak wymownego y potężnego człowieka , iak ieft P. Fox, chçrnie na to ze-*Wołił. Cały fig Londyn zdziwił nad tym ^leżeniem Partyi tak fobie przeciwnych, y y niezgodnych. Lord Schelburne widząc, 3aka go nawałność w Parlamencie czeka , ftarałfię ufilnie Lorda North na fw§ prze-ci§gn|ć ftrong. Wfzyftkie atoli ofiary, nic-nie mogły nad umyflem mściwym, ambi-cyi pełnym, a tym naybardziey rozdrażnionym, że go fig nie radzono bynaymniey przy zawieraniu traktatów. Tych dwóch 443 Tronu y Minifkow przeciwników wzmocnił przylepieniem fwoiin Graff Cars lisie obrażony, iż nie był wyznaczonym za Po-fla do Dworu Werlalfkiego. Kròt urażony bardzo tym związkiem y iego w Parlamencie przemocy, chciał nayprzod dawne Mi-nifterium utrzymać, a potym przynaymniey nowe do fwey myśli wybrać. W czym za-{ięgał naybardziey rady Kanclerza W. Lorda Turlob). Nikt atoli nieśmiał lię podice mieyfc tych, z których Lord Schelburne y inni Miniltro-vie iedni po drugich uśpili. Kroi widzyc, że z <^y Partyi wybrać Miniftrow muli, która na ow czas w Parlamencie przeważała; wezwał Lorda North y zaleci! mu, aby mu podał regeftr Mini* flrow nowvch podług myśli fwoiey ułożonych. Partya Lorda North y Pana Fox zizćdłszy fig, ułożyli Minifterium/ pomię» dzy fiebie, w którym Xigże de Portland miał być pierwfzym Miniflrem, a Fox W. Sekretarzem; a z którego co do iednego z dawnych Miniflrow byli wyłączeni. Kroi odebrawfzy tę lilie, chciał, żeby Lord Tur* loto zofiał fię przy fwey randze Kanclerza W. Ale Partya wfpomniona, ani w tym nawet Królowi ulegać niechciała. Król żalem fłnftnym zdigty na tę mściwych y yOS&Ofc 444 chciwych umyflow zaciętość; umyślił ża* nego z tych nie przyiąć do Twych in Mi• Hifîerio ulîug, których mu niedawno poda^ Ił0 było. Jakoż Lord North przylzedłszy llapokoie d]a odebrania oftatniego od Krò-potwierdzenia układów fwoich, zdzi* kiedy Król udawał, iakobygo nia Odział, y gdy mu potym powiedzieć ka-*ał, aby fobie wybieraniem Miniflrow pra-cy niezadswał, a Królowi 'ą ze wfzyftkim 2oQawił. Tu nowe kabały, gniewy, zemfta, ^ Parlai-n«ncie długie y wielkie fpory, kto* *e aż do tego czafu niedopuściły obrania Miniflrow, y były przyczynę iakiegoś /«-leyreĄnum, w którym wielkiey wagi in-terefsa, iako to zawarcie z Hollandy$ P°koiu, przyiść do fkutku niemog?. Je-^^akowoż zgodził fig Parlament na nowe P°datki dla zebrania fum na wydatki tegoroczne potrzebnych, których niemafz w farbie, ale ie znowu nałożeniem nowych podatków zebrać będzie trzeba. Nigdy w tym wieku, kray ten flawny nie był w tak opłakanym Hanie, iak teraz. £>ługi narodowe urofly (z temi, które przed Parlamentem taiono do 232. millionow, 354^27. Szt. od. których płacić trzeba co l'ok prowizyi 11,563,164, Sit.) do 4Cli. ^illignow 5 36,y <5 q. źł. 445 Prócz tego na wydatki Cywilne . 1,200,000. Na potrzeby kraiowe pod czas pokoiu - 4,300,000. Za czym wydatki roczne wynofz§ - - - - 17,063,164. Szt. (6^2,526,560. Zł:) Dp.hody przvnofz$ tylko 12,000,279.fzf. Za, zyrn braknie 5,063,164. fzt. Ta niezgoda Parlamentu, y wyniszczenie {karbu, rodzi iakbv naturalnie trzecie Anglii nieszczęście, to iefi; bunt woyfka y pofpolftwa. Ledwo co tylko ufpokoiono bunt w Portsmuth 77go Regimentu w Sty* cmiii wfzczęty, aliści znowu ekwipaże rożnych okrgtow wypowiedziały poiîuszen-fìwo zwierzchności, dla zatrzymaney fobie fześciomiefięczney płacy, których gdy ukoiono y z ffużby uwolniono, lubo nic iefzcze im niezapłaciwszy, nadefzła nowina o nowym buncie na wyfpie Guernscy 54. Marca wfzezętym. Regiment I04ty uniellony gniewem o odmowienie fobie urlop o w, porwał Hę na fwych Officerow, y dał do nich ognia. Składał on fię z la-mych Jriandezykow i trzymał garnizon W fortecv George. Officerowie wypędzeni, 21 s.Regimeutem y z milicy§, przyci^- 446 glieli przeciwko ni m z 4.. armatami y moź> Perzami od bomb. A że fię buntownicy Poddać niechcieli, rzucono do nich bomb u*a> co ich przywiodło do poddania fig, y Wydania 36. herfztow. Aie daleko ieszcze ftraszliwsze niebespic £2eń(lwa przeraziły Anglię. Pospolftwo Łj°ndyńfkie, którego zuchwałość do bun-*u znaiomą,burzyć y mruczeć na tg bez« C2ynnos'ć w rzgdach poczęło. Rozrzucone P° mieście Bilety, gmin do upomnienia ji? o fwe prawa, y zgromadzenia fig na po-e ,v^t. Jerzego pobudzające,wfzyflkich wiel-Uri przeraziły (Iracheni. Generał Conway kazać warty Krolewfkie pomnożyć, ^ Po 2o. ładunków z kul^, rozdać. Wolun-tar Kuszo wie także liiieyfcy zebrawfzy fig c^arowali Zwierzchności fw§ pomoc w t-Vrn niebeipieczeńdwie, które przecie p-iU łi0sć y ofłrożność oddaliła. -koniec, gdy kilku przednieyfzycli Wemi partyami wfpartych, woiuie z fobg 0 picrwfze y zyfkownieyfze mieyfca, a P°d\vyifzenie faworytow fwoich, handel, 'edyny potęgi Angielfkiey grunt y filar Habicie. Z iedney flrony Interregnum to ^'edopufzcza z Amerykg, Francy?, y Hol-latidy^ ułożyć j(Ig względem handlu. Ku« 44? *£ÎÎÊsQ» pcy niewiedząc czego fig trzymać, niemego wyfyłać fwych towarow, tak dalece, że wfamym Londynie czekana aoo. okrętom od kilku niedziel, na to ułożenie fig han* clowne. Z drugiey ftrony Kompania Indyi' lka woynę z Francuzami, Marattami,y Hy* der Alim zubożona; ż§da połtora million* Szt. na wfparcie fiehie ze Skarbu, w kto' rym nawet niemssz 30,000. na zapłacenie woyfkom rofpufzczonym fwoim y obcy m» Słowem chciwość niektórych partyknlai> nvch, wflrzymała wlzelkg czynność publiczny; y Anglia, utraciwfzy wielką część fwych kraiow, Skarb fwoy znifzcczywfzy * Kredyt offabiwfzy, woyfko mçine y wdo* wy pobitych bez fpofobu do życia zofU* wiwfzy, znayduie fif w tak kry tyczny fl® fìanie, iż trudno fię fpodziewać pomyślnego dla niey końca. Wcale przeciwny wy-fiawia \\idok iey rywalka. F R A N C Y A: \ ' Jak w Owym ciele, w którym zdroW* członki gotowe {ą na wfzyflkie mocne/ głowy fkinicnia, wfzyftko teraz idzie Francyi, porządnie, y dzielnie. W trzy ty* godnie po zawarciu pokoiu, wyfzlo zKo«f# 44S ^£sux famego na 300 kupieckich okrf-do Zachodnich Jndyi y w inne flrony. ~*°wne do handlu gotowania fię widać w ™antes, w Marfylii y innych portach; tak 2*ś handel go'rç bierze, iż w 5 tygodniach ^45- okrçto'w do ro'znych portow wefzło. ^iponiniona od nas w przeizłey Części andlowa wyprawa do Chin, pod dyrekcyą a^a de Grandelos-mele przygotowana ieft 2 niewymowny fzypkościę , y 5 okrçtow Wyładowanych na końcu Marca czekały tylko na pierwfzv wiatr do wyiścia pod *agle. Dla popierania tegoż Wichodnio-^"uyiflęiego handlu, uftanowiono kafsę z 5 *nillionòw liwrow dla wypłacenia wexlow, Poręby wyipy Franculka y Bourbon dały ^3 fiebie. Ale wexle na (karb Departamentu morskiego w Iadyach y Ameryce dane, moc§ -owego Edyktu, nie będę wypłacone aż za l0^y tylko od nich prowizya pięć od I wypocona będzie» Ten poliępek lubo będzie w-niefmak wielu wierzycielom; atoli bardzo dogodzi Bankierom kraiowym,y u-rzyma w kmin około 60 millionòw, kto-*e gdyby razem w iednym roku wy/zły Wdzoby cyrkulacyç y handel kraiowy zajmowały, Ponieważ pod czas woyny wol« 449 no było z wyTpami Franculluemi wTzy-flkim Narodom handlować, przeto Tamym tylko Francuzom handlu tego pozwolono, a tym famy ni handel innych Narodom bardzo z mnieyfzono. Chcgc także Król wydatki fkr>rbu Twego do iak nayiepfzego przyprowadzić porządku, y wTzelk$ w nichpodobng wprowadzić ofzczędność , uftanowił nieiak§ rewizyt fkarbowę ( committe ) na wzor Ludwika XIV.1661 złożony z Kanclerza W, Prczyduięcego w Radzie fkarbowey y W. Podfkarbiego, ktdra raz lub wiecey w tydzień zafiadłTzy w obecności Króla ma roz-trzgfać wfzyftkie dawne y nowe penice, ła-fki, długi y jakiekolwiek wydatki. Wfpomnieliśmy przcdtyin ze zaraz po woynie wyftano Kemmilarzów na preyrze-nie portowDunkierki y $t:Valéry które chc§ do iak naylepfzego przyprowadzić ftanu. Już nie raz opatrzenie portu St: Valcrjl przed fię brano y poniechiwano, względem czego Ctawny Linguet kilka liftów pifał. Teraz Król chcgc go iak nayprędzey przy prowadzić do fluitku, umocował Izbę han1 dlown§ Pikardyi, na zaciggnienie tym końcem około milliona liwrow. St: Valéry leży przy uyściu rzeki Somme w Pikardyi, Bar- 45» ^zo on ffużyć będzie do handlu wnętrzne-y zewnętrznego, gdyż ma Kominuni-^Cyą z kanałem Angielfkim y Oceanem, a Przy pomocy wielu rzek y kanałów, z niobem Sżrodziemnyrn nawet. Ponieważ ^że kanał ieden ł§czy rzekę Sorntnez Skalaj przeto tu handel Niderlandzki poci^-S^iony będzie. Już y teraz handel St:Va-znaczny,lubo port iego nie byłzam-n'Çty , który potym 100. liniowych o-krętów obeymować y drug§ niby Dunkierkę nad kanałem czynić będzie. Francya iednak doznała w tym czafie izkód wielkich z przyczyny ledwie flyeha-nev powodzi.Rzeki zdeTzczòwaieszcze bar-dziey z przyczyny wiatrów od morza wie-J§cych wezbrawTzy,powyflępowały z brzegów Twoich, wfie poznofiły, pola piafltiem zalypały', domy po miaftacli poobalały y ftiofty choć naymocnieyTze y przed kilku wiekami poftanowione zruynowały a tym Tamym Kommuuikacyę wnętrzn§ przerwa* y wfzędzie wielkie drzewa fkłady pozabierały. W Paryżu mufiat Król 100 Lui-dorów wyznaczyć dla Kupca, któryby nay-pierwey w drzewo opatrzył fwoy magazyn tak miaflo było ogołocone z niego ! w bordeaux atoli nayokropriieyTzy powodi ta fprawiîa fkutek. Wiatr mocny, od m o* rza pędząc wielkie ku rzece wały, fprawi'» ie fię we 24 godzinach nadzwyczay pod-nofla. Ale między 9 y 10 dniem Marca, gdy wiatr nagle uftał y morze ilę ułożyło» wody gwałtownie opadaigc, porwały z Tob? wfzyAkie okręty, któi e tylko w porcie znay dowały fię. Żadne ankry, ani liny nie o-parły fię gwałtowi temu. goo okrętów wiel-kich y małych na ten czas w porcie znay-dui§cych fię albo były o tamy uderzone, al-bo ztrzafkane ofiebie, awizyftkie prawie kupę zmiefzanc, y iedne o drugie zawadzone. Noc okropna , krzyk niezliczonych ludzi, niepodobieńftwo ratowania ich, ie* fzcze flrafzneiyfzym uczyniły niefzczęście. 12. okręto'w utonęło, kilka ich tylko bez fzkody zoftało, a wfzyflkie inne w żaglach mafztach, naciągach, niezmierne ponioff/ fzkody, a 300. ludzi wody pogrążyły. Szko. dy te w Francyi naymniey do 8. millionóW liwrów wynofz§. hiszpania. Ponieważ dla woyny kommunikacya t Ameryką nic była pewna, y fkarby tamtey-fze ni# mogły być pofyłaae do Hifzpanii; przeto dla doftarczcnia ftrafznym na woy- 45» Wydatkom» mufïano fię udać do zwy-^zaynego w podobnych przypadkach fpo-®bu, to iefl: w prowadzenia zamiajfi: pienię-zy biletó w papierowych. Których że nie Ho czym płacić; upadł ich. kredyt, y cyr-j acya w całey Hifzpanii zatamowało fię ardzo, y handel oflabiał. Król dla po-2wigmenia kredytu, uftanowił bank z 78 ^'^ionów realow, z których ledwie poło-było w gotowiznie, y to zHollandyi pouczonych. Ale to nie mogło wiele Ipra-^ W kraui, gdzie było 4 5 o millionów re-*lów w biletach. feraz gdy żegluga do Ameryki znowu ^°lnaj łatwo będzie Królowi kredyt upa« y podżwign^ć. Zaraz po odebraniu no Vvilly) fpadło agio czyli odciąganie od bile-Krolewfkich od 16 do g od ? , a nie ^lłgo przyidzie do 4. Spodziewają fię z eracrux z Ameryki floty, która wiezie 60 fillio no w Piaftrow ( każdy a 8 złł: gr- 8 ) ®°°o Sur on s kocheniliy 12 ooo furom Indy-S°*Giiatimala, z wielu innemi produktami, nia przywrócenia tegoż kredytu czyni 2yftkoDworMadrycki. Potwierdzono wolność wfzy{\^j1Tjp0xtom Hifzpań: handlowana z Peru y Mcxyco.Dla ułożenia fię z Anglią VV2ględem handlu wyflano iui do Londynu 453 dwóch Kommifsarzo'w. A zaś dla pomnoż®" nia cyrkulacyi kraiowey, wybito w Mennicy Madryckicy znaczną, fuminę pieniędzy, Y flara fig Krolewfki (karb po mału W.V' kupić ftralzn§ moc papierowych pienig" dzy. Ale że na to nie mafz w fltarbie pienię* <3zy$ przeto zaciąga 011 w krain y zagrani' cą igo millionow reaJòw de VeJIon ( /*■ mili: złł: ) od których płaci g od * ie' dney ofobie poźyczai^cey a fond perdu, 7 dwom, a tylko 3 kto chce kapitał odebrać. Na zaftaw zaś wyznaczono dochody taba-czne w Europie y w Indyach. Z tym wfzyftkim kray ten co złota y fre-bra całey Europie dodaie, iaki niedoftatek pieniędzy cierpi, znać z tego , iż podwyź" fzono cła nawet na żywności. Od kleyno" tow cło wynofi 15 od I tyleż od wizy* ftkich icdwabnych materyi,a 7od korzeni» Dwor Madrycki teraz dopiero niepodle* głość Ameryki uznał y iey charge d? affair^ F. William Car mich ael przyigt* HOLLANDYA. Trudno wymówić, i akie w tym rzgdnyni y bogatym kraiu panu i 5 teraz niechęci, za* 'r: lc ® Wyikiwania. Rozumiei^cHòllendrzy Vb Francya dooftatniego dia ochrony ich ^^rkow będ zie fantowała, y ze im przy zadarciu pokoiu wizyftkie lzkody od Angli* X°W nadgrodzonebyć miały, fpufżczali !lç to, a wiele radząc, nic nieczynne, zalłu-^yJi na to opufzczenie, które zawlze gnu* ^n>'eh y niebacznie chciwych (potyka. S/ko-y przefzle przepadły, a od przyfzłych fa-ie tylko izczęście v meftwo Admiiwfi lancufkicgo w Indyach zachowa. Do pokóy z Anglią nie zawarty. Spodzie-^^ćfięiednak, że co tylko nowe Miuille* riUln W Anglii ftanie, to zaraz do podpifa-nia traktatu z Holiandy^ przyfiąpi. Zwł i« Zcza po wzięciu od Francuzów7rinquemaU. Chciano było koniecznie powagę Szta-nuderà zmnieyfzyć, tak w rządzeniu ^/°yfljiem , iak w rozdawaniu niektórych urzędów, ale oświadczenie fie Kro* a ^rufktego przy prawach i ego w niwecz za>riaehy obrociły, Stathnder fam chcao ^kazać żc fię w niczym nie przyłożył do ^'Çlzczçtîé, kto're Rzplitę potkały; y żelami* y ko niezgoda Oauow y ftronienie od wy* at'*°w były przyćzynę tak nieizczęśliwćy °yny: kazał wydrukować ufprąwiedliwie-iIłC iwois, w którym przełoży wizy to wizy- Hh 45^ fìko co tylko od początku woyny aż ào fkończenia czyni!; okazał niefluizność po* wçtpiewania wfzelkiego o niewinności fw°' iey. Po wielu kabałach y intrygach temu kraio* wi zwyczayuych, P. Berkel Murmiftrz Re terdamfki, zoftał Pofîem do nowey R. P» Amerykańfkiey. Z Elektorem Bawarfkim traktu'® Rzplta oprzedanie fobie miafta y okolic/ Bergen op Zoom. Forteca ta po zniefieni11 AuHxyackich Zaporow, bardzollf fiala dl3 Hollandyi ważn§. Atoli z trudności? przyidzie do końca ta ugoda, gdyż Elektof bardzo fig w tym mieście kocha, ktoie Matce fwoiey w/igl, y podobno go lynoWi fwemu naturalnemu chce zoflawić. włochy. Gdy Król Neapolitańfki iakby oHatni®/ przykładał ręki do pomnożenia w fwyC" Panftwach produktu ie Kvabnego, rzemię^» kun fz to w, banditi, toż fil morfkich y. ląd0' vvvch; łlrafzne niefzczęście Mef«yny y K3" Jabryi, odwrociły ku fobie calę KrôleW^Î Uwagę v wlzyftkę iego pomoc. Nie za' flanawiamy fig tu nad tym Arafzhwy1*1 45s Przypadkiem, który potym iak naydokła-111 ey przełożemy. Tu wfpomniemy , iż Co tylko fcrce dobre y prawdziwie Oyco-v'flue namyśl. Królowi przywodzić może, 0ri wlzyłlko prawie czyni dla zaratowa* liIa w ^ak ftrafznym nietzczęściu pogrgżo* ll.ych fwych poddanych. Co do Polity- -tiey reformy, to uwagi godna, iż 2 8 Sty- ^Zn'a wyfzedl Edykt, którym nakazano, a* y pod wielką kat g Zakonnicy po Klafzto- rach fzkoły zakładali y dzieci darmo u.-C2yli. , ^Rzymie Pius VI nie ieft wolny od ro-^nych troskliwości,y wielorakiego to dobro-Vv°lnego, to poniewolnego zatrudnienia. Ie. ^ ulubiony proiekt ofufzenia biot Poń-~ * n'kich znayduie takie przeizkody, 1 ż mu £ Wtóre przełożono niepodobieństwo wyprania iego. Już ofufzoue ûrony znowu ^ 2alane, y wniweez obrócone di> tąd pod-^ prace, które około 3,000 ludzi co zatrudniały. To drugie zalanie, kto-ftia być wigklze niż roku 1779 prze-afo wlzelkę robotę; z tym wfzyllkim Pa-Ł l|ie odlepił ze wfzyflkim proiektu te-- ' V chce powtórny w te Arony odprawić (lroż z Kardynałem Buon Compagni? w ydraulics bardzo biegłym. W rzeczy fa- Hh a 459 mey godna ieft wfzelkiey pochwały ta ufi1* ność Piufa, względem ofufzenia 36,oo° morgow błot, których cuchnące powie* trze okolice zaraża , y nrzefzkadza do przyzwoitego zaludnienia. Oprócz tego ppzedfîçwzigcia użyteczne* go, fzuka iefzcze PiusVIflawy w obronie» ktorędaie pięknym naukom. Ofobliwiey fiara on (ię zbogacić Mufœutn Rzymiki3 iak nayważnieylzemi ftarożytnośeiam1* Tym końcem kazał on kopać y fzukać wiofce Poccigliano w mieyfcu rzeczony^1 T&re Paderna o którym wieść z dawna by la, że ma wiele ftarożytności. Podobnie znaleziony od niejakiego czafu w tyle Ko' ścioła St: Kocha Obelifk znaczney wic'-kości, ma być poftawiony na placu Quifi' fiale, co poruczono Architektowi Ant ino fi' Do Ankony polîanovtakże i-ozkaz. aby od domu gościnnego St: Lazaro, poprowa' dzono do Rzymu proA$ drogę, y wyr0' wnywano wlzelkie doły y pagórki. Aleze na to Apofiolfka (karbowa Kamera fllC dać niechce, przeto obrocone będą pewn10 na to dochody do 2g,000 dukatów wyn°* fz§ce,dobr które niedawno bezdzietny M-ir" kisLepri Papieżowi czyli iegofynowcowi ail' rował.Ta Kamera choćby chciała,nie ieft & 400 ftanieczynienia tych nakładów: ma onaiitż około 6.miilionow fzkudów,adocho-1 >' ?innieyfzai§ iię co raie^ięc, za każdg ^ katolickich Pańllwach reformy. ^ vV' fa m y m Rzymie ftrafzny ieft niedo-^^•(ek pieniędzy, y między 160,000 mie« z^aucow tarntev.zych wielkie fpfawuie nie ì1 k- * * ^ . °ntentowanie ; to oni na Papieża zwala-co lamemn fwerrni przypiiać winni prò» '■^iactwii. Ale bieda nauczy z czafera pra-cy V przemy(Î11, a lud tamteyfzy uzna że ^°ehod naypewnieyfzy ielt ten który wła-pracowita daic ręka: y że iak w Wie-a°Ul, Londynie, Paryżu , tak y w Rzymie żyć bez obeey łafki. Według arcfz0 podobnego do wiary donieficnia, 2ll3yduie fię w Pańftwie Papiefkim około lui iiionow 180,000 dufz, coż kiedy ni-Czemnych pò wiçkfzéy części y bardziey r'Uowi cię'kich niż użytecznych. Naywi-kf/^ teraz uwagę pociąg w Rzy-rtlls f'ofet Jmperat rowey KeniJïawfki Ko-iUtor Arcy-bi(kupftwa Mohilowfkiego. ^<)n,eważ według indrukeyi fobie daney dIli na (am z Papieżem traktuie,przeto nie-^Iedzieć iaki weź m g koniec ufiłowauia etefzbiul'kiego Dwora o przywrócenie ^uitow zgromadzenia. To pewna ża 461 Król Hifzpańfld z fwey ku nim nienaw"^cł fpuścił nieco , a wywołanym z Paribw i^'0' ich Ex-Jezuitom, wracać fiç y miefzkać ^ Hifzpanii pozwolił. ^=5—~ =^=~ ' ' XL 3lóźne Jzcz.ejuln.osci*. / ł s t ÎÇ^zy przednieyr/emi, nie tylko lzego, ale y przyfzłych wieków fzcze^ gulnościami liczona będzie Statua Piotro^1 Wielkiemu ig Sierpnia roku przefzleg0 pośw econa Zd ami fig, że lubo tak poźn°» powieść iednak o niey przykra być i1'6 może. Kofat na nię odłożony, przecbo' dzi w/zvbko mniemanie. Od ja lat iLl/'> na wybawienie tey ledwie nie naydziwnicV' fzey w świecie wielkiego Człowieka pa" ini^tki, łypano z flkarbu Cefarfkiego pien^' dze. Trudno wymówić co to była zïl praca, iak kofztcwne y wielkie przed-' wzięcie dobyć z ziemi, ogromny na pod' iiawę Kamień 50,000 cetnarow waż§cy* 1 po drodze do tego umyślnie fzeroko zr0' kioney, wielornkiemi windami, na metalo-kulach toczących fig rynnami, prze-Pl(Hvadzać opodal nad rzekę, tam go ma-finami podnofić, na batek wprowadzać, a fpuściwlzy go, znowu na brzeg ^yladzać, y pctym na mieylcu wyznaęzo-łH'm między Pałacem Departamentu Morskiego y àenatorfkim ofadzać ? Gdy ten F°tężny gmach fprowadzono uięto mu 1 różnycłi bron około 20,000 cetnarow, ®ky temi iztukami wyrównać mieylca inne; ^nać iednak \rfzybkie te w podbawie Ipo-Ie"ia. Odlanie famego polęgu, nic u-fig ze wszybkim Panu Falcvnet, ponieważ roztopiony metal nie wybarczył ze ^tzyfllc im : atoli potym błędy poprawiono tak, że teraz dzieło to żadney prawienie Zawady. Metale z tey okoliczności wybite ckazui§ iego pobać, Ale że o nie trudno, V/!pomnę o niey przęto cokolwiek. Car ^Oczywłzy na Itałę zfwym koniem, gdy 2azdro<ć y trudności pokonał, w fpokoy-IleV pobawię wznofi rękę, a razem, iakby y 'L nieba pomocy dla fwych kraiow żgda, y mielzkaięce w nich Narody błogofiawi. Kon. wfpinaiący fię boi tylko na iedney nodze, którego żeby Artyba iak naylepiey Udał, miał zawfze przed oczami tymiefpa- 4ó3 lobem wspina igeerò fię żywego konia, do tego długę pracg y wielk§ Iztukg przyucz O' nego. W ci zieri wfpomniony, nadfzedłfzy Jn** peratornwa na plac, nic przyieła , od /toi?' cy cfi na Newie z armatami ftatkow, przy-W i tania, ze ten dzień famey tylko czci Pi Q* tra W, był poświęcony. lak tylko zaś oka* zai>! fię na galeryi Pałacu Senatorskiego, na tychmiafl firanki ftatuę zaflaniaigee w ok3 mgnieniu fpadły: a Jmpcratorowa (kłoniła jfię ku iwemu wielkiemu Przodkowi ; na ten widok wzrufzeni . przytomni, y przy kładem Monarchi ni zachęceni, uczynili tot Tamo. Tu nadało kiikufet armat piorU' nowanie, y ciągły z ręczney ftrzelby, ogiefl* Poty m zqayduigce fig tam Regimenta pro* wadzone od Iwych Szeffow, maigc na czele Feld-marlzałka X ozçcia Galticzyna, przeciągnęły między Statuę y Jmperatorow?» część wyrzędzaiąc obu. Ten przepylztiV mar (z trwał cale s godziny. - Zaraz potyr» egłoizouo ł alka w y ukaz, którym zaliuźo' ire kary albo w cale opufzczono , albo ich zmnieyfzono ; rozpoczętych examino^ kryminalnych zaniechano, długi [karboW* winne darowano, y kilka tyfięey więźnio^" UW uiniono. 464 ^"en wdzięczności dowód ku odnowi-^1C!owi Narodu, chwalebny ieft, y dla tey '°ra '5 okazała; v dla tego, który zaflużyl na niego. Podobneż wdzięczności pamiątki wybawia Cefarz ,w ogrodzie łuym w Schón-^ Sławny Włofki Statui H a P. Gerarchi r°bi w Wiedniu dwa poł pofaża z białego ^ ar mur 11 dwóch flawnych wieku na/zegO °batyrow. Pana Lasci y Laiidona. Podli1'y które m ai § być wyryte na podfìawie, takie: f 1) Mauritii Luci Stimmi Cafro-rUni Praefehi, qui Belli aeque Ł? Pacis ar-ti bu s clams, illii vincere His Partiam invi« CW redderc do cuit, fui in feientia militari ■^"ftitutoris Et amici Jefephus IL Aug. Grati Animi fui Mommentum Hic poni juf-Anno MDCCLXXXIII ... (2) Gcdeo-3l*s Laudon Stimmi Caflrcrntn Praefeclì JCjnpcr fłrenui fortis felici s cf civis optimi ^xcmplum Jofephus IL Aug. in ejus Effigie Propani voluit. Anno MDCCLXXXIII. Między innemi chwalebny iefì zwy-C2ay w Danii, iż w dzień doroczny Urodzin Krolewfkich kafsa z rożnych ikładek łożona, claie nadgrody za wfpaniałs Ì piękne poftçpki, ktore fie między giiiinf13® trafią. W roku tym S.9 Stycznia wyznaczû* no nafłgpuiącej.nadgrody^o talerow iednfi" mu żołnierzowi, który wzi^ł do liebie B'3 wychowanie 5. dzieci ni; łych po inny11* żołnierzu o zabo.ylłwo uwięzionym; 25 t3L' jednemu przekupniowi połciow, który tak' że dzieci ofierocone wzigł na wychowania a 1 5 talerow dla iedney dziewczyny. ktor2? z tego e o wy fiu i'v fiata i jç żywić fweg^ Oyca y Macochę. Jak łatwy n potężny fp0' fob pomnożenia cnoty, lub pracy y prze* inyflu m ędzy gminem ? O tym to przekonany wfpcmniony wT źey Xi^ze de Nafsau Wcilburg, wyznaczyć naliępuiigce nad grody 1777 roku, k ore do dziś dnia wiernie wypłacaię, a o których t Ambon lud 2razy w rok uwiadomiaią. (1) Kto z gofpodarzy wiey0,ich \vhfac grunta maigcych przez cały rok będzie chował w oborze bydło rogate, nie wyga* niaięc go na palìwifka a to wznacznieyfzcy liczbie doftanie 15. tal: (2) Trzy ofoby doflan^ po 1 czerrzłł, ktcre zbior§ nay-więcey Jnu z dobrze uprawnego gruntu. (3) Także 3 ofoby po 1. czer; zìi: które »» świeżo pogaoionym gruncie zafieig nay» MOç&Ofc 466 ^'i?cey konopi y ofobno od icli zbóż. (4) Każda 3 ofob doftanie po f tal. tak ktore ^aywięcev każ§ z robić płótna lnianego y iv°nopa go y zagranicę go wyprowadzą. (5J £aś z trzech oiob, które fame (obie y Ila Iwymwarfztacie zrobig albo zrobić ka-takiegoż płótna, iedna dofìanie 6 a dwie P° 5 ta-1: (b) Mężczyznom przefzło . 1 5 m a 13 cym, którzy naywiçcey nprzfd§ lnu konopi pi*7.ez rok; wyznaczono 45 tal: ^ 3 głowy. (7} Wfzyfcy chłopsy od 6 c'° X5 lat otrzymai| nadgrodę ktorę fam, ^'?że wyznaczy, kiedy przez rok zrobią wig* Cey iak 4 funty przędzy (*) (8) Każda o-^oiey pici ofoba, która okaże, że uprzędła ^'ełny przez rok 2o funtów na fukna lub P°riczochy, doftanie pięć tal: (9) Każdy 2 8 gofpodarzy, którzy zrobią z efparcety ł^ C') Jak zyflc przyłączony doiakiey roboty cuda Prawie czyni w ludziach/ rasm tego przykład w kra. 111 nafzym. W Łofz*kewicaeh wfi pod Wfchową leżą.-Cey chcąc Pani tamteysza w prowadzić cienką przędę, iednę tylko kobietę prząść dobrze nauczyć okazała. aodtey przędzy płaciła iey fc grofzy więcey na każdym złotym mi innym. T« fprawiło, iź w lat 4, Znalazło fię w całych dobrach na 30 kobiet, które taić dobrze iak owa wyuczona przędły.' y dodawały ną Jiękne domowe płótna bardzo piękney przędzy.. 4Ó7 kf przynaymniey J5 prftow długę yfzenv k^atona pagórkach , doftana po ii ta'* (io) Temu który na twym gruncie nay więcey pszenicy zafieic i ćzer:złł: y który naywiçcey y naypigknieyfzey pfzenicy zbić rze z gruntu fwego, "który przynaymniey mieć muli + morgu, także i czerizłł; Wiadomo że Marokanfki Pofeł M0' hamcd Ben Ab dul Malik przybyli w iute rcfsach handiownych do Wiednia. Jel^ J \ . to człowiek obyczaiow oflrych y w moW® otwarty. Jefl on Gubernatorem Tanger»1 y Szwagrem fwego Monarchy. Znaydui§c fię na reducie w Gracu bardzo mu fię ni-' podobała wolność ktor§ w obyczaiach Dam Europeyfldch pofirzegał. W Wiedniu zaś ipytany iak by mu fię podobaj piękna płeć w nafzey części świata ? odp0' Wiedział zaraz przez tłumacza , iżby woM nayfzpetnieyfz^ Msfrokankę niż wlzyftki® 'Europeyfldch kobiet piękności. Zk?d znac iżby nie wiele tak^ grzecznością wfkorał 11 Łobiet w Europie, Konie które Ce arzo" ivi przyprowadził, nie znalazły wie!kieg° fzacunku; ale złote y drogiemi kamienia* ®ni oiadzoHe fiodło, iako też dwie Ikrzy' \ n,e bogatych materyi u w/zyftkich fą w podziwieiîiu. Wszakże daleko 011 bogat-e Vdziwnieylze ppdarunki w złocie, ze-Sarkach, materyach y porceiianie odbierze i<3 fiebie y iwego Monarchy. Ten go-'2len tu wfpomiiienia. Ogorzały Monarcha * ^rokińfki iei\ tonie nafycony krwie ludzcy tyran. Nieraz 011 iuż fprobow&ł lwey . rScziiości y dobroci fwego kordą ścinane kapnAg głowy ludzkie. Raz mówi ^orrefpondent tamtcylzy Pana Schlòzera, r°2gniewany że mu kucharz u Holu niedo-Sodził kazał go zawołać do gabinetu iwe-zewlec go ze wf/yflkiego odzienia, a PoJawśzy tęgim fpiritufem, fam go zapalił, kucharz w iirafznym menczctiftwieikonał. 1 oż famo uczynił z i e day m z Sękretarzow Wich- Ak że go zaraz od ilebie wypuścił, uratował go ieden z Dworikich Fa-^ów gnoiem go czyrnprędzey obło-*Vwfzy. jetzeze piękuieylzy poflępek. ^ra iecinę z Dam dworlkich rozgniewany ^ziąwizy i? za rękę, gdy ona rozumie iż ebce pocałować wnet z ftnslznym uczuła ^olem że iey filnemi zębami drugi palec u-gryzł. Ze iię kocha w myśli^wiej przeto ęałg iednę Prowincyę ogrodzono , aby z ^iey zwierz nie przelzedł. guzie indziey. ftz^dzca teyprowincyi trzyma ząwfze tyli^- carni psów, które mai? fwe kwatery l* rolników y od nich darmo żywione b)rC mulzg. Każdy pod utraty głowy ftaMc jfię powinien o psów tych wygodę. N:3 dawno Celarz ten przeieżdzai^c, miał 6oo psów z lobg. Ma on iedne Metrefsf kt0* ra zawfze fi ad a po prawey iego (ironie a żona po lewey. Cały kray ieft iak zanie' miały. • Mówić co o tych fprawkach ieH iuż prędzey lub pożniey miecz na lwó/ kark fciggn§ć. W naftępuiącey części damy opifafl16 dowodne (lra(zliwych fkutków, które przy* rodzenie w Kalabryi y Mefsypie okazało; tu niech lobie każ y wniefie o okropności ila nu ludzi tamteylzych, z tego iednego przykładu. Markiza de Spadara córka iednego Szlachcica z Prowancyi , ze (Irachu na pierwfze trzpienie ziemi omdlała była. M§ż porwawlzy i;j w tvm bez zmyflow (łanie, y lam ledwie o fobie y o niey pamięta* i§cy, zaniofl ig prawie aż do portu, ale tani gdy fię Oarał o naięcie (latku , Dama ta przyfzedłfzy do (iebie, y poftrzcgłfzy, że fy* na nie by ło przy niey, użyła momentu W ktr ^ rvm mąż z niey (puścił pilne oko: y po" *a do domu, który hę ie(zcze był nie o-• Lecz co tylko na gorę we (zła y fy-jiac2ka fwego z kolebki porwała, fchody Sty tym momencie wal§ y. wfzyftek iey J 0 ^ ratowania odeymuię. Gdy więc z jj2lCciçciem na ręku z pokoiòw walgcych ? pokoiòw u ieka, d< (lała fię nako-*1,ecHa ganek, oftatnie lwe (chronienie. Tu o ratunek y fyna do gory podnofi ; a-11,e!zc2ęście publiczne, zatwardza każde-Ha niedolą prywatny -, y gdy Hę każdy iiebie lęka, nie może myśleć o ratowaniu j ri1gîeao. Ogień zaymuie fig w pozofla-.■^ch domu iey o (latkach ; a tak wlzród o- a'in y płomieni ginie ta niefzczęśliwa mi-f ci rnacierzyńfloey ofiara , trzymaigc w wVch ręku cel ukochania fwego y przyczy- Iwcy okrutuey śmierci. , Kabbryi iakie to trzęfienie poczy-fzkody, iak (lraf?ne y okropne po fo-,le zolławiło fpuftofzenie,ani rozum ludz-! Hioże ofzacować, ani pióro opifać, iuź .0t?d na 30,000 przywalonych naliczono. ^ Mefsynie lednak, że nie tak (;ę gwałto-(łało trzçfiçnie to iak w Kalabryi; prze« *° mieli ludzie czas do (chronienia fię : tak podobno liczba przywalonych opioe* śnionych, tylko do kilku fet wynofi. W Neapolu gdy zapędzono byfo ubO' gich robotnikow, których tani Lazaronr rai zowi$, doładowania zboża y innyc'! potrzeb dla tego nielzcześliwego m>a' lia, Kroi kazał potym za tę robotę pła^ tym biedakom. Ale ci wlpaniale nie przf ieli tey zapłaty, a ieżeli Król koniecznie i1'1 zapjt wfzy* fikiego zdatni. Ten moie to .robić, o W co innego; ieden ieft w tym przemyślny» drugi do (konały w innym. Aby wiec pra* wdziwie f/częs! i wemi byli; niufza iedń: o* woce pizemyflu y pracy iwoiey za to zby* wać, co drudzy w myśliii, zrobili, Słów-; ni : iak dla ul/c/esliwienia c.*fe©o iakiego krJ* iii, tak i dla izczegu Inceli ûgo /iron i Pro* wincyi, handel ieił potrzebnym koniî* cznie. Niechby rz§d Prawó-dawczy, iakich chcc 23 ż y wał fp ifobòw, na zachęcanie micfzkau* cow krajowych do pilnego i dokładnego ro'nictwa; niechby wfzvftkç Iwą obro 1 do. tego ufilność, zęby między niemi zapro-wadzi! rzemiofla i kunfzta : ieżeli rollìi niema gdz é zbyć wynudzonych w i-. : -3 pracą na ziemi i we y owocow; ieżeli rzemieślnik nie ina gdzie podziać tego. nad czym żmudnie i pracowicie robił; ro wn f oba Ara ą wlzclkg do pracy ochotę: a ie/.-' li nie porzucą wcale, ow phrsa, ten warfzta* tu, fc5 piyynaymniey tvle tylko iedcn i dni' p robić będzie, ile na fze/uph} iego wyli ar' czv p itrZebę. Oto/.źrzodfo leni/lwa i gnu* fności , a /. nim Wi^/goey fię nie'òmyllH® ■ biedy, uboilwa , i xiiedoiiacku krairW. 4f 4 Przeciwnie, ieżeli rolnik ieO pewnym , co mu tylko wyda ziemia, w nadgrodg piacy około ilebre podiętey, wfzyflko ino. pozbyć z wielkim dla fiebie zyilucm; al« 0 gdzie widzi rzemieślnik, ï.e każda ie^o r°bota, przyda Hę tyfigeznym na nie wy. ^'•^dai^cym : tam i w teneżas bez żadney' riawęt rządu pomocy, zachęcan a i wfpie-1 Jnia,każdy fię nie tylko do pracy zabiera, a-pteż w niey iak naybardziey wydofkona-^fięftara. Patrz, gdzie fîç'nsybardziey wzięjo rolniilwo, iezeli nie w nad Wiernych i Slafkich okolicach , gdzie było 2°o-/a pewne i z nJe wie i iak ićrt wod§ daleko wig-iza do handlu fpofobność, niż ziemią'? ^ edłng codziennego furmanów doświad-"z'rea 2<-ïein ieden koń na dobrey drodze uwieść ll3°że. Aie ieżeli na (latek wtożyfz 3,000 Cetnarow ciężaru iakiego, to pod wodę u-C!§ ;U§ ten /latek 10 12 koni, a z wod§ S- C\ koni; zatyns który 10 cetnarow z V/i£ikg bied g po ziemi przewlec może, wy-£°dn.e ich pociągnie 300. a przeto ieden 3°. mieyice zaflępuie, gdy wodę ma ku P°mocy. Nie można mowié, że wieie z ^afzych rzek nie ù} bardzo głębokie, a przeto do handlu nie fpofobne: bo temu famo dobroczynne zaradziło przyro« lżenie, Te małe rzeki maiac, za zwy-^-'av wody mętne, li] tym famym dozno* ^enia więkf ych ciężarów fpofobnieyfze. ^ do tego, nie iefl że w mocy ludzkiey -, ^'od w tych rzekach tamowaniem i ścjfka* ìì!eni podnies'é, a tym famym bieg ich po« j^nozyć? albo przynaymnicy nie ułafwiłoż# y fię żeglugi tey , budowaniem flatkew etkich, do obrotu i Oyrowania -fpofobnydi, l3ki9 n* Odrze, Eibie, a «awet i Warcie wi« 477 dziemy, zamiaft ogromnych onych, i cię^' krch, które lam dav/ny a nie baczny n* różaę okoliczności utrzymuje zwyczny • AJe nie tylko nieczułość i ciemna ofzc/Ç' dność nie ułatwia tych iuż od natury rot' poczętych ściel/.ck, ktòremi fiç ma rot' fzerzać po kram wfzyftko żywiący \W'r del, ale ie owf/em wcale jakoby zagrad*J i znofi, ftawiamc po wielu rzekach młyn/» które partykularnym nie wielki przy u O' fzęc pożytek, fzkodzg bardzo Prowincyon1 całym, a opatrzności zamiary w niwec^ c bracai^. 7, tym wfzyflkiiń, ktoby wierzył ! prz/ tai fłrafznyrn i powlzechnym handlu i*-' niedbaniu, l'olia od . 3 wieków przefzfa» m;ał.s Kandel zagraniczny, który wielkie do iiicy w-prpwadzjł bogaćWa. Nie żeby ^ krain tym kwitnął iaki przemy!? w pracy ♦ nie żeby kiedy ręka kunfztowna wyproś" dzała drogie i fzacowne rękodzieła, ale dl® tego,że iak nne Pułaocne kraie, był zaw'^e nie wyczerpanym w produkta, których bj?t zawfze pewny, bo ich potrzeba ieft z** wfze konieczna, A że tych produkto^ kraiowvch rnżnoyć była wielka i obfito*^ niewyczerpana, zaś życic nafzych przodków tyła profle i od zbytków dzifay 47 S [27ch dalekie; przeto trudno wymówić, ia-,e"wkray nafz wpływały przez ten handel |11Cłl'gdze. Sławny, a dawnego i nowego "•ndiu dziwnie dobrze wiadomy liii» £*) śmie twierdzić, że od roku i^oo ra.v nafz zarabi ł nafamym handlu z obce* Il:' kraiami, przyna^ mniey mu oa co iokj ? Przeto wefzio do niego do połowy panowania Anyufta IIF. łia 4.50 mdlionow ?łł: Ja* Tzcęśliwy handel! ale tym ielzcze dzi-^'nieyfzy, że nigdy ì ol-cy z fwemi p educami do zagranicznych portow nie itżdzili, a'c tylko po nie , inne Narody ubiegały. Ale te złote dla Folfki czafy minęły, ^fzedtvm krty nalz był iedynym wpołno-cy dla Europy fzpichlerzem, teraz ieft ich ^'içcey. A do tego, ecîy fię do innvch nowych gumien drzwi otworzyły, do naîzcgo lakby ie ze wfzyflkim od roku 1773 zamknięto. Zamiaft 60 000 łafztow zboża, których przed tym przez fam Gd.mlk wywodziło, ledwie roku przefzłego wylzło w pkeoicy, życie, jęczmieniu, owfie, i innych 2boia gatunkach 9,900. łafztow. Co za { j Wo«htntlichen-Nachri«htea 9. Stiick 1779» 47? ftrafzliwt różnica! ale iefzcze ona lîç daleka wyda bardziey, zważając naliępui^ce pord* wnanie tego, co oftatnich lat handel do Foitki wprowadził, i z niey wyprowadzi Produktowi Produktom Ko: 1^76. wefzlo zagrań icz; do-, krain Ził: gr-7 i doMałey Pol; 9,113,671. — M&zow: 17,468,062. « WieliPol: io,6ii;882. - - - 8» s 4b«778« " Ukrainy 3,298,276, Summa 48,640,669. W prowadzone produkt» J przewyźfzaią ZÎ: gr;| wyprowa dzone 26,544,308. 28* f kraiowych za granieg a\: 2.813,328. 8>3lt»ot8-3*928,960. 5.426,752. 'i, 616,30 ii âr: i? 20 7i j 22,096,360.9 Produktów J "Wyprowa-j Zagranicz j «îzono kraio- j nveh. j wych. ~ roku 7777. Mnnurtr-V1"' Prui' ^ sVy ! Tarek, powadzono, j^ataypof: - *w-. ^ p lehpol: ' . ^krai ogóln W my Zîote. 8,894-6*0. 17,313221. 10,833»2-^r. 7,003,-356. 3,443.907. " S'OO^,^ -10.638,656. - 7,091,070. - 7,*87,35#. - 1,9 «'-î >3 * &• y przyw: 47*488,86/. | 29 839.235*. prowadzo-r,e produkta f'r2ecoszą Wyprowadzone - 17,649,629. Ogólnie Rok ^ przez te dwa lata, wprowadzono wig du», obcyęMiż wyprowadzono fwoich ,pro- file hig z»ni za 20 millionòw. Balfzych lat Możemy dać tak dokładnego poro w na; » Wywozu i przywozu produktów; gdyż ]r^ano potym układania co rok bilandi ^udloWegQ^ bez ktorego Naród nigdy nie nî0^e, anj widzieć iak§, i z ktorey firony ^Swiękfz^ w handlu ponofl fzkocff , ani łliyśiać s'zrodkow przyzwoitych na isy zapolreżenie. Prawda , ze kto clice («ài maigtek do fzezetu flracić, tenui na nic ^ rie przyda rcwn.'ç Ave wy datki z doclifH>ì ir.i,ale ie/eli kto myś i resztę fwey uratoM^ fortuny, ten zaczyna o,1 pilnego i cznego przezierania Hę w dochodach i vV^ derkach fwóich, żc-by widział,co go nay^ dziey ruynuie, i w czym fię mu naypr^C iiujć trzeba. Coi £o dziś naybardziey 11 ważaig Parlrmenta Angielfkie ? » Co ^ wifcev wf ylcy Monarchowie, Inb ich pl"łC gì§dai§ Miniftrowie, kźtli nie Taryffy ^ neralne tego, co do krsiu wchod/i i z '1,e' go wychodzi? Słowem:. i e fi to koni 'c?-6\ fundament zbawknney reformy, kton} iaki przedłffbierze. Z tym wizyftkim, gdy widziemy 7 łl dney ftrony, ze kray nâlz coraz mniey ^ ich włafnych wyprowadza produktowi w nim nie powftaią żadne rękodzieła , k[0 reb.y potrzebie i wygodzie, zbytkiem cP1'1 wifkfzym pomnożone y dofiarczaîv; az^!' ^iey uważane, ze d< ch' dv celne. pra\vic iak dawniey utrzv muią; (*} wnieść j (*J Cìà na komorach wynioHv od >770» 3,914,176. od.1778. do go. 35b2'ctowanie traci. Utrata sy handlu tak V!e^a, iefł be.* przykta iu w Europie cafey; tvtko 13 ten Naród znbllć chyba może, .. ^'y fię prawe na to ui,>dzii, żeby to wizy• 0 w 30 lat Aracii, co iego Przodkowie ^r':cz lat 400. nabywali i utrzymywali. ^ czterech fgfiedzkich kraiow, Prufv zda-Ja,,J'by fig naybardziey bogacić z handlu, l°ry tak niebacznie prowadziemy; gdyż ^Vvviecey z nich wchodzi do Pol/ki rô. /nVch kunfztu i natury produktow. Roku 7. wefzto ich z Prus za 29 millionow ^ 34.1. Zìi: ale ie ten kray wziof nafzych IjZ ż fa mego roku za 19 millio: 5 13,85 g, « : przeto nie tak byî handel ten dla nas iii wy, iakzAuftry?, która fwych pro-J^ktow tegoż roku wprowadziwfzy Jo Pol-*a 19,111.438. Zif: nie wzieia w zamia-**5 nafzych iak tvlko za g, milli: .577,9^. zlf; TaryfT celnych przez kilka lat pora,-Gnanych pokaźnie fie, że do krain naizego c° rok wchodzi zagranicznych towarow 4$ 5 przynaymniey za pi^dzifclìgtmiilionoW U0' 4$ 4* tych to ici 1; Soli za " Złotych 5 500 o®0' Win rożnych i likierów l'fucicn, fkur wyprawnych, żelaznych tii-rzędź, m&blow, ma-teryi wełnianych i iukien - 10,000,0^' Zaś mat ery i rorlwabnyeh , bawełnianych , korzeni , kawy, i innych rzeczy fa m e mu zbytkowi iîuzgcych - - 19,000.00°' Każdy widzi,/c tylko wv-datc:k na ieft taki, ktorego kray nigdy zinniev^ nie będzie pogł; owfzem go c raz pcn^ k(zać , im fig iego ludność bsrdziey P° i pochodzących 'z niego dochodow 1"ÏÏ1çp"i?-^a'ątek wnętrzny iskiegtl krain, f§ to - 15.5 00,j C''Ue'ego ziemi prodijktą, wartość pracy j Pr/?my(ìu. wfzyHkicIi ic^o- m;elzk lioow, ')cly iego dóbr i gruntów, toż leża-• ^ cytkului^ce w złocie i irebrze) lub ^ ^?cù rzeczach flu by. 'i e ofzacować p, ''(^a!e, iak w żadnym innym, tak 1 na-£Vl11 krain, ieA izcczg prawie ait cc. obng. wfzyfikim przy pomocy Arytmety-P°iityczi«y, można wtey ni;erze takiey "L.vćwiadoi»osci, \ż może zajfîçpowae nie A° ^icyfce pewności. mnażać będzie. Wizyfłkie zaś inne ni0* znaby nieporównanie zmnieyfzyć, to innażai§c produkta natury i kurd/tu, k{f re można mieć w krain, to obywai^ iak naybardziey bez tych, których in'fcC trudno, a które tylko fsmemu uroit'11lł i zbytkowi dogadzaię. Kie \vrpomiflllJl1 tu o handlu przekupnym, w którym rod iaki nabywa obcych produktow, Ły ie gdzieindziey zbył; bo tego prz^11^" fu tak 1 żytccznego ociężałość Pol&a 1116 zna, a raczey do uważania wngtrznego ' W edług pracowitego, a na wielu do-^ •ì.ìch zafadzonego cbrochowania, mo* tìa ^'izyfiek roczny w Koronie 1 Litwie Izacow. ć tła 7J;.* - i,i0f,f0S,84f* n,lirtl° bę, jeżeli itA ludzi w Vo f'/.cze przyn^ mniey 9,3 s 7 <6'; 8- iak ty!ko £6. ZU'. na'3 ino wyżywienie; co lamo wvnofi liunrf^ &02,179:44^ IU: w 1-my cli produktach " pożywienia liużgcych* 4S6 Ponieważ intr-ta ro'zna cîobr wr/v- Koronnych i LitVvvikuh wynofi nay-C,'C^ 200,544 862 Zi? co moie być I, 0f^'? Wartości dc*br tych; zaczyni maigtek j" !ly dobr, czyli ici) c na ogołem wziç- li XvVnofi 0tVch. III 3,008. miliionow 172,930. lJicnigdze ponieważ fa nie tylko mia* pr '!otîleg° maiçtku, to ieft wliyiikich • J'^ktowprzyrodzonych i kuuf/.townyciì, n'c^ pod çtey pracy; ale też nay-t '^nìeyfzym środkiem do ich, a prze-p 1 pomyślności kraiowey pomnożenia: t) M"Ci| godna ie/ì, żeby kray fi ara i Cię u trzy-^ V)v,1 • ' f ... 0 . nnec owey przękonywaf?cev i nre 1],.. ncy P 'wnos» i; ile tylko przelUć mu» <] '/'>' na zbliżaigctm lie ku prawdzie po- gli ienfl wie. Te przyczyny 2 których bic- y, rachunkach polityczych Minillrowie (JQ^c>s^i dosii, że w Anglii i oku 1775 znay- a «'o iîç pieniędzy w złocie i lrebrze ^ j.. '^iilionów Szterlingow, czyli g$o. j^'°nów /Jotych* a we Francy i ielzcze f, " kiedy,handel z ko! niami nie Wzbił * t ' 'i wyioko iak teraz, było iuż cyrku- 4-87 luiących pieniędzy na 2oco. mill^0130 liwrów ; (*) ią nam mocnym powo^cl11 do tego zdania, że w Polfzcze uie xl^0'Q. być wiçcev w zlocie i srebrze pienią iak g© miiiionow. A że to 1eft przyi?^ nauce o dochodach publicznych pra^'Łi' ze i części znaydui^cych iiç w kraiu i»''1 ^ pieniędzy eyrkului§c,flkładai§ dochody F'1 biiczne i prvwstne ; zaczym iez.eii te " ' miiiionow przynaymniey 4. razy na i0 z ręku do n;ku przeyd^to wyiłarcz? 1 dochody nv. z dóbr wfzyftkicb, ktores1' do 200. miiiionow, 544,8^5. ził: of^c wali. A że dochody dobr, idą za zwy^*; w zamianę czyli na zakupienie produkt0^ rękodzieł i fabryk, przeto łatwo uznać, temi 60 million-mi kray może odby^'1 w'zyftkie (we potrzeby i ìnterefsa do pomyślności fwoiey. i u' o Ktobv z t"k wielkiey róìnicy wnofiî, ?e ^ (t glia ieft d*Uko ubo/Tza odFrancyi, terby fię }*, dzooniylil. Nie wiel s ' pieni^dzy.ale rzypkoś^1 WOŚĆ cyi ku'acyï, kr- ie ;noin?m, czyni Ponlev yf cyrkulacya wnętrzna Francyi, ieftrmnievfzą 1 jy która ieft w Anglii, przeto 880 m l onew piefi'Ç , tyie dokażą, co'soyo. mìllionów w Francy i; a g go billety Ikarbowe bankowe, i pubi czne ;i(s g ,3 t(1« czynią to w Anglii, co pieniądze g^towew®^ cyi. 4îs * 7 ^ caîey tey mafsy cyrkuluięcych pienię-4* milliony do (karbu , czterv razy j^le^°ne i z niego wydane,(kładaig fummj \vU° l7- miiiionow, które wyftarcza.ą na •v^atki kraiowe.(*) Procz tych wybitych na pieniądze w f^C'e * irebrze karbów, można rozumnie ^ 'ć, iż [karby Ko scielne w fprzçtach, o-^ '°ach, naczyniach, i towarach , wynofzf ^ PQrównaniu z temi, które po jezuitach V, około gmillionow.Co fię zaś tycze irą i złota, w.naczyniach dołowych, po« ^iQ^Vch, pierścionkach, medalach i t d. c^(|'eWaż one za zwyczay wynofi 2^. część ^ z dobr wfzyfikich dochodu, przeto ^ ^ożna rachować te po wfzyftkkh do- sh (karby, do miiiionow także. Ż,a- ^ le/ęcego w kraiu złota i (rebi^, ie | ci ot , jr 10 36. mili onow. Co ie fi wigkf/ç p ,>«? tv 3 tega, które zawfze cyrkuhiie. Po. °gólnym całego mai^tku kraiowegć} kowaniu zważyć należy: May 178; K k a "O. miiiionow oieniedzy, iak fię mogą utrzy' lj0tl. tąd w kraiu, który eo rok traci okoto 20 mit ^,y ^ na famytn handlu zagranicznym ? odkryie» c Cz»fem teu wifclki i ważny fekret. 4S9 496 Publiczne dochody. Wiadomo, '-Ï "1^ ledwie dochodzą ig.miilionów. £* . rych doftoynosć Tronu utrzymywana t wydatki kraiowe tak cywilne iak woy^ ìu I * 29»®op>ooo^dufż złożony,i w kra-l-jjp 1 ^lc nie tak obfzcrnym iak Francya î ViJ|Lania m'e^^ai§cy, nie ma na fw« 16 potrzeby, iak tylko ig. millionow t?n ^0v'atki, ktorc tak małydochod publi-tj0^^adai§, fij li płacone w proporcyi kraiowego maiątku ? i czyby ^ byt płacone więkfze z łatwością ? t0^ to okoliczność godna w tym micyfcu ^śflienia. tyę le^ie ieft w nauce o rachunkach poli» pr??l^c^ z^an' e, iż kray iaki, w kto'rym ^ vtïlyft,i kunfzta, rolnićłwo, i cyrknlacy* i r2ria k*itnic' mo*c płacić i©tg część g0 l0>Pewne nie płaci iak 3 lub 9. od I z bo d°chodow, a Francya 6 lub 7. ; lu-Ulc^y, ze tam wiciu tak wielorakie i Kki j ve odbywane być mufzg. $ic&, j>łos'ć ta dochodów kraiu tak wielkiej. ^ ludnego, iak iefl Polfka; go 'na ieft vviel^'^ go zaftanowienia fię. Jeft że w EufOp. ■ kray,któryby w proporcyi do rozległo*1 ludności,miał tak mało,iak na(z dochody Niema fz żadnego. Nie czynigc tu poro*'13*, nia z naypctęznieyfzerni i bardzo roT.ie?' j tnikraiami; Prufkie Krò'eftwo 6,000. ,ł'' lewad: i 6. millionow dufz maigee l,c'; fwvch dochodowdo 126. millionow. «lyńfkie połowę, ieźcli nie co do obfzcrl1^ ici,to przynaymniey co do ludności 0^ izćgo mnievfi:e, ma i h 36, nullionow. ' landva,tcn inały i od 2 millionow iiki?1 f, ( jtìiefzkanvkray,ma fundiifz roczny, na plU! czne wydatki z igo.millionow złł:Tolka"' ' obfzerna iak które ziïalzycb Woiewod*r ^ Boa ig.millionow: a Saxonia, i/ po m in Ç , ne nad Woiewodztwa Poznańfkie i Ka! ^ ^ Sìie obfzern mamy go w tey części Litwy, kto* roku pod panowanie Moikiewfkie ciu «h ł Karuiong zortaia. Gdy zaraz po wzię 1 tfcy Prowincyi, nałożono na każdego jQlJP* po 1. rublu na rok, nie można by-^ Pr*ez dwa lata naûçpuigce wybrać go, £e ,lQ wfzyfìkiey w exekucyach frogośei. Ą W)Çc gmin nafz wieyfki, w nęfizy 1 ubo-tamtemu po więklzc-y części równy, ^ 3cańiż takie prawie podatki; nie mo-^ fpodziewać, aby ino^l f.uwo, bez *n ^tku 'k ?C2cnia iiebie i refzty przemytu i ma* " kraiowego, znieść i płacić wi§« flkowny pracy, i żywey a e fy kray W ięcey cyrkulacyi; Doświadczenie b ^ fil* potwierdza to naf/e mniemanie. C Naród pomnożenia woy/ka i doch< piibiicznych potrzebę uziûwaigcy, aflJ. ^ bie da wfpomnieć o potnn,oż.niu i 3 podatkow ? Bo czuie, że i te me 1? ' , fcćż iakiey ciężkości. Czemu tak wie' ^ i cżę fie trafia w fiç dviatv, na ktor.y^h płacenie, trzeba używać tyle uciemiężę"'^ Bo gmirt me ieft w (tanie opłacenia, c'i( t miernego, ale dla flebie iuż wielkiego P ^ tedy nafz rnaiętek wnętrzny ieft tak j], °§ » dochody publiczne tak fzczupłe; i. ?'1f-vrn'''e ts^/-e ^rai°we mufz§ by<5 ^ e 1 niedofłateczna potęga, Tak! ciało j ^ Cmaięc owey przyzwoitey żywności > Pr*cy, przemyflu, zyfku i dobrego mienia, Orak.. r n i • _ »____l: :.l_______ prac 13 " wn,raî>y wf/yakie 'e£° członki iak nayro-i'')^5 Pepita ' żafiia!a;niedziw. że ieft tak - -'tf' {j e i do dźwigania ciężarów zwyczay-'^nym czerflwym i zdrowym, nie-^ °bne, ani do odparcia iakiey kolwiek O^P^zyiazney fiły zdolne. Nie" tylko tego wielkiego Narodu uicwyftarcza. 493 na wielkie a koniecznie potrzebne dla ufzczęsliwienia fiebie, iako to: na kanałów, robienie dróg, uymowaiiie fì ^ tamami, ftawianie na nich inoftow) ^ t podupadłych dźwiganie, nowych bud^ nie; iednych manufaktur zakładanie, ^ gich popieranie, fabryk publicznych Wpf0 wadzanie i utrzymywanie , mieyfc \ iiych dobvwanie, fulzenie błot, wfi nie, ludzi kraiowych, pracowitych, i myślnych podpomaganie , zaflug pratf^ wych nadgradzanie ; ale nawet ani na ^ nicczn$ iw§ zaflonę i obronę. Wio11' ta obfzcrna i urodzayna, ale bez przyz^1 tego ogrodzenia i moenev flraży, niż zdawna przechodem frogich zwicfl0 i łupem wdzieranych fię coraz w n'?? fî$dzkich mocarzow. Z trzydzieftu ty***-cy mil kwadrato: kiaiu, który Naród ?°. przed dwiema pofiadał wiekami, le^' mu go połowa zoftało. Jak biedny i p° to wania godny ftan tego licznego i ^,c.^ kiego Narodu! którego bytność lub ^ fzczenie od iednego dziś prawic zatf1[il fgfìadów pociemnienia piorą; w ktor/ żaden nie ieft pewny, czy kład§c <îç ^t wolnym Polakiem i nie wftanie pod i**11' Kłicm iakiego Obotry ty lub Iidzwiflg3»Q «r&c* 494 ^ ^ n^wol;; kiem ; który., gdy u fiebie j '^trz niżfzych ucifka, z rowneini woiu* ^ ' wy^fdym zazdr< ici , bogatym fîç prze-ch «^» chytrym zwodzić daie, a zwierz* ^"osci rzgdney fi§ wz dryga, fwą niezgodny JZczynnuści$, prywatnych zylkow fzuka-^ » publicznych bezprzykładnym zanie-^ baniem, u przychylnych nawet fobie ^ °cliyd^ i nienawiść zaffiiguic. ï'oflron* ^ tym czafem, nic zoftawiwfzy mu, iak a,'110 tylko czcze iinie wolności i vrfzyAkf przyfpiefzania co raz oftathiey fwey guby^ rozrz^dzaią Tego Koronę, lego kra* ,ł)>legohatidlem, lego pewnie.famy 111 iui . Witkiem, iak wtafnoćcig fwoi$. Dobre e^.itoiie ferca Polflsk.' w ktotychzem* a chciwość złota, niewytępiła dofzczę-^ Miłości Oyczyzny i fzacunku naydroz* J^y wolności, wieleście iuż razy ftra« ,e,ri i żalem zmartwiały, na częfte od-vi grożące oftatnim niefzczęśliwym atV wafzey rozdrapaniem ! prawda kray ten ciea obrony ^°yflta. Ale któremu ' przedziwnie ftuvy \0,c° niegdyś o Safkim poiiedziano Jzgo 0 ?arady nadto, mało do obrony. Zamiafì l5o,ooo. ktoreby przy tak znaczney lu-j obfìtgéfii produktgw woyiku 495 «àDe&O* ' lęt zwoitych, trzymać wygodnie możnfj dwie wynofi do 17,000. A iak za r\^ III. gdy iuż przeciw Turkom na gral1' cach Wołoflcich ftanęło, dopiero prt)c ^ z Gdań£ka dia niego wyfvtàno; tak i tel ■ dla tey garfłki obrońcow nafzych, bron* inne obozowe potrzeby z Zagranicy wadzać trzeba. Jiik gdyby zawfze W'f tylko zwyciężać, albo od razu być zewi2?, fìkim zwyciężone; nie ma màgazynotf^ Arlenafc w arnunicy§ napełnionych, zM by (ię po nielzczęściu zaftlać, i po ^ flîach odniefionych ©patrować mogło. Z-0 nierz bez ćwiczenia, Officycr bez doświa" czenia, traci do fzezçtu wfzelkîj ochot? ' do ftatecznego i pilnego w flużbie dofr0' nalenia fię , widzęc, iż zaflugom i ta i e'1' fom zamknięta droga, a ze za pienia^2® daig tylko te w Polfzcze Urzędy, ktofe ùfzçdzie fa m ego męflwa , i cnot woien' hych by wsią nadgrodę. Lecz zwrócić oczy od tego rozrzewniającego ferda P*' fryotow widoku, a fzukaymy iakiey dl* niego ulgi, w wybawieniu obyczaiow kfa# iewych, ( Hejzta potjm ) 496 II. iChcirakter WLcluNaròòoiy ^ u ropy Dalckucb, toi niedawno Ł'^ ^Capitana Cook odkrytych* kraie przypołudniowe. ^efzkańcyNowey Zelandyi maią od-^ ;£Ç, ale złączoną z okrucieńHwtm. ^(j Iety żywe, i bardzo taniec lubiące* dr- ^ ^ jednak być wftydliwemi. Je-Randka oka/ala przyjaźń kii pewne-maytkow Kapitana Cooky ten chciał ^ îe8° na złe, od tego momentu, iuż go j(ìì Cçy meprzypusciła do fit b e, Kiedy ^Ci co darowano, brały to z wielką rado» Poi '• 8'e ^kfztałt dziect zaraz o tym za-cj2j co im dano. Jeden z tych lu- Ą 1 ^edłfzy z mio dę dziewczyną na okręt powadził fig z 1115, i iubo zdawaf ^ być iey Oycem, nic mu iednak w owym «ieutëgpowak \ ale za ieden, kiika 497 MDs&CV 49s mu wycinała polićżkow. Gdy fiç ùfpoko^ » Zelandciyk, chcac Panu Cook oświack'^ fzacunek, dobył z fukrii fwo'iey. fkurzafl6#^ worka, włoży? w niego, z wielkiemi obłokami fwoy palec, i chciał mu włófv iak'j1^ ^c' cri fis imiçrdzgcym oleięin namazać. wo-Zelandczykowie kradng, co tylko . u Eurcpeyc vkow , a to dla niczir»ierl1 ciekawości, ktor§ ku tym niezwyczay',)/ ^ fobie rzeczom okazuję. Barbarzyńcy, ,, udawali iïç hurmem do okrçtow ikich, ofi ;ruięę córki i fiofiry iwoie i n'c ^ d«łi$c za to iak tylko naczyń żelazny1' ' których rozumieli, zenie mogli fanky pić. Kobiety, póki tam f§ wolne, ^ ^ mey nieco poiłępi 10 Ale małżeń/łwo dzo ich do ścifley obowięzuie wiern0^' Jch zalotnicy zawfze prawie fą rzy'W1 ' mężni i młodzi. Wfzakże bardzo fzacuig ftarych, których fiç iako doświ*Ł czonych we wizyflkitn radzę. . Obywatele Otuhctie, f$ także bardzo 4 ^ złodzieyftwa a kobiety do rozpufiy fkł"!' ne, kobiety te, przychodziły do mayt^j 11a okręty, i pobudzały ich £fowy, żart:3'! i tańcem do rozkofzy , ofobliwie pl'° kobiety, niemaigcc więcey iak lat 9 lub 'cj' Ztgd tai. pewuie pochodzi migdzy poty0 wzroH ludzi bardzo mały; ale gdyby c te wady, to Naród ieft przyiacielfki, zki, fzczęśliwy. Na brzegu iedneynie 1 lcj'*iey rzeki natrafili Anglicy na trzech . u*! uftroionych w różne fuknie czerwone maięcych na głowach zawoie takie* koloru. Każdy z nich miał dhigç la-5 W ręku; Anglicy fpytaii £iç» coby byli ^ ^dzie; a oni odpowiedzieli: iż byli Su-Boga i Kościoła. Wfzakze nic wi« ,ac było, czyby czynili iakiey Religii obrzą-e^-To ieft. ofobliwtza u tego ludu, że fyn îa*yciaOyca fwego, ma wfzyfikę władzę i j £c przed Królem chociaż iego Óycem, memoże inaczey ftanęć, tylko JjJj 'n ni poddani, to ieft w pół obnażeni. fiç y żc 0ni fię Oycowlkiey powagi ^•Vr'ekli, aby tym bardr-iey KrólewH<3 po-pożyli. Z ty m wfzyftkim różnica w Om tąheite między Królem i oOatniiii podda-nie iefttak wielka, iak ieft między ia-ltri Kupcem i chłopem wEuropie. Wyfpach Społecznych maig miefzkań* ^idowifka, na których ofoby pierwfzey ngigraią, i dziwacznie a niezgrabnie tan-Wfzyflkie te Narody iako też Ota-^c?ykowie[ luko {3 z przyrodzenia ła« mail ieduak oiury z ludii za konie- 499 «dRs&CV cznie potrtebnc. Wybieratą do tego °* fobliwie ia kiego- złoczyńcę, ktorv na według Praw kraiowych zafiużył, i kwl? zazwyczay bywa ubogi i podłego (lai111' jeden z kraiowych opowiedział Kapitał0' W! Cook tę okoliczność tym fpoiobem: fiary zawifîy od upodobania nzy wyiiier° Kapłana , który pod czas uroczyflego z,<1' zdu ichrania flę do Kościoła i tam l0lT* chowa łię przez czas iaki. WyfzeJł^ ztamtgd, oznaymuie, iż Boga widział, 1 ^ mim rozmawia? ( fam tylko naywyż^ Kapłan ma do tego prawo ) Domaga ^ potym o ofiarę, i naznacza do tego tę ^ ©wę ofob? , ktorey zapewne naywyżl^ Kapłan ieft nieprzyjacielem. W tym iv0' mencie zabiiai§ niefzczęśliwego na mi^' fen , a kapłan ma dofyć chytrości do zania , iż według zmyślonego od ilcb'6 ©hiawienia był złoczyńcą. Na Wyfpchprzytacieljkich iefł pewny of°" bliwfzy związek mię z 7 o obami oboiey plc'ł a ofobliwie wyżfzego (tanu,które w wyuz'13" inev rozpuście między fobi yyią, a 'wfoy ilkie dzieci z t?y fpołeeznoici pochodź^® zabiiaię zaraz po narodzeniu. Nawiedzi' i§ oni Hę w zaiemnie na rożnych tych Wf* fpch, i okazuj w przy imo waaiu ûebie VJ&' ^ ^'ipaniałosć. Niewiedzieć, czy to o-względem dzieci pochodzi ^ iż niechcą, żeby fię ich familie bar-tozradzały , albo /e touftanowienie w |"C2?tku miało śluby bezżeńfiwa, przeciw t0,'ym wyktcczenia , tym okrucieńfiweni ^ryćchciano. Maxyma tego towarzy-ieft n e .mieć żadnych dzieci; i tak fig ^te§° wyiiófzą, iż nazwilko Oyca , zdai© ^ 11 uich.być w wzgardzie. Naród ten ma twoich uczònychj którzy dzieie kraio* podaniem ż uli do uft uwieçzniaiç. a,,ì wielką; mnogość bożyfzczow, Trzy» ^^■e z nich panuią nad morzem; Słoń-Ce ^a. iednę włafna iftotę, która nad nim f^'Hiie i która fif z ziemi rodzi. Przyzna-Oni iemu bardzo piękną poftawę i włofy a?'^o kolan zwiefzone. Moiemaif, iż" u. razem z nim miefzkaijj, i że tam za-iedzą owoc chlebny i wieprzowinę % ,°ra nie potrzebnie przy ogniu gotowa» f*\ Bierzę oni, iż każdy człowiek ma w °"!e iedne iftotf, która lobie poftę-Pll'e Według powodu umyflu , i wewnçtrx ^yśli lobie wvftawia. Ta iiiota trwa po ,'^'erci, i rniefzka w drewnianych pojggach, ore pr2y grobach ftawiaią. Niemocna było dociec, czyli wierz§ w uadgrody 6°* i kary na drugim świecie, czy nie? ^ iyc ieft ftworaony od iedney bogini, ktpr* nad tym planetą panuie, który też kobi^ czczą, i na iego pochwałę pieśni spie*-'8'? Oprócz tych bòfiw wielkich, wierzą ielzcze w inne mnieyfze, z których w,e' iert bardzo złych, i iudzi w nocy, gdy fp1^ zabiiaią. Naywyżfzy Kaptan Waga »c^ publicznie w Kościele, Do bogo'w &0' brych na tym zawifly modlitwy , iż dłu^ rufzaią wargami, żadnego flowa niewyfl1*' wiaiąc. Kapłan wznofi oczy ku niebu, * lud rozurrii, i ż boftwo nie widzialne dl innych zftgpnie, aby z nim rozmawi^' Wyżfzym bożkom ofiaruig świnie, d[c" biazg , i rożne iadło. Ale niżfzyeh ol?' biiwie fzkodliwych , czczę tylko mym mruczeniem. Kapłani fą doży^0' tni, i godność ich ieft dziedziczna. Wyżfzy Kapłan ma pierwfza rangę po Ki*0 lu. Radzę fię ich w ważnych przypadki i daię im naylepfze produkta. W ka okolicy ieft iedtn lub dwu Duchowny*^' kto'rzy lud pewnych czafów w Religii świecaia. Munzkańcy Nowo-Hebrydyńfkich ^ fpow, (ą źli, podeyr/l wi, mściwi; przvi*111 fzaig fwoie żony do życia bardzo nędz#* 50a rni! * odprawienia za nich wfzyfikich 0f. Nic dotfd niewierny o ich religii, rob 0 też o dzikich miefzkańcach Nowo- Onii. ameryka. Obywatele przy kanale Noel, którzy ^ ^ybliżfi bieguna południowego, żyia w ^°S'ni barb arzyńftwie,~mali, ili, ci ud/i, i. °ftatnim flopnlu niedba-çcvm o odzie-mietzkanie i iakękólwiek wygodę, ^ °ć w bardzo przykrym kii ma, Nieo-2:rii!3 żadney ciekawości, żadnego podzi-,enia względem rzeczy nowych , żadney ^ tei do mienia ich. Cala ich iilota zafa-fię na nieczułośći, len iii w je, iakicyfi ^fnyślności ; ztąd żadnego u nich nie ufiłowania o polepfzenie fwego fta-ll* Ludzie ci zdaig fię naybardziey być ^obnemi do zwierząt. Murzyni, którzy z Twego krain do An« • -'0\v bywaią przeniefieni, żyię w oflatniey ^ lV' Oftrzygi, {ą ich całą żywnością ; o-/,eniem mizerne łaty, które ich ani od r$ca flonecznego, ani od zimna nocnego 'bronią; ich mieizkania ią niby iakic ltdźwicdzic lochy. Mufz§ uftawicznie s 05 pracować, fpać mało, nieodbieraiac zatfa^ zapłaty, a ftrafzng karę za naymnieylze pulzezenie iiç. Ztvm wfoyftkim ci fzczęsłiwi niewolnicy !ą bardzo zdro^1' gdy ich próżniacy Panowie tyfiącznyrn f . diegaia ch u*obom. Mąi^ oni li{ za ^ rod przeklęty i m owi 5 : u naf/a nieW0 iert ikutkieni grzechu f.ima nafzegop1^ wfzego. Na.fi przodkowie nam to opo1^1 .dzieli. 11 Spiewaią fobie tak w fmutk1" iako i w wefelu. S3 chytrzy, (kryci ; ^ do fię buntuię, ale ł<.two pokonać lię d<ł|3' Wielu z nich fclironiło lię między VS^V. gdzie żyią w niepodległ ści, i mogćj, kie ^ ilę rozmnożę, miefzkaiicow wyip napa Wać. Za ich przybyciem do wylpow, ią o nich zazwyczay pilne (taranie, ażs * mogli przvsé do iiebie z nie wygód po^1 ^ żnych, p^d który c/as z fbwali po dw0^ rio knpy kaydanami f-rępowani. To ° ( bliwfza, że dawnieyfi murzyni niechç? F3 flępować z temi nowo - przychodnia»111^ po'ki niebędę och zczeni i pewnych >l3 ^ nie odbiory patentów. /.a cały n\;M[e t daig im ieden mały ogrodek, i iaki 504 grafia. Gra i taniec, fato ich zwyczay-^ ?-sbawy. Co mog^ zarobić tó obra-cj'^ na łlróy fwych żo i 1 dzieci, w powfze l0$ci Murzyni ci mai§ niewypowiedzia-]}' !llężność. Gardzę oni śmiercią i bola-j./ Wielu nie widząc końca niewoli fwo« ^ Spadai*} w iinutri? rofpa:z , i wi (zai$ fobie gardło po. r/.ynai^ ; i mnie» I 'i'J* ^e fię po śmierci do fwego wraeaif ^ Ale Europeyczykom toż famo 'e'na nie fłuży, do wftrzymanra ich od Ci^° ' inoboyftwa'. Tym,którzy 1 bie żyję °^eli, ucinaia głowę i ręce, i zamykaię ©ni nuiiemaia, iż ber tych człon kow nie- (ię do oyczyzny wrócić. Karaibowie na Antylflsich wyfpach, za pczyiściem Europeyczykow , Ç W naygrublzych niewiadomościach, d^j ^ 0{ń niektóre bożki ; ią -to rtroże lu-jjj 11 ^ażdy z nich ma Iwego. Swat mai§ ]lJd u'iele. Jch Xiaże czyli Kacyk ofirzega V/ ,0 ich fwięceniu , przez publicznego iC(^'Ilego. Do Kościoła id^ potym ra- bi0 ,ïlfl'gc przed fobg Xi§żęcia ; Kapłani Podarunki, które bofzkom przyno-fzczek, i tym podobne rzezy, nie żeby ,lj^ k\Vj'^ 0Vwain; lq to zazwyczay kolzyezki, życie uczynić znośnieyfze, iak żeby im °iiĄ /arï1' uwiniçte i plackami napełnione. °biety zaczynaig taniec, śpiewaię po* igć do ucieczki ochotę, co lednak czś Û9 M zy i78j. Li S°S «éTì&QiJ téfògsQ» so 6 chwały duchów fttzçg?cych i dawnych XI' cici ^ fi „ nieh iakiei, ciemne iąt, i modlt hę za dobro kra,owe. H-*. ; >ch fl.afznie nienawidził, wfzyftkicl. ich «howai y ak pewne przeaw wMkim » «r*odkow nie„vchanvm wvlcw(m zni. fzczęściom środki. Wierzj w pewny ul W, b , ; ,ccln 0 bw, ; fio_ gdzie ich błogoflawiem iyą pewnym ». hę, Zat,. ^ azcbj, „> 0»^ p0cll0j2?i a ; h niedawne zbiera,y. 'eśni ten przypadek pokoleniom na- Mixyko Narodow,, którzy przedt? I?ptlym ^ • Ni p0:3ć,żePo- piękne uftanowienie, i zw^czaie mieli , Vu, ^ na(ł ie drK,, e , a„j jm nie prawie od chciwości, , tyram, Euroj*. tego dać wyrozumienia, co to ielt łkiey wytępień , a pozolia,, razem w CU" >H0 i piekło.-przecieżlękaię fie oniiednego ścian i nicwolnikow zamienieni. «go ducha,ktòry/fc«M» zowię, opòwiedal» Podobnież iatalne było p,/ybycie Lurof1 j/'^-e wielu z nich byli przemienieni w czykow do wielkiego kwitnącego Pa»' .Hy które miefzkai, w ogrodach wlzy- Jnktfito w Peru, gdzie cześć flonea pan»' , *ieg0 rodzaiu drzewami zasadzonych. A- la. Różne oftatM wielkich i pięknych r'<» " tem„ 2,emu dncHowit ifc raozna wi. .ako to wodocijgow, drog, hj ppwO« - uda czcj lliewvrz?cizai9; Nicki(!. przemyflu tego ludu, który mewola f * t *pcilgai« oni ręce Kh Borici, i Xiężyco- prowadziła do lemfiwa, i ociężałości. •_ Rozumie,g oni przez piorun iednę Niemożna mówić, żeby miefzkancy » „ Mz9 wtadzs/ A kiedy fię im mowi, iż zylu, iaką religi, miel,. Niema* » "ba czcić Koga Stwórcę piorunu, to od- żadnego Kocioła, żni-m- o zna<\„ c Z-7' b ^'edzg, iż to iefł rzecz ofobliwfza: aby fiwa. Nie modlą fię nigdy, i ich kt0re™ tak dobrym iniamiia , miał niema ani lednego iłowa, ktozeby wy»^ .«z, grzmotem i piorunem (lrafzyć.. Ma- żerne bófłwa wyrażało. N.emai? za» ., w lakimfó pofzanowanil!, , ew y o- go poigcia o tworzeniu świata. 1 L1 j i woc wielkości flrufiego iaia ,ktoryfiç tantôt' ka zowie. Udaię fig do wieizczkow, aby 'c^ w chorobach uzdrowili. Pewnych &K jfów , nawiedzaig ludzi ci ofzusci; a że ic'c linieli mniemanie iż przeftaię poufale * Aquion, przeto nofzę z fobg wfzçdzie m W bałwanek, i wmawiaj w lud, iż od irc$J ufty tego-bałwanka odpowiedzi odbiera1?' Kiedy do iakiey wrfi przychodzą, fo wf)'K j§ bałwanka na kiiiaki, flroią go piękni piórami, i rozkazuig mieizkańcom, aby ll,lł ieść i pić przynofili, twierdząc, że i7ę 'fTl (kłoni, do dawania im odpowiedzi. idy fiaroarzyniec ma iie za bardzo siwego, i dy za to wfzyfiko, co tyikt ■ A1*? takiego bałwanka może nabyć. M;ii| P'11 lwięta, które wyznaczonych czasów p,7'V' padaią, i zbieraig fię do iakiey chaty v-v znaczoncy do tey uroczyfiosci. Jaki icz czv!i widzczek zaczyna iakg piolnk? ' ' Jtazc^y tańcuie w koło niego w i >?n eh P0 zyturach , z gwałtownemi fkokami i ',;"j Wankiem w ręku. Po tviji wielki i j z ,,Ł ku naftępuie głębokie milczenie i p°u' £n>evfze śpiewanie , dopiero wzięta l'? rzy koła, i trzeeh Bovczow, v-/iąu |/v gie i zapalonym tytuniem rury, diMic' m dym na twarz, iinòvvig: bierz di"!'* 5°S !11°cy i czerflwości , żebyś mógł pokonać j^przyiac ł twoich. Ci Boiezowie zwy-1 feż Iny tłomaczvć: tym końcem udaią ^ Oui do iakiey.ofobney chaty, w łóżka ^'fzgee i w żywność opatrzoney. Tarn ^r?ez noc iedzę b', żka fie pytaia.lpią,a z rana ,uy tłumaczy. Ducha nie można przywołać, tvlko kiedy nie malz nikogo. Cza-t'ni śmieig też pr. epowiedać przyizłe rze-Kiedy f.ę te nielpcłniaig, to fij w liiC^e!pieczeńftwie być z-b.tcmi od Indu, Ila ukaranie fałfzerftwa fwego. Ci Bai ba-^.Vńcy dofvć łafkaui. Sama tvlko zem-, a Wtyka im broń w rę:e. Kiedy nie* t0rzy z nich będą pożarci odfęfiadow, to ^>c'Qgaig przeciw nim na w cynę , prowa-,'2a 15 zwielkim pufłofzeniem, i na tym 'Cl^czg, że wziętych niewolników znowu ^°^raię, ^ Między fob^ żyig bardzo po przyiaciel-lI>prawo nadgradzania za złe lub dobre l?ciownię z wielkę dokładnością ; prze-Cj^' cudzoziemcom f§ bardzo Itid/Cy. ^icfzkańcy w Kanadzie fę bardzo o woN gorliwi. Huronowie maię rzgd pra-^ e arySokratyczny, w który kobiety bar-2° Wpfywaig". Lubo niemalz między eftù praw kryminalnych, mało ìeil ic- s09 f «n&fo dnak między niemi wyflfpków. Sçdz?' iż fiç człowiek wolnym urodził, i nikt do niego rościć niemoże prawa. Dzieci^ daię wielką wolność;bo ci,iak mówig,w dz'e* cieńftwie, nie mai§ ieizćze tyle rozłęćlk11' żeby mogli być poprawieni; a kiedy uroi'1'? to fę panami oofiepkòrv fwoicb. Kif'^ ieden drugiego, zabiie to udaig, iż to żabo}" ca z piiańftwa uczynił, czynią żałobę i1'' umarłym, i daig w podarunku familii,a' Kiego* z woyny niewolnika, który na W^T /Ìkie prawa zabitego naftępuie. Samo tyl^ czarofłwo kar/ę z niewymowna furowosc'?' Pozwalaj zîod/ieyOwa, aie kiedy złodz'c" ia odkryi§ , to mu nie tylko rzecz tik'"3' dzioti§ odbieris, aïe iego zonę i dzieci ^ wfzyfłkiego obdzieraj , czemu fiç byn^' mniey fpzeciwić nie może.Kobiety odbw/3'" prawie wfzyftkie roboty w poJu, m zni poluić). Lu big grę i taniec, i roznm;e' 35, że duch ftrzegący kraiu i przodko^* rządzi niemi. Kiedy Mifsyonarze z nieJl11 graine wygrywali, i chcieli im ztęd dour°" cfzić o powinności wiary Chrzesciaiifkicy* to oni odpowiadali : wy macie bogo* wafzych , a my nafzych , fzkoda tylko żc nafi Cę ffabfzemi. Mai§ oni lekarzy , k^' zy f§ wielkiemi ofzufiami. Uczeń, *iû' S i o nia być między nich przyięty, mu fi fig 113 kilka dni zamknąć , i wielki hałas robić 'Wą kamyczkami napełniony , ducha ^'2y\vać i profić, ażeby z nim mówił, i za ekarza go uznał. To robi on nie przede* dziewiątego dnia wychodzi z haty, ^daie, iż mówił z duchem, i od niego iefk upoważniony choroby leczyć, fzturmy od-??dzać, i powietrze odmieniać, Oizidft ten ^«zwany od chorego, zaklina duchy wie-11 pieśniami, daie lekarflwa , i opowiada : yy chory ma ( mrzeć, czy nie. Przywła-Zczaią też fobie moc leczenia opętanych; *eri Ipofob życia, bardzo im iefl zyfkowny. oni, że mogę człowieka zgubić na fieście mil oddalonego ; tym końcem «Jtaiï oni kołem iego obraz, albo też zakli-îla'3 iaki kamień, i rozumieię, że ilę w ^etrznościach nieprzviaciela takiż fam u« j-°dzi. Przedaię też czarodzieyfkie ipofo-V, które ich na woynie mai§ uczynić nie-°tkliwemi. Kiedy który z tych Barba-^yńcow umiera, zbiera fi§ Ci»ła familia i 3*Jsdzćtwo dla pożegnania fiç z nim. Spie* .? a'5 nad nim żałobnie, płaczę i wzdycha?-!§• Kiedy umrze, ubieraig go, twarz mu ar^ui| czerwono, i daig podarunki, iako teiłiu, który. fłf pufzcza w daleką drogę. si' Jeżeli ie(ì żołnierzem, to mu broń przy^3' ig. Miisyonarze używają tev okol':-'z,ni)* ści do opowiadania im przyfzłego życia; ;1|c oni odpowiedsig : na co nam iif przy^a wiedzieć o tym mieyfcu, które ieft ck ćko od nas,-i gdzie żaden człcrwiek zł!?p"'1' nie ni o że. Mi żnali nam aby iedne^ człowieka okazać, któryby fsę z ta m ta d w t'0 cii ? My po śmierci nie idziemy do nieb3' ■àie do kraiu duiz. Kiedy umarłego luż -1 bioritjnowi do niego ieden temi flowy.4' iìédziiz między nami, mal/ takf pollai iwy, a przecie nie i e fies iuż tym, czyni 11 v'j -Ktoż lil-cze DFzedwczoray z nami Nie ty, była to dufzatwtna, która icH a Z w krain dufz, 11 naizycJn Ovcow. £'a' o twoie będzie w'kiika mieilęcy, czym bf îo przed fin laty. ÌMieczuiciz ty więceV'' file dla pr/yiaźni, któreśmy zażycia ku t0' bie mieli , czdemy twoie ciało " W/' «olz§ p< tym trunn^ na poie , i ftav'i*" ią na czterech polach. Pozofłałym ina'1 tkicm dzielę lîç ci wfzyfcy , którzy byli 113 pogrzebie , te żałobne cbrzçciki trwai'3 J11' kilka., Wircin:'czyk( wie czczg Sońce, prxeàc dniem idę-do iakiey bj«ż§ccv wody i ni>r* mtrwa aż do wichyuu Ikuka. Wizy 51 * r cy^zdo dziefięcioletnich dzieci, Gì do te« ('bowigzani.Kiedy ffvirice iuż ^ brz wzńi-'c' to mu ofiaruj tabakę; czego też nie ?8ll'edbai^, kiedy iię w ia'-ą pulzczaig dro-Trzebali przebywać iakg rzekę? to w me tabakę wrzucać , dla ubłaga* j,'3 ie ducha, który nad nię pannie. °^i'acaiac z woyny albo polowania, ofia-*ll'$ bożkom część zdobyczy , albo zwie-tiożyfzcza które panuig nad ^liitl'anu i czalami, 1§ w wieiliin u tych I "^odow poszanowaniu. Wy/lawi»i§ oni v lobie pod różnemi znakami iymboii-/Jlemi, iako to: koła , tryangułu , &c. p J°^zę oni też na iak$ś pielgrzymkę do niektórych,- gdzie rozumieię, iż iakiś bogow, ślady flop fwoich zdławił, także piramidy i Supy kamienne, j>°rVm iakęs cześć Rofką wyrzędzaia. O-^ łl,i§ oni iefzcże źrzodłom i rzekom, po-y '"v^ ich bieg nieuflanny , wyobraża |JCc^ność pierwfzey wlzyftkiego przyczyny. im fię co pomyślnego trafi, to budni$ ^ ^ na tym mieylcu. Zaś kiedy % ^*0 co znacznego przytrafi, to iławiai^ p kry feta łowy flup , który nazywaj i*^er4n od imienia, iednego małego pta-q'S dp ktorego nę mówię, przeniosą dur iednego z ich Xi^t. 515 Gdy Angielczyk Smicb do nich przy^f1' trwały przez trzy dni względem niego zf' klinania, aby wiedzieć , czy był przycM nym , aibo nieprzychylnym Na rod o1*'" Szczęściem, że wypadły na iego fironę, czey niebyłby fi§ wybiegał z życiem. 15 oni Kapłanów, albo raczey iakichfitfz'1*0 równików, którzy na ofobności żvi§ ^ ' 1 iV fach gfftycb. Ledwie komu pozwalaj dawać fif do nich z zapytaniem. Od ,vJ rady zawift pokoy i woyns. Przyznaię ^ moc wynalezienia rzeczy zgubionych i13''^ ię ich za Panów życia i śmierci. Bez p1'^ cy i kłopotu donofzę im obficie, czego 1 tylko trzeba.Zadawano im niefiufznie,i9^ by ludzi na ofiary zabijali ; ale co miano ' ^ ofiarę, niebyło to, tylko iakunfiś pośwify^ niern na Kapłańftwo. Ludzie młodzi j tego fìanu wlłępuięcy , mulzę fię F0^ dawać różnym okropnym obrzędko"1- . których zdaię fię życie tracić; fą trzy#1* ' kilka mieflęcy w głuchey ofobności, i p1'' 4 ten czas poieni pewnym trunkiem, od rego wpadają wiakies ufławiczne ^7'!'C^0 flwo i wfzyftkiego prawie zapominaią-tym dopiero uczę ich wfzyflkiego na no . i ludowi ich ukazuię> Ci grubi Kaj ÇOwiedai|, ii trzeba tego poświgeema > « n'epewnego zatopienia wvfpow A->wckich , rozerwą; is Europy od Afryki, papl>C^ OC* Sycylii, czego nie mamy żadney ^ ^!§(ki. (*) Ża nim ich wy rt a wiem y o-oi r' użyteczno będzie rzucić okiem na pr^r"°sć Teatrum, ns którym ie, Ikry te kt0'V' Z-Vfly -prawiły. Według, raportow , t przv f/.ły do ftolicy aż do tego dnia, 1,111 tych (ki tkoW zaiela okręg podłu- % l 0<1 W'c^( na w którym Ja !'la^°wały. cześć morza Jcńfkiego, ca-jrn . a^br_va południowa , wyjpy Lipary pułnocny Sycylii, ta czę«ć morza j^ófc-llrtcieg° ' 'kt0tc ^ ^C2y 2 morzem Zyw Irn w kanale Mefsynikim, niegdyś na» auym Fretum Siaihim. Trzeba fobis lewfloeso Bibliotekarza i archiwjfly 'Ł''\ (*) r , J 1 • l ^ " li- u'P zip, , aŁ)rVa była nie raz fpuft(;fzona trzęfiemem dzone, może eiekawosc pubjczn^ u t 0fobi,.Lv tvm icJ.fi* pub koić. Skutki tego trafienia ziemi, nie tf1 y yii,r i ciz> ipi:i.iv/i4.vi](i ii ^ vlieuicm '' °^°bliw»ey tym które Hę trafiło pr wie te. psn0l3me^ dli,a' t0 ieft 4- Lutego, ii63. pod g0 >A'an!em Wilhelma II. Sycylia wiele od nie-^cierpiala , i Kroi pokszaï% naovvczus tak także uczynić wyobrażenie powożenia F1^ wincyi Kalabryi. W Izerz i e» t podzielona 1 dwa wzgórki,które z fob;} łączy jeden IH^' czyli pas ziemi bardzo w^&i, między ^ brzeźem de Stinta Eufemia, i ocinog^ lace, po którym pływaj w przeciwne i*t(^ ny rzeki Samatd i Coracc. Część połtid* * wa, ieft to owa Met ut ar s e, czyli koti!^ fiopy fïawnego fztvbla , ktorego poA-^ mai§ Wiochy. Grunt tey połwyby, jC prawie nayurodzańfzy, z całego tego vie kiego krain. Mówi? nawet, ze lubo nie ^ ani dwudzieft^ częścią Kroi cli w a Neap0^ tańfkiego; przecież daie dziefiąt^ część go;xłochodow. Wiadomo, że cala ta l>r^ wineya, była pod imieniem wieikiey Grecy1' fiedliflkiem kunfztow i nauk, za czaloW ^1 tagora i iego uczinow. • Zdaie fie , że centrum trzęfienia z[el^ które mamy opifać, b ło pod części? Kj * bryi poìudniowey ; a że granice iego •' tam, gdz;e rzeki wfpomnione płyn§. troflkliwym w ratowaniu fwych poddanychj ^ J. K. Mość dziś panuiący. Trzęflenie ~'zas także roka 1638 było znaczne, ale àw ^ byfj to partykularne po niekterych miey c teraz zaś prawie generalne. ^'e fkutki zdai^ Gę potwierdzać te zdania, j,. '°c' naybiiżfze kanału , którym f/Jo , ' v ^aybardziey'wzrufzone: góry fig tam łv !ry przepaści nagie otworzone połknę-^ ^ '*y fi ko,co tylko biifko nich fie znaydo-!K.?i ^rzcwa były powyrywane z korzeni, ita z fundamentów poobałane, wody ; n?ce, bieg fwoy flraciły, albo zwróciły. l, a Tctraio dofyć głęboka, zniknęła y a Przez czas nieiaki. Siła Wolkaniczna, p0°!a jawiła wfzyftkie, te flaitki mufiała °dzić z głębokości niezmierney, i na-niepojętego: dowodem-tego rozle-• ,Sc powierzchowności,ktor§ wztufzyła, i ^ar>r opoczyftych które podniofła.Te Ko 1 ^en,a -prawiły fatalne fkutki nie tyldy aie też i w wodzie. Kiedy bulili r°2waltiły fię na ziemi, okręty nie 3ffi'e'V kyty wzrufzone na morzu. Łoża z i.atami, były podniefione na kilka cali Cacj ate'yach okrętow Ooiących na kotwi* }a Mefsynie: Fregata. Krolew&a uczuty n 3m fi? bardziey góry na ladzie p0n tym fię więcey bałwany morfkie Ta iIiaźały- ^dy w małey cdnodze pod ^ e^tent, morze fię zniżyło znacznie , ^naie Melśyńikim , wody iego grę i Araśliwie wzniefione, zarywały n:efzezÇ*11 wy cli miefzkancow nadbrzeżnych. ^ Trzęfienie to powftalo bez żadn*$ # poprzedzaigcego znaku we lzrodç y. tnia. Pierwfze wzrufzenie navftrasli^20 ze wUylìkich, i blifko dwie'minuty trW^'» ce, dato fig uczuć o trzech kwadrantach'1^ pierwfz§ z połud lia. Trzede kt >1*0 c rcfzty obaliło m i a Aa i m:a(ìeczka, prz'/P'1 dło w piątek odruiey godzin- , popołuułI1|U A do Soboty, iuż było więkl/.ych i in'llC^ izych bilico dwadzieścia pięć VVzrukei,l" .^a obalenia iego pomyślno- 1 'e".° wielkości. Powietrze 1/63 polie^ w^yftkich iego miefzkancow; a trzę. pra .2,emi teraźnieyfze, ob-ilsigc wfzyflkie dn„V>'c ^go budynki, zamieniło go w ie-Hie.Ptawie gruzów mogiłę. Zrazu trzgfie. nieobaliło było iefzcze wfzyftkich ponJ!1K°w. Ale to, które fig 14 Marca iç tyo , a które iefzcze do tęd nieufta-^ było gwałtowne , że do refzty niia-^'et ^awne i wielkie obaliło. Port na« ie * 0t9d zachowany nadruynowgło tak , \f Wj^rpoczęły ofiadać i upadać. 28 Marca C2°l\ iefzcze ftraśliwf/e dało Cię u-^ate'2leir^ wzrufzenie tak dalece, \ż Oby-^kajC 2a ^iartem w hatkach nowych mie* rozumieli, że fię wcale z niemi ^aPas'^ ziemia. Wfzyfcy prawie z ^racîlv {wych wypadłfzy, po polu fię ze ^ m rozpicrzchneli , drudzy drzew iîç niemoggc fię na nogach 11 trzy-P0^rietrzc przeraźliwym krzykiem ay *783. Mm 5*ï ^ ' b2,a napełniali. Od tego dnia Mefsyna luz-b^, jj«3f>i0 do fz„ętu fię obal,to, bko też mia-wcale przeftała;. rra*Gen.e ziem. niz • -Im, Seminar a. Siamoli, i infze w l'o-w.ęcey mc n.eczyni, .ak tylko, ze kan * Mamert, ńlkim. WfzjJzie gdzie i gruzy ze wfzyrtk.ch upadłych bud> . ?f^tele byli mannfokturyrtan,i. hyl, żaków , z mieyfca na mieyfce przewal ■ «bani w ob,linach z fwemi warfztata-wielkie, a głębokie w ziemi^rob, ro«;> . %Mzie gdzie fc,ii rolnikami, uni. Które natychmiaft woda niorma nap ^ ^ prawie wfzyfcv t ftrasiiwey p' Liczba od nas dana 400. lub foo. lud^ Q ^of Zaûdi * ------/ r Łiczoa ou nas uaua 400. 1UD ï°°- 111 u "a# ^Z°Xz /Wwj/, uczeń flawnego Mefsyn.e zawalonych, o tych /i§ ma ty lô. °^ii, Jcdwïe b yl wy ciągniony z ani. rozumieć, których do owego c/. In i r q wego donni. Z licz nych domow Zow wydobyto. Wfpomn.ony Holi l M(lliM niepozoflafó; iak Jko delfici Vice-Conful, podał ich liczbę fW°fcby* Bagnava, ze wfzyflkiemi ralnym ftanom 3864. zabtyclv a 400 • ^ ^ 1 Rayfkiemi Ogrodami > do fzczętu fzcze niedobitych. Szkoda w jamey ^ tyz J^efiona , i a ko tcź wfżyftkie wfie fynie w rzeczach , budynkach, n' V'j£jł \Ta ^ brzeaU morflûego, aż do Regaio „ach, i wfzyftktego rodzaiti maiątkaćb,. O^chołku Apenninu Kartiizya,^" nie do opifama. Klitko lezące dwa i- . kochana od całego Neapolu, i tych 2 k^kich, którzy mieli fzczgście znać 13 Xiężna ta, Włoch ozdoba, nie-na tak okropny los. Dom iey i ' zawfze były otwarte, ludziom dy-c^owanym z Neapolu , i wfzyfikim do }°z^eilncom. Obracała ona wielkie fwe pie . V» na wfpomaganie ubogich, i po-,o^nie rzemieślników, a tyrania Baro-piÇrQ lllebyła znana w iey dobrach. Do-In ^ °d roku przeuiofta fię była z Neapo-P'Çk niîc^an'e do Cufal-Novo miafieczka ty leżącego pod górami, w okoli* ,ney drzew oliwnych i winnic.To nie-ïijç ^Se'e, ze nieprzeniofla na miefzka-Pofi, iak myślała była, do Gioia l2egicin morlkim, do iednego domu 52 g r (jjf o kilku piętrach. Dom ten nienpsoł 5 r' . W Cdfal-Novo lubo o iednym pięirze 'l dowany umyślnie ciła befpieczeńiiwa pr7^ ciw trzęfieniu ziemi, był pochłoniony wfzydkiemi innemi domami', i njiitłzkaifcow. Xifżna ledwie co tyiko '< Iji witała, i wzięła dopiero iednę fu;j çzochç, kiedy ftralzłiwe ziemi wzruł?c1^ dom icy obaliło, Ciało iey lcdw.8 W (ini do h y to : memiało ono znaków luegO flfuczenia a z piany, Atorę znaleźć na iey wargach, można wnieść, zez g y jj umarła. Stangret iey, który był wV na polowanie, i niewrocił fię na obtf^ , miafta, patrzył zdaleka na ten widok: ttzvmai§c iię iedncgo drzewa? *q\ re miała pochłonąć przepaść , tuż b ' i ctuieraiîjc-i iiçî gdzie tylko: obrocit ^ widzi ,ł żywioły iakby IprzyfięzoBC! Sttiiżaigcefię, równiny rozdzieraięce,lif fia obracaigce fif w bałwany, dymu 1 rzawy. - Szkody niezmierne, które trfcÇ1 jj (praw to, byłvbv daleko mnieyfze,gdv[>y ^ j^oź sry; które Hę wfzczeły divi tego, z6 u wf çze ogi^n znaydował po fig waliły." Straty te iak wie'e wyn° jfi można wnolić z tego co naliępuie. * e Curiati i iego kompania ftracili w ma-Rynach, Seminava i Palli około 2000. tCZekohwy,z ktoi ych każdg (zacui§ do 35". C?e': zło; ; a Baron de Stizano 1000. i hj, / J °cz te8° c<1^1 familią fwoię. W nie-°rV' h mieyfcach oliwa i wino płynęły j ° lll!c.ach prawie Hrumieniami. Wielka 'Cs:ka pak z iedwabiem , była znifzczona n i e ni. Żywności i inne produkta nay f ,irzebnieyfze, tak do zażywania w krain ^ c^o handlu i?uż§ce,wniwecz f§ obròco-* Wigkfza cześć, miefzkańccw muli ^ ^°èyé migiem i ziołami. Jeden Kuryer ^Prawiony do MeUvny z Neapolu, nie .1 Przez całą drogę w tey niefzczęśliwey £ wyspie, tylko trochę fera, który wzioł l 1 lobg, i niepił tylko wodę z rzeki. Jn-c; ..Wyprawiony także z Neapolu do Sy-mufisł fig od Montcleone nazad wro-ko < ^ rzec zy famey, nie widać tam tyl-sUiicrć i fpuftofzeme. Strach okro« 0j • Przeraził nayzuchwalfze ferca. Defzcz dokonał nieszczęścia , wyfławu-V/« l1''0ra przerażonym wfzyftkie fłrafzli-znaki Bortwa zagniewanego. Rzgd ^ '10Wy niechc§c przerażać bardzieypod-,y^ch, taił z razu rtrafzii§ liczbę ludzi ujelzcz^sciem zgubionych, która do-% Ul2 do jo,000. wynoil. 527 Król uwiadomiony o tym niefzczęściti ^ mogi fiç w ftrzymać od hoynego łez w)'J nia. Coż może nad to przynieść więklzg lCr iercu chwałę! Na tychmiaft ïzqd kraio^' rulzył wfzyflkich iprężyn, ku zaratow^';'11 irueifzksricow Kalabryi i Sycylii. Kflvvfic ABonMinrfler w Departamencie Morivi'11 ' przyłożył fig z vt Jzelka gorliwością do konania Oycowfkich rozkazow MonsrcM' Za pierwfzg nowino, którą przvniofl Kap'tal1 Caffiero de Mrilazzo, Ten Mini (1er czuły? raz fię opatrzył w to wfzyflko, co tylko i1-0 gło wfpomoc nie fzczęśliwych, bjjdź dla r3 ^ ich leczenia , bgdx dla pożywienia. wfpominaigc wielu wfpauiałych dufz, ina de Villa-franca uprzedziła żędze fy° leczności , otwierane fwoy worek i gazyny w dobrach Twoich, dla ratoW311'* nielzczęśliwych wfpół obywatelow. żapobiedz, żeby przeflrafzeni miefzka1'^ nieopufoczali mieyfc Twoich, radaKròlevV* rozkazała, ażeby wfzyfcy Kalabryiczykj' wie i Sykulczykowie podupadli, którzy/ fchronili do Aolicy, byli zapomożeIlt ' i*odeflani na mieyfca fwoie, dla budoVV ^ ii i a domow. Uczyniono ielzcze wifcC? £ poflano im pomoc morzem, a Marlz* e, Pignatrili z wielu olobami roz^dncm1' 528 i(jr:,COw«temi, udał fię na mieyfce , dla ro« ^^ania tych pomocy. Pan Markis dc MiniAer kraiowych interefsow, na-\trjj w^vHkich Bifkupdw i Rzgdzcow cii' r£Wincyach fpuftofzonych, ażeby obro-1;ebra Kościelne, których ieft moc V'ycl » na wfpomoienie niefzczęśli- krajowy użył także środkow, aby u* ^ fkutki okropne przefìrafzenia, w ^ *c e tak ludnym, iak ieft Neapol, a ro' V 0c^egtym Ikutkom nagłym rc-wolucyi J0 ^a°icznych. Już dawno ułożono by-Ocl ,nty uwolnienia Mefsyny i Kalabryi , politycznych, które niewiado-fp Sc i barbarzyńftwa wieków dawnych, *Wa zi,y na ^ znaczn3 część Króle-a ^capolitańfkiego. Obywatele uciśnie* tykali z cierpliwośc'15 na moment ulgi Ia?y ob'iecaney , a nigdy nieufkute* Dzikie prawa, względem ie-lijjç Uî ł oliwy, podotkow, miały być od-Va;110«e, ale fatalność świeża obrociła u-*iO\v r22^owę , do odwrocenia przvgod Rok Jednakowoż mogła by być E- ^dm 2ll.Pełneg° ,c^ P°dźwignienia , gdyby ktaiuleni°n° wcale rz§d cywilny w tym • Jeżeli niebgdzie zniefione przy tcy 629 '*K okazyi prawo pod'danfïwa, i inne u-fie111 zenia, wfzyftkie lpofoby na uleczenie W złego, bgd;j nicfkuteczne. iv. Opijanie wyborne jo jojpódarsi^^ W bobrach Szczaj e Jj ^• ChfZf^ Wicza Îutkane 1er ze jo £itt: naM cjrch h> Wocewóiztme *Nowoyroi^ leżących. ("'J (Q)kolica tych dok, przez którą PIv'^, Niemca , iefł bardzo przviemna i ll^tf dzayna , ale od fwego Pan» ieft tym bardziey przyiemnicyfzg i fz$ uczyniona. Ma granicy tych dob1" ^ ftałem bud§ przy drodze. Z ciek^0 - ~ ~ a* r*) Op'^n'e to mamy od JP. Karola Aée-lp/^Ç Mflilig K ipitana w Korpufie PontouiefoW»1 syera w Mennicy J,K- Mci» 530 ^"m fiç pytał, coby to znaczyło ? Odpo-j^'Cc»ziano mi: 1 ż to była buda dla fhóża , ^ °ry pilnnie, żeby bydło obce nie wcho-. ^°j kiedy w f kolicy fpoftrzeżona będzie ^ 3 Zaraza. Stróże ci znayduig fie na ka-cirodze, do wiì idęcey, i na ów czas " i^Uzczaię żadnego bydła, ieżeli ci co ie % niemaiQ zaświadczenia , iż nie ieft ^,nieyfca zarażonego, lub że przez nie ^.cPrzechodziło , i poki teso zaświadcze-^ ^re Dworze nieokaż^. Ta fama ofttro-ęj. JSc zachowuie tam bydło iuż od dwu-lat od wfzelkiey zarazy, lubo przez C2as, iuż trzy razy po ftronach wypali . ' 2.razu trzeba było przymufzać lu- ^ * c.razu trzeba było przyi do tey liraży ale teraz fami Ite do 2 ykoleyno ubiegaig. Oprócz tey o H ro* r 0ScV iak tylko poffyfz^ o wfzczynurçeev ^.ll '?fiadow zarazie; natychnuaft.dzielę <1 ' ^zyftfco fwe bydło na dziefięć lub f{) ,nas'cie małych ftad, i zapędzaj do la« ty* ' ta,rn każde ofobno chowaj i pafzą pò» Jak zar*za w f?fiedztwie nieudanie. tylktylko ten porządek w prowadzono nie . 0 bydło znaydnie fię tam w przyzwoito ^1C2^ie, ale też gofpodarflwo z tey Ï0prey Plryc2yiiy 1 ł§ki i pola dziwnie ii§ Pewna, iż fam ieden mòf bydła , \vicś i całe iey gofpodarflwo , na dl"S czas znifzczyć , zwłafzcza, gdy niem5' " '• * l owczarni, ktoreby niedofìntek pognoiu ^ dlęeego zaftępowały. Ponieważ zaś niefzczęście SzezorfóXv od 20. lat nie P°{ tkało ; dla tego też tam wtzędzic urodzayne pola i śliczne ł$ki, które Ó& te żniwa wydaię* i niezliczone trzody ^ wi§. Widząc wlzędzie ludzi z .wielki P1 t nośei§ robiących , pola dokładnie "P1* wne, i łęki w dobrym flanie urrzymyW211^ fpytałem fię: ktoby ludzi do takiego j darftwa przynaglał, lub przynaymniey /( im do tego przewodnikiem? Odpo^ dziano mi î iż nikt; gdyż chłopi w tey ^ ^ niebyli poddanemi pańizczyznę oàf*'. wui§cemi, ale gofpodarzami wolnetn1' "wfzyftko w polu dla fiebie tylko rob'?c ^ mi; maijjc fobie pulzczone grunta, za fc0'1 traktem i pewng apłatg. ^ ^ Ażeby Ekonomią tę wprowadzić, ta jak ieft teraz w tych dobrach , tedy dzic. ^ 1. Kazał wfzyflkie grunta przez d^ 0 ^ Oeometrow rozmierzyć , i cał^ maiętrl0* iak navdokładnięy odryfować. . # 2. Wfzyftkich w nicy poddanych 0$ jGl ludźmi wolnemi. Wfzyftkie Dworflcie pańfzczyzny pop" grunta,które chłopi dotaci iaaali, i część folwarcznych na morgi ęj^chowawfzy , kazał podzielić między id10P°W za czynfz pewny, daigc ich ka-LrCïllu Ądził, że ie mógł do- 2e Uprawiać. l'. Czynfz gruntowy nałożył na trzecią f( ^ urodzaiow, a to w naftępuięcy; fpo-rto z trzech morgow gruntu, kto- a *° *• morg oziminę, 1. iarzyną zafìano, ^ * lilorg odłogiem leży, zbierze fię zbo* 2a|5a 9°. Złł: to 60. Złł: potracone fą za e,yV> robotę, i na utrzymywanie gofpoda-Ha' 3 7Sr* pozoftałe 30. Złł: iść powinny ^Vnfz gruntowy; zaczyni wypada 10. fzy^^ ««orgii. Jeżeli grunt iefl: nieco gor-f?V t(> *ez z n'c£° przypada czynfz rnniey* jjj" ' £ ł§k i paftwifk, rachuig tam 11a ^ r£ 3» 4. złł- podatku, Tym fpofobem. l' ^ok 16. morgow. 298 prętów pręcików, pola przynof/5 52. " ".....zll: 15,815» -to ' «5. - 190 4-9 ^ ' Pa^W1^ zU: TTS8- -15 V Q ^' PrÇtow kwadratowych godach i podwórzach złł: 1693. -20 533 Co wfzy ko podzielono między 43S- gofpodarzy, którzy w pro-porcyi do Twych gruntów , pła-ę§ podymnego ria rok złł: 23oS'., Ponieważ Dziedzic dóbr tych,podatki dl Rpltey fnm opłaca , a DuchowieriOwO ^ Litwie niebierzc dziefiçciny , przeto u*'6 fzkańcy ich niepłjc§ nic więcey nikort1*1' Ab zaś i ten czynfz nowo ufłauowiony 111 był im cię /.ki zwła Czcza z początku, pl7y£( to dano im na wołg, albo go wypłacać plS niędzmi, albo tez zbożem według cCt1^ iak§ w Nowogrodku mieć może ; aibiT te nakoniee od każdego morgu w pewn}"\ dniach odbywać robotę. Teraz lud/ie ^ część czvnCzu tego wypłacaię w p'etl1? dzach, atyl'^0 -$ część w zbożu , w robo^5 zaś iuż nic więcey niewypłacaię Cif. CzynCzowym chłopom wolno ieft P, trzebne narzędzia i drzewo do palci,1*f brać z lafu Famkieeo , ale za to.muM c rok wybić 1 lub 2 Hiżni drzewa w l.efic 11 -Panfl<5 potrzebę, i zwieść go do br . W^11 gorzelni. Liczba ty h Igżrii wynofi fia r<' • 693. ktoregi .«dyby kto nieihciał r«jbac ^ zwozić, to zapłaci za la żeń złł: 6. Proc'/ * go, włożona iefi: na chłopów powinn°s użyteczna im Cainym, naprawiania di°$ / 534 Ìv'y ^an wprzód fwym koCxtem do dobre- Przyprowadził llanu. Hę t" 0łl!eważ w tych dobrach znayduią tQ folwarki, tona nowo zbudowane, ^■rdzo dobrze wyrepcrowaue , i cię tr20ne w inwentarz liczny a na grun-(J0 ^'cbowany ; dla tego grunta i ł^ki ^ należące, niemogfy być na czyn fi bie,aile( czego iednak chłopi bardzo ło-ci0^'C2?' abv p la iwoie pomnożyć i tizie-jj0^ ivvym pofseCsyą dać mogli ) ale C§ ji)() '°zorem 1. Komifs^rz », od 3 Ekonoma a^lri^ni(irowane. Robota gofpodar-s ^ nich dzieie fig tym fpolobem. c*° orania, odwracania, bronowania, c2iiv^an'a' ' ,"uoien'a' sprzęg folwar-(fiy ^c'0 którego, (ą fornale i parobcy. "':wa,i koCzenie liana odbywa ra* 0;j ?r ni a da czynlzowa, a za to bierze itf^°rS"^czy pola, czy łąki, Złł: 5. za co Ve nu»fz§ zboże , i fiano zwieść do Cc) ^ pi eZv p m^ofe«nia zboża przychodzę chłopy ozjt1Z°W'" *'c ')ior? oc^ wymłocenia ko. p złł: 1. a iarzynv gr: 15. 38.i| Owoyihe pole wynofi do *7 \v^ !';k'Z ^torvc{l rocznie f fą zafianea za» 0 Jelt w łukach i paliwiikach , dla 63s t4f5s^f3fc 639 f niepriypada na i. gofpodarza iak ^ **e£, przeto wfzyflkie kopy wytaig 7 lub ko 2iï morgów pola i lęki, z kt°rL kàcl°ffV* Roku 1/82* na dwc,ch 'r°lw,r* ma zbierać ; widziałem, że iednapilnj» >, które mai* lepfzy grur.t, i zzerai? bieta, o dzień u żęła zboża 75. /n0J p^ mOrgow, zebrano z morgu po 10 i Tyleż dokazał eden parobek. Zt§d » f Jo.lv°py zboża, z których wymłocono pozna wnieść , iak fzybko tam żniwa id§j^ {o ' ?oł korcy, zatym iedno zi. i tao wyda-żezatę kunę zapłatę zawlze można n1 a'e to rok był bardzo vwdzuyny, w tey ftronie bardzo ludney, robotnik ^*}n wyfiewaig na morg l h,rc, ię-obcych, dla tego gofpodarłtwo idzie te*11'3' »lbę> korzęc owfa , a zbieraj z 2 wielkim porządkiem, z wieik§ łatwo ^ w fzrednim roku 8 kop, ktorc po i bardzo porządnie. ^ m,°ceniu wydaię 16. lub 1 8 «lara. Eo-Bydła rogatego, znayduie fię na ^ na dwóch folwarkach, ktrre ma-f\kich trzech folwarkach fztuk 150. a 7^ *2:;lUllt lepfzy i uprawnieyfzy , i zaymui^ owiec. Ludzi zaś opro'cz 3. Ekonoi* ^ ip^^orgow, wydał każdy morg po 10 4. włudarzy, 4Ï- parobkow , (kotarzj j ïïç .. °Py iarzyny, a z n;ch każda 1 ko-wczarzy, poganiaczowi 3. gofpoJyn.c,|e ^'«ua : zatym ięczroień dal 14 ziarno, 16. dziwek 5' ktony razem, w p'» j »,,. *'?« tylko 10. ; z przyczyny poźnego dziach i ordynaryt kofztm? 0 (rf i„u io,voo. Zaś dochodu rocznego , " ^ ry -1 'S obfite , 1 wydaig z morgu 4. fu- ftkie te trzv folwarki czyni? na rok opfC to'^ '5r^^°nne fiana, które kiedy uichnie » expenfy. ^ ta^a fura waży 12 kamieni, ka- *8731. Zìi:z pol zafianych. , ^ v°d 4°. funtów. 2400. z łgk i paftwilk. To z?'s ^(ia' «0rt< Pawlikach bydło ma wiecie wyżyć trzeba, iż tani 20 ziarn na iedno ^ 3 P^frę. A lubo tam zima trwa dfu-ne rachuię: a na ieden morg poł j j' Przeto bydło długo w oborach n uli ta albo pfzenicv wyfiewaię;, a z n,c^to' tiaj ^vj^anc; atoli pomaga ? cbie w tym miernym roku ? lub 8 kop zbiera*, * fiomę iarzynnę, fïodziny, wy- rvch każdey, że wymłaca iięzazwycz8. * » 1t, d. Prowent z iedney krowy doy. 1 X1 May 1783 Na 637 lity racliuij 6. garcy malìa a 3 zìh, ' ^ pç I. fyra po 6. złł: Ponieważ wiele podścielaię pod bydło , a do tego ieft p do koni od 1 sofkuk,przeto pognoiò^' tak wiele,takich prawie pola tamteyfz? ^ ciągną. Cena zboża na mieyfcu zwy^ na iefl: korzec pfzenicy ję. z U: żyta ïfl: } igezmienia 7. owfa 5. grochu 9. Sieni'ell.} lnianego 16, konopnego 12. ził; Zb0^ famteyfze bywa zazwyczay Niemnem *P „ fzczane do Królewca. Szczorfe, ma ^ godę, ii można z fzpicnierzow tuteyi#' ą) zboże na /łatki fypać, i co z Krol*u przyidzie, nazad odbierać, bez żadnej0 dem tranfportu. ^ Propinacya nie ieft zaarçdowana » * adminiftrowana pod dozorem Koinif**1^ W roku I7E2. wyfzynkowano. f, S44T* ipołgarcyprofley wódki, a 1 p 26 garniec ^ 36. przepsloney z cukrem i koi'Z; a zìi: gr:6- Ąy Francur. wina, af złł: i gr: *0' 103 Miodu - - a złł: 1, gr: 1°' 587 Dubeltowe: piwa a - gr: Ï0894 Ordynanv: piwa a - gr: Xiądz Religii Greko - Unickiey m'? ^ ęrry kośeiele, od Pana 1776. wymuf0 65S Ma on pola i f§ki fwoie, około kto* ^ ,i1lijrobi|2C>. goipodarary na iegogruncie ^Kaięcych, i z nich żyie z żoną i dzie-I- - ' ^'emi. Pan utrzymuie także iwym c ,!eOi nauczyciela, który dzieci wieyfkie, f3{ °Cz rcligii, uczy czytać, i pifać. Dla pt Cvvania także zdrowia miefzkaikow w różnych, ofadzony ieli na za-Jjc ç cerulik, który w ważniey f/ych oko-^ '°ściach, ieft obowiązanym radzić fig fy; ) Uczonego Doktora w Ncwogrodku to- 1,?*ai<}ccgo. jak chwalebne i użyteczne rdzenie ! lę|. Cn|t\vażc!o młyna wodnego było da« Uw ' *a tr£° *>2n iprcwadziwizV z Króluj;® ległego w (iawianiu młynów rze-*n'ka, pobawił Hollenderflii wiatrak. * fam mayOe-r ieft teraa tano młyna-> 1 miele śliczny pfzenn§ nigkę , 3, i rożne krupy, biorąc za to !ar^' korca. A że prócz tego ieft i Qr^ cieslg, przeto za to w pieniądzach, t(jk, liary^ . ma około icoo. zìi: na ^oni tuteyfze ieft zneczne , iako-^fj^pomnieli: do ktorego że ogiery A-*» Tureckie, i Angiciikie 2 wielkim heniem i kcfztem Jprowadzono , i Nnij S oQ , / przedniemi go Moldawfkfemi i Ukfal ^ lkieini klaczami opatrzono , a paHwiik^ woda (ą tain bardzo dobre, przeto Ç\>oài^ ■waćfię trzeba, że za kilka lat,przedniego1^ dzaiu konie to ftado wydawać Trudno wymówić, z iakg pi nościg utfZ' mui$ reieftra tego ftada , żeby wiedzieć k" żdego konia pochodzenie. Z mlod*1? zrzebiętami, tak tam pofìepuig : p°l'lê, waż one rod 5 fię zazwyczay na wi dla tego zoftaig przy klaczach , i fs§ ic } pnftwifkach aż do iefìeni, pod który c biorę ie ofobno, i daię im co dzień nieć fzrutowanego içczmiçnia i fiana, naykpfzego, ile zechcą; z wodę do p' mig!za?g częflo m^kf ięczmiennę. .ff bardzo ich wzrofl; pomnaża. Na di*1'? _ lato. pędzę ie na dobre paftwifka, aJ* flępnigcey zimy, nie dai§ im innego o';1 ^ ku, iak tylko obfite liano, fiomę igczfl1^, 113 i czyfl§ wodę do picia. Na trzecia ^ to, idą na pafze na paliwifka, a . igcey trzeciey zimy żywig ie iak P° ^ drugiey. Jak trzy lata min?, biorg ie ftavnie , i chowaią zwyczaynie. Omiiam tu ogrod bardziey uiy-niż próżnie okazały , toż pałae V1^1>]a wygodny, a przyOfpuig do owczarni- J 54» ^ c^ey Litwie, tak i w tych dobrach, o« g^^Hia ieftwzîym {'tanie. Wełna iefl choć owce pochodź? z dobrec-a raz«a, to ieft z owiec z Lubelfkiego ^ °Wadzonych. Przyczyna tego icft, że ^ch ftronach trudno o dobrych owcza-ty'' Ponieważ znayduię fig tu micyfca Q\v° ^tore kro'tk% trawę mnig, dla tego tyi^Za,rilI'c u^awały by tlę dobrze, gdyby jj , 0 owczarze byli fprowadzeni z Wielko-^ od granic JSzIgikich. Równie dio-pfzezoł ieft tu zaniedbane, a łatwo B'uby być z wielkim p żytkiem poprą* l °'^ iprowadziwlzy doflkonałych Bartni** ^ np. z Podola i Ukrainy. ^.Pufzczamy tn uwagi względem zalo* f2c 'a manufaktur , iako do opifania flu^uWgo Ekonomii mieyfcowey nie* k g 41 V. 3ioztrzaś nicnic pcw ite jo pifm<*> 3Lutorowi oddanego,wzylëècm pr*j czyn, 3la których S'rancya prl>J' sìap da do zawarcia pokotu. Na początku teąo fniifiąca, zło ioti0 nas w «autorze Awifkow PiCvao y ^ eufkie pod tytułem: Au ^Journal ■^'ol0'i^y fous Is titve di PftitiiętKik iJolit :j s zuy» ^ tor umtfiony gorliwością o iîawç m%î fwego, nie miał innego w nim zarniei'2^ 'y isk tyîkcj okazać nam. bfąd wielki, W ^ śmy według niego popełnili^ twierdz^ ^ części III. tegorocznego Pamiętnika, y Francy a miała prawie iefzcze więkfze p ^ czyny zawarcia pokoiu, niz^ Anglia fy gdy my niemyślemy wdawać fię W nudne , zwłafzcza z temi, których z jnia iofoby nieznamy, • Aïe człowiek* wfzyftko łozy na ziednanie fobie u ufności, z dale iię tu kouieeznie obów^ì ^ nym pókazać, za zafîuguiena nie a "W 0* £utur pifma tego, oświadczy wizy "g 2 * sgds&£^« 543 _ r^ku, zç niezna więrey, iak tylko wfpo-fU °n^ cz?sć Pamiętnika, i ze w niey za* ^l2°^iì % nad famemi przyczynami , dla ^ych francy a pofpiefzyia fię także z za-te]rClem pokotu, zadaie fobie, dfugąi, a czy-t ni^owK nudna pracę, aby dowiódł, Ii ieft prawdą. iak!!0Aby vr Francy?, anawstiw Stolicy, by? tr^ ta^ zdziczał, i w obyczajach fię rozpuści-1", iż tyy't ^byîo koniecznie pokoiu, który fam do popra-eSozïego, dać uicże fpofebność Żąda on po du |,rzykîa-u tey rożwiozlości ludu, i o niedokła- »ąm w tey mierze, cftro przygania. a leWiem,czy Krytyk, nasz niezafłuzyt tu na przyga»ę , o porywczą płochość, y z kilku wierfzy tretunkiem przeczy-Je'' ' chce fądzić o całey nafzey pracy. śej . ieft przyiacielem rozfądku i fłuszno» ç2' ^epowinienie był wprzód upewnić fię, ^rf cośmy dotąd w 7. częściach Pam-ę-a umieścili, miało cechę prawdy ? a i«, *iięł wnieść , ze i na to, co mu fię tyiaj^a*e> m''e(^ tnufiemy dowo&ly ? Jsk&ź LrÙ ' ze w Francyi ksrdzo fię o-Pc>tj,Zy* w roku-przefzłym, gdy na niego •kto troijieme vingtième włożono, od (Vre&o fi? był za P, Nekera odzwyczaił. ï*k jij^śmy także w publicznych pifmach, fobj* Sa iupornie niektóre Parlementa, o-Pier«T'e w Bretanii Dyonie i Bezanson o-z zezwoleniem na podatek ten; a na" zezw°liry » oświadczyły » i^to ludowi uiemialo byé poweden» 554 do wypocenia ieço. Co fimo, gdy Autcr zwazyi, niebyloby mu fię dzi*^ zdało, iz Kr l przy zawieraniu pokoiuj'3' mięta! na to: a co ;:e ieft prawdą potvyi^ dzaią to, nie Ukt 'ì tfz poddawacz niewia^ mv, i n ewiadom ści godny Auteur folti1* 0 'l air e iak go n zywa, aie Autorowie Cz»c°4 wni, i w wiad jmościath polity znych i>!^ gli. iak e ni y % ci, kto'rzy flawny jjjorf hal Ham'»iUrfi-:- wvda:ą. Gdy wieść przyuta, mówi nasz Krytyk» do „ iyżn , o bit i Iii ii Kwietnia, lad wfzyftek ofcf".j, „ tak parrvetyzm, iż mu wielką ilawę w dziewy » «zyń ć bfdz e. Wfzyftkia flany ikiadaïyfiç»^ » tiadgr dzić tęponiefi ną fzkodę, tak dilecc».^ », Król, b-z n tjźejiia ncwego podauu, i nietyk«].? )> swe^o fkarbu, widział fię być w ftatiie zbudotf8"1 f »• w krótkim czafie /z lub 15 liniowych okręto^,' •> z ś gdyby niefzczęście publiczne było tak »> kie, ta mia (hi, i prowincye zamiaft rnynow^o'f 0 t> dillzpgo, by ty by naie^.iy na Kr-, la wfzyft^'^ »» zawarcie na /pręJfiego pokoju. /-» drugiey ' » ny vdy fię nowina roztfzła o zawarciu po^' »» wfzyftkie doniefienia publiczne twierdziły, że^f », la Francya źyczyta fobie ieizcze îedney Kan-p-',^ ,, aby przywiocć hjncr Pawilonowi Iranci"* »» mu- r Ç'it* O w oz znowu plochosć Krytyka ' ąo: tym on chce zbiiać naàze zdapìe, co $ putwierdza.Nietayno nam o tev chęci nte*11 rych z Narodu Franeufldego, iako *wic,D' ifs roku rożne mialla i ftany Pr^ ftawîîy 14 okrętów Ludwikowi XV". * chef? t* montai być przyprowadzona do i* tku? œoiei pokazać Anonim, i# z tych ^ *0^0 544 Kroi owi w roku przefzïym ofìa-pr2"ny h, aby ieden był zbudowany? Nay-iiercìi^yfey Z tycl1 Okr?tow miai być Ge-xz^t'S Pàris od ito. arm t. Ciekawa r? siedzieć, co iię z nim ftało, ^r^n,Z/?îLl- 'lte de Paris, iell to Z'emftwo e» które we jìu%Pan% Exp ll ma 3103 łP°»690- Kuminow i familii 943,515 anc°w. Pan Betchier Intendent pow.a-Po v .^'^0 przedKróIemz?atryotyzme;n » poeząt przez extra po fi e obiei-**Ocy mialta i wlie, budzić o pòE of^ ^'iftraty, i kazać im fie pisać na GtìiTVxrìls .Kralowi okrętu nazwanego P<*ris. Gdy iuź Królowi o-dop;u wrJÎ pitryatyzm po w atu tega, to£ łJa u^r° zaczął nakładać ftraszliwe fummy Higd^°^e miafta i wfie, których n'çmogîyby lit), "V Wypłacić bez zniszczenia ilebie : tale \\'r0r^ ^'afto M-aux naloźyi 60,000 Lï-kt°re niema dochodu fwego , iak W Sooo. Dla teg > miafta te i wfie i!y. ^epntatów do Króla, okazuiio tfc^ubufiftwo okazania w ikutku potryo-^ lU, sweś°> Ik^rząc fię na nieuwain^ J,|°sp ^aHa Berti er a. Podjsbniez boj^a« % /tfyłla ^oznaie trurlnoś û w u: fzcz sn in ^ot3}aîle^° flowa; a Bordeaux n ezebraio t'Oçjfj- ^^czo an. poiowy t-go, n. co fig co ^2ac^°, ^rugiego; myli fię także Anonim * francia prugneia iefze^r S 45 ■przedîuzema \poyny. Bo oprócz Mflf/'j'-l ktorey handel Lewsntki bardzo fie vvz: y podczas tey wûy; y ; Bankierów, kto i'-fìrasznie zarabiali, iwoyikowych, kto!^ iię popifać pragneF, wfzyftkie inne ft3 pragnęły niewypowiedzianie pokoiu. ^ Py wfzechności handel F ran cu ila pod czas c'^ woyny, mimo zaflony , kt< rą mu r Kroiewfkie dawały, wiele trrcil, iuz to . tego, że neutral; ość zbroyr a swuy h3° ^ rozfzerzała, to dlawielkiey zwłoki, było przyczyną, branie okrętów i ko w kupieckich na potrzeby publiczne ' ,, tïla drogości, ktorey z teyze famey Fr^';lj czyny handel doznawał, w nayrnov7*0 ludzi i okrętów. ;g. II. Poniewaześmy tamże byli P°^V\-f dzieli. iz Ikarb publiczny był wyniszcz^ de wszyftkie prawie źrzodła \ z ^tor^\t czerpano na wydatki woienne, iuz pra'' ^ ttftawać zaczęły: Autor pyta nas ûç, ^t0 p może wiedzieć tak piękne rzeczy ? 3 y tym wyliczywfzy niektcre pożytki» * v "Woyna oftatnia przyniofta Francy* Wi : ^ „ Zdaïemî fiç, ze aby godnie dopełniać PoW'reb'' u ści, krorąśmy w wydawaniu Paini Stnik.n«. , ,, przyieli, trzeba mieć rozlądek, talent t»z®z t, nia przypadków i okoliczności, głęboką ^ » mość kraiow, ich fsì wzsìemnvch , iako te„ j* ,. inytli rewolucyi, ktcrycli doznały it. d. z»y „ mnieyfza wiadomość Hiftoryi Franculkiey» y n «yl* by a*5, ie t«n kray wytrzymyw»1 ^ 546 », Jf.! a dtiiżfre i kofztownieyfze, njeprzeftaiąc ,, byt Sroleftwem Francufltim. Nauczyłaby . f>^a' )am® nielizczęścia ftużyly do ich t "^cnienia , ufzczęśliwienia, i zaludnienia» >, '-yn, fa-71 y m byłaby nam okazała, tak toieft », i nieprzyzwoita »iow;ć, iż woyna eztero- »» Frn!1' a 2^wf2e prawie Iżczęśliwa, wynifzczyła zr!^c"v^ i » 2tia &aii4 iìf» iz ìezeli ten nasz Nauczyciel p;j l'an> w którym Francya znaydowała fîç tçj.^'^^sïîych woyiaach , i w którym iefi kr- .f ł. to okazuie fwoiç nietzezeroé, u- £° przed nami. Pyta îiç: kto te rzeczy siedzieć może ? " Każdy 8n;s ,c^cs, i wit, gdzie iię w ty na ma obia- ^ Jak dochody tak i wydatki Francyi i u- ^ iuz więccy^ową przepaścią ciemną, dąf.. -^^ępną, a Generalni doshodow Arf- *W?i' Ilìe iaaią wiçcey prayczyny palie ty^ reie!łrow, iak Kardynał Flenry, a po- ^ 'ker wyftawilina iaw ftan Krolewfkie- ^ ^arbu. ^Radziła Francytt przedtym 1voyny ^UtT : iakźt ie ikończyła ? Oto ^ XIV. zofta^ił długów 2000. m i lii; któ/; f l<$3 intillonów 679,145. czer: zf: ) tyj y?eky zapłacie, potrafiano za regen-Vt^'^çeia d' Orleans, i przy obrocie fla-^■25 Uw wmówic w caL-j Francyą , iz ^ iWr e *>ve pieniądze, to ieft 2000. milli; dała do fkarbu, za tyleż papiero-ow, które o ieden raz roka 0 "ufsowano t « przeta razem wizy- €47 ftHe znayduiące fìe w krain pieniądze» ^ dzikszym fposobern , poddanym wy<^' ^ Ludwik XV. obeymuiąc rządy, zaftał bez długów. Ale woyna , o utrzyfl1*^ Teścia fwego na tronie Pcllkitn od R. do X735. trwaiąea ; toż przeciw Maryi refie dla rozpoftarcia Twego panować całey Europie zaczeŁa 1740. a {końc#0 ; 57.1g. tak była kosztowna; że cìngi Fra*1^ R. 1750. wynofiły znowu 1677,37^,4'^ Liwrów (*). Z'ś woyna przeciw ed R. J75O. aż go R, 1762 trwaiąea kc^j wała 1137,548 261. Liwro'w. Zatyfl*"^* Francyi wynofiły 1762, Roku 2235,276,4" Liwrów. y Te długi, az do zaczęcia oftatniey ny niebyły ztnnieyfzone. Gdyż Pan ^ j ker w fwoim Compte rendu k. 19. &Q.Qt fi i z pod ezas pokoiu, zwyczayne do^1' dy niewyftarczały ra wydatki, ale Pot'J ba było nowe zaciągać długi J9 t halbe Tsrray zaciągnął a6o. milliono^', Turgot i Clugni przez krotki czas p° L «żyli znowu 4.0. millionow. Każdy te ^ Widzi, ze Francya zaczęła oftatnią ^T°\\ obciążona ftraszliwym ciężarem dług0^ 2535. millionow 276,420. Liwrów. ',e* zsś woyna ta czteroletnia, kofztowa^9 V*j, dług obrachowania, które żadney \vffl ____^ (*) JBifzhings Magązin II. F, p, 333-, ^ SCl riîe p»winno podlegać * ^Lr°Ku i^gi Liwr: 83^,000,000. x782 - • 150,000,000. doniec 17g 3 . 200.000,000, j>„ i Summa j,i 85,000,000. z^awfzy do nich da* ^ długi. 2^35,276,420. ^foyftkie długi Francyi 0 roku 1783 wy-llOUą Liwrow - 3,720,£76,420. 7 r zsś być może przefzło '200. millio-c;çlV ^kich długów, które fie kończą z ży-pïa kredytorow, przeto wnieść trzeba , że * ^dziwe długi Fr nevi wynofz.) do mil: Liwr: ( 350. milli: czer: sił: ) Vtoryc!î trzeba płacić prowizyi przy-. ?'ey I70, Liwr: Na c© docho-ftJ^liczne przy innych kraiowych expen-c',u nie wyftarćzaią. Gdyż według ra-her ^ podanego Kralowi przez Pana Ne-tïijj,. °cn°dy kraiowe wynoszą tylko 500. Uwr: Zaś {karb pod czas pokoiu Zebaie koniecznie ^ Penfye dla Urzędników 22. mil: Liw: lądowe j - - 30. Nj, ^otÇge morlką - ztś. ^ u zymanieDvvoru KrMew: 18* -tr^ymanle Xiążąt Krwie r(^ewflriey - 30. -°rtece, mofty, drogi - 25. ■- 1 «Ir, *49 N* Arfejraîy, Prochownie, lanie Armat - 25. Na prowizyą od długów » 170. - summa 530. itïii'1^ Zaczytri expeasa konieczna podczas p? koiu, przewyższa p«rceptę 36. million*1111 \ które trzeba znowu pożyczać ; :ako to ^ raz czyni Kroi, chód fię iuz w oyna *<% •żyła. Jaw«a tedy, że Francya nietnoi2 prowadzić woyny , tylko po?ytz-iąc rok aoe. lub 3C0. aaillionow Liwrow- g takim zaś ftanie, «nogłaz prowadzić woVn< oftatnią ? Uzwawał to zawfze wif^1 , przychylny Francy i Minifter , Graff de ref)as-, i dla tego od woyny tey Kro!» ° ' wodził; był o tym przekonany i e go ra'", pea de Vergennts, i przeto o pokoy vv dzie nalegali: A Król dobry, i od poso^., takich, iakirh Xi^ze «' Ori ars ui Î, da^"1' niechciat d&łey pomnażać ftraśfwe^o gow ciężaru, i fkarb fwoy w nieflkorf%l) ( zam ęszanie wprawiać, przez uftawif^ , zaciąganie futnra nowych, ea płacenie P1"^, wiz y i od fum m dawnych. C« famo Pr ^ wiodłoby go r-ied!ugo co profite nia fi-„ pokoy, ; dyby go bvł odmowił Anglii»^, ra go równie i potrzebowała, i zîHhîa. •••' koniec niepowinien Anonim wątpić o & wie Pana de £rtrg>nnes iłaiega ąeego W V„ dzie o pokòy, dla tego , iz o niey nic^1^ działo wielu, do których iię o to udał. «5® nia}0' Iz »? o me takich pytał, którzy albo Autf; aJ'ùo źle czytaią. A do tego , tzyż ^ godzien przygany, iź plfze to, czego śc; a i^nyca nie wie ? trochę cierpliwo» i?j.YS, moźe fam nafzkrytyk przeczyta ią \v i5fliiftaschz agranieznycfe; a nam, ieżelł śu0^ll£nym, przyzna nie tylko owę oftro-iG-'kt°rey pQ Has wyciąga w czerpaniu tę£ -Vinili politycznych wiadomości, ais m lość prawdy , z ktorey, ieżeii Ssij' ^ f1? oświadcza, do nas tkliwie napi-b(jl.*ysiïiv fkromnie odpowiedzieć by ii o- ^zani. vr. ^ intasici ?£ckih.j} e<-2ficj0 Cejarśtwa Cbmjkicyo. \y *Hł" zgodnego zaświadczenia edf ug byli wfzyftKich tych , którzy w Chinach ]Prze^|^fza miafta Peking ( nie Pekin) 'e m i afta Europeyfkie, tak co do irności, ia! niicfzkańiow Twoich. jcg° n,e< \ą 0^zerności, iako te i co do ftrafzney V niief^kańiow Twoich. Jeg° n,e* rii* wielkość nie tylko ieft godna potę* ^it, g 51 652 źnego Cesarza, ktorego iefl rezydeflf^ ^cforflu. Oprócz tego ma Pekin g ale tez flofiiięca fiç do obfzerności t£^ ^trzynaście znacznych przedmieść. Parîftwa, którego ieft Oolicg. Leży rma^° więklza część urodzayney, n aimiv- rih>5. c ^bintkich,nifkie i niedobrze utrzymy* na równinie który znaczy po^nocne dwoifkie-n-'a IT^'ry , ale flarę mialio ieft otoczone i a ko Nankjng gdzie Ce'arz p. red. yin ^ byę;CUl' murami , które i$ z bardzo gru- fzkał, znaczy południowe dwoifk e 111,3 ^ C0 1 cec?,e^ i prawie 40 fìop wyfokie. Tatarzy przedtym wpadali cz^lto W patj^°* *§?ni Jn wieże bardzo dobrze o* nice Chinfkie, dla tego Celiai Iki dwdr f'1^ o^j *?ne > 3 niektóre wielkie i zdolne do niofî fiç, ażeby pizeciw temu nie poko?^ v r^.,la ^C2«ego żołniediwa. Widać też n-jii Naro owi 1 żywaćmeżna b Jo !i-2Zn-Vcb mieytcach bardzo wygodne woyfk, które fiç zawize przy Cefarzu C'^a wprowadzenia koni na mury. dui§. , flai. 0 Ir>a 13. bram, które, ofobliwie w Misfio Pekiny zbudowane ieft W pì0^Xl1 ' ^ bardzo wyfokie i dobrze fkse- dratdolkónsl , ip )dz eione na dwa H8(j * Nad temi fą podwoyne pawiilony , gdzie ieft pałac Cefarza, nazyv»3 j ^^Gzayney wielkości i o dziewięciu «« ŁVił «.o ^««ydowaly ode ane było *'jj ^ż(ja . -- - c 1 runi. Drugie nazywa flę nowe, CLl %y. ' arv>3 ieO mieyfce na 370. Oop dla Cbinfkie miafta. Chinczykcwie, C'* • dzeni z piervffzego. , ofiedli w ty1*'. f/ ^Çcie^'r* tai<: obfzernv , zawize, które nie ieft tak ludne, iak 1?lS , ^Wie cft 'ak nac dc lucu, iż i ? ■ wfze. Według Jezuity Le C tu, »«# /• ^ \\*'ria* prze2 t,ok Przed, zeć- kr§g obvdwoch tych wielkich miaft nS . n Z1' koni, mułów, kaiet i lcutyk, wielkich.- Francufkich mil, każda od y)0 a ńa ?rV'r 1 ow^z'e nntK ^a krokow. Rozmierzenie to było n*°t "PV k»lkufet ludzi, którzy fiç pr/y. czas nowe, kiorc było uczynione *,a ł ~^r?-tanom i śpiewakom , albo ka« zio# ma> l7$3> o o 'kaìo S53 lh1 7.5 fobie zgadywać, przez co ulice h,a-pozatykane, i wielkie dzieie fię zaiv,e )( nie. Za każdym krokiem mu fzg fi $ , dzie godnieyfi zaftanawiać, ieżeli n,cl ^ ią przy fobie iakiego konnego, ktòrv P1 niemi iedzie i robi wolne przeyści2' ^ Ludzie maigtni zazwyczay każg lektykach nofić, albo ieżdzą konno ; ^ tego znaydui§ fig wizędzie konie, 111 i lektyki do naięcia. Za 12. iub if- . ,j brnych grofzy , można ieżdzić cały na koniu lub na mule, które przeW°c'' • v 1 __________j_: r .. 5- 1,^ r,b' i ^ki 554 d*Wod miefzk a w fwoich domach bar-'«a kupie o tak, że tam , gdzie 10 Ku-1PcVc2y kow bard zol; y niewygodnie mie* 30 Chińczyków mieliby aż nadto ?^°dy. Prócz tego wigkfza część rze-ks'^ikow , i ubożfzyeh ludzi nie mai^ kania w ftolicy, ale ży n cały rok na i ^ -,cb (tatkach, ktorcmi pert itfi okryty jj. °re czynią w idok miafìa pływającego, i Hiriiey zaludnionego iak mia Ho na ^2ie. p v ^ 'vbv przyf?łof':dzić o liczbie miefzkan-y* i> r • i» . •_______ .v ... 2a 1 j • wre r 1 -r L * -kinu, według mczmiei ne^o tł« ku - cugle prowadzi. Wizyicv ci ulicu ,t Ht0r,r . , » , r b - r - . - )1|w u[y wj,;ó,ì nr, • tnki/ tr/^u l'm. gacze f§ mętzezyzni , bo kobieton1 wolno wychodzić. Chociaż Peking F . j wyż (za Paryż codowielkiey obfzerno^fj ludności , przecież w Pekinie mnieV fo miefzkania niż w Paryżu , gdzie dou1-)., prawie wfzyftkie o c/te:ech piętrach.'1')g czvna tego ieft, częścią że ulice w ^ ^ {ą bardzo fzerokie, częścią że pałac Ce jflci ioft bardzo wielki a mało pomiefrk3'^ Oprócz tego fg iefzcze Kardzo wic--^,e 0l źowe magazyny, więcey iak dla 50°»° j) ludzi, 1 wiele innych wielkich public2'1' budynków. -ef Przecież nie zbywa tu-Chińczykom ll] ^ fca do miefzkania j bo trzeba wiedz e(° ç - widzieć po ulica'h ; tobv trzeba (za-^v'at ludność iego do 4. lub 5. mili io-a Ale po pilnym roztrzgśnieniii bar-t 0 fie liczba ta zmnieyUa. Niezmierna n,0 - — j r $. c chłopów przybywa co dzień zżywnb-ze wfzyftkich okolic do Pekinu. ^ ^ przychód pomnaża liczbę karet, wo-^ Wielbłądów i innych zwierząt cd cię. |^0vv z ich powódcami. Prócz tego wię* ^ część rzemieślników pracuig w Chi-po domach partykularnych np. ieżeli tj cbce kazać fobie zrobić fuknig, to przy (j °^zi krawiec zrana, i odchodzi w wieczór ^°niu; toż famo dzieiefe zinnemi rzepikami, aż do kowalów, którzy (zuka- O o i j 555 ine roboty, prowadzę z foba po ul'^^ fwcie n:ałe kowauł , piec i wfzyfik c dżin. Cyrulicy noi/fj krzefełka na 1 cach, a mifeczkę i dzbanufzek wrgk1'*^ Wfzyfcy ci robią tłok wielki, do cZ^s( przydać trzeba, i i bogaci, a nawet z b id b5ó na ie« (jIle ^llp'2c, flawia przededrzwiami. fyyç P°dftawie, niby obraz ćlnb/.łokci p()" ' malowany, lakięrowany, i częfto ^any, Ila którym pifmo wielkiemi li-^ratv»; • 1 . aftii rv lego oznay mnie towary, i'iia- Ar0 pra^ie w ròwncy odległości z obu 5 . pofìawione , formili? ofobliwą , p0|*?'ePy^zng kolumnadę, Zwyczay ten ieft °fpodarz, mufi odpowiadać za poftg-zieci i flug swoich. Wfzyfikie wiel-^ . e ^go miafta fć> obfadzone żołnie-ì ^ 1 » którzy tam wartę trzymai§ dzieii *^,c > każdy z nich ma pałafz przy boku Uc?llg, którym bii| bez źadney różni- 557 *1)"' cy tych wfzyftkich , którzy iakie 0'/^ koie po ulicach wfzczynaię, Mai§ o A' prawo brać tych w arefzt , ktorzv zaczynaię, albo fig im fprzcciwiaig. ce tak wielkie iak male, maię bramy? re, ofobliwie w małych, ię opatrzone 111 ^ wnianemi kratami, przez które przeyrzeć. Ponieważ małe ulicc 2 c ózą lig z wieikiemi ; dla tego warty [( bywaię ftawiane, że mogę mieć na t3y oko , w których poipoJieie tylko ,e j, warta w pośrod /lof. Jak tylko noc chodzi , zamykaię bramy po wfzy' fjj ulicach, i otwieraj ie tylko dla znak'1*1-1 i cfob, które mai§ przy fobie latarfljf^ mogę dobre dac przyczyny wyiscia 8°- ^ Ponieważ Chinczykowie maię } że noc ieA przeznaczona do fpoęzyflk11 ', dzień do roboty, dla tego iey do^° ię bardzo pilnie. Prawa, takftrze29 ji punktu, iż fię żadni uczciwi ludzie t smieię znaydować w nocy po ulicach. ^ go przypadkiem natrafię, to go ^ lada iakiego człowieka, albo Wcn <\j, złodzieia , który co złego ina W W tym przypadku więc, nawet nic^r' ^ *na wielką trudność, untknienia praw vr czas 558 'WqiJ ' in CI* ^ '>c^in'e^ ^o t€3^ we wfzyftkieh miaftach, ię wielkie dzwony albo j! 5f"Iie bębny, dla dawania znaku nocnym r°^°m. Każda nocna warta trwa dwie ^ uziny, pierwfza zaczyna fię ckoło go-ofiney w wieczór ; poki trwa ta ^'^fza, uderzę raz od czalu doczafu ajb0 w bęben, pod !llgiey warty, dwa razyj a pod czas trze-^ ^ trzy i t. d. Tak, że o którym fię 1 ick czafie kto obudzi, może v/iedzieć te dzwony i bębny, która ieft prawic s0(kin3. ^ tak tylko dadzę pierwfzy znak nocney _jr.c'e, patroluię niektórzy z żołnierzy '«'dney warty do drugiey, i robię ufìa-ic^y fzczęk pałafzami, aby okazać przez 'woję oftrożność.Wfzyfey ci na których j u°cy natrafię, nawet ci, którzy fę wyfy-t^a' W Cefarfkich interefsach, bywaię zadani, i jeżeli ich odpowiedź daie przy-do naymnieyfzego iakiego podey-. en'3, bior§ ich w arefzt. Przez to ro-j^dzenie, które zachowuję z naywię-^l/"? punktualnością, ftaie fig , że cichość , Pokoyność ,i befpieczeńftwo w całym mie» ^C'e pannie. Przydaymy do tego, że-Gu-^nator Pekinu, ponieważ mufi co dzica 559 miaflo obieżdżać, nieraz nadchodzi W tfl* czas, kiedy fig go naymniey nietp wai*u " • ti OfEcerowie, którzy na murach 1 . bramach wartę trzymają, każą cze<ì° V zytować biiżfze dzielnice. NayninieV^ niedbalftwo isft ukarane nazaiutrz, i cer, który miał ftużbę, traci bez żadne£° błagania rangę fwoię. Te porządki kofztuią Cefsrza bar" ^ wiele , bo ci żołnierze fg tylko potrzep wani do Arzeżenia ulic. Jert to ich F ^ winność , pilnować, ażeby każdy trzy111 j czyflo plac przed fwoiro domem, p°'e^ go pod czas fufzy zrana i wieczór, i delzezu bf to wywoził. Ponieważ n)ia , ■ nie jeil brukowane i ulice fą bardzo lzel°t kie, dla tego ieft to przednieyfz§ ich F ( winnoicię, sby też fami pracowali? 1 sI^ dsk tych ulic czyflo trzymali, po VlC kim iakiin defzczu, zbicraia w kupy bt°tv' fufz§ go albo miefzaią z świeży zi«'^' i tak wyrabiaią, że w krótkim cz^ie' wfzyftkie dzielnice miafta luC^'^ nawet po naywiçkfzych defzczach. ^ Gzicie fię tylko w flarym mieście ? ' w nowym, ulice fą bardzo nieczyrte. dnakowoi, ze niemafz kamiennego br11^' ' 5^° vfy,,;. . ( Vvi,'| iedaa wielka niewygoda ; ^ ninoftwó ludzi, uftawicznic iïç po tv ΰU Uw"a»?cych, robi wielki kurz, kto- ^ ui_ wielkiey fwoiey fubtelnosci wizę- fji e 'ł§ wci-ks, a prócz tego ieft bardzo «rodi-. «ili n 7vm' '^daleko nayprzednieyfzey bramy Pęki-^'Hvduiefie Ce far lic i paląc, otoczony kie !-'U ' c*£ukim murem , -który ma wiel-ią *K'spiorie bramy, w'których warty fio» p0t Pa*ac ten fkîada fię z niezmiernych i 'V'nych budynków, z obfcernych dzie* otl , (nv' i bardzo wielkich ogrodow, czyni oJj'Jy z fieb'e famego miafto iakieś. b;e °cz tniefzkań Monarchy, zawiera w fo-Ul'e^kania dworfkieh Panów , różne l^°wc, dla rozfądzenia kłótni i ka« °pr^ ^%pków dworu Cefarlkiego ; tego miefzka w tym pałacu pł ' ,a moc rzemieślników , którzy f| g0 o 0c^ Cefarza i wyznaczeni do ie-<]aj a^-by. Wfzyftkie te budynki fkla-clru .z*wńętrzny obwód Pałacu. Jnny z cegieł ogradza i zamyka i j ^ ce> w którym iefl: miefzkanie Cefarza 1)H^° Emilii. Chociaż fpofób Chińiki bardzo ieft rożny od nafzego , iędaak przeczyć, żeby ten pałaę Q& nie byï piękny. Ma okazały wie!K°^ porządne rozlozen'c pokoiòw, i p'ï îirakturç bjidzo wyfokich dachów, ^ J fę zdobione kunfztownemi kwiatami. f \vl/y d.*ch ieft < k'vty cegłami p;!k<'^°L remi, k ore ni -tą tak p>ęknv kolor iż fię zdaiek:! z laią być pozLcanem'-1 .f tym pierwizym po duo (i hę drugi d^V; fzcze okazalizy i prawie l;;s różnych D,J i podpory mai^cy , cały zielono p0K,.;; w sny, i figurami pozloeonemi ozào , obfadzony. Ten drugi dach iefł niby ^ roną cnJego budynku, która przędziw^ oc;y wpada. J Skrzydła dziedzińca formuią albo ^ pawiJiony, a] bo gaJerye. Pokoie & | fktc fpofobem wyżey opijanym nakĄ'^ otoczone terafsami i galeryami ; ktoi'e ^ lumny wfpieraię ; wfçhody które f* j dzędo fal, fą z białego Marmuru 5 p° 0V wpokoiach ieft też z marmuru, alfe0 ^ ceilan§ powleczona, gdzie wfz§dzieie' no ozdób fnyeerfkiey rzeźby, malo^' lakierowania i pozłoty. Ci ktorzy,y| gnę dokładnieyfzego epifania wfz.v ^ pokoiòw, fal i ogrodów tego zamk11 ' ^ gę fwoię ciekawość ufpokoić, clX $ dzieie tego Pańfiwa 5 które du pifał. 5 6 2 Panów w Pekinie nie Ui ^VlU,e Hę żaden, któryby wart był imie-j pałacu- Pofpolicie fa one tvlko o ie- ™vm l ~ \vf iak domy zwyczavne. Ztyrn .-'J1 ^im maijj wiele dziedzińców 1 poci^*' Żaden z tych domów , nie wy-x uj. ' '111 a ulicę*, fjj one wPzyfłkie w tyle , i n:c n!ewidać, iak tylko wielką bra-Vekt0 wia/.lu. Zobu ftron (i013 domy, ^ 0l'yeh mieùkai^ rzemieślnicy , albo PCV. ra proAota w miefzkaniach Pa- °w f>l • / - r ... ^niu kich , nie pochodzi z iakiego i/fn do przepychu. Obyczaie kr.iiowe g[j ie'P'eczeńthvo, o ktoreby przyiść 1110- ^yby fie chcieli dyrtyngwować,wftrzy j5 3 ich od wielkich na to wydatków. M w Pekinie, mówi Le Comte^ rQ 1 łeden znaywiękfzycb Mandarynów, . niem. iż to byt Xi^że, zbudować wyż- 1 P'fknievfzy dom , niż mai| inni Pa* hZlQ' Poczytano mu to za wyfłgpek: Cefi0rcy Policyi oparzyli go o to przed }ZQlïi" 1 Mandaryn, który fię obawiał Hì'a 1 Dutków, kazał podczas roztrzgénie* br>, ^ptawy , dom fwòy obalić , nim do wyroku. " ' Vidomy Xigzgt i Mandarynów, nie 2iiaczj na wc/rzsnie, atoli iednak go* 5^3 ' 4 obfzernosć. za^, podworzo'w prfg rc)ż" dna ieft liwski ich cza y bywa 4. lub 5 głównym budynkiem , który ma -- . . podziały, a każdy z fwemi podu orzai111 ^ dziedzińcami. Każdy front ma 3. bral*1/' których izrednia ieft naywigkfza, a t-°° flron ma lwy marmurowe. Nieda'É ztamtęd w picrwfzym dziedzińcu, znaV^11 wielki i fzranknmi otoczony plac, Ìl°{[ go podłoga ieftczarno i czerwono poko^ wanajpo flronach fa dwie małe wiezk1' ^ iktotych pewnych godzin we dnie bii^ ^ bnyi na rożnych infhumentach grai?; 0 ^ bliwiey zaś kiedy Mandaryn wchodzi wychodzi, lub kiedy na f§d zalìada. ^ dzy temi barverami , ielì iedno miey^f* gdzieczek 'ij ci, kt ozy ma ^ fprswy> |, fuppliki, do podania ; po obo'ch fìroxlfCr fą male domy dla fąc) owych urz 564 '^on* *j'?u 1 zaw'aduie wiel^n pieczęci?. rj! trybunał podaic Mandarynów, kt >• f|« ,lla!§ luciem rzędzie i c/uwa nad pobili wfzyflkich urzędników kraio- YvV{ wizyitsicn urzęnniKOW Kra 10-d0" * Drugi Trybunał Houpon piinuie ci £°^w i wybierania podatków. Trze-?\v 1 ~ PGU ni u fi doftrzegać ceremonii i î^t-CZît^°w kwwwydi. Czwarty Ping*pou g3ęj n:a fi e woylkiem i wartami po dro. I1;. ^gd^cemi na żołdzie Cefarfkim. Hing.pou lędzi Kryminały. on hc? ^Iko ma prawo ofijdzenia na śmierć Hj^PPellacyi; iednakże Winowayca nie iiie/e kyć exekwowanym , póki Cefarz wyroku. Do fzoftego Try-c?!le 11 Kong - pou należa wlzyflkie publi-Vviplob°ty, porty i floty. Od tych 6. nay-Magi flratur zawiSy innemniey daleyieftinny dziedziniec , -przez ^t0\t przechodzi fif do wielkiey fali f|do^c; Budynki dla Magiflratur , nie f§ fze nad domy Panów. Ale podwoi'^lC, fą bardzo obfzerne, wieże wyfokie i źbą ozdobione. Sale i pokoie od a11, encyi, nic nie mai§ znacznego. W . nie ieft 6. takich naywyżlzycli Mag1^1 tur, które fîç tak dzielą : pierwfza " ^ 'ł.ę « ^ AM fcj' "♦'I"* «/« ł7 łM. f HUłV ÌXAWIVJ ikô!J Vv.ore r« ' podzielone na różne izby. kt°r, n5j . a euiatyczna Izba Ki en - tien - Kin, I'0 trzeciey u ielkieyMagifiratury Li-tVchF Melona ona icflr na dwie , z kto-t ?Lrzednieyfza i lieznieylza zatrudnia Po^p kalkułem, obrotem gwiazd , i w 0rOllZec^n°ści tym wfzyfikim, co do A-należy, Druga zaś Izba wy-^Ul nayfpobnieyize do ożenienia,po* °wj tracenia, i innych cywilnych o- 5^5 «Ir A ^ o 566 kolicmòtó. Zaden 2 tych 6. w&fa >yikic^ tak eo do „iezmierney rozle '] rybiinałow tue hę w |j«ei,ìako tci m do fmaku, Niewillać t sci rządu, chybpby im to Cehirz ^„ źnie poruczył. Na y wyż I za zaś M:'?'1...:, tu r> °Ilfan ni marmurów,niTofkolznvch ulic. rx. - ' tura kraiowa, Acacia tlę z 4" :11b 6. er ^ * -------- £0 e\ 'aila i Pomona, czynią wfzyftkę ie- Obf0^0^* Cztery mate rzeki, wielkiemi - • ■ < , r trt;^°ne drzewami, otaczaią zamek na tylko na rozkaz Cefarfki, dia decyt!°..v }'e • - ■ - - firow, i zowie fiç Colaos-, zbiera on3 nia iakiey wielkiey rzeczy, którą W vv r mnionych Trybunałach roztrząsano* Lubo Kościoły Temify nie ią w fp',S Je, atoli OKołotych, Rtore Religii !ą po M, cone, miano wiçcey fi ara nia. N e/*'v' vano tu ni kofztow, ni ozdob. te bawią oc.ry,naybardziey pięknością ^ y I dachów, które fą pokryte dachówką 7'^)y no i żołro pokofłowanę : piocz teg0'^ chy te fą ozdobione zewlząd fztl,c wyrobionemi figurami i fmokami. Wfzyftkie Tatarskie f.imilie mieI^-J v/ Pekinie, albo w bHfkirh okolicach-niewoino im , bez wyraźnego Ce!?! jzj go rozkazania oddalać fif 2tgd PoC^°0<;' wielka liczba w iiolicy znaydui^egofif fka, ktorego do 200,000. ludzi rai.\f^i Na kilka mil od Pekinu ìelt zamek dawnych Cefarzow, ktorego okr§£' , .j^o cey, ink mil nafzyeh zawiera. ^/<î ^ii' on itil rożny od wieyfkjch zainkotf ^ podzielony; niedaleko !ą podworza £ r°biazg, i obory dla trzód licznych, ki I, l'§ Hę tam ie.rzcze fiawy, lafy i łą-r^t 'a ieleni, farn i inney zwierzyny, kto-c] l!ïl chowaią, toż wielkie owocne i kuty f. '1e Ogrody i zafiaue pola. Słowem: eję ■ ^oi tu wyznaczono , co tylko pozy- iCl ^leyfkie, mieć może pięknego i przy-■tler- VII. °lpe JlluiL,ster mm SAnjieiJki^ 1 \:yczcise sLg jo okoliczności. LC. o ^ P'Çciotygodtiiowev Minifleryalney lCoa/.n,rcliii , otrzymała nakoniec górę lcJ/a, czyli fakcya Wbigfz paftyi Pana 5 6 7 Ł Fox, i Fakcya Tories z party i Lorda *v'^. J Dnia g. Kwietnia Król ogłofił nafUfj Mmifłerium , i należących do niego tJ , dnikow. ifj Pierwszy Lcrd (karbowy czyli pielS'' i-jMinifter Xigze de Portland. Pan, ^ go dla wielkiego urodzenia Pan ^ cxele poftawiì, ale który dotąd i* znaku n eokazał ambicyi do t>k vV-'1(! kiey R ngi, i żadnego niedał do'tf0',, wymowy godney Miniflra, ani ta efl'^ głębokiego polityka. Może iż iif terflî nim iedno i drugie poKaze. ^ ^ Wicky Sekretarze. Do kjaiowycl' |j terefsow Lord North. Do zagranic2"' Pan Fox. ^ ^ Prezydent Rady Gabinctcwey Stor mont. Wielki pieczętarż Graff òéC^r'ji Pierwfzy Lord w Departameneie F°'u Morfkiey. Lord Kepptl, Kanclerz Ikarbowęy. Lord John Cavcndifh. -c\< wiek pięknego charakteru, ma:§cy kie względy, i dla tego od party i jjy w parlamencie do wyrąb ania fwo!t jc. terefsow zażywany, ale niebę1 dnym z onych wielkich i dz e nVch które paityami powodują. „ Z tyc Ł r r Mi'11' «/îî£?c\i 558 kf" • fkiada Gę teraz Krolewfki taie-inet,DoTorry.partyi Lorda North k'] lordowie Stormont i Curtisie; zaś pr2et°JÌ z party i Whigs Pana Ffx. Ą iila ° Ieft 4. przeciw 3. Ale że Król dzic , dla tego Lord ÀV/V; w Ra- fięhi P^ewaiać będzie. Publiczne donie-lu^' o wficzynaięcey fie tniç-im" lV ln'ftrami niezgodzie , i nie długie ^nio U°Wan'e °biecuię. Oprócz wfpo-riM n^cl1 7- pierwfzych ofób w Minifle-kicjj '^ttfiemy iefzeze naftçpurçcych wiel-s pędników w fp om nieć. vltl Artyllcryi zofiał Lord Thomas tnotijj£n^1 na mieyfce Xiążfcia de Ryb-"^'^P^orem woyfkaEdmond Burkę. ^ekre^ini Morlkiin Karol TbvrJ end. ty*k. *\Z woyfkowy Pułkownik Fitzpa-Lordowie w Departamencie % t;0C' Xiążęciem de Portland tltgu, 3 Surrey Sir Grey Cooper Fr: Mon• •j. d r?Wle w Departamencie morikim: ^*ntsa ''hC/l}1rion, Admirał Pivot Sir ]. ■>. cce„: rm" w- 3°"ve> j'' Uyl0b ' ^toril zawiadował Lc rd 'i ktorey ^ n?ydiużey ze M ^!niftrow zcfziych utrzymy-ay ï/83 P p só9 téDê&Ont Ut wał, przyfzła pod dozor Lorda Z^/., rougb, Sir W. Ft. Ashurfi i Barona " han f ,/j Poffem do Francyi , zamiafl , , i' de Carmnrtben, Xi§że de Manhep* 2narny' cv* Ta to iefi znowu generalna rewo'11 [;I w rządzie AugieMkim , ktor§ Parlf"^, gwałtem wymufił. To ieli uwagi ite gdy Izba niżfza Parlamentu , od ,y Jat bardzo narzekała, na wielkie intercisa publiczne wpływanie, faitfa ,(r bie teraz wiżv/łkę prawie władzę f2*^ wg przywłalzczyła , iaka iey fię ^c,p.)t Konftytucyi Narodowey nicnależala. j to na złe Królowi w yfzly rady podchlebnc, i innnych faworytow, wovnç Amerykańfkćj radzili. Lecz ccż Naród Angiel/ki nad 0[0 tym zwvciçAwem zyfkał ? Znofz2c p, owa między Tronem i Narodem r<)^ ju ważność, otworzył tym fa mym dro^ j tyfigcznych wewnętrznych niezgod 1 j, mnożył owę domowy , choć niekfw<1 f(lj. ale arcy nieb,efpiecźngi dla Ziębie Juz fię potężna oppozycya przeciw n° Miniitrom formuie. Lord TkurloW ).m fzły W. Kanclerz z Lordem Govcr ^ S7© » lïl de Cbandos i Lordami Rad nor i Fer-,ìa lliIeli 9. Kwietnia diugą konferency§, k0 ey uradzono użyć wizyftkich srod* ' ^ia wybawienia przeciw Mini/troni 2a nayp°tężnieylzey oppozyćyi ; którą żc prz r P0m»ożą zpędzeni, iż tak rzekę, Hjy^j Miniłtrowie, przeto można fi§ do» (L iakich fporow 1 kłótni otwiera JS Pole ł "jp c?n ^ czafem pi Gna niektóre publi-, ^rty fobie zniewielkich talentów do (3fì Ovvpierwfzego Miniflra robią. Wie. °kwiefzczeniu ogłolzono : „ iż po-^ief1 le<^ncf° domowego nauczyciela na foty ^Iko dla pewnego podelzłego fie-Arv ' al)y rnu dawać lekcye w Geògrafi, Podtaîeryce' w «mieiçtnofci - handlowney, °loo • °Wey ' fkarbowey, w Prawie, Te-bię0,11' to^ w pięknych naukach, o lpolo-Sterania pokoiu, traktatów, aliando^ czym ieizcze żadney niema wia-Podobnyż pafzkwil w nocy iak tljC2 ? ^ Piccady lii znaleziony, bvł pu -Kvq^ ^vdrnkowarty. Miał on tytuł hijiy 10 ' uwiadomienie dla pier\vfzcgo Mi> Wd'Z't a Potyni to, co na(lępuie.N „ Mi-Ameryka nieleży w Zachodnich Ppij 57i y 57* Indyach.PrzvMadagafcar niełowig Panie, odpowie Fox, fzu. Coneticut nie uft wyfpą , a ^ menny, dyifkie morza nie f; fortecami. ** ____... • fonsbay 111 leży przy południowym b^ ^ ni , i Kap Horn nieyramczy z .vyb'-1 -, VIII. Cuk er me rośn e w Bengali, ani H°U' » nv'- llIcdfugo ftrafzliwe niai| i przyiactoł, i rzekł : „ Milordzie [ ^ ^ao]^1 ac~ pioruny. Wlzyrtko w tych ftro-łeś twi' i i/ya flraciłeś krav. „ Jak(^jf I °2nacza nieomylny woynę.' Z Pc. irzyiaciel lu lu, niż prawie nie nia | l>r*y ,r£a donofzę, o wielkich do niey tu w Narodzie. r (ly *rnn, °t0Waniach' w Konftantynopolu Hę Do tcv okoliczności Huży to , co j ^ag, ^ Wiedniu wfzyflko do woyny źnych było gettach Angklfkich. ( .^i ^ ' W Paryżu fîç iey lękaig, w Berli-Lotd North i Pan Fox iako notf° 0 ^ z,cwaią. VW. Sekretarze pocałowali rehÇ azn:e>'fzy W. Wezyr Hamit F.f- lew(ką,n»c im na to Król meodp w e'^ko' • t('r-v> ponieważ Su ton fpokoyność a:e obrociu Izy fię do przytommch ^ l1e'echy lubiv. ieft teraz bardziey , {kich Panów , rzekł z pomięte*'!^, e v «ayprvncypalnieyfzç ofub§ Pan-Uurdzo dziś mamy czas nisjjo^odny- llr«ckie^o, poftępuic fobie przy po- 575 mocy przyiaciela fwego Kapitana iak tylko okoliczności teraźnieyfze gai?. Dawno w Parilłwie tym nieW^^ no przykładu takiey na wfzyflko naradzania , tlę i naglenia tego wfzy^^, go, czego do obrony przeciw Dworon1 ^ farfkiin potrzeba, iak teraz. Ale Pańrtwo iakie od wieków chylai?<-'e ^ wpół zwali, czyż ludzka fifa potraf j\ wftrzymać? Widząc W. Wezyr że *., woyna przeciw potężnieyfzym daleko przyjaciołom, albo domowe rozruchy 'j, nikogo koniecznie maig, bierze przy2^,; tQ do tey , i owey okoliczności Z iedney flrony wchodzie coraz w ^ fze z Dworem Francufkim związki ' c|j Angielfkim ugody, a czas zvfkui§c, punktów Cefarfkim Dworom poz^^r ni e m , drugich przedłużeniem; z di'%^ flrony jczyni zwielkim polpiecliei11 woyny przygotowania. Wfzyfcy Tymaryotcivic czyli dobr j, sorowie, którzy do woyny obowi?^;-mufzą fię znaydować blifko fwych ,ti bey czyli S?efFow. Wfzy/ikę ^ w Europeyfkich Prowincynch na n°^\o' pi Ga no, i liczba tych, którzy być towi do woyny wynofi, 100,005. ^ 574 ^Hwo odebrało rozkaz, żeby było w ila Wosc* do marfzii na pierwfzy ordy-Ludwifarme i Arfenały fg bardzo (]a 'ltlc a w 'Î ophana przedmieściu Kon-o^opolrt-dikim ku Czarnemu morzu iCh S000» armat. Ze zaś dot§d Ui 1 lylowanie i otadzanie było bardzo tyj, '^oiiałe; przeto zdano dozor nad Ar-^ ieduemu Angielczykoui bardzo w ft|^t 'e§łemu, który od lat kilku przyigl "^omefańmg. Drugi Cudzoziem-lc.Ver,ma wprowadzićEuropeyfl^ ka-cj^j Ui,ędzy woyiko.Mawet o daniu Fure-Ul Woyflui mundurów zwyczaynych, kv,° obrotów woi.nnych wygodniey-li|| ' P°wiadai§. Alete nagłe odmiany i pr?n.n°w'eil'a W. Wezyra i iego lurowość C'w defpotom po Prowincvaeh rz^-Uię C;m' tQż gwałtowne okrętow budowali ł 1 łt*avtkow zaciąganie ( Turcy wiel-Z,łwfze wfligt od flużby na mo-c*y ^ażę fię obawiać żebv niedały przy« ?V przerwania tak mądrych i czyn-Wezyra rzgdow. O* wfzyilkim wfzvlcy G uli ongi s czyli e ' ktorzv P° Pl'*edmieściacłl i antynopolitańfl ^uiieli Hg przenieść do kofzar, i w 675 nidi lîç do karności przyuczać. VtlV ftnale pobudowano Bazaki ( budy ^ t arcic ) Do Belgradu i Oczakowa P°, jj Officyerow, dla poprawienia i pomnej Po 57ó \TV !» lę • Wielki wftrgt od woyny Cefarza Ha ^C;*lego nie może ięy oddalić, ani tym f;>rn . lU* zezwala, pretenfyi Dworow Ce- fzańeow tuteyfzych. A że przy odda* lla tym ł że Porta Hofpodara Woio- Turkom Belgradu R. 1739. za Jozefa r iąrp^. zezwala, preteniyi uworow Ce-Oaj k U'f3°koić. Oba te Dwory nieprzc-Htit llatvm, ze Porta Hofpodara Woio-c,^° Jpfyllanty z wygnania przywro- iarza oboftrzono było, aby prochain* jjÇ, « 1 Nadzieję mu ofiągnienia fwe^o fadzone i zniefione fortvfìkacvc , n»e\0 u ^ * nłl/ odnawiane; przeto znaczne i pilne ich przywrócenia teraźnieyfze roboty 1 \ 1% w Wiedniu za traktatów złamani' woyny wypowiedzenie. Aby zaś F'j3 na czarnym morzu miała befpieczne Ie-11 iiicnie, zamyślaj Turcy o przywro*^1 ^ dawnego portu w Mìfsevir, na końcu j śniny , czyli dawnego Bosforu Track>ej^e i chcą go dobrze wzmocnić. Chcą Janczarów reformować , i tę ftrafzfl? ^ gdyś nulicyę, z nierządów w których teraz, wydźwign^ć. Równie przykfo" ^ W. Wezyr do pomnożenia, i rozrządy ^ Ikarbu publicznego. Dla tego przefzty ty D&lmetfcher czyli tłomacz Drako ^ Q. dla tego tylko ieft z wygnania przy^'1?^, ny, że ieft biegłym w okolicznościach bowych. ^ Kiika lat wprzódy możeby te retÇ ^ były użyteczne: ale teraz iuż pewnie c ' t \\r 65 c? Pu0i-t a uczy-nila; iako też żc sia niektóre ia •. aw?:ględem woiney żeglugi zezwoli-liarj°S^a^czyla chęć utrzymywania dobrey ^viękf°ni- 2 n,'err"* Formui3 oni daleko z*Pretenfye, na które, choć by chriał, lć niemoźe, bez oczywiftego nie-Ą ^c^nflwa utraty życia i tronu fwego. 1^. Kapitan Bafza, w którym Otto-konaj ^ywiçkfzç pokładaj ufność ; prze-■^Wo ^vva,ił iź powolnością i uleganiem Vf,, 0111 Cefarlkim nic fiç niewfkura, a że S&aL.f? ty^° krzepkiey obronię, można ^ befpieczenflwo. S77 MÛÊ&OM fe===*- IX. £ohûycznc 3cmcJìcnicL z róźnjc' 3x r a l o w* ■ f A U S T R Y A. CjFDy trwai§ce coraz do woyny Pr?^v towania, wielkie do Węgier tratf'P( ty, i ufiawiczne z jnternuncyefzem " . fiantyncp litanfkim korrelpondencye ? ^ trudniaią bardzo ziedney fìrcny drupiey nieprzeiiaie pracowrć dla * trzrc£0 kraicw fwych dobra i pok< :11' ^ Naypierwfztgo godne tti wipon-i1' ' , rozrzedzenia Celarfkie 16. Stycznia vr>(^ fzone względem Maiźeńftw, ile tyc?§c^ iîç Obywatel£kiego pożycia, i fkutl{( ^ nich wynikających. To rozrządzę11'^ 57. paragrafach, oznacza wizyltkie \ ^ padki do tego należące, tak iaśnie * ' daleką 1 wizyftko przewiduiącą Pr7£jo' nością , iż go n aią ledwie nie za 113 Mńdnieyfze w całey Europie. Nicn. ^0 saduiyć wychwalić gorliwości o 57S f< ]îr^ , poddanych Jozefa II. z ktorey Sięj 1 ll§wziot rozrządzenie tęy okoliczno-cj 'j °'^ ktorey ludność, wychowanie dziewy. P0rnyśliiość tyle tyfięcy familii za" j, 'day ieft uwagi 21 ^paragraf. „ ,, j. 0 tycze prze Iz kody do Mal/.eńftwa, 5) w Katolickim Kościele wiąże ,, 3"sui Kapłanów, i ślubami Zakon* ty,^ wiamy ią iak przecltym. " Za- Pifq • lczy lig pewnie owo wielorakie tyc^ e > i mniemanie tylu Autorów, kto* ca 0 fwarow i iprzeczek, niebyło koń- -echach uftanowił'C«farz w Budveis ft*o 111 * ludnym mieście nowe Biflnip. gQtfcfr na n'e sianowa! Graffa de Schaf. iia kanonika Qlomiickiego, nieżądaiąc dc^.'^nego z Rzymu zezwolenia. Po-nowe Bifkupfiwo uftanowiono w ^0^ V/ ^y*fcev Auftryi, na które ieft mia-\;*y Grait de Herbertjlcin\ do tego Bi-i çj,.p ma'3 należeć wlzyflkie mievfca , kty, które dotąd były w Dyecezyi Jak bowiem tylko nmarï byl ^kiea^n® Pafsawfki, tak zaraz wfzy- riU''ryi ieżgce dobra, do tegoż ?Bi-iiięln jwleż^e, wzięto w fekwefir Imie-Ponieważ zaś Kapitufa S 79 tamteyfza podała względem tego Ccf^7'^ wi memoryał, t, .Jlz 25" Kwietnia z rana wytechal do Cr 2 ^ra^em Co U ore do i Generałem gi jj em %e ki'ntner. Powodeni tey dro-l'e 0 n 'Vprzod trzęlienie ziemi, kto* kr , ffl1' c o* iiwui, ru»1 mow w lam y m mieście 13c?, a na p' ni tegoż znacznie fię uczuć dało , i wieściach 40^. !i/yt\m nowym ^ i IlI'j.K,e fcko Jy poc/yriiło w budynkach Amt" "" ......* nn"r*- " °" ■ Ulubi wie go Mia faP/rfôurg. *<,f°m99n ' 1 °ffcn > t0^ ' inne dnia na równe pan fie pcdzielenu, °r pje *v-'? przyczynę tey drogi. Węgrzy "'la fi/» • 1 1 . .<-> r "'n • ïlarlkim Kilkafet różney ref rmy. > eyłc l •v*;"wr .V» x..,v. , l j' rt()l"e ile za Dyfśydenckie poda- 1, ięQWe 1 i ' ' > tr , (0\y j zo. mogły otrzymać -aoscio-lQok>itC> z wielkim określeniem. Jeffc ^ *n°*ofobliwf«. Przedtymgdy >v 5' ' v ^ l' ocl tolerantyzmu, Wg. ( o za ponęta do cnot. i do zaf?l'$ ^ Oyoyźnie i fpołccznc ści ! Nkwyl^'^ i0 ok - « wieiKim określeniem. JeCt Prawodawca! fowa f§ iednego A»'1 ^ C^0"'*ność ofobliwfza. Przedtymgdy Wfzyfcy prześli Solono*io,midi bv §r?y Ze/ł-lc*v b li od tolerantyzmu, Wg. go uczyć od Jozefa II. ! Treść pra«' *yr *1Zvw«di poAronnych mocarftw na wfzyftkich, ieft zafzczytem ludzkości » ? Q< tr'w er"e 1 ićł le i fi IP f \ 1 ri i \u s+i rj I -i ï \ *r I e f r .4 a W nich niezatnierza wynofć iednycb 7 niżenim i zaniedbaniem dru^ith, a'c iy do ufzczęśjiwienia ufzy/ikirh. W Nidcrl?ndzie przvfzîo nakcniff' ^ fco nie bez wielkich trndnościj do ęznicnia Celaifkiego wyroku, wzj'S u i c' ' uiv/v «niw ua n'e 'akich Wolności dla DyisyJea. ^ie ^ Cef.irz wolność tg na- ,r*i »A Î'Ç 'ev fmii Iprzeeiwiyiç, ?ni 'cli fC!\nÌ2 ('ał? Proteflantom ofiadać 'pnił/° ' rńw miey^'ch przypufzczaię. ^jea ta^'e edykt o Mjłżeńdwach Jv ^CZe w Wfgizesh przyigty j ^0- ES î , jg# nieważ DuchowieńHwo rozumie, ze iJ( przeciwny iego prawom. W pow'lzC^)1 noscij Węgrzy gniewaię fię między ,n(n^'l i o to, że Monarcha tak długo iwe nowaniena KróieftwoWięgierfkie, co iedink w tym wieku, i przy wiec*)' -prawie Domu ^uftryaekicgo do tey^°()1, ny, iefi famę ceremonię i niepotrz^1'* kofztem. Ponieważ zaś Cctnrz w te}' P j droży aż do Temefwnru udać ÙÇ riad granice Tureckie; można wniesC ^j two, iaka być może trzecia prz^czvJin^ ; drogi. W Wiedniu iędzą , że Ge' ;C^ * Lodomérva dalekę długo będzie oà 1 ^ pomyślności krefu, do ktore»o {c kraie Cefarfkie zbliżają. Raportu , ze Lwowa rząd nadfyła , nie ciefr^ jjj narchę. /handel i przemvfî nicdźw'?'1 tani iefzcze bynaymniey. Szlacht Jątrzona opiekę, ktorey uciśniony 1 ^ ^ doznaie, zamiafi: pomagania rzgdow'^ ,^f, fiłowaniom, przefżkadza im. \ szy W. Rzędzca we Lwowie Gra^ J Brygido iuż był fwov Urzid rezyg11" ale Cefarz na to nieze/wolił. 5?a M O S K W A. Żęjj ^ielkorżędztwo w Perfyi (*) ie-^,ngr«nftiie , bardzo flużyć będzie r0?f -v Gnania wielkiego zamiaru, to ieft ^'^enia na wlzvfìkie fìrony Mofkie-bcyfr 50 handlu. Już poddani Rofsyifcy W nad Aft ar a, i innych micyieach fa(jv' . P'yrtciem morzem, pozakładali o-^ai,dlowne magazyny. Jak ten iy. Pr2ez Kafpiyfkie morze będzie u. i ^„C^nv'ł zîgd wnieść można , że handel w Cherfonie pomnaża flę coarti ICrw'2r>- kommunikacya mię Izy Por-kraj^ ni 1 nad - Dunayfkiemi Cefarfkiemi otworzona ieft w roku przef/łym. Wiej..1' ^/erwca wyprawione 2.okręty z IVillefboven i kompanii, przy c*^ ----—----- ytay iii, C. p. k. 319. tego roku. SS3 s£*<&■€%& A fi f^1 były Szczęśliwie 7. Augnila do Sufflè 1 iły sciu Dunaiii w Czarne morze, den Mofkiewfki okręt ich towary zalJl', jij do C h elfo 1111 zawiózł. Teraz więŁ'ej jji dzieie takich expedycyi , które pl"/C\j> kilka miano za niepodobne. Do^' ^i nu , coraz więcey Koloniiiow z V* innych kraiów przybywa. Ci nowi \ j;, dani bywaiy fprowadzani kofzteiu cznym na okrętach aź do CherfonU» r^ otrzymuj darmo miefzkaBie i tyle gł ile go uprawić mog^, lakoteż do P£%1) go czaili zaiiew i porządki rolnicza pomnożenia tego handlu z Che1'1^, przez Archipelag na frodxiemne (j-(kłoniła Jmperatorowa Dwor Neapu (y, {ki, iżprzyfiępił do neutralności zbroy UlUnowienie tey neutralności w czynić, będzie zawlze imie ffawue .! Nikita Panin Feld Ma'rfzałka, i PrzeJ^i'' Miniftra,który li.Kwiet: umarł nagle ^ czor ten Pan zdawał Hę iefzęze być " (j wym,i miał ' kompanię 11 fìebie- j y gdy odelzła o północy, on bawił ^ izcze według fwego zwyczaiu, .tp godziny z rana czytaniem. ^,£l gdy fig chciał położyć,wpadł w wiel^ j-mdłość, która mu zmyty odigła, do^ 5s4 rvci, • , \\hv1Uz więcey nieprzyfzedł. Jak tylko pr * X'Çflwo, do Pana l anina bardzo P i \Wl^Zan* ^ow'eclzicli fię o tym przy-ł1, natychmiaft przybyli do ringoi ^•°dlì?PÌli az póki nie pożegnał fię z atern- Natenczas W. Xiçze nieno-\v'f fwcy tkliwości , ckszal KIkie 2naki ferca fwego dobrego i a Zl|czncgo, Temu to Panu winna Mo-Wychowanie przyfzłego Menaichv, Dfę 0ry°i przymioty z przyrodzenia do* <ì|0' .nieMy ikażone podchlebfiwcm i po-k0p^.ł które innych Panów zarażsię od ^ j' Prócz tego,Minifteryum tego Palę^ 'c wiekopomne, i ièzeli panowanie fię z^ny II. ief\ iednym 1 tych, kt< remi ^ljna)rbardzicy nioze ^ezycić Mo/kwa ; '^'rk° ' °^atnia w°yra Przcciw U»ch uczyni nieśmiertelnym w dzie-i . imie tey Monarchini ; to zapewne -fn'na razem z nię , w'zyOka poto-Sc 2 Oa\v$ wfpominać bidzie. francya. îîq.'^ Woyfkowy, fctery niedługo rra być t JQyna Graffa di Grapę, dzieli i za-llIa teraz umyfly Dworikic. Gene-^ay 17^3 586 5S5 "vs" * ji^ rat ten w takiey iefzcze iefl dotęd wiś ci, iż fię na żadnym Teatrum p niemoże,* a gdy go zuchwały lud W ' ^ /ćt/cj zoczy , to go przymulza do cer.ia fig i zniknienia. Przeciwnie wic de Ruckambeau i de la Fajetc l11 ^ Teatrach i promenadach otacza ilf^, fiiemi okrzykami, ledwie ich ńiezaS^. Odmiana w Minifleryum , iak y dziewano , naftępiła. Pan de Flcurf | iyt fwoy Urz§d , na iego mieyfcê Ormeson dopiero 32. lat maigcy zol'2 *(1i neralnym Kontrolerem , czyli M^1 ^ Skarbowym. Fatalna operacya 0^ 11 n> przefzłey części wfpomniona, ktor? ^ ceme wexìow na Skarb Departa'11 Je morflkiego zaciggnionych odłożof0^' roku', fprawiłs, iż mu fi al Urząd hrowolnie złożyć ,który bv mu hyl° ^ to poniewolnie. Markis de CafiricS [( Minifter morfki, bardzo fię fkarży^ ^ czynność. We wfzyfìkich handl^1^ miaHacIi Franculkich, fpufzczono ^ J' na upewnienie Pana de Caflritf, i p ezciwy charakter iego. Wfzyfcy anci, za fwoie przedane okręty » ^ ué eie i przyfìawienie różnych pro ^ nic brali, iak tylko wexlc na Ikarb ™ pięteraz razem ich wfzyftkich do reku bez i n!SJzy zoftawiono. Trudno wymówić "K'« ztijd zamarzanie wfzczeto i:? m,cJ^r te">' ludźmi. Różni z «y P"y.C" ^ ^"kretowali i iefzcze daley baukr.to 5* hi* Framcva do tak okropnego, tylu poddanych przymufzona sio . w (lanie długiego .prowadzeń. V/°yny ) Nowy General Kontroler 1 ^lelkie poczynił reformy. en 1 intendentów Skarbowych l'an iPicrwfzv Komifsarz farbowy Un 4»e- ln Ą odprawieni , czego^ n^st nieza " % lerwlzy w krótkim cząfie roztrwoni . pilony Liwrow na Komedyantki ?Vch Teatrach: Drugi pod czas L\, . y unkcyi zebrał fobie dpchoroL _ ^ooo.Liwrow. Pan d1 Ormefon , że njechce mieć w fwynv D.epaitan y'c' ai^i tak grzecznych, ani tak fzczçsau y ^ pędników. Jeft to bardzo czynny ^ powity Minili er. Od 7. z rana ' ™ 0 wieczora , znayduie fię w iwy*11 a *^cie {karbowym. Mówią, że przt2 c9i '^cie fwoie nieznaydowaiftÇ * raZU n _ tatrze, i nieftracit nigdy cza lu na e lì)?rywce. W a$tym roku wieku ^wego ^kedt iuż do publiczney Rady ? 1 ŁŁ q qi] 5S7 _____ ii'' rieftara? fiç, iak tylko {lać fiç godnym : nieyfzy rangi; od ktorey gdy iiç ,v|, wy ma wi .i młodością lat fwoich ; „ Pana Urz^d, rzecze Kro'!, nie ieft cl;, fzy i trudnieyfzy o i mego, który iedfl3 ( młodym wieku ob^ć mufiałem t}"11 picy, bodziemy z jfobg dfużey. " ^==r==:s=fis^= x. 3ióznc Jzczejulności. "W"Iednym publicznym pifmfe \Vi«^^ Heim przez Pana Eybel, czVtJ|e. naftępui^ fzczególność : Panowie " de ilicy pierwfzey rangi, żalili fig przed farzetn ze wlzyftkietamteylze promet3 .. f§ pozwoloiie dla pofpólllwa, i źe r^el1^. gę mieć zadney uciechy, gdziebyfiç ^ iza Szlachta i Mielzczanie nieznaydo^ , Wnieśli zatym prozbę , aby Pr&ter ^ r knięto, i wniście do niego im tylko ^ mym pozwolono. Cefarz odpowie na to „ O ! gdybym ia mia? zawfze f.v z fobie rownemi przedawać ; tobym 11 czci godnych 00. Kapucynów do 6ss h psiego grobu z dępić , i tam z memi ^ycie przepędzać. Ja Kocham V Z! bez ^V'iynkcyi, i ten tylko umnic ma OK ■ wi?kfzy , który debrze myśli, i po tyikWatel(ku ^^ie poftçpuie, a nie ten, co 0 Xi^z^t i Panów w rodził uio^y w rodzie fwoim liczy. .Tai re Wybornych X;ąźątmaią teraz niekta* '«tr»ieckie Frowineye, znać z trzech na-biit.p?cycìì przykładów. Xiąze dc Szrarz-ì iÇj^derfhanfen zniofï w'fzyftkie podatki ì dr " Ze» ki óre były włożone na żywność i^il ^Vo *ila wypłacenia długów, it>znay-^;ra,2poddanym ze długi iui wypłacone, 7. ^ Anhalt Defsau przez ieden e iykś f(^|CZn'a znit {3 podatek dawny nałożony }Ąl 1 °'ey lubo znaczny dochod czyniący, a de Bad en, którego panowanie -G Ìe'^ wielu nowemi ubawami, i p®le-Ekonom'i kraiowey, wyznaczy! Uvj'1 z^ei'is w którym wielkim i mal ; m, o« £ę parze, przeto przyznał ieypartyi iłwo. ~- , Wielka Xiçzna Rofsyilka przeleż^" przez Zurych, gdzie tylko na obiad trzymała, odebrała pifmo od iednsV n: fpi)' nioney kobiety, w ktorym iey uprvfff' fobern i tonem wcale niepodfym « ale Białym i oryginalnym , ażeby iednę / familią , ( do ktorey fama nienalcfa Q ©heiała zaratowac kilkufet złotej1', miała tu począć wiadoma ludzi i>' Pani? albo fię śmiać, albo tez , ieiel* ) J fłufzna rzecz zdała, oddać pieniądze ^ ^ który był w liście wyznaczony (bylfc® ter) coźona czyni? rzuciwfzy wf kiem,podała Lift Ławaterowi, ipyt^a coby o tym fądził? On nie mogąc r°"^f ręki, a dziwuiącfięnad roftropnośeią Pani fcrea, niemogf» i mechciał 690 jìftu rzecze W. Xiçzrça ofoba ta ?^Vd°' î-iÇ do WMPana, ieżeli ią WMPan ifty Cnî , 8°dnsłt to przez WMPam dam ^ato'r dla ubogiey familii. " Po- ^(jaiaj .T?» ze to było fztuezne podeyście J>yj 'xr°Pny, a oraz wzrufzaiący przypadek, iu u,;5ycz>'n? w Anglii nowego a ©la kra-prawa. Jedna młoda Dzielą/ a> która fluzyła uiednego dobrze fię 'edj/e Panftwa w Londynie uyrzawfzy Piła Iztukę materyi, którą była ku- V*ni, wielkie k u niey powzięła u-S^1^, Gdy więc P^ii/twa niebyło w Pię} \ P( spiefzyła fię do oglądania iey i ** nlkSclą .iey zwyciężona oderzneła iey niewielką fztukę. Niemogąc iey V przedaie ią , a to iefzcze fwey t:.0ra na zaftawy pozyczać zwykła, tę piangi czyli 4. złł: nafze doftała za c° iló^f ' Nie-dfugo dowiaduie fię matka, Prayy" ra*°. i oznaymuie córce, iz według tyijv ?0(3'ega karze śmierci , i ze tylko ie-^by p°fcib ratowania fię był, poftarać fię H z • 'ei'e Daip okradli, i całą tę fztti-J**atkalr"lcrni rzeczami wzięli. lîezbozna 1 iedneCZyni. <3° teS° ^ama przygotowania ,■ Siu 8° wieczora, gdy Pańftwa niebyło w Przy ' z*°dzieie zabieraią wiele rzeczy , Vr20n,OGy ^anieyze dziewczyny. Przy ^arCf iu tey okoliczności, dz ewczyna 12c Wzięta, wyznała fwóy wyftepek, i 591 ieft bracona. Według dotąd trwa'^c |j^< .Angielikiego prawa, matka niemogła gftć, tylko małey karze. -Aïe ten przyP^,^. pobudził W. Sekretarza, iż namówić P2.^, ment do odmiahy praw o złodziey* Według nowego prawa , tersz 1,1 J,/ -------V' ,V V-&,, , IClCf - '(J' ko ten co kradnie , ale i ten cc do ' (l tort Az eyftwa pomaga , podlega rowney Kirdy żałował tey nieszczęśliwcy* $ r,!prHicvo ł-olr e0 pierwsze tak małe przewinienie , P( gnęło do ofiatniego wyftępku i zguby- Panna Dobelin w Berliinie , òéd&l'J*1 j, była cz."S nieiaki odTeatrurn, aby ro&,e.„jj poczęła. Gdy znowu poWr'oeiwfzy a\t grać pierwfzy raz w Emi li Galotti >tr ^ lic naitępurąea dość śmlefzńa okol'G2 .jj, na Parterze, jeden młoriv ezfc>W:e^ ;ł{! zyl fìe do pierwfzego Officyera , ' z ktorey partyi będziesz WMPan o2' ' gdyz iedna kompania umówiła fi? fobą.aby dzilieyfzą fztukę wyfzydz^ gj gwizdać ; a ow człowiek wyfoki, WMPan tam widżifz będzie ton zaP2jrley) Officyer odpowiedział : Ja niebędę z źa ^ 0 ale wiem, ii inna Kompania, Która tych zamylîacb, umówiła fię także ntr^> fztukę tę i dać iey wielkie okrzyki , a krory tam przy owym wyfokim c7 ^'v ku ftoi ieft gotow, iak tylko zaczn>c s y ftać, wyciąć mu dwa wielkie pi iiczki A zeli WMPan ielieś iego przyiaeieletn, o go o źym. Uczynił to młody ezłoW^ ' tym nikt nieświftał, a okrzyki wszechne. PAMIĘTNIK o °LlTycZNY * HISTORYCZNY Czerwiec 1783- 2)0i 0łiczenie sianu Toutycznejo SoLJki. Ob ' . ' yczait Polfkie w naszym wieku , ro-\^nc P° części od tych , które nam da* ljt 1C^ hunter, Bardai i Sauvage Wyflawi-|]ę ,v łllia^ owey frogości, grubych po-z\' .°u\ zalewania fię trunkami, i do ro-dXy p k^wie ikłonńości, pannie teraz mię* c2u , akarni ludzkość . trzeźwoś , grze-w obcowaniu, przeciw fwyrn i cu-d, 'efn,«°® Wipaniał< ść. Polak zazwy-ięf^ 2czery , i od obłudy daleki , nie Pr?.v hyni » ani lekkomyślnym ; ale śCl * Wr^dzoney uir.yffu wefołeio żywo-' ?,°obi gP roziędek przyitmnie po-'zer\vzcc 1783, k r 593 . ważny. GJv rozpufta czyni niekto^ mainotrawntmi , i Aota głodmini iż dla niego wfzyftkich powininsCl ^ Oyc/y/.nic zapominaii}, a na w eie fa dłych odważaią kroków *, daleko kfza część iyąc wftr/en ięźliwie i ^ dnie T lubo wygodnie, nie zna w ?°^^> ni ruvnuigcego zbytku , ni ptzykre 0 ^ dolłatku. Szlachra w powlzechnośc' j\,. nui^ca rolnictwa, ma niefksżone oby1 ^ ie , i rolnicze cnoty. Tam to wy^3'c,, ( cnego ferca dobroć , dufzv otwaru • ,, - - • • ttio^ wicrnosc w przyiazni , i w przy"1' .» niu Gości ludzkość , ktua charaktery^, Karod Poiflti , ipierwlze mu w rey rze daie mieyfce migdzy Narodami, (l) nocnemi. Tam cnota nie ic-ft iel/cz-e czC^r;' floweni , ni miłość Oyczyzny nic n'ff 71 £|, czącym wyra/em. Obywatele poxV kochaj Oyczyznę, ubolewaj nadieyP^ żeniem, wvglgdaiq z upragnieniem °Vl^v,. porządku, ktorvbv w-fz y A ki e rtany F v, ** si f '/woite fobie wprawiwizy kluby, osi 1 ^ mu kraiowi nowa krzepkość i fdv* ^ piękna zazwyczay dobrym wychów»'1 wypolerowana i nauki kocbaiąca, a życiu (kro m na, niema za nieptzyzwo rozrzedzać domem , przeymować &îsC hoô&om 594 ^ 8°fyodarfhva , zatrudniać fie wycho-bien Cm c^z^ec'» i unikać próżnowania fo-e nudnego , a meżow i domy ruynu. ^cego. . 7 • , ' ćm^^Za^^c ślicznych przynretow, ^ '5 niektóre wady. 'L których dwie nay* ^ Ç tze i nayfzkodliwfze dli» kram C : o-j - publicznych zamiarach ociężałość, od przyzwoitych fobie nauk. *ry t ^ tC rzecz dziwna , i dla każdego pa-i oh^ fk'iwa' ie Nar°d na Iz po tyk ïwyeh kto C,'Vel1 Prze^roKacJl » P° tak wielkich , Ie poniofl izkodach i nayokrutmeylzych fw rzywdzeniach , ielzcze fię z dawnego eS° politycznego nieocucil letargu. A-od'p rokl1 Ï70I odięta fobie prawie Wię^f onilych wolność, ani ich coraz 2nt /,e W interefsa (we wpływanie, ani paj- '^'^onów przez kijku huzai ów pod j; "v w (kim wybranie, ani z łomi fwego d?«, W °° Głogowa , i na Syben 3 tipi owa--, * ,e' ani 8000. gofpodarzów ofiadfvch, traili T ' kc"mi> wozami i iprzętami z ProU j e£° obcego gwaltov ne wy. rvat't2enie , ani nakoniec famo (irr/lzli-f2 . °chydne kraiu rozdrapanie, niewzrti-Pkic° Umyflów Polfkich do uiçcia fię Krze-lc§o 1 iiałego takich śiodkow, żeby na- K ; ij I 595 potyrti podobne niefzczescia i pełne V!J^' dy pokrzywdzenia oddalone być mógł/' Nieczułość ta powfzechna, iell prżyczy11?' ze gdy wlzyttkie Europy kraie iuż V'c 1,3 kończy, Polfka zawfze trwa prawe ^ 16. Jnne Narody w rządzeniu fię , P° mriazanm i gruntowaniu pomyślności fxV°' iey, niż doyrzewai^ ; nafz w oczach Ei,r° py, iert ieł/c/e w dziecińitwie. Daie l'» iak dz.ecie metylko rządzić innym Na1'0' dom, sle lgï odziewać , napawać , i \vltf ftkiemi do życia i wvgody potrzeba'11' opatrywać,-z niezmierny iw;ć 300. lub 400. Polaków. . Taż ra ^ataść ie(t mu przyczyn?, że fię niefia-^d° Wygodę i ochędoftwo w mięfzkaniu, Pol ^lern'ec dom fwóy czyfio trzyma, ^ worko brukuic , przed domem drze-Jadzi, pod oknami maleńki ośrodek ada j Polak gnusny gniie w Ułocie, i ■^eciach fię za^rłcbuie. Z t^d to O) w owa 597 rf3s&e*i rożnjca zawfze czyftego Rawicza Lefżnf> Wichowy, i innych Niemcami ofadzonyc'lł od tylu miaft nawet więkfzych Polfkich* Dt'pleroz co może być ieniwlzego, i brzydkiev fkłonnieyf/ego. bezczynność' ' iak o :ręż.iły wfi naizey mięfzkaniec? tylko odbyt panlzczyznę , lub konieczn^ dia i a kiego takiego wyżywienia lię robe' tę, die go nieporupzy do pomnożenia n*a" i§tku, a z nim Pwey wygody w pożyci11' cdzienju , i pomięl/kaniu. Jak zwierz gruby, niezna on inney potrzeby, iak ty^"' ko znayinnieyfżę prawie pracg nabytej* żywienie , i podobne do zwierzęcych 1°* chow mjelzkan.ie. Chłop gdzieindziej wieunika żadney pracy, aby był fzczęśłiwy111' chłop follili wyrzeka fig fzczęśc-ia, aby tyl' ko nićpraęował* Z tak/wielką , a dla kW iu nastał nieyfzą wadę, cóż można poró' wnać ? Ciemny oto w rzeczach iftotny0}1 niewiadomość, i wftręf od oświecenia l'? przyzwoitego. To drugie złe może p°* chodzić z pierwfzego; ale to pewn^ ; źe ono pielegnuie i utrzymuie tamto 5 1 ieft ie^o nietyiko fkuckiem , ale i przyczy' ną. Czym była Polfka w powfzechności, c0 do nauk, iefzczc na początku tego wiek11 • 69$ J? brodem bardzo ciemnym. Już pra-a bv{o panowanie Auguflow II. i III. uMly Wilkie obłafkawiło ; iuż umvlîy )rVwcze, zipaKzywe i hogie, przyzwy-śnieni do życia miękkiego, wygód, o* '■' łości i widoków ogłufkaio : ale ich co oświeciło. Dały fię prawda wi-*ak dawniey tak i na początku tego j 'e^u, mektore biegłe w naukach i wypo-^rc>wane ofoby. Ale to były r adki£ świa-^ ' które tym fię zdawały więklze , ze r,Sl°d grubych ciemności świeciły. Na-panowanie StanisÎawa Augusta; w dla Narodu do oświecenia Gę pora! 2 t0rV z Panuiących za dni nafzych przyło-^ fV|e (Varani a ; użył środkow, i wyłożył _l,^tòw dia rozfzerzenia po Kraiu nauk i çïWlecetiia poddanych ? Zachęcania, poti * 1 ' Pou^°^ w przeflawaniu , tQ °l'°dy, medale, promocye i penfve, f§ ^ob°We Pot^^nc ' a zaw^ze Skuteczne fpo -y•> których od pierwfzego natrtn. wftę« }Y ' l,żvwa aż dotęd nieprzerwanie Sta-^Uw August. Y nie bezikutecznie. Jak ^i'Cj^a w tylu umyflach odmiana! Cò&,. ,edy na niefzezęście krain , nieieft iefzcze P°^lzechna. Tc uiiłowania Królewfkie, i0Uvi% prawda niektórych, duize i'ola» S99 kòw, ktòrzv fwego dowcipu byftrosc'3'-głacikich a modrych Pihnach okazany Pc)( nowili odKopernikòw,Sarbiewfkich Ko^3 no w lisich i Olśoliń(ki:i\, zyjOkan^ NarO1^ w i flawę, wielkiey do nauk ipofobn^f1 ale tiiemooly do nich wzniecić pov/'1^ chnéy w Narodzie ochoty. LatwieV ^ ìo Królowi przywieść nafzych Homd^^ Horacych, O widów i Liwiufzow, do ^ dawania Jłodkiego pienia i hrzrni^ wdzięcznego , niżeli fklonić Naród do lC ochotnego ffuchania, W rzeczy ma Król wielką iïawç, iż w tak krotk'" cziviìc, tylu i po części wybornych rzyl prawie Autorów; ale czyż Naród ze fię chlubić, że rhiędzy ,fob§ liczy ich czytelników? Trud nyż to ielzc^e ^ Polizcze do zbycia towar, kfigżka I1Łi^ dobra! W Niemczech 4000. Aut^1^ teraz żyięych , a uiławicznie pifz$cyc ' znayduią codziennie ' dopracy zaC^ cenią , w nienafvconey ciekawości ^ czytania , którafię wydaie \vc "&y ftkich ftaoach. Pan, Szlachcic , 'Xi?"^ Kupiec, Rzemieślnik, i chłop nawet ^ ^ czyta.(*)W Anglii famey 4. razy od NîC (*) W Mîafteczkach Nad Sląfkicb Lesznie > czu, Wi'chowi» » Zdąnaeh, i t. d. iaki taki 600 ickCmnieyrzey' cîmkni§ty^ prawie kila-jn, ' t0 w Niemcźcch. W Londynie, oprócz ^zliczonych, wychodzą co Mie-y , l0/'^e Magazyny, dzienniki; a co dzień 0 8. różnych gazet politycznych , j ^ych, Ekonomicznych, Kościelnych, pia ' 1 ktorvch każdey kilka tyfiçcy Exém-^ rzy l>o kraiu rozchodzi fięl Jaka w tym 'n)'m do cyrkulacyi i rożnego przemyfiu ^ • W Polfzcze zaś caJey i Litwie, ie* y gazety ledwie 500. Exemplarzy wy-^ ' Po Prowincyach nawet, niby to > polerownieyfzych , trzeba obiechać 10. c^; Qornow Szlacheckich, za nim fię znay-j'^!e iaka kliaźka do czytania. Jeżeli zaś zbiera bibliotekę , to żeby Gę z nig °pifo{, nje żeby ą czytał. Z tych zaś co > i wiele czytaj, iak mało ieft J' . > coby czytali , iak fpołecznosci y, ?^ni Filozofowie, isk Obywatele, iak at^0c|>iak przyfzli Prawo-dawcy ! '«dziw więc, ze nafze zazwyczay takie f^L.2 ^a(inych i kupców, ale też fukienników . Vvvk'erZ^w' kapelufzników, maią licznieyfzą \ ża ®rn'eyfzą a oraz nowenmi kfiązkami» pomna-fię'bibliotekę, niż w IO. iafcich chociaż acznieyszych Szlacheckich Domach, bywaią Seymy; iakie było do nich, wî§k^c/ części i fob , przygotowanie lig. t^rr bez należytego oświecenia , {lawa na tV'lł wielkim, i naypoważnieyizym Teatrze; I,|S żeby grał wielką pauyctycznego Polirv''ł fnaximis. Wflrçt ten od bawienia, fiç naukami ? ïC we tak ieft u nas wielH między dobf2® 602 iiij?^nein'5 iakiż być niema dopiero , ^ po wfiach i miaflach na. ! k, ; ' ^aillî> tam panuie ciemność i dzi-I Dę j!a^ SruWść! Panowie, zamiaft coby 0ś^-le ar®ć o iey znięfienie , fądz§ , że ^3,IeGe.nie P°ddanvch byłoby fzkodliwe. \^l .lQla^ krzywdzące naturę ludzką! Koń, ie^çV2^'612 i^ki■> z młodu pouczany, fta-> Uycl ^Hobnieyf^ym do przyflug zwyczsy • ^ep' 3 c^°wiek profty, orzyzwoicie do ty-",? '^anu z młodości oświecony, miałby ? - ^anu» ' kraiowi fzkodliwym ? iiieli, QZy zyfkuie na tym Anglia , 'M :ya-. Hollandya i Niemcy, że tam tzęr? llmiei?cy czytać , pifać i rachować ,. ^\v'Da 2 kalenda"y i gazet ^a n'e§° ,wy-V^h, wiadomości tyczące fię rolni» k;dJ ' S0fpodarflwa , chowania i leczenia te * ! ^robiazgu ? Gdyby przynaymniey ciemności, rozpędzały wyfła-. te ^ ^lXi końcem pochodnie ! Gdyby śtyjaf c owieczki, były prowadzone od P^ftcrzy ! Pleban Patryota , %ięQ?f°*e » kray fwoy kochaiący, a rò* ,0 owieczek Twoich przywiązany , 0 n'cb dla cnot Obywatelfkich, i na-^iUfc^ny, iakie w u my flach i oby-ac" łudzi proftycb, czynić może cuda$ ó53 7 i'. Lecz biorgż u nas Duchowni przyzW°lfe do tego ważnego dla kra i ów caîvch lii^ du, wychowanie? lub c/y fię Itarai'i zwyczay zaftępić niedoli atek te» F rym czytaniem ? Po wielu p-ebafl1^. znayduigż fię próczBrewiarz* Ewangieiî' , i iakieço, bynaytnniey mieyicowi, 1 1 , igtneści wieśniaków nie flużaccgo Kaz!lL( ci k i e i , kliniki iukie , dopiereż 11Z? czne ? ^ Atoli wflrętu tfgo od nauk , który ^ więkizey części Polakach upątruieiry ' j któremu lîulznie bezczynność public211^ z niey w ynikłe dotęd niefzęścia kr$l0^ przypiąć należy,!^ po części przyczyn? llf j ri tìal.ì, Polak z przyrodzenia rozlgdny rad uizyftkim fię zafianawiaięcy , nie^1^, przyczyny na wielką bczbę pifm nał^, Wzrufzyć rpirica i mówić: cni bano) p ? miż nas to do/tgd zarzucano kfi^żk:?1111^, ï'ewua to, ze nauki koniecznie po*1 „ bne dla nafzęgo Krain 5 że one mai? lV'j bardziey pomoc, doiego wy pol ero przyprowadzenia go, do rownego kraiom flanu. Aie cóż, żeby to odł°£'^, lezący pole uprawić , zaczynamy liewania na nim kwiatów $chc§c to ^ Vi o ufychai§ce odżywić , polewamy 604. ljdUe » zarniaft leczenia korzeni. Dzieb łcif °^tne'1"oz,n ite w'erfze komedye, mi-,le awantury, i tyfiaczne próżnych głów fj.a°c> krâynafz napełniły. Hiliorya nowa , atl ninieyfzy kraiów, polityka tego wieku, b -nVa 'fieyfze , Ekonomia prywatna i |Iczna, bez których kray oflać hę nie U.-0'^ ^edwieby b^ły unssdotąd, gdyby ^^arfki, Wyrwicz , Kluk i Skrzetu-» 2 nafzyth kd^zek znane. Niebyło ^?d, ktoby mówił imiało lwym miJvm ^ Półobywatelom, co częflo ieden wielki rn8i«lflci Filozof do Twego lyna powta-*af\ (*) Ze ofoby wietrzne i czsze , 'xto'rc fkładaię przynaymnicy 3 części 'ndzi, chc^ tylko cokolwiek i iako-k°lwiek wiedzieć : Człowiek rozfędny llwaza i obiaśnia fie w tym naybardziey , i5 c° lie tycze fwego Hanu , lub prze/.na-c*enia. Ponieważ twoie ieft , mówi, P'awodawdwo i polityka ; przeto ce. 1 |eni twey ciekawości, i twego badania >ł być nn»;,,n.. w—...» hftę powinny, fpofób r?gdu, prawa, anowienia, xwyczaie, handel j ma« lu>faktu*y różnych Narodow Europey- ^ stanho pe lettres. CCVII.CCXI. -CCXXIX. 6oi „ fkicli . . , Ze gdy ci , co iuż z & 0 „ dych lat wyfzli, nic mai§ wicie czafr ,, czytania, powinni to tylko czytać» „ im iert naypotrzebnieyfzego , iaJko t0 ,, Pii(\ovyą i Geografię nafzego wi^1' „ intercisa polityczne Monaichow, „ fìytucyg ninieyf/§ , maxymy, fiły, „ ga&wa , charaktery, partye i l cohy to Porno" Sa° kl'ai°Wi , choćby iedn^ nog§ winnych ïia '^aC^ P^^iwal » .gdyby W polityce j>r./ua- rte ment les fait : il y aura de bons tno*tith lorsqii' il y aura de bons Gouvernent^5 " pifzą Montesquieu, Raynal, St. Real. Rzgd nsfz iaki ieft ? oki 21115 c?^ef Europie nayokro,pnieyfze iego fku^1 Przodkowie iiafi, riiezwążai|e iak iy^° 11a wnçtrzne niebefpieczeńrtwa ukrócę11'* tey wolności, kto 13 całemu odieii Jud^1"' obwarowali fa mym tylko Seyinoni ^ wyżfzę powagę. A nie dufaige wiçkfzey części z pomiędzy fiebie, chc'c11 ' zeby tvlko rra Seymach decydow^* . \ głofow iednoftayność, i wizy H kim ^/lC dnego opierała fprzeczność. Rozu*'11^1^ omylnie,źe to miało iuz być naydofk0118 à'o s na coby fig zgodzili wfzyfcv ; lub ^°dWego to , coby fię niczdało choć g0 dymnicy iednemu. Za czy m iedne-^ ^'ola nioże fię 11 nas oprzeć powlze-wlzyflkich żądzy, i ieden iaki upor-^ślepiony i przekupiony, może wftrzy-I e 1 znifzczyć całego Narodu chęci. 2 co ieft dziwnieyfzego , i czemu przy-\v{. ?Vlcki ledwie wierzyć b,j ^VeE° zafzczytu. Z takzwigzanemi ręka-kiedy mógł co poczęć na dobro fu Ie • Ale to nie ieft iedyna Rz§du na. wada. ar°d każdy, będge n by familię i do-'tyli * VV'e^'m » powinien też być rządzo-i)j0 dom i familia iaka. Biada do-(}0 v '• ktoregoGoipodarz oddala^cfię czę-łLl na czas długi ; nie zoflawuie nikomu UC^ wfadz>' zaradzenia trafić fię mo< ''ki i Przypżdkom, 1 korzyftania z wfzy-'lijęr1 okoliczności 11a dobro iego. Za-don2aaie » nieporządek, i wfzyftkiego nie-' panować w nim będg. Zrgd ^ ^ Narodow rządnych władca ' , gotowa ieft zawfze na obiny- Scrìvi eg 17 g 3. SI 6 09 sI;łr»:e powfzechnego dobra. Angie'^' Parlament nigdy nienftaie , choć fiç ,e~ co 7. Ut odmiejvaia członki .Hollc^ei: fkie liany nigdy ii? nierozie/dzai?. żdy Szwayearfk Kanton ma u zwierzchność, która nietiHannie o lCr zaradza potrzebach. Wenccki Senat i radzi zawize. Amerykańfiki Kong1^ co rok lwe odmienia o£ by , ale fwych nie przeftaie czynności. Polfk3 ma, zbiera Hę co dwa roki tylko, aby P1^ dtu kilka, które pozoffaią od uroczvlty£ obiz§ 'kow, witania fiç i poż gnania, towania, odpoczywania , examinowaI,,? ob.erania , od zwad, intryg, kłncenia M godzenia , nłożyc niezliczone wielki ki ain i Narodu intercisa , prawa no^'e " ftanowić , dawne ninieyfzym okolic110 sciom p.zeciwne zn e ć, wlzyflkich wincyi potrzeby ofobnie roztrzęln^ć ' naylepiey im dogodzić;, obmyśleć iak 0*^ lepfze środki pow'çkfz nia lu.'no ci . 0 , dzenia miaft, uprawienia pnfiych tow, rozmnożyć rękodzieła, pozakł^ ^ fabryki , wzniecić iak naywiçkfzy W' rodzie przemvff , dać wlzyflkim iak wiçkfzy maiątek , rozlzerzyć handel u'11^ trzny i zewnętrzny, zważyć iego 6 io , • 11 b Tzkodv, tamte pomnoz'vf, tych zmiii y-, ułatwić do niego fpolobność kanaki i zrobionemi drogami, powiçklzvc ^°yfto i w nim karność, ćwiczenie , polować magazyny i arfenały , t napeł. niet Ie ammunieyami i wf/yfikiego rod/a-1U Uroni§ , pozakładć fortec e , wniść z.rò« Potencyami w traktaty . v vlvł ć 0 nich i utrzymywać zawlze Pol]ów , opa-flzVć na to wfzyfìko dochody , i nałożyć lll2ne a przyzwoite do maiętkn każdego ^°datki. Jeżeli to wfzyfìko iefì tak ncvz$ ^3 ? iak ią godni politowania Mk nar-j?°Wie 2a ęjni nafzych pannicy, toż ich łVł namyślania fiç, naradzania , nitu-i fn,ney pracy i długiego doświadczenia? ^ ?-e biednym ieft kray, który rozumie, że 0°f*Mko zrobi w dni kilkanaście przez go J llagle z całego krain zebrane i do te-cza ^ m wprawianiem lię nieprzyzwy- ^ ^ak doświadczenie 3. wieków świat rz d ^rze^°u ło^ że fiç w 1'olfzeze poki tc-ti trwa n'c gruntownie wielkiego na r° powizechne iiać nic może. Uzna» S fij ói i l'y to moearflwa , które (Ve kraie maię 'e* fzcze z czafem pomn-żyć na Czym ; i dl* tego nani do odmianv iego, drogę niby zatamowałv. Aie co może , by niewien* iaka przem c , przeciw wielkiemu iefzcï® Narodowi, ktotego. y wolnemi i mezna' czne.mi krokami, od Iwego Oyca powO' d»>wanem! , kierowała modrość , iiate* cznóść. i wielka Ipołeczności Jwoiey 1 potomności miłość ! Jeżeli by były tego przefzkody, z iedney ftronv; »,e* zbv afoby zapewne z drngicy na wic'' kich pomocach. Ubi fit prudenti* lam Nutnen abejl. *=-__________._8=gs? II. iDawny i nimcyszjr handel ~ S4t oj Izl e wj k l. ladomo , że Rufhic k ta i e , dla fc'e go położenia , prodtiktow i 10116 fzkancow, mai$ fpofobność do nayoblzcl nieyfzego handlu. Monarchia ta prïV Pa mocy, zachęcaniu, obionie,i m§drym 612 t Rdzeniu , będzie niegdyś pierwfzym na ^wiecie Fr-ńitwein, co do Iwcgo handlu, "ki iuż iefl , co do iwey wielkości j unę-tl*riey (iły. Naród Ro(syii"ki, nietylko ic(T ba'd/o Pr. «cowity , dowcipny . (prawny , do u el-k'^li pr/,edn^wzij,é lì.łomy , kiedv m do Il,ch pomoc, i zachęcenie , ńa kt<.Hy\i) mu Przedtym zbywało, ait te/ nie ieft w po-*Vcin wytwornym , i b^dź z zwyczaiu , i przywiązania do ofzczędności, bąćż dla WUwieznych pol i o w, eh- ć przy nayf/czu-P^vfze-y za pracę nadgródz.ie, mecierpi ^cdolktku : ztąd Mo&iewfkie proćlukta ^ Unie, a byłyby iefz ze daleko tadfze , gdyby wielka liczba swięt niepotrzebnych, ^ które gmin nie moie robić , ale ie tylko piiańiiwie przepędza, była zmnieyfzona 2 przyzwoitą óftrożnościg. Mofkwa ieft otoczona prawie na około ^orzami. , których >do żeglugi i handlu U:fcywaię. Mo rza: Ewltvckte , białe , puł-tl°cne i lodowate , toż wfchodme , nako» Iliec morze czarne i kafpìifkie,maig albo mieć n porty i Miafla handlowne, z których ®bcePanftWa mogą brać fobie potrzebne a «^ofkwie zbyteczne produkty Jakie Mo&wa poiytKowafo przedtym 6i3 2 tev wìelkicv do handlu fpofobności ? V yiąwfzy żeglugę z Kamczatki do tainteV' fzych wyljjow, widz auoż na wfponinif' uych inoliai h wiele iev kupieckich o Kr?' ti w ? Pr/ecież w żadnym kraiu memo^ fcvć tak tanie okrętow budowanie iak ^ ^iofkwie. Wiele prawda Prowincyi lefó daleko od morza ; ale żeglowne rzeki, ^ których 2. lą bardzo wielkie; i wiele ie* zior, między ktoremi licz;j 8 wielkich z których 1, to iefi Raykal, ma wzdłuż ^0• a wf/erz o i 30. do go. werftow j (*)toi, "wiele kanałów, ofobliwie ten, co idzie o| La dogi , długi 104. werflow , a ^ łokc1 fzeroki, dai$ Prowincyom wnętrznym 1 od morza dalekim, lpofobność wvproWa' dzenia łatwego , i zbywania produkto^ fwoich. Te zaś dla lwev wielości, różność1 ważności iak ią niewyczerpanym źizodłefl1 pomyślności i,bogactwa wnętrznego ! będzie od rzeczy wlpomn ećtu przednieyf/C' JVlo(kwa mo/.e z fwoich furowych , 0 też w fab yk ich włain* ch wyrobiony^1 produktow , zbywać cudzoziemcom na^S' (*) Werfta ma ^17 fążni Paryfltich , iakich na P°*' Jką raiif rachują absa. tén&o* 614 Nące : (1) z fwoich niewyczerpanych ^°'r rożp.e krufzcze i metale, olubliwie ^dź i żel zo wwielkicy mnogości, ar-.Ny, broń rożng , kotwice żeUzne, mie-naczynia , gwoździe , ii. d. (2) z ^°!ch niezmiernych lalo w, mafztv, balki, ,,atc'ce, różnę drzewo , potaże, waydaże , ^Mcę, linołę , pak, drewniane narzę-i t. d. 13) z Twego rOini&wa: tó-zboża, ofobliwie żyto, które na wie-j j!1 mieyfcach fufzą, i przeto go nad inne *ącownieyfzym czynią, p.zenicę, ięczmień, $ód, tatarkę, gorzałkę, tabakę ( ktò-kft lep(za niż Szwabika i Hollcnderflca, înawet podobna ieftdoWirgiiiyfkiey, kiedy jlę 7 niedobrze obeydą; cokolwiek chmie-^ ^ielkę moc lnu , konopi, pakuł ; toż ^enia lniane i konopne, oley , płótno , ^)rufy, lerwety, ręczniki, przędzę, na-ll°ty, liny, powrozy , płotno żaglowe, klenia ogrodowe, i t. d. (4) z fwego wielko wychowu bydła : dzikie i obicźdżo-konie, bydło rogate, owce, mięfo folone ^îdzone, połcie, łóy, mydło, maflo, węt-' Wełniane tnaterye. fukno, olobliw e gru-^>2 których iedno nazywaię watman,(kóry c^lęcc furowe, kozie, włofy kozie, batanie tr»iflsury, juchty, ikóry bawole, 1 io- 6i 5 fie, rękawiczki forzane, fźtyble, ti'Zc'ç' ki, pilśń, świnie Tzczeciny, pief*e. miód, woi'k, Twiece wolowe i îo'^l ì t. d. ('s) z Twoich ł^wow: różne tut^j iako to: Tobole , piętaki, fziamy, Tiwe ^ ranki, czarne, białe, błekitne , liiy, l1'" ! ~ - kił uźwiedzie, wilki, iażwce , rplomaki, , łe i bure żalące i t. d. (6) z wód t ich: różnego radzaiu ryby Tolone i *l j, ne , ftokwifz , tran , plow mot^L' tłulzcz i fkory, kawiar iolony i Tu'-^ ny (*) , karuk , wyzinę (**), kość iortbją, perty , bobry, ca fio re u m c''Vj bobrowi ftroie, bobrowe włofy i tł Ì7) Rò/.ue naftgpnigce rzeczy: okręty r° to we , Rhnbarb^rnm , różne farby ? IîiC które drogie kamienie , iako to: top^' różne marmury, ialpis, iaietra, ' prochy maty, anyż, modrzewowa klcy, flcory i z nich rò2nc roboty , 6 i 6 C*) Kawiar robią z ikry iefiotra i innych kich, które łowią w rzekach Wołga, Don i J11[0 Kawiar fufzony że fię konferwuie lat 3- 4-go wywożą Anglicy 1 Hollendrzy. Płyn"/ i świeży, naydaley do Polfki tyiko idzie, C*j Wyż czyli świnia wodna, poiawia fiç V dze i Dunaiu, Kiedy urośnie to bywa 12 . «a ■< dittai > i,w»*y 8. lub io, ęętnarów. Ioli ( ktorey iednak za granicę nie-v\voż§ ) herbarg , iedwab, który dla nabywania, liczyć można między l)ik:ewfkię produkt» , iedwabnę mate* ^ e * cyce , kałamayki , różae manufaktur 10 ! U kt s, lu kr e cy a, k u fry, p u z de r k a fI a 1 z o we, lllatcrace, papier, obicia, ofobliwie tka-z iedwabiu i wełny w Tabryce Peterf-lHfkley. toż papierowe, fzkło , zwiercia* . ,ał i cokolwiek owjcow, toż z nich zro-IQ!lyeh trunków. Uważając wlzyftkie te produkta y z kta-H'ch wiele należy do nieuchronney po-x?'e^V, toż, że wifkTzę część z nich ma j, '^wa w zbvteczney obfitości , i łatw§ P°fobność wyprowadzaniav ich okrętami; tobV kto rozumiał, że to Pańllwo iuż zda* przyzwyczaiło Hę do handlu, i j>ardzo ro-Tzerzył j. Lecz nie tak,Cię rzecz ma. tyielu ftronach, produkta nadpotrzebnę nadaremnie. Nigdy miefzkan:orn ^edaivj fpofjbnoici wyprowadzenia Twych trWa ed Marca do L'pca. W nem i mlekiem ^ fię te ryby bez wody kilka dni przy życiu Zżymać, Sieć do łapania iego, przynaymniey tto fąźni dîuga, mufi być z mocnych fznurów. rybacy poftr*ćgą źe lięiuź wyż iziïaydu't®, w lleci, ciągną go zwolna eto brzegu, a cąa- 6vy produktow, dopieroz zarabiania na °'c 'znacznie, przez pqdnicfîenie ich fzacu'1* w manufakturach. W przefzłych cct niemyśleli bynaymniey panuiący W flf " yvi- * v > kanały, i tym podobne, były celem ieg > trolkliwości. Ale lie r)1 U wielu fwoich prze"'fiewzifciach , 8 wfiyftkiego z równym dokazać ^ef t* n ' a dopieroź znieść od razu ^ Ł. 'l -Które niewiadpmość, uprzed/e- ^r0d 2Vwe zdania, ftawiały mu na 4y, Przecież złamał on pierwfze lo- naftęp:y nietchnglitym duchém, Sii l0t^° Panowali, nic nicczyniono dla rcią kaadlu , albo ich (tarania fci§ga- o 1 kilku v.'iekow flyngł wielkim * ale który prowadzili, nie Mo- i » » » llLlinl^ J w l\(l Uy Ifl |/V/II £> vUd^ :ęQ latl^e| zakwitnął w lego kraiach ; dla Cz^aił wiele zachęcenia , fabryki, por- 619 v^. ïy fiç tylko do Fcterf urga , Ard1"' i Rygi î ewizem , uczyniono niekt0j^; Rie kroki, -iż handel zatamować, i °Ł' o ( «rftłe&o* 6 ' ^ ,Tni^ koniecznie ■ naflapić V'ali ,. 'v ^0 faworyci na. tvm profito. Rie kroki, iż handel zatamować, i ()i' Q1 .^"3 (w* , / ""ìc iakiemu mmi: 11 xa zna-flr ' handel, »dy c»/ faworyci o- • I l'^V . 'lo.- - . 1 to 01*7#*7" orułln »«•. f/ k W, wa 'amoki pOwa, z;it\ m przemyfl lU cudzoziemców odflrsfzano , h?.nS°v dawne życie odeymowano. 0bacZni go niektóre przykłady. PodrzasPruflç.'ey woyny około rok1'*' ii dokazali te?o nie mądrzy radz.ic'1 y). wywozu okrętami zboza, wcale w ?vinal, 'Os:éj.n'tQ F1Ze7 arçdç,to przez dobmczyn ^aka ^ U to r< 'w " >' * Prf V w i le y fa m o k u p ft w a ^aka ' 8orza^3 •> drzewem, i t. d ? 3 ,|!ciii0o ~'l'w/"Ma niezmiernie , ubogi rolnik >Zv^fię zdobyć na kupienie iey, zaczął łjWob, 1?^'eta^ie lifcie, ieżeli nie miał ^ Za^ewafl,a tabski u fiebie, kto* Ng^c'j3 VVnet cały odbyt , cudzoziemiec •|'5v 2 >'5 ^?dinęd brać tanfey, nieclu iał, Obfite 5^a tym środzaie miał rolnik ^fL^rzałki^ Y\ u'V'woz ć. Dróg ość (cli, gę ,• niewidział żadnego fpolobn Pf^c!1 a ^ wielu pochop do kiyio- cta Iwych zapałów , i nabycia zafl'J 'por i ' 0l°^lu''e "bodzy Mofkie* potrzeb. Ok. ło roku 1760. p^Ł*.V|i*rs*Ii Gę " ' Zamiaft kupowaira foli , w Inflantach łafzt żyta po 17-. ru°^vjtf) v'(>r f0]' 'ev ,îlogli cioftać lami z nre jednak y'mVda W.irwv, ynnlesfć ,!l Mft ;ch\n/„f_ h ' których ieżeli które iednakzbsedą kupca znalesc ^r-^ytano było: Magazyny wmiafła h byty l'dt'\ 1,1 e- 1-tafÌV '.à* na tym Î to t>yli, iak naywiekii zbro- Dyio : Magazyny wiviiaita li D" ' .d^ bl * na wie o " ■ w • pieniędzy nie było. Odięto tedy F'J / ^z Zab .C2ne ""z^ni więzienie. Jnny * , , . .* .. . . i.-ini'.., w_ uloni( \r______: : nym kanały ich zarobku , i dobr^0^ jii' ima przemyfl rllał, cudzoziemki ^to rych fię obrocili porto w,, fkarb od przychodzących i wychodzący^1 ^ rew, poniofl wieiki ufzwcrbek » 1 miaftom Narwi i Per na u , q0-1 tarcic; Kupcy zagrani, ft le^^î innych portów udać, ^iic. lr°'f^ -potobnośc zarobku ,* ich e wizci^i odbyt, a fkarb cła znacząc. 6-i Nie fepiey pofzedł handel z Rhiibar^1^ Jeden Minifter dckazał tego , iżc113 go wfzędzie potrzebnego korzenia, ^ Vji ła bardzo. Hollendrzy udali ilç do r i z tamtędgo wy w oui Ì i, niczwaza'3cj^ przez długi przewóz morfki ti a-1' ^'-^i iwoy k' lor, tylko , że go ram d J' e# tanio , Moflkwa utraciła znowu i byt, i odieła niektórym okolicom P zarobek. Około R. i744.wyprowadzi'i Ang',c^ rok blifko 14 millionowA* iynow czy'1 14. calowych płótna grubego *ia 0 ^ nie niewolnikow w koloniach. C ^ cno ieft bardzo w^fkie, dla tego bv^ ^ 'vm. zwłafzcza przy robocie, nieiakâ^^J Przełożono tedy Dworowi, ażeby ^(j; płótno wedwoie fzerlze robić, niż do ^ a obiecano tyle, aibo iefzcze wiçcev c() ^ płótna wyprowadzać. Dwor obiec* ^ przychylić do tego , ale żeby W a1'11 ,t> przyzwoicie do tego uł©żyć, miano d( y, 10 po 6 leciech, płot 11 o fzerokic wV^a^f Prezydent Rady handlowcy Pan obieżdziat do końca wfzçdzie , ,'\m zamyft nieprzyfzedł do (kutku. Ai'£ 'jj gdy kilkarazy na daremnie żędanic ^ ponowili, a zawfze iego ulkutecziiieni® ^ odwiok, 62a tyiH ~WiUKÇ pufzczone widzieli, zrazili fi§ KtUr tla^^niec , i poczęli do tych manufa-teU KZachec»ć Irlandczykom, którzy wnet ta^ ^ie^ie poc'?kne'^ ^ mû-" t^. e ii milliona arfzyin w okrę-Qfo* moyła. Jaka ze wizyftkich c]lQ 2^oda ! Nie więklz^ politykę! za-re vv rU° Wz?'?^em fzyn żelaznych , kto-kie . *°%iflu< h hamerniach bardzo fzero-$0^° '?• Wiele Profefsycnaliflów np. lip pZlarzy fzkoduią na tym , i życzą fo ^ ^ prętów w§fl Aa n'cchciała wydawać takich , bio-3Z Z fabryk Szweckich, lubo żelaza ?eryiflcie bvły więkfze i zdatnieyfze. rtrony odnioft Mofkitwfki ^ ktf ' *nacZne ciofy przez ofzukania, ^cj0^ kupcy Moflucwfcy i fabry-^°^ać°C Miffzać towary i fał. ^lawdz'' t0 kunfztęm: aze Moflcat 'li Zria ;lwVch maxym w handlu nieznał, a-% pr przeto miał każ y fp.o- bi? i zboSacenia jis za naywię-^ °*ć kupca iakiego. Przy fabry-|lîe ePley myślano. Niebyło przv ^Cńo:c0r ani Przełożonych do tepr»311^ ' bi"akowania towarów ; albo 0 ieuno ludzi , równie niefpofo- 6 2 s bnych iak bezfumiennych , który ■eh • •— --------------j — . powinności fwoiey, albo wtafne ^ul albo cudze przekupienie odwodzić* pofzły bardzo znaczne o fz u kania które Korona bardzo na fwoich c^yc& ielzcze wigeey Pańfiwo na fwoim 0 i kredycie fzkodowało. W linach ^ gę przedawanych , znaleziono p1" ioiera mięlzano -mąkę , wody d ) ,-^jb' pr2ylewanoj pierzu wagi roinem1 r ,ji bami przydawano; toż czyniono^® cjj i konopiami, jeden Rofsyi&i w ' kupiec fpoiirzeofGy, iz ten, CO o fl^' brał koiztowne futra, zawile 11 a ^ o' zkość zważał, kazał w ogonki ^j/V. łowiane blafzki, Chińczyk niefp0^ 1*5cy fię takiego podftfpku , był ° 7^ o' od fwych , którym futra popi tnoiln0^' fharzony, i od Kędziów za njedop nie lig fluzany , aby lam fzkodg jCn\' To było mu powodem mysie" o»"' ście : przeto kazał robić ie.dwsb rye, które po więkfzey części bvty '■ 7[0^c' conego iedwabin, i tylko na nezwyczaynie dla olzukania. Na > Iarmarku znalazł mofltala, ktoteS0 zyii' obfzedî Gę z nim , iak przedtym, , 1 cielfku , kupił od niego znów" , Pr?ed^niu fu, ; ■ 6 4 u '!1 tv!ko Moflćal'fdTabne caterve, kto-£ eyi eia by na v ni • Ke zob««vl, bo fig ?°WrOe« dofieh- n'e ł,°dziewał Gdy d' 23 odk^'P^ nickt referat °'S^du, aie z • z-;Iady był powołany rc^i ' z przvczynv 'e7nnes° w nim uzna- ny lw°iey oJzuk^ny : 1 Plony u/lrrnl. I kq '««cnw ; „j n v ' główne C'j'e ^j"cy®ch "'elaor>'™ Rofsyifldch Pro. /^Ot r>2'la M° dol1ać w "'e. £>któw dr°S°> cv,dA.ziemlkich 'U(: ''il-Vwailo '■ 2e '"Pcl'u ''rogi ira':»' t?*rar»mì. wft z tf{ • Mote ich Dori «fKovMuo Pod °Wa'y.dooi l,.' "K ' ,on »■ 625 t&çêso# mosłom 626 kontowało? î iakdîngo trwało, zani'11 ^ j,°fierociałych dzieci, ku zalzczcpia- dhwość otrżymał ! ta nawet Są fu^ ratowaniu lodzących i t. d. Co wvgrana, nienadgrodziła mu lcl7iZ lr>-v '3 obrocone , dla {prowadzenia dy. A!c przefańmy na tym ^rot 1j,t0l-y1'1 Wy^j)2'^IilC0wrdo krain ? Ci, ktcr y fa- flawieniu dawnieyfzego Hann , ^ ^ i > a'bo przynaymniey fpołobnc do nich Rofsyifki handel zo dawał, żeby m'eC kunlztow ręce z lobą wpro- mieyfce do uważania ninieyfzdg0' , c^j.'À' ' 2®flali pomoc i pieniądze, na po* wielkość, do ktorcy Hę wzbił han lC ^'e przedlic wzięcia. W rekrutowa* za dni nafzych, przy wybornych * j ar*no iię iak nayhardziey ochraniać dzen ach panuiącey Jmperatorouey^,jcyj iyz^ nc?;', i próżnemu w Klafztorach po* ktorcy niedługo port§pi lei/cze ^ tera;£ tarilÇ założono. Ztgd pofzło , 1 i iert taka , iż tu można tylko c° ^ j? o' prac-0JTleie. pwflych mieylc, oladzone 1$ oniîy wfpomnieć, nie zaś dokładn1 •'•temi obywatelami , i źe wiclcno- pifać. ie(jli^' ^ych\vla!î P°wft»ic- Uftanowienie no-Ludność w wydzielaniu lpra^ c * '^orz^dztw , daie łatwość podda-ści , zachęcanie do pilności, n'a i ^oy^cia opieki i fpr a wiedzenie produktów, ich obraca^ ^ / *tyyę?a^' a hid fiç do mgdrych ufìaw przy. ine rzeczy, i użyteczne zbywanie , Jaki®*], wfzechne belpieczeńdwo , be" Hość} ,achęcenie i pomoc ma teraz pil- handel zawlze w dzîec îift'wie tv'^ 0 l'Ą ^ -V z ,edney Arony Rząd flara fię były to za przefzłych rzędów, cC cM* 'T'« , a J',Ul^'ze produktow pomnożę- ^amego życzenia. Katarzy»3 ^,-c1,1 ^05^ ^ ri'giey daie miefzkańcom fpolo- Swiatu wielki przykład , czego . ° „o*f ^ktory^i ^ zbywania ! Ponieważ w czna ufilność może dokazać. u^Vc1'! Va*nym l>r°wincyach, zboże famo icft nie ludnością i dobre mienie V0' ^o\QriJ oduKtem , przeto nazawizepo- fa to wielkim celem iey Macie u|ł akç" do'k,-R<1 ic?° ^yw0ztu trofkliwości. Ztąd owe wlpa"1" x\\>° c*çt0' b °rey "Rwania i zbierania za- nowienia, iako to: ku wychowa zo zachęcać , wyprowadzaj ttij 627 / jet 1 teraz z Mofkwy w wielkiey mnog0 ^ czym fie zbogacai$ Prowincye , kto1 gc produktu pilnuj. Rhufiarbartim , inką wziął pofiać , gdy cena l'ego fy* po i wolność handlowania nim nafla^* ^ dobywania z go'r krufzcow i różny0 ç palni , niedawno poczęto zachęcać ,,i mi ukazami , i znaczne pożytki ^ ofiarowano. Prowincyom wpośrz0 ^fo'e ieiącym wynayduię fpofoby , żeby produkta zbywać mogły ; flowein '• -i* iłkie fabryki, i użyteczne przed/i^ r ''J iami handvl prowadzić kczęśli-i\oWi ł* zap bieżenia ofzukaniom, ufta-P° Mi flach h iKilownych, Do-fz°,o ' ' towary braku.ących. Ogło-i 0t ( °^re » fiateczne han L wne ufiawy , przc/kr2°n° nowe handlu źrzodła , to k>w 2aJaiU.Pomnożenie , to.przez trakta-^aWfteoar^ Naród Rolsyifki, od nie-Hìo^; C2a^U °kÇZIîa* bardzo z wiel§ 1 Narodami , na wielu a nawet ^'eWfcv K » znayduią fięMo-» ^'c okr 0n^u'0wie; nietylko cudzoziem* ^ich,aLty fPicfz3 do Portow Mofkiew-^ïiwi* naWct kupieckie Moflûewfkie, z ^8^yfie°1Cm swłata przebywaj nayod-^ieyfc t>ïli?rfa* * do niezwykłych fobie ^rcatłw^ -*a^' Niewidziemyż z iak§ °sci| naiega Moikwd o woi- 629 l'tf nove i befpieczeóftwa dla nich w ' i u innych Narodow? Od niedawnego czafu podano r°Z r JiriCl proiekta w tey m a tery i Peterłbuf^-^ Dworowi, ale dwa tu tylko z nich v -j tvC'1 I , , * ' . , ,r Q0* • '^0 zboża : tyro koikem inizia Koron» kładać w różnych 1'rowincyach ^^ii'j nv, 1 z niey według zdarzoneV ^ cq\^ cznosci J poddanym kib endzozi*"'^ \ przejawić. W miadach porto^ nad foławiiemi rzekami, było by 1 'j etą niepotrzebny, zaś w pośród bardzo kofztowną , tak dla magaZV'^ które by trzeba budować , iak 1 rfl 00 r'li ■ Pr° go otobliwie więk.zego tra-nfporttf. te^o , te fzp ich 1 erze iak by mogty P^t0 do zbywania produktu, której ^ej' żniwa co rok dodaią ? Teraźniey^ze ^ Jcie gorzelnie i tuczenie bydła , w:elu Prowincyom przedaż zboż JDrugi proiekt, ściggał fię do Mial|a ^ kfore zapowodem Anglików w w'111 f^/j fzkatących , żaliło fię , iż cła na bardzo wielkie nałożono. Obiecy^ £c przez ich znieiieuie , Iiandei iii i 650 ^ic^indÌUQZ'Vé ' ZaS" ni'3* ^ Przen'es^ '.Vai. V gdyby zolla wał iak przed- $>kòi» . • 1 n*Ze na te przekładania Au» 6 łKOur , pi^cmauania illtHieia'llleC'^n0, ^ powfzeciiu OŚci iw-^rd-,0 nierkt0r2y. cła Moikiewfkie l!Pomn- ,yI°kic ' ^kodzą handlowi. Ale P°îliniel: V, V. JUW ^r°dukta.ty UMiii zapłacić drogo za wprowa- f?go wfzyftkiego , co iego przepy-1 fiuż.y. kiedy fię zważy, że teraz Mo* Vad ma nie tylko wielk3 rpofobność pro-Pe r* ^)andlu znacznego zwielg Euro-Vl'oli t{]n ^raiami ^ ofobliwic Angli? i prïe;nr^ ' ale też z Turcy? , zwłaizcza *iia 0n » t0^ z Chinami, i Japo- Zdob 2 Peify§ Przcz AtUakan i »owo* jp niia(\a nad Kalpufl&im morzem , ^yllA>0Cn3 Ameryk? v 1 wyjfpami, niię^. i Ameryką lei^cemi} gfobliwit przez Kamfzatkç , i z Afryk? przez rze irodzienine , to można wnieść wn ścig, że'niedługo pod m^dreńi1 narchami Molkwa w handlu iwoi111 Wi-źuiie nad innemi Narodami. go za ninieyizyeh Katarzyny rz§ciovV lig Izezęśliwte toruie droga -VD ffl0' zpe' i#' go»'* v' ili* III. 3\,ehyia i Qhvctaìe róz/ijf* DY a r od 6 w. :h FRTKA. Południowe Narody A ' y (ą Hottentoci, u których , kolenie ma Iwego wfafnego *>rZ<^r/ yV któremu pewną władzę nadano. ^ 2dym pokoleniu ieft f§d , do ktoref»0^, Jeż$ lprawy cywilne , i kryminalni {q dv ki zbrodzeń będzie przekona11)7 >. ^ Sędziowie fami rzircafę fię na mieyfcu go ubiiaią. Sprawuią n11117 p' pogrzeb iak innym , i familii ,e^cjjO* 'ni w powfzechności fą Płonni iir<^Z0 żywego i welołego, ale gdy 0 zemfly , i tak leniwi , iż ni* Potrzc^>l'*cu^ł tylko z przymufu , i *rywka^i ^ młodość upływa na ro* oni ? i' a na Pl"°zniaćlwie naróść. Ma* Nfln nic zwykłą innym ludziom , P(^oyność -, niefrafuią fię tylko 1 a y tyli i iak tylko mai| potrzebę, Ó53 to przefìai§ na niev. Murzyn cz:^A„ $ m3' Poganinem, Chrześcia&inem , czy ^ hometanem , bardzo ściśic dopełni* c'\-c wiazkow iwoicy. \Vvobr^cl'' ii . przyfzłego życia , bardzo ieri u nu-!l " 0 równe. Jedni rozumieig, \'b r&W1 ^ śmierci człowiek żyć poczyna W leplzym ciele. Drudzy rnowig : zażywali towarzyftwa Mahometa « 1. żyt mu tam gdzie Cif znayduie, Jn,nl>r ze dla człowieka , nic nie nialz pfl ^ tet ci. Wfzyfcy czynię MifsyónarzO»11 ^ ^ zarzut: ieżeli my po .śmierci nic 1 jj-liiebierzcmy , za coz Europeyczyk0^ ,,,i tak bogaełw chciwi , iż fię dla 11'c "wlzy/lkie narażaj niebeipieczcm'iwa krosci ? Jch moralna nauka ściąg3 tego , żeby bliźniemu czynić dobrz® ' i va dotrzymywać , a Bogu w^c\c dobre przypifywać. Murzyn ^ ^o' iefi pefen zaboboncw, które go Fr?|]rliie dz$ do wielu wvflçpkow. Lubo czytać, nofi iednakz iob^ zawfze tn°i]{0' od Narafrous napifiane i rozumie, *e ^i*» fhvo czyta , i ód niefzczęścia go zachr ^ tldaiefię częfto do tychże Nardl>oto mu o przyfzłych rzeczach wróżyli' 1 lot ptaków , chód dzikich zwierzî* 1 vo^scsis» 634 obrzeżanie ieft obrządek, którego n y ściśley dochowuią , ale nie p° "U^(i ylU ^ego dzieci fwoich , aż dopiero vv 14 . W 15 i\ym roku, ażeby mogły ^ść iego wytrzymać , 1 pol3L ^ lwoi?t Czekan om z tym * brządk > . ^poki fię wielka liczba dzieci niezbieue. tV/ieci które razem bylv obrzezanej 13 0 0 vHttk, abv fię przez cale życie °iC i toyzfobi",iak »brtćinu Sanu tylko ,llÇ'zczyzui bvwaią przytomni tey c* ^on\i; od ktorey dzieci, h °bo^ ' . 0 ściflego prawa zachowania., va 0 modlitwy , do poftn » ' . • Zcfcmia i wftrzvnnvwania fię o. Mocnych trunków : "*ydoWadl f \. Wykonywaią prawo , wzglçdem-ofcukiwa ftla Chrześeian. Rozkofc ieft panuje* mi?(^y niemi namiętnością, 1 nie mtj* leV grzech, tak dalece ; iż ieft do nawrócenia ich jprzefzkodą. ich od błędów , ieft rzeczą atwgs » *e ich namówić do porzucenia i0 ^vie(\ trudno, Wfzakże gdy P"v'1^ ^rześciańlką wiarę, bardzo i*l do a 1 iachowuią. Radość temu *sUrod( a » Ó35 mu pokazać fwa wdzięczność. Niewyrt10^ .. ■ - ■ i • . « «ka'/y WZgia^IHM Ml IliCłiiu « » iv.ł.iL/Wiv- flj \ /( ii*/v fl kiego nad nim dokazać można. M11 . mu pokazać iwą wdzięcznosc. wiewy » ^ czui« pociechę,'gdy widzi , ze kto 01'^5," aly1* r ? C7 wzgią4iaki ku niemu, i tymipołobem flkiego nad nim dokazać można. Ml nie maia żaduych' fwoieh gruntów; C'f \^ ich majtkiem ifg niewolnicy, chaty i ziemi uklepane, kilka beczek ryzu i p[7' _|,j cyTureckiey, to/, iakic naczynia i plecione. Królowie, co do msiętiui, ^ znio fig od poddanych", tylko tym,*c iV.^c wigeey chat, a!c które tak fą nieWy^°Sr iak inne, gdyż trzeba fię do ziemi z&'^0\r' Kiedy do nich chce kto wchodzić. l^a ^r nie chwytaią tyle niewolnikcw, ile ^t^0 i przedaię ich bez żadney różnicy » 7' co za ich zbiorą, płac? żołnierzom- }jt łych tak pod czas pokoiu iak i lia opłakuig przyiaciele i krewni, z ftra'7 s &0 narzekaniem. Podobni oni f«j fzalonych . Żałoba ta i poft 7 p0' przez 24 godzin , poczym naftfp111^ grzeb , a po pogrzebie rozptiTzczai? wlzydkę fwawolę , i zbyteczny Kiedy Król umrze; to te chałaty ? £fi trwai| : czafem zarzynaj? i grzeb1? . tr z Królem i żonę, ktor§ naybardziev k° i niewolnicę , które, rozunńeig * ze C' Hay2d*tnieyl2e do iego nfli'gi * zab*V 6*6 ^a^vochwalcy tak liç różnij w obrzęd tracia. iż ciężko iey wyznaczyć. Ich nayprze-uieyl^e ftożytcze , ief\ ieden mały balwa-lie^ » który Schine zowićj. Niewiedzieć j° 0,1 oznacza. Prócz tego poświęcone ^Zewa , albo fame Bołlwami , albo ich tkaniem. 1'rzynofzą im na o furę .ołV ' pfy , kury, ktorc z wielkim llara-i?m żywiono. Żabi w fz y ie potyin, ikrwi$ częścią drzewo podlawfzy, częścią ga-Uie jegQ (Uropiwfzy, dzielą ofiarę famę, ^ 1 ^ki bierze część fwoię i pożywa ią. ^8fjWie niedoftaię , iak tylko (korę i rogi, i °re aa gałęziach dla pamiątki zawietza-\vj Murzyni nie przec.fiębioią żadney ni- %vawy, żeby fię wrprzod bożków o0la^'' Kiedy Kròi ma hę pytać (we-jZc^ t0 wy fyl* wprzód ludzi z pi- ic«a mi ' aty ieS° przy iści e oznaymili. ijk° do ktoie^o przyprawiono Wl , "swonkow , po dai e Królowi ie-dnę 1-"1 ^ ^îzç z winem palmowym. Król trzyma w lewey vęce. lego żony -przechodząc ^tykai^ w ni$ ręce. 1'otym Kroi do drzewa i do bod w w nim miefzk^ cyeh : przekłada im fwoic potrzeby ' ? .- j lię: co by miał czynić ? Toż fkrop'u ^ winem owym drzewo, każezabiiać icdnt^(, wolu na ofiarę, odbiera krew i naczyPtC^J -którym było wino, i rozlewa ie n* 0 j drzewa. Tu w wielkim trwa m zdaie fię iakby czego bardzo pilnie #llC ^ niedługo potym, oznaymuie, co m11 °^g< wiedziało drzewo. lak tylko mówić F {, lianie; podriófzę wfzyfcy przyton^1' ne radości okrzyki, i ciefzę Hę ty»1 .0> dziev , im te wyrocznie f$ dla * myślnieyfze. £0 Murzyni wfzyfcy fobie fą równi- ^ tylko mai^, to do wfzyflkich należy* \( i v niema co ieść , idzie do drugiej ' ^ gdzie co znaydzie. Tylko róin'9 ^ innych ci , codo Familii krolewhce/ leżę , i niewolnicy inufzę robić °a^0fp0' Kobiety zatrudniai^ fiç więkfzym r^jf darflwem, i przędę ; ale to \vhy^° $ zwielkę ociężałością. Każda Min''j, i rozporządzaj roboty. Oże- dziei^ fi? bez wielkich Ten kt01'v ł'? chce ;eniĆ ta 0 ia'*ich Rodziców, i kupnie córkę, cJq, le Z;iraz z nowym lwy ni meżeip do i^a U.' 8^zietr/.y dni trwnig rozrywki , kto \v |^t '^cey zon, daie każdeya wîainv dom, b'tio °ryrm dzieci u ychowuie, i żyie ofo-Viç^j toęża należy dawać im wyży-' ado nich zaś gotować mu ie<ć , i ltści PIZ?tać. Kobiety wytrzymuię bo-Hiji r°^zCnia z wielką ftateczności? i vf l^ię aiu i ponieważ niecierpliwość w tey KitD2e\.Pr*ynoft u nich wielką niefîawç. tani dzieci nigdy, a przecież lui 0VV® mi§dzy niemi żadnych ułomnych, ^ pCa nob-5 fwe dzieci fi im ^t^czyżrii także zuofzą tra-, z niewymowny cierpliwość w aiIlcy tylko pracuj potrzeby. Ludz-^^Mza^rZy'mowauiu S°ści, ieftichnay-d cnot,. Czy Murzyn, czy biały, tatri zai> tVAldęy chaty wniść. gdzie chce: ^|d, i f go, i pytaia fię: kto ieft, » Palier.0 ^ mu mleka , al* nedV che WC§° W*n* ' ta^a^' , i t. d, iak hi? ' me trz«ba za to wizy* y o powiedzieć, ii go oddaie 639 e 11 Zaś gdyby gofpodarz n> ^ dla lv ego gościa w donni, ^ dzidortarkiem wfzyftkiÇgo dodadz*. żeńflwa Mahometań.flłich Murzynovv-fiç iakośmy rzekli ,bez żadnego zatri.^ 640 sia } o g u czego d! ■ zatrud'1,ca lię la^vjmlly ■>..........w Penuria oni tyle zon ile chcę, iob*' \ - J__ Ut» L'^ kiedv im fiç P°Lr(b^' azycS 'J'rowincyifwoiey, a Mandaryn iel\ Jh«C£r! ^'eSO miafta.Toż mówić o innych, ^yfzych ' - ' ~ ' 1 Urzędy przedaiei, 1 częi u y Kadi rozfadza fprawy , «JlSc tnemi. Qrn izląaza îpiawy , - e& tnemi. Multi zaś decyduie (jzę ' \ duchownych, i rozfzerza u ? u D' tylko może. Znaydme. li« « ' ^. wiele Chrześcian i życow. 0fzii^1 ', chncści : Egipcyame ią P°, v^oà^. prawie tak zabobonni, iak ,c . t»^.L Wielką moc przyznaj czaroin 1 ^te nom. ion». Częlio rzucaią rozumieięc , że fię tym ut .^n ^ r 1^ ji:___ma, czy f,Q rozumieigc , ^ v ^ i0.. fzkodliwego wpływania, y . m Jeb Orńy od tylu wieków » ^ odmienił. . i eiu"'1 . Azy.,. Rząd w Ch.Mch g> er urzędnikach. Lciarz w niu- ^dzi 2 "tifwgo do wyżlzego fj;t ' a^ś na karę zniża z wyżlzego do >iż-Hć * 11 a śmierć wyroki muizą podp-f Celarza przevrzane i od niego rie. WChinach znayduią fię 4. re« ^ierwiza i cli: naturalna i paniuęca , çjr, ^ ^wor i niektórzy uczeni wyznaig ; Ho ç 0<^ ^'l°zofa Laukion wszczęta, a od Cr;~yUr" ^ odnowiona; trzecia Fo i W fondute na nayobi zydlh* fzey bez-\vfzU°ści i czwarta Tnkiau , która pier-UW1»- i wielką liczbę uczonych do Kçi'C ^0c^gncta. Wfzakże o tych 41ech tijç nie mainv tylko niedokładne i podąn UC Wladomośei, od Milsyonaizow jn ' ^binc2)kowie wyznaią n ywyż- ^^yfìk-V C2CZ? ' p,zyczyat &*\ *fn Ç Tien albo Chan- ii w . Vf2^"Ułze duchy , kto e podlegała pi*r-ff. ' ' ' panuîa narł tYA^A^r^,; r1c9mi co r hi w Qlc znaczy naywvzfzv^an Wierzy wni^tzï ' ÇôrjUn- '-1 nadmiarami, rzekami, ^ord' r ? itd' ^ Tien ' icft Ì wfzy^iego , wic wfzyAko , na. Çzer*>itc i;%ì ^ Uu 64* , & ìi< wet nayfkrytfze myśli , nic fi? n'c bez ie»o woli j nadgradza cnoty 1 wylię' ki it. d. ^-3. Pod czas świąt, roboty wfzvAki* l' ^ nic można fię nawet w ten czas w ,>< pufzczać. fìarodawny Ccfàrz11 wił tylko dwa święta ,-iego naftępc* da/dwa inne , iedno na wiofnç a ieileni. Pierwiaftki urodzaiow, P0^!^' feyć Bogu ofiarowane ; i Ce far z kIJl wa lub fadzi to , co ma do tev n" j(o' ofiary. Inny Cefarz, wyftawił $ > » .„„zv** iarv. Anny vv».., j luzym v gciòt; a drugi po nim przydał u ^ „i* ofiar. Ol ». Uczeni Chińfcy , wierzg śmiertelność dufzy po śmierci ; że (if duchy ukazuią. Utrzynai»1?. ^(J> czuość materyi , ale fig tłumacza °C,^ względem /łanu dufz po śmierci. jrj< świętami zachowuię poli trzydniowy^ lozof Liiukion żył około 6oo. lat fVlC tC\ rodzeniem Pańflęim, a na ęo. M P yf!i Konfueyufzem. Wmawiał on ^ uczniów, że był z Nieba poflany-nauka , bardzo ma wielkie podob^11 ^ cło Epikureyfkiey. Błogoflawien^. ^(0' Wiflo na tym, aby podbić «amift»105^'^ je|c r? fpokoyność dnf y mrefzai? •* c/ nicpjwinien myśleć ani o rzecze J mT-sż-OM ć*s "i \f ç "vi * ^ i ,aru o przyfzłych: a o żadne błogo-iię 1Cll^wotak lwoie , :ak cudze nieftarać śla^jZ "tl'at3 tpokovnosci fwoiey. ligo na-d0 pcy okozuię ' wielką bezczynność , i ,2-v^kiego nicfpolobność. Mniema-^snv W^na'c^1 Pewny trunek, który ich liltcWmi uczynić nic że , toż, że KlrPf2ymufić duchy dopomagania im w Rudnią om duchom tę duf ^ 1 1 Pr'édai§ maie bałwanki , kto-**»»£ 'Uc^kie wyrażiią, co mai§ otrzy-V\v 2 nieśmiertelność ; i tym na- Hin.^^lc^ch bogaćlw. Wiara ta po-<«'.« Co ra* bardżity, gdyż pobłaża i na. ^ Panów, i niewiadomości ludu. wyfìaw'iony iey Wynależcy , na-'tor7v C_°c*^tn«ie niezmierna licïba ludzi. °rzv —niezmierna iuułi, K^p^n ^ Twych chorobach radz$. SdzeÙln C' 2*kobonni dai§ wielkie pie- C^r°dzWnb'0ri. z* to Pewny PsPicr> z Kelip JJ11*111' charakterami. ^arodz«a ° °koło 6? lat przed ^ było11 k"1 Chryftufa- Rozfzerzenie ilf r0>lv*ła li i3l^zc? n*głe , i bezbożność opa-Clulx p.' wTzyf\ek, Mówią, iż Kon-?Privi^^0^18^31 cz?^o , że Zbawiciel f,t«»vBy C.? cU^ urna I w 79. roku wi;:ku Iwcgo. fwoim zg nem , zwołał fwoich l]C7.g pCJ i powiedział im , iż przez całe żvLi pozorami prawdę ukrywał, kter? chciał odkryć : wlzyiłko zniczeg0 F ^ i m ufi' fię w nic obrócić ; a p flkie od neso uczynione n»dzic'c %Ą Po iego śmierci, uczniowie i0 wfzędzie pierwi/ę iego naukę j «I h ^44 H{)£ i- fm'ercbodziii »« j'ai fon»'sr,,ieyfte 0,l2ow, f«niu Kto tego nieza-grozę obróceniem fie w e ve« -martwienie •" bardziev wierzyli , niż ofiatnim Zaczęto budować Kościoły zwierzętom , w których, iak uda W*'1' J fzkały przedtym dufze ludzkie, « 'c 1 ^ nauka itfadz* iì$ m tym prawic» c0 ,n,ę . —w, Wzniecaią ku nim polito->s'cioV w iałmuinach wfpaniałość. icja- ^ ^0 ^ liczne , i bardzo wipan^c-wicie różnych bałwanów , do , '? bonzowie co dzień modl§. Ie-^ ^yflttwkani, to zizucai^ z miey° ^id h ó45 i9\ fea fwego bałwana, łaig go , v/1^ g... trłoczę go po ulicach. Ie/.cii zaś »'d po tvm , czego :-ćjicialij to go fbiwia'? . w Kościele, i z^daią odpuf/czeni* ' go o przebaczenie. JedenChińe^y^^pf córkę chor? udał iię do Bonzów « mu ^ za pewny fummę pieniędzy 1 t(' ( bteciii, Przecież dziewczynka ^ ła. Oyciec fkarżył fif o to u k rorego rozkazem bałwana wyrzl'cP go Kośrioł obalono, i Kapłano^, ■ no. Raz wzięli byli iednego ' fj/ zatkali mu gębę, i powiedzieli *lln 2 nabozuiHwa chciał w rzekę ^ ^ £d ie go dobrzy duchowie miel: F Gubernator przechodził tamt£(iv ' / c młodzika do fiebie przyproW»^ kroregoiię wfzyflkiego dowiedz^ $«[ i cf> ]"' lii* i fz go więc Kapłana , wrzucono .0 mieyfce. Wfzakże mimo tychp0 Kapłani ci maię wielkę u ludu bo u Panów i uczonych fi} w nay wzgardzie. !fltPr7' Konfucyufz urodził fi? na S5°' ^10^ przyjściem C hryflufa. Zaraz o j ści okazał fltłonnosć do Filoz^' b/ liwf miłość cnoty. W 15. r. j uczonym . We 20 ożenił iif i41111 mûs&cv ó4ó So fv , \i an; t *' a*e rozwiodł z żonę z zamiło-tjęjj u ^Uż°fii. Iednak podięł iię wici-* kto( l/^Cl0vv » ,T1^a^ 011 300,000. uczniów ^al] "VC^' °^iał'72. aby ie^o wi«rę ogła-ft)a^'lali CJ'°' P°Pr"wy obyczaiow lud na-fyofj ' tych obr>ił znowu i2.con*y-sy p0(j^e|'zycb. Wfzyicv ^yli na 4. klaf-cnotv ttni' Jedni m u ii eli wprawiać W n,' Clu^zy lozum oświecać; relzta U"^afst ^z§dii 1 pięknego pilama. c?V^r,/U.2 orw°rzył fzkoîy fw< i e « Oy. J*g0 ' l>pOp>awił bardzo o'yczaiow. ^tzu ^Ua dolzła do Dworu, Gdzi w^tio - - go ■pi'ïykf ' * *a pietwfzego Miniera. Jego P°^pk»ł Monarchów i l'anòw, l'(z llj(/ ! ni*difiigó He zgorizył,a Konfuci-^ifcbv{"1 'l na °'(,bność. Mawiał, iż nikt dzić. y PotÇ*ny ł żeby n.u mógł fzko-cVnja do cnot wfzyfikich , ko- ^vUk C ?I " ' panowania nad fobą , « ^ ou y C2c§° uczył , fam dopełniał. ' r/ed lamę śmiercią po-F^l^ć n y - on'ewa^ królowie mechc§ Klìì -nZ 1 n\OI?y: Przcfo czas ieft, aźe-0 Wierci ,* ia fię na nic niezdam. îvfl«wiij 1Znano zaflugi, Kro'Iowie fiWuck. to u„ Oscioły 2 napifem nt \Wi6lktemu hauczjcielotoi Stolte. 6 47 tnu,ofoł>lityjzą mądrofciąnapetniottff}tii^'0fcy który Kr o toto uczyły Co rok ezyn'2 jç w Chinach na pamiątkę Prz°1 ^ Chinczykowie' mai)| wielkie poe/ętku roku , i jedno Święto w którym fam Cefarz pługie111^ Cała iv ii obyczayna nauka fc!§ga ^qŚ&' wv/.naczenia obowi^zfeo'w grzc^^j, Wfzv'ftkie ukłony, wizyty, fą dokładnie opi-tane. Jeft ieden ^tl _ ^ Trybunał, który iamych obrzęk0 £!3da- it,h^ JF Ja do ni L left dwóch Mon1" Dairi Duchowny,Kubozana świeck1' ^ tym pierwfzy wdzierał iię bardz° f ckie okoliczności; ale teraz fr)u*ł * w lwo:eh trzymać obrębach. ' ;iU" pn v/ Méitco, i ma bardzo liczne bo nie ma prawdziwey potęgi, prawie Bofką cześć odbiera. iefi święta. Miałby to za rzecz n^C ilebie , gdyby fig nogami ziemf ^ n0» przeto mufzę go ludzie na raiyit0llfl0óce ' fic. Nigdy on nie wychodzi na ^ .^0 które nieludzi godnym, ^c^y,lVU^jC(i ^ twarz oświecać. lego ca le ciaio 1 i0f & v r lUf » , #w ęte , ze nie może , a"1 włou wie i biedzie flrzyc, ani paznokciu 1 woî&ofc 648 ynia • ' ^''2;ec(fVjt0 ^^o , k:edy zaśpię twardo. kaźdeS° p oranku mu(l:i dwii ^'lìCì'e,.1;14 tr°n'e fiedzieć , bez żadnego *ilj,czyf '"V ,na'3c koronę na głowie. To °^icin ^ P°kovność kraiowg. RzuciHi wQyiiy ()™ ^torę (łronę? to miano za znak ^^'Ouo^o'*' ^ Pow'etrza' Ale teraz u-1 lXi tro r ^ te^° c'Ç'k'.ego obrządku , Ne fpj.® **d? fy^o Koronę , która fię 7»? ^^°ynwy trzymać nii on. Co dzieii l Ul'any0jle^ w nowych naczyniach, ale n'e j' ' które on po ftole tłucze. Su* ^Wole,ego mai? 23 święte. Kto ie bez kie Ï' U°?' ma doftawać wrzodow , ^^knię °le ty™wuigcych. Kiedy tron >ofi ' ^5 Duchowieiiflwo , i !Vn* Pnći?'i IZ^Ze§° krewnego, albo kre-ììll'e 12. } C,^° ^01iarchy. Dairi poy-^|Clu PIcrwrza » z ktorey ma f. y* w Ta ' • 1 z n,m powagę. fl>5- te"" ieft bard<° dokładna i tr "? decVckiia ° tajm ma'' P"w; i w Czy* azow, KWClu£ dawnych Cefarfkich V \ ledili,»!? Śnłierci 'eftTroga d!a Ki- fobjc r Vnì' Pozwalai^ odeymo» \i»Uz°neg0 iyci€« Z,» wyHępki pochodzi od- dawnych 649 vjjcb^' Pnłbogów, i nazywaię g o fynefli ^ Wfzyfcy i ego Urzędnicy , fę z tnkiŁ'> ' ^ inilii, i gardzę dum nie świeckie"*1' ci on wlzyftkim fwym Urzędnik01-5 II fnych niezmiernych'dochodów. iV:'! ich głownę zabawę. Om ? octan^ olpgami i H ; H łykami kiviovvc-n"» li' ina prawo Bohatvrcw, i wielkich ^u'; CV ' '■ - e" f ezyc po śmierci między bogow. / Namieftnikieni Boga na ziemt. ' nawiedzaię go co rok przez cały iw ten czas nikt niechodzi do ^.y ^ łow ; ponieważ wierzę , źe Pałacu Twego Namieśnika. 3^0* !, ftp1'1' fioję w lego miefzkaniu, i flr7*#î nego pokoiu, Lud tak go czet , riQlU bywa okryte trupami i rannemi "c llÇ , ze święta tego było przyczynę , dli l,1vzcnie ki>gom rangi , a teraz trwa i ;d»tve«„y r.ieuia zemście, ktorę iedni mieć mogę. Naród lubi wido-a* Maię oni fwoie traiedye i korne-lalo' ^t0r i od Indu pofzanowa- y Kto był naywyżfzym , nie śmie ■if. obrazić nsrynizfzego , gdyzby ^îtc y i'* vue pomści?. Ted na Dama , W • 1^\ Cefarz kochał, i zwierc ą fiç ^ '■ • cita fiç pod czas uczty, którą icV ~ ,/ ganku wyfokiego. W przyiaźm ^ „i Wzrufzeuie wierni. Żadne K'1^('VV;a mogą ich przywieść tło 2dra£ze,1' iacio?. Japończyk bardzo ic C^)(l, bogów przywiązany-, do wniel,cîî pi'*6 ściańfluey wiary , która fiç L'u"\- e^ , fzłym wieku inź była bardzo roz - jji zamknięto teraz wfzyfikç dit;Sę . ^ j wierność i Mamftwo, czçfto bv -, ne śmiercią. Ze m fi a leil nie11 3 ^ pokoleniem idąca , ale Mw Z Holendrzy, fami tVlko z ^ul0^e^0fjć Japonii handlujących, mułzg ZIVani3 » czne wzgardy . krzywdy i 0 zU otrzymania fwego handlu.^ ^ ' IY. 6*2 3^ j, - Z^°^e'iLc Stanów J\ru)crLaru)z-H'zyUòcm 3jotr zniesiony eh Jztoroif, ? Cejarzowi uczynione. ta ,. / ^V'asnieyfzy Panie! Deputaci zwyezayni ? po\,^nòw^ro^vingyiflandryi(kiey, zanofzą \D' 1 nayv:?ębszvm uniżeniem lie przed ?r02b'? aszeF Celarlkiey i Krdlewfkiey Mci, tyi i' ^,rzed»>eyfzych miaft teyże Prowin-[•. ' z gr, i: - , y . - Fr0h \3' 1 nayK?ębsz\ m uniżeniem fię przed pr0 ............." * «yìt — b^lQk7'lu-zn^eì znitfienia niektórych * ^yrolï onn/cb ' ^tore łeft ' szone H;5rj ^ , do których wykonania Jjyi. ^ f1? Konsyliarze ik.rb wi Pr >win-śfliy ezolucya naywyźsza, która , ie-i)'lkci l'r.Ze^onani , niemoźe pochodzić, .llrfkiey * folku wości Waszey Ce- l-^e^Rìi' °^C' ° Wl?ksze dobro Prowincyi i"tri' ,wVr^witaby w wielkie zamiefza-^'^aiak •n°'c' naynipbefpieeztiieyfze, tak niebVKITlne Urz?dy Prowincyalne, gdy r^Pod.V UpeVVnione' ze W.c.wl. nakazu* m.211 ' *fi«-nia w rożnych fwych 5 °^iłeś *miekkich t oświadczyłeś i polnych y ri,obra i Pofsefsye Domów » wakiaîy do iedney Kafsy -Keli- 655 / 9 • i 1 ' g// , własciWey kaidey Prowincv? > ^^ i Dqcftoriy pod doborem pewney Dyre' y i do ktorey przydani być ma?ą DoZ°r y ftrony Judu , były obracane mierzeń Oycowikich na uft^^cl' nia użyteczne ludzkości i keligii, kf0. (ii)' to intercisa fą nierożdzeJne , i z ^ tnie złączone. ^ Pofsefsye domow Zakonnych, fwego początku, i co. do KonfłytuO1^' pamiętney i nieodmienney Prowincy'' A{ dzićtwem publicznym ; te fundatye ' < w .--------*.......—.v..., ------•- 2a niey, w mey zawfze trwały, pocn° Flamaticzykow , i im zawfze fluî V •1?' by więc na to wszy ir ko nienfiiano w2. ^ toby Admini/łracye , a ofobliwie ^1*0' traciły z.pewne część znaczną fw«i' jfi' dufzow, kupcy, rzemieślnicy, i fjjjb 1 nych ofob, z ro'inyeh przyczyn wielką fpofobnośc utrzymywani3; miliami fwemi, a nawet fame Adniin;'f ^ niebyłyby w ftanie dopeînienîa Ur^j* jr publicznych, tak codo wypełnieni® P^ tkow W.C.M. ìak do innych potrzeb Ł cznych. _ ^ &A Byłoby rzeczą nie potrzebną, roz ■ ilę z nieprzyzwoitościami , i ^okr°P Ikutkami, ktòreby poszîy z itazdeg0 rządzenia, gdyby to ogołocić mi» wincyą , a osobliwie miafta, iuź 0ł* go czasu, iak Kządowi wiadomo, j^łi15? podniszczone, z tego, co Domy [M*1' expensowaly : niepotrzeba nawet za& i'*u' wosc mądro ć W.C.M. uznała iuź tę praw Ç n',e omylną , która #uzy*a zawrze rn^ulę ni e wyga Re v pamięci Przodków w . a nawet i Lemu fomemu oftatn ą ra ą îr7-y xntefieniuPrzeorftwa d' Elz^gh' m w ^fUanuOHdfttarde./Viubo może dobra o ^'•kie nie f;\ iefzcze obrocone na potze- ^ 'fuiące ii ; do ich p:,erwiaftko\veg° wy ^zem* , iaKÌm była edukacya młodzi - p.lbo do innych końców, kt ' 5 ^wiązek z m .xymami W-C.Wl. !«c;n "rjx tud i Ob y w itele w Fiandryt, smiei* ^vfze fpodziewi(( fię, ze W- C. VS55y foL odi" rachunek z ta*». ,i toto ^"^uickich , raczysz poty m ucz>" ' gżenie podobne do tych, które * *y znielìev.iu innych Domow ^^™ k,^*ch dziedzicznych w.c.m. li tych ^^tticyach , tak za panowania A. • ^ J°te-A l^0 chwalehnvch Pr^odkow: kto ftç przetr -ęCą Archiwa <>* - » ( od czasu dpcśstsu, niektóre Oo y 0tlne, lub inne podobne loftytu a» a10/' ani0 ^Azcno w Bawaryi » iaVo * ^ w n\e ma nikt przyczyny varyi Boże.'cofię dzikie, Dobra Brie» v i>ìU Malu , a Vzkôîy Mnichy» j ' : V»i i. b. ;58. * 1 655 obracając ich fundusze na u^#110^ potrzebnieyfze dla Publicum» ^3' Mówiliśmy , iź by było nicpntrf®;, \\. dowodzić prawd rzecz^n\ch , które 1L/' i}( C.iVl. firn uznałeś, i ninieyfze zbliźef rr iafł i innych Urzędów Niderlandzki Tronu W.C.M. nie ma infzego konc3 ' \r tylko: zeby poprzeć Oycowfkich rzeń lego; przełożyć , iak wiel®/ul^jj*'' potrzebnych i użytecznych brakuje landowi, i iaką, priez uczynieni Jfi t' ■j} d*e 656 tułaj ^'elkii^L^ ' bywaią utrzymywani z [y nietlJ P^tem publicznego Skarbu , kto-M^ichJch S^zie podzieć, a który dla landowi, 1 laKą , pr/.e^. v bnych fundacyi, lu 1 i Skarb publik ' czuią folgę. jfp. Dzieci ipodrxucon , oflerorone, r/' wego łoza , których Ko izire dla RÏ1 rządu fą godni wfzelkiey 1 fame zaflugaią na wfzelką litość» 1, ^ chowanie ieft drogie dla kra u , ^'y^K prawie w tey Prowincyi ź driego 2t3, nia. Ztąd owe podrzucania Ł C ! umyślne poronienia, ztąd ich z^°J^cie] inne llraszne zbrodnie , ' na niefr/2^ iii*'j bardzo częfte : które lubo pb cz?pr' rządu i fłabości ludzkiey pochodz^^y guią iednak na pilną, uwagę PraVVP aby im zapobiedz ku pozytkoW1 ' ' • ' .,fCW. ^ ^v-V(^atkow, i nieuchronnych w po* Przypad^ach , zn y dnie fię czefta famf,Ro w niepodobieóftwie doftar-Wv ł°a î°zne P®trzeby kraiowe , i fwo-Przyj- atki. Dofyć tu będzie na iednym ^łie ,z*e» Mi îfto Bruges płaci nate ro-u0'Oooel'CZꌳiw^ch ratowan^a więcey iak Wgaj ' K.yńlkicl\ na rok, a to nieza-111 1 k le^Zcze wûelu takowym potrze» PUcfó U Z drugiey ftrony nie może wy* fcie ^ Pra\vie połowy wyznaczonych lo» **ioźe ,ar^ W.C.M. podatkow , ani nie ï0^tjU^S^ 0 n3ym,lieyrzyc^ budowlach i ^liC2tlC ♦ ^tóreby potrzeba i wygoda pu-tey Pr* W^Cl^gała. Wfzyftkie inne miafta '*kij*incyi » niewyiąwtzy żadnego, fą w 1 ^ief1(przypadku-' i5tl^2kÌGh^ wfzyftkieh m aft ach Nider* >'ł* pr ^braków. Pierwfza gorliwość ftarcz^ CjZ^n^ znacznych iałmuzn, które ^Iriesr ^ ^ na Zacz?cie tei-.o dzieła tak zba- S 4° 1 ~"V fpoleczności i krain. Drugi rodzay Obywatelow > znowu w tey Prowincyi nowy? ,a&fW szow, godnych dobroczynności , 1 ściW.C.M.fą to fz aleni 1 po cz ej ci "Orthifini Cles imbecilles) ci biedni » j<^v - la fie t". _■/, tego dzieła tak zba-_ uzytecznego dla Publicum i \v® U' are t!l gorliwość , iak to zwyczaynie Attinie rzeczach bywa , tak fię ten * ^z trzeba obawiać , aby *iio£ t. ^sZ n'euftał, iezeli nie będzie wfpo-j2e^y fpof bem --------- 1------- bem iakim rad: ŚCI W .U.iVl.liJ ojłabieni Qes imbecilieś) ci bsedm » jOv ią także żadnego fchronienia, ale fi? ^ r\ ""-żeli W "Xt" ia*lm ! adzwvcz ynvm. °®oy, zïtç„c_^- .('«nie ! prz«. z zniefienie ORQych dobra ieh przy dą pod Gzcrfy ifg j 0 a7«3* w w 657 vcîl'o* «o ■ władzę rządu naywyżfzego tuteyf^" Ć.M.Miafta NiderlandUjśmieią zrno^cęysf szą proźbę, ażebyś rzucił wfpaniaiy1*1 po^ okiem na okoliczności tuwfpomn °Xie'f0'p-'i dla podrzut! ow i Jłerot, drugi dla f°'c\\ ' ubogich z funduszu porieym a,{$ trzeci d'à fzalonych i na rozumie Pnff0\'-f1' nych , w miaftach przednieyfzych , * ^// ieft pięć , pomnożyłyby dobro lud#' (■') ieft częścią naynieszczęśliwfzą • i uczyniłyby w elfcą folgę W ^ L{, \ «iia(t , fprawił)by dobro fppleczn0? j$o' dążyłyby do pomnożenia ludzko*01 ' raby flużyła naybardziey do upra^. frt? dalfzey gruntów puftych i. zàrofly0 r® fię znayduią iefzeze w wielki u nas. , y b"r Budynki wielu KlasztoroW typ dzo zdatne do tych przed fiesvZ'?^ » z (P* bez źadney odmiany; a zaś i~h P1^ ,, łoby eo przyniofła. e ^ W tych fundacyach v fìeczek i wfi na okoł tych piąc u ^ zącyeh, miałyby tęż famę pomoc ^ FowiatowTwoich : czy to vvag'f * podrzuconych i ofieroeonyck> ^ hi dem położnic ubogich. ttfrf5' Druga część cUchodoW Kl*s r*rlfk (*) Stany krain Monarchicznego gflUh wfpomeżeniu Judu, nie ieft że to wi"° Ve x&. wieku i przykład witlki dla Stanom ^ 6oS tyłaby z wielkim pożytkiem ©hrocoi,a ^ ^rzymywame prawdziwych ubogie» » ^ ^pienie żebraniny , wfpomagaiąc kla^sf ^°£ieh , która mimo wfzyftki h u U . *'ra\vodactwa, trwać będzie zawfze lub więcey. . ? 20. Aże po dopełnieniu tych zamierz®11» ftanie przynaymniey z czafem znaczna _ ^ *a òttima z dochodów niegdyś l\ & :er. ftych -, nic iie nie zdaiebyć zgodnym zp ^iaftko^vvm przeznaczeniem tych o " ^twiać z nich {'chronią nie , pode 4 y ® Szicom i ich dzieciom, które mięć mC'® 7£romadzeniacb tey Prowincy1 ^ j ^eZ; które zowie my Bcgu^ie^ & " r0bv pvofelsyi i żadnego przyme\v« ^ ich tatn znayduiącęfię cw czą hę w j fotach Zakonnych, łącząc ie °r 0^vwa. ''irni i powinnościami człowieka W»; * pracą iufiugąbliineso, * W» ^'ychodzą na świat i wchodzą W n,aiz Ktorv kiedy ich Opatrzność powoła do te£°»_ toinftytut fam W'.CM. raczyłeś nawiedz , 1 dałeś mu tę pochwałę, którą ma odcaicfc, * ublitum i we wfzyftkich czatach. Niderlańd, nie ma dosyś tych tunduizo dla miefzczan klafs różnych, nie m* Radnego dia Szlachty wyżizey, ani dla mz-ey 5 aprzeto życzyć lobie trzeba, aby r® 1<Łta z dochodow KAafztorow, które mąią ^uieftone, które ,fą iakimi\ś dziedzictwem ^rowincyi, i których wydatki zawfze fłuzy- 'ó59 téT.sÊiQv iy do utrzymywania iakiey ćzęści fzkaticow, i których odięcie fprzyn'° „o' im znaczny upadek, były obrocone mnożenie tych domów, dla rożneg0 ^\é obywatelow: co tym fîç wygodniey ^ może, źe wiele bud nk w będąc o podał od miaft, a przeto fze do ofobności , a zaś do przed^' *, dnieyfze , fluzą do tege bardzo, i ,U 3|b0 by gotowe, niepotrzebiną® zadny^1 ' tylko mało co kolYtow. Miafta Nićer kie podaią to przełożenie na wyf°M , i* narchiczną uwagę W.C. M. Yozumi^ W' ieftich powinnością, przykładać fi? 0 c//yf1' tecznienia zamierzeń modrych i ^°!;r°on«ll' nych, ktorsś W.C.M. okazał; pom^02^ f 1 filowania fwoie i P°zo^ało icfzcze około 900. ludzi. ttn \ Ca^'7. lat bardzo mało było między tr>-M ^ailn°weranami swanlów, bo tylko ^^cYerów między niemi zginęło. 5o.^Wnic Angielfkich Officyerow poległo iììer 0rzv Po więkfzey części przez fwoie °/§dzie Hf go-^Vk j'ntc Pet*te Europe kończy. Ni-%ai ll"ach 2 dęfck do kupy zbitych mif- ĄQ/Cty na końcu teyże góry obozowało tom ?f*w, których wzięto z okrę-* nocl 74' armat St: Mie ht l W niewolą : 661 gdzie odprawiali wartę go. Kor/ykaI1^( kòw, trzech Kapitanów i ieden Poruc2t fjj( którzy by!i z Fortecy S. Filippa Prf.^kąii< Coraz przybywało więcey tych Kow ' (j czyków, na okrętach Gemreńfkich* ^ niewolnjkow z wfpomnionego okrçtU ^ chcieli Hifzpani pod temi kondycya#1 Q\, kupić, pod ktòremi wykupili byli ^ nikow z pływających bateryi zabraayd1'^ czym mufiano ich w fortecy utrzy^j^, i pilnować z wielkim garnizonu uprzy , liiem. Zaraz iak tylko Admirał H01'6 wiantowc okręty i 2. Regimeata czyków do Gibraltaru wprowadzi! : ^, prawił Generał Elliot 4g. części3 r3 ^ Mych, częścią dla flarości do flfuźby niezdolnych Hannoweranòw i 180 "i-' ze Angielczykow. Wfzylcy ci ludzi0 płynęli nayprzòd do Londynu, a poty ^ fwoiey oyczyzny , z dożywotni? Penj'fjlV» Na karcie rcprczentuiricey Gibi3 J przez Lotterà w Aufzpurgu wydfl'1^ ^ Nro 1. gdzie fkaîa ku S. Rochowi wyżfza , założono bateryę nazwa*1? Pod t§ ieft droga nowa, i prócz te£° tyitf główna baterya nazwana Willep. dopiero nafiçpuie znaydui^ca fię na baterya Nro 2 która iednak teraz łe 662 jZ^na* tedy f? 4 baterye iedne jr^truS'em' w Iksie wykute , i ftraiznie i dorzucania bomb moździerza* Opatrzone. Rownież wzmocnioua wizy Wali°^°«a 0tł morza* Hl^Pani patrolo." g [ ! C7?P^> pod temi bateryami lgdpwemi: iiìj11 ° °^^cn' mogli ich ubić kamienia-) atoli iedaak Generał Elliot nie tylko l v, CTA -%r . . . * Zsit '"/^n ' 8 tc* ' Przelać do nich zaka-1'czi • ^ t>Flko P°kazali w więkfzey kar 1C' î0 ^ zaraz z nayniżfzey" bateryi ' rt«czami witać kazał , a oni" fię zaraz Siecznie umy^\l l^y drodze Nam: 37. uczyniono wy-j'CCZ. ? P°d Brygad: Rofs, i Angielfkim fn-Brvgadyerem Gain, którzyfię Przed trzęfawifkiem Num: 3^. tvh Zle.' u Użyto do tego kilka fet ludzi «■ ' arrnatki. W wieczór przed t§ beczką, zamknięto wfzyftkie domy fzyił-ĄnW-nV 1 )*art$ obftawiono , ażeby fię gie icy żołnierze nieupili, co im fię tam ®zÇrto trafiało. >ek tc?° Przcdfiçwziçeia był ten,ii wfzy-lf nayblizfzey Fortecy fzańce fpalono, i l® c armat zagwożdżono. Szańce te były j a zynow ułożone i piafkiem obfypane.Rit* y więc czas.był fuchy, to fif piafek prz« 66g fl]0' nie przefypywał,ifafzyny od kry te,l'ateo zna było zapalać. Garnizon nieftraciłvV^j okazyi, ani iednego człowieka , zas vv w niewolę iednego Kapitana , który v $ 2 ran fwych umarł, i 9. GicmeynoW? bito przelzło fio ludzi, i trzech Offìc)'cl . Hii/pańfkich. lt> Kiedy Brygard Roff z fwemi Hann0^ narami w aprofzach trafił na iednę nì ^0 wartę Hiizpańfką, zawołano na nieg0' ^ tam? 011 odpowiedział Efpannolol }0> ni iednak ipofirzegli fię, i niechcieU gnia; ale im nieprzyfzło do tego, R-°r w tym uprzedził, zaczym iedni '/ war^ "j dli, drudzy uciekli. lak tylko fp0f^;cli ze Hifzpani uchodzili, zawołał na W • halt\ i w tym momencie, lubo r°7^u 2 ^ uffuchali w(zvfcy. To widzęc ieden z gieiikich Officyerow, fkoczył doi7)1 dnęmu naybliżfzemu Offisyerowi * ^ werlkiemu, i pocałował go, mo'\vi3c * gdym nierozumiał, zeby takie pofl11 flwo i powolność można było wpro^9 między żołnierzy. Oprócz tego ognif» ^ więcey niebyło i iednego wyftrzelenia ?0$ czas wycieczki : a dopiero gdy -wrócił fię nazad do fortecy, przylze" kurs Hiizpańfkim Forpocztom. 664 . Vieux Mole za bramą Morflcą Num: 17. niewymownie mocna baterva , ktor§ Uzpani koniecznie zruynować chcieli , e pochyłość z niezmiernych kamieni, kto-2 obu ftron głęboko w wodę id§, c/yni y zrûynowanie niepodobne. L niey to Wprzód 3 plywaiące baterye zapalono. , ^yftkie i zruynowano te ffawne na wodzie ^terve- lak fię tylko pierwfze trzy zapa-• ^ Wyfteli oblężeni w nich ftrafzliwy krzyk . ilar«ekahia, poczęli także znayduiący fię W nieV Hifz <■ '«uzpani , pufzczać do góry race a*nak, że wielkiego ratunku potrzebo-- i tkoż na tychmtaft niektóre Hi-łodzie zbliżyć fię chciały, Ale llir,ty z Vieux Mcile, i przeciwne wiatry ^a'^ad ie odpędziły. General Elliot po* .j1 zaraz fwych 12 z armatami łodzi a 'atowania Hifzpanow, ale tego ratun-u n eehcieli przyiąć, ponieważ przed nie-'udano było, że im Angiicy nie mieli ać żadnego pardonu. Przeto ufiłowali » l0ć z naywiçkfzyin|n:ebefpiec?cnftwem, ra« °wać fię l'ami. Niadtugo potyni rozta« 665 H jio (dziïy procîiy icone batery^, co tez 'r przyczyna, iż lec-iua Angielfka łodż'/a,t îa, aie fie Anglicy wlzvlcy prócz iecil1 j^itf uratowali. In e dwie łodzie mufiały więc gwałtem łowić na 00 - - * r\fj* \ waigcych Hilżpanow. Gdy inne p'v (\f cc h ïterye palić isę zaczęły, urstt°yVJ 0ft' wielu Hifzpańfltem zrobiono małe drzwiczki, kty-a^'ni Powietrze przechodziło. W tym ^3Zi[aC'C °^ac'zono kratę z grubych łzyn by|0 /c'1 na którą 500. kul na r-e n;^^dano, Kiedy fię ten ogień ao-fo Hę kule w puł godziny ze Ho je 1:1> rc>zpaliły: w ten czas wyimowa-*rob' machin? umyślnie do tego włożono każdę na iednę łyżkę j' p) *£rv) J lu na 1VUUY *7 ' x r uà y " ° ^w°ch rękojeściach, która 2. lw« Atr śniona a . . /->• »! łl5k ś , • , armaty iuz w lobie ładu- fię 0cj/ICZ{i darni§ przybity mai|cey, żeby ^•aui,11 tj zapalił od kuli. terVe. ('p ^';zpani wynaleźli pływaiące ba-Pod ^-V11 ^ r#z z 6. woiennemi okrętami fiuitCç^ ra tîUcrn, i ftrzelali do niego do-ść tf2yr«af16 ' n'*mo£^ fif tam długo u" Wdzięk l JC^?n ktory fię chciał iefżcze iż fię zv^b!,żyć , był tak poprzeftrzelany, zatv' ( Uratował; inne pif ć oddaliły 1 Jiazad popłynęły. Pdki oblę. 66 7 *n>f zenie trwało Generał, Elliot m>ef^3 fwoim domu Num: 15. lubo był cały ^ nowany, prócz iednego bardzo lV°L j.t ma wielkie fiaranie o garnizon : dzo mało: no/i fię zawfzepo proA^ ^ , odwagę w żołnierzy, a podczas codzień wfzyflkie fianowifka v/,Z^f2c^'' frzefzły Kcmend«nt Bcith niedop11 ^ ^ abv Hannoweranie tabakę kurzy'1 ' ^jc ' Elliot o to fiç H ara/, żeby im nigdy lC- ^ brakło do kurzenia. Każdy iolD'e^ flje' zbierał fobie tam pieniędzy, pOfli*w'' , jyl miał prawie na co firacić ; codz' darmo, a aa robotach wiele zarabia • 668 C/^ CZas derertowało 30. Hannowcrczy-<>w, * 8°. Angielczykòw: przeciwnie przy ^ °dzito do fortecy w:eluFra S>mclMu Vallon, ...... rancuzow z ^e* •- MTfrfWielu iednak w tey u-^zce pochwytano , i przed fortecą po-^le z»no. Od 12 Kwietnia R. 17^1 do l9' ^v* I7§2. wyftrzelono z lądu do Fortecy k ^756. kul armatnych 8^5,496. bomb, j>s morza a o,000 kul, a 60,006. bomb, I 111 oftatai fzturm kofztował 700,000. ta« ltcow. vi. 'U, fl i ; ... , łowienie końcem zniesienia "c rafco#, Trobofzcza St. S ul picy u-fXQ' w Taryiu. 3*oz 3h- ~..... 'ujie w oma ju, ^tobofzcz , przy Kościele St: k'5rti I Httyuła5# w Faryżu był przewodni-^'cnij[ ^ tClîlu ^ilka do pewnego uftano-'e^ [GfZ^ct8° żebrako'w. Koniec ie-k i z1' mxxiny według roflropnos'ci dzic-inie^ żebraków. Prawdziwi ubo- l0rz>" i niedołężni, iako też flarzy i 66g • ri 0V°' dzieci maig być opatrowani, J °n pnvch fkutków niedofìatku za1-"^' '• ^4 Cala Paratia ieft podzielona naczti'ry lice. Ubogich każdey tey okolicy Ł 4. Xiç/.y i 4, znaczne 2 miafła z wyżfzego ftànu. Pleban i iego .jt' i 2. Xi§ży, którzy regcftra trzyfi^1^, izkaię w tych 4. wydziałach, iako te^teff Iza nad iioftrami miłofierdzia- mieyfhie Panie, odbierają dokładne domicilia omiefzkaniu , po'r ■tcbtcb'^, ćzaiach 1 bogieb. Mufo.3 fię one f^c fchodzić do ktorey ubogich po* ney z Szlacheckiego Hann , a gdy dadz§ wz'aiemnie uwiadomienia'» ^t(, jeiJ1 zda mieć może , naradzaia ^ jj-ei''* nayfkutecznieyfr.ych środków do#0 ^p* potrzebom otòb i wfpomożenia dnieyfzych. i. Tym końcem, ubog! ^ cować mo Qcym, ftaraiç fiç o roho'f* bietotn daia prząść i izyć, iako też ciom , których ini od 7. roku P° ii' przyzwyczaić do tego. 2. Dodni? ^ bogim robiącym, thleba, ktory^d3 ^ ^0' niey rachui'3 niż na rynku. 3. rzy niefzczęściem podupadli» pieniędzmi, ażeby znowu do { go przyść mogli życia fpofobu. 4* 6 70 hę ^ ' a^y chqrym z-tey Parafii aiefcho* i'1'1 opatrzeniu. Dzieciom od p erii Ą|e I Z0(iym , doftarczaię mleka i mąki. wPrz°d bardzo oArzegai^, iż bez <^ię "wV potrzeby od ich dzicci nikt niebę-^fza ac'^ obcym mamkom,pbnieważ pier-każdey matki ieli , karmić ^ ofl 2lCc*$ kiedy może, 6. Z przyzwo* kt0r °Z[ios'gì|, uwalniają zwiezienia tych, Mb0p- , 2a długi fiedzę. 7. Dzieci bardzo ^y?li ^0c^z cow na naukę do ióm Ź0f|Q1. ^r°fcfsyoniftow. Prócz tego uło-kt(jrv UlL1? klafsę z fturych i niedołężnych, pieniądze na tydzień , aby >njcii ^nićy-mchowtny , i inne potrzeby ^ zapłacić. Maią także pranie , ł<1nę ' °^'/ienie, naczynia do roboty , i *Wyj lllc°dbyte potrzeby z tev Fun- . TyęL , ipofob ' zbywa na robocie, tym Sftem °Patru'm« Wyznaczono trzy C^c? pr' w^y^kie kobiety, które c,C/ Jci®' bożfzym pieniędzy tyle, ile f af go zaftawu wynofzę. jeżeli P'enl^p będ§ oddane przez rok, to zaffai w tomności iakiey pnbliczney ofobf P/l^' ig, i co z tego więcey nad dług PrZ^ożf to właścicielowi oddai§. Od teŹ° ^ czania na zaftaw, nic idzie pro'^i2' Ina. Miafto Remy ( Rheims ) 3 kto re {l'Ìc? podobneż maiąc zamierz^'1■ ' i mnicy/zey godne Ą pochwały. ^ ^pft' tych ieft izba dobroczynności ( l>e ° fa ^ ir de U Bienfaifitn e ) • Składa 0ll^{ich przednieyfzych ofób urzędowych "î,e* jiQ&' Officyała, trzech dozorcow, i iedne£° &srbieg;p. Izba ta zb er* fif >lcb*' jArauit^y. ijluc1 i«i w*»- v"v • fi<]c > aby oddane lobie fkładki i 67* 1 ai*»om mìtofiernvra knżdey Parafii a" ^ Itban ma regeftr wlzylłkich pra- WqWVC^ ubogich , których 011 z urzędu 8(> — ^ ? oaylepiey. Panie mrtoiìerne Dit t ? l,i,r,lc ubogim te jałmużny, które h,. la w —- 1 « • ■ 1 ^ w p,en,?dzach, w odzieniu , Ìi' C^'e^,e' '«leku i innych korne* ^kyj\ Poîrztbach. DuchowienfVwo i ^ r^;,aiętni °bywatele^pryy^ailai? fi« •?c h"" tey ubogich kafsy. Wi pa małość Arcy - Hifkopa w (pomaga i§ baiti 1 1 prócz tego płyn$ do nity taiemne, l\c2ne pieai?dze. \Jrz r,U^a ^ndacya, ieft to dom, w którym-Vh !>wiec^i zamykać każe dobrowol-Sï Ub°gich' Mufz1 °ni tam odbywać fp0fo^o„? robotę, do ktorcy byćmog§ \viai p111* Częfto po nieiakim c/afie poprą-^ > i by wsią wypuszczeni. £ ^ 'Jną°J°bliwJza oèmiany Są« W* f îanûtracb Truj kich. . . wydał Monarch» 'e8°. Pań/if0Z * aieby prawa cyvriln» C-to ^îr^ jCii P°Pra wionę zuov u i oi« Xx : as; VII. 673 t inientone były. W krótkich t.ikze wfpomnionc były pobudki tcy -, i (lal1' wlkiey rezoluoyi. Ale niedawno siny pewnego pilma, w którym zna*'"1 ^ fię Lid naftępuięcy, ro'wnie pewuy» ^ p dny uwagi, wfzyftko odkryie List do PanaLinguet ■2T Berlina %o. M&d tfl0' Mon/leur. POd Numerem 55. mówisz ^ ^1*1 Dzieiach fvvoich, z okoliczności u nas niedawno odmany, z ci !udz'e> s ^ t5* korzyftaią z Abuzów, miejiby to Pr^^j^ lat> z bluźniereńitwctgd^b) ktoś'"-3 dzi ciw Abuzom: ze dla ufzczęśli^tfn tenby fpofob rządu był nayfpofobv który nafza płochość śm;e defpoty^ nazywać. té?1 Ńiecheę ia tu roztrząfać ujj^' Być może, iz zdanie WMPana 'e A'(1) (fi0* wne. Ale to, co fię w Berlinie tra 1 'J głobyraezey zd*nie to obalić, niź«1> & o' fprzeć- Widzę ze WMPa&a źle_ u%vl^vś no, inaczey przypadku tego nieb^ IViPaii niał, iak za okoliczność,kto** 674 ^ ___a « S*5* zalecić te rewolu~vą, ktorey 1 2daiefz chciwie żądać, ^ vy# Mi ość p'-aw y i flufznosci, o * . wie-^Panwe wfzvftkich fwych pifma- h e 'Tiówìfz, toż gorliw ść, z którą < _.rvva?a ^zy niewinnie uciśtiiony^, Pr^kor -nkla. o tym, ze iak tvlKo W'M^an ^ upe\vnior,\m Mz'«rz. n.iec Vv'*S° pióra nieizczęśl svym, ktory . ieft całemu Berlinowi dobrze - o ktorey oddalona Powszechność, l^może w edz'ec inaczev , J} 0 •? nje' 2 pifm periodycznych , z'tw*^ » &y, ^t0re, takie iak. WMPana, godne ^ ? ï^efzly potomności. „„„«rnlifz /anim przyftąpię do rzeczy, p 1 tu WMPan uwaźyć , ze vv . ji„„a;a ^yrçjki Rzadc wProwincyalnyrb, p( _( t- 5»aerze Berlùfkiey, która fi? ^ 3- x^tow, ktorvch ^twwą ieft laki Mim -y p erwfzym" z tych Senatów, który ie *Wifzyin, nrzodkuie iaki Konfyharz, w ru£im Prezydent, a w trzecim M miter, a ^ 3 Kżf'/-a , Daf ^\va ( Ooerhof^ericht), w ktorey Ka"cler^ ^zyduie. Ta naywyżfza Izba z f^011 rezydtntem , nie wda e fie fcynaymnt^y v i°ł co od Kamery fądowey zaw flo; cny > 1C(*y i\aż fprawa dekretem będzie zak° ^ona, albo kiedy obie ftrony apelluią* Spra ^4 wi?c, o ktorey tu mowa, była tyl Ko Pr2e ru^ 1 trzeci Senat zaniefiena, a nigdy prz« xi »j 075 naywyżfzą Izbę. A przeto ci, krorzy iakoby dekret Kiefłrzyńfki po apeJJacy!f1 zył fię, iakoby Pan wodę od młyna odpr^ ^ dził; a przeto nie mógł mleć, a i«^n3 'J płacenia czynszów był przymufzany111^ przedtym. Regencya każe w rzerz znaiącym fię ludziom. Pokazuie fie,iz: ^ nicylko więcey ma wody niż przepis *7^ jtf cza,ale teź,źe nizey będące młyny, m^ryf zadofyć.Według t«go wypada dekret,k ^c' młynarz przegrywa. Ten zali fię PrZ^ {a K' lem; który, iak fłufzność kazała, odfy u?(' go fprawę do drugiego Senatu KataeT'{e$ lińfkiey, od którego pofzła do tr7-eC^\' Konfyliarz Gabinetowy, i nawet ^\tv fter prezyduiący w tych Senatach, P° dzili wyrok Kegencyi Kie^rzynft^y* narz Ikarźy fię znowu przed Króla*1, pP ma to za rzecz ni -pod' bną, aby ,>4 człowiek mógł podchodzić, i wierny pf^ ze Trybunały iedne, drugie popieraią*^^/ żywa do fiebie trzech Konfyliarzo^, dekret wydali i Kanclerza , żeby vV $ iego fprawę przeyrzaf. Kroi zadaWa «<5s2=ffc, 67ó h!v°m Pytania » ktore % w sławnym Pro-Ul* znaydui^ IecJen chciał odpowiedzieć j, jÇto do młynarz < ni^ściąga o, i p «fit ażeby przeyrzeć "raczył, całą okolicz-j^, którą z fobą na pifntie przyniofl,aby ^r**d oczy ie^o przełożył. Król zapalnością uniefìony, nie mógł nic więcey n \t,l4C' n'e 01 a n'c roow'c i rzekł : j ^yfcyście wy fą hultaie, trzymacie itf-1 ^ z foba , i zafluguiecie żebym was Powielać. " » tak bez dul ze go tijv^fania poflaî ich do więzięnia, gdzie (jJ^Çkfzych złoczyńców ttyzymaią. Wi-W tedyWMPan, że 3.Sędziów ukarano, b>rli wylïuchani. Potym zaczął Król 5j°wa^a żś ood C2as dvkto^n • jut wyiiucijani. rotym zaczął Król Kain()VVac\ »ze pod czas dyktowan a, zamiaft ^ądowey wspomniał naywvżfzą I- ^trìA K nelerz przytomny r zumiaf, ! było oft zedz Kroi?, ż< ta f rawa ^0 ^yła do iego Sądu. Król na wfzy- c „r,.. - - — » • ufz>' zamkn'çte, rzecze z gnie-precz, iuź po twym urzędzie. /Vy ^ j ten Miuiftèr był odprawiony, z . 0 P°rywczości,t hoć dotey fprawy 11 te 1Ie7 fię był nieprzylożył. Z przy pad* ' nt^tfię nieucie zył. Owfzcm po-iaLe.0" prawił zafmucenie, i tak Dw6r ,lę ZCzC 1 *fto okazały, iak ich dotykało Ny t»go, który tak. byt fzjco- Ï Szacunku. Co n*ybardziey t t°, że Minifter i Prezydent, £ rzecz roztrząfali byli, ofobłiwic 6 77 md 2--om Prezydent cfmg'ego Senatu, który Q\P dał b;ył wyrok .zollali na Urzędach. ^ zuie, źe to w'z\ftko było raczey l*1'1 jfiJ' prędk.ego uprzedzenia, niź rozfąd^-^.^' fznośoi. Kuryer Europeyfki mo\vi l' ien'5 iz J.K.Mość dla dokładnieyfzego obia^^i' tey fpraw\,n kazał Kcmmifsyą, wkt0'p-f|i«' nifter Baron de ^edlitz pre/,ydo\val* waż wzglę em reiolueyi t y K»>rnt jt' mvze'z VV M Pan zaowu być źle inforrrl jfcJ' nym, dla tego dotsofze WMPanu, iz 6? *ało y.e młynarz był kłamca, a ze .tv: ofądzili, według praw i flufznosL'i. ^ \ Boaatym Krolowi rzecz tę w pr>vV fwey portaci, i Król mógł bez tiy Jionoru, odwclać fwoy p'erwfzv '■ jj'Âis ści wydany wyrok. Ale, iakieśtoW M) b;î rd zo dob rz e u wa ź y ł,ieft to w iel k i e n i® c i ście źe Wonareho\yie niechcą nigdy a^" ,| ji,e' błędów uznsr, ani ich poprawić. chciał bynaymniey odmienić wyr0 ^j//^ ry fam był wydał, i ktorego Minift®* pjg 'J, z fłatecznośclą prawego Rzym anto3 ^ podpifać niechciał, i raczey wolał fi? na niebefpieczeńitwo utracenia du,niżeli \)0* k i nafieb:e tę zacisnąć plam?* r£9^ tez, czego nigdy niebyło zwyeza'i'» uroczyfiego wyroku, wyfzedł tylko r Jjp1' Gab netowy, od fatrego t> Iko Króla fsnv. kf-nrvm ftcłi Spdî'nw narobotÇ le ic tecy, przez ieden rok fkazał. &e. Tan Lingua czyni tu tę uwagę. >> «ns&ck» 678 lii, te okoliczności fą pewne;to rezo» fat it? trzel,a uważać, za iednę z owych *or n°*c'^w°rfl*ich,którym to,zadnaprze* 1 ' ^ 1 ^otkonałóśćMonarchow zapobie-kt0;ic,n°żc.^lować należy godnych lud/i, fi;ir tl1 być famev porywczości o- CW e-niC m°*na odmówić wielkich po-c^y '• Ar°'owi,który ztąd wzięł przyczynę u-'l '1^ w'e'e dobrego, i karząc w kilku b-Ha^ 1 11,0ione przewinienie, przeizkodzit a'n'Urzędnicy iego nieuyrzą-Kr?ywd, millionom poddanych iego. --- VIII. ^ jVlJ spofób używania kamienia lle8°i u> budowaniu wieijskim; ^ailcl Maiora de Piftolenkow. Vcił~ystwu Ekonomicznemu Pe-sburskiemu oznajmiony. Jr »o letnicy w woyfku, wiejrv 1? °d lat kilku na gojpoc^ar-witylkic, zaraz od raïu zmiarkowa- 6? 9 vO&«V 680 łem, że ono w okolicy Wiburgu, j^^lnych, które Hę w nafzey okolicy wycigga poprawy, i ze tam wfzyftko dz'e^ iię tyJko, dawnym lubo niedokładni (1 ipofobem. Między innemi budowafllC nas po wijach , ieft tak ladaiak e , 11 111. i które częfło prawie połowj tylko niepotrzebnie drzewa barzo wieJC ' budynki używaię, ale też budynkom f daię prędko gnić, i po kilku latach fa ^')C wracać, ieźeli tylko ieizcze prçdz^y ^ fpłong ogniem, co fię tu bardzo trafia. Wizy/lkie nafze gofpodarfk'* . dvnki, iako to: domy, Oaynie , ftoo0 :gt fzpichlerze, hifzarnie, łaźnie i t. d. oTobno, niezwazaięc, iakby moźn3 ,gt le ścian ochronić, gdvbv ie wkupię [f no. (*) Po tym, wfzy/lkie te budynk' iïo'iq na iakim tęgim gruncie, ale z\vyc jj, nic na famey ziemi, od ktorey niedłtf^0^, i$, tak, że tuteyfze obory ledwie io.^: ^ 15; zaczyni gofpodarz mufi budowali'* ^ nawiać, i 11a to wiele czafu i kofz *'»ć zoutymkofztem trwałych ono , ■- owczarni, i innych Folwarcznych ba 8 s • \ s * .' 1 ^^0. Gòr5 dla pi^knieyfzeoo weyi;zeiiia , d.icii ośmiob )czny, który tarcicami j^ity, da e d bre goddafze na li.»no. Ta ^.Vnia iaft ciepła, i*k tylko być może iaki ll;-ivnck bez pieca, a prócz dachu niemafz ^ °iey nic do poprawy. *J.Sta-vnie dh koni takieyże figury, rtviii* *e ^pofoben budowane uk przelzłe, w dru* kącie podworza. Różnica m.çdzv obie* ^ ieft w tym tyiko, że średnica, czyli 1/e-Kość średnia,ieft tu tylko na io.arfzynó w. ttl. O S ora na bydło długa 4$. a fzeroka *arfzyuow. Ściany iey co raz ku g.Srzę *^?żone f; grube fpodem, na 2 i pół arfzy. a 4. wyfokie. Ma i ścianami 'trni ka-'^nnemi, iefl: dach drewniany, gdzie mo-*e być wielki fkład paizy. t lr^' ^Ur nsł podwórza , z 'clrie kamieni długi 1x0. arfzvnow. 'ch^>Tlt0 W zv^^° zrobił,roflropnifcyn z mo-udzi i I^Gadow,którzy przedtym przecîw ^niu wynalazkowi wie! przywodzi'! ipr y-k Ua'1 aui» teraz p iego użyteczności fg prze* ^,Ilan'» ' "aśladui^ go. Jeżeli ten wynala-> który ile Wiem> nigdy dotąd nie byl 684 <583 'iJVW * I U ^ ^ ni°ze -, że on nie będzie ze wfzvftkim 0iO? ,ytec*«v; ale iednak rdaiefię być ważnym w używaniu, a wielu by Prowinc yom być bardzo użyteczny, znaydzie poC'' f(,;l u Prześt: TowarzyHwa Ekonomicz17^ to będę miał ofobiiwfey honor, uw^'j, ^ieiakï Szlachcic w Franeyi * który go, o innych wynalazkach, ofobii^ Pi7*» _ dney do młócenia machiny, ktor$ ^ porufza. 1 t. d. 'cl t — ; w7 " **•" I So C^0' ®u*yć może do ochrony te-Hą^° m*my za naydrożfze, to iefì życie X\ §ran^cac^ ^rowincyi d' Anjou ku Pro-Maine ma wieś iednę; widział, iak IX. iî^I % îvcciwpiorunu mchejpi cczthjw0 nowa i łatwa zaflona* w Tym Miejfięcu gdy okolice Stolicy, wielorakie od piorono^P , îiiofîy fzkody, i wktorym odbieramy pne wieści o nieCzczęścin Miafla Węgrzech,gdzie i^Maia,piorun 9-ra7/ jL, rzywfzy, i w kilku mieyfcach zapali pV był przyczyn?, że to miafto całe pofzto %v ^ rzynę i 7o.ludzi życie utraciło: nie od r2C^; będzie przełożyć naflfpuijcy wy^*2 ----- ------rj -------7---- r^l CZas iedney burzy piorun w dom ude-^a ktory™ Jedna dziewczyna wiey- ęjr? a* Pobiegł on tam zaraz , i znalazł ev/° rozwalone, a trawę na okoł fpalo* ' dziewczyna leżała tamże bez zmy- 1 * miał ia za zabitę 3 ale wnet przy-^ CI° fiebie, gdy iey dodano tęgiey pa* ty !'^Cey wódki, a co więkfza, uczuła fig ^roirç j nienarufzoR^, iako też ziemia ^ torey Leżała, nie była opalona. Miała go. n* płafzczyk zpłutna wofkowe-niemoże wętpić, że to famo płó-^0 ' 2ac'i0w;i^0 dziewczynę od śmierci. To ^ n'c Awierdza iedno doświad-llle> ktorego P. Roufseau (*) doznał na ^onfieur. Chevalier de Marii. ^ Mutor iednego Journalu. ^8 5 fobie, przed kilk$ laty. Jechał on , recie, która miała leapę z płótna V°} c< wanego. Piorun udem I w n.-ę, *"':u gień zwrócił od przykrycia wo/IcoW^ ^ bez naymnieylzey l/kody. 'l ego te/ v trzeba zapomnieć, że w.'pomniona fjl uczy na przed tym przypadkiem, w ramieniu doznawała wielkiego bólu » czego tez Matka P. de Muril d»ła ic,V Za ów płafzczyk z ceraty. Ten ból v zaraz po tym przypadku. Czy to flrach? czyli elektryczna materya nicchce ten Szlachcic decydować. % TSt % CX; /Ja/A'e wyliczenie JJ°°. fjrVJV. ^ lf/ -JjJ'.Panów Prenumeratorów na Pamiętnika tego. X'L Kazi,nferz P°n,a"! MîciiaUkl. , ^ Ok ! ^'P-'dko: Ker: ■ Kownlfk' Ignacy. v&i1pr2ezomylk?pr2ed wy«trukowan0). we*« ^fdz.'brz-.lit L Alexander Lubo- Jr2t;K*' Wolewod: Ki io w: • Ol 10vv^ki Cześ:Goft; vck0^ Archidya- 10, K>-akow{ki. U^°w(ki Kun; Kra: rCTWi<:2 Kan:Lub; ^olto ' linow-%([ dol«or xvien:u s pegìum varfa" dziek:gnie; r> 2ct. L?tar; ^iadzioltUi ^s»ro&ìmstawi. i7rmr szam- mci. wnh2wel* kapitan. __________ j. Wą ,'ii'1 Konfyliarzo-, Sob-»;iewfki nczo P fc jOyrzeyfki Pułkownik. ^Wor- t ïm^daw Na-| Gruina Sta; Kotolnicka. vi.k,mx IOyrzeyfki Pułkownik. - zy h* & Zyberk Woïew: Brze:Lit;,X. Wyrwicz Op»1 Krafmflca Staiościna 0)-i- wfki. * trf-'Hi Jelit,Iki Pifarz P' X. jifcukitwic2 nogf rftca. X JniK centy Przeor. Mor iwfki. Warfzaw: Grabou ikiGeneeral Leyt- Klelzczyîiiki y Vv^ Soboiew/ki nant Bodufkiewicz Kano: Kra: Hrabina WifelopoUka-X.Oftrowflii Kanonik Kat; Krakowfki X Przyrçbfk KuflofzKor Szczcpanowfki Pifarz La«ckoroń(ki Woi: Brac: Rufccki Woylki Kraków. Jordan Maior. Olbromfka Starościna Dębin (k a Trennbicki LowczycKiio- wlki Ex. ai Biaîopiotrowicz Sekre-tarze Pieczeń: W.X.L, Suchecki Podfçdkowicz Wieluńfki. Wroblewfki Sekre: Są: dow MarfzalkowJkii-h. X. Trembecki . Ofsolińlki Woi«-: ^ Zbyftewfkt Fljf. , Woiewrdy Barbofki K?fsv;S X. D. marackiPr' . San do: , Zabieîto Sta: Tfr fyW Przybylflci Pro Warfzaw.* Długołęcki. ftf. Gintcwt Szat1"1'* j ,,.p^ , X. VVyfzkowft!h%etfr Kufzewlkî Hege° Koronny. , lh^° f; Jezierfta K*fzte , ^ Zbiiewlki K*"w* {(i Sid-ac; TrublaiewiczSeR X. ^0htyczne z rożnych kïCLiow doniefìcnia, p o lu s k a. ^ ten fam czas prawie, gdyśmy opifuiąc ftnn kraiowy w miejiącu prze/złym utyfki-Vjali nad j'zkodnym zwyczaiem przed aio a-1l'a fzarz u)oyjkowych\ wyjzła od Tronu ^ględem tego deklaracya najiępuiąca. Ś iìlv T A NIS L A W A U G U S T. &c. Oznaymuîs- ^inieyfzą dekiaracyą nafzą komu o tym wie- ^odó u'woś °.^ania fwogo\ i maiący za naypierwfzy cel po- eC należy, iż Departament" Woylkowy oboyg; jj,r którzy mniey zaflug i zdolności maiąc, cb0liWaia- h iednak "dla tego, że fą w ftanie od-^k dr°es? fPtacać Ofńcyera ; i iak wielka oraz kij^ość dla obywatelów mniey majętnych, Htk ^ ' Przyktadaiąc fie z fwego fzczupîego maie sVl1' do ciężaru podatków, tracić mufzą nadziejo' jVl]rz'e^ 'woie dzieci lub krewnych, bliikiemi itia t ? ich Promocyi> iak wiele lama oyczy-oh ftratY Przez to, że zdolne fubiekta, ^ych' a °zafle ieY być podporą, ftarzeią w niż-że njp pnriach dla "iedoftatku; gdyż to pewna, ^arzvrZaW C ?do1"0^ i talenta z maiątkiem to-Lv^-' 7;w.aiywfzy nakoniec i to, iak wielkich csffr^vf°trzet)uie talentów 1 do którey maiętni, dufaiąc w fwoie doftatki »■ zawfze chęć okazuią; z tych powodów DeP „^ ment woyikowy uczynił nam urzędowne w te' y nieyfzym miefiącu przełożenie, z proibì» na fundamencie prawa Roku 1776. które Nam ^ łowi zoftawiło moc mianowania, lub patentów # do wfzyjlkich S z ar z woyfkowyeh, bez excep^r ^ ■wolnością wybierania z pomiędzy tych, *i''nJlctl więceij ząflttg, i zdolności mieli, przed aż wfz)'1 Szarz woyfkowyeh zakazana była. Gdy zatj przełożenie Departamentu woyfkowego ieft zl nie ftofowne do Nafzego w tey mierze fpol'obxLlL,o ślenia, i zgodne z trofkliwością Nafzą oycoW dobro publiczne i całego woyika, złożonego P° >cl kfzey części z obywatelów, (którey to trofkh^ ^ Nafzey daliśmy dowody w przeciągu oftat°îL lat panowania Nafzego w uchyleniu kreacyi ^ kompletowych Officierow, w umnieyfzeniu v eę0 Cancellarla? awanfuiącycljj, w uftanowieniu pev fundufzu, do polepfzenia ftànu aktualnego i powiękfzenia onego) , przeto my król 05 yjjj4 czaiąc Departamentowi woyfkowemu upfz ' wdzięczność, poftanawiamy. 1. Iż przedaź wfzyftkich Szarz w woy'Kl ^6 excepcyi od 1. Stycznia R. 1784. mieyfta ftg nie będzie. 2. Ktokolwiek zechce w tym przedać Szarżę, maże, ale tylko w włafny11^/! pufie podług ftarfzeńftwa, lub za zgodną ze ftarfzemi, i za ^etnią gażę. Inne zAS, 0^\ woyikowe, które nie fą przywiązane do Brygad, Regimentów i Pułków, nie rn0^jyyfcV' przedane, iako aktualnie flużącym: a ci ^ po' którzy teraz płacą odchodzących, żadney ^ tym do lpłacenie fiebie, pretenfyi mieć P' gą. 3. A że porządek ieft dufzą wfzyftk'C^jg]/ czy« mieć zatym chcemy, ażeby dla Apte^ •wiadomości nafzey co Rok w miefiącach ^ bra i Marca, Przyfyłane Nam były rang 1 f te lifty. 4. Wfzyftkie raporta, lub żądani' fkowych ofob , do łalki Nafzey ściągaiącp ią być przyfyłane na pifmie, 5. O awanfie l'02rC7er^w przez cale woyfko, poźniey uczyniemy liycl^dzenie. 6. Kreowanie Officyt-rów tytular~ f^ey ^hylamy; excypuiąc mieylca w fiużuie Na-1* P ",uwernera Paziów, Koniufżego Nafzego, Pfet° onmfzych, i Geografa nadwornego, bez aktualnego awanfu w woylku. 7.Fiii-hy JutantomNalzym 4. tylko aktualnym, któ-2 ^egimentów do boku Nafzego wybierani bę-w woylkn zapewniamy. Toż famo i \Vąt. n Adjutantom, ze ilużby aktnalney wziętym, 8. Co do dimifiyi, przy których zwy-16 OlEcyerowie profzą o wyżfzy ltopień w zafìugi, poftano\» iamy : iż ci, którzy do len'a takowey do Nas proźby, chcij, zyikać Ud° ' Pow'nn' mieć'po fobie fprawiedliwe za-V p. CZe'iie ftarfzych, o dobrym fię fprawowaniu flużby, a potym okazać maią lata J' fubalterni 3. Kapitani 4. Stabs-0 fficyero-^d;,j ' ty fwoich ftopniach , inaczey prożba ich e Pfożną, i daremną, i t. d. tjJti lebeśpieczeńftwo utracenia wolnego han» Va}' ^ który m Kurlandya niedawno zofta-MïiV Z(*sie fi? być oddalone, gdyż z Rygi, Vym oncem Kommiffya złożona była , lą^j % ze handel Kurlandzki, morzem y ^ niczym n:enarufzony zoftanie. zaś nadzieia otworzenia nowey Pro^u^tow nafzych przez C'n er fon Pc2a^,fza fię coraz. Wielu fądzi, ze póki °Fta ^?dz'e w Tureckich ręku, v pdki nie zezwoli na wolną żeglugę przez c2y(î e e» handel Cherforu n e rnoźe znacie A prdcz tego nie może, &I00 ^r°du!ęt-Ce ^n^wt zezwolić na to, żeby ^kiem* PolfltT.ey Ukrai«y» 2 wielkim po-^ » y w wielkiey obfitości, przez Cher-yprowadzone bywały, gdy iey włafn<* » - $ W tamtych fironach prawie nadaremnie £ ^ powiękfzey części. Przewiduiąc to Podolikich y Ukrainfkich ObywateloW» ^ czą fobie wniść w kompanią dla prow*®^ nia handlu przez Akierrnan. Aie còz i prywatnych h and łowne zamiary, ieźei'^ będzie wfparte Rządową powagą, y r2 cû tami, ktdreby z Portą zawrzeć trzeba» ïeft w ninieyfcych okolicznościach trud ^ Na dniu 14. wyiechał z Warfzawy ^ ^jjf tersburga J. X. Margraff Achetti, Nur^)^ Stolicy Apoftoîfkiey przy Dworze /kim, oddawfzy wprzód Xiçciu Sieiu11' inu Szembekowi, Biskupowi Kcadju10^ $ Płockiemu Breve Papiezkie, którym >e mocowany, aby zupełnie przez lako Delegat Apoftolfki wfpomnioneg0*' ' cyufz» Apo: Zaftępował. Przyczyń3 ^ iazdu Ńun yufza d"o Petersburga ieft^^p? peratorowa zleciła była KanonikoW1 flawfltiemu, aby do Rzymu doiechaf» ^0 to bit Palliufz dla Arcy-Bifkupa Mohi^^jii' go, zaś dla fiebie potwierdzenie n» toryą Mohilowftą, a dla Jezuitów ^ pozwolenie, utrzymywania fię przy ^a, iC regułach, y życia fpofobie. Papież likatny interes Ex-Jezuitow tak dJug'-ji (i' włóczył, niechcąc go z oglądania Dom Burbońfki kończyć przez Ex Je dał wfpomnionemuz BeniflavvfkiemU t jj^1 rzeczenie, ii miał względem tego ^ do Jmperatorowy Nuncyufza fwcg°* rym to krokiem Papież y l®perat0 fuknit K ŁX-Jezuici, lubo odmiëniwfzy 2uita'e'- ^ W ^°^KW^e prawdziwemi Je- 4 iVt nowin z równych Kraiow przylej j5' » tym mniey można z nich poznać, ^ ^ voniec wezmą, ninieyfze okoliczności U "[czech. Doniefienia z Konftantynopo-pe' . nas przez Włochy dochodzą, za-Cyj woynę; zaś te ktdre z Fran- cie l' ^iollandyi mamy, pokoy głofzą. w 0 pewna , co naftępuie. *łu n'a 27. Marca miał Roffyifki Miniftec k°nferencyą z ^eis Effendim w Kon-tuia yn°Pol«» pod czas ktòrey oznaymil ofta-rez°Jucyą Dworu Petersburfkiego, y »Hiç, Podał proiekt traktatu handlownego 3- Cefarfliiemi Dworami. Zatym na-rn° fi? w Dywanie, w przytomności Gitana y więkfzość głofow utrzymała, T°r^ na inne punkta pretenfyi, iako tez Sę nra^t handlowny, toź na wolną źeglu-E'uoj Uriaiu zezwala, ale względem ze-VMW?lB®y pa czarnym Morzu, y prze® ^°nftantynopołitsń{ki, mufi założyć ycye Y granice. Czy więcDwor ^ QS, ,lrflïi te określenia przyimie czy ie ^r.Zl,cj, obaczemy niedługo. Tym cza-(Ję lfc'kie przygotowania doWoyny dzie-* Po,cajym Paóftwie Tureckim. Kapi- miri tan Bafz*, bardzo do woyny (k!onny, rąt 24. IVlarca z 13. róinemi Okr?ralt1^gC Kanału. Spt dzieua?'ą fie, ze na końcu wca Porta nreć będzie 66 ma'ych y vf^0 kich Okrętów gotowych. MaytkoW d° Jjj, biorą hurmem z Azyi. Z Archipelag0 „0\* iuź ich fprcwadzono do Konftanty 2600. Ale eòi ? kiedy te Okręty fy fa ^ źle budowane, y Msytkowie nie ^ świadczenia żadnego. Jednakowoż va <*ę W. Su tan, ze w potrzebie e fi miał zewnątrfc porroc. Na lądzie ie^ îyrn Pańftwie zakazano mdwi^ y do niey przygotowaniach , a ^atI a fpodziewa fię , źe Traktowaniem y ffjj")"'1 kim wdawaniem lię Dworow nie wniknie woyny. A U S T R Y A. W Wiedniu „swet ci, co w naywalmey-fce ìntereffa Kraiowe wply waią, y.P? . « lością fię Cefarfką zafzczycaią, nie wie ««fezie na końcu Mai», czyli 'i 1 ^oyna być miała, czy pokoy , ale » byciem niedawno 2. Kuryerow zr f " ^urga, których lifty czymprędzey . ^vi do Węgier poflano, y iego odpoW.e odefihno, wfzyftko bardziev oznacza vyf?- niż pokoy. Transporta woienne ^ £ier, poczęły iść bardziev y nadszedł c *ilz fię Spodziewano. Cefarz zelai wybranie 4* nowych Wiederifkich Probofzczow Kardynałowi Arcy Bifkupowi de Migcizzi, którą ufność \v fobie ufprawiedliwił ten Prałat, ■ °brawfzy na ten urz^d 4. Kapłanów, równie c,1°tliwych, iak oświeconych. Nie mam tu mieyfca, iak tylko, aby wfpo-^nieć o nowo uftanowionym general «y m ,Ctïl3*n®ryum w Wiedniu y Pradze , eia mio* f^ft* W Lombardyi z rozkazu Ce-? J*rJkiego, wyznaczono iedenpròznv Klafztûr, lt0ryça[fa regia nazwano, ażeby tlę do nie-j m°gìy przenofić Zakonnice z Klafzto-tì°r' zriefionych, ktcìrym lię niepodûba żyć t 'Woich, albo w innych Klafztorach. Dora :eJJ. będzie bez zamknięcia, y pod dozorem godney Damy, każca w nim ofoba , yp będzie z penfyi, ftroićsfię iak zechce, J 'e tylko po Świecku; a zas dla Ducho- dnii[Ch potrzeb mied będą iednego SPowle< p pytaliśmy w nafzych Gazetach edykt e arfti, Którym wfzyftkim wolnego h and. u >3 pozwolono. Niepodobna wymówić, to lud uciefzyło, który przez to do ptzf-y lu, y fp0f0bu do życia, nową będzie n'aidr°gÇ. Iż zaś Kontrakt arędowny z lat Mofzyń(kim, iefzcze miał trwać 2. .gì.*' y ftraciłby na tym przefzło 800,000. hi ' rfr2e^° Dwor na iego lîufzne przeloze-* płonił fię, iak z Wiednia piftą, do uczy-^ et^'a w tym nadgrody. Nakoni.ec, iak PeWna, cośmy w jirzefziey części namie- nili, ze podroży Cefarfkiey do W?gief walną przyczyną, aby nakłonić Stany ta^y teyfze do przyjęcia dobrowolnego ref°rlCji Kościelney y Cywilney, ktdra fię W Pańftwacb Auftryackich dzieie; tak dct^?^, wiadomo, kiedy powrot Cefarfki do Vr dnia naftąpi. FfiANCYA, Y Tu niebespieczeńftwo, które Ott0^,/ fkiey Porcie grozi, zatrudnia bardzo ^ fterium. Pewna to, ze oprdcz iednego y, jutanta, (Jawnego Kawalera Tot, który ^ Jeryą w Konftantynopolu ma pod zorem, znayduią fię w Paryżu inne ofoby z Konftantynopola, w bardzo sVl6^ incognito. To też nieomylna, ze Fra"c IWinilłerium, ieżelf przyidzie do tey niezechce ani może patrzyć na nią °^Qlf0i 6 Ale co dziwnieyfza, lubo nikt nie W3 P dokończeniu prędkim Traktatu -ie\w z Anglią, y Xiążę de Manchejieft Pofeł do Francuzkiego Dworu z ^ey^' wną grzecznością ieft przyięty •* ato # jtf#' pią, żeby ten pokoy nowy trwał dïog wet fię iuż o to publicznie zakładaj* typ' ferencye ńafzych MiniftrowzCudz°zlf ^ i mi, nadzwycz&yne y częfte okazui^^f ciężko Francyi pogodzić fwych i"te ^ z interefiem niektórych Potencyi. Srzodziemnym Morzu , ieft bardzo W Wagi, iż go nie może puścić'na by mogi wyniknąć z przemocy v ■ e^rfkiph rad Pertą, d!a tego , że obu Dwo-^0tn (efarfk m Francya oświadc/yła wzglę-^ tego (vvo ç tr< lkliwość, zaświadczaią, ®»tóre pifraa publiczne. j .'1trVgi na ty ti Dworze p*nu:a teraz har-2Zl^V'sk nigdy. Po w iv t GrsfFa d' FJłaing d «Spanti, y Etarora de Brńeuil z Wie-p 'a» iefzcze !e bsrdz ev pomnożył. Oprócz Pergennes y P. Amelot, którzy fą Jalki Monarchy fwego; los innych ' - 0,v' maÌ3 za niepewny. Jefzcze do-Tz n,^°mu pięknego v intereffuiącego w-^h' U ^°ïlWernera Delfina nie dano. P. de ftie'f^ C pierwfzy Kamerdyner Krolewfki) obi iefzcze otrzymać względem tego ^ e('nicyj dla Graffa de Montinovin, tern Po« le y Madrycie, przec'W któremu utrzymu-,edna potężna protekcya X'ążecia de Wg!?: Słowem wfzyftko teraz w Werblu fiift VV P°rufzeniu ; wfzyftko obiecuie w-Mi- rewolucyą. r*cz ^r.edyt publiczny ieft wielki; albo iVcjey ' iak wielka ieft 'w Francuzach ehęć H M?l-famy°h ProwÎ7V'» zna(^ z te^°' zc ftravvi "y przez ^jbflirypcyą, pożyczono Skarb6 W 48* godzinach. Mulico przed izbą chotv°7ią Poftaw'^ wartę z Jazdy y pie- tv vf ^'ftrzyman'a niezliczonego mno- V którzy fię wyścigali z pieniędzmi# Wi^rprzedzfnia wielorakiego n:efzczę*c7a. ^nkie^* Cz^s<^ Biletów dofłaia fię bogatym Viçje ^0tï1' którzy ich uftepu'sic innym, atjai zarabiaią. Nowy Generai Con* ?2 ./ ; troteur P. d' Or meffon, używa tego pozyc^' go Kapitału bardzo chwalebnie. K?-z * Jkto może okazać, albo godnym wiary ucZ.^ nić to, ze Rie może czekać Rok ża ^yP . peniem wexlow, ktdre fkarb Departatn^n Morlkiego porozdawal, odbiera pieni?"2 ' uftąpiwfzy z nich małego nrói-'entu. 1 en P ffępek czyni chwalę P. d' Orme ff on y *e. mu wielki fzacunek n wfzyftkich, a Iiegocyantòw, od upadku ratuie. W^*. , niektóre Domy iuz zbankret jwaly ? *_ rl,1 ^ dawno flawny Dom Vincens, który doti-kredyt miai nienarufzony. H I S Z P A N i A. ^Daie fię, ze pokoy d!a tego Kraiu Epochą fzczęśliwey rewolucyi, kr<5ra fyr?'-a Użyteczne odmiany. Spoftrzega Hifzp91"^' źe nie złote ani frebrne góry, aïe pr3c°^ tość y przemył? Miefzkarcow, czyni ^c-ey śliwość Kraiow. Monarcha coraz ba^by bierze Cię do przyzwoitych śrzodkoW ? dotąd zawadzające zniofï przëizkody?" 0< umyfl iego poddanych do nauk y bandai fobny tłumią, y względem tego niektóre nowe rozrządzenia. Wfzakze y to ielł ieby tam iuź ftaîy iiç tak wlf J yju wielorakie odmiany, iskeśmy vV Francuskim Roumain czytali. v/ , Uftariowienie zaręcz,uącey kompan' ^ Corunna przy fz lo do fltutku w pr«e ^oVv Miefiącu. Czterdzieści dziewięć »;0 gwarantowało za iey pewność, o Kaplta pod^ ^ Z 500,000. Piaftrow na 125. akcyi 2jj ,lel°ny. To,' y pozwolenie wywozu ïlad?,a ,Z* granicę > czynią handlowiwielką ter Z!e^ !*° którego rozfzerzenia bardzo iię rpZ ^ Hifzpanu przykładać zaczynaią. ^Vi ^ końcem zawarto przecie, mimo ^and^^ tru^n°ś^i» Traktat pokoiowy y jç . °yny z Portą y podpitano go -7. jy P. Bulignij, Kupiec z Sewilii, ktfc- •> en Traktat w Konftantynopolu przy-PańfL-^ ^utku, zoftai Miniltrem Hifz- » fprg am ^ P°rty. Ta okoliczność rzadka, Prz ■ ^'^kie pożytki dla Hifzpanii, ale tych^M8* VVIe^î ufzczerbek handlowi in-ftje'n ^arodow. Mocą tego Traktatu powiję • Sultan przywieść Barbarzyńikie "C2yp°rpolite, aby Kommiliarzow do Mi?» kt>t-U P°ftaly dla zawarcia pokom y Trach".'17 czeg°> ieźeliby fię {kłonić nie-\Vj|îa^y» tedy Monarcha Hifzpaiifki poftano-cKv ^,,Ze(^fi?wziąć drugą expedycyą prze. I^'erowi, aby go bombardować. Don Ffe ° Z- lini°wemi Okrętami, y kilku ko^3^™1'* ma tam poprowadzić 60 Stat-Wd ùr.e ^aią być wyznaczone do bom-^|^vvania Miafta tego. ^fakt Wz?'eci<^ czynność w fabrykach, ma* SeSowUraCV ^°1in'ctwje » wyznaczono w WJejjj,- 1 ' , arc©Monie y innych mieyfcach, ko\v v nndf?dy d'a Artyftow, Rzemieślni-Al ° a^ow» zwyczaiem innych Kra-^%ftko °° ,S°dnieyfzego uwagi nad to ' z^Viaizcza zwaiywfzy wynioiîosd Hifzpańfkiey Szlachty , ieft to edykt, Którym napitym Rzemieślnicy k-aZ ^ profeffyi, y Fabrykanci mogą doftąpi^ jg tylko Urzędów pierwfzycii w Miaftach» nawe*, famego Szlachectwa, ieiekfię W „ profeffyi popifzą, wielką y rzadką d° , naiuścią. Drugi edykt nakaz i. aźcby ^ fikich Włóczęgów chodzących z obcei»1 ftyami, y grających poWiiach fzpetne ^ *»edye Arlekinów, których pełno by^ ^ Hifzpanii, z Kçaiu powypędzano: * by lig pokazali, do robot publicznych no. Inny ierzcze edykt poftanowii > fź* y wfzyftkie zapiły y darowizny, na pod czas choroby uczynione dla J Spowiedników, Kościołow y Klafztor>:> nic nie waźyly, # Xiąźę de Crillon ma fobie od Kro'® n.Sjj(£; ne imie Xiążęcia de Mahoń: ktdre tez 0 fiarlì fynowie w familii dziedziczyć r-^je-Prawda, ze imie Crillon flawne ieft KV iach; ale to, które Zwycięzca Mifi°r'ł tąd no 111 , nie pochodziło od familii ^vl ^ ale od pewnego Margrabftwa, ktdre Hràbftu ie Awenioófkim. Kroi dał t?KZ6p de dawna mieyfce w Radzie Kaftyliikiey ' Cawpomanes, Ten to ieft człowiek °. w pierwfzey części tego Roku wfpornn,' /c]\ ieden z owych witlkìch ludzi » \ćh rzadko niebo daie na dobro NarodoW» oświecenie, a którego prace y VrZ-' ci[e$ nie tylko ku fwoiey Óyczyźnie, ale y 15 kJ Społeczności, damy z czafem poznać W tym Pamiętniku. ^brot anglia. roty nowego Minifterium idą pomyśl-rfce^ "lZ ^ fpodziewano. Niezgoda, o ktò-1* ®*içdZy ,;eg0 ofobami prorokowano, nie 2av mieyfca. Ta zaś, ieźeli lię nie trwa/l6h t0 AdïniniftrRCya ninieyfza dłuzey dotąd dwie przefzle: przecież p0x ,e 'l&aią przeciw Lordowi Norht y P. Rev » ^ • Satyry. W iedney drukowa-'eft nibvTlf ^P^'edziano, ze teraz Anglia trami. Ale1 M??»?-*na mi?d3y dwiema io-śli\Ve 0nj« , ^enum niezwazaiąc na zło- raz daley w nu*/1 . głofy poftępuie co-Wyk- • osiadaniu wielkich intereflow. »a^a de Northington na urząd żyło Miń;a Kròlevvlkiego w Irlandyi, zaflu-ci°l na J; i?®' w przyiacioi y Nieprzyia-co zn.ii^l ? pochwalę. Ten dotąd maio *of na'r?ï kawaler zył kilka lat iak Filo. d° p .lQbności, y ledwie fię dal namówić ìednvm"1?cîa taìt wyfokiey ran^'- jeft on kom z°Wych nie wielu, którzy Irlandczy-2 utfat oflodzid gorycz, którą czuią Godïî* R. Temple, którego tak ukochali. Way.''ki' ,tu wspomnienia Generał Con-Grtffą 'ubo ieft wielkim Przyiacieieni nifterinr*»*' rne.> trzymał fię iednak wMi-Clief vn- ieden, iako Kommendant en fterium "y."5» lądowego, lubo fię całe Mini*. luz po trzy kroć odmieniło. î6 Nie tak z politowania nad biednetni °^s prawionemi Maytkami, lub boiaźn : cycb ztąd wyniknąć zawieruchow; raczey z przezorności poiityczney, w}'^3 Minifłerium rozkaz, aby iuz więcey j kow nieodprawiano, a pewną liczbę tow w gotowości trzymano. Przez to W Kanale będzie krążyć iedha Fiotta ^ ; obfervvowarii»j a druga na Oceanie dl* ^ trudnienia Maytkow y przefzkodzerJ,J y handlu krxiowego. To pomnoży sV'?f0r* kofzta kraiowe y dîugi. Według ,0\f Pr'tce,, dîugi te wynofzą teraz 252. Mil'0!' cjc 522936. Śzterl: od których co fècffc P £gfl: trzeba prowizyi 9, Milionów 293-2* , to ieft, około 20. Milionow Czer.* ^ XI. * Różne Szczególności*. 1) i^Zień 12. Kwietnia, mewyR*^.^-1"' mięci rocznicę wielkiego w Zachody10nóy" dyach zwycięztwa, obchodzono cb^f nie, nie tak z wielką okazałością, ** ią Rodneia. W tamteyfzych g3Zet3' <■*- i.k^yoogodniejifzy byty[J^^areUcb, aïï* niezliczona moc ludzi «idok, konno v piechoto «-brała. By! " ldoV J^ego nic by w fóy «'» ■ iv5B mnożna fobie doftatecznie wy ftawic ; okazałości. Czarty nie ludzie Angle t .y iVcL\nie§al0puią' ale zawfze le- kom wyciągp|One, zdai^ j doftrzeCł Jęc równo od ziemi, ani mozi.a ou . kledy fi? iey kopytami ćetykaią. J-'<•. S°dna widzenia zabawa « y Wiûo* z naypiç]jnieyfzych. ćft Kunfzt ten, chcąc widzieć W 'Dym krain Xiąźę de Chartres i po e- CW clo Anglii. W tę podróż wzią* zjoaą Xcia de Naffau, MarfZâlka de Confiant* 5 'Xiążęeia de F/tz-^fames. Ciekawość u l^ze' nia flawnych konnych zawodcw, w N^' market, naybardziey pociągnęła X ąięc]* à0 tey podróży. Odbiera on w Londynie t>7ttt Więkfze od Panow AngieMkich dowody cunku ofoby fwoiey , że ieft nbwyc^efp*' »yœ w pochwałach, kto're daie r,-q U>*' ' obyezaiom y modom Anf'ielfkim. ChcM 0 fwoie dzieci do Anglii fprowadzić, ażeby tam przez 2. Roki pod dozorem znafo^, Y Graffowey de Genlis do obyrzaiow An-1' jkich przyzwyczaiły, ale Kroi na to nie7,e^ zwolii. Spodziewają hę, ze cl Panowie wadzą z fobą nowe konie v mody do * ^ ryza. Juz teraz ntwet W Werfalu Dw°f ^ Angieiiku tylko mowi. 4} Sławny P. Lin guet, ktpry iię do jeraiu ca zawfze przenioff; będzie pewn'eîl!^ długo źałowat przedfłfwz:ęcia tego. Jer Annales, ktdre znowu po uwolnieniu ^°ri\e z Baftylii rozpoczął, nie maJą w Londy ^ y w Anglii wielkiego odbytu, ktereg° fpodziewał, y który przedtym miały g, nych krajach. Anglicy nie lujjią oweg° torycznego ftylu, ktorego w piTanîti ^ żywa. Rózumieiąc, izby Dzieła J>gó^ &, ^ fkupnieyfze, gdyby były na AngieJfti przełożone, począł ile względem tego ^ dzid z Angieiflitemi Xifgarzami. Jeden zP ofiarował mu 2. Gwinee na tydzień» Ï wolenie fobìe przekładania y zì>y\V&al* 19 figlów, ale 2 tą kondycyą, żeby toz mogi Urzvnié z Annal imi dawnieyfzemi cc* Lingot nie zezwolił, boiąc fię żeby lud »ie obrufzył (ię przeciw niemu o niektóre foyderftwa, ktor- Uę tam znayduią przeciw Narodowi Angielfluemujboiaźń niepotrzebna! tam, gdzie wzgarda ieît naywiękizą kar% Autorow, lekkomyślnych lub zuchwałych, 5) Opifuiąc Cherfon w dmg'ey części Pamiętnika r. p, powiedzieliśmy, idąc za kartą ftową P. Buf chin gA, rie to Mi a do leży vv fa-03 y m klinie , który rob'? rzeki Dniepr, y B5g» Al® ponieważ to mieyfce było ti;ewy '°" ®ne> przeto go pofunięto werfztow wy-*eY ku rzece ïngulcowi. P. Profeffor Ino-nudfow daie iego położenie 46. 38' 30" *^ci, a 5/. 19' 45" długości, rachuiąc d 1 aryzkiego Merydyaru. . Baron te Fort, w tym tylko rozumienia Przełożonym nad Szpitalem Dzieciątka Jeztjs, ix tnu powierzono wynalezienie fpo-j° ;°w» iakiemiby dom ten mogi być nav-^P ey rozrządzony. Przedfięwzięf ia także zRięćem żebraków «jiepr» *• r-y t< .„cjUAuny. Przedsięwzięcia także ^Rlędem żebraków, pochodzą tylko o îleÇo famego , y bez wpływania W ^ nie fwierzchności Duchowney y Swieckięy» la«°śtny omylnie na karcie 4T3. namienili. Toż na kar: 544. w •EocnUU - _ .w»ięy t —.ymie na karcie 413. namienili. a oz na kar; 544. w wierfzu 7. ftoi P. Spilli z ami aft V -Abbé. Expilli -■ Na karcie 538. fl°i że młynarz w Szczor-gclì bìerxe 3.' miarki od Korca, czytay: i| * a Czytając takie Gazety Warfzawfk'ey nu tu' 39, nafte puiące Ûow . Meffyńczyko wiet nie fą owego niektórych Aniorow zdania, & Barbarzyńcy choć fą ludzie niewierni, ale nit' winni, y Z handlu zyiący; y że nie naf teiękfza iejl dla Malty Jłai&a, że ich y z Stal' karni zabiera Rozuauel smy, ie nam trzeO* byìo uczy nic względem tego w Pamiętni^, poprawę. Aie gdy tam na karcie 471. tylko to: Alalia wftawiła Jtę także w tf* przypadku bardziey, niż tysiącznych Statko^ y Ludzi nit wiernych, ale niewinnych, y z h^' din zyiącycli, zabieraniem. Nikt nam nie i**0' Źe zaaać, żeśmy tu przez ludzi niewi^ nych. i. t. d. rozumieli Barbarzyńców, cli] Korfarzow Birbarzyńlkich, którzy nigdy n'.^ bandluiq, y nie niewinnemi, gdyz ro2^1 iaią, ale Turków, czy tu di t handlu, czy 'j . ïakiey podròiy ieglui^cych, których iVJ*'L zVbicra, gdy moie, dla tego tylko, Turkauii. Omyłki wpiewfzym Tomie. kar: wie: fìci czytay 17 8 Augaftem Auguflem 29 17 1668, - °d 54 if navwaïa nazywała 60 14, zboża biorę zboża, biorą 4ł? 16 co żywo: iako też, żywo, co 491 2 produktami ratami, [iakteź niefze/ęśliwym niefzczęśliwey woyfko Ł .. poftępui? 499 24 wyuzdafney wyuzdaney 5°2 g nicdbai§cym niedbai^cey 5°S po tyeh lîowach Tama nasze- 494 21 24 woyfika 497 16 poliępuie îh 5 ii 5i6 tl7 519 59i 6ot 616 6,0 66 8 % go picrwfzego przydaj Oyca 36 rzy trzy 16 ciao ciaîo 2Z polach palach if zaieła zaielo 6 pływ? i? plyn^ IO 0 duiey 0 drugiey 18 do picrwfzego do iednego H iefzcze ieżeli 15 Wirgiliylkiey Wirginiyfltiey 6 zwiedzione Uwiedziono % pręwiley przywiley 13 14 calowych 30 calowych 625 Ludność Łatwość zamiaft Roto magu w Remach 9 w dom w dąb ■i* U *». ' fi \v, ..$> - - . -1 . C' A 11 : i'. ■? ;■? *>■ i >- ' -V- i. ■: - - r : .. c-.? * * Jr , i ■}* ^ 'i? r v Qi3-nj~m n rT Biblioteka GŁÓWNA Wyższa Szkoła Nauczycielska Słupsk