Biblioteka Główna AP Słupsk nr inw. : kg - 127017



NOWY SP O S O B
DO NAUCZENIADZÎECI GEOGRAFII, KROTKI, ŁATWY, y NAYDOSKONALSZY
PRZEZ
• PRZYŁĄCZONE NOWE Y INWENCYI
XXIV. KART GEOGRAFICZNYCH
Z WYKŁADEM QNYCHZE, ZA WIER Al t^C Y
DOKŁADNIEYS2E OPISANIE
POLSK I î LITW Y
TUDZIEŻ
NAUKĘ O SFERZE
w ktorey obroty Gwiazd y.Planet, Sy [lematu
czyli rozporządzenie świata, używanie Globu, wymiar drog Geograficznych dawny y tera-fcnieyfzy, fa opifane.
Z Francufkiego przełożony, powiękfzony, y poprawiony
PRZEZ
X. DOMINIKA SZYBINSKÎEGO Scholcirnm P tarant.
W WARSZAWIE, 1772.
Nakładem Mïc*ïal a GROśim-J.*K. MCi Bibliopoli X Kommiffajrza Nadwornego
0290000233288
PRZEDMOWA
DO
CZYTELNIKA.
Wielka winniśmy wdzięczność tym, którzy nowe w naukach czynią wynalazki, iako czyniącym iflotną przy-fiu gę rozumowi ludzkiemu, y nafzemu wiekowi przyflępuiącemu co raz do więk-fzego światła: daleko więkfzę winniśmy tym, którzy wynalezione nauki ku poię-tności ( zwłafzcza młodzi ) ułatwia ią. Wiek albowiem życia ludzkiego fłaby y krotki, nie i e ił proporcyonalny mnogości y rozmaitości pomnażających lie fztuk ; iako mdły żołądek obciążony wielością potraw, ani ic jfłrawić, ani w dobrą krew obrocie potrafi : tak człowiek chcący naturalne rozumowi fwemu fprawić ukontentowa-* 2	nie,
P R Z E D M O IV A.
nie, gdy fig do nabycia rozmaitych rzuci umieigtności, pierwey przy uczeniu fie ich, fiły fhrga y życie zakończy, niż upraąnio-ney z rożnych wiadomości pociechy, albo iakiego pożytku dofłąpi. Mogę więc mówić, iż czafow nafzych wiecey ułatwia jce fpofoby, y krotfze wynalezione dofjpienia pomienionego celu drogi, fzaco-wane bydź powinny; niżeli nowe wznawia jce fig rozumowi zabawy, te bowiem cigżaru, y pracy przyczyniaj z zatamowaniem czgftokroć drogi do wydofkona-lenia fie we wfzy/lkim: tamte dodaj ulgi, łatwością wabj, y toruj gościeniec do dofjpienia zafzczytu w każdym Kunfzcie.
Młode lata nayfpofobnieyfze do wfzyft-kiego, przy fwoiey czftgflokroć porywczości , krgte do nabycia rożnych umieigtności przebywaj drogi: Kontentujc fig jedynie prac fwoich pożytkiem zapominaj mozołow, a czgfiokroć przy zbywa jcych łatwieyfzych fpofobach, pozbywaj z pa-migci niepotrzebne przyçzynione trudności wraz z ifłotg nauki: flufzna więc ochraniać fiły ludzkiego dowcipu, ofzczgdzac czas, zachowuje go z młodg poigtnoścj
do
PRZEDMOWA.
do pożytecznieyfzych y przyzwoitfzych życiu ludzkiemu zabaw.
Poprzedza jce uwagi dofyć wielką zaletę tey X jżecce fprawićby powinny: fpo-dziewam fig iednak, że nierównie wigkfz^ fprawi doświadczenie podanego w niey nauczenia fig Geografii fpofobu.
Spofob ten pokazywania dzieciom Geo-» grafii na Mapkach bez napifow gdzie Kro-leftwa, Prowincye, miafta, rzeki, gory, &c. famemi tylko znaczkami ponotowane fę, nowy wcale, ale do fpamigtania v nauczenia fie w krótkim czafie, bardzo fkuteczny, Figurze pozycyi, y rozmaicie pokryslonym mieyfcom, przypatruje fig Dziecig, wlepi w umyśle fwoim obrazek Kroleflwa, prowincyi, miafta &c. tym fpofobem pamięć iego nie bgdzie fig przywiązywała do napifanych y zaggfz-"czonych tu y owdzie flow, ale do fytua-cyi mieyfc, gdzie fïowa czyli imiona te, a nie inne, ftnżyć powinny : pamigć mówię młoda nie bgdzie fig fpufzczała na by-ftre oko wy czy tu jce, coby napifane było do razu przeczytawfzy powiedzieć; ale gotowa będzie według wyry tey Kraiu fy-
tuacyi
PRZEDMOWA,
tuacyi zgadnąć wfzyftko, rozpifać » y Rozporządzić z pamięci, gdzie które miafta, zamki, porty, rzeki, &c. wyryfowane bydź powinny. W takiey wiec pamięci początki Geografii umieśeione, gruntow-nieyfze y trwalfze nierównie fą, niżeli te, których z fzukania y wyczytania na Map-pach nabywa ią Dzieci.
W krociuterikich pytaniach każdego Narodu y Panftwa wyrażony ieft charakter, Rząd, Religia, podział Kraiu, miafta znacznieyfze, Porty, Gory, Granice, rozległość, Sec. Włafnego zaś Kraiu flara-îem fię doftatecznieyfze dać opifanie, aby Dzieci z pierwiaftak lat zaczęli poznawać fwoię dofkonaley Oyczyznę, y nie były Cudzoziemcami y przychodniami w lwoim włalnym Kraiu. Uyrzyfz więc tu Polfkg jia trzy potężne podzielony Prowincye: Każda Prowincyą na Woiewodztwa y Ziemie, a każde Woiewodztwo y Ziemia, nayprzod ci wyllawi P^zeki, 2. Miafta Stołeczne: 3 Powiaty z Staroftwami Grodo-wemi y niegrodowemi, Sedami, Jurysdyk-cyami Sec. 4 Mieyfca Seymikow, gdzie liczba Poflow y Deputatów wyrażona zawiera
PRZEDMOWA.
Wiera fię. 5 Na koniec wiadomość w fzczegulności o każdym Woiewodztwie, gdzie namienia fię początek y dawny rząd iego, Herb, liczba Senatorow więkfzych y mnieyfzych: y Miareczka w każdym Woiewodztwie znacznieyfze, y inne tym podobne do wiadomości potrzebne uwagi. Wfzyftko to ile fzczuptosć Mapki pozwoliła, referuie fię do położonych znaczków liczb5 albo literami wyrażaiących fig na karcie Kroleftwa Polfkiego, y Krole-jflwa Prufkiego, gdzie wyraźniey Prufy Polfkie fą wytknięte.
Do tych czas w Języku nafzym Pol-lkim nie miały dzieci tey łatwości, aby razem z opifaniem Kraiow mieli jakieś wyobrażenie pozycyi ich: ta Kfigżeczka będzie dla nich arcy wygodna, bo i3 przy fobie maiąc, mogą fię obeyść bez dużych Atla-fow, które dofkonałfzemu niż dziecinnemu flużą bardziey wiekowi: a natomiafł, w tych przyłączonych maleńkich Mapkach, według opifanych znaczków łatwo im będzie wfzyftko znaleść.
Przy końcu Informa cyn o Sferze y używaniu Globu także do poięcia dziecinnego
Ie£l
PRZEDMÓW A.
îeft akkomodow^na, terminów w niey ie-dnak Łacirilkich lub Greckich w uffawi-cznym używaniu będących, y pofpoiicie wziętych, nie zdawało mi fię odmieniać : aby młode rozumy według wykwintnego terminów braku informowane, flyfzęc or-dynaryine w tey umieiętności wyrazy, nie. zdumiewały	iak na niewyrozumiałe
Swingi pytania. Pzyłączyłem atoii terminy toż lamo wyrażai§ce po Pollku, dla fa-tysfakcyi tych, którzy Polfkiego ięzyka obfitość w odmianie naywziętfzych terminów radżiby chcieli flyfzeć.
Na oflatek wyczytawfzy y fprobowaw-fzy tego nauczania Geografii Ipofobu roz-f§dny nauczyciel, iezeli nie z okrafy y kfztałtu rzeczy, to z fkutku, to ieft z obfitego dzieci profitu, pochwali Autora przedsięwzięcie : a moię w ocyzyftym Języku Narodowi przyfîugç.
ATLAS
ATLAS DZIECINNY.



ATLAS
DZIECINNY
CZYLI
NOWY SPOSOB DO NAUCZENIA
DZIECI GEOGRAFII. KROTKI ŁATWY Y NAYDOSWIADCZENSZY.
ROZDZIAŁ I.
IV którym fię explikuią Terminy Geograficzne, y co znaczy pierw/za Karta Geograficzna.
i
Pytanie. Co to iefl Geografia?
J	Odpowiedź.
eft opifanie Matematyczne, Fizyczne, y Polityczne całey Ziemi.
Pyt. Co ivyraza I. Karta ? Odp. Wyraża okrąg Ziemi na dwie połowy rozcięty ; a te połowy czyli części nazy-"Waia fię Hernifpheria-
A 2	P. Ta-
4 ATLAS DZIECINNY.
P. Takowe wyobrażenie Okrągu Ziemi czy ma iaki fundament ?
O. Ma, bo fie na początkach Matematyki y regułach Optyki funduie. Wyftaw lobie naprzykład, kulę wydrążoną, albo banię fzklaną, na ktoreyby Kroleftwa, Prowincye, linie, y cyrkuły (iak zwyczaynie na Globach Żiemlkich Geograficznych widziemy) wyryfowane były. Day my to iż na boku tey fzklaney bani, na linii która fię nazywa Aequatorem, ieft dziureczka przy liczbie czyli gradufie 90 albo 270 patrz pilno przez tę dziurkę, a wprzód ftronę bani od oka papierem okryi : zobaczyfz drugą ftronę podo-bniufieńką do iedney wyryfowaney połowy świata, to ieft, do Hemilpherium A. B.
P. Moznali z inney Jlrony te dwa Hemifpheria okrąg Ziemi pokazuiące zry-fowact
0. Można : to ieft w pofrzodku tych okregow wyftawić Polos, w ten czas linie nazwane Meridiani, czyli Południowe będą proftemi liniami; Paralellae zaś, czyli rowno odległe ftaną fię cyrkułami, z iednego cen-rrum na Polu zafadzonego zryfowanemi. Aequator ftanie fię takowego okręgu Cyrcum-ferencyą. A w tedy chcąc w około obiechać y opifać ziemię, trzeba fię bra<5 w proft od iednego Polu iako od punktu pewrtego, do drugiego ; y ciągnąć wlkroś linią od tamtego do tego Polu.
P. Go
KARTA I.
5
P. Co za mankament wynika z Matematycznego ryfunku Ziemi, tak pierwfzym iako y drugim wzwyz przerzeczonym Jpo-fobem ?
O. Oto ten że na <jlobie, czyli Kuli bierni, fą cyrkuły prawdziwe: a zaś na ry-fowaney na Karcie Kuli nie mogą bydź cyrkuły prawdziwe, ale linie nakrzywiane czyli iakieś części cyrkułu.
P. Wielorakie fą Karty Geograficzne? O. Czworakie": Powfzechne czyli ogol-fle, Generalne, fzczegulne, y Partykularne.
P. Co to iefl Karta Geograficzna Po-wfzechna czyli Ogólna?
0. Jeft ta która całą Kulę Ziemi repre-zentuie , iako to ieft : ta Karta, którą teraz «xplikuiemy.
P. Co to iefl Karta Generalna?
0. Jeft ta, która iaką część Ziemi wyraża, iako to Karta II. XX. XXI. y XXII.
P. Co to ieft Karta Szczegnlna ?
O. Jeft ta która wyraża albo iakie Pań-ftwo, albo Kroleftwo, albo Rzeczpofpolitą, iako fą wfzyftkie inne w tey Kfiążce położone Karty rozmaitych Kraiow: nazywaią fię inaczey Chorograficzne.
P. Co to iejł Karta Partykularna ? 0. Jeft ta która nam wyftawia przed oczy iakie mieyfce partykularne, iako to A 3	Pro-
6 ATLAS DZIECINNY.
Prowincyi, Powiatu, Ziemi &c. Takowe Karty nazywaią fig inaczey Topograficzne.
P. Czyli iefzcze iaki inny gatunek Kart znayduie Ją?
O. Żnayduią fig Karty Morfkie, y Hydrograficzne, które Morza, Jeziora, y bieg rozmaitych rzek wyrażaią.
P. Co uważać należy w podziele okręgu Ziemi według reguł Matematycznych uczynionym ?
O. Uważać należy pewne punkta, od których wychodzą cyrkuły, a te na krzyż rzecinaią inne cyrkuły: iednakże po wig-fzey części, nie mogą fig na Karcie inaczey wyryfować, tyiko iakby profte linie, iako na teyże Karcie miarkować możefz.
P. £Jak fię nazywaią punkta o któryęh namieniłes?
O. Poli albo Bieguny świata. Ponie. ■waz imaginować fobie potrzeba, że Kula Ziemi obraca fig na ofi, ktorey dwa końce na tych biegunach dwóch, fzybko chodzą z obudwoch ftron na przeciwko fiebie: tak właśnie, iak z piafty wychodzące ofi końce, na ktorey koło obraca lig, poka-zuią fię.
P. Wiele ieft takich punktów czyli Biegunów ?
O. Jeft ich dwa, które fą naznaczone literami a. b. Ich mieyfce w cyrcumferencyi
dwóch
KARTA I.	?
dwóch Hemisferiow zawfze ieft na przeciwko fiebie po końcach diametru.
P. Co to ieft Punkt a ?
O. Jeft to biegun Połnocny czyli Palus ArUicus, który na famg Połnoc leży, dla tego nazywa lig Arffiicus. Ponieważ pod Konftellacyą nazwaną Arćtos mieyfce mu Matematycy naznaczaią.
P. Co to ieft Punkt b. ?
O. Jeft to Biegun świata Południowy, czyli Polus Antardticus, który ku ftronie Południowcy leży: dla tego zaś nazywa lig Antar&icus, iż na przeciwko Arćtika mieyfce ma.
P' gfaki ieft podział Cyrkułów na Kuli Ziemi zryfowanych ?
O, Dwoiaki, ieden na Cyrkuły wigkfze, a drugi mnieyfze, y ten ieft naypofpolitfzy podział.
P. Które fą Cyrkuły więkfze, y iak Jîç nazywaią?
0. Są te: Linia Rownonocna, czyli Liwa Aeąuinodtialis. Eccliptica, czyli linia ta, na ktorey zaćmienia przypadać zwykły, * y linie południowe czyli Meridiani.
P- Które fą Cyrkuły mnieyfze ?
0. Są te : Linie równoodległe czyli po łacinie Paralellae. Odwrotne cyrkuły, czyli Tropici y y Biegunowe, czyli Circuii Polar es.
A4"	jP. Co
8 ATLAS DZIECINNY.
P. Co to iejl Linia Rownonocna czyli Aequator albo Circulus Aequino&ialis?
O. Jeft; to wielki Cyrkuł w około Kuli Ziemney Jednakowo odległy od obydwóch Biegunów świata.
P. (Tîak fie wyraża takowy Cyrkuł na mappie Ku/ą Ziemną na dwie czejci przeciętą reprezentuiącey ?
0. Wyraża fię w linią proftą, która tu pod znaczkami c. d. znayduie fię. Żeglarze morfcy iednym ftowem zowią ią linią. My zas dla tego nazywamy ią Rownonocną, iź gdy do niey przyidzie flońce, tedy po całym świecie dzień ftaie fię równy nocy : a to dwa razy na rok przypada w miefiącu Marcu y Wrześniu.
P. Co za włafnośc pomienionego Cyrkułu Rownonocnego upatruiefz ?
O. Upatruię tg, iż dzieli Kulę Ziemną na dwie równe części Połnocną v Południową.
P. Na wiele' cząjłek dzieli Jię Cyrkuł Ro-wnonocny to iejì Aequator, iako tez y inne Cyrkuły ?
O. Dzieli fię Aequator y inne Cyrkuły na 360 cżąftek, które fig pofpolicie zowią gradufami.
P. Wiele w y no fi ieden Aequatora gradus?
O. Wynofi 15 mil Niemieckich, a mila Niemiecka zabiera czafu godzinę y 40 minut.
Zaczym
KARTA I.	9
Zaczym według Komputu mamy mil Niemieckich w około Ziemi 5400.
P. Co to iejł Ekliptyka?
O. Jeft to także ieden z więkfzych Cyrkułów, leży na tey Karcie pod znaczkiem liter: e.f. g. h. mato co do Ziemiopiftwa należy , fzczegulnie tylko do zrozumienia odwrotnych Cyrkułów czyli Tropiko w fłuży. Imię tego Cyrkułu wzięte ieft od fłowa Ec-clipjisZaćmienie; ponieważ na nim zaćmienia Słońca y Xiçzyca przypadaią. ,
P. Które to fą Meridiani, czyli Południowe linie na Kuli Ziemuey zryfowane?
O. Są to także wielkie Cyrkuły przechodzące przez Polos, albo Bieguny świata z iedney y z drugiey ftrony, przecinaią na krzyż Kownonocny Cyrkuł czyli Aequatora, y otaczaią Kulę Ziemną w około, patrz go na Karcie pod literami a. b.
P' Dla czego nazywaią fą Cyrkuły Południowe ?
O. Dla tego, iż gdy Słońce przyidzie «a ten Cyrkuł y ftanie na linii Południowy , wfzyfcy wciąż ludzie od wierzchu a z do fyodu Ziemi, na niey miefzkaiący, maią Południe iedneyże godziny: a przeciwnym lpofobem z drugiey ftrony pod połową tegoż famego Cyrkułu, czyli linii Polnocney pol obręczą ' zoftaiący obywatele , maią połnoc.
A 5	P' Które
IO ATLAS DZIECINNY.
P. Które to fą Cyrkuły Równoodległe, czyli Paralellae, y dla czego tak fą na-
zywciią ?
O. Są to Cyrkuły mnieyfze, dla tego nazwane Paralellae, iż od Aequatora czyli Rownonocney Linii w iednakowey wfzędzie od fiebie odległości fą na Globie zryfowane. Otaćzaią iako obręcze całą Kulę Ziemi, ale ią przecinaią na dwie nierówne części, y co raz bardziey, czy to ku wierzchowi, czy ku ipodowi idąc zmnieyfzaią fię.
P' Które to Cyrkuły nazywaią fię Tropici albo odwrotne?
O. Są to dwa Cyrkuły mnieyfze, iedna-kowo iak ieden tak y drugi odległe od Aequa-tora na 23 gradufow y 29 minut.
P. Zkąd to nazwifko Tropici albo Odwrotne w zìxte ?
O. Ztąd, iź gdy Słońce przyidzie do nich, iuż ani wyżey poftąpić ani nizey fpu-ścić lie nie może, ale na odwrot cofnąwfzy fig uftawicznie między temi dwoma liniami, iakoby między granicami krąży, albo fię fpufz-czaiąc, albo fię podnofząc. Przeto w Krajach mię-dzy Tropikami położonych, dwa kroć na rok Słońca goruie.
P. Czym fię roznią miedzy fobą pomie-nrone Tropici?
0. Tym, iż ieden ieft ku Połnocy, zmie-rzaiący ku Biegunowi Poltiocnemu, przeto
nazywa
K A R T A I.	u
nazywa fię Pofnocny, albo pofpoliciey Tropicie Cancri i. k. A drugi z drugiey (trony Aequatora Południowy zmierzaiący ku Biegunowi Południowemu, zowie lie Tropicus Capricorni, znaczony literami : U m. rle terminy Cancri Raka Capricorni Koziorożca, wzięte fą od Konftellacyi Raka, Koziorożca; przez które te dwa odwrotne Cyrkuły przechodzą.
P. £fak daleko ieden Tropicus iejł odległy od drugiego?
O. VVyżey powiedziałem iż tak ieden, iako y drugi odległy ieft od Aequatora na 23 gradufow y coś iefzcze ; a za tym ieden od drugiego leży na 47 gradufow.
P. Które to fą Cyrkuły Biegunowe?
O. Są to dwa z pomnieyfzych Cyrkułów znaczone literami : n. o. p. q. z których ieden z wierzchu otacza cześć Połnocną Kuli Ziemney, a drugi ze fpodu Południową.
P. gfak odległe fą te Cyrkuły od fwoich Biegunów które okrązaią?
O. Każdy z nich od fwego Bieguna którego okrąża, odległy ieft na 2; gradufy
y pol
P- Na co fię zdadzą Cyrkuły Biegunowe ?
O- Na to, aby nam okryślały dwa miey-fca na okrągu Ziemi nayofobliwlze : to ieft
te na
Ï2 ATLAS DZIECINNY.
te na których przez poł roku dzień, a przez poł roku noc na przemiany bywa.
P. Co naybardziey uważać potrzeba w podziale Matematycznym Kuli Ziemney ?
O. Uważać należy fzerokosć y długość tak famego Globu, iako rozmaitych na nim części y mieyfc wyrażonych. Y dla tego to umyślnie rożne Cyrkuły na Kuli Ziemney zryfowane fą, abyśmy po nich mogli miarkować długość y fzerokosć mieyfc.
P' Które to Ją Cyrkuły umyślnie do tego Jluzące ?
0. Są te: Linia Rownonocna albo Ae-quator; Rowno odlegle linie, czyliParalellae, y Południowe czyli Meridiani.
P. cffak Jìq ma brać fzerokosć Kuli Ziemney ?
O. Brać fię powinna od iednego do drugiego Polu, czyli Bieguna świata; początek fzerokości zaczynaiąc rachować od Aequatora z iedney y z drugiey ftrony, to ieft od Aequatora ku Połnocy, y znowu od Ëquato-ra ku Południowi.
P. rffak fie ma brać fzerokosć iakiegokol-tviek mieyfca ?
O. Ma fię brać tak, iaki ieft przeciąg od Aeqnatora do tego mieyłca ktorego fzu-kam, to ieft fzerokości początek bierze fię od Aequatora, a ciągnie fię aż do tego mieyfca, ktorego odległości fzukam, a to tak z ftrony Połnocney iako y Południowey.
P. Dwoi-
KARTA I.
13
P. Dipoijia więc będzie fzerokosć?
O. Tak ieft: Szerokość Połnocna, y fzerokość Południowa. Połnocna ieft, kiedy od Aequatora bierzemy początek, a ciągniemy ku Połnocy; a Południowa ieft, gdy od tegoż Aequatora zmierzamy ku Południowi.
P. IFytufzcz profzc tatwiey tęz famę trudność?
O. Widzifz naprzykład, Paratelle, czyli Równoodległą linią pod liczbą 30 nie fpufz-czay ią z pamięci y oka; rachuy potym porządek liczby, począwfzy od Aequatora zmierzaiąc ku Połnocy do przerzeczoney Paralelli y liczby; a taci pokaże fzerokość mieyfca. Wyraźniey iefzcze mówię: znay-duiące fię iakie mieyfce, naprzykład, miafto, gora, iezioro, na tey Paralel ii, która ciągnie fię przez liczbę seftą. ma fzerokości Połnocney 30 gradufow. Toż famo rozumieć ile y zachować powinno z drugiey ltrony na przeciwko pod Aequatorem, idąc ku Południowi. Naprzykład: Prowincya, Kray, miafteczko &c. leżąca pod linią Para Iella która w poprzek liczbę golłą przecina, ma fzerokości południowey gradufow 30.
P' Czemu ten wymiar fzerokości nazywa fię niekiedy niebie/kim ?
0. Ponieważ odległość mieyfc na Ziemi od Aequatora, komputuie lię według
wymiaru
14 ATLAS DZIECINNY.
wymiaru Matematycznego na Niebie, to ieft według rozney Konftellacyi y Płanet w biegu korrefponduiących mieyfcom ziem-fkim.
P. Co to ieft Długość, y iak fie brać powinna na Kuli Ziemney ?
"O. Jeft to wymiar mieyfca na Aequato-rze. Brać fię zaś powinien wymiar długości od pierwfzey Poludniowey linii ; która na Mappie znaczy fie literami: r. s.t. u. wciąż idąc ku prawey ręce, to ieft ku Wfchodo-wi, a z poki do teyze (atney nie przyidziefz linii z kądeś wyfzedł, to ieft do pierwfzego Mery diana.
P. Któryż iefi pierwfzy Merydian na tey y na innych Mappach?
0. Idzie to według upodobania Geogra-fow- Tak Geografowie Francufcy ftofuiąc lie do woli Ludwika XIII. fwego Króla, na-znaczaią pierwfzą linią Południową przez Wyfep nazwany Fer albo Ferro, iednym z Wyfep Kanaryilkich na zachód Europy lezących. Geografowie Hollenderfcy, pierwfzą linią południową ciągną przez wyfep Pic sic Temrrffe: to ielt dwoma gradufami od Francufkiey odległą. Inni prowadzą przez Paryż, i nu przez Londyn. Pofpoliciey ied-nak przez wyfep pomieniony Fer.
P. Co to ieft długość mieyfca iakiego?
O. Nic innego nie ieft, tylko odległość Maprzyklad Krain, mi afta, rzeki, gory &c,
od
K A R T A I.	15
od pierwfzey linii Poludniowey, czyli ku Wfchodowi, czyli ku Zachodowi.
P. Taką rzeczą, dwoijła bedzie Długość?
O. Nie, bo długość nie inaczey fię ra-chuie, tylko począwfzy od pierwfzego Me-rydiana y pierwfzego Lego gradufu, aż do trzechfetnego fześćdziefiątego, obracaiąc według porządku Kulę Ziemną.
P. Na co fie iefizcze zdadzą Cyrkuły w około Biegunów albo Polarne, y Tropici?
O. Na to, aby dzieląc Kulę Ziemną na pięć części, pokazywały nam w kaźdey części rozmaity gatunek powietrza, co fię pofpolicie u Geografow nazywa Zona albo Clima.
P. Powiedz nazwifka ich?
O. Jedna nazywa iię Gorąca. Dwie na-zywaią lię umiarkowane. Dwie inne zowią lię Zimne, albo Lodowate.
P. Gdzie iefi Zona Torrida, czyli Gatunek powietrza gorący ?
O. Zona Torrida zamyka fię między dwoma odwrotnemi Cyrkułami Raka y Koziorożca; wpofrzod tego placu ciągnie fię lini» Rownonocna czyli Aequator.
P' Gdzie fą Gatunki powietrza Umiar-kowane, albo Zonae Temperatae?
O. Są te mieyfca, które z iedney ftro-ûy zamykaią fię Cyrkułem odwrotnym, czyli
Tro-
i6 ATLAS DZIECINNY.
Tropikiem; a z drugiey Cyrkułem Biegunowym: a to tak ku Połnocy idąc od Aequa-tora, iako ku Południowi od tegoż znizaiąc Cię Aequatora.
P. Gdzie fą Zimne powietrza Gatunki, czyli po łacinie Zonae Frigidae ?
0. Na fame Połnoc, w ftronié nazwa-ney Polus Arfficus, albo Biegun Połnocny: y z przeciwney llrony nazwaney Polus ArUlcus, albo Biegun naprzeciwko pierw-fzego. Mieyfca te niewypowiedzianie zimne, fą okrążone Cyrkułami Biegunowemi Polares nazwanemi, z wierzchu y ze fpodu Kuli Ziemney położone.
P. Takowy podział Kuli Ziemney na rożne Zony czyli Gatunki powietrza, iejl-Ii w fmney rzeczy taki, iv niczym nieiiji^-puiący ?
0. Nie wfzędzie, aïe w pofrzodku nay-bardziey kazdey Zony , włafność powietrza taka, iakąśmy opifali wydaie fie. Naprzv-Kład w Gorącey, nayprawdziwiey w pofrzodku , to ieft, pod famy m Aequatorem nieznośny pannie upał: w Zimney, niewypowiedziane zimno na famym wierzchu Kuli Zie-înney, y ze fpodu w Utempe.rowaney, nay-umiarkowańfze ieft powietrze w fzrednićh Krainach, gdzie ani zbytecznego gorąca, ani zbytecznego nie znaią zimna.
P. Cw~
K A R T A I.	17
P> Czemuz to tak?
O. Bo ftykaiące lig granice rozmaitych gatunków powietrza, mało fięco, albo nic od fiebie nie roźnią.
Czyli te wfzyfłkie punkt a, Cyrkuły, linie Sc. o którycheśmy dotąd mówili, y które na tey M appiè wyrażone, dmą fię widzieć, w Jamey rzeczy na Ziemi znayduiąjie ?
Nie: ale w tey mierze imaginacyi nafzey pozwalaiac, wyftawiamy ie fobie iak-°y były na Ziemi, ryfuiemy ie na Mappie Kuli Ziemney: a to umyślnie dla łatwiey-izego y bardziey do reguł Matematycznych itofuiącego fię opifania pozycyi mieyfc, Kra-!ow, miaft &c.
P- Oprócz Matematycznego, czyli iejl naturalny iaki całey Kuli Ziemney podział?
9*	a ten właściwie nazywa fię
podziałem Ziemiopifnym, czyli Geograficznym. Dzieli on cała Kule Ziemi, na Zie-
y Wody.
P- $ak fie dzieli Ziemia generalnie? , % Dzieli fię na cztery pryncypalne czę-sęi. Pierwfza nazywa fię Europa, pod znacz-letn tym 1. druga Afta IL trzecia Afrika 111. Czwarta Ameryka IV-
P' Te czrjci maiąli inne nazwifka ?
0. Mają, Pierwf^e trzy które fą wyrażone na iedney umowie OKregu czyli na B oT Hemi-
■OttlOTESA -
OŁÓWNA *1 • *
ig ATLAS DZIECINNY.
Hemifpherium A. nazywa fię: Stary świat: czwarta zaś część, która cale drugie zabiera Hemifpherium B. zowie Ile: nowy świat; ponieważ dopiero połtrzeciafta lat będzie iako ią Europeyczykowie wynaleźli.
P. A czy icjl wiecey Krciiow na świecie, które w wyrażonych czterech częściach ziemi bynaymniey nie zamykaią Jię?
O. Jeft zapewne więcey, iako to: na Poînoc pod famym Biegunem nazwanym Arcticus: patrz: pod liczbą 5; tudzież na Południe z przeciwney Itrony położone, pod famym Biegunem nazwanym Antar&icus, Kraie, iako y wyfpy na morzu Południowym tu y owdzie leżące, patrz pod liczbą 6 Na-zywaią lie takowe Kraie Niewiadome, generalnym terminem Kraie Połnocne, albo Ziemie Arktyczne : albo Kraie Południowe albo Ziemie Antarktyczne.
P. gfaki iejł podział rozlanych po ca• łcy Ziemi w o d'i
O. Ten podział na rozmaitych nazwi-fkach zafadza fig: iako to, pod znaczkiem
a.	Nazywa fię : Ocean Zachodni, albo Morze Atlantyckie, rozciąga fię na zachód Europy y Afryki; pod znaczkiem
b.	Ocean Południowy, albo Morze M urzyń-ikie przy brzegach Afryki idąc ku Południowi,
c. Zna-
KARTA I.	ig
C' Znaczy morze Indyifkie rozciągające fię na wfchod Afryki, y na południe Azyi.
d. Morze Lodowate na famą Połnoc wyle-waiące fię.
e' Morze Niemieckie, które fię także Pol-nocnym zowie.
/• Morze Wfrzodziemne.
§• Znaczy Ocean Połnocny.
h. Obfzerne Morze Południowe między Azyą y Ameryką, inaczey nazwane Spokoyne.
ROZ-
so ATLAS DZIECINNY.
•«=!■ ii	.t. ,	. l—a.
ROZDZIAŁ li.
Ur którym fią explikuie druga Karta Geograficzna.
P. Którą część świata wyraża ta druga Karta ?
O. T^urope, naymnieyfzą z pomiędzy czterech Części, ale nayludniey-fzą y naymocnieyfzą.
P. Wiele iejł kfztattow rządzenia, według których Pańjlwa Europeyjkie rządzą Jt{?
O, Jeft ich pięć,
DESPOTYCZNY,
MONARCHICZNY, ARYSTOKRATYCZNY, DEMOKRATYCZNY,
y SKŁADANY.
P. Co to iejł rząd Despotyczny ?
O. Jeft ten, gdzie wola Monarchy ieft prawem: Taki Rząd w Turczech, w Mofkwie.
P. Co to iejł Monar chiczny?
O. Jeft ten gdzie Monarcha rządzi fam, ale według przepifu praw ; iako to we Fran-cyi, Hifpanii, &c.
P. Co
KARTA II.	21
P' Co to iejł Rząd Aryjlokratyczny ?
O. Jeft ten gdzie Zwierzchność y rządy w ręku Szlachty ; iako w Rzeczypofpoli-tey Weneckiey.
P. Co to ieft Rząd Demokratyczny?
Jeft ten, gdy Pofpolftwo powierza rządy wybranym z pomiędzy fiebie mężom; iako to w Szwaycarach, gdzie, można mo-JY1C» iz pofpolftwo rządzi przez wybrany "'agiftrat, któremu fie poddaie.
P* Na ojłatek co rozumie/z przez Rząd fktadany ?
O- Rozumiem ten który fię z rożnych pomienionych kfztałtow rządzenia fkłada : iako to u nas w Polfzcze lklada fię rząd z Monarchicznego y Aryftokratycznego. W Anglii z Monarchicznego, Aryftokratyczne-g°, y Demokratycznego; toz lamo w Szwe-c/u W Kzeczypofpolitey Hollenderfkiey, z Aryftokratycznego y Demokratycznego.
P• Który iejł kfztałt rządzenia nay-
lepfzy ?
O. To pytanie nie tak do Geografii, iako do Polityki należy, y ta kweftya przy-trudna ieft do wylufzczenia. To tylko można mówić, ze Rząd Defpotyczny naygorfzy ieft ze wfzyftkich.
B 3	P. $ak
ATLAS DZIEDINNY.
P. gfak fui dzieli Europa ?
O. Dzieli fię na fzefnaście princypalniey-fzych Kraiow, które na Mappie Kościelną liczbą fą poznaczone, iako to :
I.	Kroleftwo PORTUGALSKIE.
II.	Kroleftwo HISZPAŃSKIE.
III.	Kroleftwo FRANCUSKIE.
IV.	Cefarftwo czyli Pariftwo RZYMSKONIE-
MIECKIE.
V.	Rzeczpofpolita SZWAYCARSKA.
VI.	WŁOCHY zamykaiące w lobie wiele
Xieftw udzielnych.
VII.	NIEDERLAND dzielący fię na Auftryacki,
y Rzeczpofpolitç Holenderfką.
VIII.	Kroleftwo W* BRITANNI! zawieraiące
w fobie trzy inne Kroleftwa.
IX.	Kroleftwo DUŃSKIE.
X.	NORWEGIA należy do Króla Duńlkiego.
XI.	Kroleftwo SZWEDZKIE.
XII.	Cefarftwo MOSKIEWSKIE, czyli Pań-
ftwo ROSSYISKIE.
XIII.	Kroleftwo PRUSKIE.
XIV.	Kroleftwo POLSKIE.
XV.	Kroleftwq WĘGIERSKIE.
XV L TURC Y A EUROPEYSKA, to ieft: część Pańftwa Tureckiego w Europie zamykająca w fobie i. GRECYĄ y
2- TARTARYĄ EUROPEYSKĄ, nazwaną
pofpolicie Mnieyfzą.
P. Co
KARTA II.	23
y
P* Co to iejl Utypa ? /Źfcyyf?-
O- Jeft to kawał Ziemi prawie ze wfzech ftron oblany wodą, z iedney tylko Itrony ftykaiacy fie z innym rozciągłym Kraiem.
P' Które fą znacznieyfze Wyfpy w Europie ?
0. Są te znaczone liczbami:
3* Wielka Brytannia ktorey południowa część nazywa fię Anglią, polnocna Szkocyą.
4.	Irlandia albo Hibernia ma tytuł Krole-
ftwa, należy do V/- Brytannii.
5.	Zelandia w Danii, blifko niey Fionia.
6.	Wyfpy Gotland nazwane, należące do
Szwecyi.
7.	Islandya, należąca do Kroła Duń-
lkiego.
8.	Wyfpy de Fer, także Duńlkie.
9.	Szotland Szkockie.
10.	Orkady także Szkockie.
11.	W^yfpy (Je 1'Oueft czyli nazwane Zacho-
dnie albo Hebrydy, albo Wefterny, także do Szkocyi należą.
12.	Majorka należy do Hifzpanii.
13.	Minorka, należy do Anglii.
14.	Iwika należy do Hifzpanii.
15.	Korfyka miała niegdyś tytuł Krole-
ftwa, należała do Rzeczypofpolitey Genueńlkiey, ale obywatele wyfpu B 4	tego
44 ATLAS DZIECINNY.
tego Malkontenci z rządów Ge-nueńfkich, wfzelkiemi fitami od niey oderwać %, od kilkudziefiąt Jat, za powodem l'aoli fwego Generala ulitowali , aby fie na wolną y udzielną Kzeczpofpolitę wybić mogli, ale zaprzedani od tychże fwoich niedawne-mi czafy Pryncypałow Koronie Fran-cufkiey, oprzeć fię iey znacznemu woyfku, które na podbicie tego wy-fpu wylîala, nie mogli, y talc w ręku Francuzów zollali.
16.	Sardynia ma tytuł Kroleftwa.
17.	Kroleftwo Sycyliyikie.
Ig. Malta należąca do Kawalerów Maltań-fkich.
19.	Korfu należąca do Wenetow-
20.	Kandya przed tym zwrana Kretą, niegdyś udzielnym Kroleftwem, a teraz należy do Turek.
21.	Negropont, iako y inne wyfpy na ar-
cypelagu należy także do Turek.
P' ^jakie Ją granice Europy ?
O. Europa ma na wfchod :
A.	Azyą, od ktorey dwoma rzekami Oby y Wołgą rozgranicza %, ma morze czarne.
B.	Na Zachód oblewa ią Morze Atlantyckie
czyli Morze Zachodnie.
C.	Na Polnoc ma Morze Lodowate.
D.	Morze Białe.
E. Morze
KARTA II.
25
L. Morze Połnocne.
ł1- Na Południe Morze Wfrzodziemne G.
P- <?fak ieji długa y fzeroka Europa ? O. Europy wzdłuż począwfzy od rzeki Oby a. az do Kapu S. Wincentego w Portugalii b. rachuie fię mil niemieckich fześć-fet. Wfzerz począwfzy od Kapu Nord, albo Północnego c. aż do Kapu Matapan w Grecyi d. rachuie liç czteryfta mil Niemieckich.
P. Co to fą Morza Europeyfkie y które fa?
O. Morza Europeyfkie nazywaią fig te, które oblewaią Kraie Europy wokoło. Są zaś te : Naprzód obfzerne Morza o kto-rycheśmy zwyż mówili: potym pomniey-fze morza, odnogi iego, y ciaśniny mor-flcie , iako to :
H.	Odnoga Botnii.
I.	Odnoga Finlandzka.
K. Morze Bałtyckie.
L. Ciaśnina morfka Sund.
M. Odnoga Kategat.
N. Morze Skagen albo Szagerrak.
O. Ciafnina nazwana la Manche, albo Kanał
Brytannii.
P. Morze Irlandzkie.
Q. Ciafnina nazwana de Gibraltar.
R. Odnoga Wenecka albo Morze Adryaty-ckie.
B 5	S. Arcy-
26 ATLAS DZIECINNY.
S. Arcypelag, albo Morze Wfchodnie, albo
Morze Greckie.
T. Morze małey Brytannii albo Akwilańlkie. U. Morze Hifzpańlkie.
P. Co to ieft Odnoga, y co to ieft Ciafnina merjha, albo Prze/myk, o których dopiero na-
micnites?
O. Odnoga Morfka nazywa fie tam, gdzie morze wchodzi iak korytem w Kray, który go ze wfzech ftron otacza oprocz tey tylko która weń wpływa, tak iak widzifz Odnogę Wenecka, y inne. Ciafnina albo Przefmyk nazywa ile to mieyfce, którędy iakoby ciafnemi drzwiami Morze do morza przechodzi, tak naprzyklad Gibraltar, Sand, &c.

ROZ-
KARTA III.	27
---1____J.J__■	-i. , —'L_L-ULJ.
ROZDZIAŁ III.
W którym explikuie fą trzecia Karta Geografii.
P. Co za Kray Europeyjki ta trzecia Kar-ta wyraża?
0- K.roleftwo Portugalfkie.
P. gfakie powietrze czyli Klima tego Kro-[eftwa, iaka natura ludzi, iaka Religia, y taki w nim Rząd ?
0. Portugalia ieft to Kray ciepły, piękny, bogaty, urodzayny, obfituiący w to "Vvfzyftko, cokolwiek do rolkofznego życia falezy, lecz przez częfte, od kilku lat trz^-nenia Ziemi nie co fpuftofzale : Znayduią fig W nim krufzce złote, frebrne , kamienie drogie , marmury białe, Jafpify &c. Lud ieft polerowny, przyiemny, ofzczędny, lubiący iednak wfpaniałośc z okazałością. Są przy tym bardziey, mściwi, tetryczni, fkryci. Religii fą Katolickiey Rzymfkiey, Dyffydentow żadnych to Kroleftwo nie cierpi, maią u fie-Me na to Inkwizycyą, to ieft Trybunał na utrzymanie Religii Katolikiey, z rygorem y karą na tych wfzyftkich, ktorzyby przeciwko niey co czynili, mówili, albo pifali. Rząd tego Pauftwa ieft Monarchiczny y Dziedziczny,
nawet
28 ATLAS DZIECINNY.
nawet fynowie naturalni, gdyby Familia w potomkach prawego łoza uftała, mogą Tron Portugallki dziedziczyć. To Kroleftwo niegdyś było przez fześćdziefiąt lat przyłączone do Korony Hifzpańfkiey, ale iuz od fta lat iak oderwało fiç y ieft fobie udzielne.
P. gfak fiec dzieli Portugalia ?
O. Dzieli fię na 6 Prowincyi, z których iedna ma tytuł Kroleftwa, fązaś te:
I.	ESTREMADURA.
II.	BEIRA.
III.	TRA LOS MONTÉS.
IV.	ENTRE DURO & MINHO.
V.	ALENTEIO.
VI- ALGARWIA Kroleftwo.
P. Które fą znacznieyfze mi(Lfi a w Portugalii ?
O. Te fą : pod liczhą
1.	Lisbona Stołeczne Eftremadury y całego
Kroleftwa miafto: pod liczbą
2.	Koimbra Stołeczne w Beirze : pod liczbą
3.	Bragance ftołeczne w Tra-los-montes.
4.	Braga, y
5.	Porto princypalnieyfze w Entre Minho
& Duro.
6.	Evora Stołeczne w Alentejo.
7.	Lagos Stołeczne Kroleftwa Algarwii.
8.	Setubal miafto znaczne y bardzo handlo-wne w Eftremadurze.
P. Które
K A R T A III.	29.
P. Które fą rzeki znacznieyfze w PortugaliiV
O. Są te pięć :
a.	Minho.
b.	Duro.
c.	Mondego.
d.	Tago.
e.	Gwadiana.
P' Są iakie Gory w Portugali ?
O. Są pod znakiem O Sierra czyli Gora Kaldetraon, dzieląca Prowim-yą Alentejo °d Kroleftwa Algarwii. Pod znakiem.
C Sierra Amarao leząca w Prowincyi Tra-los - Montes.
P. Co to ieft Kap, y wiele ich i{fî w Portugalii ?
O. Kap znaczy Gore albo Skałę wifzącą. nad Morzem, takich Kapow ziiaczuieyfzycb cztery rachuie fig w Portugalii, to ielt:
a.	Kap Roxent na poltioc rzeki T^u wpa-
dającego do morza.
b.	Kap Elpichel na południe teyże rzeki leży.
c.	Kap S. Wincentego w Algarwii.
<*• Kap S. Maryi także w Algarwii znay-duie fię.
P' Co to ieft Bey y, wiele ich iejł w Portugalii ?
0. Bey ieft to mata odnoga morfka z tą rolnicą od odnogi wielkiev Morikiey, iż Bey
przy
3o ATLAS DZIECINNY.
przy wniściu fwoim ieft wążfzy, a daley wpływaiąc y rozlewaiąc fig miedzy brzegami Kraiu ieft obfzernieyfzy, y do takich mieyfc naybefpieczniey okręty zawiiaią. Są zaś te znakomitfze w Portugalii /. Bey de Setubal.
g. Bey de Lagos.
P. Czy fą iakie ivyfpy w tym Kr ani ? O. Są cztery nazwane Barlengues. h.
P. Które fą Granice Portugalii ? . O. Portugalia na Wfchod graniczy
A.	z Hifzpanią,
B.	Na Zachód y Południe oblewa ią
B.	Morze Hifzpanlkie które ieft cząftką Ocea-
nu Atlantyckiego.
Na Połnoc graniczy
C.	z Gallicyą Prowincyą Hifzpańlką.
P. gfakdhtgay fzeroka iejl Portugalia-O. Biorąc od WTchoda do Zachodu długa ieft na 35 mil Niemieckich. Szeroka biorąc od Polnocy do Południa więcey iak na ośm-dziefiąt mil niemieckich.
*1 "ti
ROZ-
KARTA IV.	31
TT—	,|	311ISJJ—m. - «=3.
ROZDZIAŁ IV.
IV którym explikuie fi czwarta Mappa
Geograficzna.
P. gfaką tząjike Europy ta Mappa IV. pokaźnie ?
O. J~3jfzpanią.
P. Co za natura Krain Hifzpańfkiego, iaki Rząd, Religia, y przymioty Obywa-te lo w ?
O. Suchość gruntu przy upale fione-cznym czyni ziemie nie bardzo żyzną, v ta iefzcze dla nieludności, nie może bydz należycie uprawną: powietrze ciepłe, zdro-\ve, y czy ite panuie, przeto wfzyftkie w nim owoce, zboża, zwierzyna, bydło, fą wyśmienite. Rząd iefl Monarchiczny v dziedziczny : ieśliby Familia panuiąca w Linii męikiey uftała, fpada fukceflya na linie Bia-łogłowiką. Kroi Hifzpańfki we wfzyftkich czterech częściach świata ma fobie podległe Kraie, przeto można mówić, że w Pańftwie iego nigdy jłońce nie zachodzi. To Kro-leitwo ieft Religii Katolickiey Rzymikiey, żadnych odfzczepieńcow od Kościoła Katolickiego cierpieć nie może, ma u fiebie S.
Ink W i-
32 ATLAS DZIECINNY.
Inkwizycją na znifzczenie herezyi y zgor-fzenia. Hifzpanow pofpolicie maią za du-m 113a-h y pyfznych, przyznać im iednak potrzeba, że fątrzyźwi, ofzczędni, przezorni, cierpliwi w nieizcześciu. Powaga Hifzpań-łka w przyflowie polzła.
P. gfaki i e fi podział Hifzpanii ? O. Podział Hifzpanii ieft na czternaście Prowincyi, które prawie wfzyftkie maią tytuł Kroleftw, fą zaś te pod Numerem.
I. NOWA KASTYLIA, która iell we frzodku prawie Hifzpanii y ma tvtuî Kroleftwa. IL STARA KASTYLIA Kroleftwa.
III.	ESTREMADURA.
IV.	Kroleftwo LEGIONU.
V.	Kroleftwo GALL1CY1.
VI.	ASTURYA.
VIL BISKAIA.
VIII. Kroleftwo NAWARRY IK. Kroleftwo ARAGONI1.
X.	Xieftwo KATALONII.
XI.	Kroleftwo WALENCYI.
XII.	Kroleftwo MURCYL Xlii. Kroleftwo GRENADY.
XIV. Kroleftwo ANDALUZYI.
P. Które fą miajla znacznieyfze w Hifzpanii ?
O. Są te : pod liczbą
I. Madryd Stołeczne Kaftylii y całey Hifzpanii.
2. Bur-
K A R T A IV.	33
2.	Burgos Stołeczne Starey Kaftylii.
3.	Meryda Stołeczne Eftremadury.
4.	Legio Stołeczne Kroleftwa tegoż imienia.
5.	Kompoftella albo S. Jago Stołeczne Gal-
licyi.
6.	Owiedo Stołeczne Afturyi.
7.	Bilbao Stołeczne Bilkaii.
8- Pampeluna Stoł. Nawarry.
9.	SaragołTaStoł. Aragonii.
10.	Barcellona Stoł. Katalonii.
11.	Walencya Stoł. Kroleftwa tegoż imienia.
12.	Murcya Stoł. także fwego.
13.	Grenada w tąż.
14.	Sewilla Stoł. Andaluzyi.
P. ICtore fą znacznieyjze rzeki w Hifzpanii ?
O. Te fą fześć:
Iber który fig poczyna na granicach Starey Kaftylii, płynie przez Arago-nią, Katalonią, y wpada w morze Srzodziemne.
b. Gwadalkwiwir wypada z gor, które fą na południe Nowey Kaftylii, dzieli An-daluzyą na dwie części prawie równe, y wpada w Ocean Atlantycki.
*• Gwadiana zaczyna % w ieziorze tegoż imienia nie daleko Kalatrawy w Nowey Kaftylii.
d. Tagus zaczyna fię na górach które dzielą Aragonią od Nowey Caftylii, znayduią fię w pialkach te}' rzeki profeki złote.
C	a. Duro
34 ATLAS DZIECINNY.
e.	Duro, zaczyna fię w ftarey Kaftylii,
idzie przez Portugalią y wpada w Ocean.
f.	Minho zaczyna fie w Gallicyi, zarywa
Portugalii y także wpada w Ocean.
P. Kiore fą gory znacznieyfze w Hi/z-O. Są te :
O. Pireneyfkie które dzielą Hifzpanią od Francy i.
Santillany które wzdłuż na Połnoc w tym Kraiu rozciągaią fie.
<3*. Sierra czyli gora Morena na granicach Andaluzyi.
Sierra czyli goraUrbion która prawie po frzodku ieft Hifzpanii.
Gora Nawada na pograniczu Grenady leżąca.
P. Które fą Kapy y Beye znacznieyfze w Hifzpanii ?
O. Są te :
a.	Kap Pinas.
b.	Kap Ortegal.
c.	Kap Finifterre.
d.	Kap Trafalgar.
e.	Kap Gates.
f.	Kap Palos.
g.	Kap Martin.
h.	Kap Kreufe.
Beye
KARTA IV.
35
Beye fą te naywiękfze:
g.	Bey Kar on.
h.	Bey Wigos.
i.	Bey Kadix.
k. Bey Gibraltar.
/. Bey Kartagena.
nu Bey Alikant.
P. Które fą wyfpy na morzu Wfrzodzie-tnnym należące do Hifzpanii, albo które przed tytn do niey należały ?
O. Są te :
i. Majorka.
k. Min orka.
1. Ywika.
Majorka należy do Hifzpanii, grunta iey bardzo żyzne fą.
Minorka należała pierwev do Hifzpanii, potym do Anglii, od ktorey Francuzi ią wydarli nie dawnemi czafy, ale znowu Anglikom dottala fiç, y dotąd w ich ręku zoftaie.
Iwika należy do Hifzpanii, to w niey ieft ofobliwfza, że wężów ani żadnych ia-dowitych beftyi niema: a przeciwnym fpo-fobem w Formenterze wyfpie na południe Iwiki przyległey, pełno ieft iadowitego gadu, dla czego ten wyfep żadnych nie ma
miefzkańcow.
F- Które fą granice Hifzpanii?
0. Te: Na Wfchod Hifzpania ma A. Francyą y
Ca	B. Morze
36 ATLAS DZIECINNY.
B.	Morze Wfrzodziemne.
BB. Na Południe cześć Morza Wfrzodzie-mnego.
C.	Nie daleko Ciaśniny morlkiey Gibraltar,
iako y famę tęź Ciaśninę de Gibraltar, y CC. Część Morza Hifzpafifkiego.
D.	Na Zachód Kroleftwo Portugalikie y
E.	Morze Hifzpańlkie czyli część Oceanu At-
lantyckiego.
F.	Na Połnoc Morze Bifkaii.
P. Jaka iejł długość y fzerokosć Króle-(lwa Hifzpańjkiego?
O. Jego dfugość począwfzy od Kapo Kreuze li. aż do Kapu Finifterre c. to ieft od "WTchodu do Zachodu wynofi około fto trzydzieści mil niemieckich. Szerokość, to ieft od Połnocy do Południa, począwfzy od Kapu Ortegal b., aż doKapuTrafalgarrf., wynofi na fro dwadzieścia mil Niemieckich.
f .1	—Ljjagj-
ROZ-
K A R T A V.	37
ROZDZIAŁ V.
IV którym explikuie fię Piąta Mappa Geograficzna.
P. gjaki Kray Europeyjki ta V. wyraża Mappa ?
O. TT"roleftwo Francufkie iedno z nay-wifkfzych y naypiçknieyfzych W tey części Świata.
P. $'ahi Rząd, natura Kraiu, Religia, y przymioty Obywatelow Francy i ?
0. Rząd Monarchiczny y dziedziczny; SukcelTva iednak po mieczu tylko idzie. Prawo nazwane Lex Salica nie pozwala Płci Riałogłowlkiey rządów y panowania: przeto Korona Franculka nigdy nie fpada na kądziel.
Kray ten lezy w powietrzu utempero-"Wanym, czyftym, y zdrowym, ieft urodzay* ny y obfituiący w to wfzyftko, cokolwiek do życia ludzkiego ieft potrzebnego : grunt ieft rozmaity, pagórkami, równinami, Infami y rzekami iakoby przeplatano okryty. Handel Francuzów rozciąga fię prawie po całym świecie: Słowem mówiąc, we wfzyftko bogata ieft Francya, oproez Krufzcow y prze-dnieyfzych Metallow.
C 3	Sama
3g ATLAS DZIECINNY.
Sama Religia Katolicka Rzymfka pod imieniem Kościoła Francufkiego w tym Kro-leftwie teraz pannie: bo Sekta Kalwińlka przez fkafowanie Edyktu Nanteńfkiego dopiero za Ludwika XIV. z Kraiu wyrugowana ieft, która była okazyą domowych dłngich y krwawych woieu. Dla tego fię zaś mowi Kościoł Franculki, iź Duchowień-ftwo Franculkie wiele fobie ma nadanych ofo-bliwfzych od Stolice Rzymikiey przywile-iow, przy których % ftatecznie z wyznaniem y ufzanowaniem Naywyżfzey Głowy Kościoła Katolickiego Bilkupa Rzymlkiego, utrzymuie.
Obywatele tego Kraiu fą wefeli, żartobliwi, w obcowaniu przyiemni, ludzcy: welołość fwoię nazywaią naturalną żywością rozumu, ale ich fąfiedzi maią to za lekkomyślność. U nich nauki, rzemiolïa, y fztuki Rycerlkie kwitną, przeto nie zbywa u nich na ludziach uczonych, dofkonałych rzemieślnikach, dowcipnych wynalazcach, odważnych żołnierzach, mimo iednak tego wfzyftkiego pofpolicie im przypifuią lekkość y nieftatek.
P. gfakfą dzieli Francy a?
0. Rożnie fig dzieli; my iednak, nay-Iepfzy iaki może bydż podział tu zachować zechcemy. Dzielemy ią nayprzod na dwanaście Prowincyi, które przedtym nazwane były Guberniami, do tych przyłączamy
cztery
KARTA V.
39
cztery nabyte Prowincye: przeto ogołem wfzyftkich rachuie fię fzefnaście:
I.	WYSPA FRANCUSKA albo INSULA
FRANCIAE.
II.	ORLEAN, AURELIANUM.
III.	LION, LUGDUNUM.
IV.	PIKARDIA.
V.	NORMANDIA.
VI.	MNIEYSZA BRYTANNIA.
VII.	GWIENNA albo AKWITANIA w kto-
rey zamyka fię GASCONIA pod znakiem f.
VIII.	LANGUEDOCYA.
IX.	PROWANCYIA.
X.	DELFIN AT.
XI.	BURGUNDIA.
XII.	SZAMPANIA.
XIII.	LOTARYNGIA.
XIV.	FRANSZKONT niegdyś należał do Hi fz-panii.
XV.	ALSACYA niegdyś należąca do Niemiec
w ktorey STRASZBURG Stoł. Miafto.
XVI.	BELG UJ M FRANCUSKIE, czyli FLAN-DRYA FRANCUSKA, w ktorey Stołeczne miafto ieft Lii.
P. llĄjraź znacznieyfze lub Stołeczne niiajła zwyz pomienionych Prowincyit 0. Są te :
1.	Paryż Stołeczne całego Kroleftwa y Pro-
wincyi nazwaney Infuła Francufka.
2.	Orlean, Stołeczne Aurelianu.
C 4	3'
4® ATLAS DZIECINNY.
3- Lion albo Lugdunum Stołeczne Prowin-
cyi tegoż imienia.
4* Amiens Stoi. Pikardyi.
5- Rouen albo Rotomag Stoł. Normandii.
6.	Rennes albo Rhedones Stoł. Małey Bry-tannii.
7.	Bardo albo Burdegala Stoi. Akwitanii.
8.	Bayon Stoł. Galkonii.
9.	Tulofa Stoł. wyżfzey Languedocyi.
10.	Narbona, Stoł. niżfzey Languedocyi.
11.	A ix albo Aquae Sextiae Stołeczne Pro-wancyi.
12.	Grenobl, albo Gratianopolis Stoł. Del-finatu.
13.	Diżon, Stoł. Burgundii.
14.	Reims Stoł. Szampanii.
J5- Nanfy, Stoł. Lotaryngii.
16.	Bezanfon, Stoi. Franfzkontu.
17.	Kale, Miafto Portowe w Pikardyi. 18* Bulon, Miafto Portowe w Pikardyi.
19.	Hawr-de -gras, Port w Normandyi.
20.	Saint Malo, Port w Małey Brytanii.
21.	Breft, Port w Brytannii.
22.	L'Orient, Port. Brytan.
23.	Nant, Port Brytan, także.
24.	Rofzel czyli Rupella Port w Onifium A unis.
25.	Marfylia, Port w Prowancyi.
26.	Tulon, fort także w Prowancyi. 37* Antibes, Port także w Prowancyi.
jP. Które
K A R T A VI.	43
» ....................... - ' ' -
ROZDZIAŁ VI.
W którym Szojla Mappa Geograficzna ex-
pliknie Jię.
P. Którą część Europy ta Karta VI. pokaźnie?
0. pokazuie Rzymlko - Niemieckie •*- Pańftwo.
P. gfaki w Niemczech Rząd, natura Krain, Religii, przymioty w ogolności Niemców ?
0. Rząd w Niemczech ieft ofobliwfzy ; widziemy tam nayprzod miafta wolne, które fą iakby tyląż udzielnemi Rzeczamipcfpol;-temi : znayduie fię tam wielu Panów tak Duchownych, iako y Świeckich , maiących fwoie Pańftwa także udzielne y dziedziczne: Głowa całego Pańitwa Niemieckiego nazywa fie Cefarzem , lub Imperatorem, ktorego kilku udzielnych Panów Niemieckich obieraią, y przeto nazywaiij. fię Elektorami. fen Kray byłby naymocnieyfzy y nayftrafzniey-fzy ze wfzyftkich innych w Europie , gdyby wielość udzielnych w" nim Panów, których interefla czeftokroć fą przeciwne fobie, y do infzych zmierzaiące końcow, nie były na
przeizko-
44 ATLAS DZIECINNY.
przefzkodzie do złączenia wraz fił fwoich y do czynienia iednomyślnie.
Powietrze w tym Kraiu trochę ieft zi-mnieyfze niż ciepleyfze, zdrowe iednak y miłe: ziemia urodzayna, przeto obfituie w wino, w zboże, y rożne rodzaie owocow, znayduiąiię w nim krufzce frebrne, miedziane, żelazne, ołowiane, y inne minerały. Morze oblewaiące część tego kraiu, tudzież rzeki, które bardzo gęfto płyną, fą bardzo rybne; Lafy, których znaczna ieft liczba w Niemczech, pełne fą zwierza y ptaftwa. Słowem mówiąc, Kray w wfzyftko obfituią-cy, cokolwiek do życia ludzkiego należy, gdyby chciał na tym przeftać, y prożno nie żądać tego, co fię w cudzych yzamorfkich Kraiach rodzi.
Religia w Niemczech tak ieft rożna, iak rożny ieft u nich kfztałt rządzenia. Cefarz ieft Religii Katolickiey Rzymfkiey, y według praw fundamentalnych Rzefzy Nie-mieckiey nie może bydź obrany Cefarzem Niemieckim żaden zXiążąt, któryby nie był Religii Katolickiey Rzymtkiey. Jeft iednak wiele Cyrkułów y Xiçftw, gdzie Religia
panuie Proteftancka, iako to w Weftfalii, w Frankonii, Szwabii, w wyżf/ym Renie, w Saxonii Niżfzey y Wyżfzey, y w wielu mia-ftach Imperyalnych. Landgrawiat Heffyi cały prawie ieft Kalwińfki, w którym oraz1 y innych Sekt, y rożnych co do Religii opinii ludzi, ieft ftek : Zydow tamże mnoftwo
znay-
KARTA VI.
45
znayduie fię. Katolicka Religia w Czechach, wBawaryi, Auftryi, Morawie, w Niżfzym Renie po więkfzey części, tudzież we Wfzyftkich duchownych Xiçftwach, w Ni* derlandzie Auftryackim, Elektorftwach, Bi-fkupftwach (lubo z nich niektóre y w Pro-teftanckich położone fą Cyrkułach) znacznie kwitnie.
Niemniey co do fwoiey natury; fą fzcze-rzy, ludzcy, dobrzy żołnierze. Kochaią fię w naukach, ofobliwie w fciencyach, fztu-kach , inwencyach , manufakturach y mocno fą pracowici ; dowodem tego fą ich rozmaite fabryki, y rękodzieła rożnego gatunku. Szlachta Niemiecka ieft wiele o fobie rozu-mieiąca, będąc u fiebie tego zdania, że nie ma godnieyfzey y zacnieyfzey fzlachty w ca-łey Europie zwłąfzcza co do dawności, nad ich fzlachtę.
P. ęfJaki ieft podział Pańflwa Niemieckiego ?
O. Podział Pańftwa Niemieckiego nay-przód ieft na dziewięć Cyrkułów, a dziefiąte Kroleftwo, które położone pod znakami licz. by Kościelney tak wyliczam :
I.	Cyrkuł AUSTRYI
II.	Cyrkuł BAW AR YI.
III.	Cyrkuł SZWABII.
IV.	Cyrkuł FRANKONII.
V.	Cyrkuł N1ZSZEGO RENU.
VI. Cyr-
46 ATLAS DZIECINNY.
VI.	Cyrkuł WYZSZEGO RENU.
VII.	Cyrkuł WYZSZEY SAXONII.
VIII.	Cyrkuł NIZSZEY SAXONII.
IX.	Cyrkuł WESTFALII.
X.	Krołeftwo CZESKIE.
Powtore. Każdy Cyrkuł ofobliwfze iakie Xi e (twa pod roźnemi tytułami Dtichownemi lub Swieckiemi zamyka w fobie. Jako to Cyrkuł A US T R Tl zamyka w fobie:
a.	Arcy-Xiçftwo Auftryi.
b.	Xiçftwo Sryryi.
c.	Xieftwo Karyntyi.
d.	Xiçftwo Karnioli y Hrabftwo.
e.	Tyrolu.
Cyrkuł BAIVARTI zamyka iv Jobie.:
f.	Xiçftwo y Eiektorftwo Bawarskie.
g.	Wyźfzy Palatynat, który ieit częścią tegoż Imienia Elektorftwa.
h.	Arcy-Biikupftwo Saltzburilde.
Cyrkuł SZWAB SKI zamyka w fobie:
i.	Xieftwo Wirtemberlkie, na zachód którego, ieft Xiçftwo Badeńfkie: pod liczbą 26 Biikupftwo Aufzpur-
llvie.
Cyrkuł FRANKONII zamyka w fobie: k. Biikupftwo Bamberfkie.
I. Biikupftwo Wirtzburlkie.
Cyrkuł
KARTA VI.	47
Cyrkuł NIZSZEGO RENU zamyka w fobie:
m. Niżfzy Palatynat który oraz ieft Elek-torftwem.
n. Eiektorftwo y Arcy - Biikupftwo Mo* gunt&ie.
0,	Eiektorftwo y Arcy-Biikupftwo Tre-
wirfkie.
p. Eiektorftwo y Arcy -Bifkuplhvo Ko-lońfkie.
Cyrkuł WTZSZEGO RENU zamyka w ' fobie :
q. Landgrafftwo Aifacyi, które teraz należy do Króla Francufkiego. r. Landgrafftwo Helieńfkie.
Cyrkuł SAXONII WTZSZET zamyka w fobie:
s. Eiektorftwo Sallde.
1.	Margrabftwo Mifnii.
v. Landgrafftwo Turyngii.
u. Margrabftwo Luzacyi.
w♦ Eiektorftwo Brandeburlkie.
x. y Pomeranią czyli Pomorfkie Xipftwo.
Cyrkuł NIZSZEY SAXONII zamyka w fobie:
y> Eiektorftwo Bannowerllde.
Xiçftwo Brunfwickie.
aa. Xiçftwo Holfztyńfkie.
bb. Xiçftwo Meklemburfkie.
Cyrkuł
48 ATLAS DZIECINNY.
Cyrkuł WESTFALII zamyka w fobii XąJłwo.
cc. Oft-Fryzii.
dd. Bilkupftwo Munfterikie.
ee. Bilkupftwo Leodyeńlkie.
Kroleftwo CZESKIE, (które z wolnego flato fiç dziedzicznym Domu Auftryac-kiegu) dzieli fig na trzy wielkie części, to ieft:
ff. Kroleftwo famo Czelkie.
gg. Sląfk który prawie cały doftał (ię
Królowi Prulkiemu, y hh. Margrabftwo Morawii.
P. Które ieft Stołeczne miajło Pcińflwa-Niemieckiego, a w fzczegotności powiedz Stołeczne miafła każdego Elektorjiwa?
O. i. Wideń w Auftryi ieft nayznaczniey-fze Pańftwa Niemieckiego miafto, w którym Cefarz rezyduie.
2.	Munich albo Monachium Rezydencya Elektora Bawarikiego.
3.	M an he im Rezydencya Elektora Palatyna
Renu.
4.	Trewier Stołeczne Arcy-Bilkupftwa y
Elfektorftwa tegoż imienia.
5.	Moguncya, Stołeczne Arcy-Bilkupftwa
y Elekt, tegoż imienia.
6.	Bonn gdzie Elektor Arcy - Bilkup Ko-lońlki rezyduie.
■7. Berlin
KARTA VI.
49
7.	Berlin Stołeczne y rezydencya Elektora
Brandeburlkiego.
8.	Drezno rezydencya Elektora Salkiego.
9.	Hannower rezydencya Elektora tegoż imienia. Elektorem Hannowerlkim ieft teraz Kroi Angielfki rezyduiący w Londynie.
10.	Praga Stołeczne Kroleftwa Czelkiego, y rezydencya niegdyś Krolow Cze-îkich.
P. Które'fą handlów ne y portowe tniafla w Niemczech ?
O. Są te :
11.	Szczecin.
12.	Stralfund: obydwa w Pomeranii.
13.	Roltok.
14.	Wifmar.
15.	Lubek.
16.	Hamburg.
17.	Brem, w Niżfzey Saxonii.
Ig. Emden Stołeczne Wertfalii.
19.	Trieft na ikale przy odnodze Wene-ckiey, czyli Adryatyckim morzu w lftryi, Port nayflawnieyfzy należący do Domu Auftryackiego. Inne mia-fta handlowne y znaczne w tym Kraju fą te:
20.	Brunfwick.
_2I. Magdeburg, obydwa w Saxonii Niż-
fzey.
22. Kolonia nad Renem.
' D	23. Frank-
5o ATLAS DZIECINNY.
23.	Frankfort nad Menem.
24.	Strasburg Stołeczne Alfacyi nad Renem należy do Korony Franculkiey.
25.	Nuremberg albo Norymberg w Fran-
kouii.
26.	Aufzpurg w Szwabii.
27.	Lintz w Aulirvi nad Dunaiem.
23. Lipfk w Saxonii.
29.	Frankfort nad Odrą w Brandeburgn.
30.	Wrocław Stoł. Siąika.
31.	Kaffel Stołeczne Heflyi.
32.	Munfter Stołeczne Bifkupftwa tegoż imienia.
33.	Liege albo Leodium, Stoi. Bilkupftwa tegoż imienia.
34.	Aquifgran. albo Aix-la-Chapelle, albo Aachen w Weftfalii flawne grobem Karola w.
35.	Heidelberg Stoł. Elektorftwa y Palaty-natu Renu Niztzego.
36.	Ulma w Szwabii.
37.	Saltzburg Stoł. Arcy-Bilkupftwa tegoż imienia.
3§. Paftau, Stoł. Bilkupftwa tegoż imienia.
39. Ratysbona albo Regenspurg nad Dunaiem w Bawaryi flawne Seymami Rzefzy Niemieckiey.
ïj.0. Gratz w Styryi Stoł.
41.	Bamberg.
42.	Wirtzburg w Frankonii Stołeczne Bilkupftwa tegoż imienia.
43.	Erfort w Turyngii,
P. Ktor9
KARTA VI.
51
P' Które fą znacznieyfze w Niemczech rzeki?
O. Są te :
a.	Dunay zaczyna % w Szwabii, idzie
przez Ba wary ą, Auftryą, Węgry, Turcyą Europeylką, y wpada w morze Czarne.
b.	Odrajj zaczyna liç w S laiku, y idzie
wzdłuż iego, płynie przez Brande-burgią, Pomeranią y wpływa do Morza Bałtyckiego.
C. Elba zaczyna lię w Górach które dzielą Czechy od Sląlka, nazwanych Rees, idzie przez Czechy, Saxonią wyźfzą, Saxonią Niżfzą y wpada pod Hamburgiem do Morza Niemieckiego H.
d.	Wefer zaczyna fię na'granicach Heflyi, płynie dzieląc Weftfalią od Niźfzey Saxonii y wpada w toz famo morze.
e.	Ren zaczyna fię przy Szwaycarach w
Kraiu nazwanym Grifones, idzie przez iezioro Konftanckie, dzieli Szwabią od Szwaycar y od Alfacyi, bieży przez Cyrkuł Niźfzego y Wyż-fzego Renu, zarywa Weftfalii, przechodzi przez Hollendry, gdzie na rożne podzielony koryta maiące fwoie ofobne nazwilka, wpada w morze Północne albo Niemieckie.
f.	Men, zaczyna fię przy Górze Fifztel-
berg na granicy Czelkiey; idzie krę-D 3	to
52, ATLAS DZIECINNY.
to przez Frankonią, zarywa Cyrkułu Wyźfzego Renu, y łączy fię z . Renem blilko Moguncyi.
g.	Mofella zaczyna fig w Lotaryngii, idzie wzdłuż Elektor/lwa Trewirfkiego, łączy fig z Renem pod Koblentz.
P. -Jakie fą Gory, znacznieyfze iv Niemczech ?
0. Są te:
©, Alpes które dzielą Kray Niemiecki od Włolkiego.
> Rées, albo Riefen-Geburg, które fą między Sląfkiem y Czechami.
# Gory Hartz lezące między Niżfzą y Wyżfzą Saxonią.
Vauge, albo Vogelsberg, albo inaczey Yofagus Saltus, dzielą A lłacyą od Lotaryngii.
P. Są iakie IVyfpy w Niemczech ?
O. Nayznacznieyfzy wyfep ieft przyPo-meranii na Bałtyckim morzu nazwany.
h.	Rugen.
P. Są takie ieziora znacznieyfze w Niemczech ?
O. Są te :
□ J ezioro Konjftancyeńfkie albo Roden-See.
A Czirnitz w Karnioli, w którym woda na wiofnę wyfycha, tak iż w lecie fia-no na nim pokofiwfzy y ztbrawfzy, orać y jęczmień fiać można, ten gdy
dości-
KARTA VI.	' 53
doścignie, przątaią iak nayprędźey, gdyż ku Jefieni woda podchodzi y zalewa, w ktorey mnoftwo ryb znayduie fię, ta gdy raptem znowu na wiofnę wfiąka, zoftaią fię na lądzie ryby.
P. £?akie fą granice Niemiec?
O. Te fą:
Na Wfchod ma
A.	Polfkę.
B.	Węgry.
Na Południe
C.	Morze Adryatyekie.
D.	Włochy y
E.	Szwaycary.
Na Zachód
F.	Francyą y
G.	Hollendry.
Na Połnoc
H.	Morze Północne albo Niemieckie.
I.	Danią y
K. Morze Bałtyckie.
P. flaka iefł Długość y Szerokość Kraiu Niemieckiego ?
O. Długi ieft, rachuiąc od Wfchodu do Zachodu , na mil fto trzydzieści Niemieckich. Szeroki, rachuiąc od Południa do Połnocy, na mil fto czterdzieści trzy.
•e=_ufssì1* . --w—>■
D 3	ROZ-
54 ATLAS DZIECINNY.
*= ____-".....1 '? .". -■'■ ■■!'. w
ROZDZIAŁ VIL
W którym fię explikttie VII Karta Geograficzna.
P. $aką ęząjtkę Europy wyraża ta Siódma Karta ?
O. SzWaycarfką Rzeczpofpolitg.
P. Opifz naturą Kraiu, Rząd tey Rze-czypofpolitey, Religią, y przymioty Oby watę lo w ?
O. Ogólnie mówiąc Kray ten, ieft bardzo gorzyfty, nie ieft wfzędzie urodzayny, ale mieyfcami, fą bowiem śliczne doliny mię. dzy gorami, równiny' fą bardzo żyzne, gdzie zboża, y winnice dofyć fię dobrze Szwaycarom udaią; przy tym iezioray rzeki między temiź gorami prawie wfzędzie z wyź-fzych mieyfc fpadaią.
Szwaycarowie w fwoim zwiąfku czynią Rzeczpospolitę potężną, równającą lig w fiłach, innym w Europie znacznieyfzymRze-czompofpolitym: tafię zaś lkłada z trzynaftu Powiatów nazwanych Kantony, które prawie tyleż fą Rzeczamipofpolitemi udzielnemi, w rządach iedna od drngiey niedependuiące-mi ; ale gdzie zachodzi interes ściągaiący lig
do
KARTA VII.
55
do całości, obrony, y wolności wfzyftkich, Wtedy wfzyfcy wziąwfzy fię za ręce, y podatkami , y żołnierzem, y prowiantami ratuią fwoię oyczyznę, y ftaią fię w ten czas ie-dnym y nierozdzielnym ciałem Rzeczypofpo-litey. Rząd w Kantonach biorąc w fzczegul-nosci, nie w każdym ieft iednakowy : w niektórych Aryftokratyczny, w niektórych Demokratyczny. Toż famo u nich dzieie fię z Religią, która nie wfzędzie ieft iedna: Cztery Kantony fą Dyffydentlkie, dwa w których połowa Dyflydentow, połowa Katolikow znayduie fię, fiedm innych Katolickich, które niżey iakie fą, wyrażaią fię.
Szwaycarowie co do obyczaiow fą fzcze-rzy, lubo nie ze wfzyftkim manierili, wolności fwoiey, aby w niwczym nienarufzona zgftawała, fkrupulatnie przeftrzegaiący, fło-wni, zacięci w fwoich zdaniach, w woyfku karność z punktualnością zachowuiący : w czym fię pokazuią ich przymiot}- bardzo zdatne do formowania dobrych Generałów, y dobrych żoinierzy.
P. gfak Ją dzielą Szwaycarowie?
O. Dzielą fię na trzynaście Kantonow, y niektóre poblizfze Krainy z niemi fprzy-roierzone : co wfzyftko wyliczam z przyłą-czonemi tu znakami :
I.	Kanton BERN EN SKI.
II.	BAZYL1ENSK1,
III.	ZURYCH.
D 4 . IV. SZAF-
56 ATLAS DZIECINNY.
-IV. SZAFHUS, wfzyftkie te cztery fą Religii Proteftanckiey.
V.	GLAR1S.
VI.	APPENZEL fą po porwie Katolicy, po
polowie Proteftanci.
VII.	SOLOTURN.
VIII.	FRYBURG.
IV. LUCERNE.
X.	ZUG.
XI.	SZWITZ.
XII.	URY.
XIII.	UNDERWALD te fiedm oftatnie Kantony fą Katolickie.
a.	Kray Gryzones nazwany fprzymierzo-
ny Szwaycarom według fwoich praw, przywiieiow, y wolności rządzący li§, ma fobie przyległą Prowincyą nazwaną.
f Watelinę.
b.	Walezyą.
c.	Biennę.
d.	Hrabftwo Neiifchatel należące teraz do Króla Prulkiego.
e.	Miafto y Rzeczpofpolitę Geneweńfka.
f.	Miafto S. Galla.
g.	Opaftwo S. Galla, które ieft cząftką Kantonu Appenzel.
P. Które fą znacznieijfze miafia w Szwajcarach ?
O. Są te dziewiętnaście, z których pierwfce iedynaście tak fig, iako y Kantony \	nazy-
KARTA VII.
57
nazywaią: oftatnie trzy maią fwoie denomi-nacye od Kraiow fkonfederowanych zSzway-carami, temi zaś fą znaczone liczbami.
1.	Bern.
2.	Bafilea.
3.	Zurich.
4.	Szafhus.
5.	Glaris.
6.	Appenzel.
7- Soloturn.
8» Friburg.
9- Lucern.
10.	Zug.
11.	Schwitz.
12.	Altorf Stołeczne Kantonu Uri.
13.	Stantz Stołeczne Kant. Underwald.
14.	Ilantz y
15.	Coire albo Chur Stoî. Gryzonow.
16.	Sion Stoł. Walezyi.
17.	Bien.
i8- Neiifchatel.
19. Genewa.
P. Rallie fą znacznieyfze rzeki w Szwajcarach?
O. Są te :
a.	Ren.
b.	Aar.
c- Rodan.
rf. Inn.
Te fą zaś wiekfze :
«. Jezioro Geneweńfkie.
D 5	/• je-
58 ATLAS DZIECINNY.
f.	Jezioro Neufzatel, albo inaczey
Iwerdun.
g.	Jez. Bieńfkie.
h.	Jez. Tlioun.
i.	Jezioro Brienz.
i. Jezioro czterech Kantonow.
/. Jezioro Zurych albo Tugurikie.
P. $ak Jię nazywaią naywyzfze góry w Szwaycarach ?
O. Alpes, które nie tylko otaczaią Szway-cary, ale y napełniają: naywyzfze z nich fą te:
0 Wielki S. Bernard.
Gora S. Gotarda.
P. Z kim graniczą Szwcujcary ?
O. Na Wfchod y na połnoc
A.	z Niemcami.
Na Południe
B.	z Włochami.
Na Zachód
C.	z Francyą.
P. gfak Długa y Szeroka iejl Rzeczpo-fpolita Szwaycarfha?
0. Od Wrchodu do Zachodu ma na czterdzieści pięć mil długości: a od Południa do Połnocy na trzydzieści fześć mil fzerokosci.
ROZ-
KARTA VIII.	59
■ I	.....» s-gS=s
ROZDZIAŁ VIII.
IV którym (i% explikuie o/ma Karta Geograficzna.
P. Co za część Europy pokazuie ta Karta FUI?
o. Włochy.
P. gfaka natura Kraiu Włofkiego, iakie w nim Rządy, Religia, obyczaie Obywatelowi
O. Nie byłoby rolkofznieyfzego Kraiu na świecie nad Kray Włolki, gdyby niepodle-gał częftym trzęfieniom ziemi. Powietrze w nim zdrowe, lubo gorące, zwłafzcza w południowych ftronach. Zboże, wino, oliwa, owoce rożnego rodzaiu, iedwabniki bardzo fię w nim dobrze y w obfitości udaią.
Rząd we Włofzech rozmaity, według rożnych udzielnych Pańftw, Kroleftw, Xiçftwy y Rzeczpofpolitych, które w fobie zawieraią.
Religia Rzymlka Katolicka kwitnie] wfzę-dzie we Włofzech. Inkwizycye po wielu miaftach Włofkich uftanowione maią pilne na to oko, aby ani Herezye wfzczynały fię, ani Dyffydenci z wolnością fprawowania fwoich obrządkow nie ofiadali. Żydzi w Rzymie y w Wenecyi znayduią fig.
6o ATLAS DZIECINNY.
Co do obyczaiow y natury Włochów, takie o nich pofpolite ieft zdanie : iż fą dowcipni , Ikryci w fwoich zamyfłach, przebiegli w polityce. Kochaią fię w naukach, fztu-kach, inwencyach, ofobłiwie w Architekturze y Maìarftwie : Nadewfzyftko lubią Muzykę y widowilka, iako to Komedye, Opery, gonitwy &c. To zaś w nich nagany godnego upatruią, iz fą chciwi, wykrętarze, rofz-czący podeyrzenia, napaśnicy formuiący nie-ftufzne pretenfye.
P. Qjfaki iejł podział generalny Wioch?
O. Podział generalny Włoch, ieft na trzy wielkie części: to ieft
' I. na Cześć Połnocną,
II.	Część Srzednią, y
III.	Część Południową.
P. £fak fą dzieli każda część w fzcze-
go Ino ici ?
O. Połnocna dzieli fię na dziewięć Pańftw udzielnych, to ieft:
a.	Xięftwo SABAUDII.
b.	PEDEMONTIUM.
c.	MONFERRAT.
d.	Xiçftwo MEDIOLAŃSKIE.
e.	MODENSKIE.
f.	PARMY y PLACENCYI.
g.	MANTUANSKIE.
h. Rzecz-
KARTA VIII. , 6l
h.	Rzeczpofpolitę WENECKĄ.
i.	Rzeczpofpolitę GENIJENSKĄ.
Srzednią część dzieli lię, na WielkieXiçftwo
k. FLORENCYI albo TOSKANII.
1. Stan albo Pańftwo PAPIESKIE, m. Rzeczpofpolitę LUCENSKĄ.
Część Południowa zawiera w fobie.	,
mm. Kroleftwo NEAPOL1TANSKIE, albo SYCYLII.
P• -Jakie Ją wyfpy znacznieyfze w 1¥ło-fzech ?
0.	Są te:
n. Kroleftwo SYCYLTYSKIE, które należy do Króla Neapolitańfkiego. o. M'ALTA, należy 'do Kawaierow Mal-
tanlkicb.
P- LiPARY których ieft fiedm przj'le-głych y należących do Kroleftwa Sy-cylii.
SARDYNIA, należy do Xiążęcia Sabaudzkiego y ma tytuł Kroleftwa. r. KORSYKA, która uzurpuie tytuł Kroleftwa, należy teraz do Francyi.
P• gfakie fą znacznieyfze miajla we Wto-fzech y na wyjpach IVtofkich. tudzież takie fą Pryncypalne tego Kr atu Porty?
O. Są te, liczbą znaczone :
1.	Rzym Stołeczne Stanu Papiezkiego, ca-
łych Włoch, y całego Chrześcian-
ltwa,
62 ATLAS DZIECINNY.
ftwa, ktorego Naywyżfza Głowa Papież tam rezyduie.
2.	Neapol Stołeczne Kroleftwa tegoż imienia.
3.	FJorencya Stołeczne W-Xiçftwa Tolkań-
fkiego.
4.	LUKA Stołeczne Rzeczypofpolitey Lu-
ceńfkiey.
5.	Genua Stoł. Rzeczypofpolitey tegoż
imienia.
6.	Wenecya Stoł. Rzeczypofpolitey tegoż imienia.
7.	Mantua Stoł. Xiçftwa tegoż imienia. 8- Parma Stoł. Xieftwa tegoż imienia.
9.	Modena Stoł. Xiçftwa tegoż imienia.
10.	Medyolan Stoł. fwego Xiçftwai»
11.	Kazał Stoł". Monferratu.
12.	Turyn, Stoł. Piemontu albo Pedemonte.
13.	Szambery Stoł. Sabaudyi.
14.	Meffyna Stoł. Wyfpu y Kroleftwa Sycylii.
15.	Waletta Stoł. Malty, naymocnieyfze w całym świecie.
16.	Lipary Stoł. wyfp tegoż imienia.
17.	Kaliary Stoł. Wyfpu y Kroleftwa Sardynii.
ig. Baftya Stoł. Korfyki.
19.	Liworna Port z nayffawnieyfzych na morzu Wfrzodziemnym.
20.	Ankona Port flawny \v Stanie Papie-Ikim.
21. Ta-
KARTA VIII.	63
21.	Tarent Port w Kroleftwie Neapolitań-lkim.
22.	Palerm y
23.	Trepani obydwa Porty w Sycylii.
O. ofakie fą naywiehfze rzeki y ieziora we Wiojzech ?
0. Te fą:
a.	Po, albo Padus, zaczyna fie na górach Alpes przy granicach Delfinatu płynie przez Lombardyą czyli pol-nocną część Włochow, y wpada w morze Adryatyckie.
b.	Adigus albo Athefis płynie z gor Al-
pes , wpada w morze Adryatyckie.
c.	Tyber ma źrzodło w górach Apeniń-
ikich, oblewa Rzym y wpada w morze Tofltańfkie, które ieft cząftką morza Wfrzodziemnego.
d.	Jezioro więkfze, albo Madziore, po-
czyna fig z Gor Alpes, y łączy fig z Padem w Xiçftwie Mediolańlkim.
e.	Jezioro Komo, także z Alpes ciągnie fię w tym że famym Xiçftwie, y wchodzi do Padu.
/. Jezioro Garda w Pańftwie Weneckim.
P Które fą znakomite góry we Wiojzech ? 0. Są te:
0. Alpes, które oddzielaią Włochy odFran-cyi, Szwaycar, y Niemiec.
C Ape-
I
64 ATLAS DZIECINNY.
c Apenin Gora wzdłuż Włoch ciągnie fię.
*■ Wezuwiufz albo Somma, w Kroleftwie Neapolitańlkim, ogień wybucha z fie-bie, zkąd w okolicy częfte pożary, y trzęfienia ziemi; wierzch popiołem po części ofypany, y kamieniem dziurkowatym po części okryty; który lig formuie z ogniftey rzeki która przy więkfzych tey gory pożarach wypływa, nazywa fię Lawa, w wierzchu zaś famy m dziura czyli przepaść ogni-fta, z ktorey dym nieuftannie wychodzi, fckna. albo Gibel w Sycylii, teyźe natury co y Wezuwiufz: przy tych obyd-woch górach znayduią fię winnice, paft-wilka, lafy: bo grunt przy nich bardzo ieft tłufty y urodzayny.
P. gfakiefą Granice Włoch?
O. Włolki Kray ieft Połwyfpem nay-wifkfzym na Morzu Wfrzodziemnyin, podobny ieft do fztybla czyli buta Niemieckiego : ma na Połnoc.
F.	Niemcy y
G.	Szwaycary.
Na Wfchod
A.	Morze Adryatyckie,
Na Południe
B.	Morze Jońlkie.
Na Zachód
C.	Morze Liguryi.
D. Morze
KARTA VIII.	6 s
D. Morze Tolkańfkie, y E. Francyą.
P. $aka ieft długość y fzerokosć lVło~ fkiego Kraiu ?
O. Włolki Kray w Połnocney części czyli Lombardyi będzie miał od Wfchodu do Zachodu n.a fiedmdziefiąt mii Niemieckich ; w frzedniey części na trzydzieści, w południowcy na trzydzieści pięć. Szerokość tego Kraiu od Południa do Północy, albo raczey od Wfchodu zimowego do Zachodu Letniego, roz. ciąga fię na mil fto pięćdziefiąt Niemieckich. "
E
ROZ-
66 ATLAS DZIECINNY.
— . ——-..
ROZDZIAŁ IX.
W którym wykłada fię dziewiąta Karta Geograficzna.
P. £faką cząftke Europy pokaźnie ta Karta IX?
O. "Dokazuie fiedmnaście Prowincyi, które fig nazywaią Niderland, albo pofpolicie Hollendry. Ale my tu tylko o dziefięciu Prowincyach mówić będziemy, pod imieniem Niderlandu Auftryackiego, y Fran-cufkiego, albo iednym Iłowem Niderlanda Katolickiego.
P. gfaka tego Kraiu zyznośc, Religia, obyczaie ?
O. Kray ten obfity w zboża, w paftwi-ika; ma równiny bardzo piękne, powietrze tam grube. Nie mafz w całey Europie kraiu, któryby miał tyle znacznych miaft w blifko-ści iedno przy drugim, y tak ludne, iak lię
tam znayduią.
Obywatele co do biegłości w naukach nie
maią tak byftrego rozumu, ale może też to, taka o nich Ziemiopifow prewencya. Lecz daymy to, że ledwo ieden z nich uczony dolkonale znayduie fię, maią oni inne na to miaft przymioty formuiące ferce y dobrą naturę,
KARTA IX.	67
turę, które nie uftępuią w niczym wyfokim przymiotom rozumu. Są bowiem fzczerzy, rzetelni, ftateczni w przyiaźni. W fztuce nialarfkiey Wiochom rownaiący fię.
Religii fą Katolickiey Rzymfkiey^
P. Wyrachuy y pokaz te dziefięć Prouuin-cyi Niderlandu?
O. Są te :
I.	Brabancya, ktorey więkfza część nale-
ży do domu Auftryackiego ; druga część mnieyfza
a.	Należy do Stanów zkonfederowanych Hollenderlkich.
II.	Hrabftwo Flandryi, ktorey część należy
do Domu Auftryackiego , część do Francy i, część do Stanów zkonfederowanych
b.	pod znakiem.
ìli. Hrabftwo Hannonii, ktorey część należy do domu Auftryackiego, część do Francyi: Jeft w nim także A rcy-Bifltupftwo I Kameraceńlkie, które zawierać lię powinno w Hannonii Franculkiey.
IV.	Hrabftwo Artezyi, całe należy do Francyi.
V.	Hrabftwo Namurflcie, całe należy do
Auftryi.
VI.	Xieftwo Limburlkie należy do Auftryi.
E 2	VII.
68 ATLAS DZIECINNY.
VII.	Xiçftwo Luxemburlkie należy z więk-fzey części do Auftryi, refzta do Francy i.
VIII.	Xiçftwo Geldryi, ktorey część iedna należy do Stanów Hoilenderfkich zkon-federowanych,
IX.	Klucz Mechlińfki.
X.	Margrabftwo Antwerpïkie, te dwie
oflatnie cząftki zamykaią fig w Brabancji.
P. Które fą znacznieyfze miajla w tych pomi miony cli dziejiąciu Prowincyach ? O. Są te znaczone liczbą.
1.	Bruxella, Stołeczne Brabancyi y całego Niderlandu Auftryackiego.
2.	Gandawum Sfcoł. Plandryi.
3.	Mons, Stoi. Hannonii Auftryackiey.
4.	Arras Stoł. Artezyi.
5.	Namur, Stoł. Hrabftwa tegoż imienia.
6.	Limburg Stoł. Xiçftwa tegoż imienia.
7.	Luxemburg Stoł. Xiçftwa tegoż imienia, g. Geldrya Stoł. Xiçftwa tegoż imienia.
9.	Mechlin, Stoł. Klucza tegoż imienia.
10.	Antwerpia Stołeczne Margrafftwa tegoż n&zwiika.
11.	Lilia Stołeczne całego Niderlandu Fran-culkiego, leży w Flandryi.
12.	Dunkierka Port flawny J3. Niewport y
ją, Oftenda, wfzyftkie te trzy Porty fą W Hrabftwie Flandryi.
P. ofakie
KARTA IX.
P' ofakie fą znacznieyfze rzeki w tych dziefięciu Prowinciiach ?
O. Są te:
a. Skaldis.
h. Moza.	,
c.	Sambra.
d.	Lis.
P- palcie fą granice Niderlandu Katolickiego ?
O. Niderland Katolicki
Na Połnoc
A. Ma Stany Zkonfederowane czyli Rzecz-pofpolitę Hollenderlką.
Na Wfchod
C.	Niemców.
Na Południe
D.	Francyą.
Na Zachód
E.	Ocean.
P. gfaka ieji długość y fzerokość tego Kr ctiu ?
O. Od Wfchodu do Zachodu wzdłuż, ma łT.il czterdzieści trzy. Od Południa do Poł-Hocy wproft ma na trzydzieści fiedm mil Niecieckich.
•UL-- ■	' m-
ROZ-
/o ATLAS DZIECINNY.
«tt ■ iw-u . '......-----~ *<-->
ROZDZIAŁ X.
którym explikuie fiç dziefiąta Karta.
P. gfaka cząjlka Europy na tey Karcie dziefiątey pokaźnie Jię ?
O. "O zeczpofpolita Hollenderfka, czyli Stany Zkonfederowane.
P. Co za natura Kraiu, ialci iv nim Rząd, Religia, obyczaie &c.
0. W tym kraiu powietrze bardzo ieft grube y wilgotne, grunt bagnifty, ozdobiony iednak wiofkami bardzo porządnemi y mi-łemi. Ma wiele miaft potężnych y ślicznych, od iednych do drugich fą rznięte kanały wod, ofadzone drzewami w linią z iednego y drugiego brzegu, co prawie wfzędzie w tym Kraiu widzieć można , ponieważ dla ofufze-nia gruntu, y łatwości transportu towarow, dla handlu od wfi do wfi, od miafta do miafta umyślnie Hollendrzy ftaraią fię mieć Kanały wygodne, y w całości ie utrzymywać-
Ta Rzeczpofpolita fkłada fię z fiedmiu Prowincyi, z których każda ieft fobie udzielną nieiaką Rzecząpofpolitą, y owfzem wfzyft-kie miafta z ofobna z fiedmiu tych Prowin-cyi według dawnych fwych praw y zwy-
czaiow
K A R T A X.	71
czaiow partykularnych rządzą fig. Co fig iednak publicznych tycze interefow» Rząd tey Rzeczypofpolitey (który bardziey ieft Demokratyczny niżeli Aryftokratyczny ) od tychże fiedmiu razem Prowincyi dependuie W naywyżfzey Radzie, która fię Zgromadzeniem Stanów Generalnych nazywa, y która fię nieuftannie prawie agituie w Hadze: lubo z każdey Prowincyi kilku znay-duie fig Deputatów, nie liczy fię iednak tylko fiedm głofow, to ieft nie mafz w niey Względu na wielość ofob, ale tylko na wielość Prowincyi. W więkfzych interefach °d partykularnych w każdey Prowincyi Ziazdow (gdzie miafta nawet głos fwoy maią) decyzya zawifła. Xiąże Stadthuder nazwany, nie tylko ieft dożywotni, ale y W oboyga płci naftępcach dziedziczny, ieft Rządcą Generalnym całey Rzeczypofpolitey, Naywyżfzym Generałem w woyfku, y Admirałem W.; do niego należy Magi (traty w miaftach approbować, tudzież niektóre Urzędy woylkowe w Kraiu, y na morzu rozdawać.
Religia panuiąca w tym Kraiu ieft Kai-wińfka, ale inne mieścić fię mogą.
Obywatele tey Rzeczypofpolitey nale-piey w świecie całym znaią fię na handlu y na fztuce żeglarfkiey, przy tym fą trzyźwi, ofzczędni, pracowici, nadewfzyftko profitu fwego we wfzyftkim upatruiący.
E 4	P' ofak
72 ATLAS DZIEDINNY.
P. Q?ak Jìec dzieli Rzeczpofpolita Hollen-derfka ?
P. Na fiedm Prowincyi, które lubo fobie udzielnemi fą Pańftwami, w patykularno-sci ; nie przeftaią iednak razem w powfze-chności wzięte bydź iedną Rzecząpofpolitą, według uczynionego między fobą związku R. 1579 przez który obowiązały % przylięg^ wzaiemną bronić wraz wfzyfcy fwoiey wolności, y ftanowić Zgromadzenie Stanów Generalnych , przez fwoich Deputatów z kaź-dey w fzczegolności Prowincyi wyflanych: y z trzema Powiatami z niemi zprzymie-rzonemi.
Są zaś te, które tu nie według rangi Deputatów z każdey zieźdźaiących lię na Żgromadzenie Stanów Generalnych Prowincyi , ale według porządku Geografow kładę
I. Prowincya ZELANDYA, Ikładaiąca fię z fiedmiu wylp to ieft :
a.	Walcheren.
b.	Sud - Beveland.
c.	Wolfartsdyk.
d.	Nord-Beveland.
é. Schouven.
/. Tholen.
g.	Philipsland.
IL Prowìneya HOLLANDYA, która lię dzieli.
h.	na Hollandyą Południową, y
i.	na Hollandyą Połnocuą.
III. Pro-
KARTA X.	73
III.	Prowincya UTRECHCKA.
IV.	Prowincya GELDRYI która fie dzieli na trzy Powiaty
k. Powiat Nimek.
/. Zutpen.
ni. Wenlo.
V.	Prowincya OWERISSEL albo TRAN-
SIS AL ANIA, dzieli fig także na trzy Powiaty.
n. Sallant.
o. Trente.
p. Wollenhow.
VI.	Prowincya FRYZYI także na trzy po* dzielona Powiaty.
q. Oftergow.
r. Weftergow y
Sevenwolden albo Sevenwuden-
VII.	Prowincya GRONINGI, albo STA-DENLANDE.
Kraie fprzy mierzone fą te
VIII.	DRENTE.
IX.	BRABANCYA HOLLENDERSKA, y
X.	FLANDRYA HOLLENDERSKA, któ-
re przymierzem związane fą z Stanami Generalnemi.
P. Jakie fą Stołeczne miajla Prowincyi [przymierzonych, Porty, y inne znacznieyfze ? O. 1. Amlterdam nayznacznieyfze, nay-ludnieyfze y naybogatfze we wfzyft-kieh.
E 5	3. Ha-
74 ATLAS DZIECINNY.
2.	Haga gdzie Stany Generalne zgroma-
dzaj fię: ale naturalny podział każe za Stołeczne te miafta kłaść, które pierwfzy maią głos na zgromadzenia partykularnym każdey Prowincyi, ia-ko - to :
3.	Middelburg Stoł. Zelandyi.
4.	Dort albo Dordrecht Stoi. Hollandyi.
5.	Utrecht Stoł. Prowinc}d tegoż imienia.
6.	Nimegue Stoł. Geldryi.
7.	Deventer Stoł. Oweriffel.
8- Leuward Stoł. Fryzyi.
9.	Gronihga Stoł. Prowincyi tegoż imienia.
10.	Fleflynga Port.
11.	Veér Port.
12.	Zierikzéé z Middelburgem cztery Porty w Zelandyi.
13.	Hellevoetsluis.
14.	Rotterdam z Dordrechtem y Amfterda-mem Porty Hollandyi Poludn.
15.	Monnikendam.
ló. Edam.
17.	Hoorn.
18.	Enkhuizen.
19.	Medenblik w Hollandyi Połnocney.
20.	Staveren.
2f. Hindelopen y
22.	Harlingue w Fryzyi Porty.
Inne znacznieyfze miafta fą te :
23.	Rois le Duc, y
24 Breda w Brabancyi Hollenderlluey.
25. Sluis
KARTA X.
75
25.	Sluis albo L'Eclufe w Fląndryi Hollen. derikiey.
26.	Delft.
27.	G uda albo Tergow.
2g. Leyda.
29. Harlem w Hollandyi Potudniowey. go. Alkmar w Hollandyi Połnoc.
31.	Amersfort w Utrechcie.
32.	Arnhem y
33.	Zutphen w Geldryi.
34.	Kampen y
35.	Zwol w Oweriffel.
36.	Francker y
37.	Sneek w Fryzyi.
P. Które fą rzeki y ieziora znacznieyfze w Prowincjach Sprzymierzonych ?
O. Są te :
a.	Rzeka Ren.
b.	Rzeka Moza.
c.	Odnoga Renu nazwana Wahał.
d.	Odnoga Renu nazwana Merwa albo Merwed.
e.	Inne Koryto albo Odnoga Rhenu Lek.
f.	Także Koryto inne Renu Weclit, y
g.	liTel.
Jeziora fą te:
h.	Zuiderzée.
i.	Harlem.
k. Biesboćh.
1. przy
76 ATLAS DZIECINNY.
1. przy Gronindze Dollart.
m. Sławna Odnoga Morika przy Texel.
n. Vadden, odnoga także morika.
P. Które fą ìVyfpy znacznieufze należące do Prowincyi Zkonfederowanych V
O. Oprócz fiedm wyfp fktadaiących Pro-wincyą Zelandyi, które fą literami znaczone, fą te naftępuiące pod numerami
38- Gare.
39.	Overflakke.
40.	Kraina Woorn y Putten, przv niey zaraz Beyerland y Steyen.
41.	IHelmond.
42.	Texel.
43.	Wlieland.
44.	Ter Szelling.
45.	Ameland.
46.	Szirmonnikog.
47.	Wiering.
48.	Urk.
49.	Szokland albo Ens.
50.	Marken; te cztery oftatnie znayduią % na odnodze Zuiderzée.
P. Opi/z Granice Rzeczypofpolitey Hol-ienderfkiey ?
0. Ta Rzeczpofpolifca Na Wfchod ma A. Niemcy.
Na
KARTA X.
77
Na Południe ma
B.	Niderland Aultryacki.
Na Zachód y Polnoc oblewa
C.	Morze Północne,
P. ojfak Szeroki y długi iejł ten Kray ?
O. Ten Kray od Wfchodu do Zachodu wproft długi ieft na mil Niemieckich około trzydzieści. Szeroki od Południa do Połnocy także na iakie trzydzieści mil.
ROZ*
78 ATLAS DZIECINNY*.
■"m1 .............._-=&
ROZDZIAŁ XI.
IV którym fie, explihiie Karta iedynajia.
P. gfaki Kray pokaźnie ta Karta XL
O. "p.jkazuie Wielką Brytannią, która •*- zawiera w fobie trzy wielkie Kroleftwa, toieft:
X. Kroleftwo ANGLII.
31. Kroleftwo SZKOCYI y
III. Kroleftwo IRLA NDYI albo HIBERNII.
P. Powiedz mi iaka w tym Kralu natura powietrza, Ziemi, y Ludzi, iaki Rząd y
Religia ?
O. Powietrze w Anglii dofyć ieft mite y zdrowe. ktbo częfto mgłami z morza wy-chodzącemi okryte; grunt do wfzelkich uro-dzaiow bardzo fpofobny, oprocz wina: tea Kray obficuie w bydło, w zwierzynę, y ryby: w paft wilka wyborne: przeto ma koni mnoftwo pięknych y dzielnych. Znayduią ile w nim krufzce cyny nayprzednieyfzey na wielu rnieyfcach. Szkocya, ponieważ rozciąga fię ku Polnocy, przeto zimnieyfza y mniey zdrowiu fluźąca: ziemia nie mniey urodzayna iak w Anglii, ma węgli ziemnych podoftatek. Irland}*» w tym prawie famym
KARTA XI.
79
ieft powietrzu co Anglia, obfituie w lafy y paftwilka naylepfze w caley Europie: Woły Irlandzkie tak fą zachwalone y fławne, iak konie w Anglii. Rząd W. Brytannii ieft Monarchiczny, tak iednak, źe Aryftokraty-cznego y Demokratycznego ma w fobie znaczną część, Korona idzie dziedzictwem, fpada nawet na Kądziel, gdy po mieczu Suk-ceflorow nie ftawa. Szkocya niegdyś była udzielnym y ofobnym Kroleft wem, ale w Roku 1707 z Anglią na zawfze Traktatem złączona zollala, y tak te dwa Kroleftwa zamy-kaią fie pod imieniem Kroleftwa W- Brytan-nii. Irlandyą rządzi Vice Rey, ktoregoKrol W Brytannii z ramienia fwego pofyła, ten w urzędzie fwoitn fprawowac fię powinien według woli Krolewfkiey, praw Korony tey, y uchwał Parlamentowych. Co do Religii cała Brytanni 1 ieft fekty Kałwińikiey, ta iednak lekta panuiąca na dwie partye dzieli fię, iedni fie nazywaią Epifeopales, a drudzy Presbyteriani, iedni od drugich tym tylko fię roznią, iz pierwfi utrzymuią doftoyność Kościelną złączoną z powagą Kroleftwa, drudzy nie. Wfzyftkie inne fekty mogą fię mieścić w tym Kroleft wie, y wolno im ia-kie chcą fwoie obrządki fprawować, ie-dney tylko Religii Katolickiey Rzymfkiey zabroniono.
Anglicy, mówiąc co do temperamentu ich natury, fą odważni, zdatni,.do wfzyft-kiego: maią rozum otwarty, iywy, prze-
nikaią-
go ATLAS DZIECINNY.
nikaiący y nayfpofobnieyfzy do nayfubtel-nieyfzych umieiętności: rzemieślnicy z nich w iakieykolwiek bądź robocie głowni: czego dowodem ieft wfzyftko to cokolwiek z ich fabryk nam fig doftaie : humoru fą pochmurnego , y mdancholicy. Pofpolity lud nigdzie nie ieft tak fkłonny do buntów y do zapalczywości iako w Anglii. Szkotowie fą mocni, bitni, ludzcy, fzczerzy, y dowcipni , ale to ma fig rozumieć o miefzkaią-cych w miaftach, wfiach, równinach, bo ci co w górach prawie niedoftępnych tułaią i\ę, fą dzicy y okrutni. Irlandczykowie we dwóch naybardziey zabawach kochaią fie, w polowaniu, y łowieniu ryb: dobrzy fą z nich żołnierze, mili w konwerfacyi, ludzcy y uczynni. Pofpolity lud, powiadaj, ieft mściwy y leniwy do pracy: w Irlandyi dofyć Katolikow fkrytych znay-duie fię.
P. gfak fą dzieli Anglia, Szkocya, y Ir landy a ?
O. Anglia według dawnego podziału zawiera w fobie fiedm Kroleftw, których tytuły do tych czas tymże Prowincyom iluż:], lubo podział Kraiu nie tak na Kroleftwa, iako raczey na Hrabftwa , czyli Xięftwa, po An-gieliku Schire, pofpolicie opifywany bywa. jRachuie fig ich pięćdziefiąt dwa, które tak według dawnego dyfpartymentu Kroleftw wyliczam :
b. Kro-
KARTA XI.	8!
b. Kroleftwo Anglii WTchodniey" albo Oft-Angeln : zawiera trzy Xiçfhva tegoż imienia Effex, y Middellex znaczone literą h.
a. 32. Kroleftwo Kent, ieft oraz Xieftwem
tegoż imienia. Między a. 32 y 12. Kroleftwo Sull'ex, ma dwa Xig-ftwa, iedno tegoż imienia, a drugie Surrey.
e.	Kroleftwo Weftfex zawiera fiedm Xie-
ftwa, Southampton, Barek, Wilt, Dor-chefter, Sommeriet, Devons, y Kor-nuwal na famym rogu.
d. c. Kroleftwo Merci, w po śrzodku Anglii zartiyka dziewiętnaście Xiçftw, Mon-mut, Glocefter, Axfort, Bukingam, Herfort, Betfort, Hundington, Nort-hampton, Warwik, Worcefter, Here-fort, Schrops, Staflord, Leicefter, Rutland, Lincoln, Nottingam, Dar-by, Chefter.
f.	Kroleftwo Nortumberland, dzieli fię na
fześć Xiçftw. Jork, Lancafter, VV'eft-moland, Durham, Kumberland, Nortumberland.
g.	Xieftwo Wallii zawiera w fobie dwana-
ście Hrabftw, Klamorgan, Karmaiten, Breknok, Pembrok, Kradygan, Ra-dnor, Montgomery, Meriotnet, Kaer-n ary an, Dembigh, Flint, y Wylp-Anglefey.
F	Szko-
82
ATLAS DZIECINNY.
Szkocya dzieli fię na k. Szkocyą Południową y
1.	Szkocya Połnoctią, obydwie zawieraią
w fobie wiele Xiçftw-Irlandya dzieli % na cztery Prowincye : m. Łenfter albo Lagenią.
n. Ulter albo Ultonią.
o. Konnacyą.
p. Munlter albo Mommonią.
P. Które fą zmcznieyfze miafta y Porty w Anglii i tudziez takie Ją miajla portowe w Szkocyi y Irlandyi ?
O. i. Londyn, ieft Stołeczne Anglii y całego Kroleftwa W- Brytannii.
2.	Edymburg Stoł. Szkocyi.
3.	Dublin Stoł. Irlandyi. Portowe miafta
w Anglii te fą :
4.	Newcaftle.
5.	Hull.
6.	Bafton.
7.	Yarmutn.
g. Ipfwich.
9.	Harwich-
10.	Sandwich.
11.	Duwre.
12.	Portfmuth.
13.	Exceller.
14.	Plimuth.
35. Falmuth.
16. Briftol.
17. le-
k a r t a XI.	83
v
17.	Lewerpol.
18.	Milfort-haven w Wallii.
«
W Szkocyi portowe fą t« :
19.	Szterling.
20.	St. André,
21.	Mont-roe.
22.	Dundee.
23.	Aberden Stoł. Połnoc. Szkocyi. 34* Dornock albo Dorno, y
25.	Glafkow-
W Irlandyi Portowe te :
26.	Londondery.
27.	Goloway.
2g. Limmerick.
29. Korek.
30* Wexford.
3r- Waterford.
Inne miafta nieportowe, flawne iednak, te fą:
32. Kantuarya.
33-	Salisbury.
34-	Glocefter.
35-	Oxford Akademia.
36-	Kambridga.
37-	Nor wiek.
38» York.
39* Szefter.
40» Karmarten Stołeczne Wallii.
P. Po-
84 ATLAS DZIECINNY.
P. Powiedz znacznieyfze rzeki y wody w Wielkiey Brytamii?
O. Są te :
w famey Anglii.
a.	Tamifa.
b.	Sawema y
c.	Humber.
W Szkocyi odnoga morlka.
d.	Forth.
e.	Tay.
/. Odnoga morlka Murray.
W Irlandyi.
g.	Schannon.
h.	Morze Irlandzkie rozlewa fię między Anglią y Irlandyą. Na zachód Anglii ieft odnoga morlka nazwana Kanał Bryftolu.
P. £?akie fą znacznieyfze wyfpy w Anglii y Szkocyi?
O. Są te :
41.	Wight.
42.	Wyfpy Sorling.
43.	Anglefey.
44.	Man.
45.	Orkady.
Na zachód Szkocyi Hebrydy Wyfpy albo Wefterny, te zaś fą :
46.	Skye.
47.	Lewis.
48. Wil*
KARTA XI.
85
48.	Wift.
49.	Mulla.
50.	Yla.
51.	Jura y
52.	Arran.
Gory nad morzem znacznieyfze w Wielkiey Brytannii fą te : w Anglii q. Guftard.
r. Lezard.
s. Lands-End.
W Szkocyi.
t. Dungby.
u. Faro.
v. Galloway.
W Irlandyi.
w. Klar.
P. gfakie fą granice Wielkiey Brytannii, y iaka iey iejl długość y fzerokość?
O. Dwie te wielkie wyfpy na Wfchod fą oblane
A.	Morzem Potnocnym.
Na Południe
B.	Morzem nazwanym la Manche y ma cialning morfką Kale.
Na Zachód.
C.	Morze Atlantyckie.
Na Połnoc DD. Morze Szkockie.
Anglia dîuga ieft od Wfchodu do Zachodu wproft na fiedmdziefiąt mil Niemieckich.
F 3	Sze-
86 ATLAS DZIECINNY.
Szeroka od Połudn. do Połnocy na ośmdzie-fiąt mil.
Szkocya długa od Wfchodu do Zachodu wproft na czterdzieści pięć mil Niemieckich, fzeroka od Południa do Połnocny na pieć-dziefiąt pięć.
Jrlandya długa od Wfchodu do Zachoda wproft według rozciągłości śrzedniey czterdzieści mil: Szeroko od Południa do Połnocy na fześćdziefiąt mil Niemieckich»
roz-
KARTA XII.	87
ROZDZIAŁ X1F.
W którym expîikuie fie Dwiincifta Karta.
P. Co za cząflka Europy wyraża Ją na tey Karcie Xl/?
0. J)aniia, czyli Kroleftwo DUŃSKIE.
P. Co zac ten Kray, iaki w nini Rządy y *aka Religia pamiiąca?
O. Kray ten lubo zimny ieft, zdrowy îeduak ; ziemia zyzna, ofobliwie co do pa-%: ztąd wychodzi niezliczona moc koni y "Wołów do innych kraiow: zwierzyny w ttim, ofobliwie ieleni, mnoftwo: co do banchi, który przed tym nie bardzo znaczny był, co raz bardziey teraz pomnaża fię.
Rząd ieft Monarchiczny : to Kroleftwo było niegdyś wolne y według upodobania fwego K rolo w obierało, teraz, iuz blifko fto lat, iako fię ftało dziedzicznym: fukcef-fya fpada nawet na płeć białogłowlką.
Religia panuiąca iefb Luterlka pod rządem fzesciu Biikupow.
Dunczykowie fą dorodni, roftropni, mili W konwerfacyi, kochaiący fig w naukafcłi y rękodziełach : białogłowy z wielkim F 4	fą
8$ ATLAS DZIECINNY.
fą przywiązaniem do gofpodarftwa około domu.
P. Opifz podział Danii ?
O. To Kroleftwo może bydź podzielone kilkorakim fpofobem : a nayprzod dzieli lię na fześć Bifkupftw y iedno Xiçftwo:
I.	Bilkupftwo Zelandyi, która ieft wyfpą.
II.	Bilkupftwo Fionii także wyfpy.
III.	Bilkupftwo Alburg.
IV.	Bilkupftwo Wiburg.
V- Bilkupftwo Arhus.
VI.	Bilkupftwo Rypen.
VII.	Xiçftwo Slezwickie.
Powtore dzieli fig na Kray lądowy, y Wyfpy. Ląd nazywa fię Jutlandya, która dzieli lig na Jutlandyą Połnocną y Jutlandią Południową. Północna Jutlandią zawiera w fobie cztery Diecezye, to ieft: Alburg, Wiburg, Arhus, Rypen: a Xiçftwo Slezwickie w połujdniowey leży Jutlandyi. Inne wyfpy Jutlandyi znacznieyfze oprocz pomienio* nych Zelandyi y Fionii fą te:
a.	Lelibu.
b.	Amhout.
c.	Samfon.
d.	Amagh.	Jl
e.	Mona.
f.	Falfter.
g.	Laland.
h.	Bornholm.
i. Lan-
IC A R T A XII.	89
i. Langeland.
k. Aroe.
1. Alfen.
m. Femeren.
n. Fanoe.
o. Rom.
p. Svlt.
q. Fćihr.
r. Noordftrand.
s. Heilgeland.
P. Które fą znacznieyfze miajła y Por« ty w Danii ?
0. i. Kopenhaga, Stołeczne całego Kro-leftwa, a partykularniey Wyfpy Zelandyi , tu Kroi Duńlki rezyduie. 2, Oderfće Stołeczne Fionii.
3- Alburg Stołeczne Bilkupftwa tegoż imienia.
4.	Wiburg Stołeczne fwego Bilkupftwa.
5.	Arhufen także.
6.	Rypen wtąż.
7.	Slezwick Stoi. Xiçftwa tegoż imienia.
Na wyfpie Zelandyi te fą Porty. 8- Helfingor albo Filfener.
9.	Koge.
10.	Korfór.
n. Kallundburg.
12. Rolkild miafto trochę opodal od fwego Portu.
F 5	Na
90 ATLAS DZIECINNY,
Na wyfpie Fionii.
13.	Nyburg.
14.	Foburg.
15.	Aflens.
16.	Medelfart
W Jutlandyi Połnocney Porty te:
17.	Seeby, 3. Alburg, 5. Arlmfen.
18.	Kolding.
19.	Rienkioping lezący na zachód Jutlandyi Połnocney.
20.	Hadersleben.
21.	Appenrade, 7. Slefwick.
22.	Flensborg.
23.	Ekelenforde.
24.	Frederichftad.
25.	Hufum, y
26.	Tunderen w Jatlandyi Południowcy,
P. O pif z znaczniej/ze Rzeki, Odnogi y Ciaf iii wj, G or y nad morzem albo Kapy?
O. Rzeki znacznieyfze te fą :
b.	Slye.
c.	Eyder.
ci. Odnoga morfka. Ciafniny morlkietrzy: B. Sund.
d.	Wielki-Bélt.
e.	Mały-Bel t.
Gory nad morzem znacznieyfze fą te :
f.	Steven Kliot. w Zelaridyi.
g.	Schagen ląd gurzyfty ciągnie fię klinem ku Połnocy w Jatlandyi Poł-nocnev,
P. Po-
KARTA KII.	91
P. Powiedz granice Danii, długość y fzerohość iey?
O. Daniia na Wfchod ma Morze A. Bałtyckie, y B Ciafnine Sand.
Na Połnoc CC. Morze Kategat, y DD. Szager-Rack.
Na Zachód
E.	Morze Polnocne.
Na Południe
F.	Niemiecki Kray.
Danii długość mierzaiąc wproft począw-fzy od 1. Kopenhagi aź do 6
Rypen, bedzie na trzydzieści cztery mile Niemieckie: Szerokość począwfzy od c. Eyder Rzeki aż do g. Schangen Kapu Jutlandyi rozciąga fig na pięćdziefiąt mil Niemieckich.
KOZ.
92 ATLAS DZIECINNY.
<gg!ea^-j=!j----■ if
ROZDZIAŁ XIII.
/F którym explikuie Jią Mappa XIII,
P- Co za Kran Europei*fki witraża fie na tey Karcie XIII. ?
O. Kroleftwo NORWEGII.
P. g/akie w nim powietrze, grunt, Rząd, Religia, y obyczaieV
O. Co do powietrza , ten Kray zimny ieft, co do gruntu gorzyfty y nieurodzayny : to tylko w nim naylepfzego ieft, że z lafow fwoich nayJepfze fpufzcza mafzty, y wiele wyśmienitego drzewa na budowanie okrętow. Znayduią % w nim także niektóre krufzce, iako to frebra, a naywięcey żelaza.
Co do Rządu Stan iego ieft Monarchiczny : Przedtym fwoich wtafnych miewał Krolow, teraz od owego czafu iak fię złączył zDaniią, Duńikiego Króla rządom podlega, który albo Vice-Reja, albo Rezydenta fwego tam po-fyła, a ten w Chryftianii rezyduiąc, imieniem fwego pryncypała całym rządzi Kraiem.
Co do Religii, Luterfka Sekta tak iak w Danii pannie, w ftronach iednak Połnocney Norwegii, trudno zgadnąć co za wiara ieft, iak zwyczaynie w grubym y dzikim narodzie.
Co
KARTA XIII.	93
Co do obyczaiow y natury miefzkańcow, fątrwali y mocni, ale nie majiierni, zwlafz-cza ci co w górach na połnoc miefzkaią, prawie dzikiemi nazwać fię mogą.
P. gfaki iejł podział Norwegii?
O. Norwegia dzieli fię nayprzod na Z. Południową, y, na N. Połnocną.
Południowa znowu dzieli fig na dwie części czyli Gubernie :
1.	BERGEN a
II.	AGGERHUS, nazwana inaczey ANSLO y OBSLO.
Północna dzieli fie na Gubernią.
III.	DRONTHE1M, y
IV WARDHUS inaczey nazwana NOR-' LAND albo LAPl'ONÌA DUŃSKĄ. Przyłączyć należy do tych czterech Gubernii Wyfpę.
V. ISLANDIĄ która do NORWEGII należy, y Króla Duńlkiego uznaie za Pana.
P. Opifz niiajla znacznieyfze y portowe w Noriveaii?
O. Są te:
i' Bergen Stołeczne Gubernii tegoż imienia 'y całego Kroleftwa.
2.	Zamek nazwany Aggerhus, y miafto Przy
nim Chryftiania, przedtym zwane Obs-ło albo Ansio Stołeczne Gubernii te •
goż
94 ATLAS DZIECINNY.
goż imienia y rezydencya Vice-Reja od R. 1739.
3- Drontheim Stoł. Gubernii tegoż imienia.
4.	Wardhus także Stoi. Gubernii tegoż imienia czyli Lapponii Duńlkiey.
12. Skalhot Stoł. wyfpu Islandyi.
5.	Stowanger miafto portowe w Gubernii Bergeńfluey.
6.	Chryftianftad.
7.	Frederyftad.
g. Fryderyfzal.
9.	FJekkero: cztery te portowe miafta w Gubernii Aggerhus.
10.	Romsdat Portowe miafto w Gubernii Dronheim.
11.	Waranger portowe w Lapponii.
P. Powiedz rzeki y wody znacznieyfze
w Norwegii?
0. Nayznacznieyfza rzeka Norwegii, po-minąwfzy inne niezliczone prawie, ieft
a. Gluma w Gubernii Aggerhus.
Na zachód Norwegii nie daleko brzegów ieft wir na morzu flawnv, który co fześć godzin wgłąb kręcąc % zapada, y znowu'co fześć godzin impetem na wierzch wybucha y wytrylkuie, nazywa fie wielki Malftrom, czyli tylko Malftrom, wyraża fię na tey Karcie znaczkiem 0».
P. Ncn--
KARTA XIII.
95
P. Norwegia ma iakie gory znakomitfze? 0. Cala Norwegia gorami y fkalami okryta: te iednak fą znakomitfze, które Wzdłuż ciągną fię dzieląc Norwegią odSzwe-cyi, nazywaią fię
©. Feiices albo Dofrin, albo iefzcze Darafied. Ç Gora Hekla w Islandyi., która ognie wybucha.
P. 3'akie fą znacznieyfze wyfpy y Gory nad morzem w Norwegii ? '
0. Oprócz Islandyi wielkiey wyfpy odle-gtey od Norwegii, niezliczona moc mniey-izych \v\ przy brzegach Norwegii znayduie fię, z których znacznieyfze fą te:
b.	Hitteren.
c.	Nomeridale.
d.	Lofforden.
e.	Samien.
/. Surrey.
g.	Tromfo.
h.	Wyfpy Fero lubo przylegleyfze fą Norwegii, należą iednak do Danii.
Kapy czyii gory nad morzem znakomitfze fą te:
a.	Kap Nord.
b.	Nord Kin.
c.	Kap - Nez na południe Norwegii.
P. gj/akie fą granice Norwegii, tudziez długoićy fzerokosć iey iaka?
O. Na Wfcbod ma A. Kroleftwo Szwedzkie.
Na
96 ATLAS DZIECINNY.
Na Południe ma B. Odnogę morfką nazwaną Szager-Rak które zamyka morze Połnocne, gdzie Jutlandia wzdłuż iako Połwyfep pomyka fie.
Na Zachód oblewa ią C- Morze Połnocne.
Na Połnoc ma D. Morze Lodowate.
Długość Norwegii od WTchodu do Zachodu będzie około piećdziefiąt mil Niemieckich wynotiła. Szerokość według Geografow od Południa do Połnocy na dwieście dwadzieścia mil Niemieckich.
Islandii wzdłuż od Wfchodu'do Zachodu będzie na fiedmdziefiąt piec mil około: wfzer z zaś od Południa do Połnocy na czterdzieści pięć.
Część Norwegii leży pod Cyrkułem Polarnym blifko wyźfzego końca ofi całego świata, na ktorey świat w około obraca fię, to ima-ginacya wyftawiać fobie powinna dla pomiar-kowania wielu rzeczy iako fię zwyż powiedziało, y mówić będzie traktuiąe o Sferze. Ten Cyrkuł na tey Karcie trzema gwiazdami naznaczony ieft.
Cząftka Cyrkułu Polarnego.
KARTA XIV.	$
-SL.	--|p i ! -SS3
ROZDZIAŁ XIV.
IV którym fię explikuie czternajła Karta.
P. gfak fię nazywa ten Kray Europy kto-ry widzifz na Karcie XIV. ?
0. szwecya.
_ P. ^fakie w nim powietrze, grunt, Rząd, Religia, obyczaie?
0. Powietrze czyfte, zdrowe, ale przy-dla oftrego zimna, które długo trwa, lato zaś bardzo krótkie bywa, grunt wodnicy , maiący bardzo wiele iezior, gorzyfty Pr,zytym, okryty lafami y zaroślami, nie-^zwiedziow ma dużo, lifow, łofiow, y innych zwierząt podoftatek. Znayduią fię w jutn na wielu mievfcach krufzce miedzi nay-kpfzey, ktorey rowney nie mafz; kuźni źe. laza nayprzednieyfzego gęfto w tym kraiu ^jdzieć można, obfituie także w fmołę, życicę, w drzewa fpofobne do budowania okrętów y robienia mafztow.
Rząd tego Kroleftwa llcłada fię z Monar-chicznego, Aryftokratycznego, y Demokratycznego: Władza bowiem Krolewika okryślo-ieft wyrokami zgromadzenia Stanów Generalnych, które fkładaią fię ze Szlachty, Du-chowieńftwa, kupców, y pofpolftwa.
G	Reli*

98 ATLAS DZIECINNY.
Religia w tym Kraiu tak iak w Danii pa-	|
nuie Luterlka pod zwierzchnością iednego	> Arcy - Bifkupa y fiedmiu Bifkupow.
Szwedzi fą ludzie dorodni, rycerfcy,	t ludzey, wfpaniali, zbytkuiący, kocliaiący fię
w naukach, a naybardziey w fwoiey wolności.	!
P. gjak fą pofpolicie dzieli Szwecya ?
O. Na pięć Części znacznieyfzych iako to : ;;
I.	SWEONIĄ albo SZWECYA WŁA-
ŚCIWĄ.
II.	GOTLANDYĄ.
III.	NORDLANDYĄ czyli PROWINCYE POŁUDNIOWE.
IV.	LAPPONIĄ SZWEDZKĄ.
V.	FINLANDYĄ.
P. Które fą Stołeczne miajia y znaczniey-f ze w Krolejïwie Szwedzkim ?
O. Są te:
T. Sztokolm Stołeczne całego Kroleftwa, Rezydencya Krolewłka : Miafto bogate, y handlowne, dla portu obfzernego, wygodnego , y naybefpiecznieylze»o, j w którym naywiękfze okręty fpokoy- i nie bez naymnieyizego niebefpieczeń-ftwa nie zarzucaiąc nawet kotwic, ani przywięzuiąc linami ftać mogą.
•2. GothenburgStoł. Gotlandyi ; inne w tey ze Prowincyi Portowe miafta fą:
3. Helmftad.
4. Ifted j
KARTA XIV.	99
4.	Ilłed.
5.	Karlsham,
6.	Karlskron.
7.	Kalmar.
8- Wisby StoL wyfpy Gotlandyi.
9.	Wefterwyk.
10.	Nordkoping.
Inne nieportowe znacznieyfze fą:
27.	Chryftianftad.
28.	Lunden.
W Sweonii Porty fą te :
11.	Nikoping.
12.	Oregrund.
Nie Portowe flawne iednak.
25. Upfal.
W Nordlandyi Porty :
13.	Geffelen.
14.	Soderham.
15.	Unma.
16.	Pitea.
37. Lulea.
18- Tornea.
W Finlandyi Porty :
19.	Vlaborg.
20.	Nowy y Stary Kar łeby :
21.	Waza albo Muftafar.
22.	Nyftad.
23.	Abo StoL Finlandyi.
24.	Helfingfors. Miafto nieportowe.
29.	Kajaneburg.
30.	Tavaftus czyli Gronenburg.
G 2	P. Które
IOO ATLAS DZIECINNY.
p. Które fą rzeki, ieziora, odnogi mor- 1 Jkie znacznieyjze w Szwecyi?
O. Są te Rzeki.
a.	Kimi,
b.	Toraeo,
c.	Lulea,
d.	Pi tea.
e.	Uh ma.
Jeziora te :
/. Mei er,
g.	W e ner,
h.	Weter,
i.	Lapwefi,
k. Jende, te dwa oftatnie w Finlandyi. Weter iezioro tak ieft głębokie iż w niektórych mieyfcach na trzyfta fązni głębokości rachuią : przeto gigbfze ieft nad morze Bałtyckie ktorego nay-wiekfza głębizna nie ma więcey nad pięćdziefiąt fążni: o tymże faroym ie-ziorze powiadaią, iz można z niego mieć prognoftyk naftępuiącey nazaiutrz burzy lub nawałnicy, przez łolkot y huk ftrafzny, który fię w nim poprze-dzaiąc o\v czas, fłyfzeć daie. Odnogi morza Bałtyckiego dwie fą zna-cznieyfze; iedna l. Odnoga Botnii, tak fię nazywa od Bo-tnii którą oblewa, to ieft Nordłandia nazywa % Botnią Wfchodnią. Druga Odnoga wylewa ku Wfchodowi na południe Finlandyi, nazywa fię . tn. Odnoga Finlandzka.	P. Które
KARTA XIV.
lèi
P. Które fą znactnieyfzc wyfpy należące do Szwecyi, tudziez iakie Ją ztiakomitfze góry w tymże Kraiu ?•
0. Wyfpy fą te :
* Oeland,
Gotland,
Aland.
Kray ten lubo gorami obfypany ieft, nay-wyźfze iednak fą.
Ç Felices albo Darefield dzielące Szwecyą od Norwegii.
P. Opifz granice Szwecyi, iako tez długość y fzerokosć iey?
O. Szwecyą na Wfchod ma
A. Lapponią Mofkiewfką, y Pańftwo Rof-fyilkie.
Na Południa
13- Morze Bałtyckie.
Na Zachód
C.	Sund Ciafninę morfką.
D.	Morze Kategat.
E.	Norwegią.
Na Połnoc
F.	Lapponią Duńłką czyli Norwegiańllcą.
Rozciąga fię od W(chodu do Zachodu
^'•Wecya na fto trzydzieści około mil Niemieckich: a od Południa do Połnocy wproft na fto dwadzieścia prawne mil Niemieckich.
ROZ-
Ï02 ATLAS DZIECINNY. -i," ■ »> ? ,- ■■■-=
ROZDZIAŁ XV.
W którym explikuie jlcc Karta pietnajla.
P. Co za Cześć Europy wyraża Karta XFì
O. Aifofkwę czyli Pańftwo Roffyi-^ fkie.
P. Kray ten iak zyzny, iak ludny, iak Jiec rządzi, co w nim za Religia, y obyczaie ?
0. Ludność tego Kraiu nie korrefponduie rozlegtey iego obfzemości: ale to nie o wfzyi.tki.ch Prowincyach ma fię rozumieć. Są w nim obfzerne ieziora, y mieyfca bagnifte, i lafy rozciągaiąće fig na kilkadziefiąt y wię- i ceytml, peîne rożnego zwierza, z których futra przez handel po dwóch częściach świata rozchodzące fig, wielkie boga&wa Moikwie przynofzą.
Rząd w tym Pańftwie ieft abfolutny : Suk-ceflya Tronu w nim y po Kądzieli idzie.
Religia w nim ieft Grecka Schifmatycka ; pod zwierzchnością Arcy-Biikupow. Bifku-pow y -Prałatów Duchownych : Ci iednak we wfzyftkim dependuiący od zwierzchności głowy panuiącey, nic ftanowić ani rozpoczynać nie mogą bez wiedzy y zezwolenia iey. Cudzoziemcy tak ofiedli iako przychodniowie rozney Religii, maią wolność fwoiey obrząd-kow wiary.
Naród
,
KARTA XV.
103
Naród Roffyilki począwfzy od Piotra W. bardzo fię w obyczaiach odmienił : teraz równie iako inne Europeylkie Pańftwa ieft polerowany w rządach, naukach, y fztuce woienney.
P. £faH ieft podział generalny Pań/lwa, Roffyijkkgo?
O. Pańftwo Roffyifkie dzieli fię na pięć potężnych Części, a te fą.
I.	ROSS Y A WSCHODNIA.
II.	ROSS Y A ZACHODNIA.
III.	LAPPONIA ROSSYISKA.
IV.	INGRYA y
V.	INFLANTY.
P. $'akie fą Portowe, y inne znaczniey-fze w Pańjłwie Rojfyifkim miafta ?
0. 2• Petersburg Stołeczne y Rezydency-alne Cefarow Rolïyifkich, lezy w lngryi nayznacznieyfze y nayhandlownìeyfze miafto w całym Pańftwie: ma Port wielki y wygodny przy Odnodze Fiu-landzkiey, przez co ma łatwość do wfzelkich handlów y negocyacyi z całą Europą, y po naypryncypalnieyfzych iey morzach.
3.	Ryga Stoł. Inflant nad morzem nie zbyt
daìeko od Rzeki Duny albo Dźwiny, z dobrym Portem nad odnogą Inflantiką.
4.	Parnaw.
5.	Rewel.
G 4	6. Nar-
/o4 MXAS DZIECINNY.
6- Narwa: te cztery miafta portowe w
Inflanciech.
7. Wiburg Portowe w Rolìyi zachodniey. 8- Kola Portowe y Stołeczne Lapponii Molki e wAdey.
9.	Archanioł na prawym brzegu Dźwiny Portowe flawne w Roffyi Zachodniey.
Inne nie portowe znacznieyfze fą te : I. Mofkwa Stołeczne niegdyś Cefarftwa Mo-ikiewikiego.
10.	Karpagoł,
11.	Wołogda,
12.	Jarofław.
13.	Twer.
14.	Nowogrod Wieliki,
15.	Smoleńlko,
16.	Kiiow Stołeczne Ukrainy Mofkiew-fkiey, gdzie Kray Kozakow do Mo-ikwy należących.
Ì7. Susdal.
38* Wołodymir.
19.	Niźfzy Nowogorod.
20.	Permia Welika.
21.	Papinogrod.
P. Opifz ieziora znacznieyfze y rzeki w Pańftwie RoJfyiJhim?
O. Jeziora znacznieyfze fą te :
a.	Ładoga, naywieklze ze wfzyftkich iezior w Europie.
b.	Onega na wfchod Ladogi z którą ma kommunikacyą.
#. Peypus.
Rzeki
KARTA XV.	105
Rzeki znacznieyfze te :
d.	Dwina albo Dźwina, przy ktorey cała Prowincyia nazywa fie tym.'.e imieniem.
e.	Niewa z Ładogi do Odnogi Finlandz-kiey niedaleko Petersburga idąc wpada.
/. Duna wpada w odnogę Inflandką nie daleko Rygi.
g.	Dniepr.
h.	Don alb© Tanais,
i.	Wołga naywięklza rzeka w Europie. k. Okka.
/. Kama.
P. £fakie fą znacznieyfze wyfpy w Pań' fiwie Rojfyifkim ?
0. Są te :
a.	Kandatioe na morzu Lodowatym.
b.	Dago y
c.	Ofel na morzu Bałtyckim albo raczey przy Odnodze Inflantikiey.
P. Czyli Pańftwo Kojfyifkie daley iefzcze Europą rozciąga fą?
0. Rozciąga % po całey Azyi Połnocney, y ta Część nazywa fięTartaryąMofkiewfką, w ktorey cztery Kroleftwa zawieraią fig, to ieft : O Kroleftwo Syberyi.
C Krolellwo Kazan.
# Kroleftw o Bulgaryi, y t Kroleftwo Aftrahauikie.
Miafta Stołeczne tych Kroleftw tegoż prawie fą imienia, to ieft
G 5	23. Kazan
io6 ATLAS DZIECINNY.
23.	Kazan w Kazańikim Kroleftwie-
24.	Bułgar w Bulgaryi.
25.	Aftrakan w Aftrakańfkim.
22. Tobolikoy Stoł. Syberyi lezy nad rzeką Irtifz.
P. £fakiefą granice Pańjiwa Rojffyifkiego, y ço za dkigość y fzerokòsc iego ?
O. Pańftwo Roffyiikie na Wfchod ma
A.	Azyą.
Na Południe
B.	Morze Czarne y
C.	Małą Tartaryą.
Na Zachód
D.	Polfkę,
E.	Wiórze Bałtyckie,
F.	Odnogę Finlandzką y
G.	Finlandyą.
Na Połnoc
H.	Morze Lodowate,
I.	Morze Białe y
K. Ciafninę morfiną między Nową-Zemią y Syberyą nazwaną Waygatz.
Pańllwo Mofldewfkie rozciąga fię od Wfohodu do Zachodu, nie rachuiąc Tartaryi Molkiewikiey na mil Niemieckich około dwieście czterdzieści : wfzerz od Południa do Poł-îiocy na trzyfta mil Niemieckich.
«i', s&fcj-î-j-u
ROZ-
KARTA XVI.	107
' "• 1 'l ».
ROZDZIAŁ XVI.
IV którym fą wykłada fzefnajla Karta.
P. Co za cząjlkci Europy widzifz na Karcie XVI?
O. Kroleftwo PRUSKIE.
P. Co za powietrze, iakie urodzaie, iati i Rząd, Religia, y Obywatelow przymioty w tym Krain?
O. Powietrze trochę zimnieyfze, niź eie-pleyfze, urodzaie piękne, równie iak w Poliz-cze: Rząd Monaręhiczny.
Niegdyś ten Kray cząftką Scytyi Sarma-ckiey będąc, ani religią prawdziwą, ani prawem , y dobrym rządem nie czuiąe fię bydź powściągnionym ; nieznośnym łię ftawał fą-Çedzkim narodom częftemi fwemi naiazdami, rabunkami. y okrucieńitwy : tak dalece ze Konrad Xiązę Mazowiecki dla ubefpieczenia fwego Kraiu, y dla powściągnienia naybliz-fzych tych y naygorfzych fątiadow, fprowa-dził Kawalerów Krzyzackich od Saracenow z Ziemi S. wypędzonych, dał im do porniefz-kania Ziemię Dobrzyńiką, y obowiązał ich, aby dziki naród Prufo\y woi.owali, a zawoio-"Wawfzy fami lic w nim rządzili. Tak fię
ftało.
iog ATLAS DZIECINNY.
ftało. Lecz w kilka czafow nie mogąc znieść Prufacy tyraiifkich rządów Krzyżackich, buntować fię poczgli, y protekcyi Krolow Pol-fkich wzywać. Ztąd woyna Krzyżacka uro-fla, która przez długi czas Polfzcze y Krzyżakom dała fig we znaki, zakończona na ofta-tek ieft przez pokoy Toruńfki R. 1466. przez który przyznano Kolom Polfkim połowę Prus cztery części zawieraiącą, to ieft: Wdztwo •Chełmińlkie, Wdztwo Malborfkie, Wdztwo Pomorfkie, y Xicftwo Warmińfkie: drugą połowę Lennym prawem nadano Miftrzom Krzyżackim. Ale gdy ci potym wzbraniali fię, (mianowicie Fryderyk Xiążę Safki, y Albrycht Margrabia, Brandeburlki) oddawać Hołd Krolom Polikim, przyfzło powtore do woyny. Właśnie owych czafow wfzczęła fię Lnterfka nauka, którą napoieni przerze-czeni Miftrzowie, a przeto w świeckim ftanie y małżeńftwie poftanowieni, o udzielnych Xięftwach dla fiebie y fwoiey potomności, zamyślali.v Po długich więc utarczkach, przyfzło do kombinacyi y traktatu R. 1525. Którym Zygmunt 1. nadaie część przerzeczoną Prus pod tytułem Xięftwa Lennego Albrych-towi Margrabi Brandeburikiemu, y iego Suk-cefforom płeci męlkiey, iako y jego dwom Braci Kazimierzowi y Janowi z potomftwem męłkim , z tą iednak kondycyą: iż po wyga-ftey wfpomnioney Linii męlkiey, miała fię taż część doftać Krolom Polfkim. Przez Paćta W eiawikie Fryderyk Wilhelm R. 1657. wymógł
KARTA XVL
109
inogł na Polakach, źe z Lenności Prufy Xią-zęce wyięli, y to tylko fobie warowali, aby po wygalłey Familii płeci męlkiey wfpomnio-viego Xiążęcia, Prufy znowu wróciły fię do Hołdu Krolow y Rzepiitey Pollkiey, która na °W czas będzie powinna hołdowniczym prawem. oddać ie Margrabiom de Culmbach y Anfzpach w Frankonii fwoie Margrabftwa dzierżącym: w Roku 1701. Xięftwo to tytułem Kroieftwa zafzczycać fię poczęło w ofo-hie pierwfzego fwego Króla Fryderyka* który fię uroczyście oświadczył, iż ta iego Króle wika doltoyność nie miała żadnego ufzczerb-ku Traktatowi Welawfkiemu przynieść. Mimo iednak tego oftrzeżenia Korona Pollka przytrudną w przyznaniu tego tytułu przez kilkadziefiąt lat pokazywała fię: naoftatek pfzecięż na Seymie Convacationis 1764. tytuł Króla Prulkiego foienną Konftytucyą 2 Warunkiem Paktów Welawlkich przyznała.	J
Religia w tym Kroleftwie Kalwińlka y Luterlka panuie; ale y Katolicy maią po wie-mieyfcach wolność obrządkow fwoich fpra-Wowania. Inne także fekty bez żadney Przefzkody miefzczą fię. Prufacy naybar-oziey fię dyftyngwowali tego wieku w Eu-^°Ple fztuką woienną: w ktorey co raz fię "°fkonalą przez uftawiczną exercytacyą y praktykę. Przytym fą lud/. cy, fzczerzy, go-Todarni, pracowici y do handlu fpofobni.
P. 3'aki
V
no ATLAS DZIECINNY.
P. gfaki iefł podział generalny Prus?
P. Generalnie Prufy dzielą fię dwoiako : na Prufy Pollkie na Karcie zielonym kolorem pod numerami I. II. III. IV. wyrażone, o których w Rozdziale naftępuiącym oPolfzcze mowie % bedzie ; Y na Kroleftwo Prufkie, czerwonym kolorem pod numera : V. VI. VII. obiaśnione : o którym tu fzczegulnie daie fię informacya.
To Kroleftwo dzieli fig na trzy Cyrkuły.
V- Cyrkuł Samlandyi albo Sambieńfki zawiera w fobie trzy Powiaty.
a.	Samlandyi właściwie nazwaney.
b.	S kia w on ii, y
c.	Nardowii.
VI. Cyrkuł Natangii zawiera także trzy powiaty :
d.	Natangii właściwey.
e.	Barton ii, y
f.	Sudawii.
VLI. Trzeci Cyrkuł Hokerlandyi na tyleż dzieli fię powiatow :
g.	Gallindyi,
h.	Pomezanii, v
i.	Pogezanii albo Hokerlandyi właściwey.
P. Kiore fą miajła znaeznieyfze w Kro-lejlwie Prufliim ?
0. Są te, pod numerami
2. Królewiec po Niem. Konigsberg. po Łacinie Regiomontum. Stołeczne Krole-ltwa przy rzece Pregel wpadaiącey w
" Hafę>
KARTA XVI.
rti
Hafę, z portem wygodnym, ludne, porządne, obronne, y znaczny handel morzem y lądem prowadzące.
- 9. Pillau Forteca nad morzem z miaftem y portem; kluczem ieft całego Kroleftwa z ftrony morza, leży w Samlandyi. 10. Memel Forteca nad morzeni z miaftem
y portem w Sklawonii.
n. Heiligenbeil miafto bardzo ftarodawfte,
w Natangii.
12. Bartenftein w Bartonii.
!3* Saalfeld w Pomezanii, tamże nie daleko, prawie o ćwierć mile od wifly leży miafto Kwidzin, albo IVÎarienwerden, ftatkom Polflvim do Gdańfka lub z Gdańfka idącym, częftokroć przez narzucanie Kontrybucyi daiące fie we znaki. 14* Holland miafteczko porządne w Hoker-landzie czyli Pogezanii.
P. Powiedz znacznieyfze rzeki, jeziora, y połwyfpy w Kroleftwie Prujkim?
O. Jeziora znacznieyfze fą te:
a.	Kuriich HafT do Kroi. Prufli. należy.
b.	Frifcb-Hafï należy do Korony Pol Ikiey. Rzeki znakomitfze fą te:
d. Pregel wpadaiąca w Frifch-Haff pod
Królewcem.
e* Niemen, z Litwy ciągnący fig wpada ^ W Kurifch-Hair,
Połwyfpy w całym Kraiu Prufkim biorąc, lą to wąfkie a długie lądy piafzczyfte
z trzech
H3 ATLAS DZIECINNY.
z trzech ftron wodami oblane, iako to pod literą
P. Zatoka Puceńfka do Pollki należąca. ** Frifch-Nering do Pollivi także. * Kurifch-Nering do Kroleftwa Prulkiego należy.
P. g/akie fą granice, taka długość y fze-rokość Kroleftwa Prufkiego ?
O. Kroleftwo Pru/kie, na WTchod ma B. W. X. Litewfkie, y Podlafie. Na Południe:
B.	Polfkę: fzczegolniey mówiąc Mazowfze.
Na Zachód I. II. III. Prufy Pollkie Na Połnoc
C.	Morze Bałtyckie.
Rozciąga fig od Wfchodu do Zachodu na 40 mil Niemieckich: a od Południa do Połnocy prawie na 45.

ROZ-
KARTA XVII.	113
e—i _____t.---
ROZDZIAŁ XVII.
Wykład Karty fiedmnaftey , w którym do~ kładniey Geografia Polflii y IV. Xiejìwa Litewfkiego iako włajnego Narodu opi-Juie Ją.
P. Co za Czrjć Europy wyraża Karta XVU?
0. Wyraża Kroleflwo POLSKIE, y * * Wielkie Xieltwo LITEWSKIE.
P. -Jakie w tym Kraiu powietrze, uro-dzay, Rząd, Religia, y przymioty Polakowi
0. Powietrze bardzo zdrowe, iako w Kraiu w pozycyi uremperowaney leżącym, iednakże zimy częftokroć przykre bywa i ą, tak fwoią długością, iako też natężeniem mrozów. Obfitość wfzyftkiego bardzo wielka, na niczym albowiem Polfzcze do wygody potrzebnym nie zbywa, zboża y bydła tak wie-le, iż go inne od nas zakupuią Narody. Krufzce rozmaite , iako to frebro , miedź ma w wielu micyfcach ; mianowicie w górach Olkuikich w Woiewodzrwie Krakowfkim na pograniczu Sląlka. Znayduią fig marmury, Rudy żelazne na wielu mieyfcach.
Rząd Kroleftwa ieft złożony z Monarchi-cznego y Aryftokratycznego : ponieważ Kroi
H	razem
ii4 ATLAS DZIECINNY.
razem z Stanami Senatorfkim y Rycerlkim w zachodzących Pańftwa interefach, znofić lig mufi ; Stan zaś mieyfki y pofpolity nic do rządów nie wchodzi. Przedtym naywyżfza y zupełna władza była przy Xiążętach, a poty ni przy Królach, których wola za prawo Itala. Wolno im było bez dołożenia fie Rze-czypofpolitey , woyny w}'powiadać , W Traktaty z obcemi Potencyami wchodzić, generalnie wfzyftko według; fwoiey woli decydować. Dopiero za panowania Bolefława Krzywouftego pierwfzy raz w Roku 1140. Panowie Świeccy y Duchowni do rady wezwani byli dla ftwierdzenia podziału, który Kroi uczynił dzieląc Polflkę miedzy czterech fynow Twoich. Za panowania Kazimierza W-nie tylko przednieyfzych Panów czyli Sena-toro w, ale też y Urzędników, którzy niby 11a tea czas ofobę Poflow reprezentowali do Rady wezwano na Seym Wiślicki w R. 1347* Po Kazimierzu W- Ludwik Kroi, Węgierłki Sioftrzeniec y Naftępca iego wiecey iefzcze nadal wolności Szlachcie, obrociwfzy nawet znaczną część dobr Krolewlkich na Staro-ftwa. Dopiero iednak za Władyffawa Jagiellona w Roku 1404. naypierwfzy raz Poflowie na Seym wezwani byli dla naradzenia fię o wykupno Ziemi Dobrzyńlkiey od Krzyżaków-Naywiecey zaś władza Stanów Rzeczypo-fpolitey powiekfzona ieft od Familii Jagielloń-ikiey, która ledwie nie ze wfzyftkich prero* gatyw Tronu dla Rzeczypofpolitey wyzuła
KARTA XVII. 115
%• Od panowania Henryta Walezyufza tym jepiey iefzcze Polacy ugruntowali przywi-leie, y wolności od Famiii Jagiellońfkiey nadane przez Pafta Converta czyli Umowy y Kondycye, pod ktoremi tię Krolom w Rząd poddaią, a oni ie powinni przed fwoią Koro-"acyą Stanom poprzyfiąd-i, tak dalece, .iż Kroi powagą fwoią bez dbłożenia % Stanów może ani woyny wypowiadać, ani po-koiu y przymierza z żadią Potencyą zawiera , ani podatków narzucić na Stany Rzeczypofpolitey , ani praw ftancwić. Rozdawanie Vvakanfow Duchownych y Świeckich, Sta-r°aW wielkich Kroiewczyzn Krolowi zoitawione, tudzież adminiftracya Mennicy y icie Monety. Trzy tedy lą Stany w Polfz-pze, Krolewlki, Senatoriki, y Ryceriki, z
Pn°r^ï Seym fliłada fię, a ten fam ma moc rraw ftanowienia.
Religia panuiąca wPolfzcze ieflKatolicka: za panowania Mieczyflawa I. Xiazçda Pol--5leS° około R. Q6^t wprowadzona do Pólfki. a ow czas ufundowane były Arcy■ Bilkup-\vo Gniezn ieńikie, Biikupltwo, Krakowikie, °znanikie, Kuiawfkie, Płockie, y Chełmińfkie. Naród Pohlu ieft naturalnie fpofobny do
cv^fecverv^1' fcìenfyi' cztk' y, >ezy~
» l^czery, przywiązany do wolności, InH'kMU °^eligią, wierny Krolom fwoim, P linU ^Zoz*ettlcom> y zbytek lubiący, j oiika od pola ma imię, ponieważ prawie a W ślicznych równinach ieft położona.
H 2	Pierw-
ii6 ATLAS DZIECINNY.
Pierwfzy îey Fanlator byî Lech I. około R. P. 550. Ten całenu Pańllwu nadał za Herb Orła Białego z rozcągnionemi Ikrzydłami dla tego , iż na tym meyfcu gdzie pierwfze mia-tto założyć umyślił wiele miał znaleść gniazd Orlich, od ktorycl miafto założone, Gnieznem nazwał.
P. gfcikie fą granice Polfki, y IV. Xiçjïwa
T ił"pip*fh i pffn Ł
O. Granice Krdeftwa POLSKIEGO y W-X. LITEWSKIEGO fąte:
Na Połnoc:
XVII. Morze Bal-yckie,
E. Kroleftwo Prukie,
IV. Xiçftwo Kurlandzkie,
45. Inflanty cudze y A. Pańftwa Roflyi(kiego cześć.
Na Wfchod A. Pańftwo Roflyifkie, y
A.	Ukraina Mofkiewlka.
Na Południe :
B.	Pańftwo Tureckie, to ieft:
A. Tatarów Część ku Wfchodowi Ç. Multany, Xiefhvo Siedmiogrodzkie y
Węgry, od których nas O Tatry gory odczielaią.
Ńa Zachód Generalnie mówiąc : D. Pańftwo Niemieckie, a w fzczegolno-ści : Sląłk, Margrabftwa Brandeburikie-go cząftka, y Pomorlka Kraina.
p. m
KARTA XVII.
117
P. Na wiele mil wzdłuz y wfzerz rozciąga Polfka?
O. Wzdłuż około 250. a wfzerz około 200 rail.	»
P. Które fą nayznacznieyfze Rzeki w Polfzczey w IV. X. Litewfkim?
O. Są te :
a• Wifla zaczyna fię w Sląfku D. płynie Wzdłuż Polfki, około Krakowa, San-domirza, Kazimierza, Warfzawy» Torunia, a pod Gdańskiem dzieli fię na idwa koryta, iednym doGdańfka, drugim do AfFy, to ieft, Frifch-HafF Odnogi morlkiey udaie fię. Mieyfce gdzie fię przedziela zowią głową. Wiftę od głowy aż do morza zowią Leniwką bo tam leniwo płynie y morze ią odbiia.
/•/• Dniepr poczyna fię w Molkwie, płynie przez znaczną część Litwy > około Mohilowa, Robaczowa, y Rzeczycy, potym odgraniczaiąc nas od Mo-fltwy oblewa KiiowCzerkafy, Kry-łow ; nakoniec przez Tartaryą Mniey-fzą przebiegłfzy, wpada w morze Czarne.
d. Niefter który nas o4Turków odgranicza, Zaczyna % za Komarnem w Woie-Wodztwie Rulkim , płynie około Halicza y wpada w morze Czarne.
H 3	cc. Bug
ii8 ATLAS DZIECINNY.
cc. Bug ma początek w Rufi Czerwoney, płynie około Sokala, Włodawy, Brześcia Litew., Drohiczyna, a potym pod Zakroczymem łączy fię z willą. h. Dźwina zaczyna fię w Moikwie płynie około Witeblka, Połocka, Dyneburga, Rygi, y wpada w Morze Bałtyckie. e. Bog bierze fwoy początek w Podolu, pły-* nie około Winnicy, Bracławia, y Koniecpola , y wpada w morze Czarne. c. S- Niemen w Litwie zaczyna fie w Wo-iewodztwie Nowogrodzkim, płynie około Grodna y Kowna, y przez Kro-leftwo Prulkie, a potym wpada w Bałtyckie Morze.
b.	Warta ma fwoie źrzodfo w Województwie Krakowlkim, płynie około Sieradza y Poznania, a potym w Sląiku łączy % z Odrą.
O innych pomnieyfzych Rzekach, mówiąc w fzczegolności o każdym Woiewodztwie, namienię.
P. fïfak fio dzieli Polfka?
O. Dzieli fig na trzy wielkie Prowincye: to ieft: na
a. Wielką Polfke I.
ł	b. Małą Polftę lì. y
c.	W. X. LitewIkie III.
O PRO-
KARTA XVII.	119
O PROWINCYI WIELKOPOLSKIEY. a. I.
P. Na wiele Woiewodztw dzieli jte Pro-wincya Wielko - Po [fka ?
O. Na 13. to ieft pod znaczkiem liczby 4. Woiewodztwo Poznańlkie. 3. Woiewodztwo Kalilkie. s. Woiewodztwo Sieradzkie, b. ł. Woiewodztwo Łęczyckie.
a. Brzefkie Kuiawlkie.
i. Woiewodztwo Inowrocławfkie. p. Woiewodztwo Płockie. * m. Woiewodztwo Mazowieckie, a. Woiewodztwo Rawlkie.
W Prowincyi Prufkiey. Cheimińlkie, Malborlkie, Pomorfkie.
naft e nowo erigowane w Prowincyi Wkl-ko-Poljìùey
Woiewodztwo Gnieźnienfkie.
Ziemie dwie.
• Wieluńlka.
Dobrzyńlka.
P. Wyraz w fzczegolności w każdym Woiewodztwie /• Kzeki. 2. Micijlo Stołeczne, 3' Podział Woiewodztw a z Powiatami y Sta-roJlwcimi. 4. Mieyfce Seymikow z liczbą Po-Jłow y Deputatów. 5. Nakoniec przy day niektóre wiadomości do każdego Woiewodztwo w pcurtykularnaści należące.
H 4	O. Che.
X2o ATLAS DZIECINNY.
O. Chętnie to uczynię, ile fzczupłość Mapki Poljkiey pozwoli, znaczkami pokażę, zaczynam.
O Woiewodztwie Poznarifkim 4.
i ino. Rzeki znacznieyfze fą te:
b. Warta.
n. Noteć z Gopła ieziora wypływająca która w Brandeburgii łączy fię z Wartą. :2cło. Stołeczne miafto : Poznań £ Murowane, Kościołami pięknemi przyozdobione. W Kościele S. Maryi Magdaleny ciała kilku Pollkich Xiążąt y Krołow fpoczy-waią. Seym Convocationis 1764. poftano-wił, aby w tym mieście co drugi rok Trybunat Koronny Prowincyi Wielko - Pol-fkiey odprawował fig, od Niedzieli Prze-wodney do S. Tomafza, który (ię tam z Piotrkowa przenofi.pod tymże Prezydentem y Marszałkiem Trybunalłkim. 3tio. Dzieli fię Woiewodztwo na 4. Powiaty y tyleż Grodow, to ieft: Poznnńfki, Wfchowlki czyli Ziemia Wfchowika, Rosciańłki, y Wałecki. Staroftwa Grodowe, Pbznańfltie, Wtchowlkie, y Wałeckie. Starofta Poznańiki, ieft oraz Generałem Wielko-Polfkim, y ma pod fwoią Jurisdjkcyą fiedm Grodow: to ieft: Po-znańfki, Kalifki, Gnieźnieńlki, Kcyńfki, Konińlki, Kościańiki, y Pyzdrfki. Generałem Wielko - Pollkim nie może bydź
ani
KARTA XVII.
ani Woiewoda ani Kafztelan Poznański lub Kaliski. Nie może też trzymać in-fzego Staroftwa Grodowego przy Gene-rałftwie. Niegrodowe Staroftwa fą te: Nowodworskie, Rogozińskie, Międzyrzeckie, Srzedzkie, Srzemskie, Babi-moyskie, Kopayniekie, Obornickie &c. Wizy ftkie imiona fwoie biorą od miafte-czek Królewskich tegoż nazwiska.
t Staroftwo Drahimskie na granicy Pomeranii zdawna do Woiewodztwa Poznańskiego należące, przez Paćta Bydgoskie. R. 1657. uftąpioneieft Fryderykowi Wilhelmowi Eleftorowi Brandeburskiemu w fummie 120000 Talerow, która mu za rożne pod panowaniem Jana Kazimierza Polfzcze woynami roztaî gnioney dodawane woienne pofilki, na tymStaroftwie affekurowana była. Wykupno Staroftwa tego Krolowi Michałowi y innym iego Naftępcom ieft w Paktach Konwentach zalecone. Na Seymie Grodzieńskim R. 1726. pozwolono Woiewodztwon» Poznańskiemu y Kaliskiemu składkę uczynić na wykupienie pomienionego Staroftwa, co fię y ftalo : ale Minifterium Saskie, na inne potrzeby pieniądze pbrociło, a Woiewodztwom uftąpiona. left w fummie rzeczoney Siérakowiz-czyzna.
4to. Seymikuie wSrzodzie wraz z Kaliskim v Ziemią Wfchowską. Obieraią 12. Pofłow H 5	na
ATLAS DZIEDINNY.
na Seym, a 4 Deputatów na Trybunał
Wielko-Polski, z obydwoch na połowę.
5to. Wiadomości o tymże Woiewodztwie. To Woiewodztwo miało przed tym fwoich udzielnych Xiąźąt z Familii Piatta: lecz po śmierci Przemyfîawa Xcia Poznańskiego, który na Tron Polski około R. 1295. wynieliony był, wieczne-nii czafy od Władyflawa Łokietka Na-ftępcy i ego do Polski przyłączone ieft. Ma za Herb, Orła Białego bez Korony \v pola Czerwonym. Senatorów 9 to ieft, Więkfzych 3, Biskup, Woiewoda, y Kafztelati Poznańtcy : Mnieyfzych 6 Międzyrzecki, Rogoziński, Srzemski, Przemęcki, Krzywiński, y Santocki Kafztelanowie. Znacznieyfze, oprocz Stołecznego inne miafta fą te: Wfchowa albo Frauftad Stołeczne Ziemi, porządne, murowane : wfîawione Senatùs - Kon Pultami za Augufta II. y III. Wkoło ma wiele wiatraków zdobiących mia Ito. Lefzno flstwne bogatemi Kupcami y Rze-njieślmkattti roznemi, ofobliwie Sukiennikami: Rydzyna Rezydencya Xiąźąt Sułkowskich Pałacem wfpaniałym przyozdobiona. Przemęc, Opaćtwo Cyfter-skie. Paradyz Opaćtwo Cyfterskie, należy do Kollacyi Krolewskiey. Za panowania albowiem Augufta II. ftanęła między Stolicą Apollolską y Dworem Warfzawskim, za kooperacyą Jana Tar-
KARTA XVII-
123
ła Woiewody Sandomirskiego ugoda, przez którą pozwolono Krolowi dwanaście Opaćtw y Proboftwo Miechowskie według fwego upodobania, komu zechce, konferować. W tych tedy 12. Opaćtw ach y trzynaftym Proboftwie fą dwa Opaci, ieden Klafztorny, drugi od Króla pofta-nowiony Świecki Xiądz, lub Biskup, który ma ofobne fobie wydzielone dobra, y w Rząd Klafztorny nie mięfza fię. Lubień Opaćtwo Benedyktyńskie do Kollacyi Kroi : Biedzieiow Opaćtwo Cyfterskie. Rogoźno Ekonomia Królewska. Srzoda miafteczko lîawne Sey-mikami.
O Woiewodztwie Kalifkim k. 03.
i '«o. Rzeki znacznieyfza fą te :
n- Noteć,
b' Warta, y Prośna.
2C?o. Stołeczne miafto
h- Kalifz z obydwoch ftron Prosną Rzeką oblane.
3tio. Dzieli fię na 6. Powiatów: Kaliski. Gnieźnieński, Kcyński, Koniński, Pyzdr-ski, y Nakielski. Z których pierwlze 5 należą do Jurisdykcyi fądowey Generała Wielko - Polskiego, iako fię wyzey o tym namieniło. Nakielski zaś Powiat fwego ofobnego ma Grodowego Staroftę. Niegrodowe Staroftwa fą te: Uyskie,
Powidz-
*24 ATLAS DZIECINNY.
Powidzkie, Odolanowskie, Kleckie, Po-biedziskie, Kolskie, &c.
4to. Seymikuie wraz z Woiewodztwem Poznańskim wSrzodzie, gdzie Poiïow, y Deputatów obiera, iak fię wyźey rzekło.
5to. Wiadomości o tym Woiewodztwie te iefzcze fą: iź przedtym równie iak y Poznańskie miało fwoich Xiążąt z Familii Pialla: potym zaś wraz z Poznańlkim do Polski ieft inkorporowane. R. 1768. na Seymie. Gniezno z przyległemi Powiatami erygowane było na Woiewodztwo Gnieźnieńskie. Kaliskie Woiewodztwo ma za Herb Żubrzą Głowę z pierścieniem w nozdrzach: ten Herb nazywa fig Wieniawa. Senatorow ma więkfzych 4. Arcy- Biskup Gnieźnieński, Prymas Kro-leftwa Polskiego. Woiewoda Kaliski, Kafztelanowie Kaliski y Gnieźnieński. Mnieyfzych 4. to ieft Łędzki, Nakielski, Biechowski, y Kamieński Kafztelanowie. Miafta oprocz Stołecznego, znaczniey-fze fą tei Gniezno Stołeczne niegdyś całego Pańftwa Polskiego, przed tym wfpaniałe, lecz teraz fam go tylko prawie Kościoł Katedralny zdobi, w którym Ciało S. Woyciecha fpoezj^wa. Prezydent y Vice-Prezydent Trybunału Koronnego Prowincyi Wielko . Polskiey zawfze bywaią z Kapitały Gnieźnieńskiej^. Mogilno Opaftwo Benedyktyńskie. Wągrowiec Opaćlwo Cyflerskie.
Trze-
KARTA XVII. 125
Trzemefzno Opaćt.wo Kanonikow Regu-larnych S. Auguftyna : wfzyftkie trzy należą do Kollacyi Krolewskiey. Z tych dwóch Woiewodztw, właściwie mówiąc, składa fię Wielko-Polska.
O Woiewodztwie Sieradzkim.
Iwo. Rzeki w tym Woiewodztwie znaczniey-Ize fą te :
I- Pilica pod znaczkiem liczby, dzieląca Wielką Polskę od Małey-Polski.
Warta pod znaczkiem.
Prośna pod znaczkiem.
2^o. Stołeczne miafto Sieradz nad Wartą mocno z dezolowane leży pt;d znaczkiem s.
3^'o. Powiaty ma 4 Sieradzki, Szadkowski, Piotrkowski, y Radomski. Śtaroftwa Grodowe: Sieradzkie y Piotrkowskie. Niegrodowe: Radomskie, Szadkowskie, Klonowskie, Tufzyńskie, Warteckie, &c.
4^°- Seymikuie w Szadku, gdzie obiera Po-flow 4 a Deputatów 2.
5to. Wiedzieć o tym Woiewodztwie potrzeba, ze także niegdyś miało fwoich władnych Xiążąt z Familii Pialla, aż do Wtadyftawa Łokietka Króla Polskiego, który ie do Polski przyłączył. Ma za Herb pol Orla Czarnego w Czerwonym polu, y w Koronie ztotey. Ma Senatorów wiçkfzych,: Woiewodg,. y Ivafzte-
lana
I2Ó ATLAS DZIECINNY.
lana Sieradzkiego. Mnieyfzych trzech: Rofpirskiego, Spicymirskiego, y Konarskiego-Sieradzkiego, Kafztelanow. Znacznieyfze oprocz Stołecznego fą te mia-fta: Piotrkow ł. murem opalane. W nim agituie fig Trybunał Koronny Pro-wincyi Wielko - Polskiey , począwfzy od S. Francifzka, aż do Soboty przed Niedzielą Kwietnią. Proboftwo Piotrkowskie inkorporowane ieft na zawfze Kapitule Gnieźnieńskiey : dla fuftenta-cyi Prezydenta Trybunalskiego. Wolborz, miafto y Rezydencya Biskupów Kujawskich. S ul e io w Opaftwo Cyfter-skie, należy do Kollacyi Krolewskiey. Witów Opactwo Norbertańskie. Unie-iow Opaćtwo Benedyktyńskie. Widawa. Warta, &c.
O Ziemi Wielurifkiey *.
mio. "Rzeki : Warta. Prośna. &c.
i do. Stołeczne miafto :
* Wieluń pod znaczkiem, murem opafane, Kollegiatą, Szkołami, y Klafztoramì
ozdobione.
3tio. Powiaty ma dwa, tyleż tegoż imienia Staroftw Grodowych : Wieluńskie y Oftrzefzowskie. Niegrodowe : Bole-tfawskie, Grabowskie, &c.
4to. Seymikuie w Wieluniu, obiera dwóch Polîow y I. Deputata.
5*0.
karta xvii.
127
5*o. Wiedzieć o tey Ziemi należy, że lubo do Woiewodztwa Sieradzkiego przyłączona ieft; ale fig ofobno rządzi. Na Pofpolitym Rufzeniu podlega Jurisdykcyi Woiewody Sieradzkiego. Ma za Herb Baranka z Chorągiewką y Krzyżem. Znacznieyfze oprocz Stołecznego te fą miafta : Oftrzefzow, Wierufzow » Bo-leflawiec &e. Senatora tna iednego mnieyfzego to ieft, Kafztelana Wieluńskiego.
O Woicwodztwie Łęczyckim l y.
imo. Rzeki znacznieyfze fą te :
I. Pilica, Bzura. Rava. &c.
2do. Stołeczne miafto :
y. Łęczyca w około biotami otoczona, o-zdobiona fzkolami, Klafztorami.
3tio. Dzieli fig na 4Powiaty : Łęczycki, Brzeziński, Orłowski, Inowłodzki. Staro-ftwo Grodowe Łeczyckie. Niegrodowe: Inowłodzkie, Zgierskie, Kłodaw-skie, &c.
4*0. Seymikuie w Łęczycy, obiera Polîow 4 a Deputatów dwóch.
Sto. Wiedzieć należy, że to Woiewodztwo podlegało tak£e włainym Xiążętom z Domu Piafta, ale od Włady Iława Łokietka do Korony przyłączone ieft. Herb iego : Poł Lwa czerwonego w białym polu, y Poł Orła białego w czerwonym
zs _
•r
128 ATLAS DZIECINNY.
polu. Senatorow Wiekfzych ma dwóch, ÂVoiewodç y Kafzteiana Łęczyckich. Mnieyfzych trzech : Brzezińskiego, Ino-włodzkiego, y Konarskiego Łęczyckiego Kafztelanow. Mialta żnacznieyfze oprocz Stołecznego fą te: Inowlocz, Brzeziny, Kłodawa, Kutno fiawne iar-markami. Łagiewniki mieyfce wflaWio-ne cudami S. Antoniego.
O Woiewodztwie Brzefkim Kujaw-fkim 2.
vno. Rzeki znacznieyfze:
n. Noteć który wypływa z ieziora i. Gopła nazwanego.
ido. Stołeczne miafto Brześć Kujawski, z. na bagniltym gruncie położone, otoczone murem.
3tio. Dzieli fię na Powiatow 5 Brzeski-Kujaw-ski, Radzieiowski, Kruświcki, Kowalski, Przedecki. Tyleż y tegoż imienia ma Staroftw Grodowych. Niegrodowe Staroftwa fą te : Duninowskie, Niefzaw-skie, &c.	^
Ąto. Seymikuie wraz z Inowrocławskim W o-iewodztwem w Radzieiowie ; zkąd wyfy-łaią 4 Poftow na Seym y 2 Deputatów na Trybunał.
5to, Woiewodztwo to miało przed tym Xją-żąt fwQich udzielnych z Familii Piatta.
Krzy-
KARTA XVII.
129
Krzyżacy znaczną iego część mocą ofie-dli. Dopiero od Władyllawa Jagiellona Króla Polskiego odzyskane, od Woie-Wodztwa Inowrocławskiego rozdzielone zollato. Woiewodztwo to, y drugie Inowrocławskie nazywaią lię Kujawy: Kray ten ieft bardzo obfituiący w zboże, 'W ryby, handel prowadzi z Toruniem y Gdańskiem blisko przyległą Willą- Ma Za Herb : Pol Orła białego, y poi Lwa czarnego w złotym Polu. Senatorow wiekfzych ma 3, Biskupa, Woiewodg, y Kafzteiana, Brzeskiego Kujawskiego. Mnieyfzych 3 Kruświckiego, Kowalskiego, y Konarskiego - Kujawskiego Kafztelanow. Miafta znacznieyfze oprocz Stołecznego ma te: Wrocławek Katedrâ Biskupa Kujawskiego. Kruświca nad Goplem ieziorem fławna niegdyś Rezy-dencya Piafta, ktorego Sukcellorowie przez długi czas w Polfzcze panowali. Radzieiow na górze, blisko Gopìa, mieyfce iieymikow- Niefzawa. &c.
Q Woiewodztwie Inowrociawflrim
1,110' Rzeki znacznieyfze w tym Woiewodztwie :
wn. Noteć S' Jezioro Goplo «• Wifla.
I	2do Sto-
ATLAS DZIECINNY.
2do. Stołeczne miafto: A Inowrocław nad rzeką Noteć: znać po rozwalinach murów , że niegdyś pięknieyfze y porzą-dnieyfze było.
ątio. Dzieli fię na 2 Powiaty : Inowrocławski , y Bydgoski : tyleż y tegoż imienia ma Staroftw Grodowych. Niegrodowe Staroftwa pryncypalnieyfze fą te : Dybowskie, Gniewkowskie, Murzynow-skie, &c.
4to, Seymikuie wraz z Woiewodztwem Brzeskim» Kujawskim w Radzieiowie, iako fię z wyż powiedziało.
5 to. To Woiewodztwo wraz z Brzeskim-Kujawskim do Polski przyłączone ieft za 'Władyfława Jagiellona. Herb ma tenże, co Woiewodztwo Brzeskie-Kujawskie. Senatorow wiekfzych ma dwóch, Woie-wodę, y Kafztelana Inowrocławskich: a mnieyfzego iednego to ieft, Kafztelana Bydgoskiego. To Woiewodztwo po łacinie czafem nazywa fię Palat. Wladisla-\ienfis od miafta Wladislavia albo Włady-fiawow nad WiGą leżącego. OprocZ Stołecznego miafta, inne znacznieyfze fą te : Bydgofzcz czyli Bromberg a. murowane, llawne przez Traktaty między Janem Kazimierzem Królem Polskim» Rzecząpofpolitą z iedney, a z drugiey llrony Fryderykiem Gwilelmem Elektorem Brandeburskim na ten czas XiąŻ£' ciem Pruskim zawarte w Roku 1657. W
KARTA XVII. 131
tym mieście także podług Konftytucyi Convocationis 1764. agi tuie fig Trybunał Prowincyi Wielko-Polskiey co drugi rok alternatą z Poznaniem od Niedzieli Prze-Wodniey do S Tomafza: przenofząc fię z Piotrkowa pod tymże Prezydentem y Marfzałkiem Trybunalskim ; iednak Kor-rekta Trybunału na Seymie Coftfedera-tionis 1768. odmieniła, y inaczey Trybunał udyfponowała. Dybów, Łabif^yn, Strzelno, &c
O Ziemi Dobrzyiifkiey. **
Iwo. Rzeki w tey Ziemi płyną te :
Wilia,
Drybentz która dzieli Prufy Polskie od Ziemi Dobrzyńskiey.
%do. Stołeczne miafto * * Dobrzyń nad Wiftą-
3 tio. Dzieli fie na trzy Powiaty: Dobrzyński, Rypiński, y Słoński. Staroftwo Grodowe Bobrownickie. Niegrodowe Dobrzyńskie, Lipnińskie, Rypińskie, &c.
Ato- Seymikuie w Lipnie obiera 2 Polio w, y i Deputata.
Sto. Wiedzieć potrzeba, że ta Ziemia zawfze była złączona z Xifftwem Mazowieckim. Konrad" Xiąże Mazowiecki fprowadziw-fzy fobie Krzyżaków na pomoc przeciwko Prufakom, dał im ią był: ale Wła-I 2	-dyflaw
132
ATLAS DZIECINNY.
dyilaw Jagiełło, odebrał Krzyżakom y do Polski przyłączył. Ma za Herb Głowę człowieczą z dwiema koronami iedna na głowie, druga pod gardłem w polu czerwonym. Oprócz Stołecznego, inne miafta znacznieyfze fą te : Bobrowniki", Lipno, Rypin, &c.
O Woiewodztwie Płockim p.
imo. Rzeki znacznieyfze fą te:
a. Wilia w. Narew ido. Stołeczne miafto p. Płocko nad Wifią: Katedra Biskupftwa Płockiego, gdzie także ieft Opaćtwo Benedyktyńskie należące do Kollacyi Krolewskiey. W Kościele Katedralnym ieft Grob S. Wernera Biskupa Płockiego cudami fłynącego. Tamże fpoczy waią ciała Władyllawa Hermana y Bolelîawa Krzywouftego Syna iego wielkiego Woiownika, Xiążąt Polskich. Probofzcz Katedralny Płocki tytułuie fig Xiążęciem Sieluńskim, w którym Xiçftwie ma Jurisdykcyą ab-folutną.
3tio. Dzieli fig na Powiatow 8 to ieft : Płocki, Bielski, Raciążki, Sierpski, Płoński , Srzeński, Niedzborski, y Mławski, te trzy oftatnie czynią Ziemię Zaw-skrzyńską, ktorey przez Konftytucyą
1726.
KARTA XVII.
133
1726. pozwoleni fą Urzędnicy y Ziem~ ftwo, które fig agituie w Mławie. Sta-roftwo Grodowe Płockie. Niegrodowe Mławskie, Płońskie, &c.
Seymikuie w Płocku obiera 4 Poiîow y 2 Deputatów Sądy Ziemskie w Płocku, Bielsku, y Sierpcu odprawuią %. 5to. To Woiewodztwo miało przed tym Udzielnych Xiążąt : po śmierci Jana Xią-zęcia Płockiego bezpotomnie zmarłego Roku 1495- do Polski wrociło fię. Ma za Herb Orła czarnego na ktorego pier-fiach litera P. w czerwonym Polu. Senatorów Więkfzych 3, Biskupa, Woie-wodç, y Kafztelana Płockich. Mniey-fzych dwóch Raciązkiego y Sierpskie-go Kafztelanow. Miafteczka znacznieyfze fą te: Zawskrzyn, Mława, Płońsk, Raciąż, Sielun Stołeczne Xiçftwa Sie-luńskiego, &c.
O Woiewodztwie Mazowieckim m. c.
Iino. Rzeki znacznieyfze fą te:
«• Willa c. Bug
lv- Narew, Liwiec &c.
^"0. Stołeczne miafto
Warfzawa pod liczbą 2 nad Wiflą, Rezy-deneya Krolow, mieyfce Seymow z Kaden-cyi Wielko- Polskiey y Mało-Polskiey : tu fię ^ituią Kommiffye: Skarbowa, Woyskowa, I 3	Dobrego
134 ATLAS DZIECINNY.
D.obrego Porządku, uftanowione na Seymie Convocations 17Ó4. Affefforskie, Marfzał-kowskie, Ziemskie, Grodzkie Sądy, miafto to przyozdobione Kościołami, Pałacami pię-knemi, publiczną Biblioteką y Zbroiownią. Wiele mu ozdób przybyło za teraźnieyfzego Kroia, iako to: Mennica do bicia monety,zlo-tey, fri'brney, y miedzianey. Ludwifarnia, gdzie Armaty y mozdzierze odlewaią. Szkoła publiczna Rycerska dla Kadetów w Pałacu Kazimierzowskim. Magazyny przy Zam^ ku po nad Wiuą znacznie przyczynione y wymurowane. Powigkfzenie y przyozdobienie Zamku, tudzież Izby Senatorskiey y PofeJskiey. Pałac publiczny, niegdyś zwany Krafińskich, w którym na cztery Juris-dykcye Sądowe, to ieft KommiiTyi oby-dwoeh: Sądów Aiïefforskich y Marfzałkow-skich, Kancellarye, y Izby wygodne do fą-dzenia zrobione, y ozdobione Tą fumptem Rzeczypofpolitey. Przyi-ymźe Pałacu Rze-cz3^pofpolitey Ogród publiczny do fpacj^eru fłużyć maiąey. Za miaftem fą Kazerny albo Kofzary dla Gwardyi Krolewskiey Koronney piefzey ; tudziez na przedmieściu Wielopolu dla Gwardyi Konney. Kościoły Farne fą trzy : S. Jana Chrzciciela Kollegiata, w Starey Warfzawie: Panny Maryi na Nowym Mieście : S. Krzyża pod dozorem XX. Miffiona-rzow na Nowym Świecie. Konwikty publiczne Collegïa Nobilium fą 4. Jeden pod dozorem Xigzy Teatynow, drugi XX. Jezuitów :
KARTA XVII.
135
tow : trzeci XX. Piarow : Czwarty pod dozorem tychże, nazwany Mnieyfzy dla ro-żney uczściwey Kondycyi dzieci. Szkoły publiczne Jezuickie y Piarskie. Szpitale publiczne trzy; S. Rocha fundowany od Bar-tłomieia Tarła Biskupa Poznańskiego: S.Łazarza Mieyski : y Szpital generalny pod tytułem Dzieciątka Jezus za ftaraniem X. Bo-doué Miflionarza erygowany. Po drugiey ftronie Wifty na przeciw Warfzawy ieft Praga , skład folny y wiele Szlacheckich Dworców drewnianych widzieć •! można. Miey-fta znakomitfze y do promenady flużące na °koło Warfzawy fą te: Wola, między) nią y Warfząwą Stany pod czas Interregnum obielą pod Szopą, umyślnie na ten koniec ww ftawioną, Króla. Willanow Pałac wfpania-Xiążąt Czartoryskich, tam Jan III. Sobieski, Kroi Polski umarł Roku 1696. Uiazdow, Wfpaniały pałac, ktorego Kroi teraźnieyfzy nabył y znacznym kofztem ozdobnie powierza go. Prócz tych fąy inne mieyfca pobliż-*ze do fpacyefow, iakò to: Marymont, Bie-any, Młociny, Fawory, Łazienki,' Belweder, &c.
3ho, Dzieli fię na'10 Ziem: z których nie mai każda ma fwoie Powiaty, iako w fzcze-golności o każdey mówiąc , pokaże fię.
I. Ziemia Czerska, ma cztery Powiaty: Czerski, Groiecki, Warecki, y Gar-woliński: Staroftwo Grodowe Czer-I 4	skie:
136
ATLAS DZIECINNY.
skie: Niegrodowe: Groieckie, Wareckie, Garwolińskie, Latowieckie, Ofie-ckie, Stromeckie. Seymikuie w Czersku, obiera Polłow 2, Deputata zaś jednego co piąty rok, poki koiey nie obey-dzie po wfzyftkich Ziemiach; ponieważ dwie Ziemie co rok wyfyłaią dwóch Deputatów.
ÎI. Ziemia Warfzawska ma Powiatow 3 Warfzawski, Błoński, y Tarczyński: Sraroftwo Grodowe Warfzawskie: Niegrodowe Błońskie, Stanisławowskie, Piafeczyńskie &c. Seymikuie w War-fzawie, obiera dwóchPoiłow, Deputata zaś co piąty rok.
III.	Ziemia Wizka, dzieli fig na trzy Powiaty : Wizki, Wąfoski, y Radzilowski. Staroftwo Grodowe Wizkie, do ktore-go także należy Grod Wąfoski. Seymikuie w Wiznie, obiera dwóch Po-flow, Deputata zaś iednego co piąty rok.
IV.	Ziemia Wyfzogrodzka, nie ma żadnego Powiatu. Staroftwo Grodowe Wy-fzogrodzkie. Seymikuie w Wyfzogro-dzie, wyfyła na Seym 2. Poflow, y iednego Deputata co piąty rok.
V.	Ziemia Zakroczymska: dzieli ftę na trzy Powiaty: Zakroczymski, Serocki, y Nowomieyski. Staroftwo Grodowe Zakroczymskie; Seymikuie w Za-
kro-
KARTA XVII.
137
kroczymie, obiera 2 Pofłow, y iednego Deputata co piąty rok.
VI.	Ziemia Ciechanowska : ma trzy Powiaty: Ciechanowski, Sąehociński, y Pra-fnyski. Staroftwo Grodowe Ciechanowskie : Niegrodowe , Prafnyskie. Seymikuie w Ciechanowie, obiera dwóch Polîow, y 1. Deputata co piąty rok.
VII.	Ziemia Łomżyńska : dzieli fię na 4 Powiaty : Łomżyński, Kolniński, Zambrowski. y Oftrofęcki. Staroftwo Grodowe Łomżyńskie, do ktorego też należą Grody Koliński , Zambrowski, Oftroięcki. Niegrodowe Oftrołeckie, Miaftkow Krolewczyzna, &c. Le-śnićtwo Łomżyńskie, do ktorego należą miafteczka: Kolno, Nowogród, y wiele innych przyleglości, za ofob-nym przywileiem Królewskim chodzi. Seymikuie w Łomży, obiera 2 Potlow y Deputata 1 co piąty rok. Powiat Zambrowski ma fwoie ofobne Ziemftwo.
VllT. Ziemia Różańska ma 3 Powiaty: Romański, Makowski, y Pułtuski: Staroftwo Grodowe Różańskie do ktorego należy Grod Makowski. Seymikuie w Różanie, obiera 2 Polîow y i Deputata co piąty rok.
IX.
i3S ATLAS DZIECINNĄ.
IX.	Ziemia Liwska nie ma żadnego Powiatu. Staroftwo Grodowe Liwskie, Nie-grodowe Korytnickie. Seymikuie w Liwie, obiera % Poflow, Deputata i co piąty rok.
X.	ZiemiaNurska: dzieli iię na 3 Powiaty: Nurski, Kamieńczykowski, y Oftrow-5jjd. Staroftwo Grodowe Nurskic, do ktorego tez należą Grody: Kamieńczykowski y Oftrowski.
4to. Seymiki w kaźdey Ziemi z ofobna od-prawuią fig, iako fię powiedziało, mówiąc w fzczegolności o kaźdey Ziemi : wiec z Woiewodztwa Mazowieckiego 2© Poflow na Seym Walny bydź może, gdy wfzyftkie dochodzą Seymiki. W tych wfzyftkich dzielięciu Ziemiach Pifarz Ziemski iefl: oraz Pilarzem Grodzkim.
5to. To Woiewodztwo zdawna miaîo udzielnych Xiążąt. Po wygaftey bezpotomnie linii Xiążęcey na Staniflawie y Janie Xiążetach Mazowieckich , Zygmunt I. Kroi Polski przyłączył ie w Roku 1529. do Polski. Ma za Herb Orla Białego w Polu czerwonym bez Korony; Senato-row więkfzych ma 1, Woiewodg Mazowieckiego, y Kafztelana Czerskiego, Trzeci Senator więkfzy to ieft Kafztc-łan Warlzawski mocą KommifìÀ i Seymo-
wey
KARTA XVII.
wey Roku 1768. uftanowiony ieft. Mniey-fzych Senatorow 6 Warlzawski, Wizki, Wyfzogrodzki, Zakroczymski, Ciechanowski, Liwski Kafztelanowie. Miafta znacznieyfze oprocz Stołecznych w kaźdey Ziemi tegoż imienia co Ziemie: fą te: Pułtusk w Ziemi Rożańskiey nad Narwą Rzeką zafzczycone Powiatem włafnym intytułuiącym Biskupa Płockiego Xiazeciem Pułtuskim, do ktorego Jurisdykcyi zupełney należy. Tytuł mu iednak Xiążęcia prywatne tylko ofoby dać mogą, a nie Rzeczpofpolita. W Pułtusku Biskup ma Kollegiatę piękną złożoną z Prałatów y Kanonikow. Zamek w pięknym y wefołym mieyfcu, który ieft ordynaryiną Rezydencyą Biskupów Płockich. Węgrów w Ziemi Liw-skiey iedno z porządnieyfzych miafte-czek w Polfzcze. Warka w Ziemi Czerskiey, Gora w teyże. W Ziemi Warfzawskiey Czerwińsk Opaćtwo Kanonikow Regularnych należy do Kolla-cyi Krolewskiey, Piafeczno, Błonie, Tarczyn &c. Wąfofz w Ziemi Wiskiey, Serock, Nowemiafto w Ziemi Zakro-czymskiey, &c.
O Woiewodztwie Rawfkim a.
imo. Rzeki w tym Woiewodztwie znacznieyfze fą:
I. Pi-
140 ATLAS DZIECINNY.
I. Pilica która dzieli to Woiewodztwo od Sandomirskiego.
Rawa, y Bzura.
2do. Stołeczne miafto Rawa znacznie niedawno ogniem zdezelowane.
3tio. Dzieli fię na 3 Ziemie, a każda z nich ma fwoie Powiaty, iako to:
I.	Ziemia Rawska ma 2 Powiaty Rawski,
y Bielski. Seymikuie w Rawie obiera 2 Poftow, y Deputatów 2 co trzeci rok. Z każdey bowiem Ziemi koleyno co rok 2 Deputatów bywa.
II.	Ziemia Sochaczewska, ma 2 Powiaty : Sochaczewski , Mfzczonowski. Staroftwo Grodowe Sochaczewskie. Seymikuie w Sochaczewie, obiera 2 Pofłow y Deputatów 2 co trzeci rok.
III.	Ziemia Goftyńska, ma .2 Powiaty: Goftyński ; y G^biński. Staroftwo Grodowe Goftyńskie : Niegrodowe Sta-roftwa w Woiewoaztwte Rawskim fą te znacznieyCze: Bolemowskie, Gąbiu-skie, Guzowskie» Kapinowskie, Długołęckie &c. Seymikuie Ziemia Goftyńska w Gąbinie, obiera 2 Pollow, y 2 Deputatów co trzeci rok.
Ąto. Oprócz Seymikow Pofelskich, każdey Ziemi w fzczegolnosci , pozwolony
Wo-
KARTA XVII.
141
Województwu Rawskiemu przez Kon-ftytucyą Roku 1766. Generał, czyli Generalny Woiewodztwa Seymik w Bolemowie, a to tylko co do Seymikow Deputacklch y Gofpodarskich, albo dobrego porządku. Deputatów więc nie u fiebie iuź (iak przed zafzłą Kon-ftytucyą w Roku 176Ó. Ziemia każda obiera, ale lię całe Woiewodztwo zieżdża na Generał do Bolemowa y tam koleyno z każdey Zienai dwocli Deputatów obiera. Kaden^ya więc wyfyłania Deputatów na Trybunał Koronny co trzeci rok przypada każdey ziemi.
5*0. To Woiewodztwo podobnież iak y Mazowieckie należało do Xią£ąt Mazowieckich: po wygalîey ich linii, wraz z Mazowieckim do Polski ieit przyłączone. Ma za Herb : Orła Czarnego W polu czerwonym na pierfiach litera R. Senatorow więkfzych ma 2 Woiewo-dę Kafztelana. Mnieyfzych 2 Socha-czowskiego y Goftyńskiego Kafztela-n°w. Oprócz Stołecznego w każdey ziemi, inne znaoznieyfze miafta, fą te: Białła tam fię fądzi Ziemftwo Rawskie. Skierniewice Rezydencya Xiążąt Pry-o^afow.
W Ziemi Sochaczewskiey położone ieft
Aięftwo Łowickie wiecznemi czafy Arcy-
Bisku-
ATLAS DZIECINNY.
Biskupom Gnieźnieńskim od Konrada Xią-zęcia Mazowieckiego uftąpione y zapi lane : za które Xiçftwo obiigacya włożona na Arcy - Biskupów, żeby fig mianowali Kanonikami Płockiemi, co (ię po dziś dzień za-chowuie. Łowicz Stołeczne miafto Xię-ftwa nad rzeką Bzurą, erygowane na miafto przez Skotnickiego Arcy * Biskupa, przyozdobione Zamkiem Prymafowskirn , y wielą pięknemi Kościołami ofobliwie Kollegiackim. Kapitale Łowickiey daie fię tytuł: Jnfignis Collegiatae. Na około Kollegiaty, fą Kanonicze rezydencye murowane. Reparacyi y ozdob naywięcey to miafto winno Teodorowi Potockiemu Prymafowi. Na inftan-cyą. Łubieńskiego Prymafa przez Konfty-tucyą Convocationis 1764. Grod pozwo-lony miaftu Łowiczowi, gdzie wfzelkie w interefiack Prymafa uczynione Tranzak-cye, za ważne poczytane bydź powinny.

O PRO-
KARTA XVII. 143
o PROWINCYI PRUSKIEY G. M. E.
NB. Dla wyraźnieyfzych znajczkow patrz na Kartę XVI. gdzie przy Kroleftwie Pruskim, PruCy Polskie zielonym kolorem poti numerami I. II. III. IV- znaęzniey fą wyrażone.
P- £faki iejł podział Prowincyi Pru-Jkiey ?
O. Ten generalny, który zawiera w fobie trzy Woiewodztwa y Xiçftwo Warmińskie, to ieft pod numer.
II.	Woiewodztwo Chełmińskie, podnum.
III.	Woiewodztwo Malborskie, pod num.
I. Woiewodztwo Pomorskie, pod num.
IV.	Biskupftwo y Xiçftwo Warmińskie.
P' Wyraź w fzczegolności w każdym z tych Woiewodztw imo. Rzeki. 2do. Miafto Stofeczne. jtio. podział Woiewodztwa z Powiatami y Starojîwami. 4-to. Mieyfce tyymikow' z liczbą Pojłow y Deputatów, 5to nakoniec przy day niektóre wiadomości do każdego Woiewodztwa w partykulamości
nnlezące.
O. Chętnie to uczynię, y znaczkami, ue fzczupłość Mappy pozwoli, pokażę.
O Wo-
144 ATLAS DZIECINNY.
O Woiewodztwie Cheinimflriin pod nam. II.
wio. Rzeki znacznieyfze fą te.
aa. Wifla.
D. Drwęca,
c. Offa.
2do. Stołeczne miafto Chełmno po łac. Cul-ma pod numer. 5. nad Wilłą położone należy do Biskupa Chełmińskiego. Przedtym to miafto ozdobnieyfze było mieyfcem Trybunału całych Prus przed uftanowieniem Sądów Prowiticyi Pru-skiey, iako fię pokazuie z Prawa rzeczonego Jus Culmenfe , a przeto prym miało między innemi Pruskiemi mia-ftami: Ale że pod czas woyny z Krzyżakami do partyi Krzyżackiey wiązało fię; zaczym odfądzone od fwoiey dawney rangi y prerogatywy, Biskupom Chełmińskim na zawfze oddane zoftało. Znakiem dawney iego wfpa-niałości fą Kościoły y inne ftruktury dofyć piękne.
3tio. Dzieli fię na 7 Powiatow: Chełmiński, Toruński, Grudziądzki , Radzyński, Kowalewski, Brodnicki, Nowomieyski, te oftatnie dwa czynią Ziemię Michałowską, która rozciąga fię nad Drwęcą między D, y Z. ma lwego Chorążego y
Sędzie-
KARTA XVII.
Sędziego Ziemskiego, Staroftwo Grodowe Kowalewskie, należy do Wojewody, który fobie kreuie Podwoiewodze-go y Pifarza Grodzkiego, ci fądzą fwoie fądy Grodzkie w Kowalewie co mie-fiąc. Niegrodowe Brodnickie, Grudziądzkie, Lipińskie, Golubskie, ,Po-krzywnickie, Radzyńskie, Lonkorskie. &c.
4to. Seymikuie w Radzynie, a drugi raz w Kowalewie, wyf. ła na Sęym Poiîow 14 z każdego Powiatu po 2, Deputatów zaś na Trybunał 2.
5to. Herb tego "Woiewodztwa ieft Orzeł biały w czerwonym Polu na fzyi maiący Koronę, y zbroyne rande trzymaiące miecz goły na cięcie zamierzony, Sena-torow ma 3. więkizych : Biskupa, Wo-iewodę, y KafzteJana Chełmińskiego. Miafta znacznieyfze w tym Woiewodztwie fą te : pod num. ó.
Toruń po łacinie Thorunum po Niemiecku Thorn nad Willą, murem w około opalane, y zmocnione wałami y fofïiimi, w \ve-foley pozycyi, przyozdobione pięknemi Kościołami y Kamienicami, a ofohliwie Ratuszem wfpaniałym, który między nayznako-mitfzemi w Europie liczyć fię może. To miafto Stołecznym Prowincyi 1'ruskiey na-2Wać fię powinno, _iako maiące pierwfzeń-
K	ftwo
i46 ATLAS DZIECINNY.
ftwo między wfzyftkiemi miaftami Prus Pol-fkich, mocno iednak nadwerężone y zruyno-wane w fwoich ozdobach przez czteromie-fiączne od Karola XII. Roku 1703. oblężenie, dotąd zupełnie do pierwfzey fwoiey przyiść nie może piękności. Tu iię rodził ow ilawny Matematyk y Aftronom Mikołay Kopernik, Kartonik Warmińlki, który Syftema czyli zdanie o rozporządzeniu świata ofobliwfze, od dawnych Filozofów y Aftronomow na-pomknione, a potym zarzucone, wznieciły tak wydolkonalił, iż od iego imienia pofpo-licie nazywa fię Copernicanum. Utrzymuie on, że Ziemia koło Słońca obraca fię: patrz o tym na końcu Xiążeczki w rozdziale o Syftematach. Toruń wchodzi do Rad Pro-wincyi PruiMey, y wyfyła Delegowanych na Generał Pralki, ma też Sądowych fwych w Sądach Ziemikich Woiewodztwa Chełmińfkie-go. Pod znaczkiem C. Grudziądz nad Willą, miafto porządne, flawne Generałami Prufkiemi które fięc alternatą raz tu drugi raz w Malborgu, odprawuią. Brodnica albo Strasburg porządne y piekne. Kowalewo czyli Schònfee zafzcz3-cone Sądami Grodz-kiemi całego Woiewodztwa. Radzyń albo Rheden. Nowe miafto albo Neumark; Rogoźno Ekonomia Krolewika. Chełmża albo Culmfee Katedra Bilkupa Chełminikiego. Lubawa Rezydencya tegoż zimowa. Starogrod albo Althaufen Rezydencya Letnia.
O Woie-
KARTA XVII.
H7
O Woiewodztwic Malborfkim pod num. III.
Wio. Rzeki znacznie)^fze fą te: pod znacz. 3. M. Nogat, to ieft Odnoga Wrifly która fię przy Montawfkiey Kępie rozdziela na dwa Koryta, iedno nazwane Nogat wpada w Hafę b. drugie zmierza ku Gdańfkowi, y tam znowu pod Haupc rozrywa fię na dwoie, iedno także wpada w Hafę b. pod imieniem Wifîy, drugie nienaturalne, ale kopane y wielkim fumptem czyfzczone y utrzymywane od Gdańfkczanow, ciągnie fię powoli do morza, y dla tego nazywa fię Leniwką pod znaczkami 1. o. Sama także Hafa b. to ieft Odnoga morlka należy do Woiewodztwa Małborfkiego.
2do. Stołeczne miafto tego Woiewodztwa pod numer. 3 nad Nogatem Malborg, po łacinie Mariœburgum, po Niemiecku Ma-rienburg, fundowane wraz z Zamkiem od Krzyżaków, których Miftrzowie mieli tu Stolice Rezydencyalną. Tu Generał Prufki, koleyrio z Grudziądzem, od-prawuie fię. W okolicy tego miafta fą Żuławy czyli Kępy y Niziny przy No-gacie y Wiśle z ftrony wfchodniey, bardzo żyzne, które fię aż ku Gdańlko-wi ciągną, gdzie wiele wfi porządnych Holiendrami ofadzonych znayduie fię.
K 2	Żuła»
i48 ATLAS DZIECINNY.
Żuławy te fą więkfze y łączą fie z Żuławami mnieyfzenii. Żuławy Malbor-fkie fą na kfztałt wyfpy, bo ze dwóch ftron w klin Nogatem y Willą oblane fą, a od połnocy Haffą. Klin Ziemi wpadaiący miedzy Nogat y Wifle zowie fię Szpica Montawika czyli tama na ktorey konferwacyą, Rzeczpofpolita z Prowincyą Prufką znaczne iuż fum-my łożyła; ale fig co raz bardziey ruy-nuie z wielką ciężkością płynących. Ekonomia Malborfka, do Dobr Stołowych Krolewfkich należy.
3tio. Dzieli fig na 4 Powiaty; Malborfki, Sztumfki, Kilzporlki y Elbląglki. Sta-roftwo Grodowe Kifzporlkie należy do Woiewody, który kreuie fobie Podwo-iewodzego y Pilarza, ci Sądy Grodzkie fądzą w Kifzporku. Niegrodowe Staroftwa fą te: Sztumfkie, Tołtmi-ckie, &c.
4to, Seymikuie w Sztumie, wyfyła na Seym Poflow8»z każdego Powiatu po 2; Deputatów zaś 1 na Trybunał.
5to. Herb tego Woiewodztwa ieft Orzeł czerwony, w złotym polu, na fzyi maiący Koronę, obok lkrzydła ieft zbroyna ręka, trzymaiąca miecz wymierzony na ciecie. Senatorow wifkfzvch ma 3, Bi-fltupa Warmińfkiego, Wo i e wodę Mal-borikiego, y Kafztelana Elbląglkiego.
Opro car
KARTA XVII. 149
Oprócz Stołecznego miafta Malborga zna-cznieyfze fą te: pod numer. 4 Elbląg, po Niemiecku Elbing po łacinie Elbinga. Z trzech naywiękfzych miaft Prufkich drugie w porządku : ma prawo wyfyłać delegowanych na Generał Prulki, y do Rady Ziem Prufkich y wfzelkich publicznych czynności tyczących fię tey Pro-wincyi wchodzić. Jeft ufortyfikowane, handlowne, dofyć bogate, y pieknemi przyozdobione fabrykami. Okolica El-blągfka czyli klucz do miafta Elbląga należący zaftawiła Rzeczpofpolita Pol-fka Fryderykowi Elektorowi Brandebur-ikiemu Xiążęciu, potym Krolowi Pru-ikiemu, w pretenfyi trzecbkroć fto ty-fięcy talerow, które dotąd na wykupno tych dobr nie fą wyliczone, lubo iuż na to podatek z młynów był ułożony: Inne miafta dofyć porządne w tym Wo-iewodztwie fą te: Kifzpork albo Chryft-burg, Sztum albo Stuhm, Nytych albo Neutefch, Tolmicko albo Tolkemit, &c.
O Woiewodztwie Pomorfkim pod num. I.
*mo. Rzeki znacznieyfze fą te:
aao. Willa która wpada C. w Bałtyckie morze.
A Radunia albo Radau.
K 3	d. Bro.
ISO ATLAS DZIECINNY.
d. Bro.
t. Montawa rzeka mała. Motława ciągnie fie do Gdańfka y oblewa go.
zdo. Stołeczne miafto tego Woiewodztwa pod numer. i. Gdańik; Trzecie z nay-więkfzych miaft Prufkich uprzywileio-wanych o mile od morza Bałtyckiego nad Motfawą y Raduniem lezące, od Wfchodu y Połnocy Wiflą czyli Leniwką, od Zachodu y Południa gorami opa-fane. Jeft to miafto trzecie w randze, z pomiędzy naywiękfzych trzech miaft Prulldch zafzczycaiących lig prawem wchodzenia do Rad y Sądowey Jurisdyk-cyi Prowincyi Prufkiey. Znaczcie ufortyfikowane, y cokolwiek do utrzymania w naylepfzym porządku fortecy należy, bezuftannie przeftrzegaiące : przeto wały, mury, foflfy, bramy y wfzyft-kie do miafta przyftępy fztuką architektury woylkowey ozdobione y wzmocnione, przy uftawiczney reparacyi y pilnym Magiftratu oku, widok śliczny y obronę miafta fprawuią. Wewnątrz ma wiele ozdobnych gmachów iako to Giełdę, Ratufz, zbroiownią arcy porządną, Kośeioł Farny Panny Maryi, Świętego Jana, S. Katarzyny &c. Miafto to może fię liczyć między nayprzednieyfzemi w Europie tak z porządku, bogaćlw» iako tei: handlu wielkiego lądem y morzem
KARTA XVII.
rzem z rożnemi Kraiami, zakupuiąc Polfkie zboża, potaże, y inne produkcye, a przedaiąc ie albo dofyłaiąc rożnym Pańftwom Europeylkim, z których korzenia, wina, fukna, materye y inne towary fprowadzaiąc całemu Kroleftwu PolIki mu doftarcza. Cały Magiftrat y Urząd Religii ieft Dyfiydentfkiey iako prawic y caie miafto: znaczna iednak y Katolikow znayduie lię liczba, którzy maią także fwoie y w mieście y za miaftem Kościoły. Suffragan y Officiai Pòmorfki maRezydencyą fwoię w tym mieście przy Kaplicy Krolewlkiey, gdzie kilku XX. Soc. Jeiu miefzkaiący dla wygody Katolikow nabożeuftwa miewaią. Blilko fto tyfiecy ludu w tym mieście znay duie fię, cudzoziemców wielka mnogość, zwłafzcza pod czas walnego czterech niedzielnego Jarmarku na Dominik. Żydzi nie tylko miefzkać, ale ani fię w mieście pokazać mogą, co y inne miafta Prufkie przeftrzegaią. Pod czas Jarmarku Wiel. handel im pozwolony, innych czafow chyba za biletem Urzędu Burgrablkiego, któremu fię opłacaią, wniść do miafta nie mogą. Za miaftem Gira nazwana Bilkupia, do Bilkupa y Kapit. Kujawikiey należąca, za dozwoleniem teyże od Gdańfkczanow ufortyfikowana, odeymuie łatwy do miafta przyftęp nieprzyiacielowi. O mil? od K 4	Gdań-
r& ATLAS DZIECINNY.
Cidańfka przy uściu wifły do morza, ieit mala Forteca zwana Miinda z Latarnią na wyfokiey wieży dla wygody żegiuiących w nocy. Z ftrony zacho-dniey miafta daią fię widzieć, Pałacyki z rofkofznemi ogrodami, należące do maiętnieyfzych Obywatelow. Przedmieścia znacznieyfze fą te Scbotland Stolzenberg, Siedlicz &c. Gdańik Oy-czyzna fławnego Aftronoma Heweliufza Raycy Gdańfkiego y Lengnicha Pifarza HiĄoryi Polikiey, Prulkiey, y Prawa Po-fpolitego Pollk.
3tio. Dz ieli fię na 10 Powiatów : pod liter. P. Pucki. k. Kościerzyńfki. A Gdańiki. S. C. Tczewfki albo Dirschau. I). O. Skarfzewlki albo Schonek. I. u. t. Now-Iki albo Newenburg. r. a. Świecki, t. d. Tucholiki. c. Człuchowlki. m. Mira-chowfki. Dwa Powiaty w Kafzubach pod Literą L. Lemburlki y B. Bytow-fki hołdowniczym prawem od Roku 1657. trzyma Kroi Prulki. Staroftwo Grodowe Skarfzewlkie należy do Woiewo-dy, który ma fwego Podwoiewodze-go y Pifarza Grodzkiego : Sądy w Skar-fzewie. Niegrodowe Staroftwo Białem-burlkie czyli Baldenburg, Borzechow-ikie, Człuchowlkie, Gniewfkie czyli Mewikie, Hamerfztyńikie, Mirachowikie, Nowlkie, Ofieckie, Parchowlkie, Puckie,
KARTA XVII.
*53
ckie, Sobowidzkie, Starogardzkie, Świeckie Tuchollkie, wfzyftkie od miafte-czek tegoż imienia nazwane.
4to. Seymikute na 4 mieyfcach w P. Pucku. t. w Tucholi, c. w Człuchowie y a. w Świeciu. Dopiero na Generalik fwoy zgromadza fię< do Starogardu , y z tamtąd wyfyła 20 Pofłow na Seym, to ieft po 2 z każdego Powiatu, pierwey iednak na Generale Prufkim w Malborgu, albo Grudziądzu, znaydować lie mufzą. Deputatów zaś 2 na Trybunał wyfyła to Woiewodztwo.
5*0. Herb tego Woiewodztwa ieft: Gryff czarny ze złotemi pazurami w polu białym. Senatorow wiekfzych ma 2. Wojewodę Pomorik. y Kafztel. Gdaufkie-go. Miafta w tym Weiewodztwie znacznieyfze fą zwyż wfpomnione ftole-czne każdego Powiatu. Inne mieyfca znakomite fą te : Oliwa Klafztor y Ópa-ćtwo Cyfterlkie o milę od Gdańfka. Peplin Opaćlwo także Cyfterlkie. Gniew pod znaczk. o. miafteczko nad willą do-fyć porządne, c. Dirfchau albo Tczewo Ekonomia Krolewlka, &c.
O Xiçflwie y Bifkupftwie WarmiiifkinL pod mm. IJf.
Warmia ku polnocy ftyka fig z Woie-
Wodztwem Malborlkim, z innych ftron w K 5	około
ATLAS DZIECINNY.
około opalana ieft Kroleftwem Prufkim. Kray żyzny, obfituiący we wfzyftko, ie-ziora y rzeki rybne. Bilkup Warraińlki ieft: Panem iego, Rządcą, y Sędzią bez appel-lacyi. Żadnego Arcy-Bifkupa jurisdykeyi, ale famey tylko Stolicy Apoftol. podlega: ma prawo w fwoiey Diecezyi Palliufza y Krzyża Arcy - Biikupiego zażywać, ieft oraz Xiazçciem S. R. I. Cale to, Xięftwo ieft Katolickie. Miafto Stoi. y Rezydencya Xiążę-cia Bifkupa pod num. g. Heslberg: Inne mia-ila znacznieyfze fą: pod num. 7. Brunsberg porządne, handlowne, ozdobione Szkołami Ś. J. Fravenburg Katedra Xiążęcia Bilkupa, Reflel, Bifztynek, &c.
WIADOMOŚCI NIEKTÓRE O PROWINCYI PRUSKIEY W OGOLNOSCI-
Prowincya Prufka fkładaiąca fię z trzech Woiewodztw Chełmirifkiego, Malborlkiego, y Pomorlkiego, iako też Xieftwa Warmiń-ikiego : nie mogąc przed kilkąfet laty nieznośnego Krzyżaków iarzma ścierpieć, oderwała fię od nich R. 1454. za Kazimierza Jagiellończyka, y dobrowolnie na zawfze Królom Polfkim oddaiąc fię, uroczyście przez Traktat Torunfki R. 1466. z fwoiemi przy-wileiami y prawami do Korony Pollkiey in-korporowana zoftała. Na Seymie Łubelikim 1569- uchwalono, aby tey Prowincyi Bilku-pi, Woiewodowie, Kafztelanowie do Sena-
KARTA XVII.
tu Korony Polfldey, a Szlachta do Koła Ry-cerfkiego, to ieft, do Izby Pofellkiey wchodzili, y aby do wfzelkieh ciężarów tak, iako y do pożytkow wraz z Szlachtą Poliką należeli, tudzież aby ta Prowincja dla przy-leglości pod generalnym imieniem Wielkiey Pollki zawierała fię. Mimo iednak tak ścifłe-go złączenia z Narodem Pollkim ta Prowin-cya'dyftyngwuie fię, pominąwfzy inne, tenu naywiękfzemi Prawami.
imo. Urzędy y godności w Prnfiech, fam y m tylko rodowitym tey Prowincyi obywatelom rozdawane bydź powinny: Pollka Szlachta albo inna obca życząca fobie Urzędów y honorow w tey Prowincyi doftąpić, ftarać fię nayprzod powinna*o obywatelftwo czyli o Indygenat Prulki : który na Generałach tey Prowincyi, za zgodą Stanów Prulkich bywa konferowany: a to nie tylko o Świeckich, ale y o Duchownych Godnościach rozumieć fię ma. Kapituła Warmińlka ma prawo, gdy zawakuie Billtupftwo, czterech Kandydatów z pomiędzy fiebie, albo rodowitych Szlachty Prowincyi Prufkiey, albo wprzód do Indygenatu przypufzczonych wybierać, z których iednego Kroi nominine.
2do. Prowincya ta ma fwoy ofobny Senat, który fię Iklada z Bilkupa Warmińfkiego, ten ieft zawfze Prezydentem Ziem Prulkich,
Biiku-
ATLAS DZIECINNY.
Bifkupa Chełmińlkiego Vice-Prezydenta, z Woiewody Chełmińfk. Wojewody Mal-borlkiego, Wowdy Pomorlkiego, Kafz-telanow. Chełm. Elblq. Gdańikiego; Podkomorzych Chełm. Malbor. Pomor. Pod-Ikarbiego Ziem Prulkich, y ze dwóch Delegowanych od Magiftratu z każdego trzech miaft więkfzych : Torunia, Elbląga, y Gdańika.
Po odprawionych Seymikach w każdym Wwtwie, to ieft Wwtwa Chełm, w Kowalewie, Wwtwa Malbor. w Sztumie, Pomorlkiego Generaliku w Starogardzie (oprocz niektórych Powiatowych Pomor. Wwtwa) zieżrdźaią fię Obywatele na Generał raz do Grudziądza, drugi raz do Malborga, tam fwoie lauda y obrady czynią, y dopiero naSeym do Warfza-wy albo do Grodna iadą: a ieżeliby albo Seymiki Woiewodzkie, alboGenerały nie dofzły, Poflowie Prufcy na Seym Walny nie ftaią. Wfpomniony więc Senat Pro-wincyi Prulkiey w interèffach fzczegol-nie fwego Kraiu tyczących fię naradza fię: a ofobliwie fwoie obrady miewa na Generałach zgromadzonych z Stanów y Ordynków które fie Ikładaią z dyftyn-gwowanych Ofob Ziem y Miaft Prulkich, iako fię wyżey rzekło, y na dwie dzielą fię Izby, Senatoriką y Pofellką. Maią Pieczęć włafną Sigillum Magnum, którą Inftrukcye Pofłom na Sevm y fwoie
Lauda
KARTA XVII.	157
Lauda pieczętuią. Herb całey Prowin-cyi Prulkiey ieft Orzeł czarny w polu białym, złotą Koronę na fzyi maiący, y ramie uzbroione mieczem obok ikrzydła. Sekretarzami na Generałach ordynaryi-nie Sekretarze Toruńfcy bywaią. Pieczęć w iedwabnym worku na Ratufzu Elblągikim zapieczętowana od Prezydenta Ziem Prulkich w depozycie złożona bywa: Archivimi zaś Prowincyi y Kan-cełlarya w Toruniu.
Ąto. Co fie tycze Jurisdykcyi Sądowey, ta prawie tym fpofobem ieft rozporządzona co w Polfzcze, oprocz niektórych odmienności; iako to Woiewodowie Prułby oraz fą Staroftami Grod. ci kreuią fwoich Podwoiewodzych czyli Sędziów Grodzkich. Sądy Ziemlkie, prócz Sę-dziegp Ziemfkiego, maią fefzcze obranych Sądowych Ziemlkich. Przed laty appcl-lowano od Sądów Ziemlkich do Rady Prowincyalney albo Senatu Prulkiego, ale po przyjęciu Trybunału Pollkiego od Szlachty Prulkiey, Sądy naywyżfze \v tey Prowincyi uftały. W 'ni ia ita cli na-ftępuiące fą Inftancye, to ieft w miaftach "Wiekfzych Sędzia, Sad , Rada, Kroi tak W Zadwornych iako y Relacyjnych Sądach : w mnieyfzych , Sędzia, Sąd, Stallìa, Kroi w Sądach Zadwornych.
O PRO-
158 ATLAS DZIECINNY.
O PROWINCYI MALOPOLSKIEY b. III.
P. À'a wiele Woiewodztw dzieli fię Prowincja Mato - Foljka ?
O. Dzieli fię na Woiewodztsv XI., Xiçftw 3. y Ziem 2, ofo'bnych, to ieft : pod znaczkiem numer.
imo. Woiewodztwo Krakowikie, y w nim Xieftwa pod numer.
17. Z atorlkie y Oświecimlkie; pod numer. 16. Siewierlliie, pod znacz. b. 5, Woiewodztwo Sendomirfkie, pod znaczk.
a. 6. Woiewodztwo Lubelfkie, pod znacz. X. Woiewodztwo Podlafkie, pod numer, 10. Woiewodztwo Rulkie, y w nim ofobne
Ziemie 2. iedna pod znaczk. q. 3 Halicka, druga pod zna»zk. ♦£< Cliełmlka, pod znaczk. e. c. Woiewodztwo Bełlkie, pod znaczk. /. w. Woiewodztwo Woîynlkie, pod znacz. g. 12. Woiewodztwo Podolłkie, pod znać. g. d. e. Woiewodztwo Bracławikie, pod znaczk.
x. 15. Woiewodztwo Kijowfkie, pod znacz. S. Woiewodztwo Czerniechowfkte.
P. Wyraź w fzczegolności w każdym z tych Woiewodztw 1, Rzeki, 2. Mìajìa Stołeczne, 3. Podział Woiewodztw z Powiatami, y Staroflwami, 4, Mieyjce Seymikow z liczbą
Po-
KARTA XVII.	159
Poflow y Deputatów, 5. Na koniec przy day niektóre wiadomości do każdego Woiewodztwo, w party kul ar no sci należące,
0,	Chętnie to uczynię, y ile fzczupłość Mappy Pollkiey'pozwoli, znaczkami wyrażone mieyfca pokażę, zaczynam wiec.
O Woiewodztwie Krakowfkim i.
imo. Rzeki znacznie} fze fą te: pod num.
17.	Wifia wychodząca z Sląika, pod num.
18.	Dunaiec, pod znacz.
•s. Warta, y pod znacz.
I. Pilica w tym fię Woiewodztwie zaczy-naią. Poprot z Dunaycem z gor Tatro w fpadaią.
2do. Miafto Stołeczne tego Woiewodztwa ia-ko y całego niegdyś Kroleftwa ieft Kraków pod numer.
1.	nad Willą, Mieyfce Koronacyi; Krolo-
wi Teraźnieylzeinu tylko Stanifławo-wi Auguftowi pozwoliła Rzeczpofpo-lita w Warfzawie koronować fię, ale zaraz oftrzeżono konftytucyą,źe to nie ma poyść in praejudicium Krakowowi. Miafto to zafzczycone pięknemi y bogatemi Kościołami, ofobiiwie Katedralnym przy Zamku, gdzie fie Królów Koronacye y pogrzeby odprawo-wać zwykły. Grob Świętego Stani-fìawa w pofrzod tego Kościoła bardzo
Wfpa-
ATLAS DZIECINNY.
wfpaniały, tudzież Kaplica rzeczona Zygmuntowlka y Kazimierzowlka. Przy teyże Katedrzo na Zamku ieft Kollegiata S. Michała, Kościoł S. Jerzego y Seminarium pod dyrekcyą XX. Miffionarzow. Między wfpaniałemi iefzcze Kościołami , liczyć iię mogą Kościoł Farny Panny Maryi w Rynku. Kościoł S. Piotra Jezuicki, Kollegiata S. Anny Akademicki, gdzie Grob wfpanialy S. Jana Kantego, y wiele innych. Miafto to podwoynemi murami, v folią opafane , handlowne, y we wlzyftko opatrzone. Rządzi lię pod Raycatni v Prezydentem, wyiyla tez Deputatów na Seym, którzy lig na Konftytucyach podpifuią. Przy Zamku Krakowlkim gdzie Korony y Kley-noty Rzeczypofpolitey konferwuią fie, powinni by według pra\ya zawfze miefzkać Burgrabiowie; Klucze od Archiwum Krakowskiego, gdzie Korony y Kleynoty Rzeczypofpolitt y fa zio-zone, konferwować powinni Kafzte-lan Krakowfki, Woiewodowie Kra-kowlki, Poznanfki, Wileńfid, Sendo-niirlki, Kalifki, Trocki, y Kuftofz Koronny. Miafto to iefzcze przyozdobione i*>ft Akademią, ktora wiiil-kiemi zafzczyca liç Przywileiami,Kanclerzem iey ieft zawfze Bifkup Kra-kowiki. Na około mialta fą przedrnie-
karta xvii. . i6i
ścia zwane: Stradom, Piafek, Kle-parz, Wefoła, Zwierzyniec, Kazimierz miafteczko, w którym żydzi maią fwoie ofobną kwaterę, czyli część miaftem źydowlkim nazwaną, gdyż im nie wolno miefzkać, ani nocować w Krakowie, ale te wfzyftkie przedmieścia częścią popalone, częścią poruynowane przez fatalne tera-źnieyfzych czafow okoliczności zofta-ły. Za Kazimierzem nad Wiftą ieft Gora nazwana Skałka, na ktorey ieft Kościoł S. Pawła Puftelnika, w którym ieft mieyfce y ołtarz, gdzie Sta-nilîaw Bilkup Krakowlki przy Mfzy S. był roz/iekany. W wigilią Koro-nacyi Kroi każdy odprawiać powinien drogę z proceflyą. Pod Kazimierzem ieft moft lkladany na Wiśle, a za Willą ieft Mogiła Krakufa Fundatora miafta Krakowa. Wielkorzą-dy Krakowlkie należą do dobr Stołowych Krolewfkich.
3*'o. Dzieli fię na 8* Powiatow, Krakowlki, Sądecki, Biecki, Profzowlki, Xięzki, Czchowfki , Lelowlki , Szczerzycki. Staroftwa Grodowe : Krakowlkie, Sta-rofta ieft Generałem Małopoilkim, y ma pod fwoią Jurisdykcyą prócz Grodu Kra-kowlkiego Powiaty : Profzowlki, Lelowlki, y Xięlki. Grodowe Sądeckie y Bieckie Staroftwo. Niegrodowe Staro-L	ftwo
162 ATLAS DZIECINNY.
ftwo Spizkie które ieft pod znaczkiem O i8- > Bądzyńskie, Czechowskie, Czorfz-tyńskie, Dębowieckie , Dobczyckie, G^ybowskie, Jadownickie, Jodłowskie, Jafielskie, Krzeczowskie , Krzepickie, Lanckororjskie , Lelowskie , Libuskie, Mfzaóskie, Nowotargskie, Ołfztyńskie, Oycowskie, Rabfztyńśkie, Uyskie, Wol-bromskie, Żarnowieckie, &c.
4to. Seymikuie w Profzowicach, obiera na Seym Pofłow 8» Deputatów zaś dwóch na Trybunał Prowincji Mało - Połskiey. Sądy Ziemskie w Krakowie y Czchowie.
5to. To Woiewodztwo, od początku ufundo-waney Monarchii Połskiey, zawfze przy Xiążętach Tron Polski pofiadaiących zo-ftawało. Kray ledwie nie nayobfufźy w Polfzcze we wfzyftko : bardzo albowiem urodzayny w zboże, ofobliwie Powiat Profzowski w pfzenice, bogaty wkrufzce, rnarmory rożnego koloru, a co naywiekfza w fol, którą w Bochni y w Wi«liczce kopią. Te fzyby folne wy< nalezione fą za panowania Bolelïawa Wftydliwego w Roku 1251. przez inter-pozycyą S. Kunegundy : w rok w Wie-Hcce znowu pokazały fię, y teraz' fła-wnieyfze fą od pierwfzych. W Roku 1648- w Szybie Wielickiey zaiął fie był ogień, który ledwie w drugim roku był ugaCzony. Dochody z Zup idą na Skarb
KARTA XVII. 163
Królewski, z tychże Zup Krolowy Połskiey należy fię podarunek 2000 Czerwonych Złotych: krufzce frebrne, cynowe y ołowiane pod Olkufzein w górach znayduią fię./ Szyby te wynalezione fą pod Kazimierzem W. teraz ie wody zalały. Kommiffya Skarbowa znaczną ńaiigrcdę ofiaruie temu, kto-ryby fpolob łatwy y pewny obmyślił de wypompowania wody z pomienio-nych fzyb. Herb Woiewodztwa Krakowskiego ieft Orzeł biały w zlotey koronie w czerwonym polu z złotą linią. Senatorow więkfzych czyliKrzellowych ma 4, Biskupa, Kafztelana, Woiewodç Krakowskich, y Kafztelana Wo\ nickie-go: Mnieyfzych dwóch Bieckiego y Sandeckiego Kafztelanow. Miafta oprocz Stołecznego znacznieyfze ma te: Czę-ftochowa albo Jafna Gora, mieyfce wfla-wione cudownym Nayśw. Maryi Panny obrazem. Fortecę Częftochowską Szwedzi za Jana Kazimierza w Roku 1655. at-takowali, ale z kieską odftąpić mufieli. Konftytucya Seymu Koronacyi 1764. ube-fpieczyła wfzyftkie dobra, nadane dawne-mi czafy na utrzymanie Fortecy Czę-ftochowskiey, tudzież nakazała ażeby Kommendant Fortecy, który ma bydź rodowity Polski Szlachcic, Katolik, od Króla uprzywileiowany, co rok Kommif-fyi Woyskowey donom o ftanie y rytuale 3	cyi
ATLAS DZIECINNY.
cyi tey Fortecy, y iak dochody z dobr na iey utrzymanie wyznaczonych, obra-caią fię, fprawował fię. Sądecz Stary y Nowy, w Nowym Sądy Grodzkie od-prawuią fię: Stary przyozdobiony Klafz-torem y Kościołem bogatym Panien Francifzkanek, w którym Grob S. Ku-negundy znaj^duie fie. Na pogranicza przy Węgrach ieft Spifż Kray tak nazwany, 13. miaft z wioskami y przyle-głościami, znacznieyfzych zawieraiący, iako to: LubowJa, Podoliniec, Gniazdy. Drużbaki, Biała &c. z których składa fię Staroftwo pod znacz. 18- O Spizkie; To niegdyś Zygmunt Kroi Węgierski, a poty m Cefarz, zaftawił w Roku 1412. Wła-dyftawowi Jagiellonowi Krolowi Polskiemu, w trzydzieftu fiedmiu tyfiącach kop grofzy fzerokich Praskich, z tą kon-dycyą, ze iezeliby pomienioney fammy Zygmunt za rok nie powrocił, tedyby na drugi rok we dwoynafob ią miał oddać, y tak co rok miała bydź podwyż-Izona ; tak dalece że do tych czas y całeby iuź Węgry na wykupienie Spi-fzu nie wyftarczyły, ale o tey kondycyî wielu wątpią. Staroftwo Spiskie idzie za przywileiem Królewskim: wiele w nim znayduie fię Dyffydentipw. Stany Kzeczypofpolitey na Seymie Roku 1766. Garnizon w Staroftwie Spiskim 120. ludzi nakładem Skarbu Koronego trzymać
naka-
KARTA XVIf.
165
nakazały. Lubowla, Podoliniec, Gniazdy , Drużbaki, lubo zdawna za ofobnym przywileiem chodziły, teraz iednak przyłączone fą zupełnie do Staroftwa Spiskiego. W Lubowli piękny niegdyś był Zamek na górze. W Drużbakach wody zdrowe y pomocne na rożne de-fekta: znayduią fię tam mieyfcami wody, które kamień, gdziekolwiek płyną, robią, w nich drzewo w kamień obra-fta: znayduią fię y takie, ktorycli na-piwfzy fię, robią fię ftrafzne gardziele.
G Tatry Gory pod znaczkiem , zwane Karpackie, dzielą nas od Węgier, śniegi na nich prawie zawfze leżą: maią fię w nich znaydować rożne krufzce, kamienie, diamenty, frebra, ołowie, y inne minerały.
O Xiçltwie Oświecimfkim y Zatorflrim pod mim, 17.
Rzeki : Witta $do. Stołeczne miafta Oświęcim, Zator.
3*'o. Dzieli fię na dwa Powiaty: Oświęcimski y Zatorski. Staroitwo Grodowe Oświęcimskie. Niegrodowe: Zatorskie, Berwałdskie.	ł
4fo. Seymikuie w Zatorzu, obiera dwóch Polio w na Seym y 1 Deputata.
l 3	5*°-
iû6 ATLAS DZIECINNY.
5to. Te Xieftwa wraz z innemi należały do Śląska y miały łwe Udzielne Xiążęta. Kazimierz IV. Kroi Polski Xigftwo Oświęcimskie od Janufza Xiążęcia w Roku 1457. za pięćdziefiąt tyfięcy grzywien -grofzy fzerokicli Praskich ; Jan za s Albert Kroi Polski Xięftwo Zatorskie od tegoż Janufza w Roku 1494. za ośmdziefiąt tyfięcy złotych kupił, Zygmunt zaś Auguft inkorporował ie do Polski w Roku 1564. Xiçftwo Oświęcimskie ma za Herb Orla czerwonego w błękitnym polu z literą O. na pier-fjach : a Zatorskie Orla białego w po-dobnymże polu z literą Z. Senatora maią iednego mnieyfzego Kafztelana Oświęcimskiego.
O Xiçftwie Siewierfkim pod mm. i6«
To Xiçftwo także należało do Śląska: Zbigniew Oleśnicki, Kardynał, Biskup Krakowski, nabył ieRoku 1443. od Wacława Xiążęcia Tefzyńskiego za fześć tyfięcy grzywien grofzy fzerokich y do Polski przyłączył; daro-wawfzy ie wiecznetni czafy Biskupftwu Kra-kowskiemu, y odtąd Biskupi Krakowfcy ty-tułuią fig Xiążętami Siewierskiemi, rządzą | fie abfolutnie w tym Xiçftwie. Trybunały fądzą bez appellacyi, Urzędników y Szlachty kreuią &c. "Mi afte czka w nim fą te: Siewierz Stołeczne Xiçftwa- Sławków, &e.
O Woie-
KARTA XVIL
167
O Woiewodztwie Sendomirfkim. k 5.
iw o. Rzeki znacznieyfze w tym Woiewodztwie fą te : pod znacz.
£. Wifia, pod znaczk.
I. Pilica dzieląca Woiewodztwa Wielkopolskie od Mało-Polski; pod numer.
19. San zRufi idący, w tym Woiewodztwie
łączy fie z Willą &c.
2do. Miafto Stołeczne Sendomirz pod numer. 5. nadWiflą, przyozdobione Kollegiatą piękną y bogatą. Sławne 40. Męczennikami od Tatarów zamordowanemi Roku 1241. Ekonomia Sendomirska należy do dobr Stołowych Królewskich.
3tio. Dzieli fię na 7 Powiatow : Setidomirski, Wiślicki, Pilźniński, Radomski, Stęż^-cki, czyli Ziemię Stężycką, Opoczyń-, ski, Chęciński. . Te wfzyftkie Powiaty maią fwycli Urzędników Ziemskich, prócz Podkomorzego, który ieden tylko na całe Woiewodztwo Sendorçurski. Staroftwa Grodowe fa te : Sendomirskie, Nowomievskie, w Nowym Mieście czyli w Korczynie fądzi fie Powiat Wiślicki; Pilźniński zaś pod tymże Offi-cium Grodzkim w Pilźnie. Radomskie, Stężyckie, Opoczyńskie , Chęcińskie. Niegrodowe Staroftwo Wiślickie, Pil-źnińskie, Stobnickie, Soleckie, Zawi-L 4	choft-
*68 ATLAS DZIECINNY.
choftkie, Sz)dłowskie, Przedborskie, Ropczyckie, Ryczy wolskie, Radofzy-ckie. Małogoftkie, Ryckie, Zwoleńskie, Gołębskie, &c.
4to. Seymikuie w Opatowie, obiera na Seym Poiłow 7. y Deputatów 2. Ziemftwa fą trzy w tym Woiewodztwe. Sendomir-skie, w którym fię fądzą Powiaty: Sen-domirski, Wiślicki, y Pilźniński, elek-cya Ziemftwa w Sendomirzu. Radomskie w którym fię fądzą Powiaty Radomski, Opoczyński, y Chęciński, elek-cya Ziemftwa w Radomiu. Stężyckie tia famę Ziemię Stężycką, elekcya w Stężycy.
.5to. To Woiewodztwo miało fwoich ofo-bnych Xiążąt, ale za Władyfiawa Łokietka przyłączone ieft do Korony Pol-skiey. Obfituie w zboże, ofobliwie w pfzenicę zwaną Sendomirka : w krufzce rożne, a naywięcey w żelaza, w kredę, marmury. Ma za Herb tarczę na dwoie przedzieloną, na iedney połowie po prawey ręce fą trzy pola czerwone, y trzy białe w alternatę; na drugiey połowie trzy gwiazdy trzema rzędami. Senatorow więkfzych ma dwóch, Wojewodę y Kafztelaria Sendomirskich ; Mnieyfzych 7. Wiślickiego, Radomskiego , Zawichoftkiego , Zarnowskiego, Małogollkiego, Połanieckiego, Czechowskiego
KARTA XVII.
169
skiego Kafztelanow. Oprócz Stołecznego inne znacznieyfze miafta fą te : Opatów flawny Seymikami. S. Krzyż albo Łyfa Gora Opaćtwo Benedyktyńskie, Raków, Stolica niegdyś y ftek Arya-now. Pińczów Stołeczne Margrabftwa y Ordynacyi Myfzkowkiey, która teraz należy do Wielopolskich. Kielce Rezy-dencya Zimowa Biskupów Krakowskich. Samfonew Sławne Kuźnicami żelaznemi. Kunów należy do Biskupa Krakowskiego, flawne marmurami rożnego koloru. Wąchocko Opaćfcwo Cyfterskie należy do Kollacyi Krolewskiey. Przyfucha Miafteczko wflawione wfzelkim rzemieślnikiem. Kozienice Ekonomia Królewska. Borzęcin y Iłża z Zamkiem na górze wyfokiey, Rezydencye Biskupów Krakowskich, Końskie iedno z porządniey-fzych miafteczek, flawne kuźniami żelaznemi y wfzelkim Rzemieślnikiem. Drzewica piękne y porządne miafteczko. Kolbufzowa fławna manufakturami Sto-larskiemi y Snycerskiemi. Baranów nad willą. Stafzow miafteczko murowane, fabryką fukienną, papiernią &c. wfła-wione. Głogow piękne miafteczko. Sieciechów Opaćtwo Benedyktyńskie. Pio-trowin nad willą, tam S. Staniilaw Biskup Krakowski wskrzefił Piotrowina, dziedzica mieyfca tego. Szydłowiec Hrabftwo Xiążąt Radziwiłow. Stobnica, Dukla, Żmigród, y wiele innych. L 5 O Wo-
*7© ATLAS DZIECINNY.
O Woiewodztwic Lubelfkim, a. 6.
imo. Rzeki znacznieyfze fą. :
а.	Wifla która odgranicza to Woiewodz-
two od Sendomirskiego.
б.	Wieprz.
zdó. Miafto Stołeczne
Lublin, murem opafane: Stawne Trybunałem Prowincyi Mało-Polskiey, który fię tu poczyna w pierwfzy Poniedziałek po S. Francifzku, fądzi fię do Niedzieli Kwietney, a przenofi fię do Lwowa. W Lublinie fądzą fig Wo-iewodztwa Krakowskie, Xięftwa Zatorskie y Oświęcimskie, Sendomirskie, Ziemia Chełmska y Powiat Krafn oftaw-ski, Lubelskie y Podlaskie. Odpra-wuią fię tu także fądy Ziemskie y Grodzkie Lubelskie.
3tio. Dzieli fię na trzy Powiaty: Lubelski, Łukowski, czyli Ziemię Łukowską, y IJrzędowski. Staroftwa Grodowe, Lubelskie, y Łukowskie. Niegrodowe Urzędowskie, Kazimierskie, Parczow-skie, W ąwolnickie, Konkolownickie, Zbuczyńskie, &c.
Ąto. Seymikuie w Lublinie, obiera Poflow 6. Deputatów dwóch.
5to. Herb Woiewództwa Jeleń biniy rogaty, y na iego fzyi korona Królewska, a
prze-
KARTA XVII.
171
przednie nogi iak do lotu zapędzone w polu czerwonym. Senatorów więk-fzych ma 2. Woiewodę y Kafztelana Lubelskich. Miafta znacznieyfze oprocz Stołecznego fą te: Łuków Stołeczne Ziemi, tu fię agituią fądy Ziemskie y Grodzkie Łukowskie, wiła w ione Jarmarkami iwielkiemi na konie y bydło Ukraińskie y Poleskie. Urzędów Stołeczne Powiatu. Puławy nad wifla wlła-wione pałacem pięknym y ogrodem, rezydencya Xiąźąt Czartoryskich. Łęczna mialteczko wflawione wielkiemi Jarmarkami na konie y bydło Ukraińskie. Kazimierz nad Wiflą zaizczycone niegdyś wielkiemi Spikrzami, do ktoiVch Gdańsk po zboze zaieźdźał. Piaski mia-tteczko drewniane z zborem Luterskim. Siedlce Miafteczko porządne, pięknym Kościołem y Ratufzem zafzczycone. Opole, Radzyń pięknemi pałacami przy-ozdobione , Kock , Kurów , Lewar-to w, &c,
O Woiewodztwic Podlaflum. c. x,
iwzo. Rzeki znacznieyfze fąte:
e- Bug
Wi Narew albo Narwa.
2do. Bielsk Stołeczne, pod znaczk. x.
3tio. Dzieli fię na trzy Ziemie : Drohicką, Mielnicką y Bielską, które maia fwoich
Pod-
173 ATLAS DZIECINNY.
Podkomorzych y innych Urzędników Ziemskich.
4to. Seymikuie z ofobna każda Ziemia, to ieft :
I.	Ziemia Drohicka w Drohiczynie, obie-
ra Pofłow dwóch y iednego Deputata. Sądy Grodzkie w Drohiczynie: Ziemskie zaś na czterech mieyfcach koleią agituią fię, w Drohiczynie, Sokołowie, w Miedzny, y Mokobodach.
II.	Ziemia Mielnicka feymikuie w Mielniku obiera dwóch Poflow y iednego Deputata. Sądy Ziemskie y Grodzkie tamże.
III.	Ziemia Bielska feymikuie w Brańsku, obiera dwóch Poflow y iednego Deputata. Sądy Grodzkie y Ziemskie tamże. Ta Ziemia dzieli fię na trzy Powiaty: Brański, Tykociński, y Surazki. Trakt' Zatykocki, dla złych przepraw przez Narew, ma fobie pozwolony Grod przez Konftytucyą Seymu Coronationis 1764. w Goniądzu, y tam fię fądzi przez Of-ficiutn Brański e Grodzkie. Staroftwa Grodowe fą te : Drohickie, Mielnickie y Brańskie w Ziemi Bielskiey. Niewodowe fą te : Bielskie . Knyfzyńskie, Auguftowskie, Narewskie, Reygrodz-kie, Klefzczeiowskie, Łofickie. Le-śnićtwo Bielskie za ofobnym przywi-łeiei® idzie.
5 to.
KARTA XVII. 173
5to. To Woiewodztwo obfituie w znaczne krefcencye. Ma za Herb Orła Białego w czerwonym polu z iedney ftrony, a z drugiey Pogonią Litewską, to ieft Jeźdźca na koniu z dobytym pałafzem. Ma Senatorow więkfzych 2. Woiewodę y Kafztelana Podlaskich. Miafta zna-cznieyfze oprocz Stołecznego fą te: Tykocin nad rzeką Narwą, przedtym Kro-lewczyzna,: potym za Jana Kazimierza Roku 1661. dane było dziedzicznym prawem od Rzeczypofpolitey Stefanowi Czarneckiemu Woiewodzie Ruskiemu za wiadome całemu światu iego woienne czyny. Jan Klemens Branicki, Kafztelan Krakowski, Hetman Wielki Koronny, przyozdobił to miafto wfpaniałą Statuą kamienną, którą temuż wielkiemu wo-iownikowi z pięknym napifem erygował, tudzież ozdobnym Kościołem y Klafztorem Miffionarskim. Dom Inwalidów, który Stefan Czarnecki Woiewoda Ruski z fundacyą na 12. To warzy ftwa Jnwalidow erygował, tenże Jan Klemens Branicki kofztownie odnowiły po-więkizył, y na drugich 12. Towarzy-ftwa nowy fundufz uczynił. Auguft II. W tym mieście będąc pod czas rewolu-cyi, wznowił Order Orła białego w Roku 1705. Knyfzyn miafteczko flawne śmiercią Zygmunta Augufta Kroia Pol-ikiego w Roku 1572. Białyitok iedno z
nay-
174 ATLAS DZIECINNY.
naypięknieyfzych, y nayporządniey-fżych miafteczek w Polfzcze, przyozdobione wfpaniałym y wefoîym Pałacem, Ogrodem, Fundufzem Szpitalu y i'anien Miłoliernych, y wielu innemi kofztow-nemi ftrukturatni. Chorofzcza wefołym y pięknym Pałacem zafzczycona. Suraż, Supraśl, Opaćlwo, Bazylianów &c.
O Woiewodztwie Rufkim e. 10.
imo. Rzeki znacznieyfze fą te: pod liczbą
19. San, pod znaczk.
e. q. Dniettr, który w tym Woiewodztwie zaczyna fie. Wifloka. &ę.
2do. Stołeczne miafto pod numer.
10. Lwów, między gorami położone, ob-fzerne, wielkie y handlowne, przyozdobione dwiema Zamkami, iednym w mieście, drugim na przedmieściu na górze ; ma piękne Kościoły, ofobliwie Katedralny pod tytułem Nayświętfzey Panny, y drugą Katedrę Ritûs Graeci Uniti, a trzecią Katedrę Ormiańską, te dwie oftatnie maią fwoich Arcy- Biskupów. Kościoł Bernardyński, w którym S. Jana z Dukli grob ieft, może fię między naypięknieyfzemi w Polfzcze liczyć. Z Kapituły Lwowskiey bywa Przydent y Vice - Prezident na Trybunał Prowincyi Malo-Połskiey, dla
których
KARTA XVII.
175
których fuftentacyi pod czas funkcyi, inkorporowała Rzeczpofpolita Probo-ftwo Trebowelskie. Lwów dofyć ma piękne ftruktury, których wyftawieniu y konferwacyi daią okazyą Kontrakty Lwowskie na Trzy-Króle otwieraiące lię. Tu fię także fądżi Trybunał Prowincyi Mało -Polskiey, od Przewodnicy Niedzieli do & Tomafza pod tymże Marfzaikiem y Prezydentem co y w Lublinie, fądzą fię Woiewodztwa Kijowskie, Ruskie, Ziemia Halicka, Wołyńskie, Podolskie. Bełzkie, Bracław-skie, Czerniechowskie.
3tio. Dzieli fię na trzy Ziemie: Lwowska przy ktorey Powiat Zydaczewski : Prze-myslka, y Sanocka. Staroftwa Grodo-dowe, Lwowskie, Zydaczewskie, Prze-myślkie, Sanockie. Ńiegrodowe w Ziemi Lwowskiey : Kamionackie, Dolińskie, Gródeckie, Gliniańskie, Janowskie, w - Ziemi Przemyślkiey : Drohobyckie, Le-żayskie, Krzeczkowskie , Mościckie, Stryiskie, Wifznińskie, Medyckie, Li-fiatyckie, &c. W Ziemi Sanockiey: Krośnińskie, Mrzygłockie &c. wfzyft-kie od miafteczek tegoż imienia nazwiska fwoie maią.
4^o. Seymiki Deputackie y Gofpodarskie każda Ziemia u- iiebie w Stołecznym iwoim mieście odprawia. Ziemia Lwowfka z
Powia-
176 ATLAS DZIECINNY.
Powiatem Zydaczewfkim, obiera we Lwowie 2. Deputatów. Przemyika w Przemyślu iednego, Sanocka w Sanoku iednego. Seymik Pofellki y Relacyiny czyli Generai Woiewodztwa Rulkiego odprawia fig w Wifzni fądowey, zkąd wylyłaią 7 Poftow, z kaźdey Ziemi po 2, a z Powiatu ZydaczewIkiego, iednego.
5 to. Ru s ta gdzie fą Woiewodztwa Ruikie, Bełikie, y Wołyńlkie, zowie fię Ruś Czerwona. Miała niegdyś fwoich udzielnych Xiąząt, z ktoremi uftawiczne woyny Polacy prowadzili. Na koniec Kazimierz W- przymufił ich do pofiufzeń-ftvva, y przyłączy wizy Ruś do Poilld na Woiewodztwa ią podzielił. Kray Woiewodztwa Rulkiego ieft w Gruntach żyznych, oblany rzekami, ieziorami, fta-w ami obfzernemi : ma także wiele wod ffonych, z których fol wyrabiaią. WStaro-ftwie Ja\vorowlkim we wfiSkło fą wody bardzo zdrowe, y na rożne defekta bardzo pomocne. Herb Woiewodztwa Rulkiego ieft Lew złoty w polu błękitnym. Senatorow więkfzych ma 4. Arcy ■ Bilku-pa Lwowlkiego, Bilkupa Przemyikiego, Woiewodę Rulkiego , y Kafztelana Lwowikiego. Mnieyfzych 2 Przemyikiego y Sanockiego Kafztelanow. Oprócz Stołecznego znacznieyfze miafta fą te: Przemyśl Stołeczne Ziemi, przyozdobione
KARTA XVII.
1/7
bione Katedrą, Ritûs Graeci, y drugą Ritùs Latini. Jaroiìaw nad Sanem piękne w murach, niegdyś bardzo handlow-ne, teraz ruynuie fie. Samborz Ekonomia Krolewlka Dobr Stołowych. Rze-fzow : przyozdobiony wfpaniałym Zamkiem Xiąząt Lubomirlkich, tu na Regiment Gwardyi Koronney Konney erygowany ieft Dom na Inwalidów kofztem Xiąząt Lubomirlkich. Łańcut, Krafi-czyn, Zborow, Tarnowiec, żółkiew, Złoczow, Biały-Kamień, Podhorce Pałac Rzewulkich na górze w pięknym bardzo y wefołym położeniu w guście Architektury przedniey włolkiey wyfta-wiony.
O Ziemi Halickiey o >
ìni0' Rzeki fą te : pod znaczk.
9- Dnieftr, pod znaczk.
o J Pruth.
2do. Halicz pod znaczk.
1' Stołeczne Ziemi, tu przedtym było Arcy- Biskupftwo, ale poty m przeniefio-ne do Lwowa.
3^0-, Dzieli iię na trzy Powiaty: Halicki, 1 rembowellki, y Kołomyi (ki. Staroftwa Grodowe: Halickie y Trçbowellkie; Niegrodowe, Kołomyilkie, Buczniowlkie, Tłumackie, Sniatyńfkie, Sołotwińlkie, Krasnopollkie, Mogilnickie, &c.
M	Ąfo.
i78 ATLAS DZIECINNY.
4to. Seymikuie w Haliczu, obiera 6 Poflow y iednego Deputata.
5to. Ta Ziemia ieft w W oiewodztwie Ruskim, ale że fię ofobno rządzi, przeto tez udzielną ieft Ziemią, inaczey zowie fig Pokuciem. Ma za Herb Kawkę czarną w koronie złotey z rozciągnionemi skrzydłami w polu białym. Senatora ma iednego mnieyfzego, to ieft Kafztelana Halickiego. Miafta iey znacznieyfze oprocz Stołecznego fą te : Trębowla, Ko-łomyia, Stanifławow miafto nowe erygowane, obronne, przyozdobione pałacem pięknym v wfpaniałym Potockich. Sniatyn, Buczniow, Rohatyn, Tyśmie-nica. &c.
O Ziemi Chełmfkiey +
imo. Rzeki znacznieyfze fą te : pod znacz. c. Bug, Wieprz 6.
Świtach Jezioro na mile ciągnące Białe Jezioro dofyć obfzerne.
ido. Chełm Stołeczne miafto : tu Katedra Bi-skupftwa Ritûs Graeci Uniti.
3tio. Dzieli fię na dwa Powiaty: Chełmski> y Krafnoftawski. Staroftwa Grodowe» Chełmskie, y Krafnoftawskie. Niegro-dowe, Lubomlskie, Ratneńskie, Rubie-fzowskie.
4 to-
KARTA XVII.
179
4to- Seymikuie w Chełmie, obiera dwóch Po-lîow y iednego Deputata.
5to. Ta Ziemia podobnież iak y Halicka należy do Woiewodztwa Ruskiego, a!e fię ofobno rządzi, ma za Herb Niedźwiadka białego między trzema drzewami w pola zielonym. S e na toro w ma dwóch: Biskupa Chełmskiego ; mnieyfzego zaś iednego, to ieft Kafztelana Chełmskiego. Miafta znacznieyfze oprocz Stołecznego fąte: Krafnoftaw murem opalane, fof-fami niegdyś y Zamkiem obronne, w którym Maximiliari Arcy Xiążę Auftryi poymany od Polakow, w Batalii pod Byczyną na Śląsku, przez W. Zamoyskiego, w Krafnoftawie był ofadzony. Tu Katedra Biskupftwa Chełmskiego Ritûs Latini. Zamość Miafto Stołeczne Ordynacyi Zamoyskiey, położone w ob-fzernvch polach y równinach pięknych, na około murem opalane, wałami y fof-fami obwiedzione; Zamkiem zmocnione, przy którym ieft Kollegiata, a w niey Dziekan Infułatem, Prałatami zaś y Kanonikami Akademicy z tameczney Akademii , ktorey Fundator Wielki Zamoyski. Tu Unia Rufi Polskiey z Kościołem Łacińskim potwierdzona ieft Roku 1720. W Ziemi tey fą grunta na wielu miey-fcach z krydy.
O Wo-
Igo ATLAS DZIECINNY.
O Woiewodztwie Bełzkim e.20.
imo. Rzeki znacznieyfze ma te :
c. Bug, Wieprz 6.
2do. 20. Miafto Stołeczne Bełz pod numer, wflawione przed ktłkąfet lat obrazem cudownym Nayświętfzey Panny, który potym Bolefław Xiąźe Opolski do Czę-ftochowy przeniofl.
3tio. Dzieli lię na 5 Powiatow : Bełzski, Buski. Grabowiecki, Horodelski, y Lubaczew-ski. Staroftwa Grodowe, Bełzkie, Buskie, Grabowieckie, y Horodelskie. Niegrodowe, Lubaczewskie, Sokalskie, Moftowskie, Korytnickie, Tyfzowie-ckie , Tarnogorskie , Szczurowieckie, &c. &c.
4to. Seymikuie w Bełzie, obiera 5 Polîow y 2 Deputatów.
5*0. To Woiewodztwo ma za Herb Gryffa białego w koronie złotey, w polu czerwonym. Senatorow więkfzych dwóch: Woiewodę, y Katztelana Bełzkich. Mnieyfzych dwóch Lubaczewskiego, y Buskiego Kafztelanow. Miafta znacznieyfze oprocz Stołecznego fą te : Sokal nad Bugiem fławne Klafztorem y Kościołem Bernardynów, a w nim cudownym obrazem Nayświętfzey Panny. Tartaków miafteczko dofyć ozdobne, wflawione
KARTA XVII.
Jarmarkami, pełne Zydow. Kryftyan^el przyozdobiony pałacem wfpaniałym Potockich. Magierow, Waręź. &c.
O Woiewodztwie Wołynfkim./ III. 11.
Wio. Rzeki znacznieyfze fą te : przy num.
11. Żyłka znaczy rzekę Styr.
21.	Horyń.
22.	Słucz, te trzy rzeki idą na 'Polifie y wpadaią w rzekę Prypeć, oprocz tych, fą inne pomnieyfze, iako to: IkwTa, Kurczyk, &c;
2do. Miafto Stołeczne pod num.
II. Łuck, po łacinie Luceoria; przyozdobione Zamkiem y dwoiaką Katedrą, iedną Ritûs-Latini, a drugą Ritus-Grae-ci Unici, leży nad Styrem rzeką, ma Kościołow kilkanaście pięknych, przy-tym liczne fą dworki Szlacheckie: mnoftwo iednak źydow y Karaimów przewyźfza.
3tio. Dzieli fię na trzy Powiaty: Łucki, Włodzimirski, y Krzemieniecki. Staroftwa Grodowe trzy: Łuckie, Włodzi-mirskie, y Krzemienieckie. Niegrodowe, Kowelskie, Drohomylskie, Hnidaw-skie, &c.
4to. Seymikuie w Łucku obiera 6 Poflow y 3 Deputatów.
M 3	5to.
182 ATLAS DZIECINNY.
5to. Kray Woiewodztwa tego, nazwać lig może nayobfitfzym w Polfzcze w wfzel-ką krefcencyą -, bydło, zwierzyny pfzczoły &c. Ma za Herb, Krzyż biały v/ czerwonym polu, a w śrzod Krzy-za orzeł biały. Senatorow więkfzych ma trzech: Biskupa Łuckiego, Woie-Wodę, y Kafztelana Wołyńskich. Mia-fta oprocz Stołecznego znacznieyfzc ma te : Włodzimierz pod znaczk. W* Stołeczne Powiatu fwego, tu Czernie-ćhoWskie Woiewodztwo feymikuie* Krzemieniec, pod znak. III. Stołeczne Powiatu fwego. Dubno, y Oftrog Stołeczne miafta Ordynacyi Oftrog' skiey czyli Dubieńskiey. Korzec Sto' łeczne Xieftwa niegdyś Koreckiego. Zbaraż Stołeczne Xiçftwa niegdyś Zbaraskiego. Ołyka Stołeczne Ordynacji Ołyćkiey należące do Domu Xiąż. Radzi' wiłow. Brody flawne Jarmarkami pełne żydów- Konftantynow należące do Ordynacyi Dubieńskiey. Wiśniowiec-Równe, miafteczko w pięknym położę' niu, przyozdobione pałacem Xiążąt LU' bomirskich z ratufzem y sklepami muro wariemi, pełne żydów- Podkamieni0 liawne cudownym Obrazem Nayświęf' ifzey Panny Maryi w Kościele Domini' kańskim. Międzyrzec Korecki, y MiÇ' dzyrzec Oftrogski. Berefteczko. Za' flaw, Połonne, Klewań, Alexandry»»
anne
KARTA XVII.
183
Annopol, Olesko flawne urodzeniem Jana III. Sobieskiego. Lachowce pięknym na górze wyfokiey Zamkiem ozdobne, rezydencya Xiążąt Jabłonowskich.	'
O Woiewodztwie Podolfkim. 12. g-
Kno. Rzeki znacznieyfze fą te : pod znaczkiem q. d. Dniefter, który to Woiewodztwo oddziela od Wołofzczyzny, czyli odMul-tanow B. pod znaczkiem zaś e. Rzeka Bog, zaczyna fię w tym Woiewodztwie. Smotrycz oblewa Kamieniec, y wpada do Dnieftru &c.
2do. Stołeczne miaito Kamieniec pod numer. 12 nad rzeką Smotryczem, mowi fię Kamieniec Podolski, dla różnicy drugiego Kamieńca który ieft w Woiewodztwie Brześciańskim. Ten Kamieniec Podolski ieft Forteca y obrona Polski od Turków, między wielkiemi y niedoftępnemi skałami położone. Mahomet IV. Sułtan Turecki w Roku 1672. tę Fortecę mocą wziął, która w ręku Tureckich aż do Roku 1699. zoftawała, y dopiero przez Traktat Karłowiecki, gdy wieczny po-koy między Polską y Turkami ftanął, oddań}' był. Stanillaw Auguft Kroi Polski w Roku 1766. mury około Fortecy odnowić kazał, tudzież Artyleryą powiek fzył.
M 4	3*J0-
184 ATLAS DZIECINNY.
3tio. Dzieli fię na trzy Powiaty : Kamieniecki, Latyczewski, y Czerwonogrodzki. Sta-rofta Generał Ziem Podolskich ma pod fwoią Jurisdykcyą dwa Grody, Kamieniecki , y Latyczewski. Niegrodowe Staroftwa fą te : Czerwonogrodzkie, Barskie, Chmielnickie, Kopaygrodzkie, Mukarowskie, Płoskirowskie, Skalskie, Sałnickie, Smotryckie, Dzwinogrodz-kie, Domar)iowskie, Ulanowskie, Ly-tyńskie, Chreptejowskie. Staroftowie Pograniczni na Ukrainie równie iak y Grodowi przyfięgaią Krolowi na wierność, y takie Staroftwa nie podpadaią Juri communkativo ceflyi na Białogłowy.
4 to. Seymikuie w Kamieńcu Podolskim, obiera 6 Poflow y Dwóch Deputatów.
5to. Kray tego Woiewodztwa obfity, y żyzny bardzo, w polach wielkich, y ob-fzernych paftwiskach, w których żywi wielką moc bydła y koni ftada, za-gęfzczony nieprzeliczonemi prawie pa-fiekami, z których obywatele tameczni naywiękfzy handel y boga&wa maią. Tym czalem to Woiewodztwo naypod-legJeyfze ieft naiazdom Kozackim, Tureckim, y Tatarskim, y uftawiczne prawie z pogranicznemi zatargi : przeto ma dwóch Sędziów pogranicznych, którzy wraz z Sędzią y Pilarzem Grodzkie-
mi
KARTA XVII.
185
mi Kamienieckiemi, tudzież Kommifla-rzami od Porty Ottomańskiey delegowanemu fądy Pograniczne w fprawach Oby-telow Polskich z Tureckiemi lub Tatar-skiemi, albo Wołoskiemi fądzą. Sędziemu każdemu po dwa tyfiące złot. Skarb Koronny płaci corocznie. Ma za Herb Słońce złote, w białym polu. Senato-towie więkfi tego Woiewodztwa fą ci: Biskup Kamieniecki, Woiewoda Podolski, y Kafztełan Kamieniecki. Zna-cznieyfze miafta oprocz Stołecznego Tą te: Laty gzów, Bar, Batów flawne klęską woyska Polskiego w Roku 1652 od Chmielnickiego Kozackich Buntów Pryn-cypała porażonego. Paniowce, Zwa-niec mieyfce dofyć obronne. Okopy S. Troycy Forteczka przeciwko Turecłdey granicy nad Dnieftrem trzy mile od Kamieńca, za ftaraniem Stanifława Au-gufta Króla Polskiego zreparowana. Bucząc, Ufiatyn, Tarnopol, Czorftkow, Jazłowiec ; Zalefzczyki flawne fabryką lukien, y materyi, ofobliwie kamlotow. Malczyce, &c.
O Woicwodztwie Braciawfkim g. 13.
imo. Rzeki znacznieyfze fą te :
d- Dniefter.
e' Bog : obydwie te rzeki wpadaią do morza czarnego.
M 5	zdo.
186 ATLAS DZIECINNY.
ido. Stołeczne miafto pod numer. 13. Bracław nad rzeką Bugiem, erygowane od Ale-xandra Kroła przeciw inkurfyom Tatarskim Roku 1497.
3^0» Dzieli fię na 3 Powiaty Bracławski, Winnicki, y Zwinogrodzki. Staroftwo Grodowe, Winnickie. Niegrodowe Zwi-nogrodzkie, Niechorow»H'e, Dymidz-kie &c. Woiewodztwo Bracławskie, podobnie iako y Podolskie, ma fwoich Pogranicznych Sędziów, którzy wraz z Kommiffarzami od Porty y Hana Tatarskie-go zeflanemi, rozfądzaią fprawy y kłótnie zachodzące między obywatelami tych dwóch Potencyi.
4to. Seymikuię w Winnicy, obiera Poflow 6 Deputatów dwóch.
5to. Ma za Herb Xięźyc niepełny w Krzyżu ; Senatorów dwóch więkfzych, Woie-wodę y Kafztelana Bracławskich. Miafta znacznieyfze oprocz Stołecznego fą' te : Winnica nad rzeką Bogiem Stołeczne Powiatu fwoiego. Koniecpole, Humań, Targowica, Niemirow, &c.
O WoieWodztwie Kijowfkim. 15.
imo. Rzeki znacznieyfze fą te : pod znacz. f. Ciągnąca fię żyłka znaczy rzekę Dniepr,
albo Borifthenes. Żyłka zaś x. Znaczy rzekę : Ciecieref.
• 2 &>•
KARTA XVII. i87
2do. Miafto Stołeczne pod literą
x. Żytomierz, całe prawie drewniane oprocz Kościołow kilka murowanych : tu ieft Katedra Bislmpftwa Kijowskiego Ritûs Latini.
3tio. Dzieli fię na trzy Powiaty : Kijowski, Zytomirski. yOwrocki, Staroftwa Grodowe : Zytomirskie, y Owrockie. Niegrodowe, Białocerkiewskie, Bohu-ilawskie, Czehryńgkie, Czerkaskie , Kaniowskie, Korfuńskie, Trechtymirow-skie, &c.
Ąto. Seymikuie w Żytomierzu lub Owruczu, obiera Polîow 6, y Deputatów dwóch.
5*0. To Woiewodztwo przed tym bardzo obfzerne było, całą bowiem prawie Ukrainę w fobie zamykało, teraz znaczna iego część odpadła do Moskwy. Roku albowiem 1686. przez Traktat Grzymułtowski oddana Moskwie wfzyft-ka Ukraina za Dnieprem, y te Ofady: Pułtawa (tu Piotr Wielki Car Moskiewski zbił na głowę Karola XII. Króla Szwedz-. kiego w Roku 1709. który z tamtąd do Benderu uciekać mufiał pod protekcyą Porty Ottomańskiey'). Perewołocznia, Pe-ryaftaw, Mirogrod, Lubny, Prayłusk, Hadziacz, Oftrz, Batury, Nizyn, aż do Putywla. A z tey ftrony Dniepru oddano Moskwie Kijów, Pieczary, Try-pol, Stayki, Wafilkow, y wfzyftkie
grunta
ATLAS DZIECINNY.
grunta między rzeczkami Stnltmą y Ir-pienią, na pięć mil od Kijowa aż kuStay-kom. W dole po nad Dnieprem zoftały przy Pol Czcze te Ofady: Ryfzczow, Trechtymirow, Kaniów, Mofzna, Sokol-nica, Czerkafy, Borowica, Buczyn, Kryłow, Czehryn, aź do Tafminy rzeki; od tey rzeki począwfzy należą do Moskwy Zaporohy czyli brzegi, y pewne przeprawy Dniepru, ze skal w tey rzece blisko fiebie lezących składaiące fię, od których zowią fię Kozacy Zapo-rowfcy, z drugiey ftrony Dniepru Siecz, czyli Kozacy Siczowi, Dzikie Pole, Czarny Las, Kudak, y inne Siedliska y Kępy Kozackie, aż do wpadku rzeki Dniepru w Morze czarne. To Woiewodztwo ma za Herb : Anioła Białego w czerwonym polu z mieczem dobytym. Senato-row więkfzych ma 3, Biskupa, Woiewo-dę, y Kafztelana Kijowskich. Miafta znacznieyfze oprocz Stołecznego fą te: Owrocz niedoftępne w iefieni y na wio-fne, dla biot y bagnow obfzyrnie rozle-waiących, Białacerldew, dofyć obronne miafteczko; Bohuflaw, Berdyczów wftawione cudownym obrazem Nayświęt-fzey Maryi Panny w Kościele Karmeli-tanskim, który wałami y murami na kfztałt Fortecy umocniony y ubefpieczo-ny ieft, przeciw inkurfyi Kozakow Buntowników czyli Haydamakow : tu skład
Oby-
KARTA XVII.
189
Obywatelow całego prawie Woiewodz-twa przed naiazdami Kozackierni.
O Woiewodztwie Czerniechowfkim. S.
ïwîo. Rzeki znacznieyfze w tym Woiewodz-twie lą:
/• Dniepr, Dziefzna.
d- Soza &c.
~do. Stołeczne miafto Czerniechow nad Dzig-fzną w ręku Moskiewskich.
3tio. Dzieli fię na 2 Powiaty : Czerniechow-ski, y Nowogrodzki-Siewierski. Sta-roftwa Grodowe : Czerniechowskie, na-. leżało niegdyś do Woiewody, a drugie Nowogrodzkie.
Ąto. Seymikuie w Włodzimierzu w. na Wołyniu obiera Poflow czterech y Deputatów dwóch.
5#o. Całe to Woiewodztwo, za Jana Kazimierza, przez Traktat Grzymułtowski, Moskwie ieft uftąpione : imie więc tylko ie-go przy Polfzcze zoftało: ma za Herb Orła o dwóch głowach pod iedną Koroną. Senatorow więkfzych ma dwóch, Woiewodę y Kafztelana Czerniechow-skich.
O Wo-
igo ATLAS DZIECINNY.
O Wielkim Xiçftwie» Litewfkim. II. c. Z. w Powlżechności,
P. -Jakie w tym Krain powietrze, uro* dzay, Rząd, Religia , y przymioty Obywał elo w ?
0. "Dowietrze zimnieyfze niż w Polfz-cze, cały prawie w lafach obfzer-nych, gdzie zwierza wfzelkiego rod/.aiu podoftatek znayduie fię: oblany wielą rzekami, ieziorami, bagnami, przeto pewnych roku czalow w niektórych mieyfeach nie-doftępny. Obfituie iednakże w urodzayne pola, zkąd podoftatek zboża, konopi, pota-źow, y innych kraiowych towarow, częścią Dźwiną do Rygi, częścią Niemnem y ^Wilicą do Królewca pofyła.
Względem Rządu W- X. Litt., miało fvvoich Udzielnych Xiążąt. Wladylïaw Ja-gieiło, Xiąźe Litewskie, poiąwfzy w roku 1335. za zonę Jadwigę Krolowe Polską, córkę młodfzą Ludwika Kroia Węgierskiego y Polskiego, przyłączył Litwę do Polski : zupełna iednak iey z Koroną Unia co do Praw, y wfzelkich prerogatyw dopiero za Króla Zygmunta Augufta oftatniego z Familii Ja-gieJlońskiey potomka, na Seymie Lubelskim w Roku 1569. Itanęła. Xięftvvo Litewskie erygowane ieft na trzecią Prowincyą Rze-czypofpolitey Polskiey, co trzeci Seym daie z między iiebie Marfzałkow Seymowych:
y ten
karta XVII-
y ten trzeci Seym odprawować fię powinien według prawa w Grodnie. Urzędy Ziemskie w Litwie rożne fą od Urzędów Ziemskich w Koronie, y tym idą porządkiem: nayprzod Ciwonowie, ci zaś tylko w Wileńskim fą y Trockim Woie-Wodztwach poiednemu. W XięftwieZmudz-kim ieft ich 14 Eyragolski, Wielkich-Dyr-Wian, Małych -Dyrwian , Retowski, Uzwęt-ski, Poiupski, Twerski, Szaudowski. Ee-rzański, Tendziagolski, Korfzewski, Wiefz-niańskj, Gondyński, Birzyniański. Urząd Ciwonow Zmndzkich ieft fądzić fpra-Wy Podkomorskie, iako to na Kondefcen-fyach, y to tylko w granicach Xięftwa Litewskiego; przyfięgać zaś mufzą rotą Pod-komorską przed Ziemftwem Roficńskim na Sprawiedliwe Rdzenie lpraw do lądu Pod-kpmorskiego ściągaiących fię, y mogą fobie po iednym Komorniku kreować. \Volna iednak od ich fądu do Starofty lub Kafztela-na Zmudzkiego appellacya. Po Ciwonach idą Marfzałkowie Powiatowi. Ci zaś fą tylko w 14 Powiatach Woiewodztw Litewskich, fą dożywotni, tym zaś idą porządkiem: Ofznnanski, Lidzki, Wiłkomirski, Brafławski, Grodzieński, Kowiński. Upitski, Starodubowski, Słonimski, Wołkowyski, Orleański, Piński, Mozyrski, Rzeczycki, oni fą Dyrektorami Sevmikow w twych Powiatach. ^ p0 Marfzaìkach idą: Podkomorzy, Chorąży, Sędziowie 4 Żiemlcy • Pilarz
Ziem-
192 ATLAS DZIECINNY.
Ziemflu, Woyski, Stolnik, Podftoli, Pod-woiewod/y, lub Podftarofta Grodzki, Sędziowie 3 Grodzcy, Pifarz Grodzki, Ho-rodniczy, Podczafzy, Cześnik, Łowczy, Skarbnik, Miecznik, Koniufzy, Strażnik, Oboźny, Krayczy, Moftowniczy, Budowniczy &c.
Religia Katolicka zafzczepiona za Wła-dyflawa Jagiellona, do tych czas kwitnie w tym Xiçftwie. Są iednak mieyfca, gdzie Schizmatycy maią fwoie Cyrkwie y Manafte-ry. Oprócz tego Tatarowie po wielu mia-fteczkach od dawnych czafow ofiedli, y maią fwoich obrządkow fprawowania wolność. Zydow niezmierna moc po caley Litwie przemiefzkiwa. Po lafach, bagnach Filipowcy gdzie niegdzie miefzkaią: Sekta to ieft ludzi, maiąca podobieńftwo Chrze-ściańftwa przy niezliczonych zabobonach y baśniach.
Naród Litewfki tegoż ieft przemyflu y wrodzonych przymiotow, iakPolfki, Terce Rycerskie wflawione tylą w Hiftoryi Narodowey dowodami, przy wielkiey do wfzelkich nauk fpofobności zawfze w nich wydaie fię.
Herb Xieftwa Litewfkiego ieft Pogonią fiedzący na koniu rozpędzonym , z fzablą dobytą, na pogonienien ieprzyiaciela.
P. Z
KARTA XVII.
193
P. Z kim graniczy Wielkie Xiçjîwo Li-tewfkie ?
O. W- X. Litt. graniczy na Polnoc IV. z Kurlandyą, Inflantami Roflyiikiemi pod numer, 45 y
A. Molkwą.
Na Wfchod także T. z Molkwą.
Na Południe, pod znaczk. w. 15. z Woiewodztwem Woîynlkim, y Czerniechowikiin.
Na Zachód , pod znaczkiem X. z Woiewodztwem Podlafkim y Krole-ftwem Prulkim, tudzież pod znaczk. T. E. z Morzem Bałtyckim, Żmudź od Zachodu oblewaiącym pod numer. 24.
P. Na wiele mil wzdtuz y wfzerz roz-ciąga fie IV. X- Litewfkie.
O. Wzdłuż W- X. Litewlkie rozciąga fię około fto dwadzieścia mil, w fzerz pranie tyleż.
0 PROWINCYl WIELKIEGO XIÇSTWA LITEWSKIEGO pod znaczk. U. e.
P. Na wiele Woiewodztw dzieli fię Pro-toincya Wielkiego Xiçjhva Litewfkiego?
O. Na dziefięć, y iedno Xięftwo albo Staroftwo Zmudzkie, to ieft : pod znaczk.
N
7- S'
[94 ATLAS DZIECINNY.
7. g. Woiewodztwo Wileńskie, pod znaczkiem
g.	y 23. Woiewodztwo Trockie ; pod
znaczkiem
d. Xigltwo czyli Staroftwo Zmudzkie, pod znaczkiem
T. WoiewodztwoSmoleńskie; pod znaczk.
11. Woiewodztwo Potockie, pod znaczk.
c. Woiewodztwo Nowogrodzkie, pod znaczk.
9. Woiewodztwo Witebskie, pod znaczk.
P. W oiewodztwo Brześciańskie, albo Brzeskie Litewskie; pod znaczk.
Woiewodztwo Msciilawskie ; pod znaczk.
Z. Woiewodztwo Mińskie, pod znaczk.
h.	WToiewodztwo Inflantskie.
P. Wyraź iv fzczegolności w każdym z tych Woiewodztw : ,1. Rzeki. 2. Miajla Stote' czne. 3. Powiaty z mioyfcami Seymikow, y Staroftwami, 4. Przyday niektóre o każdym [Voieivodztwie wiadomości, y miajla w nich przednieyfze»
O. Chętnie to uczynię, y ile fzczupłość Mappy Wielkiego Xieftwa Litewskiego pozwoli , znaczkami wyrażone mieyfca pokazy zaczynam więc.
O Woie-
ii
KARTA XVII.
O Woiewodztwie Wileńfkim. 7. g.
Iwîo. Rzeki znacznieyfze w tym Woiewodztwie fą te : żyłka przy g. Wilia» inne, Święta, Dziefzna, &c.
2do. Miafto Stołeczne nie tylko Woiewodztwa, ale całego Xiçftwa Litewskiego ieft: Wilno pod numer. 7. nad rzeką Wilią» fundowane odGedymina Xiąźęcia Litewskiego, murem opafane, przyozdobione wfpaniałemi Kościołami, ofobliwie Katedralnym Biskupftwa Wileńskiego, w którym ieft Grob Świętego Kazimierza Krolewica Polskiego. Akademia Wileńska ieft pod dozorem XX. Jezuitów. W Wilnie agituie fię Trybunał Główny Wielkiego Xięftwa Litewskiego, poczyna fię w Poniedziałek po Świętym Sta-niflawie Biskupie, y fądzi fię przez 22. Niedziel nieprzeftannie. Marfzałka Trybunalskiego obieraią Deputaci Kadencyi Wileńskiey, maią iednak prawo woto-r wania na niego y Deputaci z repartycyi Ruskiey, ci ktorzyby fię w Wilnie na ten czas znaydowali. Po skończoney Kadencyi Wileńskiey Deputaci którzy na niey fądzili, iuź nie fą obligowani do fądzenia Kadencyi Ruskiey, która fię raz w Mińsku, a drugi raz w Nowo-grodku alternatą odprawuie, ale tylko Marfzałek Trybunału Głównego w Wilnie obrany. Po skończonym Trybunale N 2	Zietn-
i96 ATLAS DZIECINNY.
Ziemikim w Wilnie wyznaczeni przez Marfzalka z Koła Deputackiego w liczbie fześeiu Deputaci z tyląż Deputatów Duchownych; których 3. z Kapituły Wi-leńfkiey, dwóch z Zmudzkiey, a ieden z Smoleńfluey bywa, złączy wfzy fię, y z pomiędzy fiebie obrawfzy Marfzałka Świeckiego, Sądy Trybunału Duchownego czyli Compojiti tffudicii przez Niedziel Cześć nieprzerwanie fądzą. Pifa-rzami zaś Trybunallkiemi w Litwie nie Pifarze fą Ziemfcy, iak w Koronie, każdy z fwego Woiewodztwa lub Ziemi; ale Deputaci per turnum Woiewodztw y Powiatow. Na Kadencyi Wileńlkiey W Wilnie fądzą fię Woiewodztwa Wi-łeńfkie z fwoiemi Powiatami, Trockie z fwoiemi Powiatami, Xiçltwo Zmudz-kie, Woiewodztwa , Smoleńikie , Polo-ckie, y Brzelkie Litewikie, z fwoiemi Powiatami.
3łio. Dzieli fię na 5 Powiatow: Włafny Wi-leńfki, Ofzmiańlki, Lidzki, Wilkomir-lki, Braflawlki; Staroftwa Grodowe: Wileńlkie należy do Woiewody Wileń-fkiego, Ofzmiańlkie, Lidzkie, Wilko-mirfkie, Braftawfkie. Niegrodowe Staroftwa w Wilexilkim: Byftrzyckie, In-turlkie , Kiernowikie , Meyfzagolikie, Ławarylkie, Trokinowlkie, Rakanci-lkie &c. w Powiecie Ofzmiańfkim : Daw-gielilkie, Dudzkie, Dziewienilkie, Hub-
KARTA XVII.
197
fkie, Jakuńfkie, Krewfkie; Lipnifkie należy do Artyleryi Wielkiego Xiçftwa Litewlkiego; Markowlkie, Miadziollkie, Trablkie, Wileylkie, Pokretońlkie, &c. W Powiecie Lidzkim Barciańfkie, Du-bilkie, Eyfzylkie, Koniawlkie, Nowod-worlkie, Oftryńlkie, Raduńfkie, Wafi.-lilkie, &c. W Powiecie Wilkomirlkim : Bolnickie, Kupifkie, Onikfztańlkie, Pie-niaulkie, Subockie, IJfzpollkie; W Powiecie Braflawlkim : Opelkie , &c. W fzyftkie te Staroftwa biorą imie od Miafteczek lub Wli tegoż nazwilka. Każdy Powiat feymikuie ofobno w Stołecznym fwoim mieście, Wiieiiflci w Wilnie, Ofzmiańlki w Ofzmianie, &c. Z każdego Seymiku wyfyłaią na Seym po dwóch Poflow. Na Deputackim zaś Seymiku w Poniedziałek po Gromnicach, obieraią po dwóch Poflow na Trybunał Główny Wielkiego Xigftwa Litewlkie-go, iednego na Kadencyą Wileńlką, a drugiego naKadencyą Rulką: Summa Poflow 10. Deputatów 10. Sądy Ziemikie Grodzkie w Stołecznych Miaftach Powiatowych.
To Woiewodztwo ma Herb tenże co W* Xiçftwo Litewskie ; Senatorow wiek-fzych ma 3, Bilkupa, Woiewodç, y Kafz-telana Wileńfkich. Kafztelan Wileńlkl ma krzeflo w Senacie między Wywodami Sęndomirlkim y Kalilkim. Miafta N 3	oprocz
198 ATLAS DZIECINNY.
oprocz Stołecznego znacznieyfze fą te: Ofzmiana, Lida, Wilkomierz, Braflaw Stołeczne fvvoich Powiatow zafzczycone Seymikami y Sądami. Ekonomia Łidz-ka należy do Dobr Stołowych Królewskich.
O Woiewodztwie Trockim.
pod nimi. 8. 23.
imo. Rzeki znacznieyfze też fame co w Woiewodztwie Wiieńfkim, ciągną fię do te-» goż Woiewodztwa.
2do. Stołeczne Miafto Troki pod numerem 25. nad Jeziorem obfzernym y rzeką Brazalą która wpada do Wilii.
3tio. Dzieli fię na 4 Powiaty: Trocki, Gro-dziński, Kowieński, y Upitski. Staro-ftwa Grodowe: Trockie należy do Wojewody, Grodzińskie, Kowieńskie, y Upitskie. Niegrodowe: w Trockim: Daugowskie, Przełayskie, Łozdzieyskie, Mereckie , Metelskie , Niemonoyskie, Oniskie, Olkienickie, Sumiliskie, Sim-neńskie, Zofielskie, Zyzmorskie, &c. w Powiecie Grodzieńskim Berznickie, Przewalsike, Wafilkowskie, Filipowskie &c. w Powiecie Kowieńskim : Dorfuń-skie , Kormiałowskie, Pilwiskie, Puń-skie, Preńskie, Stokliskie, Wilkowskie, Wifotynieckie, &c. W Powiecie Upit-
skiua :
KARTA XVII.
199
skim: Gulbińskie, Szymańskie, Szadow-skie, Stęgwilskie, Wobolnickie, Zydey-kańskie, &c. od miafteczek lub wiofek wfzyltkie nazwiską biorą.
Każdy Powiat feymikuie ofobno w jVoim Stołecznym mieście, iako to Powiat Trocki w Trokach, Grodzieński w Grodnie, kowieński w Kownie, Upitski w Poniewie-Na każdym Seymiku po dwóch Po-y dwóch Deputatów obieraią. Sum-Polîow 8 > Deputatów 8 > Deputatów po-'°wa na Trybunał Kadencyi Wileńskiey, a ^rUga na Trybunał Kadencyi Ruskiey.
4to. Herb tego Woiewodztwa ieft, Pogonią w czerwonym polu. Ma Senatorow wiçkfzych : Woiewodg, y Kafztelana Trockiego, ten ma mieyfce między Wo-iewodami Sieradzkim y Łęczyckim. Miafta znacznieyfze oprocz Stołecznego fa te: Grodno pod numer. 8> na(ł Niemnem rzeką, ftawne Seymami z Kadencyi na Wielkie Xiçftwo Litewskie, znacznie ogniem po kilka razv zdezolowane. Tu fję agituia Kommifìye Skarbowa y Wojskowa Wielkiego Xieftwa Litewskiego. Ekonomia Grodzieńska należy do dobr Stołowych Królewskich. Kowno leży przy złączeniu fię Wilii z Niemnem ; dofyć piękne y porządne mia-fteczko. Upita, Wygry nic ofobliwfze-go nie maj oprocz wfpaniałego Kościoła N 4	y Klafz-
200 ATLAS DZIECINNY.
y Klafztoru Kameduîow. Pozaście, Gora zwana Mons Pacis, wffawiona Kościołem y Klafztorem Kamedutow. Merecz, Poniewież, Olita Ekonomia Krolewfka, Olkieniki ilawne Konfederacyą Olkie-nicką, czyli bardziey krwi obywatel-fkiey rozlaniem w Roku 1700. niegodnym wfpomnienia.
O Xiçftwie Zmudzkim. d.
imo Rzeki znacznieyfze te:
r. r. Niemen, Windaw, Mufza, &c. Oprócz tego znaczną Żmudzi część oblewa Morze Bałtyckie.
2do. Miedniki d. przyzdobioneKatedrąBilkup-ftwa Zmudzkiego.
3tio. Dzieli fię na 28 Powiatow to ieft : Eyra-goliki, Wilkowfki, Wielońlki, Rolień-fld, Widuklelki, Krozki, Tendziagollki» Jafwońiki, Szaweliki, Wielki-Dyrwian» Mały-Dyrwian, Berzańfki, Uzwftlki, Telfzewlki, Retowiki, Pojurlki, Wiefz-iiiańlki, Korfzewfki, Szawdowfki, Grin-dyńlki, Tweriki, Potumfzewiki, Birzy-niański, Polongowski , Powendeńfki, Medynyiańiki, KonklańfLd, Zorańfki. Z których pierwfze 13 Sądy Zietnikie y Grodzkie maią w Rofiennach. Powiaty Wielkich - Dyrwian, y Małych Dyrwian przez Konftytucyą Seymu 1766. wyuczone
KARTA XVII. 201
czone fą z Repartycyi Rofieńlkiey, y jnkorporowane do Repartycyi Telfzew-lkiey. Drugie zaś w Telfzewie. Grody obydwa Rofieńiki y Telfzewfki należą do Sądowey Jurisdykcyi Starofty Zmudzkiego. Staroftwa Niegrodowe ma te: Wielońfkie, Jurborglkie, Beyfagol-Jkie, Skirftymońlkie, JafwoMkie, Try-fkie, Chweydaiillde, Telfzewfkie, Tyrk-fzlewlkie, Retowikie, Plungiańlkie, Gor-źdowlkie, Polongowlkie, Ptollkie, &c. Ekonomia Szawelfka należy do Dobr Stołowych Krolewlkich.
Ąto. Seymikuie Xiçftwo Ztnudzkie w Rofie-niach, obiera trzech Poflow na Seym, y 4 Deputatów na Trybunał W- X. Li-tewfkiego, dwóch na kadencyą Wileńfką a [dwóch na Kadencyą Rulką w Mińlku lub Nowogrodku agituiącą
5*0. Kray Xiçftwa Zmudzkiego ma grunta żyzne y urodzayne, graniczy na połnoc z Xîçftwem Kurlandzkim, na Wfchod z Woiewodztwem Trockim, na Południe z Woiewodztwem Trockim także y Kroleftwem Prulkim : na Zachód z tymże Kroleftwem y Morzem Bałtyckim. Herb Xiçftwa: Pogonią na Chorągwi bialey w polu czerwonym naiedney, a na drugiej ftronie Niedźwiedź czarny z białą obrażą. Ponieważ zaś Xifftwo Zmudzkie za Xiążąt Litewlkich było rzą-N 5	dzone
loi ATLAS DZIECINNY.
dzone przez Staroftow, dla tego ciż Sta-roftowie nie odmienili dotąd Twego tytułu na Woiewodztwo, lubo fą Senatorami. Ma tedy to Xięftwo trzech Senatorow Krzeiïowych: Biskupa, Staroftę, yKafz-telana Zrnudzkich. Staroftwo Zmudzkie idzie przez Elekcyą, Kroi iednego z podanych fobie Kandydatów, potwierdza. Starofta Zmudzki ma mieyfce w Senacie między Woiewodami Łęczyckim, y Brzeskim Kujawskim. Miafta znaczniey-fze, oprocz Stołecznego, fą te: Ro-fienne zafzczycone Seymikami, Sądami Grodzkiemi y Ziemskiemi. Telfzew, tu iię także Sądy Ziemskie y grodzkie agi-tuią. Birźe gdzie niegdyś Auguft II. Kroi Polski z Piotrem W- Carem Moskiewskim fekretną mieli, ziechawfzy lię?, umowę, przeciwko Karolowi XII. Krolowi Szwedzkiemu, który w krotce po ich wyiezdzie przybył tu był. Po-laugen pod numer. 24 czyli Polongow : Port niegdyś flawny na Morzu Bałtyckim ; poznaki tego dotąd w morzu widać, to ieft rozwaliny murów dawnych, które okręty od nawałności morskich niegdyś zafłanialy : Port ten od Szwedów kamieniami zarzucony był dla przefzkodzenia handlom Polskim na morzu Bałtyckim. Wiliia, Jurborg, Uzweta, &c.
o woie^
KARTA XVII.
203
O Woiewoćlztwic Smcłerifkim. T.
iwo. Rzeki znacznieyfze : pod znaczk.
/. Dniepr; Soz rzeka, która dzieli Woiewodztwo Mściflawskie od Smoleńskiego, w tym Woiewodztwie zaczyna iię.
2do. Miafto Stołeczne : pod znaczk. T. Smoleńsko nad rzeką Dnieprem mocno ufortyfikowane, ma przytym Zamek dobrze we wfzyftkę opatrzony ammunicyą. O to miafto y Woiewodztwo długopolska z Moskwą certowała, po kilkakroć razy w ręku go fwoim miała y tracita z niemałą utratą ludzi : naoftatek od Roku l6g6. do Moskwy ze wfzyftkim odpadło. Car Michał Alexiewicz fundował w nim Arcy - Biskupftwo Schizmatyckie Ritus-Graeci, na mieyfce Biskupa Łacińskiego, ktorego Katedra, nigdzie nie ieft iefzcze uftanowiona.
3ti°. Dzieli fię na dwa Powiaty: Włafny Smoleński, y Starodubowski. Staroftwa Grodowe : Smoleńskie należy do Woie-Wody, y Starodubowskie : Obydwa tytularne, ponieważ attynencye do nich W ręku Moskiewskich.
4'o. Seymiki Exulantskie Woiewodztwo Smoleńskie odprawuie w Wilnie w Kościele
XX. Bernardynów. Powiat zaś Staro-
du-
ATLAS DZIECINNY.
dubowfki u XX. Karmelitów Bofych pod oftrą bramą. Obieraią na każdym Seymikupo dwóch Poiîow, y po dwóch Deputatów: Stimma Poiîow 4, De^rtfta-tow 4.
5to. To Woiewodztwo całe prawie do Mo-fkwy należy, uftąpione przez Traktat Grzymultowlki, imię iednak Woiewodz-twa zachowuie. Ma za Herb Lalkę f złotą na Chorągwi czerwoney w fza- . rym Polu. Senatorow ma 3 więkfzych, Bifkupa, Woiewodg, y Kafztetana Smo-leńlkiego.
O Woiewodztwie Potockim, u.
imo. Rzeki znacznîeyfze fą te: pod znaczk.
9. h. Żyłka ciągnąca lię, znaczy Dzwinę, albo Dunę ; pod znaczk.
Budowiefz, Ofkalczyca, Ufzacza, &c. także iezioro obfzerne Hiefzczerda, y wiele innych bagniftych niedoftępnych dla wod y błota mieyfc.
ido. Miafto Stołeczne Połock nad rzeczką Połotą, która pod tymże miaftem wpada w Dźwinę. Ma fwego Arcy-Bifkupa Ritus Grseci Uniti. XX. Jezuici maią tu wfpaniały Kościoł y Klafztor z obfzer-nemi maiętnościami od Stefana Batorego nadanemi. Cerkiew Bazylianów UnitoW
Iławna
KARTA XVII.	205
flawna grobem S. Jozafata Arcy - Bilkupa
Potockiego.
3tio. Nie dzieli fię na żadne Powiaty.
¥°> Sevmikuie w Polocku, obiera dwóch Poiło w, y dwóch Deputatów, iednego na Kadentyą Wileńlką, a drugiego na Ka-dencyą Kulką.
5to, Ma za Herb: Pogonią w białym polu Senatorow Krzeflowych Woiewodę, y Kafztelana Potockich, Woiewodę obiera Szlachta, a Kroi iednego z podanych Kandydatów potwierdza. Sta-roftwo Grodowe Połockie należy do Woiewody. Niegrodowe: Dzieśnilkie y inne Krolewczyzny. Miafta znacznîeyfze oprocz Stołecznego fą te: Dziefna, Sokol. &c.
O Woiewodztwie Nowogrodzkim. c.
lni0, Rzeki znacznîeyfze fą te : pod znaczk. rr- Niemen , który % w tym Woiewodztwie zaczyna, y dzieląc go od Woie-wodztwa Wileńlldego, wchodzi w Trockie, Zmudzkie, w Kroleftwo Prufkie, y wpada w morze Bałtyckie. Inne rzeki fą rrmiey znaczne , iako to: Szara, Ufza, Slucz.
Stołeczne miafto c. Nowogródek, tu fie agituie Trybunał główny Wielkiego
Xieftwa
206 ATLAS DZIECINNY.
Xieftwa Litewskiego Kadencyi Ruskiey, pod tymże Marfzałkiem co y w Wilnie, lecz pod innemi Deputatami na Kaden-cyą Ruską od Woiewodztw y Powiatow deftynowanemi, zaczyna, % w poniedziałek po 3 Królach, fądzi lię przez 22. Niedziel nieprzerwanie, y to co drugi tylko rok, ponieważ ieft alternata z Mińskiem.
3tio. Dzieli % na trzy Powiaty: Włafny Nowogrodzki , Slonymski, y Wołkowyski. Staroftwa Grodowe trzy tegoż imienia. Nowogrodzkie należy do Woiewody. Niegrodowe w Nowogrodzkim : Cyryń-skie y inne Krolewczyzny. Ekonomia Nowogrodzka należy do dobr Stołowych Królewskich. W Powiecie Słonimskim Sokołowskie, Zdziłowskie, &c. Ekonomia Słonimska należy do dobr Stołowych Królewskich. W Powiecie Woł-kowyskim : Mścibowskie, Jałowskie Wolpińskie, &c.
Seymikuie każdy Powiat ofobno w fwoitn Stołecznym mieście, to ieft: w Nowogródku Nowogrodzki, w Słonimie Słonimski, w Wołkowysku Wołkowyski : wfzçdy obie-raią po dwóch Poiłow: y po dwóch Deputatów: Summa Polïow 6; y Deputatów 6, polowa na Kadencyą Wileńską, a druga na Kadencyą Ruską.
Ąto.
KARTA XVII.
207
Ma za Herb Pogonią z iedney ftrony, a 2 drugiey ftrony Anioła'w Czerwonym polu. Senatorow dwóch Krzeflowych Woiewodç y Kafztelana Nowogrodzlde-go. W tym Woiewodztwie ieft Xi ckliwo Słuckie należące do Xiążąt Radzi-wiłow, ktorego Stołeczne miafto Siuck nad Słuczą rzeką, Pałacem wfpaniałym przyozdobione: w tymże Nieświż miafto prz}Tozdobione pałacem wfpaniałym rezydencyalnym Xiążąt Radziwiłow. gdzie Bibliotheka czyli Xifgarnia nay-fławnieyfza w caley Polfzcze znayduie fię. Kłeck Stołeczne Ordynacyi Kleckiey Xiążąt Radziwiłow. Inne mia (la w tym Woiewodztwie znacznieyfze fą te: Sło-nim Stołeczne Powiatu fwego; bliiko tego miafta, ieft Monafter y fiawna Cerkiew Zyrowiecka Bazylianów Unitów. Oltrow, Myfz Hra bitwo MaiTalskich, Lachowice, Lubiefzow, &c.
O Woiewodztwie Witebfkim. 9.
inio. Rzeki znacznieyfze fą te : pod numer.
9* Żyłka z Moskwy ciągnąca iię, nazywa fi^Dzwina, druga pod znaczk.
J' także z Moskwy płynąca zarywaiąca część tego Woiewodztwa, nazywa % Dniepr, Inne, Uświatycza, &c. Kapsla iezioro na granicy Moskiew-«kiey &C.
2 do.
208 ATLAS DZIECINNY.
2do. Miafto Stołeczne Witeblk pod numer. 9, nadDzwiną, zafzczycone Sądami Grodz-kiemi y Ziemlkiemi, tudzież Elekcyami Woiewodow.
3tio. Dzieli fię na dwa Powiaty : Witeblki, y Orfzańiki : Staroftwa, Grodowe Witeblkie należy do Woiewody y Orfzańlkie. Niegrodowe w Witebikim : Jezierzy-ckie, Koziańlkie, Uświatfkie, Wielizkie, Zafurańlkie, &c. W Powiecie Orfzań-Ikim, Boryfowlkie, Lubofzańfkie. Ekonomia Orfzańlka należy do Dobr Stołowych Królewlk ich. Każdy Powiat z ofobna feymikuie, Witeblki w Witeb-Iku : Orfzańiki w Orfzy : obieraią po dwóch Polîow y dwóch Deputatów. Summa Poflow 4, Deputatów 4.
4to. Ma za Herb Pogonią na Chorągwi zielo-ney w polu czerwonym. Senatorow Krzellowych dwóch: Woiewodę, y Kafztelana Witeblk iego. Woiewodę Szlachta obiera, Kroi potwierdza. Mia-fta oprocz Stołecznego, znacznieyfze fą. te: Orfza Stołeczne Powiatu nad Dnieprem. Boryffow, Ula, Radzi wiłow, Szkłow Hrabftwo Xiążąt Czartorylkich.
OWoiewodztwieBrzefl^imLitewfkim.-P.
imo. Rzeki znacznieyfze : pod znaczk.
P. Prypeć, który wzdłuż Woiewodztwa frzodkiem płynie, y wpada w Dniepr.
Styr,
KARTA XVII. 2Q()
Styr, Horyń, Słucz, rzeki z Wołynia płynące w tym Woiewodztwie z Pry-peciem fię łączą. Bug zarywa cześć tegoż Woiewodztwa. Sporow Jezioro. Oprócz tego niezmierna moc \v tym Woiewodztwie bagnilk rozcią-gaiących fię na kilka mil.
Stołeczne miafto : Brzeście Litewlkie nad Bugiem pod numerem 26, tu druga Katedra Bilkupa Łuckiego, który oraz ieft BiJkupem Brześciańlkim, y ma oprocz Łuckich Kanonikow Katedralnych, Brze-lkich także Katedralnych.
3^0. Dzieli fie na dwa Powiaty: Brzclki Li-tewlki y Pińfki. Staroftwa Grodowe Brześciańlkie y Pińlkie. Niegrodowe w Powiecie Brzelkim Szerefzowlkie, Kamienieckie, Ziołowlkie. Ekonomia Brzelka Litewfka z Kobryniem należą do Dobr Stołowych Krolewlkich. W Pińlkim Powiecie Drużyłowickie &c. Ekonomia Pińlka należy do Dobr Stołowych Krolewlkich.
, Każdy Powiat feymikuie z ofobna : Brze-^ W Brześciu Litewlkim\ Pińlki w Pińlku.
b,praią!p0fl0w 2 ; y Deputatów 2 ; Summa Po-lîo^ 4 Deputatów 4.
4*0. Ma za Herb Pogonią w błękitnym kolorze w polu czerwonym. Senatorow Krzefłowych dwóch, Woiewodę y Kafztelana Brzefkich Litewlkich. Miaiła zna-O	Gzniey-
210
ATLAS DZIECINNY.
cznieyfze oprocz Stołecznego fą: Pińlk nad rzeką Pina, pod literą P. Stołeczne Powiatu, pełne Zydow: zdobi go ied-nak wfpaniały Kościoł y Kiafztor z Szkołami XX. Jezuitów. Biaîa miafto przyozdobione Pałacem wfpaniałym Xią-żąt Radziwiiow, tudzież Akademią de-penduiącą od Akademii Krakowskiey» która tam wyfyła Proftllorow- Kodeń nad Bugiem Hrabftwo Sapieżyńskie» Wołczyn przyozdobiony Pałacem wfpaniałym Xiążąt Czartoryskich ; Kaplica Wołczyńska między naypięknieyfzemi w Polfzcze Architektoniki wynalazkami liczyć fie może. Seminarium dla Ducho-wieńftwa Ritùs Graeci Uniti pod Dyrek-cyą Bazylianów kofztem Xiążąt w równym guście funduie fię. W Wołczynie rodził iię Stanifław Auguft Kroi Polski dnia 16 Stycznia 1732. Wyfokie Litewskie miafto ilawne Jarmarkami na konie y bydło Ukraińskie. Terefpol iedno z porządnieyfzych miafteczek. Izabelin od imienia Xiezny JM Ci Generałowy Ziem Podolskich Czartoryski nazwisko maiące, miafteczko porządne. Pratulifl flawne Jarmarkami. Dąbrowica, Sławatycze nad Bugiem, Kamieniec Brzeski Litewski. Ten Kray pofpolicie nazyw# fię Polifiem dla mnoitwa lafow.
O Woie-
KARTA XVII, ,311 O Woiewodztwie Mściflawfkim//. 27.
Ił»o. Rzeki znacznieyfze fą te: pod literą.
f Dniepr, Soza na granicy miedzy tym Wdztwem y Moskwą płynie, y wpada w Dniepr w tymże Woiewodztwie.
Stołeczne miafto pod numerem 27 Mści-fiaw, na famey prawie granicy blisko rzeki Sozy ieft położone.
3tio. Nie dzieli fie na żadne Powiaty : Staro-ftwo Grodowe Mściflawskie : Niegrodo-we Radomyślskie, Krzyczewskie, Kor-fzańskie, &c.
Seymikuie w Mściftawiu, obiera dwóch Poiiow y dwóch Deputatów.
5*o. Ma za Herb Pogonią na Chorągwi złotey w czerwonym polu. Senatorow dwóch Krzefłowych : Woiewodç y Kafztelana Mścifławskiego. Miafta inne oprocz Stołecznego fą te : Mohylow nad Dnieprem, tu Schizma fwego ma Biskupa. Ekonomia Mohylowska należy do Dobr Stołowych Królewskich. Krzyczew, Bobrów, Radomyśl. &c.
O Woiewodztwie Miriflrim. Z.
"ko. Rzeki znacznieyfze fą te : pod numer.
28. Berezyna, ciągnie fię przez całe Woie-wodztwo Mińskie y wpada w Dniepr.
O a	Dniepr
ATLAS DZIECINNY.
Dniepr zarywa część tegoż Woie-wodztwa, Soza, Prypeć, Wiacza, Swiiîocz, y poteżne iezioro nazwane Oiha.
ido. Stołeczne miafto Mińsko pod numerem 29, mieyfce Trybunału W- Xieftwa Litewskiego na Kadtncyą Ruską, która fig po skończoney Kadencyi Wileńskiey do Mińska, a drugiego roku do Nowo' gródka pod tymże Marfzałkiem przenofi» y fądzi fię od Poniedziałku po 3 Królach przez 22. Niedziel nieprzerwanie. Zowie fię zaś dla tego Trybunałem Kadencyi Ruski ey, bo Woiewodztwa które fię tu fądzą, iako to > Woiewodźtwo Nowogrodzkie z fwóiemi Powiatami» Witebskie w taż, Mściilawskie, Mińskie z fwoiemi Powiatami, składaią Ruś Białą.
%tio. Dzieli fie na 3 Powiaty: Miński, Mo-zyrski, y Rzeczycki. Staroftwa Grodowe: Mińskie, Mozyrskie, y Rzeczy-ekie. Niegrodowe w Powiecie Mińskim : Krafnofielskie, Radofzkowskie &c. W Powiecie Mozyrskim : Zahalskie; Powiecie Rzeczyckim: Bobruyskie, Cze-czerskie , Homelskie, Rohaczewskie* Propoyskie, &c.
Seymikuie każdy Powiat z ofobna w Min' sku, w Mozyrze, y Rzeczycy: obiera po dwóch Polîow y dwóch Deputatów: Summa Poiîow 6, Deputatów 6.
4 to.
KARTA XVII.
213
4to. Ma za Herb Pogonią w cieliftym kolorze Senatorow 2 Krzeflowych, Wo-iewodç y Kafztelana Mińskich. Oprócz Stołecznego , inne miatia fą te : Mozyr nad rzeką Prypeciem: Rzeczyca przy Dnieprze, Brahin, Homel, Rohaczow, Jelsko. &c.
O Woiewodztwie Inflantfkim. k.
*nio. Rzeki znacznieyCze fą te: pod znaczk.
9- h. Dźwina, która dzieli Inflanty od Kuvlandyi y wpada za Rygą do Morza Bałtyckiego, y potężne jezioro nazwane Lubaw &c.
2do. Miafto Stołeczne Duneburg nad Dżwiną pod znaczk. h.
3tio. Nie dzieli fig dla fwoiey fzczupłości na żadne Powiaty. Staroftwo Grodowe Du-neburskie. Niegrodowe : Lucynskie, Rzeżyckie, Marienhauskie.
4'o. Seymiki y Sądy w Duneburgu: obierają Pofłow 6, których dwóch z Inflant fa-mych, y ci fą obligjwani bydź na Sey-raiku : dwóch zaś z Korony, y dwóch z Litwy Kroi nominuie. Woiewodztwo Inflantskie żadnego Deputata na Trybunał Wielkiego Xieftwa Litewskiego nie pofyła : bo z Duneburga idzie appelłacya nie do Trybunału, lecz do Afl.efl.bryi Ko-ronnev. KommiłTarzow zaś dwóch obie-O 3	ra
214 ATLAS DZIECINNY.
ra y wyfyła na Kommiffyą Skarbowy Wiekiego Xiçftwa Litewskiego do Grodna, którzy wraz z innemi Kommiffa-rzami co dwa lata na Seymie kreowane-mi zafiadaią w Kommiffyi Skarbowe/ Wielkiego Xiçftwa Litewskiego, penfya 2aś, nie ze Skarbu iin Litewskiego, iak innym Kommifiarzom, ale podług dawnego zwyczaiu od Woiewodztwa należy fiç, y nie wdaiąfię winne Kommif-fyi fprawy, tylko w te, które dawnie/ należały do Trybunału Skarbowego Wielkiego Xiçftwa Litewskiego, przez ufta-nowienie Kommifiyii Skarbowych skaf-fowanego.
3to. Inflanty należą do Litwy oraz y do Polski, dla tego z Kancellaryi pod dwiema pieczęciami Koronną y Litewską ex-pedycye y przywileie dla nich wychodzą. Inflanty niegdyś należały do Polski y zamykały w fobie trzy Woie-wodztwa Derpskie, Wendeńskie, y Par-nawskie: ale gdy te nayprzod do Szwe-cyi przez Traktat Oliwski w Roku 1660 i potym od Szwedów do Moskwy za panowania Piotra Wielkiego odpadły, częsc tylko Inflant bardzo mala przy Polfzcze zoftała fię, to ieft Powiat Duneburski pod imieniem Woiewodztwa Inflantskie-go, które ma za Herb: Gryffa białego w czerwonym polu, w nodze prawe/ miecz dobyty trzymaiącego, a na pier-
karta xvii.
215
fiach litery S. y A. związane z Koroną złotą na głowie. Senatorow Krzeftowych ma trzech : Biskupa, W oie wodę, y Kafztelana Inflantskich. Miafta znacznieyfze oprocz Stołecznego fą te: Maryenhauz, Lucyn czyli Lud-fen &c.
O XiçAwie Kurlandzkim. IV.
Xiçftwo Kurlandzkie wraz z Inflantami °d Zygmunta Augufta zawoiowane y oddane bvło od tegoż Króla w hołd Gottar-dowi Ketlerowi y icgo SukcefTorom, za *0» że pomieniony Ketler Miftrz Krzyżaków Inflantskich znacznie dopomogł Krolo-do podbicia, a po części dobrowolne* 8° poddania fię Inflant. Gdy Familia Ket-lerowska, na oftatnim Ferdynandzie Xią-7-?ciu Kurlandzkim uftatyała, Szlachta Kur-kndzka zabiegaiąc kłotniom po iego śmierci naltąpić maiącym, wcześnie obrali fo-w Roku 1726. fekretnie Xiazçcia Graffa Maurycego de Saxe. Ale Kom-ttuffya od Rzeczpofpolitey przez Konfty-tucyą Seymu Roku 1726- wyznaczona skaf-fowała nieprawną Morycza czyli Maurycego Elekcyą, a na iego mieyfce na utti-n3 Anny Imperatorowy Roffyiskiey pro-moeyą inweftyowała w Roku 1759- na Xiçftwo Kurlandzkie Ernefra Birona. Lecz gdy ten wkrótce dysgracyowany y na Sy-O 4	" beryą
Îi6 ATLAS DZIECINNY.
beryą odeftany był, Stany Kurlandzkie prze» 19, prawie lat bez Xiążęcia zoftawały. Dopiero po zafzłym Senatus Confilium Au-gu(t III, za konfenfem Dworu Petersbur-fkiego w Roku r?5Q- inweftyowal na Xię-liwo Kurlandzkie Xiqzçcia Karola de Saxe Syna Twego. Lecz gdy po śmierci Elżbiety Imperatorowy Roflyiikiey Biron do lalki Dworu Petersburfkiego przywróconym zoftal, y śmierć Angufta III. Króla Polfkiego Oyca Króla Xiazçcia Kurlandz-kiego, zafzla; do poffeffyi fwoiey pomie-niony Xiąźę przyiść nie mogł. A za tym Stani Iław Auguft Kroi Polfki roka 1764. Piotra Birona ftarfzego Syna Emetta Birona na Xiçftwo Kuriandzkie inwe-ftyował.
Xiąźę Kurlandzki przyfięga na wierność Krolowi y Rzeczypofpoiitey, ktorey w czafie woyny według Konllytucyi Seymo-wey Roku 1736. uchwaloney 500 Infante-ryi czyli piechoty, a 200 Kawaleryi czyli Jazdy przyltawiać powinien. Od .Sądów Kurlandzkich oftatnia appeJJacya idzie do Króla y Rzeczpofpolitey na Sądy Rela-cyine,
Religia w Xiçftwie, panująca Luterflca. Xiçihvo Kurlandzkie dzieli fię na Kurlan-dya y Semigallią. W Semigallii miafto zna-cznieyfze; Mittaw, albo Nitava pod numerem
karta XVII.
217
rem'T4, Stołeczne Semigallii, Rezydencya Xiąźąt Kurlandfkich. Baulko, albo Baulk, 2elburg albo Seelberg, Dalen, &c. W Kurlandyi zaś Stołeczne Goldynga albo Goldyngen. Lipawa albo Libau : Piltyn niegdyś Bifkupftwo Piltyńfkie Katolickie baczne było. Aifvangen, Augermund, &c.
roz-
218 ATLAS DZIECINNY.
, .----; ■■■ ■■■---:gw-
ROZDZIAŁ XVI U.
Z/7 którym wykłada Jią Karta ośmttajła.
P. Co za cześć Europy wyraża fie na Karcie XVIII 'i
0. J^roleftwo Węgierskie.
P, Co za powietrze w tym Kraiu, grunt, Rząd, Religia, y przymioty Obywa-telow ?
O. Powietrze w tym Kraiu nie ze wfzyftkim zdrowe ieft: grunt ieft bardzo zyzny, y we wfzyftko obfituiąey, ofobliwie W wino: pfzeniCgj rożne owoce : przy tym ma bydła ślicznego podoftatek ofobliwie wołów: iafy pełne zwierza, rzeki bardzo rybne a zwłafzcza w karpie, ma żupy folne iak w Polfzcze. oprocz tego bogate ieft w krufz-ce złote y frebrne, zgoła mowiąć na niczym temu Kraiowi nie zbywa.
Przed tym to Kroleftwo miało fwoich Kroi o w których wolnie fobie obierało, ale od Roku 1687. ftało fię dziedzicznym Domowi Auftryackiemu : Stany bowiem Węgierskie zgromadzone na Seymie w Prefzburka poddały fig na zawfze Domowi temu.
Reli-
KARTA XVIII. 219
Religia w tym Kraiu panuiąca ieft Katolicka Rzymska: ale y Dyffydenci, których % wiele znayduie w Kraiu, maią fobie po-zwolone po rożnych miaftach y mieyfcacli Liberum fwoich obrządkow exercjtium.
Węgrzy fą dobrzy żołnierze, ale handle y manufaktury nie bardzo u nich kwitną: fą ludzie dorodni, ale pyfzni, porywczy, y
mściwi.
P. gfak fię dzieli IFegierfld Kray ?
O. Dzieli fię na fiedm Prowincyi, które maią tytuł Kroleftw, oprocz iedney pod tytułem Xięftwa, te zaś fą:
I.	Kroleftwo WĘGIERSKIE właściwie tak
nazwane podzielone na wyżfze
a.	WĘGRY, y niżfze
b.	WĘGRY :
II.	Xiçftwo SIEDMIOGRODZKIE albo TRANSYLWANII.
III.j	Kroleftwo SŁAWONII albo SŁOWIAŃSKIE.
IV.	Kroleftwo KROACYI Hrwackie.
V.	Kroleftwo BOSNIL
VI.	Kroleftwo SERWII Serbskie.
VII.	Kroleftwo DALMACYI.
P. Powiedz znacznieyfze miajła w Węgrzech ?
O. Znacznieyfze rniafta generalnie mówiąc w Kraiu Węgierlkim fą te:
i. Pres-
so ATLAS DZIECINNY.
1.	Presburg Stołeczne Wyzfzych Węgier.
2.	Bada albo Offen Stołeczne Niźfzych Węgier.
3.	Gran albo Strigonium w Nizfzych Wę-
grach.
4.	Peti naprzeciwko Budy z drugiey ftrotiy
Dunaiu,
5.	Segedyn.
6.	Wielki Waradyn.
7.	Temefwar.
W Tranfylwanii fą te: • g. Hermenftad.
9.	Kolofwar.
W Sławonii :
10.'Effek	y
11.	Peterwaradyn.
W Kroacyi :
l% Karloftad Stołeczne, y '
13.	Bihacz.
W Bofnii:
14.	Saraio Stołeczne.
W Serwii:
15.	Belgrad.
16.	Niffa.
W Dalmacyi :
17.	Ragufa to miafto z przylegfemi mia-fteczkami y mieyfcami czyni Rzecz-pofpolitą Eaguzańfką pod protekcyą Turkbw y Wenetow zoftaiącą.
P. Które
KARTA XVIII.
221
P. Które fą rzeki y góry znacznicyfze w Węgrzech?
O. Rzeki fą te:
a.	Dunay.
b.	Draw.
c.	Saw.
d.	Tess albo Tibifcus CiiFa.
e.	Moraw.
f.	Maros.
Gory naywyźfze dzielące Węgry od Pollki pod znaczkiem G nazywaią fię Tatry albo Krempak.
P. gfakie fą granice Węgier y iaka dhu gosc y fzerokośc icli ?
O. Węgry na Wfchod graniczą
A.	z Turcyą Europeyfką
Na Południe także
B.	z Turcyą, y
C.	z Grecyą, z Morzem Adryafcyckim albo Odnogą Wenecką
Na Zachód
D.	z Niemcami to ieft Auftryą
Na Połnoc
E.	z Poliką.
Rozciągaią fię Węgry od fchodu do Zachodu na fto dwadzieścia mil Niemieckich , a od Południa do Potaocy na fto prawie dwanaście.
ROZ-
Î22 ATLAS DZIECINNY.
■e==1.'..1 ■ ,......... ■.	____■-
ROZDZIAŁ XIX.
W którym explìkuie Karta dziewątnafla.
P. Co za część Europy widzi/z na Karcie XIX?
O. llfidzę Turcją Europeyfką, czyli * * cząftkę Pańftwa Ottomaiilkiego w Europie.
P. Co za powietrze iv tym Kraiu, co za urodzaie, Rządy, Religia, y przymioty Turków tą Część Europy poftadaiących?
0. Powietrze bardzo utemperowane. Urodzaie wielkie, y gdyby ziemia cokolwiek lepiey fprawowana była, obfitfzego nie byłoby Kraiu tak co do zboża, iako co do wina, y rożnych owocow.
Rządy tego Pańftwa fą abfolutne: Sułtan Turecki ieft Panem pełnomocnym nie tylko dobr fwoich poddanych, alé y życia ich, bo wfzyfcy poddani u niego fą niewolnikami. Ta niezmierna zwierzchność z iedney ftrony, a z drugiey niewola, fą okazyą częftych buntów y zamiefzania w Pańftwie.
Religia panuiąca Mahometańfka wynaleziona od Mahometa Kacermiftrza, który fi? za wielkiego udawał Proroka : Sekta iego nic innego nie ieft, tylko zbiór rozmaitych Artykułów
KARTA XIX.	223
kulow z Zydowildch', Chrześciańfkich, Greckich y rożnych Oryentalnych obrządków : inne wfzyftkie fekty ofobliwie Greków Schiz-ttiatykow między niemi miefzczą fię y maią fwoie Kościoły y Klafztory: Katolicka Religia gdzie nie gdzie ma także wolność fwoich obrządków, wfzyftkie zaś te Religie rnufzą Wielki haracz płacić Turkom.
Turcy fą pomiarkowani y Ikromni w ie-dzeniu y napoiu, ale łakomi y chciwi zyfku przy fwoich handlach : próżnowanie y fzu-kanie iakiegoś łpoczynku, ieft przymiot oby-Watelow prawie ordynaryiny.
P. gfak Jię dzieli Kray Turecki w Europie ?
0.	Dzieli fię na TURCYĄ WŁAŚCIWĄ czerwonym kolorem znaczoną,
Na GRECYĄ żółtym kolorem, y
MAŁĄ.-TARTARYĄ feledynowym kolorem znaczoną.
TtJRCYA WŁAŚCIWA dzieli fię na cztery Wielkie Prowincye.
1.	Romanią albo Romelia.
]}' Bulgaryą.
Ul. Wołofzczyznę
IV. Multańlką Ziemie.
GREC Y A dzieli fi| na.
v. Macedonią.
VI.	Albanią.
VII.	Teffalią.
VIII,
224 ATLAS DZIECINNY.
VIII.	Łiwadią, y na
IX.	Połwyfep nazwany Morea.
TARTARYA MNIEYSZA dzieli fię na Tatarów d. Oczakowflslch ; na Tatarów b. Bodziak, na
X.	Nogaiskich, y na Tatarów XL Krymildch.
P. gfakie fą Miafla znacznhyfze w Tur* czech? '
O. Są te:
1.	Konftantynopol Stołeczne Pańftwa Ture-
ckiego iïawne handlami, y Rezyden-cyą Cefarza Tureckiego
2.	Adryanopol w Romauii.
3.	Zofi Stołeczne w Bulgaryi.
4.	Buchareft Stołeczne Walachii.
5.	JalTy Stołeczne Multanow.
6.	Salonika przedtym Teflalonika Stołeczne
Macedonii.
7.	Durazzo Stołeczne Albanii.
g. Larylïa Stołeczne TeiTalii.
9.	Lepant Stołeczne Liwadii.
10.	Ateny teraz nazwane Setines.
11.	Korynt Stołeczne Morei.
12.	Bafza-Serray Stołeczne Tatarów Krym-fkich.
13.	Azof.
14.	Perekop ieft iakoby drzwiami z Mniey-fzey Tartaryi do Tartaryi Krymfkiey
czyli
KARTA XIX.	225
czyli Połwyfpu nazwanego Krymea, co przedtym nazywało % Cherfonefus Taurica.
15- D. Oczakow Stołeczne Tatarów Ocza-
kowlkich.
16. Bender.
P' Powiedz które fą rzeki, Kapy, y Wy-'Py znacznieyfze w Pańjlwie Tureckimi
0.	Są te Rzeki :
ci. Dunay.
b.	Dniepr.
c.	Don albo Tanais.
d.	Dniefter-
e.	Bog albo Argifz.
/• Prut.
Wyfp niezmierna moc koło Grecyi, przeto to Morze nazywa lig Arcypelag, znakomitfze fą te :
a.	Korfu blifko morza Adryatyckiego na
Zachód Grecyi do Wenetow należy.
b.	Cefalonia.
c.	Zant albo Zacyntus,
d.	Kandya.
e.	Negrepont.
f.	Lemnos albo Salamina.
g.	Mitylena.
h.	Sio.
1.	Samos.
P	k. Pat-
2î6 atlas dziecinny.
k. Patmos gdzie Święty Jan Ewangelifta będąc na wygnaniu pifał fwoie Obia-wienia pełne tąiemnic Bolkich, te fześć oftatnie wyfpy lezą na Areypelagu.
Kapy czyli Gory nad morzem na wielu mieyfcach znayduią. fię, nayzna-cznieyfzy iednak ieft na południe Morei, gdzie daleko na morze widać, bo wy foka gora na famym brzegu ftoi nazwana
* Kap Matapan.
P. gfakie fą grania y rozciągłość Pań-Jlwa w Europie Tureckiego?
O. Pańftwo Tureckie w Europie na Wfchod ma Odnogę morlką
A.	Żabach albo morze Azof.
B.	Morze czarne.
C.	Morze di Marmora, niegdyś PropontiS albo Helleipontus zwane, y
D.	Arcypelag, albo Morze Wfchodnie.
Na Południe ma Morze
E.	Wśrzodziemne.
Na Zachód
E.	Morze WśrzodziemnŁe.
F.	Morze Adryatyckie.
Na Połnoc
G.	Węgry.
H. Pol'
KARTA XIX.
2.27
Polfkę y I. Rolìyilkie Pańftwo.
Długość Pańftwa Tureckiego w Europie, od Wfchodu do Zachodu, rozciąga fię blifko na fto pięć mil Niemieckich. Szerokość od Południa do Poł-nocy, od wyfpu Kandyi aż ku Polfz-cze, rozciąga fię na dwieście dzie-fięć mil Niemieckich.
ROZ-
228 ATLAS DZIECINNY.
.*—»	1 ■ -	■ -I J • -SB»
ROZDZIAŁ XX.
W którym wykłada fit dwudziejla Karta-
P. Co za część świata wyraża ta mappa XX?
O. A zyą, która naypierwey ze wfzyft-kich czterech części świata była
zaludniąna.
P. Co za powietrze w tey części świata, co za urodzaie, Rządy, Religia, obyczaie y przymioty miefzkańcow ?
O. Ponieważ Azya rozciąga fię pod trzema zonami, to ieft, odmiennościami powietrza , przeto we wfzyftkich Kraiach Azyi nie może bydź jednakowe powietrze, bo inne ieft naprzyklad położenie Indyi, inne Tartaryi: Można iednak generalnie powiedzieć , że nie mafz w świecie delikatnieyfze-go miefzkania co do powietrza zdrowego y wygód iakie fą w Azyi. Wfzyftko fig w niey rodzi cokolwiek ieft pożytecznego, przyie-mnego, y do zbytku nawet flużącego. Znay-duią fię w niey na wielu mieyfcach krûfzce złote, frebrne, Kamienie drogie, kieynoty» y parfumy rożnego gatunku y rodzaiu.
Rządy
KARTA XX.	229
Podobne^ w^z^z'le àefpotyczne, albo itn
ł . RneliSÏe naybardziey w Azyi panuiące fą • Majiometańflka, y Pogańfka; Chrześciań-
lr»a- 1 6 znayduie %> ale to tylko po koniach czyli Ofadach w niey Europeylkich. Ludzie w A zyi iako fig różnią iedni od tal P°,w.ietrzem w którym miefzkaią, Hal 1 j rozn'3 obyczaiami : generalnie ied-lud Azyatycki ieft dowcipny, przyie-drcf'r wspaniały, ale zniewieściały, zaz-i11 - y °błudny. Chmczykowie ze wfzyft-hnr^. nile^Z^ancow Azyi, dwiema fię nay-tirJ Zie-^ rzfCzami dyftyngwuią, pychą, y y wiązaniem do nauk y rzemioil: przy-aią oni Europeyczykom iedno oko, to świ'n C°, v^e^; wiadomości w rzeczach, łee-n ' . toreS° W innych obywatelach ca-ich SWl?ta ^ynaymniey nie widzą, maiąc j; j fa ślepych refpektem fiebie, U nich ko 3c , wo idzie za umieiętnością, ten tyl-^ u nich Szlachcic kto uczony, cnotliwy t r° °Pny, wfeyfcy inni nie maiący cno-nauki, podli ludzie, do roli, do prac f yppdleyfzych, choćby byli z naygodniey-nj zro(l2eni Rodzicow, bywaią obroce-dn'1 ?zen* Senatorami, Miniftrami, Urzę-Rządcami Prowincyi bywaią. ititi:-	.2 ur°dzenia tylko famey Fa-
zy	według ich praw nale-
P 3 P' Na
3 ATLAS DZIECINNY.
P. Na wiele fię Pafijlw dzieli Azy a ?
O. Na fześć.
Ì. TURCYĄ AZYATYCKĄ, w ktorey te fą znacznieylze Prowincje
a.	Natòlia, przed tym zwana Azyą Mnieyfzą.
b.	Syrya y
c.	Arabia.
II.	Kroleftwo PERSKIE.
III.	Pańftwo WIELKIEGO-MOGOLA.
IV.	INDYĄ WSCHODNIĄ, która w fobie zamyka wiele Kroleltw udzielnych y wyfp.
V.	Pańftwo CHIŃSKIE.
VI.	TARTARYA WIELKA dzieli fig na
d.	Tartaryą Mofkiewiką,
e.	Tartaryą Chińfką, y
f.	Tartaryą dziką y nikomu niepoddaną:
W tey Tatary i iako y w innych rożne fą Tatarów Ordy albo narody maiące Twoich partykularnych Xiąźąt nazwanych Hanow.
P. rîfakie fą Wyfpy y Potwyfpy iv Azy i? O. Są te :
g.	Dypr.
h.	Sokotera.
i.	Ceylan.
k. Maldy wy wyfpy drobne-1. Sumatra.
rn. Jawa.
n. Bor-
łt A R T A XX.	531
n. Borneo.
o. Celebes.
p. Gilolo.
q. Mindanao.
r. Lufon albo Manilla,
s. Formofa.
t. Nowe Filippiny.
u. Maryany albo Larrons.
y. Japonia Pańftwo udzielne.*
w. Sagalia.
Połwyfpy fą te:
x. Kamboja, albo Guzarat,
y. Indoftan. 4.
z. Malaka.
aa. Kamboja.
bb. Kore.
cc. Kamfzatka.
P. Które fąjławnieyfze miafta w Axyicł O. Są te :
1.	Smirna Stołeczne Azy i Mnieyfzey.
2.	Mekka flawne narodzeniem Mahometa Zwodziciela, ktorego Turcy za fwego Proroka maią.
4* Medyna flawne grobem tegoż Zwodziciela.
4* Jeruzalem Stołeczne Paleftyny niegdyś, teraz Arabii: flawne nauką, grobem y Zmartwychwftaniem Zbawiciela Nafze-go Jezufa Chryftufa.
P 4	5-
232 ATLAS DZIECINNY.
5.	Mokka Miafto Portowe y flawne handlem z trzema prawie częściami Ziemi.
6.	Ifpahan Stołeczne Kroleftwa Perfkiego.
7.	Baffora y
g. Gamron lïawne handlami.
9.	Agra Stołeczne Pańftw Wielkiego Mo-goła ; który teraz rezyduie w Dzieli bliikim mieście Agry, przeto niektórzy Geografowie Dzieli za Stołeczne kładą.
10.	Multan miafto bogate y handlowe In-doftanu.
11.	Surat miafto obronne y flawne handlami w Kroleftwie Guzarat.
12.	Goa flawne handlami, leźyj w Indofta-nie, należy do Portugalczyków.
13.	Trankebar, także w Indoftanie należy do Duńczyków.
14.	Pondyfzery tamże, należy do Francuzów.
15.	Kolombo nayznacznieyfze na wyfpie Ceylan, należy do Ofad Hollenderfkich.
16.	Awa Stołeczne Kroleftwa tegoż imienia w Indyach WTchodnich.
17.	Pegu Stołeczne Kroleftwa tegoż na-zwifka.
jg Siam Stołeczne Kroleftwa tegoż imienia.
19.	Kamboye Stołeczne Kroleftwa tegoż imienia.
20.	Malaka Stołeózne Poł- wyfpu y Kroleftwa tegoż imienia: Portugalczykowie to Kroleftwo wydarli Indj'anom, a teraz fie doftało Hollendrom.
21. Ba-
KARTA XX.	233
21.	Batavia Stołeczne wyfpy Jaxa: tu nay-więkfzy handel prowadzą Euroney-czykowie z Indyami, y to ieft nay-znacznieyfzy Kawałek w Indyach Hol-lendrow.
22.	Manilla Stołeczne wyfpu Lufon, który od imienia fwego miałta także fig Manilla nazywa, należy do Hifzpanow.
23-	Makao.
24-	Kanton.
25-	Nankin te trzy miafta wlîawione handlami w Chinach.
26. Pekin Stołeczne Pańftwa Chińlkiego.
27* Jego Stołeczne Japponii y Rezydencya Cefarza Japońlkiego.
28- Jenifiea znaczne w Tartaryi Wielkiey.
29> 1 obołfkoy Stołeczne Syberyi.
3o. Samarkand znacznieyfze Tatarów nie-zhołdowanych y włóczęgów.
. P' $ akie Ją znacznieyfze rzeki, Morza, teziora, odnogi mor/lue, pory nad morzem w Azy i?	J
P' Rzeki znacznieyfze fą te :
a. Tygris.
0. Eufrates.
e- Tndus.
d.	Ganges.
e.	Mekon.
/. Kiang.
g- Huang.
h. Amur.
P 5	i. Lena
334 ATLAS DZIECINNY.
i. Lena.
k. Jenifla.
t. Oby.
m. Wołga.
Morza fławniey fze fą te ;
fi. Morze Kafpiyikie.
o. Jezioro Arai.
p. Odnoga Perfka.
q. Odnoga Bengalfka.
r. Odnoga Siam.
s. Ciafnina morlka Sond.
t. Odnoga Kochinehin.
n. Morze Amur.
Gory znacznieyfze nad morzem nazwane Kapy, fa tę :
® Rofelgat.
Komaryn.
Schouetoi.
» & ■£ Ys.
Inne gory w pośrzodku Krają nayflaw-nieyfze fą te : od B. do n. to ieft od morza Czarnego az do morza Kafpiy-ifciego ciągną fię Gory nazwane Kau-kazus : tam gdzie znaczk. i. y a. Gory fą Taurus.
Kraie nie ze wfzyftkim odkryte y niewiadome w Azyi fą te :
© Nowa Gwinea leży na Południe Azyi, Ç Nowa Hollandya w Północnych ftronach Azyi iefzcze nie zewfzyftkim odkryte y ofiadłe.
P. $<*•
karta xx.
235
P. gfakie fą granice Azyi, y iak fiędht-go y J zer oko rozciąga ?
O. Azya na Zachód łączy fig
A.	z Europą
B.	ma Morze Czarne y
C.	Morze Wśrzotiziemne, ftyka fie z Afryką, y ma
D.	morz« Czerwone.
Na Południe
E.	ma Morze Indyilkie
Na Wfchod
F.	Morze Wielkie Południowe czyli fpo-koyne.
Na Połnoc
GG. Morze Lodowate.
Rozciąga ile od Smirny i. to ieft, od Zachodu aź do Kamfzatki cc. Na Wfchod, na mil tyfiąc dwieście iiedmdziefiąt piec: A od południa do Połnocy, to ieft, od Malaki 10. aź do Kap Yfe "* ma fzerokości tyfiąc fto dwadzieścia pięć mil Niemieckich.

R02-
236 ATLAS DZIECINNY.
1 ■ .-rr- " -1-
ROZDZIAŁ XXI.
W którym explikuie Karta dwudziejla pierw/za.
P. gfaką Część Świata pokaźnie Karła XXI?
O. TJokazuie Afrykę, o ktorey nay-mniey mamy wiadomości, zwlafz-cza tych Kraiow co fą we śrzodku.
P. Co za powietrze w Afryce, uro-dzaie, Rządy, Religia, y obyczaie Miefz-kańcow ?
0. Afryka ieft Poîwyfep, którą Rowno-nocny cyrkuł czyli Ekwator na dwie części prawie równe przerzyna : cala ieft pod Słońcem które ledwie nie we wfzyftkich miey-fcach naytęzey dopieka, przecięż urodzayna ieft przy brzegach, gdzie owoce rożnego rodzaiu, iako y zioła bardzo użyteczne W obfitości rofną, w pośrzodku piaski rozpa-laiące fię od upału Słonecznego, drapieżnych beftyi y Jadu mnogość, niedoftatek wody, czyni Kray do pomięfzkania niefpofobny.
W Afryce rządy rożnych narodow rozmaite fą : Są tacy ludzie którzy pod namiotami miefzkaią, y ci przenofzą fię z mieylca
na
KARTA XXI.
237
na mieyfce, tacy nie maią żadney formy rządu. Są Kroleftwa y Rzerzpofpolite. Kro-leftsva Trypoli, Tunis, Alger rządzą fię kfztałtem Republikańskim pod protekcyą Ce-farza Tureckiego, który w tych Rzeczach-pofpolitych trzyma fwoich Bafzow, iakoby Namieftnikow; ale w roku 1766. te trzy Rzeczpofpolite wypowiedziały Cefarzowi Tureckiemu pol-łufzeńftwo.
Przymioty miefzkańcow tey Części ziemi, bardzo fię zgadzaią z ich Klima; bo iako ich powietrze dla upału nieznośne ieft, tak ludzie nieznośni dla fwoich obyczaiow grubiańskich, dzikich, y okrutnych : Sąć onî prawda dofyć dowcipni, a!e w dogodzeniu fwoiey chciwości, y w fzalbierftwie, nay-polerownieyfi z nich iefzcze maią coś okrutnego w fwoich obyczaiach.
P' £fak fiec dzieli Afryka?
O. Dzieli fię na piętnaście znaczniey-fzych części czyli Kraiow.
I.	BARBARYA.
II.	BILEDULGERID.
III.	ZARE albo PUSZCZĄ y Puftą Krainę.
IV.	NIGRYCYĄ, albo MURZYŃSKĄ Ziemię.
V.	GWINEĘ, w którev te fą ludne Pro-wincye	1
a.	Brzeg Malaget
b.	Brzeg Dents.
c. Brzeg
238 ATLAS DZIECINNY.
c.	Brzeg Zloty.
VL Brzeg KONGO, który składa fię z trzech Kroleltw
d.	Kroleft. Loango.
e.	Kroleft. Kongo.
f.	Kroleft. Angola.
VII- KAFFRERYĄ, albo Brzeg Kaffrow, gdzie ieft naród.
g.	Hottentotow.
VIII.	Brzeg ZANGWEBARYI.
IX.	Brzeg AJAN.
X.	Brzeg ABEX.
XI.	EGYPT.
XII- NUBIĄ.
XIII.	ABISSYNIĄ.
XIV.	MONOEMUGI.
XV.	MONOMOTAPA.
P. gfakie fą wyfpy znaczmeyfze kob Afryki ?
O. Znacznieyfze fą te:
Ti. Wyfpy Kanary i skie.
i. Kap - Verd. albo Capitis Viridis, k. Wyfpy Murzyńskie.
1. Madagaskar.
m. Wyfpy A mirant Między wyfpami Kanaryiskiemi ieft ie-dna nazwana Fer, przez którą Fran-cuzcy Geografowie y Matematycy przeciągaią linią pierwfzą południową* Hollendrzy zaś naznaczaią
pierw-
KARTA XXI.
239
pierwfzy Merydian przechodzący przez gorę nazwaną Pik-de-Teyde, która ieft na wyfpie Teneryffie ie-dney z Kanaryiskich : ta gora ftrafz-nie ieft wyfoka, wierzchołek iey zawfze śniegiem okryty, lubo przy niey na dole nigdy śnieg nie pada, y ta wyfpa nie zna mrozu.
P. Które fą znacznieyfze mietila to Afryce ?
O. Są te :
1.	Fez Stołeczne całey Barbary i.
2.	Saie miafto portowe w Barbaryi.
3.	Marok Stołeczne Kroieftwa tegoż imie-
nia.
4.	Tafilet Stołeczne Biledułgerid.
5.	Alger miafto portowe y Stołeczne Rze-
czypofpolitey Algerskiey.
6.	Tunis Stołeczne Rzeczypofpolitey Tu-netańskiey.
7.	Trypoli Stołeczne Rzeczypofpolitey te-
goż imienia.
8« Borneo y
9.	Tombut Stołeczne Nigricyi czyli Mu-
rzyńskiey Ziemi.
10.	Delmina Forteca mocna z portem w Guinei należąca do Hollendrow.
ii- Benin Stołeczne Gwinei.
12. Loango Stołeczne Kroieftwa tegoż imienia.
13. San
24o ATLAS DZIECINNY.
13.	San Salvador j przedtym Kongo, Stołeczne Kroleftwa tegoż imienia.
14.	Loanda Stołeczne, a
15.	Pengela czyli Świętego Filipa miafto portowe w Kroleftwie Angola.
16.	Sofala na brzegach Kaffrow.
17.	Mozambik Stołeczne Zanguebaryi, oraz portowe flawne wielkiemi handlami, należy do Portugalczyków-
18.	Quiloa.
19.	Mombaza y
20.	Melinda miafta portowe w Zanguebaryi.
21.	Magadoxo Stołeczne y portowe na brzegu Aian.
22.	Gondar Stołeczne Abiflynii.
23.	Senjar, albo Nubia Stołeczne Nubii.
24.	Dongola czyYi Donkala flawne handlami w Nubii.
25.	Kair Stołeczne Egiptu.
26.	Alexandrya miafto portowe w Egipcie.
P. gfakie fą znacznieyfze Rzeki, G ori/, y Kapy czyli Góry nadmorfkie w Afryce? O. Rzeki fą te :
a.	Nil, który wielką żyzność Egiptowi przynofi przez fwoie na wfzyftkie pola wylewania fig, y regularną powódź: wpada w morze Srzodziemne fiedmią korytami.
b.	Nieger rzeka nayznacznieyfza w Mu-rzyńskiey Ziemi, także generalnie
co
KARTA XXI.	241
co rok fwoim czafie wylewa, iako y Nil.
c.	Senegal.
d.	Gambia.
e.	Kaire.
f.	Kuneni.
g.	Kuatna.
Gory w Afryce naywyzfze fą te : O Atlas.
C Gory Xiezyca w Abiffynii y daley ku południowi.
Gory nadmorflvie albo Kapy znako-
mitfze fą te.
Kap-Kantyn.
Kap-Blanc, czyli biały.
Kap-Verd, czyli zielony.
Kap Palmas.
Kap o trzech wierzchołkach. l^aP Czarny.
Kap dobrey nadziei.
*T Kap Korrentes ty Kap del Gado.
"TT"i" Kap Gwardafui.
P. Rallie fą granice Afryki, y iak Jią długo y fzeroko rozciąga ?
O. Afryka na Zachód ma
A.	Ocean Atlantycki.
B.	Morze Murzyńlkie
Q	Na
ATLAS DZIECINNY.
t
Na Południe ma
C.	Morze Kaffrow
Na Wfchod
D.	Ocean Indyifld
E.	Morze Czerwone y
F.	Azyą.
Na Połnoc,
G.	Morze "Wsrzodziemne
Rozciąga fie Afryka od Wfchodu to ieft; od Kapu1 Guardafili, aź do Zachodu do Kap-Verd, na tyfiąc pięódziefiąt mil Niemieckich: Szerokość ieft od PołudniaJdo Połnocy, rąchuie fię, to ieft, od Kapu dobrey nadziei az do Tunis w Barbaryi, mil tyfiąc ośm-dziefiąt pięć.
Sfèrza=:*■=•-

ROZ-
KARTA XXII. 243
..... —------
ROZDZIAŁ XXII.
W którym explikuie Jię Karta dwudziefła
druga.
P. Co za część Świata widzi/z na tey Karcie ?
O. "Ofidzę Ameryko, która fię inaczey ■ * nazywa Nowym światem, bo riiedawnemi wieki odkryta, zowie fię także Indyą Zachodnią. Wifcey iak połtrzecia fta lat minęło, iako Krzyfztof Kolumbus rodem Genueńczyk, pierwfzy odkrył ten Kray w w połnocnych ftronach: iego zaś torem idąc Ameryk Vefpucius rodem Florenczyk więcey wynalazł w południowych ftronach, y przeto od iego imienia cała ta cześć ziemi nazywa fie Ameryką.
P. Pod iakim 'powietrzem ta część Ziemi zofłaie, iak Jię rządziła przedtym, iak teraz? iakiey fą Religii Obywatele iey, y ia-kich obyczaiow?
O. Ameryka co do powietrza, iako fig pod wfzyftkiemi Zonami rozciąga tak rozmaitemu podłega temperamentowi powietrza: fą w niey kraie pod zbytecznym upałem lezące, fą zimne, naywięcey iednak pod Q 2	sil-
244 ATLAS DZIECINNY.
ślicznie utemperowanym zoftaiące niebem. Grunt wfzędzie prawie urodzayny: cokolwiek z nafion Europeyfkich zafiewaią w Ameryce , adaie fig bardzo dobrze : ta część ziemi rodzi nieprzebraną moc zioł lekarlkich, y owocow, obfituie w cukier, kaffę, kruiz-ce, złote, &c.
Kiedy ten Kray znaleziono, zaftano w nim mnoftwo Narodów rozmaitym ktztałtem rządzących fię: teraz prawie cala ta część Ziemi podzielona ieft na obfzerne Prowin-cye do rożaych Monarchow Europeylkich należące, kroremi rządzą Vice-Rejowie albo Gubernatorowie imieniem y mocą Twoich Pryncypałow.
W fzyftkie Narody AmerykańJkie nie miały wiadomości prawdziwego Boga, w bał-wochwalftwie będąc zatopione do czafu odkrycia tey części ziemi od Europeyczykow, którzy światłem Wiary Chrześciańłkiey ią oświecili: przeto w niey teraz po więkfzey części panuie wiara Katolicka Rzymlka, albo Luterlka, albo Kalwińfka: fą iednak iefzcze narody pogańftwem zaślepione, w głąb Kraiu mielzkaiące.
Amerykanie generalnie mówiąc, co do obyczaiow, fą zdradliwi, zawzięci, zabobonni, po wielu mieyfcach maią zwyczay malować lwoie ciała roźnemi kolorami: ale to fię ma rozumieć o dzikich Narodach, bo
inni
KARTA XXII. 245
inni maiący iakikolwiek polor, pokazuią dowcip, y rozum dofyć przenikliwy y fpotbbny
do wfzyftkiego.
P. £faki ieft podział Ameryki?
O. Ameryka, generalnie mówiąc, dzieli fię na trzy części, na
A.	AMERYKĘ POŁNOCNĄ.
B.	AMERYKĘ POŁUDNIOWĄ: y wy-
fpy około niey lezące.
Ameryka Potnocna dzieli fię na fześć części, to ieft:
I.	NOWĄ HISZPANIĄ albo STARY MEXYK, należy do HISZPANII.
II.	NOWY MEXYK, któremu ieft przyle-, gły Połwyfep.
a. Kalifornia należy do Hifzpanii.
III.	FLORYDĘ czyli Lufianę, to nazwi-flco fluży po części Kanadzie, częścią do Hifzpanow, częścią do Francuzów, y Anglików należy.
IV.	KANADĘ czyli NOWĄ FRANCYĄ, należy do Anglików.
V.	WIRGINIĄ, która w fobie zawiera Georgią, Karolinę, Wirginią właściwą, Maryeland, Penfilwanią, Nowy York, Nową Anglią, Akadyą, y Nową Szkocyą, należą do Anglii.
Q 3	VI.
246 ATLAS DZIECINNY.
VI.	NOWĄ BRYT AN NIĄ, która zawiera w fobie Kray Eikimow, czyli
b.	Ziemię Labrador, także należy do An-
glików.
Ameryka Południowa dzieli fię na fiedm potężnych Krajów.
VII.	TERRA FIRMA ^ czyli Ziemię Gruntowną, która należy do Hifzpanowj fą tam oraz Ofady niektóre znaczne do Hollendrow należące.
VIII.	PERU do Hifzp.
IX.	CHILLI do Hifzp.
X.	ZIEMIE MAGELLANSKĄ do Hifzp. x
XI.	PERAGUARYĄ do Hifzp.
XII.	BREZYLIĄ należy do Portugal.
XIII.	KRAY AMAZONEK.
Wyfpy znacznieyfze w Ameryce fą te :
c.	Wyfpa Ziemi Nowey, czyli Terre-Neuve do Anglików-
d.	Wyfpy Afores do Portugallii.
e.	Kuba do Hifzp.
f.	Wyfpa S. Dominika częścią do Hifzp.
częścią do Franc.
g.	Jamaika do Anglików.
Kurafao do Hollendrow.
k. Wyfpy Antilles znacznieyfze do Francuz.
1. Wyfpa
KARTA XXII. 247
1. Wyfpa nazwana Ziemiaognia, y m. Galapes albo Gallapagos : iako y inne, należą do Hifzpanow.
P. palcie fą jławnieyfze miajla Amery-kańjkie?
O. Są te :
I.	Mexyk Stołeczne nowey Hifzpanii. 2» Akapulko.
3.	Guatimala y
4.	Vera-Cruz, te cztery fą oraz miafta portowe.
5.	Santa-Fe Stołeczne Nowego Mesyku.
6.	Quebek Stołeczne Kanady.
7.	Bofton Stołeczne Virginii.
8- Havana, Stołeczne wyfpy Kuby czyli
Hifzpanioli.
9. S. Dominique Stołeczne wyfpu S. Dominika.
to. Porto-Bello.
II.	Panama, y
12.	Kartagena, te trzy Portowe miafta ma Terra-Firma,
13.	Lima Stołeczne Peru.
14.	Quito, y
15.	Kulko także w Peru flawne miafta.
16.	San-Jago Stołeczne Chili.
Q 4	l7-,
248 ATLAS DZIECINNY.
17.	Wniebowzięcia czyli rAffomtion Stołeczne Peraquarii.
18.	Buenos Ayres portowe y fławne handlami wPeraquarii.
19.	San-Salvador Stołeczne Brezylii.
20.	Olinda albo Fernanbuc portowe y han-dlowne miafto w Brezylii.
P- Powiedz znakomitfze rzeki, Odnogi mor fide, y darniny morfkie w Ameryce?
O' Rzeki znacznieyfze fą te:
a.	Rzeka S. Wawrzyńca.
b.	Miffiffipi.
c.	Orenok.
d.	Surynam.
e.	Rzeka Amazońfka.
/. Plata, albo Rio de la Plata.
Odnogi morfkie znacznieyfze fą te:
g.	Odnoga Hudfon.
i. Odnoga Mexykaiifka.
/. Odnoga Panama.
k. Odnoga Honduras przy Mexyku Starym.
h.	Ciasnina Daviś.
mm. Ciasnina Magellańfka.
P. Znay-
KARTA XXII. 249
P. Znayduiąz fie y Gony y Kapy, czyli gory nad morzem w Ameryce ì
0. Znayduią fię, naywyzfze ze wfzyft-kich w całym świecie fą
3 Andes albo Kordillers, które dzielą Peru od Amazonii.
Gory nad mo-rzem znakomitfze fą te : *■* Kap Breton w Nowey Ziemi.
Kap-du Nord, na brzegach Terra Firma.
o Kap - Horn na Wyfpie Ziemi ognia nazwaney, na południe Magellanii. Kap-Koriente na Zachód Mexyku.
P. gfakie fą granice y iaka długość y ob-fzernośc Ameryki?
0. Ameryka na Zachód oblana ieft
A.	Morzem Południowym czyli Spokoy-nym.
Na Południe ma
B.	Ocean Południowy, czyli Morze Ma gel-
lańikie
Na Wfchod
C.	Ocean Atlantycki
Na Połnoc Kraie niewiadome, Odnogę Morfką Hudfon g. y Ciasni-nç Davis h.
Q 5	Dłu-
250 ATLAS DZIEC. KARTA XXII.
Długość Ameryki od Wfchodu do Zachodu nie wfzędzie ieft iednakowa; w północnych ftronach naywiękfza bydż może na ośmfet mil Niemieckich; w południowych na fiedmfet piętnaście naywiękfza, w pośrzod-ku to ieft między Panama ii. aż do Porto-bello io. na czterdzieści pięć mil Niemieckich ; Szerokość zaś iey biorąc od Południa do Połnocy, to ieft, odKapu Horn *** aż do Przefmyku Davis, rachuią na tyfiąc ośmfet mil Niemieckich.

'««łamiiiUiiaU
NAUKA
25'
— 1 ■ ........
NAUKA o
SFERZE.
BE_,.	„V.	■	'nULli.
ROZDZIAŁ I.
O Sferze w powfzechnosci y o iey obrotach.
P. Co wyraża Figura, pod znakiem A ?
O. "tlfyraża Sferę, to ieft, machine ' ' okrągłą ikładaiącą fig z rożnych cyrkułów czyli obręczow.
P. Co ta znaczy machina czyli Sfera?
O. Znaczy świat cały, to ieft, niebo, na nim gwiazdy obracaiące lię, y ziemie pośrzodku Sfery położoną, która ieft na kfztałt małey gałeczki zryfowana w centrum caley machiny: a lui)o w pośrzodku zryfowana ieft, nie dla tego iednak aby miała bydź centrum całego świata, bo to nie ieft pewna: ale że my miefzkańcy ziemfcy po
tey
252 NAOKA O SFERZE.
tey gałecce czołgaiący fię uważamy w okol® wfzyftkie obroty niebiefkie, y ftofuiemy ie do okrągu Ziemi nafzey.
P. Na co fiec zda Sfera?
O. Na to, aby nam wyrażała Symetryą Avviata, y do fatwieyfzego poięcia fłużyła biegu gwiazd, y pokazywała konnexyą obro-tow Niebielkięh z tym wfzyftkim co fię dzieie na nafzym Okręgu zieinfkim: iako to aby nas nauczyła iak fięodmieniaią cztery części toku, czyli czworakie chwile odmienne przez bieg roczny Słońca ftaiące fię, tudzież aby nam wyexplikowała rozmaitość temperamentu powietrza po rożnych mieyfcach, czyli Klimata &c.
P. gfaki ieji pierwfzy obrot Niebios nay-generalnieyfzy ?
O. Dzienny, przezeń bowiem niebiofa V wfzyftkie na nich konftellacye od wfcho-du do zachodu we dwadzieścia cztery godzin obracaią fię : y ten ieit bieg naygene-ralnieyfzy całey Sfery.
P. Co fię ma rozumieć przez Uffçhod y Zachód?
0. Przez Wfchod, ma fig rozumieć ten punkt y mieylce, gdzie Słońce na nafz Hory-zoiit wchodzi; przez Zachód ten punkt, gdzie fiońce z nalzego Horyzontu ^chodzi :
RODZIAŁ I.	253
dzi: te dwa Punkta fą znaczone literami na Sferze:
a.	Wfchod.
b.	Zachód.
P. ojcik to bydz może aby świat cały fzedł od lVjchodu do Zachodu? IVjzakze °procz świata nie ma nic, toć y mieyfca nie ma gdzieby mógł obracać?
P- len obrot całego świata ieft w koto fiebie la m ego na iednyrn niieyfeur tak Właśnie iak koło obraca fiò na olì chodząc \vokoło niey, y nieodltępuisjc nigdy łwoiey
przeto y w machinie całego świata, trzeba fobie imaginować , dwa niepoiufzone pun-
iakoby dwa końce ofi, która niby wlkroś Przez cały przechodzi świat. Te dwa punita czyli końca nazywaią fie Poli,
c.	ieden Poius Potnoxny, a drugi
d.	Południowy.
P. Wiele iejł Cyrkułów czyli Obreczof.tr Ma Sferze?
0. Dziefięć znacznieyfzych, to ieft fześó wiçkfzych, a cztery mnieyfzych: więkfze '3 te, które przecinaią Sferę na dwie części ro\vne; mnieyfze które przecinaią na dwie części nierówne. Wiedzieć zaś potrzeba, iż ^d.V cyrkuł dzieli fie na 360 części, czyli ^'aduibw, każdy gradus ma w fobie 60 minut,
254 NAUKA O SFERZE
nut, każda minuta ma w fobie 60 minut drugich albo fekund, każda fekunda ma 60 trzecich czyli tercyi, y tak daley.
Wielkie Cj^rfcuły fą te
Aequator czyli Rownodzienny e.f
Zodiak g. h.
Kolury dwa, ieden i. k. a drugi l. m.
Horyzont n. [o.
Merydian albo Południowy : a. c. b. d.
P. Powiedz w fzczegolnohi o każdym Cyrkule wiejifzyni, co każdy znaczy ?
O. Porządkiem idąc, zaczynam od Elewatora czyli Rownodziennego, ten ieil wyrażony literami e. f. w iednakowey odległości tak od Pola Połnocnego nazwanego Arktyka, iak od Pola Południowego nazwanego Antarktyka, dzieli świat na dwie części równe, część połnocną począwizy od fa-mego Equatora aż do Pola Arktyka c, y część Południową od tegoż Elewatora do Pola Antarktyka d. Nazywa fię dla tego Rowno-dziennym, iż gdy Słońce przyidzie do tey linii, (co bywa dwa razy na rok, raz w Marcu, drugi raz w Wrześniu) w ten czas po całym świecie dzień równy ieft nocy : a to dla tego, iż w ten czas Słońce tyle fig bawi y poftępuie na iedney połowie świata, ile na drugiey.
ZO-
ROZDZIAŁ I.
ZODIAK g. h. Wielki Cyrkuł, fzeroki na 16 gradufow przerzynający zukofa Ekwa-tora czyli linią Rownodzienną, odchodzi od fliey z iedney y z drugiey ftrony na 23 gra-dufy 29 minut w naywiękfze między iobą odległości. Srzodlyem tego Cj^rkufu centko-"Wata idzie linia nazwifkiem Èklipty'ka czyli Zaćmienia, o czym potym będzie fię mowiło. Zodiak dzieli fię 11a dwanaście więkfzych części czyli znaków Niebiefirich, każdy znak ma trzydzieści gradufow. Znaki fą te, fześć 2 ftrony Polnocney to ieft:
V Baran,
y Byk.
X Bliźnięta.
&s> Rak.
Vi Lew.
ITp Panna.
Sześć z ftrony Południowey :
rit Waga.
171 Niedźwiadek.
Strzelec.
2J. Kozioroziec.
Dzban.
M Ryby.
P. Na co fiec zdadzą te znaki Nie* biejlie ?
O. Na to, aby nam pokazywały drogę którą Słoiice fwoy bieg cdprawuie: dwanaście
256
NAUKA O SFERZE.
ście znaków korrefponduią dwunaftorn w roku iniefiącom: Słońce wchodzi w znak Barana około 20 albo 21. Marca, przebiegłfzy wfzyftkie porządkiem tego znaku gradufy» wchodzi naftępuiącego miefiąca w znak Byka, y tak koleią wlzyftkie te obfzedłfzy Kontlel-lacye, wraca fie znowu do Barana. Słońce każdego dnia niezupełnie ieden całey ubieży gradus 60, gdy 360 tylko naznaczamy w cyrkule gradufow, w roku zaś rachuiemy dni 365, godzin 5, minut 48, fekund 40, przeto iedno drugim kompenfuie fię, niezupełność gradufow w biegu dziennym fprawuie fupe-ratędni, godzin, minut &c. Obrót znaków tych bywa od Zachodu do Wfchodu.
Kolury fą także wielkie dwa Cyrkuły, które przechodząc przez Pole świata, Ekli-ptykę czyli linią zaćmienia przecinaią na cztery części równe. Kolur pokazuiący porownanie dnia z nocą wyrażony ieft litera' ' i. k. przerzyna on Ekliptikę y Zodiak na początku znaku Barana, y Wagi: te dwa punkta Ekliptyki y Ekwatora przecięte Kolu-rem, znaczą poro wnania dnia z nocą , iedno liaWiofhf, w znaku Barana, około 21. Marca; drugie w Jelieni, w znaku Wagi, które około 23. Września przypada. Drugi Kolur ieft L m. przechodzi Ekliptykę na pierwfzym graduile znaku Raka, y na pierwfzym gra-dufie znaku Koziorozca; y te dwa mieyfca czyli punkfea przecinaiących fig Cyrkułów
znaczą
ROZDZIAŁ I.
znaczą przefilenie dnia z nocą: w ten czas Słońce albo wygurowawfzy względem nas, zdaie fie zaftanawiać nie co, dla fwego biegu bardzo nieznacznego, albo zniżywfzy fię (.mówiąc według nas) cafa fig w gorę: dwa razy to na rok przypada, raz^ w lecie w znaku Raka około 22. Czerwca, kiedy naywiękfzy dzień bywa, a noc naymnieyfza; drugi raz 'W zimie w znaku Koziorozca okcło 22. Grudnia, kiedy naymnieyfzy dzień, a noc nay-Więkfza bywa.
HORYZONT ieft wielki Cyrkuł n. o. który przecina Sferę na dwie części równe, Wyżfzą y niżfzą: takowy Horyzont nazywa fię Agronomiczny: inny ieft krory fię nazywa widoczny, a ten ieft mieyfce w około człowieka ftoiącego, iak tylko może okiem doyrzeć z iakiey wy Pokoś ci. W każdym takowym Horyzoncie uważaią fię dwa punkta, ieden perpendykularnie nad głową każdego człowieka, y taki punkt na Niebie nazywa fię 2enit, drugi na przeciw pierwfzeinu iakoby pod nogami człowieka, y taki punkt na niebie imaginowany nazywa fię Nadyr. Takowe Horyzonty odmieniaią fię każdego pranie momentu za rufzeniem fię człowieka z punktu rnieyfca, przeto można mowie że tyle ieft Horyzontow y. tyle Zenit y Nadyr, Jle można imaginować punktów na Kuli zie-ttiney. Horyzontu na to zażywamy, abyśmy Wfchod y zachód planet, gwiazd, y innych
R	Kon-
258 NAUKA O SFERZE.
Konftellacyi miarkować mogli, bo gdy po-kazuie fig gwiazda na nafzym Horyzoncie, powiadamy źe wfchodzi, a gdy pod Horyzont fpufzcza fię, mowiemy i ż zachodzi, bo 2 oczow nąfzych niknie.
MERYDIAN, czyli Cyrkuł Południowy ieden z więkfzych, wyrażony literami a. c. b. ci. przechodzi przez Polos świata, przerzyna Ekwatora z obu Itron, zchodzi fię 7, Zenity Nadyr, dzieli świat na dwie części równe, iedna zowie fig Hetnisferium Wfcho-dnie, druga Hemisferium Zachodnie. Dlatego zaś nazywa fię Południowym Merydian, iż gdy do tey linii Słońce na południe wy-guruie, wfzyfcy pod tą linią, od Poînocy do Południa, wproft miefzkaiący maią wraz Południe, iako z przeciwney ftrony miefzkaią-cy, wfzyfey teyże famey godziny maią Połnoc.
Ten Cyrkuł za naymnieyfzym ftąpieniem y pomknìeniem lig człowieka, czyli to od Wfchodu do Zachodu, czyli przeciwnie, odmienia fię, przeto go wyznaczyć napewne trudno, chyba względem iakiego mieyfca partykularnego na ziemi. Meridiana używamy na wyznaczenie y pokazanie wyfokości czyli Elewacyi Polu na Horyzoncie: ieżeli Polus mieyfca iakiego, na Horyzoncie Aftro-nomicznym nie znayduie fię, czyli żadney niecna Elewacyi, znak to ieft że takowe raiey-
fce
ROZDZIAŁ I.	259
fce pod famym leży Ekwatorem, ieżeli zaś cokolwiek pomyka fię od Equatora czyli ku Północy, czyli ku Południowi, muli bydź koniecznie iego Polus na Horyzoncie Agronomicznym ieden wyżfzy, drugi niżfzy, wy-fokość tedy mieyfca takowego czyli elewa-cya raehuie fię przez gradufy, które fą wyrażone na M ery di an i e znayduiącym fię między Polem y Horyzontem.
p. q. TROPIKI fu Cyrkuły mnieyfze, ieden Raka, tak nazwany, bo przez ten znak przechodzi;
r. s. a drugi Tropik Koziorozca, bo przez znak Koziorozca ciągnie fię: obydwa od Equatora oddalaią fię na 23 gradu-fow y 29 minut; od fiebie zaś odlegle fą na 47 gradulow prawie : obydwa z Equatorem fą rowno odległe Cyrkuły, y fą niby granicami biegu Słonecznego, bo do nich Słońce przyfzedlfzy więcey nie poftępuie, ale fię wraca ku Equatorowi, y ztąd ie po grecku nazwano Tropikami.
POLARES fą mnieyfze dwa Cyrkuły ro-\vno odlegle z Ekwatorem y z Tropikami, odlegle ocl polów na 23 gradufy y 29 minut, ieden z nich nazywa fię
t. u. Cyrkuł Polaris Arćticus, drugi zaś x. y. Polaris Antar£ticus.
P. Co
2ÓQ NAXJKA O SFERZE.
P. Co to za Cyrkuł maleńki c. na famym Polu Arcticus nazwanym, lezący na wierz-chu Mery diana widziemy ?
O. Jeft to Cyrkuł godzinny, podzielony na 24 godzin ; 12 godzin ku Wfchodowi po-cząwfzy od Południa aż do Połnocy, a 12 godzin od Połnocy do Południa. Index na fa-mey ofi Świata na tey obrączce tak ieft ofa-dzony, iź na każdą ftronę może fię łatwo pomknąć y w koło obrocie, famey ofi nic nie porufzaiąc: ale gdy oś, albo świat z ofią porufzyfz, y index na tey ofi zatknięty obracać fie mufi. Index ten z fwoim maleńkim Cyrkułem iluzy do znalezienia y zgadywania godziny w kaźdey krainie y ftronie świata.
P. Czyli wjzyjlkie te pomienione Cyrkuły powinny bydz na kuli ziemney zryfowane ?
0. Wyiąwfzy dwa Kolury, które mniey potrzebne fą na Kuli ziemney, wfzyftkie inne powinny fię wyrażać, iako y w lamey rzeczy wyrażaią fig, y korrefponduią tym które na Niebie, y w całym ogolnie świecie imaginuiemy: y tak zobaczyfz na globie ziemnym dwa Pole perpendykularnie lezące pod Polami świata: iako tez, Cyrkufy Polarne, dwa Tropiki, y tym podobnie inne. Oprócz tych iefzcze na globach y na Kartach Geograficznych widziemy Merydiany, czyli Cyrkuły Południowe, y Parallelas czyli
rowno-
ROZDZLAŁ I.	26 r
równoodległe, które iłużą na dochodzenie długości yfzerokości mieyfc, o czym iuż mo-Wiło fig w Rozdziale 1. gdyż to bardziey zdaie (ię należeć w pofpołitości mówiąc do Geografii, iako do Sfery. Krotko tu tylko przypominam, iż fzerokość będąc nic innego, tylko odległość iakicgo mieyfca od Equato-ra, albo na doł, to iefi: z obudwoch ftron iego zmierzaiąc ku Biegunom czyli Polom, przeto fzerokość rachuie fię przez Cyrkuły równoodległe Equatorowi: mieyfca miedzy takowemi Cyrkułami zamkniete nazywaią fię Klimata, to iefl, odmienność powietrza według przewyżfzaiącego zimna lub ciepła. Długość rachuie fię przez merydiany czyli Południowe Cyrkuły od Zachodu do Wtchodu, bo długość nic innego nie iefl;, tylko przeciąg od pierwfzego Me^diana biorąc, do mieyfca ktorego pozycyi fzukalz.

R 3	ROZ-
262 NAUKA O SFERZE.
•3=5='.	............—. g.-— _	-g aga,
ROZDZIAŁ II.
0 Troiakim Ułożeniu Sfery.
P. Co to i e fi troiakie ułożenie Sfery, y iak fię rozumieć powinno?
O. jTedtio ułożenie nazywa fię prolłe, Jl drugie Równoodległe, a trzecie z ukofa nachylone. Profte, ieftto, kiedy obydwa bieguny świata, wfpieraią fię na Horyzoncie, a punkca Zenit y Nadyr, przypadają z Equatore m • W takim ułożeniu Sfery zo-fcaiący rr.iefzkańcy, inaia uftawicznie poro-Wnanie dnia z nocą. A to dla tego, iż ponieważ według wielkości albo fzczupłości powfzechnego Horyzontu dzieie fię, iż dni v nocy raz krotfze drugi raz dłuzfze ftaia fię, to ieft iak które Kraie albo odlegleyfze, albo blizfze fą Horyzontu powfzechnego całego świata, tak też dzień powiękfza fie albo zmnieyfza fie: zaczyni ieżeli Słońce tyle fie bawi na Horyzoncie, ile pod Horyzontem, więc dni powinny bydź równe nocom. Otoż wfzyfcy ci, względem których fytuacya Sfe-ry ieft profta, doznaią tego; bo ich Horyzont przecina na dwie części równe wfzyftkie Cyrkuły, które Słońce dziennym biegiem obchodzi w roku.
Takim
ROZDZIAŁ II.	263
Takim miefzkańcom trafia fię y to iefz-cze, iż dwa razy na rok Słońce po wierźchu głowy ich przechodzi, to ieft wtedy, gdy W famę linią Ëquatora wpada. A iako fig Tzekło, że ci Indzie maią fwoie Zenit y Na-dyr w Equatorze, tak za tym idzie, że Słońce dwakroć na rok przez ich Zenit y Nadyr przechodzi. Takowi ludzie maią y to dla iie-bie ofobliwfzego, iż wfzyftkie gwiazdy y wfzyftkie części świata za porządnym obrotem niebios widzieć mogą.
SFERA RÓWNOODLEGŁA wtedy fig nazywa, kiedy Horyzon w równi ieft z Equa-torem, a bieguny świata nic fie nie różnią od Zenit y Nadyr. W takiey pozycyi miefz-kaiący ludzie, maiąc pol roku dnia, poł roku nocy, a to ztąd , iż przez fzesć miefięcy maią Stonce 11a fwoim Horyzoncie, po których Skończonych, Słońce na infzy Hojyzon prze-nofi fię, gdzie drugie fześć miefięcy bawi. Ci więc którzy miefzkaią pod Biegunami na famym wierzchołku ziemi, albo fpodzie, gdy Sionce na ich Horyzoncie bawi, widzą go iako krąży około nich, formując Cyrkuły, równoodległe "ich Horyzontowi: nie zbliża fię do nich więcey iak na 66 gradufow. Na-mienitem wyżey że Polarni ludzie na przemiany maią poł roku dnia, a poł roku nocy, V tak w famey iftocie ieft. Bo co to ieft: izczerze mówiąc Dzień albo Noc? ieżeli nie Wymiar czafu według Słońca albo bawiącego
R 4	fig
5Ó4 NAUKA O SFERZE.
fię na Horyzoncie, co nazywamy właściwie dniem, albo bawiącego fię pod Horyzontem, co nazywamy właściwie nocą. Nie można iedriak mowie aby ciemności grubey nocy przez wfzyftek ten czas połroczny trwały: ponieważ świtanie y zmrok iakie takie dai e światło, y Słońce wfchodząc albo zachodząc raptem ani światła, ani ciemności nie fprawuie, ale powoli y nieznacznie, co fię nazywa po łacinie Crepufculum : to więc pod famych biegunach ziemi y całego świata trwa więcey iak dwa tniefięcy, grubey tedy nocy przez poltrzecia prawie miefiąca doznaią. Crepufculum czyli świtanie albo zmrok poprzedza wfchodzące Słońce, albo po zachodzącym naftepuie y poty trwa, póki Słońce na ig gradufow nie fpuści fię na inny Horyzont: y im bliżey do Biegunów czyli ku wierzchołkowi ziemi czyli fpodowi przybliża (ię, tym więkfze y dłużfze Crepu-fcula zmroki y świtania ftaią fię. Polarni iefz-cze ludzie maią y to, że nie widzą wfzyft-kich gwiazd, te ieno tylko które ich Horyzontowi przeciwftoią: druga połowa nieba naprzeciw drugiemu Horyzontowi wcale im ielt niewidoma.
SFERA z ukofa nachylona, ta fię nazywa; która fprawuie, że Zenit y Nadyr ani z Biegunami ani z Horyzontem nie fehodzi fię, y że Polus partykularny Kraiowy oddalaiąc lig od Polow czyli Biegunów świata, pomy-
ROZDZIAŁ II.	26?
ka fię na Horyzont: a za tym pod fpodem Po-lus Kraiowy drugi przeciwftoiący fwemu ^wierzchniemu odmienia pozycyą od Biegunów świata, y Horyzontu świata. Taką Sferę z ukofa nachyloną wfzyfcy ci maią, którzy miefzkaią między Cyrkułami z iedney ftrony Polarnemi, z drugiey Cyrkułem Equa-torem, czyli Rownodziennym : tacy ludzie nigdy nie maią ani dni ani nocy regularnych, ale co raz więkfze albo mnieyfze oprocz dwóch dni w Roku equinokcyalnych pod czas porownania dnia z nocą: a to dla tego, ze względem takowyth ludzi Horyzont przecina na dwie części nierówne wfzyftkie Cyrkuły, które Słońce dziennym biegiem w kota ziemi odprawuie, wyiąwfzy iedynie Cyrkuł Rownonocny. Ta zaś nieregularnośi? dnia y nocy nie na każdym mieyfcu ieft Jednakowa, ale więkfza lub mnieyfza według mnieyfzey lub więkfzey pochyłości Sfery. Im bliżfi fą miefzkańcy Biegunów świata czyli Polow, tym dłużfze maią dni w lecie, * nocy w zimie.
ROZ-
266 NAUKA O SFE'RZE. •t'-1........ .....i i l ........—».
ROZDZIAŁ III.
O gwiazdach mieyfcowych y Planetach.
P. Co to fą Gwiazdy mieyfcowe, wiele îchiejî, y co o nich wiedzieć należy 2
O. /gwiazdy mieyfcowe nazywaią fię te, które lubo maią fwoy obrot, 7, fąfiedzkiemi iednak gwiazdami nigdy nieodmienne położenie y odległość zachowuia. Rachuią ich r a ty (lac cztery (ìa, które wolnym okiem obferwować można, bo inne które perfpektywami wfpotnożone oko wi-dzi, niżliczone fą. Podział gwiazd pofpo-licie idzie według Konftelłacyi: Konftella-cya zaś nic innego nie ieft, tylko pewny zbiór gwiazd albo iaka cząftka nieba gwiazdami ofypana pod pewnym imieniem od dawnych Matematyków według upodobania nadanym. Takowych Konftelłacyi rachuią 72, Połnocnych 23, a Południowych 27, tudzież znaków niebiefkiego Zodiaku 12. Gwiazdy mieyfcowe maią światło włafne fwoie, y świecą iako Słońca: ale niezmierna ich od ziemi odległość fprawuie, że wielkość ich y iafność w oczach nafzych niknie. Według fzeeściorakiey wielkości różnica między gwiazdami naznacza fie:
wie-
ROZDZIAŁ III.	167
wiedzieć iednak potrzeba że ta rożność wielkości tylko ieft na oko. Może albowiem to bydź, że ta gwiazda która fie nam zdaie maleńka, w lamey rzeczy ieft wielka : y że ta małość nie zkąd inąd pochodzi tylko z niezmierney od ziemi odległości, o ktorey iako y o wielkości w fobie famych gwiazd nic dotąd pewnego nie mamy. Obrot ich ( mówiąc według Ptoło-meufza) oprocz powfzechnego obrotu z Niebami, w którym krążąc toczą Cyrkuły równoodległe Equatorowi; ieft im iefz-cze wlafny bieg; przez który od Zachodu do Wlchodu obracaią fiç, y ryfuią Cyrkuły równoodległe Ekliptyce czyli Drodze Słone-czney. Ten oftatni obrot bardzo powolny ieft y nierychły, tak iż 70 lat potrzeba na przeyście iednego gradufa, a za tym r.a fprawienie całego fwego obrotu, według przcrzeczonego Matematyka, trzeba 25000 lat czafu.
P. Co to fą Planety, y co o nich iak w powfzechnosci, tak w fzczegulnośei widzieć należy ?
0. Planety fie inaczey nazywaią Gwiazdami błędnemu, przeto iż ich obrot, miedzy nierniż famemi, nie ieft tak iednoftayny, iak miedzy gwiazdami mieyfcowemi : raz fię do iiebie zbliźaią, drugi raz fig oddalaią, iuż fie wydaią złączone, iuż rozłączone y
na
fóS NAUKA O SFERZE.
na przeciwko fiebie unofzące Cię. Złączenie Planet mowi lie w tedy, gdy obydwa \v iednymże gradulie Zodiaku zoftaią. Rozłączenie Planet, czyli ich przeciwfobność w tedy ieft, gdy na przeciwko fiebie, z ie-dney y z drugiey ftrony w gradufach Zodiaku zoftaią. Planety fą to machiny w fobie grube y zaciemiaiące, podobne do ziemi, oprocz iednego Słońca, które ieft ogni-fle, iafne, y oświecaiące wfzyftkie inne Planety: te bowiem ieśli czafem błyfzczą, nie z fiebie famych, ale od Słońca odbie-raiąc światło, odbiiaią nam go. Jeft ich zaś fie dm :
tj Saturnus.
2J. Jowifz.
(f Mars.
© Słońce.
9 Venus.
Merkuryufz.
ç Miefiąc czyli Xiçzyc.
Według Ptolomc-ufza ułożenia, kładziemy tu ziemię w pofrzodku świata, iakoby w centrze zawiefzoną y nieporufzoną: względem iey tedy odległe porządkiem wyrachowałem pomienione planety : z tych gdy która w naywiękfzym ieft fwoim zbliżeniu fie ku ziemi, nazywa (ię to iednym terminem Greckim Perigcum : przeciwnym fpofo-
beta,
ROZDZIAŁ III. 269
bem, gdy w naywiekfzym ieft od ziemi oddaleniu fię, wyraża fig iednym terminem Apogeum: Te punkta złączenia fiç, y oddalania fi£, według rożności planet rozmaicie zachodzą, y odmieniaią fie. Obrót Planet ieft od Zachodu do Wfchodu niewycbo-dząc z Ekliptyki krążą formuiąc Cyrkuły równoodległe Equatorowi.
W fzczegolności o każdey Planecie to należy wiedzieć: a najprzód o Słońcu. Słońce fwoim obrotem dziennym obiegaiac W kolo świat; formuie Cyrkuły równoodległe Equatorowi, a poftgpuiąc co raz wy-żey albo niżey po Ekliptyce, fwoim biegiem rocznym od Zachodu do Wfchodu kurs fwoy fprawuie w czafie dni 365, y godzin prawie 6, z których co cztery iata przyrafta ieden dzień : a zatym każdy czwarty rok zamyka w fobie dni 366 y nazywa fiç przybyfzowym. A że oprocz godzin pozoftaią corocznie minuty (Rok bowiem Według biegu Słońca fprawuie dni 365 godzin 5 y minut około 49.) zbywaiące tedy-iedynaście minut, wyniofą trzy dni we ezteryfta Jat: y dla tego wyrzucaią fię trzy dni w cza He czyli przeciągu lat 400 to ieft, na początku każdego ita trzech wieków. Nie może wiec bydź przybyfzowym pierwfzy rok poczyoaiącego lie wieku, Naprzykład R. 1700. nie był przyby-
fzo-
NAUKA O SFERZE.
fzowym: iako tez Roki Tgoo. y 1900. nie bedą przybyfzowe, dopiero Rok 2000. będzie przybyfzowyra. Odległość Słońca od ziemi, według Matematyków, ieft na trzydzieści millionow mil, corpus iego million razy więkfze od Ziemi. Perigeum czyli ubliżenie fię Słońca ku ziemi przypada w Grudniu, to icPti, gdy Słońce fiedm około gradufow Koziorozca ubieży. Apogeum czyli wygurowanie Słońca, przypada w Czerwcu, gdy fię także do fiodmego graduili Raka zapędzi. Słońce tedy w zimie zbliża % ku nam bliżey millionetn mil, niż gdy guruie w lecie. Dziwno wiec może bydź komu, za co przy zbliżeniu fie Słońca opacznym niby natury fpofobem, doznajemy przykrego zimna ; a przy oddaleniu % y wygurowaniu onegoż, gorąco mamy? Na co tak Filozofowie odpowia-daią: Ze nie blifkość Słońca, ale wygurowanie onego nad Horyzontem z rzucaniem promieni wproft. a przynaymniey nie tak z ukofa iak w zimie, przyftępuiąc cokolwiek do perpendykularney linii ciepło w kraiu fprawuie : cże w zimie nie tak Słońce guruie nad nafzym Horyzontem iak w lecie, y rzuca promienie nierównie bardziey zukośne iak w lecie, a zatym ani iego światło y ciepło nie tak długo bawri iak w lecie na Horyzoncie, ani promienia Słoneczne nie tak wproft iak w lecie, ale oddalane
ROZDZIAŁ III.	271
dalaiąc fię od linii perpendykularney zu-kofa bez przyzwoitey lobie fity na Horyzont biią: przeto niedziw, że za zbliżeniem fie Słońca mamy zimę, za wygurowa-niem onegoż lato.
O XIĘZYCU. Xiezyc bieg fwoy od-prawuie od Zachodu do W(chodu we 29 dni, y godzin 12, ten czas nazywa fię: biegiem Xiçzyca miefiącznym. Lecz zamiaft poł trzydziefta dnia, ułlanowili Matematycy rachować w miefiącu każdym alternata, raz dni 29 a drugi raz 30 co na iedno wychodzi. Rok miefięczny zabiera dni 354» ftmieyfzy wiec ieft iedynaftą dniami y fze-^cią prawie godzinami od Roku Słonecznego. Xiezyc w naywiekfzym fwoim od ziemi oddaleniu fię, czyli Apogeum, ieft na mil 87000. Perigeum czyli zbliżenie fię iego ku ziemi naybliżfze bywa na 500 jnil. Xiężyc mnieyfzy ieft od ziemi 55 razv : lakoż y od wfzyftkich innych Planet nav-ttinieyfzy, lubo dla fwoiey z ziemią blifko-?ci zdaie fię bydź więkłzy od wfzyftkich ^nych, wyiąwfzy iedno Słońce.
Lunacye czyli odmiany miefiąca iako to: Now, pierwf/.a Quadra, Pełnia, y oftatnia Quadra tak fię rozumieć maią. Xiçzyc corpus podobne ziemi , machina w fobie gruba y zaciemiaiąca : Połowę iego zawr-
fze
272 NAUKA O SFERZE.
fze Słońce oświeca y obiaśnia. Gdy wiec Xiężyc zeydzie fie z Słońcem, to ieft gdy obydwa na iednymże gradufie Zodiaku znaydować fię będą, my na cen czas ftrony obiaśnioney miefiąca nie widzie-my, ale tę tylko, którą promienia Słoneczne bynaymniey nie oświecają: nazywamy to wiec Nowiem. W kilka dni po-tym, iak tylko cokolwiek Xiężyc pomknie fię, oddalaiąc fię od Słońca, tak zaraz poftrzegamy obiaśnioney iedney ftrony mie-iięczney cząftkę, co mowiemy pofpolicie nowy miefiąc albo miefiączek, gdy Xię-zyc oddali fię od Słońca na 90 gradufow, wtedy ftrony oświeconey widzieniy połowę, czyli czwartą część globu Xięźy-cowego, y to ieft: pierwfza Quadra- Gdy Xiężyc doydzie polowy fwego Cyrkułu, y ftanie wproft na przeciwko Słońca, w tedy całą Xiężyca ftronę oświeconą, czyli całe Hemifpherium iego widzieniy: y nazywamy to Pełnią- Ztąd gdy potym Xię-zyć Kołowym fwoim idący torem zmierza ku Słońcu, y iuz na quadrans czyli na 90 zbliży fie gradufow: mowiemy że wtedy ieft oftatnia Quadra.
P. Co to fą zaćmienia ?
O. Wfzyftkich Planet ciemniftych by-Waią zaćmienia, naywidocznieyfze fą ied-
ii alt
rozdział iii.
nak Xiçzyca y Słońca, które wolnym okiem możemy obferwować. Xiezyca w tedy przypada zaćmienie, kiedy na przeciwko Słońca w Cyrkule Eklipcyki ftanie: na ten czas bowiem trafia fie, iż ziemia między temi dwiema Planetami wproft trzy-maiąca fytuacyą, bywa na przefzkodzie, zaflaniaiąc fwoim korpufem miefiąc od światła Słonecznego , źe nie tylko , ialc zwyczaynie na pełni, miefiąc nie oświeca fię, ale fię umbrą ziemi zaciemia. Zaćmienie miefiąca czafem bywa całe, a cza-fem nie całe, tylko iakiey części iego: idzie to od umbry ziemi: ieźeli wproft, ziemi umbra, pada na miefiąc; zaćmienie nazywa fię całkowite, ieżeli cokolwiek z boku cień zarywa miefiąca: zaćmienie nazywa fię nie całkowite. Słońca zaćmienie nazywa fię nie całkowite. Słońca zaćmienie przypada przy złączeniu fię tego luminarza z Xiężycem na Eklipty-ce: wtedy albowiem ftanąwfzy Xiçzyc Wproft między Słońcem y nafzą ziemią, odbiera nam po części, mniey albo wię-Cey światło Słoneczne: y to fig zaćmieniem Słońca nazywa.
Inne pięć Planet, iako to Venus, Mer-kuryufz, Mars, Jowifz, y Saturnus, odpra-Wuią fwoy obrot od Zachodu do Wfchodu. îch biegu Cyrkuły rozmaicie na Ekiipty-
S	ce
<174 NAUKA O SFERZE.
ce wychodzą: żadna Planeta nie idzie torem dragiey. Jak zaś długo fwoy bieg odprawuią? to ieft powfzechne zdanie Matematyków, iż, Saturnus w lat 29 y dni 155. Jowifz w lat 11 y dni 313. Mars w rok y dni 321. Venus w poł ofma miefią-ca : Merkuryufz co trzy miefiące, fwoie obroty fprawuią. Venus y Merkuryufz około Słońca obracaią fig, y bardzo iego blifcy fą: Venus od Słońca naydaley nie odchodzjL iak na 48 gradufow} a Merkuryufz na 28-
ROZ-
ROZDZIAŁ IV.	275
ROZDZIAŁ IV.
O Syftematach, czyli UJiawieniach inaiata y według przednieyjzyck Matematyków.
Patrz na Tablicę XXIV.
P. ffakie ieft Syflema Ptolomeufza ?
O. IDtolomeus Claudus iïawny Mate-•*- matyk rodem z Pelufu, drugiego wieku po narodzeniu Chryftufa Pana zył, y miefzkaï w Alexaudryi; fłynął za Panowania Adryana, y Marka Aureîiufza, fwoią w Matematyce y innych fztukach umieiętnością: według iego zdania takie ieft rozporządzenie świata. Patyz na Figurę pod literą B. ziemia według niego ieft w pośrzodku całego świata, w koło niey wfzyltkie Planety obracaią lîç, obrotem Cyrkularnym , ktorego centrum fupponuie w ziemi: a nayprzod kolo zie-nii chodzi
£ Miefiąc, pot}rm $ Merkuryufz, za tym Ç Venus, dopiero © Słońce, nad nim
S 2	ç? Mars
«276 NAUKA O SFERZE-
c? Mars ; wyzey
2J. Jowifz; a naywyzey
t) Saturnus; za tym idą gwiazdy, nad temi Nieba Kryfztałowe, na fa my m wierzchu Firmament. Przypatrz lig na teyźe famey Figurze pomienionym Planetom, wfzyftkie te w fwoich kulkach zamknięte widzifz: te zaś fą dla tego, aby można zbliżenie fię ku nam Planety y oddalenie fię iego wyexplikowac : Ptolomeus fuppo-nuie, źe Planety, oprocz obrotu fwego w Cyrkułach z centrum ziemi zgadzaiących fię, formuią w fwoich Sferach mnieyfze zakręty, czyli Cyrkuły, w tych obracaiąc fię, gdy przyidą na wierzch fprawuią Apogeum , gdy na doi fpufzczą fię, czynią Perigeum.
P. -Jakie iefi Syjłetna Tychona Bralu?
O. Tycho-Brahé Szlachcic Duńfld urodzony dnia 19. Grudnia R. 1546. flawny Aftronom y Matematyk: ten chcąc y błędy Ptolorneufza poprawić, y zgodzić Agronomią z Pifmem Świętym takie rozporządzenie świata wymyślił (patrz na Figurę pod literą C'.) Ziemia w centrum świata zawiefzona lezy : koło niey Miefiąc y Słońce obracaią fię. Z centrum Słońca zryfowane fą Cyrkuły pięciu innych Planet według ich zwyczaynego porządku.
Gwiazd
ROZDZIAŁ IV.	277
Gwiazd niebo, y ich Cyrkuł ma centrum Wraz z ziemią.
P. 3'akie ipjl Syjlema Mikołaia Kopernika ?
O. Mikołay Kopernik fławny Aftronom, Matematyk y Filozof narodził fię w Toruniu 19 Lutego Roku 1473. z młodych lat applikował fię do ięzyka Greckiego, do'. Filozofii, Medycyny : naybardziey ie-dnak do Matematyki y Aftronomii, w czym bardzo profitował. Dla wydolko-nalenia fię w ulubioney Aftronomii rożne zwiedził Kraie, w Akademii Bonońlkiey nie co zabawiwfzy , przeniofl fię do Rzymu gdzie publicznym był Profefforem Matematyki. ' Powrociwfzy do Polfki y do fwey Oyczyzny, uczyniony był Kanonikiem Warmińfkim od Łukafza Watzelroda Bilku-pa Warmińfkiego fwego Wuia. Wtedy zaczął pilniey pracować około fwego Syfte-fria czyli rozporządzenia Świata, które niegdyś Pythagoras, Ariftarchus Samius, y Kardynał Cufanus inwentowali y układali. Jego tedy zdanie ieft takie (patrz na Figurę /}.) Słońce ieft w centrum całego Świata, koło ktorego
9 Venus nayblizey będąca obraca fię, iako y
$ Merkuryufz; idzie *potym Cyrkuł ziemi, która koło Słońca obrot S 3	fwoy
278 NAUKA O SFERZE.
fwoy odprawuie, w kolo ziemi nie-odft^pnie chodzi Miefiąc, tak dalece , ze wraz w kompanii z ziemią obchodzą Słońce. Tych prze-rzeczonych Planet obroty zamyka Cyrkuł
cf Marfa, poty m
Jowifza, naoftatek
1) Saturna; naywyzey mie}?fcowe idą Gwiazdy.
$
ROZ-
RODZIAŁ V.	379
ROZDZIAŁ V.
O Spofobach zgadnienia długości y fzero-kosci mieyfcowey, odległości, godziny, znaku w którym zojlaie Stonce, wjchodu y zachodu w każdym krain.
SZEROKOŚCI mieyfca tak fzukay : Obra-cay Glob reprezentujący ziemię poty, poki mieyfce ktorego fzukafz nie przyidzie do mofięźnego Cyrkufu Merydiana : to maiąc, rachuy począwfzy od Equatora na Merydia-nie mofieznym gradufy az do mieyfca naznaczonego ktorego fzerokość cbcefz wiedzieć: liczba tedy na merydiatiie fpotykaiąca upatrzone mieyice* będzie iego prawdziwa Szerokość.
DŁUGOŚĆ fcegjz famego mieyfca miec "Wnet bedziefz, gdy uftanowiwfzy glob tak iakem pierwey powiedział, bgdziefz uważa? 'aka liczba na Equatorze mofieznemu Mery-dianowi korrefponduie^
ODLEGŁOŚĆ mieyfca od mieyfca tak f-naydziefz: Weź Cyrkel, otworz go tak aby Jedna iego nozka ftała na iednym, a druga drugim mieyfcu, ktorego odległości fzu-S	kafz »
figo NAUKA O SFERZE.
kafz: tak otworzony Cyrkiel, przenieś do Equatora poftawiwfzy iednę nogę Cyrkla na pierwfzym graduile Equatora, druga Ikaże liczbę gradufow pewną tam gdzie ftanie na Equatorze, y ta będzie prawdziwą odległością mieyfca od mieyfca. Chcę naprzyklad wiedzieć iak Amfzterdam od Stambułu ieft odległy, biorę Glob y Cyrkiel ftawiam iednę nóżkę Cyrkla na Amfzterdainie, drugą na Stambule : przenofzę tak otwarty Cyrkiel na linią Equatora, zmierzam, y widzę że odległość Amfzterdamu od Stambułu ieft na 19 gradufow co uczyni 285 mil Niemieckich: bo pofpolicie na ieden gradus rachuie fię piętnaście mil Niemieckich.
GODZINĘ ZGADNĄĆ iaka ieft w którym mieście; taki ieft, fpolob : Obróć glob tak, aby miafto naprzyklad Warfzawa, pod mofiężny przyfzło Merydian : na wierzchu globu mafz Kompafik z w}7rażonemi na kulku godzinami y indexem, fkieruy więc index! na godzinę 12, która fupponuiemy ieft w War-fzawie, gdy to doświadczenie czynifz, abyś zgadł iaka na ten czas ieft godzina w Widniu, w Paryżu, w Madrycie &c. globobracay, y uważayiak miafto Wideń, albo Paryż, albo Madryt &c. przyidą pod Merydian mofiężny : na ten czas patrz na kompafiku którą godzinę index fkazuie: a ta zapewne będzie godzina w Widniu, Paryżu, Madrycie &c. pod czas 12 w Warfzawie. Tym fpofobem można poznać
*
ROZDZIAŁ V.	281
znać, iaka ieft godzina na każdym miey-fcu, byle tylko dofkonale fię wiedziało pewną na iednym mieyfcu godzinę. Takowe bowiem mieyfce naprzyklad Amfter-dam, pomkniy, rufzaiąc globem aby fta-nęlo pod Merydianem mofiężnym, uftanow oraz index na kompafie z wierzchu globu będącym, na tey godzinie która na ten czas tam ieft: obracay za tym glob aby pod Merydian mofiężny podchodziło iakiegokol-Wiek kraiu miafto, albo iakiekolwiek chcefz mieyfce : na każdym, zwierzchni index pokaże niezawodną godzinę.
W iakim Znaku, y w iakim grad,ufie Zodiaku Słońce zoftaie; ieśli chcefz wiedzieć? tak fobie poftąp: Na Horyzoncie -fzerokim około globu, gdzie miefiące z fwemi dniami fą fpifane, patrz tego dnia o którym ieft kweftya-: zaraz przy nim znaydziefz tamże, iakiemu znakowi y iakiemu gradufowi narzeczony dzień korrefponduie. Naprzyklad chcę wiedzieć w iakim znaku y w iakim gradufie dnia i8- Sierpnia zoftaie Słońce V nayprzod fzukam na Cyrkule płafkim czyli Horyzoncie, miefiąca Sierpnia; potym dnia przerzeczone-go Ig tegoż miefiąca: a zaraz przy tym pilno uważam iaki korrefponduie znak Zodiaku, vvproft według pomienionego dnia znayduie : ze w dzień 13 Sierpnia Słońce ieft we gradufie Znaku Lwa.
WSCHOp
282 NAUKA O SFERZE
WSCHÓD SŁOŃCA o którym czafie gdzie ieft, tym fpofobem dociec można: Na-przykład chcę wiedzieć w Paryżu i dnia Lipca,o ktorey godzinie ieft wfchodSłońca? Nay-przod według Horyzontu Paryfkiego uftana-wiam glob, potym fzukam w iakim znaku, y w iakim gradufie, i dnia Lipca zoftaie Słońce: gradus ten, obracaiąc glob, podfu-wam pod merydiana mofiężnego, a index na kompafie globu uftanawiam na I2ftey połU-dniowey godzinie: to zrobiwfzy, obracam glob ku Wfchodowi poty, polu znaleziony gradus Słoneczny nie zyidzie fię z Horyzontem Paryfkim: W tedy więc index pokaże na kompafie globowym godzinę 3 y minutę 58, y ta a nie infza będzie Wfchodu Słońca godzina w Paryżu 1 Lipca. A ieżeli ku Zachodowi obrocifz glob: index fkazować będzie g godzinę y minut 2, co będzie znaczyło godzinę zachodu Słońca w Paryżu i Lipcu. Dofzedłfzy tym fpofobem Wfchodu y Zachodu Słońca, łatwo zgadnąć można przeciąg dnia y nocy na każdym mieyftu każdego czafu. Jako też można wiedzieć tymże fa-mym kfztałtem, wiele godzin ieft naydłużfzy dzień w iakimkolwiek Kraju. Krotfzy fpofob wiedzenia Wfchodu y Zachodu na każdym r.iieyfcu, ieft ten, gdy odległość mieyfca od mieyfca wiedzieć będziefz. Widzieć albowiem potrzeba, że odległość wzdłuż o 15 gradufow mieyfca od mieyfca, godziną pre-dzey wfchod fprawuie. Naprzykład w Pary
ROZDZIAŁ V.	283.
zu, dnia 21. Września Słońce wfchodzi o godzinie 6, chcąc wiedzieć o ktorey godzinie tegoż famego dnia wfchodzi w Jeruzalem, fzuk:w gradufow długości czyli odległości Pain ża od Jeruzalem. Paryż ieft we 20 graduile długości, Jeruzalem w 50 zaczym iedno od drugiego w odległości 30 gradufami rożni fię. A że 15 g rad ufo w prędfzy wfchod iedną godziną znaczy, przeto 30 gradufow dwoma godzinami poprzedzenie wfchodu znaczyć powinno. Wnieść za tym potrzeba że Słońce dnia 21. Września w Jeruzalem dwiema godzinami prędzey wfchodzi niż w Paryżu: to ieft w Paryżu dopiero ieft 4 godzina rano 21. Września, kiedy w Jeruzalem tegoż famego dnia ieft godzina fzofta.
Znaleść tych, którzy fą refpektem nas alto innyfch ludzi Anteki, Perjeki, Antipodi: ^Nayprzod co te terminy znaczą wiedzieć należy: *Perjeki, ci nazywaią fię ludzie, którzy na iedneyże linii rownoodległey czyli paralleli na kuli ziemney zryfowaney miefz-kaią, y pod iednymże Merydianem na przeciwko fabie ieden drugiego położonym : ie-dni z nich maią połnoc, gdy drudzy famo południe. Anteki nazywaią fię ci, którzy pod iednymże Merydianem czyli linią południową ttuefzkaią, ale na ofobnych parallelach w ied-łiakowey odległości od Equatora położonych. Antipodi, nazywaią fię ci, którzy y pod limami południowemi y pod Paralellami czyli
rowno-
284 NAUKA O SFERZE.
rownoodległemi na przeciwko fiebie połozo-nemi miefzkaią. Termin ten Antipodes znaczy nogami do fiebie chodzących iednego refpektem drugich. Ten zaś ieft fpofob znalezienia ich. Antekow tak znaydziefz : wiefz pod którym Paralellem czyli na ktorey linii rownoodległey y pod którym Merydianem miefzkafz: fzukayźe pod tymże famym Merydianem, ale Paralellą inną na przeciwko twoiey zryfowaną z drugiey ftronyEquatora: a tacy miefzkańcy będą twoi Anteki. Perje-kow znaydziefz tym fpofobem: Kray twoy czyli miafto, gdzie miefzkafz, złącz na globie z Merydianem mofięźnym, a potym obracay glob przez 180 gradufow: przyfzedlfzy do tego Kraiu będziefz miai Kray czyli miefzkań-cow względem ciebie Perjekow. Antipody znaleść, nic łatwieyfzego : gdyz Antipody w naywiękfzym fą oddaleniu względem nas. Tak Antipody względem Warfzawy znay-dziefz do razu, gdy na i Bo gradufow mieyfca od niey odległego rak co długości na Equa-torze, iako co do fzerokości na Merydianie pofzukafz.
ROZ-
ROZDZIAŁ VI.	285
ROZDZIAŁ VI.
O miarach Geograficznych tak Starodawnych iako Teraźnieijjzych.
P. Co to ieft wymiar Geograficzny 9^
O. Wymiar Geograficzny, ieft to ta * ' miara ktorey albo przedtym, albo teraźnieyfzemi czaly za żywa i ą dla zmiarkowania y wiedzenia odległości mieyfca. wymiar Geograficzny zawfze fię bierze Wproft nie zwaźaiąc na żadne przefzkody y tamy, proftą mimo gory, wody, bagna y inne mieyfca niedoftępne linią biorąc od mia-fta do miafta, od granicy do granicy. Pofpo-Jjcie iednak kręto drogi idą, y nie zgadzaią hę z wymiarem Geograficznym iako krotnym y proftfzym. Wymiary takowe w każdym kraiu z fwoiemi nazwilkami pochodzą °dzwyczaiu, uftauowienia, y upodobania.
P. Powiedz, iakie byty wymiary z fwoie-nltl nazwifkami u dawnych, a iakie u tera-zniey/zych Narodowi
0- Egipcyanie naydawnieyfi y nay-znaiomfi Europeyczykom, wymiar drog nabywali Schsense co zawierało w fobie 5000 rokow Geometrycznych. Grecy rachowali
prze*
286 NAUKA O SFERZE,
przez ftaie Stadia. Staie zamykało w fobìe 125 kroków Geometrycznych. Rzymianie roztnierzywali odległości mieyfe tyfiącami krokow, y nazywali mile. Gaulowie mierzyli Leukami Lieue, co zawierało 1500 krokow: Krok Geometryczny czyni 5 krokow Krolewlkich, Pedes Regios. Krok Kro-lewfka łldada fig z 12 calow. Cal z 12 linii. Linia z 12 Punktów. Pie<5 Krokow Hol'.enderlkich y poł, czyni Krok Geometryczny.
Teraźnieyfze drog wymiary, tak Enro-peylkie iako Azyatyckie, rozmaite fą z Iwoie-mi roźnemi nazwilkami, z których znako-mitfze z fwoim wymiarem y terminem, porządkiem Abiecadła przyłączam.
ANGLICY rachuią drogi przez mille wchodzi w ieden gradus Cyrkułu opafuiącego Kulf ziemfką mil Angle ìikic h - - - 69-2V
ARABOWIE rachuią przez mile: wchodzi w ieden gradus mil Arablkich 56
CHINCZYKOWIE rachuią przez Li. wchodzi Li Chińlkich na ieden gradus -	250
FRANCLTZI rachuią przez Lieue czyli Lieuki : wchodzi w iedea gradus Lieue Franc.	- -
Cd
ROZDZIAŁ VI.	28?
Ciz na morzu czynią wymiar przez Lieue a tych wchodzi w ieden gradus	*0
HISZPANI rachuią przez Lieue: wchodzi Lieue Hilzpańikich w iedea gradus
HOLLENDRZY rachuią na godziny: wchodzi w ieden gradus godzin içf
Ciz na morzu rachuią mile na godziny, takich w ieden gradus wchodzi 20
INDIANIE rachuią przez Gos : wchodzi w ieden gradus Golów Indyifkich 30
MOSKALE rachuią przez Werfzty: wchodzi w ieden gradus Werfzt Mo-łkiewlkich	- -	104^
NIEMCY rachuią przez mile: wchodzi w 1 gradus mil Niemieckich	15
PERSOWIE rachuią przez Parafangi: wchodzi w ieden gradus Parafangow Perlkich - - ~	22£
SZWEDZI rachuią przez mile : wchodzi w ieden gradus mil Szwedzkich io-I
TURCY rachuią przez Berri wchodzi w i gradus Berri Tureckich	66^
WĘGRY rachuią przez mile: wchodzi w 1 gradus mii Wegierlkich I3è
WŁO-
J8 NAUKA O SFERZE. ROZD. Vf.
WŁOCHY rachuią przez mile : wchodzi w i gradus mil Włofkich - 30
POLSKICH mil wymiaru nie kładę: bo nic w tym punkcie regularnego nie mamy. Każda prawie Prowincya ma fwoie ofobliwfze mile, a te pofpolicie dluzfze y krotfze bywaią, według trefunkowey odległości wfi y miaft. Atoli choć w nieregularności tego wymiaru przyftępuiemy bardziey do mil Niemieckich : y dla tego fzerokość y długość kazdegoKraiu opifuiąc, wyrażałem milami Niemieckiemi cokolwiek podobnemi do Polfkich.
KONIEC ATLASU DZIECINNEGO.
REGE-

289
REGESTR.
^ariflw, Kroieilw, Kraiow, wwlkiemi literami: Miaft, materni. Wyfp , Rzek, Morz, Jeziorow, Gor, Kap o w czyli Promontorio^ &c. Kurfywew.
fi- znaczy Bey, to ieft mafcj odnogę mor-flta; wielkie, pod tytułem Odnogi znay-dzieiz. G. znaczy Gora. jf. znaczy Jezioro. K. Kap. M. Morze. Pr. Provincia. R. Rzeka. IV. Wyfpa.
----*7}----
Adryatyckie M. 64 Aequator	g
88 AFR/KA	236
57 AGGERHUS Pr. 93 83 Agra	232
238 AJAN	238
238 Aix. Aquae-Sextiae 40 99 Aix-la-Chapelle 34 63 Akapulko	247
224 AKWITANIA 39 T	Alami
A.
Ąmhout IV. -dar H "^erden
abex
^PISSINIA
^DO
R.
Adryanopol
290 R E G E	
Alani JV.	101
ALBANIA	223
Alburg	88
ALENTEIO	28
Alexandria	240
algarwia	28
Alger	239
flhkant B.	35
Allunar	75
Alpes G.	41
ALSACYA	39
Alj e n IV.	89
Altorf	57
Amagli Mr.	88
Amarao G.	29
A M A ZONES	246
Atnazońfka R.	248
Ani fia ud IV.	76
AMERYKA	243
Amersfort	75
Amiens	40
A mir ant IV.	238
Arnlterdam	74
Amur R.	233
Amur M.	234
ANDALUSIA	32
Andes g.	249
André St.	83
Anglefey IV.	84
ANGLIA	78
anglia NOWA 245	
ANGOLA	238
Ankona	62
Annopol	183
Ansio	93
Antarćticus Polus	1
Antibes	40
Antilles IV.	24^
Antifer K.	4l
ANTWERPIA	68
Antwerpia	68
Appettiti G.	64
Appenrade	90
Appenzel	5 7
Aquisgran	50
ARABIA	23°
AR AGONIA	33
Aral	23-ł
Archanioł	io4
Ar&icus Polus	7 Arcypelag Grecki 20
Argijz Li.	225 Arhus
Arhufen	8 9 Arnhem
Aryftokratyczny
Rząd	20
Arran IV.	8.1
Arras	6 S
Aro e IV.	89
AKT ESI A	61
A n'en s	()0
ASTRACH.	1
Aftrachan	10'1 ASTl>
REGESTR.
Auizpurg 46. 50 A w a	232
AZ ( A	228
AZI a MN1EYSZA
2 O 224 24Ò
291
185 217
45 28 76
Azof
Azor es IV.
ASTURIA	32 Batów
Athejis li.	63 Baufk
Ateny	221 1 BAWARIA
Atlas G.	241 BliYRA
AUSTRIA	45 Beierland W.
BELGIUM FRANC.
39
BELGIUMAUSTR.
. 65 Belgard	220
Bc.lt IVielki Ciafn.
m.	90
Belt Maty Ciafn.
M.	99
Bender	225
4^ Bengela	240
«49 Benin	239
40 Berezyna R. 2ii 46 BERGEN Pr. 03 18) Berlin	^
237 Berdyczów 33 Bern	5?
30 Bezanfon
III biała	2lo
ni	Biafyftok 173
57	Bi h acz 220
232	Bielik	J7! 62	Bienna 82	Bien
247 Blesboch .£?,
224 Bilbao x	20
233	Bi LED ULG.	2>7 2	Birze
B.
Baden
ficiltijckie M. 53 Ba,on j^tmberg
barbaria
Barcelona BMietigli es IV-Barióni a Pr. B^rtenllein , Bufilea B'lì ora Baftia Ballon Bolton
B'ifza-Serrav Batavia
.V
57
75
2Ç2
REGEST R.
Birźe	202	Bromberg	130
BISKAIA	32	Brunfwik	49
Bochnia	162	Bruxeila	6Ś
Bog R.	118	BRZEG ZŁOTY 238
Bois-le-Duc	74	Brzeście Kujaw.	128
Bonn	48	Brzeście Lit.	209
Bornholm IV.	88	Buchareft	224
Borneo ?V. 23r.	239	Buda	220
BOSNIA	219	Budziak Pr.	224
BRABANCIA 67. 73	Buenos-Ayres	24S
Bracław	186	Bug R.	118
Braganca	28	BULGARIA	223
Braga	28	Bułgar	105
BRANDEBURGIA 47	Bulon	40
Braiifk	j72	Burdegala	4 o
Bra'flaw	196	Burdo	40
Breda	74	Burgos	33
Brem	49	BURGUND.	39
Breft	40	Bydgofzcz	igo
Breton K.	249	Bzura R■	14o
BREZIUA	246
BR1TANNIA	Ç
Wielka	78	n
B R1TANNIA	Cancri Tropicus	ir
MNIEY.	39	Capricorni Tropi-
BRITANNIA	eus	ii
NOWA	246	Ce fellonìa W.	225
Bri (łoi	82	Celebes IV.	231
Br o R.	150	Ceylan W.	230
Brodnica, Stras-	Chełm	178
burg	146	Chełmno '	144
Brody	182	CHILLI	246
^	CHINY
REGESTR.
293
CHINY	230
Chur	57
Cnriftiania	93 Chriftianftad 94. 99 Ciafn. Morfka Belt 90
—	Davis	248
—	Gibraltar	25
—	Kanał Brytan-nii	25
—	Magellańiką	248
—	Sond	234
—	Suud	91 \Vavgatz	*06
Cieci er èf R.	186
Clima	15
Coìre	*>7
Culma	M4
Cvpr W.	230
CZECHY	48
Czehryn	^88
Częftochowa	163
Czerkafy	188
Czernieeh.	189
Czijrnitz ff. '	52
D.
fi ago IV.	los
^ALMACYA	219
Dania	87
fìavis Ciafn. M.	248
&KLFINÀT Pr.	39
Delft	75
Delmina	239
Demokr. Rząd 20 DENTS	237
Defpotyczny Rząd 20 Dewenter	74
Diźon	4°
Długość mieyfca
14- lS
Dniepr R.	I1?
Dniejłr A'.	*74
Dobrzyń	I3t
Dofrin G.	9 >
Dollari	7Ó
S. Dominika W-	246
Dominik	247
Dongola	240
Don, Tandis R.	105
Dornock	83
Dort. Dordrecht	74
Drahimfkie Star.	121
Draw R.	221
Drente Pr.	73
Drohiczvn	172
DRONTHEIM Pr. 93 Dror.theim	93
Drwęca R. 144 Tiry bene R.	IV
Dublrn	- 82
Dubno	^82
Duna> Dzwina R. 105 Dunaiec R. 159 T 3
294
REGESTR.
Du naif R.	rT
Dundee	^
Duneburg	H3
Dungbij IV. ce DUŃSKI EKROLE. 87 Dunkierka	6R
Dukla	ï69
Du razzo	224
Duro R. '	29
Du wre Dziefzna R.
Dzwina Mofk. R. 105 Drwina Polik. R. ng.
213
E.
Eccliptica
Edam
Edymbum
EGIPT 1
ikelenforde
Elba R.
Elbląg
ELEKTORAT
•— Ba w arili, i
— Trewirfki	47
Embderi	49
Enkliuizen	74 Entre, Duro &
Minko Pr.	23
Erfort	cq
Efnuhel K.	29 ESTREMADURA
i'ORT.	28 EST RE IVI A DUR A
HiSZP. (	32
Etna G.	64
Eufrat es R.	233
Ewora	23
Exceller	g 3
Et/der R.	90
7
74 82
238
90
51
149
47 46
Brandebu rfki 47 Hannowerlki 47 Kolońlki 47 Moguntlki 47
Ryńlki	47
F.
F almuth
Falfłcr IV. Fano e IV. Faro IV. Feli ces G. Femerm IV. Fer IV. Feret K. Fero IV. FEZ
—- Salki
47
my nowe Finifter K.
FINLANDIA
82 88 89 85 9*5 89 238 4e 95 230 IV 231 34 98 Fio-
REGESTR.
295
Fionia IV.	88
FLANDRIA	67. 73 FLANDR. FRANC. 39
Fiekkero	94
Flensborg	90
Flefiinga	74
FLORENCIA	62
FLORIDA	245
Foburg	9°
F'ólir IV. „	89
Formoza IV.	231
Fort 0. m.	84
francya 37 francya nowa	245
Franrkier	75 FrankfortnadMen. 50 Frankfort nad O-
dra	50
fraNKOMIA	45
FRANSZKONT	39
Frauftad	122
Frederichflrad	94
Frederichftad	9°
Friburg	57
Frij'ch Eiajf	111
Frifcli Nering	112
Frydervfchal	94
fryzya	73
G.
Gaio K.	M'
Galapes IV.	247 S GALLA OPACT. 56
GALL1CYA Pr.	33 GALLINDYA Pr. 110
Galloway IV.	85
Gambia R•	241
Gamron	232
Gandavum	&8
Ganges R.	233 Garda r
Gar nefey IV.	41
Garumna R.	4*
GASCONIA Pr.	39
Gates K.	34
Gdańfk	35°
Geffelen	99
GELDRIA Xi.	68
Geldria m.	68
GENEWA	S»
Genewa	57
Genewenfkk	57
GENUA	62
Gibraltar B.	35
Gitolo IV.	231
Glaris	5&
Glafltow	8î
Glocefter	8^
Gluma R.	94 Gïogow
•p ^	Gnie-
296
regestr.
Gniezno Go a
Goldynga Goloway Gondar Gopło
124 232 217
83 240 129
S. Got ar da G.	58 GOTLANDIA Pr. 98
Gotland IV.	101
Gotenburg	98 Gradus Aequatora 8
Gran	220
Gratz	50
GRECY A	225
GRENADA Pr.	32
Grenada m.	33
Grenopl	40
GR1SONES	56
Grodno	199
GRONINGA	73
Groninga	74
Gada	75
Gnre ÏV.	76
G ufi ar d IV.	85
Guzarat	231 Guadalquivir R. 33
Gwadianci II.	33
G iv ar dafni K.	241
Gwatimala	247
GWIENNA	39
GWINEA	237 GWINEA NOWA 234
H.
H adersleben	90
Ilaffa &	147
Haga	74
Halicz	177
Hamburg	49
HANNONIA	67
Hannover	49
Harlem	75
Harlem £?.	75
Harlingue	75
Harvich	82
Havre de grace	40
Hawana	247
Hehrijdy IV.	84
Heiligenbeil	lit
HeiUgeland IV.	89
Hekia G.	95
Hellevoetsluis	74
Helmftad	98
Helfmgfors	99
Helfmgor	89
Heinifpherium	3. 4
Hermenftad	220
HESSEN Pr.	47
Heidelbergi	5 o
Hieres IV.	42
Hindelopen	74
HISZPANIA	31 HISZPANIA NOWA	245
Hit-
regesta.	29?
Hit ter m IV. 95 gfonde	100
Bogue K. ą\ Jeniflfea	235
HOKERLANDPr.no Sfeuijl'a R.	234-
HOLLAND YA NO- tfcrfeij IV.	42
W A 234 Jeruzalem	231
Hol! and 111 Ilantz	57
HOLLENDRY 66 1NDYA	23a
HOLLENDERS, 3ND0STAN	231
Rzplfa 70 Indus R.	233
holsztyn. Pr. 47 implanty Pr. 103
H°mel 213 ING RIA Pr.	103
Honduras 248 Inn R.	57
■Hom K. 249 Inowrocław	130
Moryń R. igr Ipfwich	gs
HOTTENTOTY 238 IRLANDIA 78. 83
Sjuang R. 233 Islandia IV.	03
iitdjon Odn.M. 248 Ifpahan	232
uUil , W'1 &	7? Humai! ,86 Jjelme,ti W. 76
Humber R. g4 ] fced	qo
H u fum f;o gura Q	y
&ura IV.	85
1. Izabelin	210
Jago	247	IT
y "majka IV. 24(1 „
■JAPONIA W. 231 Kadix B.	35 • aroPaw A lof. 104 KAFRERYA 238
Jaroiław Pol. 177 Kaianeburg	09
J4% 224 Kair	240
q) air a IIr. 230 Kair e R.	241 et ^ 33 Kaldetraon G. 29
t 5	Kale
29 8
RÊGESTR.
Kale	40	— Zug	56
Kaiiary	62	— Zurich	55
KALIFORNIA	245	Kantuaria	83
Kalifz	123	Kantyn K.	241
Kallundburg	89	Kap Biały	241
Kalmar	99	— Czarny	241
Kama R.	*05	—. Dobrey nadziei 241	
Kamboia	232	— Du Nord	249
Kambridga	83	— Kin	95
Kameracen - Bille.	67	— Nez	95
Kamieniec Pod.	183	— Nord	95
Kamieniec Lit. 183	210	— of trzech wierz	
Kamnen	75	chachy	241
KA MSZATKA	231	— Verd	241
Kanarui,fine MS.	23S	KARYNTYA Pr. 46	
KANADA	245	Karleby	99
Kandanap IV.	105	Karloftad	220
Kandia IV.	225	Karlsbam	99
Kanton	233	Karlfkron	99
Kantony Szway-		Karmarten	83
cardie	55	KARN10LA	46
— Appenzel	56	Karon B.	35
— Bazylień.	55	Karpackie G.	163
— Berneńlld	55	Karpagol	104
— F ri bur g	5^	Kartagena B.	35
— Glaris	56	Karb»i*ena	247
— Lucernen	56	KASSEL Pr.	50
— Solorurn	56 56	Kafpiyfkie M.	234
— Szafhus		KASTYLIA NO	-
-- Switz	56	WA	32
— Underwald	56	KASTYLIA STA-	
— Ury	56	RA	32
			KA-
regestr.
299
KATALONIA	32
Kazał	62
Kazan	105
Kazan	106
Kazimierz	171
KENT Lłr.	81
JC/awg i?.	233
Kielce	169
Kiiow	104
Kimi R.	100
Klar IV.	85
Kłeck	207
Klima	15
Kouen	210
Kop	89
Koimbra	38
Kola	104
Kolbufzowa	1Ó9
Holding	90
Kolombo	232
Kolonia	49
Kolofwar	220
iComarin K.	234
Komo £}.	63
Kompottella	33
KONGO Pr.	238 KONNACYA Pr. 8*
Końfltie	169
Ko nftancien.	57 Konftantynopol 2x4 Konftantynow 182
Kopenhaga	89
Korek	83 Kordilers G.	249 Kore	23 c Kot fu TV. '	225 Korinte K.	249 Korrentes K.	241 Korfor	89 Korynt	224 Korfyka JV*	61 Korzec	i£2 Kozienice	169 Koziorozca Tropik	It Kraie niewiadome 18 Kraków	159 Krafnoftaw	179 Krempak G.	221 Kreuje K.	34 KRÔACYA	219 Królewiec	110 KRYMSCY TATAR.	224
Kryftyanpol	igl
Krzemieniec	182
Kuama R.	241
Kuba W.	24'y
Kuneni R.	24e
Kunów	169
Kurajao IV.	246
Kurifch Bajf	ul
Kurifch Nering	112
KURLANDIA	215 Kulko
REGESTR.
Kulko Kutno
247
L.
Lachowce	*83
LAGENIA Pr.	82
Lagos m.	28
Lagos B.	30
Lands-End G.	85 LANGWEDOCYA 39
Langeland W.	89
Lala nd W.	g g LAPPO NIA Pr. 103
Lapp. Szf	98
— Duû.	93
Lapvp.fi &	io o
Larvila	224
Larrons W.	231
Latyczow	135
LEGIO Pr.	,32
Legio	33
Lek R.	75
Lena R.	231
LENSTER Pr.	g3
Leodium Bifie.	43
Leodium Liege	50 Leumo s IV.
Lepant in.
LeJJou W.
Lefztio	122
Leuward	74
224
Lewerpol	83
Levis IV.	84
Leyda ^	75
Lézard G.	8 S
Lida	198
Ligeris , R.	41
Lilla	68
Lima	247 L1MBURG Pr. 67
Limburg m.	68
Limmerik	83
Lintz	50
LION Pr.	39
Lion	40
Lip ary TV.	61
Lipary	62
Lipawa	212
Lipno	132
Lipfk	50
Lis R.	69
Lisbona	28
LITWA	190
LIWA DIA Pr.	224
Liworno	62
Loanda	24.0
LOANGO Pr.	238
Loango	m
Lofforden W.	95
Loire R.	41
Londondery	83
Londyn	8^
L' Orient	40 LOTA-
regestr*
301
L0TAR1NGIA
Lubek
Lublin
Lucern
Lucyn
Ludfen
Luka
Lulea	99;
Lu^den , LUXEMBURG Luxemburg LUZ AC Y A Pr. Luzon W-Lwów
Ł.
ï-iadoga
Łęczna
Łęczyca
Łowicz
Lubien
Łuck
Łuków
Łyfa Gora
M.
Macedonia
Madagafiar IV. Madrit
Madziore £?.
Magadoxo	240
Magdeburg	49 MAGELLAN Pr. '246
Ma^elan Ciafn. M.	248
Maiorka	35
Makao	233
Malaget	237
Malaka	23*
Malborg	147
Maldijwy W.	230
Malta IV>	61
Malftrotn	94
MAŁOPOLSKA	158
Mm W.	84
Manheim	48
Manilla W.	231
Manilla	233
Mantua	62
M ar os R.	221
Marii lia	40
Marken fV.	76
MAROK	259
Mantin K.	34
Maryany IV.	231
S. Maryi K.	2q
Marienhauz	215
Matapan K.	226 MAZOWSZE Pr. 133
MECHL1N Pr.	ćS
Mechlin	68
Medelfarfc	90
Medenbiik	74
Me-
39
49
170
57
215
215
62
lOO
99
(38
68
47
231
*74
104
171
127
141
123
181
171
169
323
238
32
^3
302
REGESTR.
Mediolan	(jo. 62
Medyna	231
Mekka	231
MEKLENBURG 47
Mekon R.	233
Meler	jdo
Melinda	240
R,	51
Memel	m
MKRCl Pr.	r.
Mer ida
3
Meridiani Cirkuły 9
Merwa R.	75
Melfi na	-62
MEX1K	245
Mexik	2-(7
Middelburg	74
Miedniki	200
Mielnik	172
Międzyrzecz	ig2
Milfortshavpn	83
Mindnnao W.	231
ślinko R.	29
Minorità fV.	3^
Mińfko	212
MIŚNIA	47
Mijjiffìpi R.	24Ś
Mittawa	216
Mitylena	225
Modena	62
Mogilno	124
MOGOL	230
Moguncja	4g
Mohilow nad Dniepr.
211
Mokka	232
Mo m baza	240
MOMMONIA Pr. 32 M onde g a R. 29 Mona IV.	gg
Monarchiczny Rząd
MONTSERRAT 6 o
Monnikendan 74 MONOEMUGI 238 MONOMOTA PA 233
Mon s	f)g
Montawa R. j^o Montroe	g?
MORAV/A Pr. 48 Moraw R.	221
MORKA	224
Morena G.	34
Morza, Adryatyckje 2> Akwitańlkje 26 Atlantyckie 18-24 Arcypelag 26.2:6 Azo F	224
Bałtyckie 25. 106 Białe na polnoe 106 liia]e albo Pro-
pont	226
Czarne	226
Czerwone 242 Mo-
REGESTR.
303
Morza, Hellefpont. Mściflaw	2:1
Propon. 226 IWulla IV-	85
Hifzpańlkie 26 MULTANY Pr.	223
Jndyilkie 19 Mulran	232
Jouikie 64 Munich	48
Irlandzkie 25 Munfter	50 Kafpiylkie 234 MUNSTER 48- 84
Liguryi 64 M U R BIA	32
Lodowate 19- IQ6. Murcia	33
235 Murray B.	84
Manche 25 MURZYN Y	237
IVI a rinorft 226 Miirzyujkie W.	238
Murzyńflue 18 Myfz	207 Niemieckie 19 Północne 25 ]M. Południowe Spo- , T
koyne 19 INiAMUR Pr.	67
Propontis Białe 226 Nairivir	6$
Schagen 9° Nankin	233
Spokoyne Polu- Nanfi	40
dni. Nantes	40
Tofkańfkie 65 Narbona	40
\V frzodziemne NARDO VIA	no
ig. 226 Narew R.	105
Żabach 2:6 Narwa	104
Zachodni Ocean 18 NA1ANGIA	210
Mojeila R. 52 AJawada G.	34
MOSKWA 102 NAW ARRA	32
Moikwa 104 Neapol	62
Moza R. hi) Negr,'pont W.	125,,
Mozambik 240 Neucaftle	8-
rJlozyr 212.213 Ntupoit	(;8.
J 5	NILU-
304
REGESTR.
NEUSCHATEL Pr.
56
Nenfchatel	57
NI DER LAND 66 NIEMCY	43
Niemen R. ng. 199.
260
Niejlcr R.	117
Nieśwież	207
Nie w a R.	io<?
Niewiadome Kraie g Niger R.	240
NiGRtCłA 232 Nikoping	99
Nil R.	240
Nimegue	74
NIMEK Pr. 73 Nitawa	216
Ni ila	22,0
N0GA1S TART. 224 Nogat R.	147
Nomendale fV. 95 Nord Kap	95
Nord-Kin K. 95 Nord Koping 99 Norimberga	50
Noorjlrand IV. 39 NORMANDIA Pr. 39
NORTLANDIAPr.08 NORTUMBERLAND Pr.	$i
NORWEGIA 92
Norwick	g3
Noteć R.	120
Nowogorod Wieli-
ki	104
Nowogrod Niz-
tey	jo 4
Nowogrodek 20; NUBIA	238
Nyburg	90
Nyftad	99
O.
Obslo	93
Oby R.	234
Ocean Południowy	18
—	Zachodni Tg
—	Potnocny 19 OCZAKOWSCY
TATAR.	224
Oczakow	225
Odenfée	§9 Odnoga Morjlitx
—	Bengalika	234
—	Botnii	25
—	Finlandzka	25
—	Kategat	jor
—	Kochinchin	254
—	Mexykaii	248
—	Panama	248
—	Perflta	234
Odnoga
REGESTR.
305
Odnoga Siam	234
—	Texel	76
—	Wadden	76
—	Wenecka	25 Odra R.	51 Oeland IV.	101 Okka R.	103 Okopy S. Troycy 185 Oleron łV,	42 Olelko	183 Olinda	248 Olita	200 Oliwa	153 Olkieniki	200 Ołyka	i§2 Onega	104 Opatów	169 Opole	171 Oregrund	99 Orenok R.	248 Orkady IV.	g 4 ORLEAN Pr.	09 Ort égal K.	34 Orfza	208 Ofd IV.	105 Ollenda
OSTERGOW Pr. 73
Odrog	Q
t Oftrzefzow Oświęcim
Ofzmiana	toq Overflakke IV. 76
OWERYSSEL Pr. 73 Owiedo	33
Owrucze	igg
Oxford	83
P.
Padiis. Po. R. 63 palatinat.wyz-szy	47
palatinat.niz-szy	47
Palermo	63
Palmas K.	241
Palo s K.	34
Pampeliina	33
Panama m.	247
Papinogorod	104
Parad}'z	122
Paralellae	10
Parma	62
Parnaw	103
Paryż	39
Paflau	50
Patmos W.	226 PEDEMONT Pr. 60
Pegu	233
Pekin	233 PERAQUARIA 246
Pcrekop	224 Permia Welika 104
PERSIA	2150 U PERU
3O6
REGESTR.
PERU	246
Peli	220
Petersburg	103
Peterwaradin	220
Peypus	IO4
Philip sland fV.	72
Pilica R.	167
Pillau	III
Piltyn	217
Pmas K.	34
Pińczów	169
Pińik	210
Piotrkow	12Ó
Piotrowi n	169
Pireneyfkie G.	34
PIK AK DIA Pr.	39
Pi tea m.	99
Pitea R•	100
Plata R.	248
Plim-uth	82
Plotko	132
Po. Padus R.	63
Podhorce	177
Podkamienie	182
POGESANIA Pr. 110	
Polangen	202
l'olares Circuii	II
Po io ngo w	202
POLSKA	113
Poli Bieguny Świa-	
ta	7
Polocko	204
Połonne	182
POMERANIA Pr. 47 POMEZANIA Pr. 110
Quebek
Quiloa
Quito
Połonne	182
POMERANIA Pr. 47 POMEZANIA Pr. 110
Pondifzery Poniewież Porto
Porto - bello PORTUGAL. Portsmuth Poznań Praga
Profita R. 123, Pro fze wice
PROWANCIA Pregni R.
Presburg PRUS. KROL. PRUSY POLSKIE 143
232
200
28 247
27 83
120
49
125"
162
39 m 220
107
Pratli R. Prypeć R, Przemęc Przemyśl Put ten łV. Pata wy Pultulk
Quebek
Quiloa
Quito
Q.
177 208 122 176 76 171 132
247 240 247
R. Ra.
REGESTR.
307
R.
Raduni a R.
-----jow
Radzyń Raguza Rakow Raka i ropie. Ratisbona Rawa m, Rawa R Re IV.
Rees G.
Reims Ren R.
rkn nizszy
Ren WYZS
Rennes
Rewel
Riengkioping Rodan R. Rohaczow Rom W. ROMANIA Pr. Romftad Rofienne Rolki ld Rofzel Roterdam Rotomag Rofelgat K
hossya
Rouen	40
Roftok	49
149	Równoodległe Cyr-
!28 kuìy	10
!45	Roxent K.	29
220	Kupella	40
*69	Ruwne	182
11	Kyga	103
5°	Rypen	88- 89
14°	Rzeczyca	213
14°	Rzefzow	J77
43	Rzym	61 52
40 s.
51	c
47	oaalfeld	iii
47	SABAUDIA	60
40	Sagaiia ff.	231 103	Saint Malo	40 90	SALE	230
41	Sallant Pr.	73 213	Salzburg	46 89	Salisbury	83
223	Salonika	224
94	Samarkand	233
202	Sambra R.	69
89	Samborz	177
40	Sarnien IV.	95
74	"SAMLANDIA Pr. 110
40	Samos W.	225
234	Samfonow	169
103	Sam/on W,	88
U 2	San
3°8
REGESTR.
San R.	174
Sandwich	82 San Salvador 240.248
Santa-Fe	247
Santylany G.	34
SaragolTa	33
Saraio	220
Sardinia W.	61
Sa w R.	221
Sawerna R.	84 SAXONIA WYZ-
SZA	47 SAXONIA NIZ.
SZA	47
Schagen K.	90
Schannon R.	84
Sehouetoi K.	234'
Schonwen W.	72
Schwitz	56
Seeby	90
Segedyn	220
SEMIGALL.	216
Senegal R.	241
Senjar	240
Seodomirz	167
Sequana R.	41
SERWIA	219
Setubal B.	30
Sewenny G.	41
Sewenwolden	Pr. 73
Sewilla	33
Siam	232
Sicie K.	4t
Sieciechów	169
SIEDMIOGROD	219
Sieradz	125
SIEWIERZ	166
Sion	57
Sio	225
Skalholt	94
Skaldis R.	69
Skyi JV.	84
SŁAWONIA	110.
219. 220
Składany Rząd	20
ŚLĄSK Pr.	48
Slefwik •	8,9
Sluis	75
Slye R.	90
Sławatycze	210
Sfonim	207
SŁOWACY	219
Słuck	207
Słucz R.	Ig £
Smirna	131 Sraoleńfko 104.203
Soderham	99
Sofala	240
Sokal	180
Sokol	205
Sokoterra	230
Soloturn	56
Sond Ciafn. M.	2^4
Sądecz	164 Sor-
REGESTR.
3C9
Sorlutgs W. 84 Soza R.	189
SPIŻ	164
Srzoda 121. 124 Staniflawow 178 Stantz	57
STANY 8KONFE-
DER.	70
Staweren	74
Stcwen Klint K. 90 Stowanger	94
Strasburg	50
Strasburg, Brodnica	146
Stafzow	169
Strigoniura 220 Styr R.	igj
STYRIA Pr.	46
SUDAWIA Pr.	110 bud- Bevelaud IV. 72
Suleiow	126
Sumatra IV.	230 Sund Ciafn. M. 90
Surat	232
Surinam	248
Surrey W.	95
Susdal	104
SUSSEX Pr.	81
Sycylia U'-	61
Syit w.	89
SYRYA	230
SWEONIA Pr. 98
SYBERIA	105
Szadek	125
Szafhus	57
Szager Rack M. 91. 96 Szambery	62
SZAMPANIA 39 Szczecin	49
Szelling W. 76 Szerokość mieyfca
12. 13. 14 Szefter	83
Szkłow	208
SZKOCIA	78
Szokland W. 76 Szterling	83
Sztokolm	98
Sztum 148. 149 SZWABIA 45 SZWA YC ARY 54 SZWECIA	97
Szyrwonikog W. 76'
T.
T afilet Tago R. Taillat K. Tamifa R. Tarent Tartaków
239 29 41
8-ł 63
180
T ART ARIA mała 223
U 3
TAR-
REGESTR.
TARTA RIA Wiel-	Trente Pr.	73
ka 230 Trewir	48
—	Molkiewfka 230	Trieft	49 «*■— Chińika 230	Tripoli	239
—	Dzika 230	Troki	198 Tatry Gory 221	Tromfo )V.	95 Tawaftus 99	Tropici	11 Tay R. 84	Trzemefzno	125 Teifzew 202	Tugurfkie gf.	5g Temefwar 220	Tulon	40 Terefpol 210	Tulofa	40 TERRA FIRMA 246	Tunderen	90 Ter Szeling JV. 76	Tunis	239 Tess 22t	TURCYA EURO-TESSALIA 523	PEYSKA	222 Texet W. 76	— AZIATYCKA 230 TexelOdn. M. 76	Turin	62 Tholen IV. 72	TURINGIA	47 Tibilcus 221	Twer	104 TobolJlvoy to6. 233	Ty gris R.	233 Tombât 239	Tykocin	173 Torneo 99. 100	TYROL Pr.	46 Toruń 145
TOSKANIA 61	U.
Traf alg ar K. 34	tî
TRANSYLWANIA	Uhma 99-	100
219. 220	Ulaborg	99
TRA LOS-MON-	UJ ma	50
TES 28	ULTER Pr.	82
Trankiebar 232	ULTONIA Pr.	82
TH A NSIS AL A NI A	Upfal	99
Pr. 73	Urbion G.	34
REGESTR.
3 fi
Urk W.	76
UTRECHT Pr. 73 Utrecht	^4
W.
Wahal R.	75
Walcheren W.	72 WALENCIA Pr. 32
Walencia	33
Waletta	62
W A LEZI A	56
WALLIA Pr.	81
WALTELINA	56
Waradin Wielki	220 Wa range r
WARDHUS Pr. Wardhus WARMIA Warfzawa Warta R.
Water ford
94
93
94 153 133
ii8- 120
S. Wawrzyńca R. 248 IVaygatz Ciajn. M.
Waza Wecht R.
WĘGRY
W enecia IVmer rfy
WENLO Pr.
IVe fer R.
106 99 75 218 62 100
73 51
WESTERGOW Pr.	73
Weflerni] JV. 84 Weftprwy	99
WESTFALIA Pr. 46 WESTSEX Pr. 81 Wet er $f.	100
W exfort	83
JVezuwiufz G. 64 W ìburg 88- 89- i°4 Wideń	48
Wiel and, W. 76 Wieliczka	163
Wielki S. Bernard
G.	58
WIELKOPOLSKA
n8- ^9
Wieluń	126
Wieprz R.	170
Wiering W.	76
JVight W.	84
Wigos B.	35
Wilia R.	195
Wilkomierz	19g
Wilno	195 S. W incentego K. 29
Winnica	186
WIRGINIA	245
W1RTEMBERG	46
Wirtzburg	50
Wisby	09
Wijła R.	117 Wifmar
3ia
REGESTR.
Wifmar^	49	— Podolikie	183
JVifl IF.	85	— Potockie	204
Witepfk 207.	208	— Pomorikie	149
IFlieiand IV.	76	— Poznańikie	120
WŁOCHY	59	— Rawlkie	148
Włodzimirz	182	— Rufkie	174
Wniebowzięcie	— Sędomirlkie	167
L' Affompt.	248	— Sieradzkie	125
Woiewodztwa, Beiz-	— Smoleńfkie	203
kie	i 80	— Trockie	198
—	Braci awlkie	185	— Wileńfkie	195
—	Brzeikie Ku-	— WitebJkie	207 jaw.	128	— Wołyńfkie	j8i
•— Brzeikie Li-	Wolborz	126
te w.	20g	Wołfartsdyk W' 72
—	Chełmińfkie	144	Wołga, R.	105 •— Iniiantlkie	213	Wollenhof 73 —- Inowrocław-	Wołczyn	2tO
Hue	129	Wolodirair	104
—	Kalifkie	123	Wołogda	104
—	Kiiowlkie^	186	WOŁOSZCZYZNA *— Krakowlkie	159	2Q3 i— Lubellkie	170	Wołyń Pr.	i8t
—	Łęczyckie	127	Wąchocko	169 -— Malborlkie	147	Wągrowiec	124
—	Mazowieckie	133	Woorn W. 76 »— Mińlkie	211	Wrocław 50 >— Mściflawlkie	211	Wrocławek	129 '— Nowogrodzkie	WTchowa	122
205	IVfrzodziemne M. 36
—	Płockie	132	Wygry	199 —■ Podlalkie	171	Wyfokie Lit.	210
WY-
REGESTR.	313
WYSPA FRAN- Zalefczczyki	185
CYI Pr.	39 Zamość	179
ZANGWEBARYA
V.	238
Z ant IV.	225
Vadden Odn. IVI. 76 ZARA	237
Vauge, Vogcls ber g Zator	165
G.	52 Zalîaw	J82
Veer-Port	74 Zawlkrzyńlka Zie-
Vera- Cruz 247 mia	132
Vogelsberg G. 52 Zbaraż	lg2
ZELANDIA	72
x.	Zeland Diecezya	gg
-y	*	Zelburg	217
•**ięźyca Gory 241 Ziemie: Bielika	iji
—	Chełmika	178 Y. — Ciechanowlkà 137
y	— Czerlka	135
J-armath	82 .— Dobrzyńlka	131
Yeddo	233 — Drohicka	]~2
Tla IV.	85 — Goftynlka	140
York	83 — Halicka	177
Ts. K.	234 — Liwfka	13g
Zfled	99 — Lwowlka	175
%Fęl R• 81. 75 — Łomźyńfka	137
'jjj'elmonde W, 76 — Łukowlka	170
%wika IV.	35 — Michałowlka	144
—	Mielnicka	172 Z. — Nurlila	138
r?	— Przemyika	175
^ab ach M. 226 — Ra wilca	140
Zacinthus IV. 225 •— Rozańlka	137
X	Zie-
3*4
REGESTR,
Ziemie : Sanocka 175
—	Sochaczewlka 140
—	Warfzawfka 136
—	Wiei unika 126
—	Wilka	136 •— Wyfzogrodzka
136
—	Zakroczymfka 136
—	Zawfkrzyńfka 132 Ziemia Nowa, Terre Neuve W. 246
Ziemiaognia W• 247
Zierikzée
ZMUDZ
Zofl
Zony
Zug
Zuìderzh gf. Zurich
ZUTPEN Pr. Zutphen Zwaniec Zwol
Żytomierz
74
200 224 ]6
56
75
57 73 75
185 75 187
STA-
STANISLAUS AUGUSTUS
1
Dei Gratia REX Poloniae, Magnus Dux Lithuaniae, Ruffiae, Pruf-fiae, Mafoviae, Samogitiae, Kijo-viae, Voîhyniae, Podoliae, Podlachiae, Livoniae, Smolcnfciae, Severiae, Czeriiiechoviacque.
yignificamuf pratfentïbus Liferis Noflris quorum interejł Utiiverjìs Singuli/. Cum Nobilis Michael Groei.l Afulae Ao-flrcie Regiae Conimi/Jar his & Bibliopola, Libvos Sub Titulis, Primo : Dzieie Rzeczv-polpolitey Rzymfkiey od założenia Rzymu aż do Cefarzow, krotko porządkiem lat opinane z F rancuikiego ięzyka na Polfkî przełożone przez X. Jana Albertrandego Soc. Jezu Theologa II. gvo. Secundo: Krótkie zebranie H irto ry i uniwcrlalnęy z Franc u-kïego P. la Croza naPollki Język przełożone po Polfku y po Francufliu. 8vo. Ter-tJo: Atlas.Dziecinny, czyli nowy fpofob, krotki, łatwy y do nauczenia Dzieci Geo-grani naydoświadczenfzy wraz z przyfą-czonemi XXIV, Mapkami &c, z Francullue-X 3	go
go przez X: Dom. Szybinfkiego Schol. Piar. %vo. Quinto: Hiftorya Bogow baie-czna przez Alfabet zebrana czyli Dykcyo-narzyk Mytologiczny przełożony z Francufkiego napilanego od P. Chombre' na Oyczyfty ięzyk przez G. Szybinfkiego. 8vo. Quinto & Sexto : e'trennes mignonnes cu-rieufes & utiles memes en Allemand fous le Titre: Strugi, ŚJfoln. unì? ©rojj&eriofil. 0toaf3=(£«Iejit>er: Typ i s imprimi in animum induxerit, Nobirque fubmijje fupplicaverity ut- evitando damna, quibus eum tam externiy quam indigenae Typographi & Bibliopolae afficere pojfent, reimpreffionem praemi[forum librorum tam in natura, quam etiam atiam in lingiiam tranîlatorum, neciion illationem alibi imprejj'orum ad certuni temporis fpa-tiim inhibere dignaremur. Nos praefatae fupplicationi uti jujlae annuentes, omnibus & Jingnlis in Regno Dontlniis Nojlris exijlentibus Typographis &f Bibliopolis Inter dicimuf-, ferioque inhibemus, ne libr os fupra de Titulis exprejfos, abfque /pedali confenfu prò edititi Nobilis Michaelis Groell■> (jiiocunque idiomate imprimere vel reimprime-re, neciion compendia inde confici curare, aut alibi imprejfos hue in Regnum, Dominiaqm
Nojłra
Nojlra inferre intra fpatium Fìginti Amo-rum audeant, Jub paena mille aureorum Hun-garicalium, cujus medietas funivia e editori, altera vero pars Fifco Nojlro Regio, reim-prejjbs vero ejusmodi Libros in quacunque, in vel extra Regnimi Typographia confijta-tioni irrevocabili omnium exemplarium, fi talia in Regino Dominiisque nojtris invenian-tur, fubejfe declaramus. In quorum fideni praefentes manu Nojìra fubfcriptas Sigillo Regni communiri jùjjimus. Datimi Varfa• viae Die JCXIV. Mmjìs Novembris Anno Domini MDCCLXFIII. Regni vero No-Jiri V. Anno.
STANISLAUS _ Pvivììeginm inhi-AUGUSTUS (L.S.)^"1Z,^:
REX.	bvos Juperinsexpref-
os veimprimere, vel reimprejfos imprimi tre Nobili Michaeli Groell ad annoi vigiliti da-tum.
ANTONIUS SIKORSKI 5. R. M. & Sigilli Majorìs Regni
y

•/V- r
> '/ / / ,t
A
~?k />, K<
/ At

;,»"V	/
/ ' 'i-U !
t p I ll

IM
/
i
a
L Ïtï&sr
:;7-yWr~~ ry&'b
BIBLIOTEKA GŁÓWNA
WSP w Słupsku