GEOGRAFIA CZYLI OPISANIE NATURALNE, HISTORYCZNE Y POLITYCZNE KRA 10W Y NARODOW JVe czterech częściach świata zawieraią-cych się, z D OŁĄCZENIEM GEOGRAFII ASTRONOMICZNEY. Przez X. Franciszka Sictrczuńskiego K.W.P.K. w WARSZAWIE 1790. W Drukarni j.K.Mci i Rzeczypospolitey w &K, Setolami Piarmi* PRZEMOWA. tryl^) Achçcomj od Osób, dla których winny sza-, cunek powolności obowiązek na mnie wkładał dzieło-, ninieysze przedsięwziąłem. Ani z wybio-ru rzeczy, ani z porządku , ani z dokładności > niebędę własney pracy zachwalał. Uzyteczność była iey zamiarem, ta niech dla niey i zaletą bę~. dzie. Wszystkie Geografie dotąd wydane w PoU skim, ięzyku, są prawie tylko dla dzieci pisane % którym dadz początkowe iey nauki wyobrażenia iest dosyć. Lecz niemamy zadney, któraby w dokładnym opisaniu kraiów i narodów, przydatną będąc nauce młodzieży, mogła służyć oraz i dla tych, którzy by znaiomość tak przyiemney i po-, trzebmy w pożyciu ludzkim imieiętnpm pon$nozyć żądali; któraby była dogodną i- dla uczących obszerniejsze w tey mierze wiadomości mieć pod (a 3) rfr , X o X ręką i w pamięci pragnących-. Dla' tych względów rozciągleysze nieco dzieło napisać, potrzebą bydź sądziłem. Geografia X. Lubińskiego, czyli imię iego nosząca, czyni wprawdzie Xięgę dosyć ogromną, ale autor aby dzieło sprawił ciekawsze, dziwami i baśniami ie napełnił. Inne wy stawuią tylko krótkie zbiory, porządkiem, lub układem i ózniące się. Za naijdokładnieyszą i za my lepszą z nich, Geografią £fX. Wyrwicza mieć należy. Widzieć się w niey dnie surowy rozsądek umieiący dzielić fałsz od prawdy; napełnia ią wielość pożytecznych wiadomości, bez których Geografia byłaby czczą tylko imion właściwych nauką. W tym właśnie iestem przekonaniu. Dla iego nie przestawałem m opisaniu, kraiów, ich położenia, rozległości,. podziału i mteysc szczególnych, ale- przy każdym Państwie- starałem się wyrazić: takie ma płody ziemi, powietrze i ludności w takim stanie gdzie są nauki, handel% rękodzieła? iaką który naród wyznaie religią? ia-ki kształt rządu, tytuły panuiących, herby Państwa, pieniądze ? iaka potęga i dochody publiczne? Nieprzepommałsm tez o Geografii starożytnej » X o X tney ; wymieniłem, iezeli które Państwo, zwłaszcza Europeyskie, kr aie iakie za granicą, lub w inney części świata posiada ? Nakoniec umieściłem przy każdym kraiu krótki zbiór iego dzieiów i W nim panuiących, konstytucją rządową i związki z narodami obcemi. IV takowym układzie rozumiem, iz łatwo iest obiąć zupełne i całkowi te wyobrażenie kraiu, który się opisuie. Maiąc przed oczyma dokładność, strzegłem się iednak dr obnoś ci, które-Geograf owi Francuzkie-mu delà Croix ; rozwlekłości zbytniey, którą Bi-szyngowi, i łatwowierności niepewnym wędro-> wniczym powieściom, którą Hibnerowi Geografom Niemieckim, przyganiaią. Niezastanawiałem się nad obyczaicuni Narodów, zwłaszcza Europey-% s kich, ile nam lepiey znctiomijch, i nayblizey sobie podobnych.. Przyrodzenie ludzkie wszędzie ma iednakie własności. Wszędzie są dobre i złe przy -, mioty, są cnoty i występki. Nie prę, iz religia, rządy prawa, powietrze, zwyczaie, przesądy nawet wiele do utworzenia publicznego charakterii wpływaią, iz są obyczaie narodowe, ale tak iest częstokroć szczupła między niemi granicą prze-działu. y iz oznaczyć' ią z pewnością K zawsze trudną * X o X dnąr u niekiedy niepodobmi iest rzeczą.. Nadto rewolucye zdarzam w religii, rządzie i handluy pomieszanie się z ob cerni r zwrost oświecenia, lub iego upadek, a nadewszystko. czas,. znacznie charakter narodowy zmieniam. Alboz niewidziemy,, tak wyniosły Belga pod przemocą sic płaszczy t iak grzeczny i łagodny Francuz srozeie.? iak gorliwy az do zbytku o swą wolność Polak ? ______ W opisywaniu kraiów i mieysc szczególnych nrewyszukiwałem osobliwości sprawuiących podzi-wienie. Wspomniałem iednak a nichgzie się zgodne z prawdą i [warte wzmianki bydz znalazły. Bawią; om wprawdzie ciekawość czytelnika, ale częściey niebaczhą łatwowierność zwodzą, i na wszystkie, lubo nayprawdziwsze powieści, pocley-rzenie fałszu rzucaią. Pełne są baśni pisma wędrowników. Niektórzy z nich, zdaie się ze nie historyą swych podróży, ale romanse pisali : o złotych krzewach, ù karlich narodach, o ptastwie lu-dozernym, o rzekach w górę samowolnie płynących , i. t. d. Słusznie mówi P. des Combes, iz nay-potrzebnieyszym dla Geografa przymiotem, iest rozsądek. Ten mu prawidła wyboru, iasności i porządku wskazuie. Zachować ie w tym dziek v ' iak X o X iak nayściśley starałem się, lecz niepochlebiam sobie , iżbym wszelkich błędów uniknął. Przestrogę i poprawę bez zmarszczenia się, owszem z wdzięcznością przyymę• Maiąc za zamiar mey pracy uzijtek le/spół-Yodctków, przekonany, iz nayistotniey potrzebną iest każdemu znaiomość własnego krain, Geografią Polski nayobszerniey opisałem, i w oddzielmy części zawarłem. Tam z jey układu zdam sprawę. Ostatnia część o Geografii Astronomiczney, wzięta z P. Ment elle, dzieło to zakończy. Rzeczony Autor wykładaiąc prawdy i twierdzenia Astronomiczne, ( które pospolicie długim i zawiłym szeregiem kałkułów dowodzone bydz zwykły) z jak nay łatwieyszą do poięcia iasnością, bez użycia wyższych rachunków czyniących wstręt czytelnikowi niebiegłemu w nauce Mate maty czney, zdawał mi się bydz naijdogodnieyszym ku[zamia-rowi moismu. Przeto ta część iest tylko tłumaczeniem pisma obcego; lubo pozwoliłem sobie uczynić iv nim niektóre odmiany i uięcia, które potrzebne bydź sądziłem. Położony na końcu ostatniey części reiestr wszystkich imion właściwych : kraiów, prowincyy, miast t X o X miast, rzek, i.t.d. w tym dziele wspómnionychr spisany porządkiem abecadła, mieysce słownika■ geograficznego zastąpi. Ostrzedz mi tu ieszcze powszechność należyy ze dzieło mnieysze wygotowałem był iuz w roku ijpo. ale drukarnia zatrudniona wielością nagley-szych robot, wydanie iego spóźnić musiała. IV tym zaś przeciągu czasu rewolucye Państw zaszłe., zwłaszcza w Polszczę i Francy i, a z tych wynikła odmiana w rządzie i podziałach kraiu, pociągnęły za sobą odmianę w ich Geografii. Gdyby więc los ich, niewziął rychło końca stanowiącego pewność, byłbym w potrzebie wstrzy mania poznieyszych części, albo zostawienia opisu ich stosownie do stanu, w jakim się teraz, Knayduią. PRZE- PRZESTROGA Względem wymawiania obcych wyrazów. f~^.Dy wiele na tym w Geografii zależy, aby cudzoziemskie imiona właściwe , w sposobie przyzwoitym każdemu językowi wyma, wianc były , przeto rozumiem.bydź rzeczą potrzebna dla tych zwłaszcza y którym zagraniczne mewy nie sg. znaiome, wymienić tu choć ogólne prawidła wymawiania zgłosek w cel-nieyszych Europeyskich językach. IV Ajiclskim , wymawia się : A iak e, prócz przed Id, Ik, 11, lt i niektórych wyistków. Aiy ay, et, iak e. E, ae, ea, ee, eo, iak i. Ea w kończących się iak e. y, y, oi, oy, «y, iak ay. Je vr wyrazach tak się koric^gcych iak ay. U w koń-cz§cych się na bury iak e. Eu,ew iak tu. Oa, uo îak o. Os iak e» na pocz§tku i wśrzodku słów; na końcu zas iak o. 0q iak u. Ou iak au, w imionach miast iak o. T)w iak au. o* w zgłosce poczatkowey jak u Ui po j.r.s. iak», po b. c. d. g iak i. C przed a &. u. iak k ; przed e. i. y. I. iak s. Cb , \a\cz. Scb iak sk. Gh vi a końcu îak f prócz niektórych. G. przed m. tt. zamilczą sîç. G przed i iak di, Kn iak n. L przed f.k m. zamilcz3 się. «^Malt k. Sb iak JV. iak ». fVb iak hu W Duńskim , v/ymawianie podobne do Niemieckiego , prócz że V iak w. cj!?iakfct AApra. wie iak k wynuwia się. }V Fra»- )( o )( W Francuskim: Ai, et mówi się iak s • ait; îak ali. Ay, lub ói iak e». Au, eau iak o E be^ akcentu zamilcza się. Eu, ocu iak e grube, Etn, e» iak am , tfw. j. iak & O' iak o*. W czasach sfów iak c- Ou iak ». Jm, »» gdy s» w jednèy syllabie îak em, en. [7. iak tu. c przed a. o. u. i przed spófzgfoskami iak k. c prze^ e. i, iak s* c iak s. çh, iak sz. Ge, gì, iak i iak ni. Ghe. ghi. iak iak G'te, gi. S między z samogłoskami iak Z, iak dz lub t.s-Uo iak o. SKRO- SKRÓCENIA IVTRAZÓW Używanych w tern dziele. Akad. Akademia. Àrcy-B. Arc y - Biskupstwo. fiisk. Biskupstwo. Ces. Cesarz. Cesarski. Diec. Diecezya. Cyr. Cyrku L df. dfugość. Hr. Hrabstwo. iee. iezioro. £ ac. Łaciński. M. Miasto. m. miasteczko. MS. Miasto Stołeczne. Margr. Margrabstwo. Niem. Niemiecki. Pow. Powiat. Prow, Prow in cya. Opaco Opactwo. r. rok. rz. rzeka. szer. szerokość. Stwo Starostwo. Wdztwo Woiewództw©,' X. Xstwo Xigstwoo GEOGRAFII TOM Ł Zawiera: i. Wstęp. £. Słownik Geograficzny. 3. Opisanie Matematyczne, Fizyczne i Polityczne Ziemi. 4. Podział ogólny powierzchni okręgu ziemnowodnego. 5. Europa w powszechności. 6. Północne Państwa Europy : Dania, Szwecya. Rossya, Wielka Brytannia. GEOGRAFIA X I EG A I. WSTĘP, U ^^Biór powszechny wszystkich rze- wyobra czy stworzonych, które pod żeme zmysły nasze podpad'ai§, lub podpa-, Swiaęa. dać mogą-; Światem się zowie. Tyle tylko świata znamy , ile przez zmysły same , lub wsparte narzędziami dochodzić , i postrzegać nam się dąie , ile z postrzeżeń i doświadczeń "pewnych rozum nam wnosić pozwala, Z tych wiadomości skî'ada się nauka , która , świat w celnieyszych Słno°caiial swych częściach uważany opisuiac, ' Gcof.ra-Kosmografìi ma nazwisko. , ' ' Ponieważ zaś rozliczne części świata w poiedyńczym względzie u-ważane i opisane bydź mog§, ztg.d oddzielne w rzeczy i nazwiskach nauki i wiadomości powstały. Opisanie powierzchni okręgu Ziemnowodnego Geografa; światef, A gwiazd , i gwiazd, pi'a net niebieskich , i ich obrotów AstronomiaKralu iednego , Państwa lub Prowincyi , Chorografia ; mieysca szczególnego Topografa ; Morza , rzek i wód głównych Hydrografia ; i. t. d. się zowie. Geografia pod różnemi względami uważa Ziemię , a zt§d ma różne .podziały : Matematyczna mówi o kształcie, postaci, rozległości , położenia , biegu 8cc. okręgu ziemi i innych ciaf świat ten skfądaigcych. Fizyczna, czyli naturalna , ma rzecz , O własnościach Ziemi i wód , o ich płodach wewnętrznych , lub zewnętrznych w powszechności, albo też w szczególności iakiego Kraiu. Polityczna Narody pod iakimkoJwick rz§-dem zostai§ce iako to: Monarchie, Królestwa , Rzeczypospolite , i, t. d. opisuic. Codo czasu, dziel§ ieszcze Geografia na dawna opisui§c§ Kr aie w tym stanie , w iakim były od po-c£§tku świata , aż do upadku Cesarstwa Rzymskiego na zachodzie w R. 476. po nar. Chrystusa Fana- Srze-dnią od tey Epoki do zburzenia Cesarstwa Greckiego na Wschodzie R. 1453. Czasów ieraźnteyszych Geografia zawiera opis'ania wszystkie odt§d wy-szie aż do dni naszych. Nay- Nayważnicysza ... -......—^ p0m0cy wiadomości Geograficznych czyni§ do Nauki pomoc Karty , czyli Mappy. Z któ- Geografi-rych iedne sa szczególne, (a) do ułatwienia powszechne, inne CZiiey' A 2 Po, faj Wynalazek kart Geograficznych przynoszący chwałę ri zuii owi ludzk.emu poźnieyszym iest z?peune od dn ku. Naydau ńieysze karty są te , które do f tolomensza Geografii rznięte •były, 10 óstatn;m onych wybiciu w Wieku XVI. użył ich Sebasiyan Munster do swego opisania świata. /.brchęm Ortelius Nider-îandczyk 2ebrał w swym Theatrvm Orbister-reritm , i-afcie naylepsze za iego czasów bydź mogły. Gcr. Mercatnr Niemiec wydał ZbiÓE Systematyczny kart różnych i Atlasem go na- zwsï Joci'ins J-JevdiiiSy Wilhelm i Johann Jjleeu , J. Jansson dali widzieć większe i popraw re AtLrow edycye. W wieku jiViI. Sanson Francuz nay dokła Promontorium, Caput lest góra ponad brzegiem morskim styrczaca, takie sa przylądek dobrey Nadziei w końcu południowcy Afryki ; Nord naybliższy północy w Europie , i. t. d. Góry wybnchaiace ogień , i wy-rzucaiace materye palne, ognistemi ? Vulcanus i się zowi§ , naprzykfgd t Wezuwyns% 9 Utną, i. t. d, Bak y s Bak , Arendt , iest góra z piasku Wysypana na morzu, lub wodzie że* glowney. Takie zdarzal§ się często przy brzegach morskich,, a rzadko bardzo na głębi morza. Skala , albo Opoka , Rupe s > iest góra z kamieni złożona. Jey wierzchołek , lub kamień w wodzie ukryty , a wszelkich statków żegludze niebeśpieczny , Rafa , Scopulus , się zowie. Brzeg, LitttiS, iest część ziemi, k'tóra morze , iezioro , i. t. d. oblewa , lub wzdłuż którey rzeka pły-nie. Brzeg prawy i lewy , wschodni i %achodni , południowy i północny , nazywa się względem człowieka z woda płynącego , lub położenia przyległych Kraiów , które pobrzeżem zo-wiemy. Tak Kray Rzeczypospolitey Geniieńskiey nad morzem leżący dz:e-Si się na Pobrzeże Wschodnie , i Zachodnie : Riviera di Levants 3 Riviera di Ponenti. Jtola. Pole * Campus; Równina* Planili» « ; bior§ się w pospolitym znaczeniu. Dzikie PoU 3 Campi deserti ; iest tzęść Kraiu nie zamieszkana i niellar a wian a od ludzi. Niema bez wątpienia takiey żadney w Europie ; ani ta- 9 takiey Pustyni* Desertum, iskie dawnym znaiome były , i dziś sa ieszcze w bezludnych częściach Afryki< Parowy » }Vąwo-x,y s Porta » Claustra , Pylą i s?! ciasne drogi , i głęboko rznięte w górach , które często nad niemi wisieć się z,daig. Siawne s§ w dawne y Geografii Pyla Caspia , w bliskości morza Kaspiyskiego, droga rznięta na 8,ooo. Kroków długości malica. Las » Sylva » wyraz ten niepo* Lasy* trzebuie wykładu. W naszym ięzyku Las twardego drzewa : Czarnym Lasem ; rarosły sosnami :■ Borem ; gęstwinę bezdrożu1} i obszerny : Puszcza 3 Saltns zowie my. Sławilieysze sg : Zielona Puszcza w Litwie , niegdyś P«-szcza Niepoiomska i. t. d. Kray przyległy wielkimi lasom Polesie się zowie. M-ały lasek zwłaszcza zasadzony rękg ludzka nazywa się Gay, ne- mus ; a gdy był poświęcony iakiemu Bóstwu, Lucus. (b) Ocean , Oceanus ; lubo w szczegół- Morza* ności to nazwisko znaczy morze roz- ci§- [b] Wyrazy zachodzące w Geografii Pobkiey , szczególne naszemu ięzykowi, w swym jniey-scu wyłożone będ^. ÎO ciągaiące się od iednego bieguna ziemi do drugiego , dzielące lad stary i nowy; ogólniey iednak znaczy zebranie wód słonych , które znacznłeyszf, część powierzchni ziemney zaymuią. Część Oceanu w obszerncy rozlegïo-ści brzegami ładu zawarta Morze, Mare się zowie, (c) Archipelag , Archipelagus 3 iest część Morza nasadzonego gç'ste m i wyspami ; Taki iest w Grecyi; taki w Azyl wysp Filippińskich occ. Odnoga, Sinus , iest klin morza wazko wśrzód* dwóch ładów wpuszczony , a daley obszerniey między niemi rozlewaiący się. Znacznieysze są: odnoga Wenecka;, Botnicka , i. t. d. Klin mnieyszy , do którego okręty chroniąc się niebezpieczeństwa od wiatrów , albo też dla handlu , lub innych potrzeb zawiiuh, Port, Portus , się zowie. Są to pospolicie zatoki małe zasłonione blizsze'mi górami, wązką szyię mał§ce ; Jedne są z natury tak urobione, drugie z przemysłu i pracy łudzkiey. Mielizna na Mo- le) Wody w Morzach są zielone, w ïzekach białe t jnodre, czasne Śic- Morzu przy brzegach wygodnych do rzucenia kotwicy, stanowiskiem nazywa się. Ctesnina i albo Przesmyk, f return , iest część morza, wazka między dwoma lądami , dwa morza znacznieysze łącząca. Sïawnieysze sa t Gibraltarska między Hiszpanią i Afryka, która Ocean z Morzem Srzódziemnem połączą. Magiellańska na poïudme w Ameryce , Sondska w Azyi, i. t. d. Cieśniny od Narodów przyległych rozmaite biorą nazwiska. Między Tra-cyą i Azyą Bosphorus ; między Kalabryą i Sycylią faro di Messina; między Dania i Schoneri czyli Skania Sund ; fniędzy Francyą i Anglią la M anche ; Wąższa iey część le pas de Calais ; Cieśnina Morza Adryatyck lego Bocca ; przy brzegach Piktawii Pertuis są zwane. Morze podłużnym klinem, się ciągnące , kanaïem zowią. Wir Morski Turbo Syrtis , iesfc Zakręt wody w mieyscu morza, w którym się dwà pędy gwałtowne , 'a sobie przeciwne zbiegaią. Sławne są; Charybda przy Sycylii , Maelstrortt przy Norwegii , Eurypp przy Grecyi. W zbieranie i opadanie Morza, Fluxuf & Refluxus s przez które wody na Ï3 na Oceanie dwa razy we 24. godzinach wznosz§ się i opadai§ ; (d) Jeziora. Jezioro , Lacus , iest rozlegfość mnieysza, lub większa wód l§dem otoczonych , a z Morzem się niefg-cz^cych , i które nigdy nie wysychała. Prócz ieziora Czyrnjez w Karni-oli , sa Jeziora ; przez które rzeki przebiegaia. Tak Rodan płynie przez Jezioro Genewskie. Podobne Jeziorom wody mnieyszey głębokości , wy~ sychaićłce i niemaiace odchodu Bagna» Palus się zowią. Rzeki. Rzeka Fluvius 3 iest woda nieu- stannym biegiem od źrzódła swego do uyścia płynąca. Nliywiększe s§ : "iVoïogda w Moskwie, rzeka Amazo-nów 3 i Plata 3 w Ameryce, i. t. d. Jedne s§ rzeki główne i spławne Ąla-yło to nazuisko właściwe irieysca na tysiąc krokfiw od Aten odległego, gdzie Garncarze piece su e mieli, nazwanego od imienia właściciela : Acfictcn vs. l'iato założywszy tam s w'4 Szkołę ?łav nym go uc?.vn>ł. Cy -cero Folwarek 6wóy niedaleko pozzuolo yvkadetrii% też nazwał. Dziś Szkoły, w których wyższych umiejętności uczą Akademiami zowią. Mkysca ich na Mappach dokładnych znaczone fcywaia {fj Ponieważ Słownik ten ma mieścić wiele wyrazów dzi-kiey -Łaciny , przeto te dla różnicy odmiennym charakterem są drukowane. fgj Objaśnienie znaczenia wyrpzu tego , i podobnych w A- srronomii mieysce mieć hedzie, ibj Toż u Francuzów znaczy /iLieu ceyli Maństwo , len-' noSć. Gdy się zaś mówi Franc-Alleu , rozumieć się powinny dobra od obowiązków lennych uwolnione , to iest Alodimi liberum. W przeciwnym więc znaczeni# biorą wyrazy ci Pisaize , ktćr?y dobra Wjtasne, dzjC xtaiczne j wolne} Allodyalnemi zowi . 15 ' Archipelagus , Archi- ' pclag. Area , Plac. Arenx, lub Sałebrae l arenariae, Hak, góra z pia'sku wysypana na morzu. Arsenału , Zbroiownia , Ar sen ai". Arx , Zamek. Aurora , Zorza. Balnea , Łaźnie. Bantiia , Bannum, Kasztelania , FowiatCk) Baronia , Baronatus , Wfość posiadana z tytułem Barona , Ba-ronowjstwo. (1 ) Borra 3 Las , Bór. Bosphorus , Cieśnina Morska , Przesmyk. Cm; Bri- Ztąd u Poety Saxa vocant Itali medïis in jluctibiir or as. jkì Prowincya Temezwarska tv Węgrzech Bannatem się zowie, , Baronów godność naypierwsza niegdyś była pò Królach, Którzy publiczne intćiesa za ich radą sprawowali. Dobra ich tytuł Baronii miały. Królowie Polscy tymże tytułem czcili łanów do swey rady wzywanych. Wyraz ren iesc raczey z Greckiego; Rycerz zasłużony, niżeli z Łacińskiego , w którym języku głupca i nikczemnego znaczy. IW] Niegdyś było właściwe Konstantynopolitarukiey tylko cieśniny, poźniey i inne tak 2Wano > jako Bosphorus Cimmerius ? Cieśnina Kaffeńska. Àlveus, Koryto Rzeki. Ambacłurn, w Flandryi Kasztelania z Juryz-dykeya. Amnis , Rzeka. Antrum , Ja ki ni a. Aqua , Woda. Aqu3eductus,Wodoci§g, Rurmus. Aquie minera i es, Wody, źrzódia mineralne. ■— thermales , Wody ciepfe. Ciepli cc. *— Salubres , Wody lekarskie. Àrse, Ra n'a, kamień w wodzie spfawney. 0) Archiduc a tu s 9 Arcy-Xiç-stwo. Archi Episcopatus, Arcy-Biskupstwo. j 6 Br iva, , Most.fn) Brolium 9 Las. Co) Burgus , obacz w Fran-cuzkim : Bourg , w Wfoskim : Borgo. Caionica , lub Colonica , Wîosc, osada, albo îan zawierała-cy naymniey 12 Morgów. • Calvetum, Łyse pole, Caput , Przylądek. Csrta , Mappa Geograficzna. Castellania, Kasztelania. Castello , Castel Ium , Zamek , zameczek , Kasztel. Castra , Obóz, Castrimi , Zamek , Gród. Çastrarsti 9 Grodzki , Grodowy. I Cataracta,. gwaîtowny wód spadek. Ce.Ua, pustelnicze mie- s? kanie, (y) Centcna 3 okolica na i które się dzieliły powiaty. Chersonesus , Póf-Wy- sep. Cą) Chorografia , Opisanie iednego Kraiu , Królestwa &c. Cippus , slup grobowy. Civita s , Miasto. C1 au str a , w a w o z y. Claustrfc aquarum , slu» zy. Clausum, Kraina oto, czona murem , walem &c. Clima , Część świata , uważana względem powietrza. Collis , pagórek. Co- [n] Ztąd Brìj/a-Curelia3 /1ugusło-Briga. [o] Ztąd pewnie u Włochów Broglio , u Francuzów : Breuil nazwiska początek wzięły. fpj Zachowana tych mieszkań "pamiątka trwa w nazwiskach Appenzell, Abbatiscella ; Celle en Berry , Celle lu? Zeli Luneburg &ć. fqj Są i Miasta , tak nazwane, ïll-o od położenia swfj na pćłwjspie, albb Pd frzyległości onycb. Colonia , osada, (r) C'omitatus 9 Hrabstwo. C'o ridanti r.a » wiość ma-i§ca wielu Panów. Confinis , graniczący , ościenny, sąsiedni. Confluens , zbieg rzek Crypta, loch podziemny. Decapolis, kraina o 10. Miastach. Districtus , Powiat. I Ditio , wïosc , dziedzictwo , panowanie. | Dominium , Panowanie , państwo. Divertiti m , Rozdzlaï rzeki na dwa koryta. «7 Ducatus, Xiçstwo. Du me tu m , zarosłe , pjonizna. Dutium , wzgorzyste mieysce , góra z piasku. (s) Dynastia, Państwo. Elee tora tus , Elektorat, Emporium , Miasto handlowne, skïad. Episcopati 3 Biskupstwo. Eremus, Pustynia. Eurippus, Wzbieranie i opadanie morza. Exarchatus 3 Kray rządzony od Exarchy» a; ' B Fa- I*] Naypierwsi Fenicyanie osady w obcych Kraiach czynić zaczęli, po nich Grecy. Rzymianie onych założyli »,iywięcey, Ztąd gdy się czyta w Geografii Miasto Fenickie , Greckie, Rzymskie i. t. d rozumieć trzeba,» iż założone od Fenicyan , Greków &c. Osadnicy wędrowni przenosili z sobą w Kray obcy swe prawa, nauki , zwyczaie i iezyfc. Ztąd urosła mieszanina mowy , i różność w iey wymawianiu Franeyą niegdyśi dzielono ua dwa iezyki -j iednych odpowiadających Olii tak , drugich Oc zamiast Oui mówiących. f«] Nazwisko to służy właściwie wzgórkom piasczystym » iakie się ciągną wzdłuż brzegów Anglii powyżey > Douvres , zwane les Dunes. Ztąd Dimkuerque , czyli Kościół zbudowany na wzgórku , Chateau ifun t "Ccesaro-Dunum , Augusto-Dunum , Lug-Dtuium ; &c. ( [<} Wyraz Greeki znaczy Rząd» Narses wypędziwszy Gotów z Rawenny, obiął w swą moc Miasto z Prowincyą,. Jttstyiiiąo Cc^K $-i wytiąl do uicy Najaiiataika î8 Fabtic'a, Rçkodzjelnia. ! ry kruszcowe, szy~ F'anum, Kościóf. Cu) j by. Ferrago , Ziemia. Foederatse Provincia; , Feudum , Lenność , Ziadnoczonc, sprzy-maństwo. (w^) . mierzone Prowin- ^ines, granice. j cye. F irmi ta s , mieysce o- Fons, Zrzodîo. bronne. ! Fortalitium > Forteca. Fiscus Regius, Skarb, Forum, Rynek, plac û Sgd Królewski. Cx) publiczny , targ. Flumen , Fluvius , Rze- Fossa, Rów, Xanaî. ka. Fretum , Przesmyk Fluxu» & refluxus, morski. "Wezbranie i opa- Fundus , Grunt, rola. dnienie. Gens , Naród. Fodina , Kopalnia , gó- Glabrttum, Pole pfonne. / •Glo- swego Longina , któryby w niey rządy sprawował pod tytułem Exarchy ; ztąd Prowincya Rawenny Exareha-tcm nazwana. Cesarze następni Greccy wysyłali tam swych Exarchów przez lat około 17s. dotąd , aż Rawennę im odebrali mocą Królowie Lombarbyi. Nako-niec Pepin Król Francuzki stawszy się Panem Lom-bardyi, Exarchat Rawenny Stolicy Rzymskiey darował. Wiele iesc Miast i Wsiów , które, wziąwszy od Kościołów wprzód założonych początek, przy ich nazwisku zostały: Santander, Fanum S, Andrete w Hiszpanii ; Saint Dizier, Fanum S. Desiderii we Fran- cyi &c. [w] Lenność , iest część ziemi puszczoney innemu od Pana iey Właściciela pod warunkiem iakiego obowiązku. Są zaś inne czasowe i dożywotnie , drugie wieczyste , wolne także i podciaue , publiczne i prywatne. [k] Fiscus właściwie znaczy kosz, Fiscellus koszyk» lecz że pieniądze w takowych naczyniach kosżowych do Skarbu . znosili poborcy, przeto wyraz ten wziął zna» czenie Skarbu, a szczególniey Królewskiego. Zt%d jKamera fiskalna, Sąd fiskalny <&«;. *9 Globus, Kula, okrąg- Imperium, Panowanie, Grangia , Graneria s Cesarstwo. Szpichlerz. Insula , Wy sep. Hanseatic<£ Urbes, Mia- Isthmus , Międzymo-sta Anzeatyczne. iy) rze. 'Heilespontus , Morze Jurisdictio, Sgd , wïa-ciasne. dza, powiat. Hemisphserium , Póf- Lacus , jezioro. krag. Layidgrdyiatus * Land. Boba , Buba s wïoka , I grafstwo- (a) morg na iakich 5. Lapis, Kamień, mila* l'an się d icłi f. (z) ,'Latitudo , Szerokość. Hydrographia, opisanie ! wód. ! B 2 Lan- ly) Początek nazwiska Miast Anzeatycznych , mimo różności zdań , naypodoKniey do prawdy , iż poszedł z Nje« mieckit'go lęzyka od An Sri cum habilatione Coloni. Lubin "wykfadaiąc ten dawny , a znsny naywięccy w Niemczech wymiar gruntów , tuieidzi iż to była część Łanu^ bo Łan powinien był mieć 3. Huby, a Huba znowu na 4. role dzieliła się. Autor Historyi Narodów, ey od tego wyrazu początek aazwiska Itaszubów wyprowadza. fa] Wyraz Niemiecki na króy Łaciński przerobiony , znaczy Państwo Kraiu. Pana krainy iakiey Landgraffem , a włość iego Landgraffśtwem zwano. Wiele Prowineyi dotąd .utrzymuie się przy tym tytule , iako to : Tu« xyngia, Hassjfaj flassfî, Mafpurg, Parjnitad &c. 19 Laura » Mieszkanie Mnichów, fb) , Lene a , Lcug a , Mii a. Xâga, Związek , sprzymierzenie się. Limes , Granica. Lingua, Kjin Ziemi. Littus , brzeg» Łocus, mieysce. Longitipo , szerokość* Łucus , G ay. Magm > Dom. (c) Maiłam, Mieysce kary winowayców. Mansiis s Morg, rola. (d) Mandra» Owczarnia, (e) Mappa , Karta Geograficzna. Marchia » niegdyś March, Marchia, (t) Marchionali**> Margrab- stwo. Mare, Morse. Ma- tti Mnisi Greccy tak swe na Wschodzie pustelnicze osady ZWali. Osady te składały się z licznych a osobnych dla każdego Mnicha pomieszkań, przy 'których pożniey wsie ludne powstały- Lauia o mil 15. od Jerozolimy zwała się dla pierwszeństwa, które miała nad jnnemi Ma-xïma nayxi'jçksza. Dla sprowadzonych tychże Mnichów na Ruś do Polski założone Klasztory , Ławra* mi nazwane zostały. Ztąd wsie u nas na Rusi; Ławrow t Ławrowa , Ławrowce &c. [ej Pomysł Geografów te mu daie znaczenie w nazwiskach: Rothomagus , Julio-Mfgus , Noviomagns , ćkc. [dj Jedni ten Wyraz wywodzą od metior, mierzain ; inni od manco, mieszkam. Był to wymiar gruntu z pomieszkaniem Gospodarza z ćpanego Mansuarius. Grunt ten miał naymniey i z. wymiarów » a wymiar 3- huby. Ce] Tak niegdyś z Greckiego zwano Klasztory Zakonne 9 a przełożonych ich Archi-Marudry tami. LfJ Marek w Niemieckim ięzyku znaczyło granice. Wzięły w czasie to nazwisko 1 przyległe granicom Prowincye , których Rządcy , ich straż sobie powierzoną maiąc > Margrabiami czyli Marchiane s się zwali. Innych zda-ntein zowią się raczey od Marca , co w Celtyckim ię-zyku znaczy Koń, iż to byli wodzowie Kawaleryi. Dziś więcej ięsc c0 c*czy tylj^o ytf ' . " Martscttt, Bagno. Meridianus, Poiudnik. Metropolis , Stolica. Meridie® , Pofudnie, Milliare, Mila. Missaticum 3 Wydziaï Krain, (g) Monarchia, Królestwo,! Samowfadztwo. Mons Góra. Montana , Kray górzysty. Municipium, Miasto , Osala. 1 M un imentu m, Twierdz a. Murus , Mur. Natio Naród. 21 Navale, Port t warsztatem do robienia Okrętów. Ncmus , Gay. Nonna, Mieszkanie, j Starostwo, (hj) lOccidens, Zachód; Oceanus , Zbiór wszystkich wód sfonych , czyli Morze powsze-I chne. î Oppidum, Miasteczko. : Ora , przybrzeie , woda blisko l§du. Orbis terrarum, Okr§g Ziemi, świat. O riens , Wschód. Ostia, uyście rzeki. Pagus , Kray , wieś. (ij Pą- l fi] Cesarz? wysyłali swych Namiestników na rządy Państw odległych, których zwano Missi Dominici y a Prowincye im powierzone Missaticum, Zkąd pa-dług woli Monarchy i liczby takich Kommissarzdw Państwa aa kilka dzieliły sic wydziały , które Missatiça zwano. [h] Egipt niegdyś wyższy , zwany późniey Tebaidą na 12. Nomów się dzielił, od iz. Miast celaieyszych ; Rządz-ców , czyli Starostów Nomarchami zwano. [ÌJ Dwoiakie ma rozumienie ten wyraz. Znaezy raz Kray, tak Cezar pisze , że Szwaycary dzieliły się in 4» pa. gos. Tak sę mówi Pagus Bolonensis, Prowincya Bo-nonii. Scc. Ztąd mieszkańcy na Prowincyach Pagani zwani byli. My ztąd , że wiara Chrystusa poźniey od Wiffśniaków , niż od mieszkai^cych w Miastach przyię- ZI Palatinatus, Woiewódz- lPatrimonium , Dobra two. (k) Oyczyste, dzieilzi- Palus, Bagno. j ctw . (m) Parallellus , Równole- Pelagns , morze. gîy. ! Peninsula , Pół--wysp a. Parsecia , Parochia , Pa-1 Pen' apolis , Kray o rafia. pięciu Miastach. Parlamentum s Parla- Periplus, WçHrowni-ment , Trybunaf ctwo po morzu. Naywyższy. Peutin^'erianïe ta bul x , Partes terras , Części Mappy Peutingera , ziemi, świata. podróżne , wędro- Patria, Oyczyzna. wne. (n) Patriarchatus , Patry- archat. (\) Pha- tą była , bałwochwalców : poganami zowiemy. Drugi - raz i pospoliciej Pagut znac;y wieś , i mieysce partykularne [k] Polska tylko , i Prowincyi Ryńska w Niemczech na Pala ty na ty się dzielą. Wyraz pochodzi od Pclaiium , Pałac, Dwór. Ztąd Palatini Panowie ewi, którzy się na Dworze swych Królów bawili. Ztąd Palatitiatus Prowincye pod Rząd im oddane , a w Węgrzech od całego nawet Królestwa Palatinus Hungąrice mianował się, UJ Titriarcha z Greckiego znaczy : Starszy z Oyccnc. Nay-pierwszy podział u' Rządzie Po'i-ycznym Kościoła Katolickiego był uczyniony na Patryarchaty , kt"rych było 4. to iejt : Rzymski, antyocheński , Alexandryiski i Jerozolimski. Konsi^ntynopolitań ki poźniey powstał. Od Patryai'chów zawiśli Arcy-Biskupi- Patryarchat A-kwileyski przeniesiony do Wenecyi , Akwitafiski i inne są tylko tytularne. [m] Tym wyrazem ic-dna tylko Prowinęya , leżąca w 5tanie Papieskim przyległa Rzymowi zowie się Pcirimonium S. Petri. fnj Mappy kreślące drogi znacznieysze , czyli podróżne , iż pierwszy ich Oryginał w Gabinecie Peutingera byjł zna-łtiiony , co od «ic^o nazwisko wzięły. Pharus , Latarnia morska. (o) Pinacograpbia , Kreślenie Mapp- Pixis nautica , Igïa magnesowa żeglarska , Kompas Morski. Plaga , Krfcina , okolica. Planisphacrium, Pîa-skokr§g. Planities , Równln'a. Podium , Pagórek. fp) Polus, Biegun osi zie-mney. Polares Circuii , koła biegunowe. Pontus , Morze. Porta;, Wąwozy. Polis, Miasto. (q) porfcus, Port. Positio, Położenie, Posada. Potarnographia, Opisanie rzeki iedney, lub więoey. Prsedium, Folwark, Wioska. Pnefectura, Starostwo, Powiat. Pratum , Ł§ka. P-eincipatus , Xiçstwo. Promontorium , Przylądek. Prowinćya , Prowin-cya. Cr) Puteus, Studnia. Py- foj rpi iiJ M Jest to właściwe nazwisko wy;py leżącey blisko Aîexan-dryi w Egipcie, sfawney ową przedziwną wieżą, na którey palące się w nocy ognie przyświecafy żegla-rzom. Dziś tak zowią wystawione wieże z latarniami na brzegach morskich U Francuzów dawne: Pity. Tak le Puy S. Marie, Podium S. Mari#, Puy.T.anrent , Podium Laurentii Scc. Z Greckiego. Zt\d Constantinopolis , CcesaropoLis , Sebastopoli! , LeopoLis. 6cc. My też przez naśladowanie zowiemy w oy«zystym ięzyku : Annopol, Teres-pol, Krystyoopol , Teofipol , Frampol, Jampol , Ro-2 ara pol, Mariampol. &c. Rzymianie Kraiom podbitym prowincyi nazwisko dawali t do których wysycali Rządzców Prokunsulow, Preto-rów &c. Poźniey tym wyrazem znacznieysze podziały Państwa zwaç ffè ?j« Sylva , Las. Tabula Geographîca, Mappa. Templum , Kościół". Termi nus , Granica* Kopiec , kres. (w) Terra, Ziemia. Territorium , Powiat. Thermo , Cieplice. Toparcht?., R/.id mieysc-a , Starostwo. Topographia , Opisanie szczególnego mieysca. Tribus , Pokolenie. Tropici, Olwrotniki. Turbo , "Wir. Tur ris , Wieża. 3Ç Vadum, Bród , mielizna. Val lis, Dolina Valium, Okop, Waf. Ventus , wiatr. Vice - Comi ta tus » Pôd-Grabstwo , Vice-Hrabstwo. Vi eus , wieś. (*x) Villa > Miasto , wieś. Vili ar e s Wioska. Vinea , Winnica. Universitas, Akademia* wszech nauk Szkoła. Urbs , Miasto. Volc'anius Mons, Ognista góra. Zodfiacus, Zwierzyniec» Zona y Strefa. II. [u] Nazwisko właściwe odnogi morskiey w Libii niebeśpie-czney żegludze stiło się powsz«chnym dla tych cieśni» morza , w kt >rych zakręcone wiatry wzruszaią odedna piaski i kamienic i wysypuią, haki na morzu , gdzie ich niebyło. [w] Zabobonna starożytność na końcu pol stawiała kopce i słupy , których wierzchołek miał kształt głowy ludz-kiey , albo poł ciała. Czczono ich za Bogow i zwano; Dii Termini, Łaj Właściwie znaczy ulicę , bo też i wsie tak pospolicie, stawiane były , że śrzodkiem miedzy domami rendes» kudowanemi przechodziia dsoga publiçzu». 26 II. W ZFrancuzkim $çzyku. Affare , Folwark , stary wyraz w Prowan-cyi. Aleu , Grunt lenny , Czynszowy. Zt§d franc À leu. Anse , odnoga morska mnieysza. Baillage , Gród. Bains, Łaźnie , Cieplice. Bancs de Sabie , lub1 ' i basses, hak. Banlieue, Przylegfość. Barre Royale , Juryz-dykeya w Bretanii z Powiatem ; Zt§d Barreau. Baye, Odnoga, Zatoka Morska. Bec, Międzyrzecze , klin ziemi w zbiegu dwóch rzek. Tak Bec d'Allier, Bcc d' Ambcz. Bois, Gay. Bord , Brzeg. 1 Bouche , uyście. Bourg , Miasteczko , | wieś. (y) Boussole, Magnes Żeglarski. Bras de mer, Przesmyk. Buis- [yj Wyraz ten z Niemieckiego pochodzić zdaie się, ho tam naywięcey małych i wielkich Miast , ktnrych nazwiska na burg się kończą. W^zak i Burąundya miana iest za osadę Niemiecką. Burg znaczyło zrazu wieżę , lub twierdzę wystawioną na granicy dla iey obrony Przy nich zakładali swe mieszkania Obywatele , i nieznacznie formowali Miasta, biorące od położenia, lub inney okoliczności nazwiska : Salisburg , Altenburg , Lune' burg &c. Ztąd u Francuzów wyraz Bourgeois Mieszczanina znaczy. Niemcy maiących straż nad bargami Burg-%raff zwali. Ztąd u nas Burgrabiowie. Toż u Francuzów w dawnym języku Bourgmestre znaczyło , ray przerobionym z tego wyrazem starszego urzędnika W Mieście 3uxroistïzem zewiemy. Buisson , Krzak. Campagne, Pole równe , wieś. j Canal, morze ważkie,1 rów , kanaî. Canton, Okolica, Po-w iat. C?ip , Przylądek. i Champ, Pole, Rola,; Grunt. i Chartreuse. Ka'rtuzya. Couteau , Zamek. Chatellenie, Kasztela-i nia. Chaume , w Lotaryngii znaczy: Góra. Citadelle , Forteca , twierdza. I Cité , Miasteczko. Col, wawoz , Parów. Commanderie , K®m- menderya. Compas , Igïa magnesowa. Comté , Hrabstwo. i Contrée , okolica , Po- ! wiat. Cote delà mer, brzeg, Pobrzeże. Cote , lub Coteau, Pagórek. le Coucher, Zachód, Detroit, Cieśniną, j *7 ! Domaine , Panowanie , | Państwo , włość. Duché , Xiçstwo. l'Eau , woda. Ecluses, Śluzy. Ecueuil, Rufa , kamień w wodzie. Embouchure, Uyście. Empire, Państwo, Cesarstwo. i Equateur, Równik, j Etang, Staw, Jezioro. Etat, Stan , Prowin-j cya. Evêché, Biskupstwo. .Falaise, Wzgórek, o-kop. Fanal , lub Phare , Latarnia morska. Ferme , albo Metairie, Graignage, Clause-J rie, Folwark , wioska. jFief, lenność , mań-stwo. Filiere» , Rowy , fossy, ' na brzegach Normanni i Bretanii. • Flux 8t reflux , wzbieranie i opadanie wód. ! Forge , Kuźnica. Foire, Rynek, targ, Jarmark, Pond > ag Fond , Grunf. Fontaine , Zrzó&To. Foret, Las. Fort, Forteresse, Forteca , mieysce obronne. Fortin , Forteczka , Zamek, szańc. Frontières , Granice. Gfrenier à Sel, Zupy, skfady solne. Golfe Odnoga. Gué, Bród, Miafkość. Hameau , Wioska. Havre , Port, stanowisko Okrętów. Héritage, Dziedzictwo. Isle , Wyspa. Iustice, Sad. Łandes, Honne, îyse pola. Le łever, Wschód. Lieu, Mieysce. Lieue , Mila. Ligue, Zwifzek, sprzymierzenie się. Lit de riviere , Koryto rzeki. Mairie, niegdyś Majeu-rie, Powiat złożony z kilku Parafii , zawisły od iedney Juryzdykcyi. i Mappe Monde , Mappa czterech części świata. M ar ais , Bagno. Marché , Rynek. Maréchaussée, Sad y Gród. (z) Marquisat, Margrab-stwo. Mer inda d , Powiat w i Nawarze do iedne-go Sądu nałeż§cy. A^etairie, Folwark. Midi, Pofudnie. Montagne , Góra, 1 Mouillage , mieysce , w którym okręty na Kotwicach stać mo- g?- Nant, £z] Jełt to rodzay Sądu we Francyi 3 z których k3Żdy m* wyznaczoną okolicę, dla sprawowauia swey Juryzdy. iccyi, a nawet i Żołnierzy dla beśpieczefisewa oîo-bîiwie drog publicznyeh. Ztąd podìug tych Sądów wynifca cresco podział Prowincji, 29 Quartier, Powiat, dziaï Prowi-icyi , Jub Miasta. Rade , Stanowisko , mieysce zawiiania do l§du, Pał. Redoute , Szańc. Republique , Rzeczpospolita. Rivage, Brzeg. Riviere, lub Fleuve, R.zeka. Roche , Skafa , Opoka, Route , droga s gościniec. Royaume, Królestwo. Ruisseau , Strumień. Seigneurie, Państwo * Wróść. Sénéchaussée, Trybunat, Gród. (b) Siège Royal, Stolica, S§d Królewski. Source , w.ytaz przydawany do niektórych tytułów , iako są Xiç-'twa , Hrabstwa ; Duchés-Pairies , Camtes-Paires ; a niektóre są proste Państwa , których panowie zwani bj'li z ISacińjkiego Pairs t Pares, to iest : równi, a*sy przez ambicyą niewynosili się iedni nad drugich. Zwany od zasiadającego w nim Magistratu Sénéchal, po ftaciirie Senetcallus ; każda Senéchaussêe ma wy« dział swóy Kraiu zaymuiąc często wiecey nad cał% Prowincyą. Parlament ma pod «obą Sądy Presi-dìauj» twau», te znowu BaiUa^t} Çhuttiiniif t h I. d. Kant , w "Sabattdyl stru. mień. <* Kation , Naród. Paroisse * Parafia-Pairie , Parostwo. (a) Pays , Kray. Peuple , Lud , Naród, place-, mieysce , plac. plaids, Rynek! Plaine , Równina. Point delà terre, Przylądek. Port, Port. Pré, Ł-ka, mieysce potyczki. Prairie , Préa'u, ïaka , wielka , Pastwisko. Presqu'île , Póf-wysep. Prévôté , Probostwo , S^d Kryminalny. Prieuré , Przeorstwo. Puit, Studnia. 30 Source, Zrzódìo. Tournant, W;r , Zakręt , zamęt. Verrerie , Huta. Vicomte , Podgrafstwo. ■skaîy w wodzie u* kryty. Village, Wieś. Ville, Miasto. Université, Akademia. Vigies , wierzchołek i Voyage , Podróż, Wę- I drownictwo. (c) III. tm Jiiszpańskim Jeżyku. Aduar , lub Aldea , \ Arrendiamento, Fol- Wieś. | w ark. Agnt, Woda. Algnrve , Jaskinia. Aguia de Mar , lub Altoęano , Pagórek. Bussula , Magnes Andes, Góry, Kray Żeglarski. górzysty. Albersa , Bagno. Arcobispado , Arcy-Bi- Alcaria , Alqueria , lub skupstwo. Ar- ie] Wiele pod tym imieniem, wyszło i wychodzi dotąd Pism pomnażających użytecznie Geograficzne wiadomości. Lecz w znaczney ich liczbie ostrożnego rrzi ba rozsądku , dla poznania «ię na złych i dobrych. Są niektórzy tak złośliwi , iż nayfałszywszc baśnie i potwarze o Kr»iach sobie nieznanych pisali. Inni tak łatwowierni , i z gtuntuiąc się na płochych i gminnych powieściach , baiecznemi opisaniami rnieysc , zwyczaiów , j. t. d, dzieła swe napełnili Trzeci bez uwagi i rozsądku wędrując, w Kraiach, przez które podróż odprawiali , nirpostizegali tylko rzeczy , które lekki ich umysł bawiły , lub podziwicnie wprawiały, * omiiali uwagą swą te, które prawdziwie zastanowienia warte były, Naylepsze i nayobszernieysze w tynł gatunku są dzieła : BibLiothequç dç Voyageurs ^ i Hi* tfęirc dtf Voj*g«ft &ę. Arroyo, Strumień. Ascar , Bastici® , Zamek. Barraca , Hala. Baios , Baxos, Rafa. Baxa, Bród miafki na wodzie. Bosque , lub Mohema , Gay. Burgas , Zrzó To wody. ciepfey. Cabo , Promontorio , lub Punta, Przylądek. Campo , Campana, Vega , Pole. Casa, Dom; Casilla domek , Hala. Caser i a , Casa en heri-dad del Campo , Wieś, Folwark. C astili o ; lub Forteleza, Zamek, Twierdza. Caudal , Grunt. Cindad, Miasto, (d) Collina , Collado, Cue-sta, Cabeco, Pagórek. Comare» , Margrab-stwo. Consejo, Powiat pod Jzryzdykcy§ S§du Çom UH. Cordillera , cl§g , czyli pasmo gór. (e,) Cueva , Antro, Hoia , Loch podziemny, Jaskinia. Desierto, Despoplarlo, lub Yerma , Pustynia . Ditado, Państwo. Era , lub Planta , Plac. Escollo , Pennol, hak , kamień w wodzie. jEstado , Stan, Prowin-cya. Estanque , Jezioro , Staw. Estrecho del mar entre dos tierras , Cieśnina, Przesmyk. F*arol, lub Faron , Latarnia morska. Forta- Wj Hijzpani dzielą swe Miasca na 2. Klasiy. Więkize czyli Pierwszey Klassy zowią Ciudad } mnieyszc , czyli dru» giey Klassy : Villas, fejl W szczególności Gosom AmerykifjsjMjn W Chili dîQ« iç»C 19 aaswisjko. 32 Fortalezza , Hoqueta , ' Pennoì, Rafa na Fuerte , Forteca , Miasto obronne. Fragua, lub Foria ; Rękodzielnia , Fabryka. Fuente , Zrzódïo. Fuero , Gród , rynek. Ghiera, Pole równe. Grania , Fcivrark. Herreria , Kuźnica. jReyno, Kroitstwo. Jornada, mieysce ba- Ribaco, Ribera , Brzeg. talii. Rio , Rzeka. Lago, Laguna, Jezio-j Sennona , wîosc dzie- ł-n j dzictWO. morzu. Poblaticn , Poblado, górka , osada, Wieś , Miasto. ! Puebla', Wieś, i steczko. | Pueblo , Naród , i Puente, Moit. ! Puerto , Port. jReyno, Królestwo. 1 — •! -r> ♦ !. ^ Mia-lud. ro. Lesi u a , mil*. L end ero , Limite , lub Frontera , Granica. Ró- Sierra, Gó- Łlano, Llanum, wnina. Lugar , Miasto , mieysce. Manante , zbieg rzek. Medio dia , Południe. Nava , Podgórze ; Zt§d nazwisko Nawarry. t » v6«, Obispado', Biskupstwo. Venta Orili» , Playa ; Brzeg , j Vento Przybrzeźe. IVizcondarìo Pennasco , lub Rocha ?| Hrabstwo, Skaia, Opoka, I Serraion , ra. Sesmo , Okolica , Powiat. Setentrion, El Norte, I Póinoc. Soto , Las. Tierra , Powiat. Torre, Terreon, Wieża. Vega, Pole równe. Gościniec. Wiatr. Vice- IV* 33 IV. w TWłoskim $gzy.hu. Archi-ducato , Xiçstwo. Archi-vescovata , Arcy- Biskupstwo. flan-la , Kraina , Okolica , Powiat. ( f ) Bocca, Uyście, odno-1 Arcy-jFiera, lub Mercato, Miasto handlowne. Fiume , lub riviera > Rzeka. Foresto , Las. Forteza , Forteca , twierdza. &a , przesmyk. Bosco , Gay. Bossola , M aa nés Ze-. \ o głarski. Casa, Dom. I Casetta, Hata. j Castello , Zamek, Mia* sto. Cita , Miasto. J Contado, Contea, Hrabstwo. Confine , Granica. Contrat» , Kraina. Emisfero , Pói'-sferze , Pól-krąg. F'aro , Latarnia Morska. Fessatello , Strumień , rzeczka. Fonte, Fontana, Zrzó-dfo. Gente, Naród. Golfo , odnoga. Guado , Bród , mielizna. Lago, Jezioro. Letto del fiume, koryto rzeki. Levante , Oriente , Wschód. j Limiti, Granica. j M a r c h e sa to , M a.rgr a- j bstwo. Maremma, Pomorze. Mezzodì , Pofudnie. C Mer- iti Tak Korsyka dzieli się na zewnętrzny i wewnętrzną* Banda di dentro, Banda di fuori. tg] Ztąd w Xiestwie Toskańskim iedne Pomorze Z0WÌ6 6ÎÇ Maremma di qua , diyfcie Marepnma ii la. 34 Mercato , Miasto handlowe. Miglio , Mila. Oriente, Wschód. Occaso , Zachód. Paese , Kray. Pianezza , Pianura , ICraina, Równina. Piazza , Plac. Polesîno , Powiat obla- . ny wodami. Ponente , Zachód. Pozzo , Studnia. Promontorio , Punta , Przylgdek. Regno , Królestwo. Rocca , lub Sasso , O-poka, Skaì'a. 'Ritratto, Kraina osuszona. Riviera , Rzeka , brzeg. Scoglio , Rafa. Spiaggia, Morze bliskie l^rìu. , Strada , Droga , gości-I niec. 1 Stretto tra dui mari , j Międzymorze. Torre, Wieża. Tramontana , Zagórze, Północne Kraie ; Wiatr Północny mroźny. Vescovato, Biskupstwo. Vice-Contado , Vice -Hrabstwo. V. w 3Łng>ielskim, fNV cmi e chi m , Siollen-derskim i ŹFlamandskim $gzijku. (_h) * 'Bach, N. Beeck, H. Strumień. Bay- Ampt, N. Urzgd , Sta- stwo, Powiat ^ Aue , N. Ł§ka. (i) [h j W którym języku z wymienionych iaki iest wyraz » ozn-aczaią litery przy nich położone : A. N H * F. W Wicie nazwisk w Niemieckim Języku takowe m3ją zakończenie , iako Rheinau , Eglìsau , Gersau , Schivar ze nati iScc. Także co my w języku Słowiańskim zakofi' czarny na ów , lub awa , Niemcy odmicniaią na ou » i przeciwnie. Tak: Grotkòw, Grotkau , Gto&òw-» Glpgau j Oława t Ohi au i Wjtfssawa # JVgr-ttfav* Bay nés , A. Buden , N. j -Łaźnie. i Banc in Zee , F. Rafa. Bstronny , Baronia. Berg , N. Bergh , F. j Góra. Beunen , F. Bagno. ' Bewerbstadt, N. Miasto handlowe. Bischoflthum, N, Biskupstwo. Boochtworlandt Cape, F. Vorgebûrg N, Przylądek. Bosch , H. Las, Bounde, A. Granica. Br id g A. Bi'iick , N« Brugg, F. Most, Brunn , N. Zrzóoi'o. Bund , N. Związek , Konfederacya. Burg, N. Miasto , Zamek. Cantrerhl , Can'rreda, A. Powiat, (k) | Casti e „ A. Zamek. j Ch'amiti of a river , A. j Koryto rzek. Chur Fiirstenthum , N. Elektorat. Citty, A. Miasto. Cliff, A. Opoka, Skaliste brzegi morza ; Spadzistość pagórka, Coblenz, N. Zbieg rzek. Common Wealth, A. 1 Rzeczpospolita. Count.y , lub Shire, A, Hrabstwo. Dam , H. O koj) nad brzegiem rzeki. (1) Den, A. Loch, N. Jasku nia. Devision , A. Podziaî Kraiu , Prowincyi. Diep, H» naywiększa gieblzna w uyściu rzeki, Dorff, N, Dorpen, F, , Wieś. i Dyck , H. Grobla. I Earth , A. Erde, N„ Ziemia, East, Est , A, Wschód. Ebene, N, Równina, C z Enge, tk) Powiaty na które się dzieli Xiestwo Wallii, te mai^ ns«* zwisko. £1] To znaczenie daie się widzieć vt zakończeniu nazwisk MixfË JHgllfnticpkich ; Amstîràfijft} Rvisrdwt &«». 56 Enge , N. Cieśnina. Erb-Gut, Włość, dobra dziedziczne. Erz - Bischoflthum , N. Arcy. Biskupstwo. Erz-Herzog-thum , N. Arcy-Xiçstwo. Eyland , F. Wyspa. Farmę , Housse, lub a manner , A. Wieś , Folwark. Feld * N. Field , A. Pole. Fels , N. Skala. Fenn, A. Bagno. Fleck , N. Miasteczko. Flood , Flud , river , A. Fluss, N. Rzeka. Forteresse , 'A. Twierdza , Forteca. Fountainc,A. Zrzódło. Four de , A. Bród , mielizna. Fiirttenthum , N. Xiç-stwo. Fyrth , A. Odnoga w§-zka. Gat , kaye, F. Odnoga morska. Gau , N. Kraina, okolica. (m) Gebiet, N. Powiat. Gogne, N. Okolica, PrzylegfOść. Gestad , N. Brzeg. Goulfce , lub Bosome of The See , A. Ciasne Morze, Zatoka. Gow , u Szwaycarów , Powiat Kraina. Graffśchaft, N. Hrabstwo. Gr'ânzen , N. Granice. Hâve, lub "a Sea Port, A. Port, Stanowisko okrętów. (11) Hanptstadt, N. Miasto Stołeczne. Head , [m] [n] Takowe zakończenie inaią nazwiska wielu Powiatów w Niemczech , iako co Rheigau , Thurgau , to iesc Kra. iny ponad rzekami Ren i Thur położone. Tak 2 innych przyczyn Kreichgau, Brei?gau , Su dgau , Wasgau * Hegau «Scc. W językach z Niemieckiego pochodnych odmienia się to zakończenie na gow , tak Glasgow i&c. Toż znaczenie maią u Niemców : Hajen , u Holìendròw" Howen , u Duńczyków: Hapn; Ztąd nazwiska. Fric drichshafen i Schootihowtn > Kiabenharn) czyli Kopęn-{laga Grr, Head, Poynt,A. Przy- Kayserthum , N. Ce Udek. j sarstwo. Health , foli watter, Kasteelen , H. Forteca A. Wody lekarskie. Zamek. Heim, w Domu. (o) Kaye, F. odnoga. Herlu hkeit, N. Wiość, Kingdome , A. Koni-Państwo. i gre ich, N. Króle- Herde , w Danii Staro- J stwo. stwo. ! Kirch , N. Church , A. Herzogthum , N. Xiç \ Kirke, F Kościóf. stwo. /Kreis , N*.' Cyrkuf, Po- Hill , lub Mountaine,! wiat. A. Góry ^oheschul, N. Akademia. Horde , F. Uyście. ^ouse , A. Haus , N. Dom. (p) H^'gel, N. Pagórek. "Ondred, A. Powiat. (Jq) Jland, A. Insel , N. Wysep. i I Lake , A. Lougth w Hi. i bernii, Jezioro. S Land, N. Kray, Pro-wineya. Landvogtey , N. Land-woytostwo. Liberty , A. Kray , wiość wolna. Litle Hill , A. Pagórek. Litle wood , A. Lasek, Gay. Lithe, Io] Bardzo widka liczb.i nazwisk Niemieckich tejjai* za- kończenie, iako to: Mannsheim , Bischoffsheim , Schlotheim &c. &c. 0 , {, [pl Ztąd rakańcz enia nazwiik : Muhlhausen, Sc 'O ìauten » Sachsenhausen s &c. u Hollendròw - Steenhuysen: &c. [q] Tłomaczy się właściwie: Secnica , że Powiat nie^ y zawiera!" sto Gospodarzów , z których iedm za ru-gich cak w sprawie pooczney iako i Kryrnui.u'iey ę-czy6 byli powinni. Naypospolitszy podziat irowincyi w Anglii na Shires , te na Hundreds > te na Tithings » te zaś na Parità t .czyli Parafie, sS Łithe river , A. Koryto , foże rzeki. Logde , A. Hata. Łordshipp , A. Pań- ' stwo, Władztwo. Maras, Moer, F. rno-r e , bagno. Marek, IST, Marchia. Margrîifïschaft , N. Margrabstwo. Meerhafłcii, N, Port Morski, Meer Schos, K ru m me , jNL Odnoga Morska. Meyerhoff, N. Folwark. Midday A. Po ind nie. Mittag , N. Pofudme. Mitemacht, N. Pófnoc. Mosse , A. Stepy. Mountaine, A. Góra. Mund , N Uyście. Marrou Sea , A Odnoga , Zatoka. iMidergâng, N. Zachód. Hord , N. The North , A. Pófńoc. Oede, N, Puszcza, Ort , Ni Mieysce. Ost ^ N. Wschód. Park , A. Plac ogrodzO-ïiy, obmurowań Zwierzyniec. fmsh 5 A. Parska j •> Pa'skaérte, H. Mappa Morska. Peopie, A< Naród. Pfalz , N. Palatynat. Pfa rre , N. Parafia. Pail , Morast , N. Ba* gno. Plantation, A. Osada. Polder , PI. Bagna rowami osuszone. Regenhach , N. Potok. Revier ; Waterloop , F. Rzeka. Riding , A. Kraina , Po- | wiat- I River A. Rzeka. The I river Mouth, Uyście. II River-bank , A. Brzeg. Rock , Necdłes , A. Skaîa , Opoka. Rode . A. Stanowisko na morzu , na ladzie gościniec. Salzgrub , Salzhntten , N: Kopalnie , Zupy Solne. Sandes, A, Hak. Sas, Sluys , H. Śluzy. Sauer-Wasser, N. Kwaśne , lekarskie wody. Schanz , N. Schans , Sch'ansen , H. Forteca , twierdz^, Schîer Schier Insel , N. PóL wy sep. Schifïl'a'nde , N. Port , na warsztaty okrętowe. Schloss , N. Zamek. Sea , A. See , N, Morze. Sea wast, A. Brzeg morski. Shire , A. Hrabstwo. South , A. Sud N. Południe. St'adt, N. Miasto. Stein*, N. Kamień. Steinfels , Opoka. Sund, N. Cieśnina morska. Tempel , N. Kościóf. Thal , N. dolina. Theil , N. Część. Thurm, N. Tower A. Wieża. Towne, A. Miasto, Miasteczko. ?9 jTerdronkenland , H. Kray zalany. Vestung, N. Forteca, twierdza. U fer, N. Brzeg. Viertel , N. Powiat, czwarta część. Yogtey, N. Wóytostwo, Sad. Wald , N. Las. W arde , A Starostwo. Wasser, N. Woda. Wasser fuhrt, bród , mielizna. Watrę G ans , H. Kanaf. W'atter , H. Woda. Waert , H. Wyspa. Way, A. Weg , Strass , N. Weeck , Wech> H. Droga, gościniec. West, A. Zachód. Wiek , lub Wich , N. Wieś. Cr) Weyher j N. Bagno. Wood , A. Las. Zee, ]*] Staremu temu wyrazowi ïïogufat Kronikarz daie znaczenie Wsi ; ślad pozuscał w zakończeniu nazwisk Miast i u'siòw , luho w wielu odmiana liter zachodzi. W Sa-xonii Brunsrhwick , Schleswick , Osterwick ; w In-fłanciecTi .• Rogerwick ; w Anglii : Sandwich , Nor~ dw'tch , Dunwich Sic. w Holi n iyi : Harderwyck , Waalwyçky Sieewyck &c. w Szwecyi : IVesterivick &c, 4 o Zee, F. Morze. JZee boesem, Zee Kant, | F, Odnoga, Zatoka. VI. 2^ SlraSskim i SLoSrayskim Sęzyku. Alcazar , A. Pal'ac Kró- J da , Miasto.' Hiram, lewski , Zamek. j miasto STońca. Beer, H. Studnia. Josab, H. Mieszkanie. Beth , H. Dom. Zt$d Magd-nl , H. Zamek, Bethel, Bethsames. i Wieża. Cariath, H. Miasto. En , H. Zrzódło. Medina, Ar. dawne Miasto , Stolica. Gabaa , H. Pagórek. Misor- H. równina. Ge , H. Dolina. Zt§d:, Na hali , H. Potok , do- Gehennom , Dolina smutku. Gibeł, A. Góra. liny. S'aron, H. Równe pola. Hir , lub Ira, H. Osa- ' Scphor , H. Pustynia. \ [Tharsis, H. Morze. VIT. Wyrazy Marynarskie używane tu pi* $ mach Se o graficznych. Aiguade , mieysce, gdzie przy rzece, lub źrzó le Okręty w słodka i zdatn§ do nap mu wed^ opatrywać się zwykły. Aìre de klóry z wiadomością Pryncypp.l'a swego uzbraia statki „dla krążenia na morzu i chwytania obcych okrętów. Avarie, Portowe, czyli kotwiczne, które się piaci od okrętu w Porcie stoiacego. Bande » Strefa. To nazwisko dai§ 2. pół-krę. góm kuli ziemney ; Jeden iest pól-nocny, drugi południo wy , Bande du Nord, i Bande du Sud. Równik ie przedziela. Bannière » Ban 'era , fla^a , lub cho-rągiew okrętowa. Zt}d Bannière de partance 9 znaczy odi'azd okrętu ; Banniere de C9nsetl 9 Chorągiew bi^a wywiesza się w tyle okrętu, gdy Admirał na radę zasiada ; Banniere de combat, Chorągiew czerwona iest znakiem potyczki. Barge » Łódź służąca do wysiadaniia z Okrętów. Barque , Barka , statek m,aïy o 3. masztach bez pi§ter, czyli łaszt okrętowy biorg- ^ cy 200. beczek. Barquerolle. nawa bez masztów wzdłuż po-brzeża płynica podczas spokoyney chwili. Barre, Brodowina, czyli haki przy uyściu rzeki , lub porcie w 'morzu ukryte. es-fond, mieysce na morzu mało wody raa- h ,i?ce- a** bord. Płaska nawa o niskim burcie. Ba* 4* Bateau, Łódź , czoïfto , bat. Bateau de poste, bat pocztowy. Bâtiment, Nawa, Okręt. Balandre 3 Statek mały z masztami i poiazdg- mi do 80. beczek obeymuiacy.' Bécasse, Barka Hiszpańska pokładem okrętowym opatrzona , z iednym żaglem kwadratowym. Bord j znaczy u Marynarzów wszelki statek morski. Bouque , cieśnina, ważkie przeyście. Boussole » Kompas morski z igfa magnesowa , którey ieden koniec zawsze iest ku póf-nocy , drugi ku południowi obrócony , sfuży do kierowania okrętami. Boycr 3 Statek do podpal? ni a okrętów. Brigantin , Nawa woyskowa lekka o 3. wio- sfach i 3. masztach. Bris ans 3 Wały morskie o skały rozbiiai§ce się , tudzież skaty , czyli rafy badź pod woda kryigce się , badź wyżey wzniesione. Brulot, Okręt woienny ognisty do podpalania okrętów nieprzyiaciełskich. Cabotier s maly Statek do żeglowania przy ladzie. - Cagne, Nawa Hollenderska mafa o iednym maszcie ku przodzie podanym. Caie3 Hak , miafszczyzna , gdzie okręty osia- daią. Ça'iquc 3 Statek mały używany w Krai'ach wschodnich. Çamt , Czołn wydr§żo«y z całkowitego drzewa. Ça. Capre, Okręt krążący po morzu. Carjgue, wielki okręt Portugalski mog§cy obiić albo 2,000. ludzi, albo 2,000. beczek towarów. Caravelle » mai y ok<-ęt Portugalski o 3. żaglach troykgtowych. Chaloupe, Bat , czyli statek morski' , którym ludzi i towary, z 1 idu na okręt, lub z okrętu na lsd przewożą Chebec, Bat, statek morski używany na morzu śrzodziemnym. Chenal » Kanaï głęboki , gdzie okręty zawiiać mog£. Convoi , Konwóy, okręt woienny przydany kupieckim dla ich bezpieczeństwa. Corsaire 3 Korsarz , Pirata, rozboynik morski , który mimo wiadomości pryncypaïa swego obce okręty napada i rabuie. Corvette3 Mały okręt o poiazdach i żaglach , naywięcey 20. armat nosz§cy. Crique, Port od samey natury wzdïuz pobrze-ża morskiego położony. Cutter 3 Bat Angielski o iednym żaglu. ftaugrelot» Statek Hollenderski do łowienia ryb. Debarcadour , Przylgdek do przybycia okrętu Ì wyładowania towarów sposobny. Dogrc 3 Statek Hollenderski do połowu śledzi służący. Ecore , Brzeg ostry, czyli przepaścisty. équipage, tak się zowie czeladź okrętowa, czyli ludzie do okrętu należący. Echtl- 44 Echelles 9 to nazwisko fiale się portom czyli mieyscom handlownym. I tak Echelles du, Ilevant nazywaig się Miasta nad morskie Państwa Ottomańsluego , zaś przy Oceanie leżgce Escales się zowi}. Escadre, Eskadra, to iest kilka okrętów należących do iednego Kommendanta. Esquif, mala szalupa , czyli bat, na posługę okrętowi wyznaczony. Falaise, brzeg spadzisty, albo góra wysoka piaszczysta nad brzegiem morskim; nadbrzeże piaszczyste. Faraiilon , wieża z latarnią dla ustrzeżenia się w nocy haków na morzu. Felouque » rfiała nawa na morzu śrzodziemnym 0 wiosłach i żaglach ; w tym iest szczególna, iż może mieć ster i na przodzie 1 na tyle podług potrzeby. Używa się do niey 6. lub 7. Flisów , bieży z niewypowiedzianą szybkością. Flibot , m afa nawa woitnna z okragfg ruftj. FÌiboticr 3 Flibustier , Amerykański rozboynik , albo Freyber. Flotte 9 Flotta, woysko wodne z kilkudzie-siat okrętów złożone , które razem płyną. Fonde, stanowisko okrętów blizkie brzegu. Forban9 Pirate , rozboynik morski, który ustawicznie swe bandery odmienia, napastu-!e równie przyiacioł , iak nieprzyiacioł. Obchodz§ się z niemi iak z publiczne-mi zbóycami. fregate» Fregata, czyli nawa woienna lekka, o dwóch ? lub iednym pokładzie. Fri- 45 Fribust s okręt uzbroiony do krążenia pomorzu. F ust, lekki statek długi a wgzki, z poiazdarni i żaglami. Gabarę, Bat, S kata do przewożenia towarów na okręt. Galeasse, wielki okręt z żaglami, poiazdarni o v masztach, iest naywiększy z liczby tych, które używają poiazdów. Ma ław 52. a na każdey ó. lub 8. rudelników ; opatrzony działami po bokach i na przodzie. Fkwipaż iego iest 2,200. ludzi, tak dalece, iż go słusznie nazwać można Forteca morską. Galere , Gâtera, okręt o żaglach i poiazdach ; ma 2. maszty, 2. żagle troykatne, i 5. sztuk dział na przodzie. Galere reale zowie się pierwsza galera Państwa morskiego udzielnego; które gdy niema tytułu Królestwa Galere Capitane ma nazwisko ; a u Francuzów , Toskańczyków i Maltańczyków druga g'alerç , Galere Patrons zowia. Gallions , tak nazywai§ okręty , których Hiszpanie używai§ do Handlu xv Indyach wschodnich ; mai§ one same tylko żagle. Galiote, mała galera o iednym maszcie. Gribane, statek z poiazdarni i żaglami bierze 50. lub 60. beczek. Haut-bord * (Vaisseau de) wielki okręt tak się zowie dla różnicy od galer - 1 okrę. tów mnieyszych nizkie burty maiących. Heu, Heu , Statek płaski o lednym żaglu i maszcie, obeymui§cy 300. beczek. Hourque, lub Hougre, nawa Hollenderska od 50. do 200. beczek biorącą ładunku. Ketb, statek Angielski o 2. masztach z ruffa kwadratowy. Xoff, statek HoUendcrski z masztem wielkim i przednim. Last, Łaszt, ładunek okrętowy 2. beczki ważący. tondre s mała galera do transportu towarów, o żaglach troykgtnych. Mahonr.e 9 statek Turecki. Màt, Maszt iest wielkie drzewo wstawione na okręcie dla przywiązania do niego żaglów i innych rzeczy , które okręt, sposobnym do żeglugi czynią. Wielki okręt ma ich ,4. maszt wielki, le grand wat w pośrzodku okrętu stoiacy ; maszt przedni , le mat de miscuine ; maszt maîy na sztabie , le mat de beaupré ; maszt ostatni na tyle okrętu, le mât d'artimon,. Mouillage, stanowisko naw, mieysce do rzucenia kotwic sposobne. JSÏavire, Nawa, okręt. Sa zaś rozmaite : Wojenne , Kupieckie, Konwoiowe. przewoźne ,' rozboyniczę , naiemne , ładunkowe , Kupiecko-woienne 8cc. tfeure , Statek Holienderskl do połowu śledzi , bierze do 60. beczek-JPalandrie , obacz Balandre. Paquebot, Bat pocztowy Angielski, Partait $ 47 Tarenu, Statek używany w Indyach bez sztabu maiycy ster na obydwoch końcach. fasse, ciesn między dwoma l§dami , albo hakami. Patacbe . okręt Woyskowy lekki strzegący okrętów wychodzących , lub wchodzących do Portu. Pavillon , Chorągiew okrętowa , na którey pospolicie wyrażony bywa herb Państwa , do której o okręt należy. Terme , Łódź Turecka używana na morzu pod Konstantynopolem. Pclacre, okręt na morzu śrzodziemnym , od 6. do 8. armat noszący. Ponton, Prom wielki o iednym maszcie, lub most przewoźny, prędki w stawianiu na czółnach , lub beczkach. Rambcrge , okręcik mały , iaki na wywiady wysyłany bywa. Rang, Ranga; czyli rz§d okrętów w pięcio-rakim gatunku ich wielkości. Pierwszego rzędu obeymui§ 1,500. beczek towarów , długość ich stop 130. noszą sztuk dział' od 70. do 100. Drugiego rzędu biorą towarów 1,200. beczek, długie bywai^ do 120. stopi miewai§ dział od 56. do 70. Trzeciego r-zędu zawieraia ładunku do 900. beczek , długość ich na no. stop, a liczba dziaf od 40. do 56» wynosi. Czwartego rzędu długie stop 100. mieszczą dział od 30. do 40. i ładunku na 600, beczek. Piątego rzędu ma. 48 mała dfugości stop 90. dziaï sztuk od 18. do 30. beczek 300. zaymui§. Satque, lekka nawa Grecka używana w Państwach Tureckich. Samequin, mały Turecki okręt, kfcóry tylko przy brzegu zwykî płynąć. Satteau , Bat Wielki do fowlenia koralów. Secques > Syrty , czyli mielizna na morzu , gdzie okręty wi^znj. Sloop. lub Sloupe , szalupa Angielska , czyli statek , który Francuzi Corvette zowia. Tartane , barka na morzu srzodziemńym o ie-dnyrn maszcie i żaglu troykgìnyfli , nie-mai §ca ani przodu, ani tyłu wyniesionego, Tonneau, znaczy beczkę, czyli rodzay wagi 2,000. funtów wynoszgcey, skąd mówi się : okręt o 100. o 200. beczkach. Trinquart, mafy statek sfuży do pofowu śledzi , nosi beczek do 15. Vaisseau 3 Okręt, nawa. Vaisseau de transport okręt przewodowy Vaisseau de pavillon okręt Admiralski z chorggwia ; Vaisseau en sacque okręt do łowienia stokfiszu ; Vaisseau de Conservi okręt woienny kon-woiiiiący Kupieckie &c. Yacht, mafy okręt o iednym pokładzie, obey-, muie do 80. beczek. ROZ- 49 ROZDZIAŁ I. Opisanie 3ft atcmatyczne Z&ie* mi. Ca) o° oniemia, ta Pfaneta , na którey noie- Położenie szkamy, i która nieustannym swym l^dem ruchem , okofo słońca kr.aiy , między innych podobnemi iey pfanetami , na»tępui§-p^ney i ce ma mieysce. Naybliźszy Słońca0 £otie^ iest Merkuriusz , następuie Wenus , po nicy Ziemia , maigea obracaifcy się okol'o niey Xiç%yc, daley Mars » nad nim Jowisz. » z swemi 4. przystaw-cami Satellites , nakoniec Saturn z 5-przystawcami około niego kr§i§cemu Ponieważ zaś ziemia we 24. godzinach okoïo swey osi obrot czyni zupełny , przeto zdaic się , iakoby by-D fa [a] Przedsięwzięciem moim było , aby w tym dziele Geografii , część Astronomiczna inne poprzedziła. Ale zważywszy, i>ż rzecz potrzebująca "u ięcey zastanowienia , możeby zraziła czytelni, kòw szukaiących w Geograficznych pismach nienudney zabawy , odłożyć ią przeto nakoniec umyśliłem , w tym zaś mieyscu pod opisaniem Matematycznym, to tylko umieścić , co do «rozumienia dalszego dzieła, istoraie bydijo-««zebnym sadziłem* 5.0 fu w śrzodku świata , i isakoby sionce , inné planety , i nawet nieruchome gwiazdy około niey kr§żyl'y , zwłaszcza gdy ie wschodzące i zUcho-•dzgee widocznie postrzegamy. W tym mniemaniu , iakoby świat cały w przeciągu 24. godzin obrotem zupełnym okrgżał ziemię, uważai% się dwa nieruchome punkta w obrocie takowym , zwane biegunami, Poli > ieden północny, drugi południowy. Wyobrażamy sobie daley lini§ prost§ od iednego bieguna do drugiego ci§-gn?c§ się , osi§ , Ax'tt, zwan§ , i przez srzo-'ek ziemi przechodząc?. W tym wyobrażeniu, i ziemia ma dwa bieguny , czyli końce nieruchome , oko-Î0 któiych się obraca. Sadzono niegdyś , że ziemia iest połowa iakoby przerzniętey na dwo-ie kuli, którey za granice Przylądek-F ini sterra > Wyspę Thule 9 dziś Islan-dyg , i rzekę Ganges naznaczano. Ale postrzeżenia naygruntownieysze , nay-widocznieysze doświadczenia przekonamy, iż ma kształt okr§głey i zu-pełney kuli, a podług odkrycia nowego w R. 1736. dokładnie poźniey sprawdzonego , nieco przy biegurrach spłaszczoney. Aby 5? Aby łatwiey było wyobrazić so-KuJ ^ bie kształt ziemi, i położenia wód mn«wo-i ładów , które iey powierzchnią skła- dnego daia , przemysł wynalazł i udziałał po^f^/ kulę sztuczna : Globus. Na niey nie-tylko znayduU się wyrażone, morza, kraie, rzeki , ic-ziora i celnieysze Miasta , podług ich wielkości , odległo sci i położenia, ale nadto określona icsi kołami Circuii, które sobie Matematycy na ziemi wyobrażaia , a każdy na 360. części, czyli stopniów: Pr ad tts dzieli, tak iż połowa 180. a «zwarta część 90, ich zawiera- Koła te s§ , 1. Równik : Jźąuą- opis ï<ûï i or, Który żeglarze linią zowi§. Ten ^ch'Ta. kulę cał§ obtacza , równie od oby- uûlj. dwóch biegunów na 90. stopniów odległy -, dzieli i«2 zatym na a. półkręgi * północny i południowy, i ze wszystkich kół, które na ziemi w wyobrażeniu swym Matematycy kreśl§, iest naywiększe , gdyż w tym miey-scu wypuklt.-y.sza iest ziemia , niżeli • pod obydwema biegunami. 2. Prze-chodnik : Eccliptica , wystawuiacy obieg roczny słońca. Ten nachylony ku Równikowi przecina go w 2. mieyscach przeciwko ległych; sam zVłś dzieli się Ti a 12. części, od znaków niebieskich maiace nazwiska. 3. Równo leżni-ki : Circuii Parallelii, tak zwane , iź P ? u s§ prowadzone w równey zawsze odległości cd Równika , i też bieguny północny i południowy za śrzodek koła mai§ce. Też kreślone są co 10. stopniów, i tym mnieysze, im bax-dziey się ku biegunom zbliżaig. Z tych dwa odległe na 23*. stopniów od Równika zowia się zwrotnikami : Tropici * iź uważany w myśli bieg słońca zwraca się nieiako , gdy do tych kół przychodzi. Zwrotnik ku północnemu biegunowi leżący zwrotnikiem Raka , Tropicus cancri , ku południowemu zwrotnikiem Kozła , Tropicus Capricorni , iest zwany , bo w te znaki niebieskie słońce wstępuie, gdy obrót swóy do rzeczonych kół zbliża. Drugie dwa Równoleżniki o 23Ì. stopniów od biegunów odległe; , sg. koła biegunowe Circuit pofares. 4. Południk: Mer idi anus , który Równika pionowo , czyli w kąt prosty we dwóch mieyscach przecina , i przez obydwa bieguny przechodni. Ztgd zaś ma nazwisko , żc gdy bieg słońca na punkt który koła tego trafia, kraiom pod nim leżącym południe sprawuie. Każde mieysce ma swego południka, ale Matematycy kreślą naprzód ieden wielki , czyli pierwszy południk, który Francuzi przez wyspę Fw,iedn§ z Kaną-ryiskich , a Hollendrzy przez górę Pic na wyspie Teneryffie , Portugalczycy przez 55 przez wyspę Ter cer ;, iedn§ z Azorskich ; 8cc. prowadza. Naywziętszy iest pierwszych , czyli merydyan Francuzki , od którego co 10. stopniów , inne południki sg kreślone. "Właściwie z&ś uważa się tyle południków , ile stopniów na Równiku, to iest 360. bo ludzie pod iednymże stopniem mieszkańcy , o iedney go. dżinie mai? południe, Dwa zwrotniki i dwa koła bie-gunowe dzieła kulę ziemi na pięć stret, Zona \ Kraie leżące pod Równikiem między zwrotnikiem południowym i północnym zaymuia strefg gorący , Zona torrida. Między Zwrotnikami i kołami biegUnoWemi iest strefa umiarkowana , Zona temperala. Z nich iedna iest n'A północ » druga na południe. Część kuli ziemney za-ięta kołem biegunowym iest pod strefy todowat§, Zona frigida, I takich także iest dwie. Naymniey iest kra-iów , pod strefa zimn^, więcey niż połowa powierzchni ziemi pod umiarkowana , a gorąca, lubo i§ Rzymianie i ^ Grecy za niemieszkalna mieli , nietylko nie ma zbytnich upałów, iak raz na dzień , nocy zaś pospolicie chłodne, lecz i powiększey części zawiera ziemię dobrze urodzayn§ i osiadła. Ró» 54 Dłneość i Równoleżniki służ*? do poznań iii szerokość i oznaczenia odległości kr3Ìu , lub cznaâïafl' m*lfcysca ì^kiego od równika; Zowi$ ie też kołami szerokości : Circuii latitudinis. Szerokość Geograficzna, Ltiti-tudo i iest wymiar odległości , która między równikiem a mieyscem iakini Zachodzi, a ta równa się zawsze wy*, sokości biegUna , Elevatio poli 3 właści-wey temuż mieysc.o. Ponieważ zaś licz§ się stopnie od równika ku biegunom, nit czwartey części koła południka, zatym więcey szerokości nad 90. stopniów rachować nie można. Odległość mieysra i'àkiego od pierwszego południka długością Geograficzna , LongitUdo się zowie. Stopnie długości rachuią się na równiku od zachodu do wschodu Tyle może bydź stopniów długości , ile mà części ko^ fo równika, to iest i 360. Stopień koła przystosowany do wymiaru ila ziemi zawiera mil Fran^ CUskich ź*>. Angielskich 69. W l'o-iskich 60. Niemieckich , które naybli-iev przystępni^ do Polskich śrże^ dnich , 15- Stopnie szerokości wszystkie s§ równe ; długości zaś poti równikiem i/l&o ten wymiar maig , a daley tym mniey- 55 mnieysze, blizey biegunów. Bo zbiegai§c się południki w iednymże punkcie , to iest : w biegunach , w miarę oddalenia się swego od równika ścieśniać się musz§. (b) Prócz tych podziałów kuli zie- Klimata. mnëy , s§ mne ieszcze, które lubo nic s§ w rzeczy s'amey na iey powierzchni kreślone, wyobrażenie ie-dna k ie sobie wystawia. Sa to klimata -czyli podziały ziemj względem dnia długości. Zayrauifone obydwa półkręgi od równika do biegu*. nów w tym stosunku , że kray, le-^?cy pod iednym klimatem, dłuższy dzień, niżeli ten', który pod na-stępuiącym znayduie się. Połowa kuli północna, iâko i południowa na 30. klimatów się dzieli. % tych od równika 24. do kół biegunowych się liczy. Różni się ie-den od drugiego dniem na pół godziny dłuższym. Tak , iż od równika , gdzie dzień naydłuższy ma godzin 12. postępuigc ku kołom biegunowym , gdzie się 2/j.tc kii ma kończy ,< dzień naydłuższy trw'a godzin 24. Pierwsze więc kllima ma dnia nuydfuższe- [bj Przyczyny tego wyłożone będł w części Astra-nemicîney. 56 go godzin i2. 1 pół, drugie 15. trzecie 13. i pół i. t. d. Od kół biegunowych do samych biegunów iest klimatów 6. z których każdy powiększa dzień iednym Miesiłem. Ztad wypada , że pod biegunem dzień trwa pól roku. Pierwsze klimata godzinnemi , drugie miesi§cznemi się zowig. Wiedząc tedy, źe kraie leżące pod równikiem , czyli pod klimatem pierwszym mai§ dnia naydłuższego godzin 12. i że w każdym klimacie daley do kół biegunowych dzień półgodzin^ iest dłuższy, przeto znai§c długość dnia naywiększego w którym kraiu , łatwo doyść można pod ia-kim iest klimatem. Gdy wiem naprzy-kład , że w Warszawie dzień nây większy iest na godzin 16. i pół, więc łest dłuższy 4. godzinami i pół od dnia naywiększego pod równikiem. A że pół pijtey godziny , czyni3. półgodzin 9. a zatym i tyleż klimatów. I przeciwnie zgadnie się snadno dzień naywiększy w tym kraiu, którego klima właściwie znamy. Ztad także doydziemy , iaki kray, lub mieysce bliższe iest równika 7 albo biegunów. W Paryżu dzień nay- większ^ większy na godzin 16. w Warszawie na 16. i pól,'-więc Warszawa iednym. klimatem bliżey biegunów , a daley od równika leży. Powiedziało się , iż tak równik seopleS iako *1 inne koła dzielone s§ od Ma-te ma tyków na 360. stopniów. Stopień ieden zawiera mil Geograficznych 15. które równe Niemieckim , a do Polskich śrzednich blisko przystępuj. Cały więc okr^g równika zaymuie mil Geograficznych 5n4p°' Mila takowa ezyni s|żni Polskich 1693, czyli stóp 25,380. Saini Fran-cuzkich 3,807. albo stóp 22,842. Prętów Reńskich 1969. czyli stóp 23,62b. (^bwód kuli ziemney wynosi s§-ini Polskich 9,136,800. Francuz-kich 20,558,520. Reńskich prętów 123,35 1,1 20. Cafa powierzchnia ziemi zamyka mil kwadratowych 9,281,335* Ponieważ wymiar odległości st0SUnek mieysc wszelkich w Geografii na mi- mii Ęur°* le się liczy , a te różne s§ , podług P^alc -rozmaitości kraiów ; przeto użyte-, cznj iest rzeczą znać przynaymniey pospolitsze w Europie mile , i onyxh 2 sob§ stosunek. Porównywai§c ic Vf sgznl'ach Francuzkich, ile nayzna-iomszych , i podług liczby ich skła-daigeey stopień Geograficzny 7 takowy stosunek wypacła, Mi' 5S Mila zawiera sqbni Franc. Szwedzka. •— 5 Topolska wielka, czyli Ukraińska. — 4,5 70. Węgierska. — 4,284. Litewska większa 4,008. Geograficzna, czyli Niemiecka , równa Polskiey srzedniey. •— 3,808. Szlgska. — —\ 3i3 6o. Hiszpańska. — 3,264. Litewska mnieysza. 2,930. Niderlandzka, czyli godzina drogi. 2,904. Francuzka , Angielska i Hollender-ska morskie. 2,850. Polska mnieysza. 2,720. Francuzka pospolita. 2,282. Wîoska. Berri , czyli Turecka. — '—' Angielska. — Werszt, czyli mila Rossyiska. •—• Kroków Geometrycznych zawiera się w stopniu. 9S 858. 826. 548- Rachttie się na stąpień ; — — iof. — - I 2 f. — — 13f, — — I-4Ï. 15. >7- 17b 19!- 19t. .— 20. — ii. — 25. — 60. —- 66|- — 69/f — 104. 60,000. 59 ■n. r , ........■■.......... ROZDZIAŁ II. i Opisanie ^Fizyczne bierni. Pierwsza rzecz , która patrzacym na. , . „ , 1 • 4. ' • j • Podział kulę ziemną postrzegać się daie , p0Wierz-iest iey powierzchnia, która woda ichni zie. ziemia zaymuie. Ziemia ira l§dy iml" wyspy się dzieli. Lady sa: 1. Stary ląd zawieraiacy Europę , Azya 1 Afrykę. Rozległość iego naywięk-sza wzdłuż ći.jgnaca się od pófnocy Tartaryi wschodniey do Przylądku do-brey Nadziei na 3,600» mil wynosi, i- Ląd nowy, czyli Ameryka ma długości na mil 2,500. biorąc i§ od/1 uyścia rzeki Plata aż do krainy ba-gnistey po za kray Assyniboyczyków ciągnie. Itio. Lid mato znany , czyli kraie Azyi na pofudnie ku wschodowi leżące , zwane kraie południowe: Terra Australes. Płaszczyzna powierzchni . zie- Góry, inney iest barcfzo nierówna i dzielą - łańcuchy gór wysokich , z których łedne sa równoległe względem równika , drugie się od pófnocy ku po-ïu d niowi rozlegai§. Znaydui§ się na «ich bardzo obszerne równiny , a wysoko ĆD soko wzniesione nad powierzchnię morza , które można uważać iako pnie , od których pasma gór , naksztaft ' gałęzi się ciągną. Dwie sa w tym rodzaiu równiny w Europie , iedna w części pófnocney Rossyi, druga w Szwaycarach. Takaż , a daleko bar-dziey rozlegfa znayduie się w Azyi na północ Indyî 5 inna iest w Afryce w śrzodku Kiifreryi , to iest góra Lupata. Nakoniec dwie takich ma Ameryka , iedńa na pófroc ku wschodowi Kanady , druga między Brezylia i Chili, to iest górę: Mato Grosso. Wyspy , skały , haki i rafFy nic innego nie s^ , iak tylko wierzchołki gór wznoszące się od dna morskiego. Tak gdyby morze zalało Polskę , na ów czas Rrępak , Łysa górìì-Jasna , i,t. d. byłyby wyspami , lub hakami tego nowego morza. Za naywyższe góry'miane s§ : Pic d'Adam , na wyspie Ceylanu ; Pic dc Tenerijf, na wyspie tegoż imienia ie-dney Z Kanaryiskich ; które lubo są bardzo wyniosłe, mnieysze sa iednak od Amerykańskich Cordilleras zwanych. Grunt, na którym stoi miasto £>uilo wyniesiony iest nad powierz-chni§ morza, podług postrzeżeń P. La Çondamirm na 1,460. sgżni Franc. Ale (U Ale naywiększa z tych gór iest Cbim-borasso , bo podług wymierzenia Akademików Paryskich wysoka iest 3,220. sążni. W strefach zimnych nie ma tî^c wysokich gór , i" k w umiarkowanych , a w tych zaś , iak w gorących. To iest, iż tym sn kraie górzystsze, im s§ bliższe równika. Wielość skorup, konchów , i in- wewnç-nych płodów morskich znaydui^cych trzny się w górach , rzeczą iest godnf u w a-gi, a która nas przekonywa, że morze caï§ niegdyś ziemię okrywało, zwłaszcza iż to się trafia w miey-scach dalekich od brzegów morskich , i że te konchy , skorupy , i. t. d. częstokroć cięgna się warsztwzmi na 100. mil i zoo. długiem! , a wgfgb na 50. lub 60. sjłżni. Rzecz więc pewna , że ziemia wielkich rewolucyi doznawa-ïa , które morzom właściwa ich odmieniły posadę , tak dalece , że zna-cznieysza część Igdu dziś suchego, wodami była zalana. Dowodem tegoż bydź moga znaydowane często 'W Syberyi kości słoniowe, iako też i w Ameryce pófiiocney. Nadto ciekawi badacze przyrodzenia postrzegali we Francyi, w Niemczech, w Państwach Pófnocnych, iako i w Polszczę , ślady takowych roślin , i ta-Kowe kamienie , ialpe tym kraiom nie 62 nic właściwe , i niedai^ si? Jzlś widzieć tylko w Iridyi, i w gor§cych częściach Ameryki. Zastanawiaićjc się nad temi od. Przyczyny . . • i > poserzeżo- mianami morza i ładu , czylizby nie- nych od- można wnosić , że oś ziemi nie w monaeh i ty1-1"1 punktach co dzisay swe biegu-łąd^ch- ny miała? Tak dafcce, że Syberya i cały kray północny niegdyś na południe i pod równikiem leżały? Do^ mysł takowy łatwo nam poy&^wać dai e , iakim sposobem morze nny-wyższe góry wodami okrywać mogło. Ponieważ obrot ziemi utrzymuia wzniesione wysoko pod równikiem wody morskie, Ztad wypada , iż gdy, by iaka przyczyna odmieniła dziś obrot osi ziemney, te wysokości v które się .teraz ukrywaj3 na dnie morskim, zostałyby górami, a góry ku biegunom zwłaszcza bliższe, wo, dyby zalały , i w haki , lub wyspy odmieniły. Jakoż w tym wykładzie nayłatwiey poymuiemv, iakim spor sobem wysokie na 12. lub 15,000. sazili góry wodami zalane bydź mogły, Co się tycze przyczyny, która odmianę w obrocie osi ziemney sprawiła, ieźli przyznamy , iż teii skutek zwolna działany bydź musiał" ? zdaie się , ii s if 3 przyciggai^a ^ 65 Płanecie słonecznym i Xîçzycowym względem morza, była tey rewolucyi przyczyny, Jeźli zaś , z wniosku zasadzonego na wielu postrzeleniach, sadzić rac; ey rhcemy , iż ta rewolu-cya była skutkiem gwałtownego i nagłego przypadku , który wstrzgsł machiny ziemi, część zwierząt zatracił, i iey powierzchni postać odmienił , spotkanie się w biegu komety z ziemia naypndobnieysz^ do prawdy'przyczyna bydź się zdaie. N'a koniec bydź może s iż odmiana, któr$ nam Hi.. stor y a okręgu ziemnego wystawia , obydwóch tych przyczyn iest skutkiem. Do czego i to przydać potrzeba, że morza ku zachodowi nieznacznie zawsze ustępuig. Wszak miasto : Aiguës mortes w Langwedoryi , gdzie niegdyś Ludwik IX. na okręt wsiadał, dziś iest o mil dwie od morza odległe. Gói;y lodowate i ogniste , czyli cò»y h-"Wulkany, między osobliwościami dowatc i przyrodzenia liczyć trzeba. Jedne z °Snl3tc* • nich iaka to: w Szwaycarach i Sa-baudyi s^ okryte zawsze śniegiem i lodem, które odnawiane się corocznie , wiecznemi się bydź zdawai§, 1 których; grubość w niektórych miey-Scach , na 5. lub 600. stop wynosi, drugie, iąko Wezuwiusz i Etna wy, iZUn 64. rzucały mafcryrJy zapalone , I zasypmy niemi przylegle równiny. Nie wchodząc w tym mieyscu w wypuszczenie przyczyn Fizyczne, przydać tylko tę uwagę można , iż znaydui^c na wielu mieyscach żużle Wulkaniczne , wnosić należy , iż i tam niegdyś Wulkany były. Nadto takowe żużle warsztanii często się ci§gn$, co nam postrzegać daie troiak§ stanu odmianę , którey te miey;»ca doznały. Pierwszy stan ninieyszy, w którym rzeczywiście zostaia ; drugi , w iakim byfy zalane wrodami ; trzeci , który te dwa stVny poprzedzić , 2. którego nam domysł niewątpliwy sprawuia postrzegane żużlów Wulkanicznych łożyska , pod któremi gfę-biey roślinne materye znayduia. To samo iest wielkim dawności świata dowodem, (a) Z gór wypływ ai § rzeki , które do morza wody swe unoszg , 1 tan* wpaja] Wulkany w^ybuchaią ogień , płomienie pełne dy inu , popiół, kamienie , żużle, a to przcz otwór w wierzchołkach ich będący , z których lawa rozlewając się daleko , niemałych szkt" $tnię się pizyczyną. Gdy zaś dobycie sie ■wych Wulkanów pospolicie trzęsienia ziemi poprzedzać zwykły , wypada ognie podzieinfl" uznać za sprawce tych straszliwych w naturi zdarzeń. Prowincye przyległe morzojn najWlÇ* cey trzęsieniom podlegać zwykły. 6$ wpadała. Aby ich pocz§tek wfaści- wie wyfożyć , zważyć należy, iż ciepło słoneczne i własność powietrza rozwalniaiacego ciaf niektórych cz§-stki, wyciagai.j ciekłe wyziewy z morza i ładów. Z wyziewów formula się mgfy i chmury, które gdy się w tey obfitości zgromadza, iż sta-wszy się clęższemi nad pospolite powietrze, iva nim się utrzymać niezdo-faia , spadaia na ziemię w deszczach, śniegach , gradach, i w wewnątrz ziemi osi vkah ; tam zebr une' wypływa i a xv źrzódfach, strumieniach, lub potokach , z kt rych powstau mafe rze-ki , a potym wielkie, pomnożone zlewem do ich koryta rzek mniey-szych. Najczystsze wody wypfywai§ ze zrzódef, ktorc pospolicie z pod gór, lub wzgc rk w piaszczystych doby w a i 1 się. Większa część zrzodeï płynie bez przestanku, niektóre zaś tylko na wiosnę ; ponieważ wtenczas iody i śniegi zaczynała topnieć ; inne znowu tylko w lecie * dla tego podobno, i l wsi a kn ione wody wtenczas dopieio zbieraj sîç w tey wielości w lochach podziemnych , iż ic przepełniwszy, dobywać się na wierzcfi mogg. Im zaś kray który i^st go-rzystszy , tym więcey ma rzek, tym więcey źrz-def. Gdzie kruszce , tam i wody mineralne znaydiûg się; te Ë Sfr 66 sa koloru odmiennego od sïodkich , i s mik maig osobliwszy, sg. gorzkie , kwaśne , słone &c. Bardzo rzadko marżna , i sg z natury zimne, lub cie-pïe. S j także strugi i rzeki, które w swych łożach odrobiny kruszcowe sluadaia. Lubo bardzo wiele wo-dy z rzek do morza uchodzi , pewna iest iednak , iż tę wielość , obfitość wyziewów przewyższa. I ta uwsga ma tu mieysce, że ieźli woda rzeczni nie ma sfoności, iaka "mai^ wody mor kie , to z tey przyczyny pochodzi , że cząstki solne , któremi sći napoione , z morza parować niezwykły. Bo w powszechności , ani lody, ani wyziewy, soli w sobie nie mai§. Przyczyna Sfoność Wody morskiey, iedni słonogei . przypisuia solom znaydui§cym się w skili m0r" SrUnc*e morskim , i w ziemi , które rozpłynione z nia się facza ; inni własności przyrodzoney, która i§ od zepsucia się ochrania , czyni ia cięższy , a zatym zdolnieysz^ do unoszenia naywiększych• statków, nie tak îatwfj do z^marznienia , wygodniey-sz§ potrzebom ludzkim w dostarczeniu soli, i utrzymywaniu roilicznych gatunków zwierząt, któreby się u-trzymać w sfodkiey wodzie niemogły. Nie wszędzie iednak wody morskie s% równie sïone ; naywięcey mai§. sïo- 67 . sfoności pod Strcfj gorąca , gdzie mo-cniey wodne cząstki z morza parui§, Ruch , czyi' pęd morza , nie iest zawsze iednostayny , od wiatrów bo- nie ; wiem zależy , które na nim prądy , bokość wiry i fale sprawula. Zawsze iednak1 lïl0tza* od wschodu ku zachodowi wody morskie płynąć zdała się. Jeszcze go-dn§ zastanowienia się względem morza iest rzecz§ , wylew i odlew , którego oceàn doznaie , iż na nim dwa-razy we 24. godzinach wody do góry same się wznoszą, i tyleż razy znowu opadaia , a to zawsze iedno-staynie , i podług porządnego wymiaru czasu i wysokości wzbierania, Głębokość morza nie ie»£ wszędzie iednakowa, nigdzie iednak nie iest bezdennym , i rzadko gdzie nay-większa iego głębokość -na milę Geo* grafìczn§ wynosić może. (h) E i Po- £b] Sposób , którego używaią żeglarze dla poznani» głębokości morza , iest ten .• Przywięzuią do sznurka kawał ołowiu , który iest okrągło po* długouacy , na kilka calow długi , a u końca na dół idącego trochę wydrążony. Koniec ten namazuią łoiem , lub inasfem dla tego , aby z «ząstek 3 które przylgną do cłustości poznać rcożna było gruntu dna morskiego gatunek. Spuszczony z ołowiem sznurek ile się zajna» cza zmierzony , pokaże miarę głębokości mo-rza. 63 Powietrze, którè kulę ziemny otacza, na 3. gatunki, czyli rzędy dzielić się powinno. Pierwsze, w którym my ludzie lako w wodżic ży-iemy , złożone iest z rozmaitych wyziewów , i napełnione czystkami wo-dnemi, ziemnemi , kruszcowemi , solnemi, slarczystemi, i. t. d. a ten krąg powietrza , Atmosphœra się zowie. Powietrze w nim tym cięższe, im bliższe iest ziemi. Doświadczyli tego ci, którzy nr. wysokie wstępowali góry , na których im byli wyżey, tym oddech mieli trurfnieyszy. I ten rz§d pcwietrzą iest nayciepleyszy , bo go ogrzewaią odbiijaijce się od ziemi słoneczne promienie. Drugi krąg po nad tym lekszy rozciąga się aż do wierzchołków gór naywyższych , które sa w równi z wysokością mglistych obłoków. Ta powietrze iest daleko zimnieysze niżeli w pierwszym , bo przez nie tylko słońca promienie przechodzf. Tu się tworzą deszcze , śniegi, grzmoty i błyskawice. W ostatnim kręgu naylżeysze i nayzi-mnieysze powietrze, iak wyseko się wznosi, żadne postrzeżenia fizyczne okazać niezdołały. Różność na ziemi powietrza, przemiany zimna i ciepła z rozmaitych przyczyn pochodzić mog^. Zna- 69 Znacznieysze sg : Posada mieysca, pod iak} strefy zostaie , i iakie ma położenie; Kraie bowiem wschodnie zimnieysze sa , niżeli zachodnie , i. t. d. lubo pod iednemiż równoleżnikami leżące. Odległość, lub bliskość morza ; przyrodzona własność gruntu , gdy iest górzysty lub .równy, mokry lub suchy ; na koniec osiadłość' pomieszkań ludzkich i pora roku. Stan powietrza i ziemi wiele wpływała' ilo ciała i sposobu życia ludzkiego , à ztîd przez nayściśleyszy związek ciała z duszą , wypływa różność umysłu i obyczaiów. Biegli w u ance przyrodzonych Pod?iał rzeczy dzielą ie na trzy ogólne Klas- rzeczy sy , czyli rzę 'y ; to iest : Kopalni , ro- Przyr<>-śiin, i zwierząt. dzon^ch, I. W Klassie rzeczy kopalnych mieszczą się ziemie, zrosłe soki, żywice , sole, kamienie i kruszce. Ziemie częścią s§ wapienne , i a-ziemie, ko : Wapno właściwe , Kredy Mar-gle, Gipsy. Częścią gliniaste iako; Cxliny pospolite, glinki, farby, iły. Częścią piaski, które są: albo miałkie , albo ostre , albo grube , albo się Szklniące, 1. t. d. Tu też 1 gatunki ziemi pospolite/ należy, iako ogrodowe , 7° dowe, błotne , tori?/ , darnie, Zgnilizny. zrosfe so- Ziemne tłustości tęgie, czyli zro- kii ży- s0^[: zowią się : Bursztyn, Ambra, G a gatek , Asfalta , Kopal, Siarka, Węgle ziemne. Żywice zaś , czyli tłnstoścl pîyn-he s§; Naf!a Petroleum, Malfch», Mumia, i kley ziemny. go^ Sole na różne gatunki podzielać się zwykły , lako to : Kwaśne , Alka -liczne, czyli Ługowe, i Pospolite ; te Zaś kopane, lub warzone, Saletra, Ko-perwas , Ałun , Sól lekarska , Ammo-niak , Borax. Kamienie. Kamienie sa w gatunkach rozmaite. Kruche ; iako kamień łupny , i osły. Wapniste; iako kamień wapienny , marmury , których gatunków na 600. liczą , dziurkowaty kamień , Mercie, i. t. d. Gipsowe, iako Gips ■właściwy , i Alabaster. Gliniaste , iako Mydło kopalne , Azbest, Amiant. Szklanego gatunku, iako kryształ, Diament, Topaz, Rubin, Safir, A-metyst, Szmaragd , Achatek , Beril , Jaspis , Opal, i Inne drogie kamienie» Kru- - 71 Kruscce dzieła • na 'kruszce zu- Kru«ce# pełne i niedoskonałe , czyli pół-me-talle. Z kruszców iedne są przednie , iako złoto i srebro ; drugie pospolitsze, iako miedź, żelazo, cyna 1 oi'ów. Platina del pinto , czyli srebro 2 Piaty znayduiące się w górach Po-tosi w Peru ma szczególną własność, iż cięższe iest od srebra , a nie daier się tyle klepać i ciągnąć iak złoto. Pół-mctallc są płynne i tęgie. Żywe srebro, Antimonium , Galmey , i Zing , z których połączenia z miedzią mosiądz się robi, Kobolt, i Ar-szenik. II. Klassa Roślin zawiera nay- R0fiiny. przód : wszelkie gatunki zbóż , i owoców łupiną okrytych , które dla handlu i potrzeb ludzkich są nayużyteczniey-sze- Powtóre: Rośliny, z których rękodzieła i fabryki przydatny mate-ryałmaia. / Potrzecie drzewa owocowe i te , które dla szczególnych własności , lub skutków użyciu ludzkiemu potrzebne są i wygodne. Poczwarte : wszelkie Rośliny lekarskie , sklepowe , ziołami i korzeniami zwane. III. W trzeciey Klassie zwierzę- Zwierzęta ta dzielą naturaliści na ośm głównych gatunków. 1. Zwierzęta sierciste, o 4. nogach, które się żywe rodzą i ssf, 7* ss£ , a U nóg maia kopyta , Inb palce. 2. Zwierzęta pierzaste, iako P!a-stwo , wylęgaigce się z iay maiacych twarda sk rupkę. 3. Wielkie morskie ryby , mai§ce skórę gładką, rodzice się żywo i ssące. 4. Gatunek zwierząt łusk§, lob skorupa pokrytych i czwornogich , a które się z iay mnożą. 5. Zwierzęta bez nóg łuskowate , 1 skrze liste v iako ryby, które się z ikry , czyli małych iaiek mnożą. 6 Owad'/, które s^ opatrzone członkami i skórka śclągai§c§ się i wvprężaiac;j , i powiększey części , albo się w inne przeistaczała zwierzęta , albo z iaiek i nie podobnego robactwa się rodz§. 7 Zwierzęta •w skorupach rozmaitych zamykaigce się zupełnie , lob liryiace, a i te z iay się mnożf. g Rozlicznego gatunku robactwo, .maiace czystki pokrycia sztucznie składane, i mniey lub więcey członkó w , a rodzgce się z nasienia. Rodzą y Względem rodzaiu ludzkiego nie- ludzki. które tylko ogólne uwagi przyto-„ czyć użyteczny zda mi si.ę bydź rze-cz§. Z doświadczeń statecznie i powszechnie postrzeganych okazuie się , że pospolicie liczba rodzących się przewyższa zawsze liczbę umierai§cych a ztgd wypada, iż rodzay ludzki coraz 75 raz się bardziey pomnaża. Bez wątpieniu ziemnokrag 3,000. millionów lu/:zi nie iuż wygodnie pomieścić, al e by dostatecznie wystarczyć im pożywienia zdołał. Z tym wszystkim ledwie trzecia część tey liczby rze- > czywiscie się zna duie. Trwałość ieri nego pokoleniu, niez wy kia się wy-żcy rachować nad lat 33. bo lubo iest wielu, któ rzy te la t'a przeżyić*, ale natomiast liczyć należy większy daleko liczbę dzieci w młodym wieku schodzących. Ztfd wnosić można, 1 tak rachunek wynika , że pokolenie ludzkie co lat 33. odmienia się i nowe nast.aie, i że w tym przeciągu 1,000. millionów ludzi się rodzi, i tyleż umiera. Zatym na ieden rok Umiera ludzi 30. millionów , co dzień 82,000. co godzina przeszło 3,400. co minuta 60. co secunda ieden człowiek. Rzeczy iest pewn§ i dowiedziona z metryk Chrztów , i zapisy-^uney regularnie po wielu Państwach liczby dusz się rodzących , iż pospolicie więcey się rodzi Chłopców , niżeli dziewcząt, i naypowszechniey 'w stosunku 1,050. Chłopców do 1,000. j dziewcząt; ale znos* się ta nierówność w liczbie , gdyż znowu przeciwnie i naturalny śmierci? i przypadkowy więcey rnęszczyzn , niż kobiet umiera. Liczba umarłych da ro- 74 rodzących się iest w stosunku io. do i 2. Gdyby ludzie nie umierali, obcy-mowałaby ziemia dzisiay przeszło 173.000. millionów. Ponieważ zaś lad ma przynaymniey Ï587. bimillio-nów stop kwadratowych , zaczyni wypadałoby na każdego człowieka 9,100. stop kwadratowych ziemi. MiJa kwadratowa ziemi rodzacey zboże utrzymywać wygodnie może 1,390. Osób. Z tym wszystkim żaden Kray tak wielkiey ludności nie ma. Z tysiaca żyigeych potrzeba liczyć na rok 28. umarłych. Wielość urodzonych dzieci oboiey płci ma się do liczby mieszkańców tegoż Miasta, lub kraiu iak ï. do 28. Z 700. urodzonych dzieci w iednymże roku , na drugi rok nie-zostanie żywych iak 560. w dziesiątym roku liczyć ich można 445. w dwudziestym 405. w czterdziestym 300. w sześćdziesiątym 190. w ośmdzie-si§tym 50. w dziewiędziesiatym 5. w setnym ledwie ieden. Z 26. małżeństw , dorosłych ludzi , kfcórzyby doyrzatfego wieku doszliniezostaie się więcey iak ośm. Lubo rachunek takowy nie iest niezawodny , można go iednak brać za naybliższy prawdy. ROZ* 7S co» eco «>5 t&ì IK59 «Os «50 455 JOł eoo ROZDZIAŁ III. Opisanie JPolityczne bierni. (^jj*Eografia Polityczna uważa ziemię, co są, i ile zamieszkana od ludzi. Zgro- wieiora. rdzenie ludzi w iednymże kraiu j^e?Naro"' osiadłych , spólnego używaiacych ię-Zyka „ i w tymże nazwisku zawartych Narodem się zowie. Naród co do o-swiecenia , pr'aw swych i zwyczaiów , iest albo obyczaynym, albo dzikim. "Wszystkie Europeyskie Narody za oby-^ czayne poczytać można , lubo nie w iednymże oświecenia stopniu , gdybyśmy Francuza z Lapończykiem , Anglika z Tatarem porownywać chcieli. Dzikich, to iest : nieoiai§cych żadnych nauk, praw pisanych i rz§du niemało ieszcze trzy inne części świata licz|. Sa 1 Biąkaiące się Narody, które lub stałych siedlisk nie maif , ale tylks> swe tabory z iednego miey-sca na drugie przenosz§ , iako Ta-tarowie w Nubii , Abissynii i. t. d. lub tylko wśrzód obcych tułai§ się Narodów , iako Żydzi, Cyganie , i.t.d. Co do obszerności granic, i ludności Mieszkańców dzielemy Narady na wielkie* irmtdnk » i mak, Wielkiemi H 76 są Rossya , Chiny, Turcy a,, Francy a', Polska , Brytannia , i. t. d. śrzedniemi Hiszpania , Portugali ia , Szwecya, Prusy , Dania , i. t. cT. m'afe mi Hollandya , Sycylia, SzwaycaryKrym, i. t. d. o Pan- Narody pod iednymże prawem i «wach i Rządem żyięce Państwa -składaia. Ró-' ^nia się i. Ć6vctó punuigccy zwierz- rządow jTJfhności. Jedne s§ Udzielne, które tytułów , względem władzy prawodawczey i l' ^ykonywaigcey,zwierzchności innego • . • faństwa niepodlegai j. Drugie Nie-udzielne , lub Lenne , które pod opiek§ obcey mocy, lub w obowiązku podległości iakiey zosta'n. Trzecie Hołdownicze płacgce daninę , i od woli obcego panowania we wszystkim zawisłe. 2. Co do sprawowania nay-< wyższey władzy. Gdzie moc iedne-go określona prawem i zwyczaiem włada rz§d M anarchiczny, gdzie władza naywyższa w rękach iest możniey-szych Panów Arystokratyczny , gdzie gmin i^ sprawuie, Demokratyczny się zowie. Absolutyzm zaś , gdzie wola, lub przywidzenie Despoty, czyli Tyrana iedynym iest prawidłem rzędu* tu się liczyć nie może, bo iest w rzeczy samey na złe tylko władzy naywyższey i nieprawym użyciem. Naypowszechnieyszy Rz§d iest złożony z trzech, zwyi wspomnionych 77 gatunków. Ztad wypływa podziaï Państw na iedynuwfadnć, i wolne ; pier-* wsze Cesarstwa , Królestwa , Xiçstwa , i. t, d. drugie Rzeczypospolite się zo-v/!?>. W Państwach iedynowładnyeh obeymuia Panuigcy rząd, liąywięcey przez nustępstwa ; w wolnych zawsze przez Eleke/ !. Następstwo , albo nie iest określenie prawami, iak w Ros-ssyi, albo tak opisane, iż panuiacy Synowi tylko , lub naybliższemu z Familii Tron zostawić może , iak w Hiszpanii , Francyi , i. t. d. Elekcyi rozmaity iest w różnych Państwach sposób. 3. Różnicę Państw, co do tytułów, któremi się ich Panuiacy szczycą , sam zwyczay dawanych im nazwisk wskazuie. Jako to Cesarstwa , Królestwa , Arcy-Xięstwa, Xiçstwa, i. t. d. ą. Względem zaeho-dzacych między Państwami zwigzków. Państwa więc te sprzymierzonemi zo-wiemy, które złączone sa Traktami, i przez umowę zobopólna przyięły obowiązki Alliansu , i wzaiemney pomocy do prowadzenia woyny z'aczcpney i od-porney. Takiemi s§ 4. Potencye Burbońskie ziednoczone Przymierzem Familii R. 1761. Takiemi prusy, Anglia, i Hollandya złączone Traktatem Alliansowym Roku przeszłego 1789. W" takowym iednak sprzymierzeniu , Państwa niçmif szai^ wzaiem 7s do wewnętrznych rz§dów i praw swo, ich. W innym rodzaiu iest sprzy-mierzenie się tych Państw , które wspólny maigc , rzgd , Prawa, i interessa, iedno polityczne skfadaią ciało, iako Polska 1 Litwa; Anglia i Szko^ cya , i. t. d, lub mimo praw szczególnych , w tym co dobra i rządu powszechnego się tycze , iedne od drugich zależ§, iako Prowincye Hollen-derskie, Kantony Szwaycarskie . Stany Ziednoczone Amerykańskie , i. t. d. Nay większa dziś różność między Państwami czyni stopień potęgi, w którym zostai?. Potępa od ohszcrności i ludności Kraiòw , mnogości woysk bitnych , obfitości bogactw , i. t, d, zależy. Podział Państwa dzielić się zwykfy wzglę- Państw dem kraiów i Obywatelòw. Podziaf Kraiòw"! kraiów iest rozmaity. Rzesza Niemie-Obywace- cka na Cyrkuły, Francya na Wydzia-1 ów. $y 5 Anglia na Hrabstwa , Szwaycarya na Kantony, Hiszpania, Holłandya , i. t. d. na Prowincye , Rossya na wiel-korz§dztwa i Uiezdy , Polska na Wo-iewództwa, Ziemie i Powiaty, się dzieli, i. t, d. Co do Obywatelòw -, ci w każdym rządnym Państwie dzieleni bywai§ na osobne stany, różnipce się urodzeniem , obowiązkami , 1 przy-wileiami im sfuźsccmi. NaywfaśdL wszy 79 Wszy ich iest podziaf na Szlachtę, Mieszczan , Rolników. W Anglii iest Stan wyższy i niższy , We Francyi Duchowny , Szlachecki i Mieyski , we Szwecyi Szlachecki , Duchowny , Mieyski i Rolniczy , w Wene Tam gdzie Panui§cy wszystkie udziały władzy naywyższey pod moc swo-i§ zagarnęli, wszyscy Obywatele ieden Stan poddanych prawie bez różnicy skfadaia. Jako w Państwach Austryackich , Prusiech , Rossyi, i.t.d. Na iakieżkolwiek bgdź Stany Co Natód dziel§ się Obywatele , wszyscy iednak winien wżględem swey naywyższey Zwierz- ^oS". chności iedneż mai§ obowi§zki i należytości ; wszyscy zarówno Rzćj-dov/i i prawu podlegać powinni. Winna zaś naprzód Zwierzchn^/ć Naywyższa czuwać nad beśpieczeństwem i Wewnętrznym każdego Obywatela w szczególności, 1 zewnętrznym cafego Narodu, bronić każdego tak przeciw pokrzywdzęniom wspof-Ziomkńw, iako i napaści obcych. Zkjd wypływa potrzeba sprawiedliwości w sgdach, / «10- go mocy w woysku. Powtóre winni s§ starać śię o rozszerzenie powr ze< hne-go oświecenia w krain ,.a przeto n*ad-grody , pomoc. i opiekę naukom i użytecznym wynalazkom. Podrzecie obowiązkiem iest Zwierzchności , zawiadywać dochodem i wy. a ,kiem Skarbu publiez n go , i strze 'z nay-pilniey iego clii"ości. Pcczw'arté ïo-żyć dochadv publiczne na powszechny tylko ubytek i dobro Kralu. Wzaiem należy się Zwierzchności od Narodu , a::y siłę i wolę iego powszechny zupefnie sobie powierzona mi afa. Przeto wypowiadanie woy-ny , zawieranie Traktatów , wïadza sgdzenia, stanowienie praw , pilnowanie ich wykonania , w iey bydź mocy powinny , iako śrzodki do utrzymania beśpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego, Powt ré, aby m i afa moc stanowienia podatków , i wyciągania onych z dochodów Obywatelskich. 'Potrzecie, aby iey nadgroda przyzwoita i pewn» od Narodu opatrzona była , dostateczna iego potrzebom, i powadze okazałey , iakiey ■dostoyność iey wymaga. ogólne Jako zaś przyrodzona iest spó- prawa i łeczność między Obywatelami iedne-powinno- i . sci Nato- goz Narodu, tak równie przyroozor iow. mię- Obo wiązki Zwierzchności. 8r między Narodami związek zachodzi. Bo czym iest człowiek względem czfo-wieka, tym Naród względem Narodu. Zb>d wypi'ywa . że potrzebnie Naród iecien od drugiego beśpieczeństwa w użyciu własności i wolności swoiey. Powtóre pomocy wzaiemney, łub (jobroczynney. Potrzecie rzetelności w dotrzymaniu umów. Z potrzeb wynikał* wzaiemne ich dla siebie powinności. Pierwsza aby niepo-krzywcizać w niczym wolności i własności obcego Narodu. Druga , aby nieużywać mocy przeciw innnym Narodom, tylko w potrzebie sprawie-dliwey obrony swoiey, lub innego Narodu. Trzecia , nieublizać innym pomocy , zwfaszcz \ zostaiacym w przypadku nieszczęścia i klęski. Czwarta , przestrzegać , aby zawarte z inferni Narodami umowy iak nayściśley dachowane były. (a) W Naror'ach jeszcze postrzegamy ich obycz'aie , religią , ięzyk i postać zewnętrzną. imfl. Rzad każdego Narodu wpły- Różność Wa w powszechny sposób iego my- F ślenia ; dack {aj Dokładnievszey i obszernieyszey w tey mierze wiadomości , z Prawa Politycznego i Narodów zas^gn^c mośna, slenì a ; sposób myślenia stanowi oby-czaie , i właściwy ich nieiako charakter. Przekonanie, które nam rozum czyni j że w' miarę oświecenia jpolepszać się obyczaie Narodu powinny , częstokroć się z doświadczeniem niezgadza, ieiii grzeczność powierzchowna , od wewnętrzney dobroci , która na przymiotach serca zależy , rozróżniać będziemy. Rzymu i Grecy i, równie dawne iako i społeczne, n nawet i oyczystego kraiu przykłady , » tegoby nam dowiodły. Wiele też od własności powietrza, sposobu życia, i rodzaiu zabaw zależy. Ztad więcey męstwa i surowości w obyczaiach Narodów północnych , niżeli południowych ; więcey prostoty i dobroci w obyczaiach Narodów rolniczych , niżeli handlowych , i. t. d. Chc§c zaś dokładne uczynić sobie wyobrażenie obyczaiów Narodu îakiego , nieszukaymy ich w Miastach stołecznych, gdzie pospolicie zepsucie panuie, ale owszem w odległych od Stolicy Prowincyach. Ztąd bł§dza owi wędrownicy , którzy piszg o obyczaiach Narodów z przypatrzenia się im w Miastach Stołecznych , które zwiedzili. Ani słysząc o wadzie w o-byczaiach Narodu i'akiego, sadzić potrzeba , aby każdy w nim Obywatel bez braku oney podlegaj Pannice* Itklon- 85 skłonność w .wiekszey liczbie, ogólny Charakter stanowi. Ztgd przysłowie łąiesie Greczyn chytry, Azyanin rozwiozły, Włoch mściwy, Francuz płoftfay, Anglik dumny, Rusin uparty, i. t. d. Ale takowe przysłowia częstokroć z powieści gminnych początek swóy biorą. S§ , którzy różność obyczfiów nietylko do Narodów , Prowincyi i Powiatów , ale i do szczególnych pokoleń ludzkich rozci§gai§. Nie w chodząc w wyliczanie sekt drobnych, te są gfównieysze Religie, we 4. Częściach świata paiiuif.ee : W Europie prawie całey Religia g Religi-Chrześciańska pannie. Ta naprzód na ach Pan®" Kościół Łaciński i .Grecki się dzieli, 1^c * "Wiarę Katolicką Rzymska wyznały "płochy, Hiszpania , Portugalia , Fj anty a. Polska , Węgry, Czechy , Austrya , ^idcrland, 1 wiele Kralów Rzeszy ^iemieckiey. Sekta Protestantów ?a-V^era 1. naukę Lutra panui§c§ w Szwecyi , Danii, PrusLech , i częściach północnych Niemiec. 2. Ngnkę Kalema , za któr§ idj Szwaycary i Hol-iatidya. Można tu przydać Religią •A-nglikańsk§, któr'a kilka Sekt osobnych obeymuie. Grecki Kościół roz. pościera się w Moskwie, Rusi i Gre-Wiary Mahometańskiey , czyli £ 2 Mu. $4 Mużulrnamzmu gniazdo iest w Tur, czech , g zie panuie Sekt# Om ara , ri ay pierwszego z Kalifów czyli następców Mahometa. Persowie zaś trzy-m'aif się S kty Alego , i pierwsze sobie do Kalifatu prawo roszc.z§. W J%yi Reii i jt Chrzęści ań*k?i obrządku Greckiego i Ormiańskiego wyznaią wszędzie Moskale , Grecy i Ormianie , to iest : w Syberył , Georgii i Armenii. Mahomecyzm Sekty Omara pannie w Arabii , Turcy i Azyaty-ckiey , w znaczney części Tartaryi , i a i się do Mogołu rozpościera. Sekty Alego Persowie tylko słuchaią. Gwebrowie , czyli Persowie, których inaia za potomków dawnych Persów, trzymai? się Religii Zoroàstra , czyli czci ognia. Znayduif się w Persach i Indyi. Bałwochwalstwo, mniey lub więcey grube pozostaie ieszcee w reszcie Azy i, w Chinach, Japonii, i części Tartaryi. W Afryce Mahome-tyzm pannie w tych wszystkich Kralach , w których mówi§ ięzykiem A-rabskim. Sekta Jakobitów Kościoła Greckiego rospościera się w Nubii i Abissynii. Bałwochwalstwo za i w innych się częściach Afryki utrzymu-ie. W Ameryce kraiowi Rodacy ieszcze bałwochwalcami, nie wielu Chrześciańska Religia przyięło. Osady zaś Europeyslt^ie wyznaig wiarę tych Kra- 85 Kralów , z których tam przeniesione zostały. W Stanach Ziednoczonych , zupełna dla wszystkich Religii wolność j na y więcey iednak Kwakrów , których Sekta urodziwszy się w Anglii , w Prowincyi Pensylwanii sw§ stolicę założyła. Niegdyś Narody na ięzyki dzie- 0 Jęjry_ lono : i w eczy samsy każdy Naród kach piec ma swóy iezyk osobny , i ieili nie J0°j^h zupełnie inny , to przynaymnicy w dnych. składaniu wyrazów , lub wymawianiu różniący się. W powszechności dzielić trzeba ięzyki na pierwotne i pochodne. Pierwotne sa: Hebrayskir Grecki, Łaciński, Teutoński, Słowiański, Chiński , Tatarski , Afrykański, Murzyński, Mexykański , i. t. d* Z tych wielka liczba" pochodnych wypływa. Z Hebrayskiego idzie Arabski , i dziś mało znane Ch.Udeyski i Syryiski. Greckim , lubo bardzo odmiennym , mówii Wyspiarze Archipelagu, i mieszkańcy 'awney Grecyi, i części Azyi mnieyszey. Z Łacińskiego pochodzą : Włoski , Hiszpański dzielony na Kastyllańęki i Portugalski Francuzki, i naybardziey oddalony od niego Litewski. Z Teutońskie-go początek wzięły Niemiecki, Holenderski, Flamandski, Angielski ( któ-*y wiele z Francuszczyzny i Łaciny prze- Sô przelął1 ) Duński , i Szwedzki, Że Słowiańskiego utworzyły się: Moskiewski , czyli Ruski , Polski, Czeski, Morawski , Wołoski i Dalmacki, Chińskim mówią w Chinach , Japo-liii, Indyi , i Wyspach pobliż Ma~ rc $6 re Baltkums oblewa Niemcy północne, Prusy, Kurlan'yi , Inflanty , Fin. landy|, Szwecy§, i D.ni . Motte czarnę, Pontus Euxinv.s , między Cyrkas-ay§, Georgii, Na oli?. Turcy§ Eu-ropeyskg. Morze bial'e s przypiera do brzegów Tartaryi. Morze Ègeyski , Archi-Pelagus , między Turcyg , Azy% mnieysz$ i Kretą. Morze Zabachskie > Palus M&otidis na północ morza czarnego, między Azys i Eu rop "4. Morze Czerwone , Sinus Arabicu-s, między Arabią i Afryką. Morze Jońskie* jcni u s Udo , przytyka do Sycylii, Kalabryi i Morel. Morze Adryatyckie, Marę Adriaticum » między Wiochami i Dal-macy§. Moi*ze Bretońskie 9 Oceanus Bri-tannicus 9 la Manche, między Anglią i Francy§, którego część waższa ku pófnocy, zowie się Pas de Calots, ï. t. d. Jednoż morze różne miewa nazwiska podîug Państw , których brzegi oblewa.- Tak morza północnego części Niemieckie , Angielskie , Duńskie , Moskiewskie , Norwegskie , Szwedzkie. Południowe morze przy brzegach zowie sic : Kafrerskie , Kon-g#ańskie , Zangwebarskie , i. t. d. Cieśniny morskie znacznieysze sa : Waygatz między Ddem i wysp§ Nowey Zemli. Sund przy wniyściu morsa Egl-tyckiego , między Dania i Szwc- 97 Szwecya. Kanaï S. Jerzego między Anglia i Irlandyą. Pas de Calais między .Fra cya i Angli i- Cieśnina Gi-b'raltarska między Af yką i Hiszpani§. Faro dt Aies sina między Sycylia i Ka-labrya. Dardanelle między Archipelagiem i morzem Marmara. Kanał Carogrodzki', Bosphorus Thracicus fączy Marmare z morzem Czarnym. Żabach , czyli Przesmyk KaffciWki między morzem Czarn; m i Azofskim. W Azyi : Babel Mandela przy wniy-ściu morza c/erwonego. OrmuJ idzie od o nogi Perskicy. Malaka przy wyspie tegoż imienia i Sumatrze. Sondzka Cteinina między SumUtra i Jawa- W Afryce : Kanat Mozambicki c ęść południowa i północną Oceanu pc Ì TK: ni owego f-îczy. W Ameryce : JS'i agellańska na.pofndnie. le Maire przy wyspie ognisey Terra ignis. Daivis , Hudson na pói'noc Ameryki. Wyspy większe. W Europie: Wielka Brvtannia , Irlandya , Wester-ntńskie , Orkady , Islandya, Zelan-dya, F ionia , Balcarskie, Sycylia, Korsyka, Sardynia, Malta, Kandya. , W Azyi : Cypr , Rod , Ceylan , Soridz-k e „ Maldywskie . Japoń kie, Mary-ańrkie, Filipińskie, 1 Moluckie. W Afryre: Wyspy Kapu zielonego , Kanary iskie, Madera, S. Tomasza, G S» 98 v S. Heleny, Wniebowstąpienia, Madagaskar , Bourbon , Sokotero , wyspa Francuzka i Admiralicyi. W Ameryce: Ziemia Nowa, Cap-Breton , S. Jana , Antykostâ , Lukayskie , An-tylskie , i Azorskie. ftzekl gfówne. W Europie: Wołga , Dons Dniepr, Dunay , Dźwina , Retj jVista , Cisza. W Azy i : Eufrat , Tygr , Indus , , Menam-kom, J/o , Amur, , Jenis- sea , Oby , Afryce: iV*7, Medgcrda, .Gwin» Senegal » Zaira , Kuantza , Zc/m- , Ktffilimansy. W Ameryce: Wawrzeńca , Missizippi , Orenok , Ma-ragnon , Madera , Rio de la Plata. Jeziora wielkie. Lago majore we Wïoszech ; Ladoga i Onega w Moskwie ; Ula 3 Pehpus 3 Meler , IVenter w Szwecyi ; w Anglii Winander, r JVittles s w Szkocyi Lomond, i N'issa ,• w Niemczech Jezioro Konstancy enskie ; w Szwajcarach Genewskie, i.t. d. W Azyi morze Kaspiyskis i morze Martwe , miane s§ za Jeziora ; yfna/ w Persyi, Szamay w Ind y ach. W Afryce Marawi Kafrerskie ; Abissyńskie *, Bornou w Nigrycyi. 'W Ameryce: Michigan, Huron s Ery a , Ontario i îezioro loyztzt s§ na pófnoc ; Eupota, Tytykata * Paryma na pofudnie, Gó- 99 Góry naywyźsze W Europie; Kàrpackie» między Gallicya i Węgrami ; Alpy > między Francya , Szway-carami i Wfochami. Ąppenin wzćilui Î śrzodkiem Wioch się xozcifga; Pi-reneyskie między Francy§ i Hiszpa-ni?. W Azyi: Kaukaz między morzem parnym i Kaspiyskim , góry Armenii, między niemi nayzn*acznieysza Ara-rat, Tibet na yôînoc Inrfyì ; Gatta na póf wyspie Gangiesowey. W A-fryce : Atlas w części północney ; góry Xiçzvcowc we śrzodku; Lupata w K. freryi. W Ameryce Cordilltra wzdłuż morza wielkiego ; Popayan ku odnodze Mexykanskiey j Mato Grosso y W śrzodku ljdu. as__BMgQgggg'. ■ - • ROZDZIAŁ V. O SuropU w powszechno ht. |^,Uropa , lubo naymnieysza z trzech Części dawnego l§du, iednak dla ludności i potęgi, dla większego o-świecenia i obyczayności mieszkańców , sprawiedliwie między innemi częściami świata pierwszeństwo trzyma, G % Po- IO® Pocz§tek iey nazwiska, iednî od Europy » córki Agenora Fenie kle o Króla , drudzy od wyrazu Fcnickie/o Urappa , czyli .twarz biała , inni od ' Urab » ćo w ięzyku orientalnym znaczy wschodnią wywodzi. "Jakoż właściwie na wschód względem Azyi leży. Rozległość Europy * wzdłuż bierze się od przylądku Finisteïre ,na zachód Hiszpanii znayduiaeego się, aż do cieśniny ìVaigafx, na północ ku wschodowi. Długość iey zatym od stopnia 8. do 75. a zstępui^c na dół ku południowi • teyie cieśniny do 78. rozciąga się. Rachuiaę zaś długość od strony zachodniej wy?py Islandyi należfcey także do Europy , trzebaby ig brać od 3. stopnia wz, iędem pierwszego Południka , do 35?. podfug, pospolitego wymiaru. Szetokoyć się ciągnie od granicy południowey, czyli przylądku Mat a pan ku pćfnocy do przylądku Nord, to iest od 36. stopnia , po za 71. Rozległość takowa w milach czyni długości 1,400. szerokości 900. Obszerność , nie licząc w to powierzchni morskich , mii kwadratowych 152,000. wynosi. Kraie Europy zaymuią. klimatów 32. począwszy od końca klimatu czwartego godzinnego do drugiego miesig- cznegO. cznego. Co sprawnie , że w stronie południowey na godzin 14. a w nay-dalszey póinocney na 2, mieşce dzień ma naydłuższy. Grantem : ze trzech stron morza Europę oblewa*1. Na północ morze Lodowate, na zachód Ocean, na południe morze śrzódziemne, na wschód idąc od północy , z Azy t , morzeni cz'arnym , i Archipelagiem graniczy. Góry. Kray Europy, zwłaszcza ku północy , daleko więeey iest równy niżeli górzysty. Karpackie między Gallicyą i Polską a Węgrami i Xiestwem Siedmiogrodzkim się ciągną. Zaczynaia się od uyścia rzeki Morawy w Szlązku, ida pasmem na wschód ku Rusi Czorwont'y.; W^tę-puiąc w dawna granicę małey Polski biorą nazwisko : Krçpûk i Tatry , u Niemców : Schnécberg, a niegdyś Sar-im a lic £ KMpes Daley między Rusi| czerwona , Mnltanami i Siedmiogrodem , Bieszczadami są zwane. Alpy , Alpes , między Francy*, Szwayc? ■ mi i Włochami od granic Francu.'kich do odnogi Weneckiej dochodzą , a w swey rozległości rozmaicie ss zwane. Obszerność ich 5 625. mil kwadratowych wynosi.. Appanniti przerzyna w podłuż Włochy, cifgn§c się otł Al- f oz Alpów ku Królestwu Neapolitańskie-ïtvu , po cieśninę Wiochy o Pr. Bolerium w Anglii. La Bogus i Caput 0g<& -, we Francyi w Normandyi. Capo corso , Pt\ Sacrum ; Rosso s Mons Ruber ; Brigalino , Pr. Vagum w Korsyce. Tavolavo , Pr Hermœum ; Orso, P?- Ursi ; Po/a, Pr Cunicularium w Sardynii. Rossia, Pr. Atbenœum ; Trionta, Pr Triunitimi delle Alise , Pr. Crimisa ; Collonne , Lac,ni-«w; , Orign-ino, Pizzuto , Tria Prontonteria Japy gum s Stillo, Ir 104 Corcynum ; Buszano , Pr, Zephyriutn ; Spargimento , Pr. Hcrcu'is ; delii armi, Pr Rhegium ; ci lio Pr, Scyllœum ; Palinuro , Pr Palinurum , te są w Państwie Neapolitan-dvim. F-ro , !Jelo-rus ; Cs fal u, Pr. Cephalâdium Boccia Pr, 'Lilybœum ; Passar" , Pr Pachynum w Sycylii. Monte i red o , Pr- circœ-ium, w St'anie PapU-skim. Campana, Tr Populonium w Xiçstw.ie Toskańskim. Figalo , Pr Actt'Um , na wyspie Epi ru. T repani, Pr Rh i urn ) Tomcia, Pr. C'beh m tes ; Vos tizi, Pr. jEgium^ Gallo Pr Acritas ; Cbiarenza , Pr. Ara-xus ; Z un chi , Pr Coryvhasium ; J'ar-dan , Pr. Ichrus ; Matapan, Pr. T^na-rium , na póL wyspie Morei. i. t. d. V \ Wyspy Ęuropeyskie N i Oceanie: Wyspy Brytańskie , które zawierała dwie wielkie , i znaczna liczby ma. ïych. Wielkie są : Br y fannia Wielka na 'wschód , i Islandya na zachód. Małe zaś są : We s ter na ńs kie, czyli He brydy , Ebuda , w liczbie 44. leżące na zachód, i Orkady\ Or ckm y , w liczbie 32. na północ Szkocji. Szotlandski* * Scbetland, licz? ich przeszło 90. na pófnoc za Orkadami Skandynawskie, przy brzegach zachodnich Norwegii. lslandya , pod pierwszym Południkiem i prawie pod_ samym kołem bieguuowym. Na morzu Bałtyckim: Wy- 105 Wyspy Duńskie: Zelandia, Fto-ia, Lniani, Fentere*i, Fais ter i Rugia * Bor-holm , Oland , Gotland, Ow , Dagha , Aland ,1.1. . Na morzu śrzódzietnnym, Wy py B.'learskie , Maiorka , Minorka , 1 ika , Formtnfera* Kabrera , na zachód; Korsyka , Sardynia , Kaprea , £y-cylia, G Xi/ La-ipe^za , Malta, wyspy Hi-:ryiskie \ ijparskie , i t. d. ku śrzedkowi. Na morzu Adryatyckim, M eleda , Lez'ina . Agosta, i. t. d. ku brzegom Dalinacyi. Na Archipelagu : Kandya » M e gre pont, Cypr 3 * Scarpento, wyspy Cyklady i Sporady. Odnogi, czyli morza wewnętrzne : w części północney Europy znfiyduie się morse JBwfe rozlewaiące się zatoka 11a północ Moskwy , i o-blewaiace Tar tary § , Laponia Moskiewską &e, Bałtyckie , które Niemcy zow 1§. Morzem Wschodnim, między Niemcami na poïuinie , Rossyą na wschód , Szwecyi na zachód. Z niego zatoki Finlandzka , Ryska i Borni-cka wypfywai i Odnoga Murray r na północ Wielkiey Brytanii. Mo, ize Oaskońskie , czyli Golf de Biscaye, między Francya n'a wschód , 1 Hiszpania na południe. Marze irzod-ziemne 5 na pofu 'nie względem Europy , które znowu na kilka się odn'^g ïosdziel'a , to iest 11a odnogę Lionską, Jo6 di Leone» na poïudnie Francyi $ Genu* cńską , na wschód względem poprzedzający ; JVcneckç 3 między Wiochami i Grecyą ; Lepantska , między lądem Grecyi i M^rea. Archipelag, między Grecy§ i Azy?. Morze Marmara 9 między Archipelagiem i morzem czarnym. Morze Czarne* albo Pont Euxynski, między częściami Europy i Azyi. Morze Azo tr skie, czyli Żabach, na pófnoc wschodnią morza czarnego. Cieśniny : Waygatz, cieśnina morza północnego przy uyściu rzeki Oby, międsy kraicm .Samoiedów i wyspa Nowfzemla. Sund , między Dani-j i Szwecyą przy whiyściu do morzu Bałtyckiego, którego panowanie D'ania sobie przywfnszc.za , i od przechodzących Statków Cło w HeU singorze wybiera, szeroki iest na mil a. a naywgższy pod Kronenbur-giem na pof mili. Daley ci§gna się z. cieśniny ; Belt wielki na mil 8. i maîy nt mil 4. szerokie. Kanaf S. Jerzego , Angli§ od Isjąndyi oddziela. Przesmyk Kaletański, Pas de Calais 9 między Anglią i Francy §. Cieśnina Gibraltarśka, między Hiszpania i A-fryk§ przy wniyściu morza śrzódzie-mnego. Pharo di Messina , czyli cieśnina Sycyliyska ? na morzu śrzód- 107 ciemnym między Królestwem Neapo-litańskim i wysp§ Sycyli§. Bardatile , Hellespontus , biorącą nazwisko od dwóch zamków nadbrzeżnych, f§-czy morze Marmara z Archipelagiem, Kanaf Carogrodzki , czyni kommuni-kacya morza Marmara z czarnym. Cieśnina Kaffeńska . czyli Żabach , mię. dzy morzem czarnym i Azofckim. Jeziora większe, Ladoga 9 Onega% Peypus, w Rossyi. Jezioro Genewskie, Lacus Lcmanus , w Szwaycarach na po, ïudnie. We Wïoszech : Lago maggiore , di Lugano 9 di Como , w Xiçstwie Medyolanu ; di Garda w Powiecie Weronezskim, Jezioro Konstancyeń-skie , Lacus Acronius , w Niemczech w Biskupstwie Konstancyeńskim, jVenter, Meler» Ula, Pelput w Sxwe-çyi. WittUs mere , Winander-mere * w Anglii. Zirnitz w Austryi. Gopfo w Polszczę. Łuban » w Inflanciech > i, t. d, * Rzeki naywiększr w Europie sg:. Wołga » po Łac. Rha , w Rossyi , która, począwszy od ieziora Wronów , z któ, tego wypïywa pod 51, i 52» stopniem długościa między 56, i 5 7. szerokości do uyścia swego w morze Ka, spiyskie, ubiega mil okoio 6so- Ka« nat rznięty kosztem Katarzyny IX, io8 łączy i§ z ieziorëm Larîog§. Dtf/r, Tamis, ma źrzódło w Prowincyi Re-zańskiey , a upłyn§wszy na mil 400. uchodzi do morza Azof;kiego, wię-eey nad 500. rzek mnieyszych z nig, się łączy. Dniepr, Borysthencs , wypływa w Rossyl z lasów Wiazmeń-skich poi 53. stopniem d fu gości i przebiegłszy na 350. mil kraiu przy Oczakowie łge/ąc się z ieziorem do morza Czarnego wpad'î. - Dzwtna3 Fubeo j Duna, także w Rossyi poczyna się pod 57. stopniem szerokości , i przebiega!ic granicę Polska wylewa się w odnogę Ryska. Inna iest Dzwina s w Moskwie uchodzi do morza Białego. Wtsfa , ìstula, że 3. strug w Xstwie Cieszyńskim pod Miasteczkiem Skoczów , bierze początek, płynie ku wschodowi , potym ku północy się zwraca . i zabrawszy rzek wiele, trzema uyściami, to iest: K'arpowk^ i Nogatcm do HafFu , a Łeniwk§ do Gdańskiey odnogi wpn_ da. Niemen » Chronus , w Litwie do iti or z a Bałtyckiego; Dniestr3 Tyras, dzielący Polskę od Multali do morza czarnego ; Prut 3 Hcrasus 3 w Pokuciu do Dunaiu , uchodzą. W Anglii Tamiza; we Francyi Sekwana , Rodan i Ligiera ; w Szwecyi Torma, w Turcy i E>uropeyskiey Dryn > znaczniey- sze 109 sze sa rzeki. Dunay , Danubius 9 yry-pływa z lasu czanego w Szwabii , i przebiegłszy Niemcy , Węgry i rur-cyn Europcyski na mil 45°- kilka by ciami do moïza czarnego wp'ad'a. W Czec hach Elba , Mofdaiffa-, w Węgrzech Sawa , Drawa 9 Cissa ;w Szl§-sku odra; w Hiszpanii i Portugalii, Tag, Gwaiyana, we Włoszech P" .» Ty ter . Adyga\ w Niderlanctzie , Moza, S lepida W Niemczech Ren, poczyna się.w Szwaycar'ach , upływa na mil 3^o. i pięcig korytami w morzu Niemieckim się topi , i. t. d0 / Państw większych 1 oddzielnych liczy Europa 17. -to iest: w stronie północney cztery: 1. Wielka Brytannia. 2. Dania. y Szwecya. 4. Rcssya. Wśrzodku dziewięć: 1. Francya. 2. Ni_ derland. 3. Sfany Generalne Hollender-skie. 4. Szwaycary. 5. Niemcy. 6. Czechy. 7. Węgry. 8. Polska- 9. Prussy. W stronie południowcy cztery: 1 • Portugalia. 2. Hiszpania. 3. Włochy. 4. Turcya Europeyska. » Pierwsi mieszkańcy Europy był to zapewne Lud przychodni z Azyi, który naprzód w Kralach południowych swe siedlisko założył. Wiado-1,10 że Fenicyanie pierwsi osady swe Oprowadzili do Grecyi. Im pierr wia« ito wiastki użytecznych wynalazków i nauk winniśmy. J*akiemi stopniami , i które wprzód kraie zaludnione zostały, ukryte to iest w niewia domych , lub dla przymieszanych baśni, niepewnych początkach Narodów. Historya bowiem zamiast bydź do- i kfadną w podawaniu potcmiicści tych d-zieiów , które rozszerzeniu i u szczę-śliwieniu Narodów sfitźyfy , stafa się tylko wierna w opisywaniu tych, które rcdzay ludzki wypleniają i ni szczą. Zdaie się, iź kraie pofudnio-we Europy ludnieysze niegdyś by l'y, niżeli są teraz ; p fnocr.e zaś szczu-pł*ą miafy lic?bę i pospolicie d/ikieh ieszcze mieszkańców. W ninieyszym stanie ludność Europy większą byńź by zaiste mogła, gdyby przez żeglugę , przenosiny do innych trzech części świata, a zwfaszcza Ameryki, i prawie nieprzerwane woyny , nintra. cifa była wielu mieszkańców i dotąd nieutracała. Przydać należy wygórowany zbytek w kraiach Europy to-"W#irzysz§cy zepsuciu c byczai'w , które sïabszemi coraz czyniąc pokolenia ludzkie, nie małe w ich rozplenieniu uszkodzenie przynosi. To niewątpliwa , iż wszystkie kraie daleko większey liczbie mieszkańców pożywienia dostarczyćby mogły. Podług nay- i ii iiaypodobmeyszego do prawdy rachunku 122. miilionów dusz Europa liczy. Wcka 'zac w naturę znaiomyeh j ki_ nam ięzyków , wnieść nkleży, iż byï nięgdyś w używaniu pewny ię-zyk , który z Łacińskim i Greckim blisko był spokrewniony , a z którego Gorki, Frankoński, gminny Niemiecki , i Skandynawski powstały , 7 ostatniego zaś Szwedzki i Duński poszły. Z Gockim spokrewnione s§ : dzisieyszy Islandzki, Szwedzki w Prowincyach dolnych , i podobny ięzyk pospólstwa przy Tatarach nad czarnym morzem mieszkaiącego. Mo-^a Finlandzka i Estońska, nie wiele różni-;! , daleko więcey Laponska. Między temi trzema ięzykaitii : Węgrów , Wogulców , Syrian w , Per mi -anów , Wocy'aków , Czeremissów, Mordwinów i Kondyiskk-h Ostya-ków , widoczne pokrewieństwo zachodzi. Język Litewski od Rzymskich osad przeiął wiele Łaciny poni ieszaney z KuHandzką i Łotewską mowa , które obie Słowiańszczyzny -są bliskie. Polska , Ruś , Moskwa , Czechy , J11 irvk , Morawa , Luzacya , i część Marchii, mówią ięzykiern z Słowiańskiego pochodnym. Dawna Jlliryiska mowa, która dotąd nie l«st ieszcze umarłf, wcale od Słowian. II 2 wiańskiey icst różna. Bulgarowie z dawna Słowiańszczyznę do swego ięzyka przeięli. Wołosi pobratymcy Bułgarów, mieszaij coś z Łaciny o rodowitey mowy , co osadom i prze-bywaiacym tam niegdyś wygnańcom Rzymskim przypisać należy. Wfoskij ięzyk odrodziT się z Łacińskiego na króy Romancski przerobiony, iaki daie się czytać w dawnych Romansach , m dot§d używany iest u Gry-zonów w styla Sadowym. Język starożytny Cel ów, czyli Gallów ie-szcze w niższey Bretannii," w Xiç-stwie W'a'lezyi , u Goralów Szkot kich i Irlandskich utrzymuie się Z pomieszania iego z mowa Łacińską i Frankońską , Francuszczyzna początek wzięfa. W Hiszpanii mówiono niegdyś Kantabryiskim ięzykiem który, do dziś dnia w Biskui , Gwipuskoi, Alawie , w częściach Nawarry , V Powiatach Francuskich Labour i Sonie iest w używaniu ; Język dzisieysz/ Hiszpański , czyli Kastyilański , od którego więrey • Kafaloński , niżeli PorŁugalski się różni , iest mieszanina utworzona z Kantabryislciego , Łacińskiego , Gockiego, Fenickiego, Kartagińskiego, i Arabskiego ięzy-kó w. Mowa Angielska iest w istocie tiaka , iakći Anglowie , Saxonowie, ïutlandcZykowie i Fryzowie w piątym wieku z sobą do Brytanii przynieśli , ale i od Sąsiadów wiele wyrazów przeiçîa. Greczyzna dzisiey-sza nowa , którey teraz w Grecyi Tureckiey Uiywaia , iest zepsutym dawnych Greków językiem. 'Tatarski i Turecki iezyk prawie się nie różnij , ale oba wiele wyrazów od Persów i Arabów mai§. Relìgia Chrześciańska iest pa-nul3c§ w caïey prïîwie Furopie , ia» ko «,iç iuż wyżey mówiło. E.zad Państw Europeyskich iest rozmaity. Mranarchiczny 3 w Hiszpanii , portugalłii, Węgrach , Czechach , ^Usiech , Danii , Szwecyi , i Piemoncie. Ivliany iest pospolicie za Despo-tyczny' w Ros|yi , i Turczech. Ary-Wokratycztiy, w Wenecyi i Genui. Demokratyczny, w Genewie, części Szw aycar, i w Stanach Holenderskich. Rząd Angielski, gdzie Król i •Parlament sprawu'19. interessa Naroku mieszanym się zowie. Do niego ^ podobieństwie Rzad Polski się zbliża; a Francuski prawodawstwo republika ntskie z wfadzf wykonawczy Monarchiczn§ w «owey swey Konsty-tucyi poîaczylV H Zna. ïï 4 Znacznieysi Panuucy w Eurò-pie są j Jeden Monarcha Duchowny to iest.: Papież ; Trzech Cesarzów : Niemiecki , Rossyiski i -S uf tan Turecki ; Dwunastu Królów, lub przy-naymniey Państw , w których Panu-iacy tytui' ICróla inaia. Polski, Francuski , Angielski , Portugalski , Hiszpański , Pruski, Szwedzki , Duński , Czeski, Węgierski , Sardyriski, i Nea-poliiański. Jeden Arcy-Xiażę , to iest: Ąusttjacki. jeden Wielki Xiazç Toskański. Wielu Xiąi$t , iyko to : ICurlandzki , Parineński , Modeński, Mona ceń ski, i. t. d. Ośm Rzeczypo-spolifych , których cztery sa większe ^ iako : Hollar.dya * Szwayeary , Wene-cya , Genua ; cztery mnieysze , tô iest : Genewa , Luka , San-Marino Ve Włoszech, i Raguza w Dalmacyj. iî5 X I Ę G A II. O £ó Ino cnych £*anstiocicfi> Europy. ROZDZIAŁ Ł DANIA. Annemnrk*, Dama , leży iva pôï-noc Niemiec, od których ig rzeki VQ"Ć Jtyder 1 .ewensaue oddzielaj. Naza-łUaiu. chód ma morze północne , na pôïnoc $ chaber-Rack, na wschód Skanią Pro-wineyç S z we zka i morze Bałtyckie. 5 k lada się to Państwo z kilku w y sep wi< lklch i małych i iedney półwyspy. Morza , które ié oblewaij , trzema sfawnemi cieśninami się ï^cZf, to iest: S un i, który ie od Szwecyi -odlicza , przy Helsińgor** ma szerokości 1,331. sążni, czyli póftory mili i sfuży przechodowi okrętów pfy-Tlących z północy na morze Bałtyckie, Whlkt BeJt, między wyspami Z elan-ti* nò dyą i Fionîa. Mah Belł » Fionia od Iuctandyi dzieli. Rozległość Kraiu na 11,676. itili kwadratowych wynosi- p-wiecrze Powietrze w Pro w in cy ach pói'-F? dy nocnych iest zimne i o«.re, w po-Kraiowe. î"U(jniov, y( h dosyć umiarkowane . w śr. ednith grube i niezdrowe ; Pospolicie iest nie s aie < la wielości odmiennych wiatrów , k. ó ■ e przecie powietrze oczyszczali. (a) Grunta po więk^zey części niskie , równe i u-rodzayne ; obfite w zboża, chmiele, grochy , lny , konopie , kmin , i drzewa owocowe. Bydfa żywią dostatek ; Konie Duńskie są zachwalone , nay-więcey ich z Xiçstwîa Slezwickiego wychodzi. Brzegi morskie, ieziora i rzeki dostarczaif ryb do użycia i handlu. Niezbywa na soli w,a zoney w Iutlandyi , m aia też kop anie kredy, i glinek farbierskich : w górach Norwergskich rudy srebne , miedziane i żelazne znayduią. Lasy w drzewach zdatnych do budowli okrętów znaczny Duńczykom pożytek przynoszą. Ludność. Ludność kraiów wynosi "do a,zoo,000. któr§ uważaigc względem ich [aj Duńczykowi* podlegaią Szkorbutycznym efioro» bom , ale te , nie tak własnośei powietrza , iak częstemu używaniu mięsa słonej pïzy-f>isui|. tl7 ich obszerności, wypada na milę k-wadr. dusz 188. 'W ealym Państwie Duńskim miast 68. miasteczek 22. Hrabstw 15. Baronii 16. w i'o s ci Szlacheckich 932. wsiów do 7,000. Barafii Ewangelickich 2,030. Iicz|. Nauka Lutra iest panulaea w Religia. Danii, mimo innych cierpianych Re- Handel, ligii. Sześciu Biskupów Rzgd nav-wyższy Duchowny sprawuią. Nauki coraz do lepszego stanu przychodzą. Miodź w 32. Łacińskich Szkoî'ach i 3- Akademiach się ćwiczy, Prze-też w Kunsztach i rękodziełach górę bierze, r'wnic iako żegluga i handel , który Duncz1 kowie w całey prawie Europie , a naywięcey z Rossy \ i Szwecyą , i z osad mi swemi w 3. częściach świata prowadza. Z Fabryk Duńskich rękawiczki sk rżane i Tundenktc Koronki od dawna powszechnie s§ szacowane. Produkta kraiowej składnia : Zboża , Manna , konopie, kmin, owoce, konie, wo-îy , świnie, sïonîny, m.i-sfa , foie, sk.)ry , wtfna, miód, wosk, śledzie, i inne ryby, mi<; ty i drzewa do o-krętow ; kt rych sprzedaż przynosi Duńczyk m w zysku do dw eh mrl-lionòw Taler w Duńskich , zwfaszcza po uskremnionym zbytku przez p'a-wo oszczędności zakaz uigee użycia 1 wprQ« w prowadzeń fa towarów1 zbytkowi sïu-ż g cyc h « î drugie broniące paleni* gorzafek. ze zboża. Pieniądze,. Gatunki pieniędzy Duńskich, po-ipolîte S3 : Dukaty, Ta Tery, Korony y Marki, szelągi, Wlćty i Denary. Witta waży 4. denarów, szehg 3 „ wîtty, Marka, czyli Grzywna 16* szelągów, Korona 4. Marki , Taler i§. Korony , czyli 6. marków , mniey-szy ta 1er zwany : Schlecht Tbaląr. czyli Reich sthaler nie waży iak 4. marki» Dukat 12. Marków , czyli 2. Tale ry. Tytuł Pa- Ty tuf Panui§cego w Danii fest: nui^cego. Krćl Danii Î Norwegii , Wandalów 1 Gotów" XUiç Slezwîckî, Holsztyński , Stor marski , i Dytmar?ki , Hrabia Olrfenburçu i Dolmen-horsztu. Herb Kr lestwa ?i Kor n\r, przy Herbach innych Xîçstw î Prowincyi. Rzad. -Rząd1 i est zupełnie Monarchi-' ezny. Tron niegdyś Elekcyonalny do roku 1660. staf się następnym, na piec nawet żeńska spad^iscym, i do-frm panuiicego dziedzicznym. Wszystkie interessa stanu wewnętrzne i Zewnętrze roztrząsane hywaîa na Tay-îiey Konferencyi, czyli Radzie posta-mowioney roku 1770. Tam zaś wpro- w su. *19 Wadzone przechodzić muszą przez Kancellarya Duńską i Niemiecką W Ï ad z a Krla iest nie określona , prawa przeto żadney stafości nie ma-ią. Ustawy niegdyś Waldemara skfa-daïy pisane Prawodawstwo Duńskie. Powiększały ie ustanowienia Sey-niów Narodowych *1 Kapitulacve , które ICrólowię przed wstąpieniem na Tron poprzysiegać musieli. Chry-styan IH. wymògfszy na Narodzie rozdwoionym przez fakeye możniey-szych i spory o ziawionj na ówczas naukę Lutra , przyznanie Sukcessyi Tronu dla Familii swoiey, Panem S1Ç samo.wïadnym ogïosiï, wyższym nad wszelkie prawa lu zkie , i w interessach tak cywilnych iako i duchownych niemaiacym mieć innego Sędziego nad samego Eof.a. Moc wykonawcza 1 sadowa r w ni e iest- w rękach Króla. Tak nie ograniczony wi'adzç Panmfceąo , iaka i§ utworzył Ghrystyan III ułagodziły nieco sprawiedliwości i ludzkości dogodne u-stawy Fryderyka IV. 1 teraźniejszego Chrystyana VII. z domu Holsztyńskiego linii Oldenburskiey. Dochody Królestwa wynoszą do Dochody. 7,000,000. Reichstałcró w Duńskich, W R. 1769. czyniły 6,592,05g. Cł;> Qd przechodzących przez Sund .okrętów 12© tow przynosi rocznie Królowi od 4. do 500,000. Talarów, potęga. Woyska gotowego trzyma Da_ nia 75,000. nà la 'zie. Morska zaś potęga składa się z 53 okrętów od 36. do 94. armat, 15. Fregat, 8. gal-liot w od 16. armat, i ok i'arle m 70. mnieyszych statków i szalfp. Do uzbroięnia ich potrzebnie 13,000. ludzi , ale nie trzyma pospolicie nad 7,660. Rząd Atarynarstwa zależy od Morsko-woienney Stanów Kanceilaryi, SranDanii Dania iest częścią dawney Skanuj staro- dynawii i Cymbryi. Sitonowie i No. zjtnosci. yyg0wjç ^ gdzie dziś Norwegi'a, Fin-, nowie gdzie Fionia , a sadzie Iiptlan-dya i daiey, Cymbrowie mieszkali. Ztąd Iutlandya u dawnych , Chcrsawsus Cimbrica się zwała. Jakoż wr starożytności Cimbria za'ymowafa lut!an, dya Xiçstwo Slezwickie , Holsztyńskie i część niższych Niemiec. Pierwsi zaś mieszkańcy Danii, podług nay„ podobnieyszego do prawdy domysłu, Scytowie byli. Pc- fbj Cło to iest właściwie Ogniowe ; przechodzące okręty płacą koszt na utrzymanie latarni i OgnifW nadmorskich ku wygodzie okrętów że-gluiących w cieśninie dla skat niebeśpieczney. Miałaby i Szwecya prawo do cła tegoż , ale zawTiiasc domagania się, zizskfa się go Tuk tą* tem ij%9, 121 Podział polityczny Państwa Duń- Podziać skiogo , iedenże iest co 1 Kościelny, ponieważ z 6. Dyecczyi się składa % kt re sa: Zelapdzka, Fiońska , Alborg-ska , Wiburgska, Arhuska , i Ryben-ska; osobno się liczy Xiçstwo Slezwickie. Każda Dyecezya ma swego Biskupa, króry iest oraz swey Pro-wincyi Ministrem i Rz§dzc§. I. Dyecezya Zelandyi ; Zawiera wyspę Seti and s w którey miast 15- Zeiandya. zamków Królewskich u. Hrabstw 4. Baronii 3. Kopenhaga , po Duńsku Ki o- "v bsnbavn po Lac. Hafnia 3 M. S. Państwa i Rezydcncyonalne Królów ; Leży nad brzegiem morza Bałtyckiego , o mil 5. od Zundii- Okolice ma miłe, z iedney strony daie się widzieć wyspa żyzna Amack, którac zy-ni Port Kopenhagski ięden z nayle-pszych w Europie. Przezeń naywię-ksze okręty moga wniyść do mia'sta , lubo mimo tego s.} rznięte kanały na 40. łokci szerokie, w których statki Kupieckie stawaia. Miasto na sam pozór iest okazałe i wielkie. Od bramy Zaehodniey do Norwegskiey, która iest w Cytadelli , rozcigga się wzdłuż łokci Zelandzkich 4.140» , wszerz od bramy północney do Ama-ckiey 3,120. Obwodu zaś 12,600. łokci. Długość ulicy Gotskiey , która dzic, Z 2-2, dzieli nowe miasto od starego > cî§-gnie się wprost na 4,200. stop. Liczy się w Kopenhadze 4, Pafacè Królewskie, 10. Kościołów Farnych, innych 9. wielka liczba Pałaców publicznych i prywatnych , i przcszîo . 4,000. domów, ir rynków, 1S6. u-I lic, 22. Szpitsłów, 30. Szk'f , w których bez płacy młódź uczg , iedńa ; Uniyer&itas, z.. Kollegia o 6. Klas- | sach , Akademie Artyll ryi i M,iry- ; narstwa , Malarstwa, Rzeźby , Architektury , Histcryi i Języków północnych , Literatury i dobrego gustu r nakoniec iedne Towarzystwo dla roz-krzewienla Chrześciaństwa. Mieszkańców blisko 90,000. Dzieli się miasto na Stara i nowa Kopenhagę s i Chrys tianshafen. W Starym mieście godne sg ciekawości : Kol legi um Wal-ksnâorfa , założone r. 1595. od Krzysztofa WalkendorfFz funduszem dla i6« Studentów. Wielki Szpital Wartować na kilkaset ubogich ; wśrzodku icg0 Kaplica tak stawiana , że wszyscy chorzy z swych łóżek słuchać moga Kazania. Dorn sierot mai§cy swóy Kościół, Aptekę, Drukarnia, Bibliotekę. Koieióì Nays. Fanny 3 naywię-kszy w całym Królestwie , tu wszyscy Biskupi się święcą, wieża iego wysoka na 380. stóp. Zamek ęhrystians* burg ni burg , w którym Król mieszka-, o pig~ eiu piatì ach- Jest wnim Sala Kawalerska ' 12B.« stop (linga, 62. szeroka , wysoka 49. W Sali drugiey pobo-ezney znayduig ię portrety- wszystkich te.'az Panniîcyth. W części tego gmachu iest Biblioteka, kfe rey Sala ma długości stóp 200 Xi }żek wniey 10.0,000. liczą , «"adto o,sol ny K al i ti Pt osobliwości medalów, wzorów różnych , i Gallerya przednich malowań. Znmek Posenburg , otoczony szańcami i kanałami . w nim rozległy ogród publiczny. Koseiói Akad e * mii, przy którvm wieża okrągły Skl pienie płaskie wspiera się na dwóch, rzędach, kulurnn ośmiościen-nych wysokich na stop iii szerokich.. 48 op;issna gankami żelazncmi; wchód krę y , 'ale tak ïatwy, iż po-iazdem wieżdzać można byïoby. Wieża ta przeznaczona iest do obserwa-eyi Astronomicznych Bursa n"a placu Zamkowym ma wzdłuż 406. stop-, w szerz 66. tu kanałami 2. przystę-puif statki Kupieckie do fadowania towarów, Kr nad Snndem miasto po Kopenhadze naylepsze i naybogat-sze na wyspie Seeland Domów 600» i 5,000.. mieszkańców w nim rachu-ig,. Leży na pochyłey górze. Sławne 125 wne iest Komora Cełł, które tu opła-•egia w.zystkie przez Sund przechodzące okręty , dla czego handel morzem. Baltyckiem prowadzące Narody Konsul W u swoich trzymaia. W poi-liskości założona iest R. 1777. prochownia i fabryka broni. Niedaleko od tego miasta i Snndu leży Zamek i Forieca Cronsnburg. Roshild, lub Roeskildc nad odnoga morską,, sławne grobami Królów w tuteyszym Katedralnym Biskupstwa Zeland'ikiego Kościele, i zawartym Traktatem między Szwecy^ i Dani§ R- 1658. Soroe, miasteczko w wesołym położeniu z Akademią Żołnierska , któ-rę Baron Holuerg dobrami swego imienia nadał. Kallundborg portowe nad Sun-dem szerokim tu na mil 12. na przeciwnym brzegu w luti and vi leży Aarhus. Korsoer przy wielkim Belcie szerokim mil 4. Inne mia^tecz&a Skfclkçôr . Vordinçhorg » Ncstved, -la-gelse } Rings ted 3 Holbeck , i Nyekiôbing. Hrabstwa S£ 4. Ledreborg , Hol-steenborg , Bergent Z Wysp "- Fycn , Langcnland 3 pnlsłer * Ficaia». Lal and » i innych małych wysepek. Wyspa f yèn, Fionia ma wszędzie grunt żyzny , miast 3. urzędów Królewskich 5. Hrabstwa 2. i Baronii 4„ 0 dcm es miasto główne wyspy ^ ïezydçncyonalne Biskupa; mieszkań* fców utrzymnia fabryki sukien, ma-teryi wełnianych , mydła , cukru , rękawiczek skùrZanych , i. t. d. handel znaczny prowadzi. Tu też iest Ku* piecka morska kompania. Nyeborg, handlowe i portowe przy wielkim Belcie , przez któren przechodzące okręty tu Cło płac^. As ans i Middelłfahr miasteczka nad małym Beltem , zt§d do Xięstwa Slezwickiego lub Jutlandyi się płynie* Hrabstwa na tey wycpie JVcdds-borg I Gyldcnsteen Baronie : Holchen-ha>vn , Brahe-Trolleborg, SchetUnborg , i Einstedelsborg. Wy- *a8 Wyspa Lnngeland mybôgatsza w urodzase ziemi. Rudki o bing , jedyne na niey Miasteczko. Część znaczniey-SZ3 tty wyspy posia ła Hrabstwo Ablc-fcld. Wyspa Laland, którey Nosków , ms inne: Maricboc , Nies'ed 9 i Sar* kiôbing 3. Królewskie Włości , niegdyś dobra Klasztorów. Hrabstwa î Christiansade , C'hristiansholm , i Knut-henborg. Baronie: Juellingc 3 Winter s -fcorg , i Çhris tiansdal. Wyspa Falster 3 naywięcey dostarcza owoców : na niey miasto 2Vye-kiòb'.ng , otoczone fossami i szańcem , z pięknym zamkiem Królewskim, bogatym szpitalem i Szkołami. Cztery następui§ce Dyecezye s.Madai§ Prowincya lutland. iIIą III. Dyecezya Aalborgska , która Aalborg. od klina północnego, do odnogi Lim* fort się ciągnie , ma 5. miast, y-włości Królewskich , i iednę Baroni^» Âalborg, miasto główne , obszerne , ludne i portowe nad odnogą Lim-fort z zamkiem, szpitalem, dom^mj-2. dla ubogich, fabrykami materyi iedwabnych , mydła i cukru. Zalecone 129 tone sa fuzye, pistolety , siodła i rękawiczki Alborskie, Zbogaca go nayf-^ięcey wielki handel śledziowy , i zbożowy» Skavn, miasteczko w końcu pÓł-hocnym Iutlandyi , sławne hlisk§ ra* niebcśpieczn§ na morzu , od niego bior^c^ nazwisko. Inne miasteczka : Sàb y e, Tysted, i Hiorring, Baronia Lindenborg. IV. Dyecezya Wiborgska, od xv. północy przytyka do odnogi Limfort * 1 or&* od wschodu do Kattegatu , od południa z Diecézya Alarhuską i Rypen-ską , od zachodu z Rypeńska graniczy , ma 4. miasta i 2, Powiaty Królewskie. Wiborg M. S. całey Iutlandyi nad bardzo rybnvm Jeziorem Jsmild3 utrzymuie fabryki płócien i materyi wełnianych. Inne Mariager, Sktvc9 1 Ntekiòbing. Tu też należy wyspa 'w Kattegacie położona , zwana Les-&oi 9 na milę szeroka, a 3, długa. V. Diecezya Aarhuska graniczy v. z Wiborgsk} , blisko golfu Mariager. Aai;httS' fort y i eia »nie sie wzdłuż Kattegatu. Miast 5. włości i urzędów Kró» I lew- ì3© łewskich 8. Hrabstw "a. i Baronii 5. zawiera. Aarhus miasto obszerne i ludne , ozdobne Katedra , szpitalem bogaty m i Szkofami ; ma Port mały lecz bezpieczny, z którego pospolicie pfy-nę z lutlandyi do .Zelandyi ku Kal-łundborgu zt§d o mil 12. RarJers nad rz. GuJen 3 handlowne z Kollegium i Szpitalem na 1 30. chorych. Rękawiczki tuteysze, gliniane naczynia, i sadzowa farba powszechny m»i§ szacunek. Inne : £-beltoftj Horstns, i Skandtrborg. Hrabstwa : Frùsenborg i ScheeÏ. Baronie: Ho^holm, Marsillesborg, i IVilhelmiborg. W teyze Diecezyi lezy wysepka Jnholt * niebezpieczna iegluiacym dla piasków , któremi iey brzegi s§ ©toczone. vi. VI. Diecezyi» Rypeńskfc, ku póf- Ripen. nocy ma Xiçstwo Slezwickie , częścią kray żyzny, ale w'içkjz^ zarosły i pusty; Zawiera miast 7. urzędów Królewskich 4. Hrabstwo *. i Baronia 1. JR.L 13» Ripeti 5 lub Ribe, miasto główne nad rz. Ribsauc , ma Katedrę , Szkoły, i piękn§ fundacy^ na ul Ogie wdowy i sieroty. Prowa izi handel końmi, wotami i zbożem. Kolding, przy uyéciu rz. Aut do morskiey odnogi. Mostowe w tym mieście od Towarów zagranicznych , koni i wołów niemały dochód Królo.-wi czyni. F rider ici a i ed y na forteca w Iu-tlandyi blisko nvai'ego Bellu , prze® który tu przechodzące• okręty cïo pîa-c-• Jest tu Arsenaf , Collegium , i fabryka mydîa. W okolicy naywię-cty tabaki siei3. Inne : Wtilt, W arde S Ring. JCtòbing i Holstcbrce. Hrabstwo Schahenborg, Barania'. RyssaisUcn. VII. Xiçstwo Szlezwickie. Od- vl\. dzielaię. go od Xiçstwa Holsztyńskie- ezwi £,6 , a zatym i Niemiec rzeki isyder i LćWensaue. pomorze cfcîc iestt uro» dzaync ; część iego zachodnią Mars-cblan.i, kosztowna i wysoka grobla broni od zalewu fal morskich. W Xîçstwie liczy si^ miast 13. iedna ïnala forteca »ii. miasteczek , 1. Hrabstwo , i. Bajonia, w R. 1769. byfo I z mie- 132 mieszkańców 243,628. Do tegoż Xię* stwa należą wyspy na morzu Bałtyckim : Alsen , Arroc , i Femtrn i na morzu Północnym : Roem i Sylt, Fohr* Hord s Ir and , Helgeland. Schleswig, Siezwik , M. S. Xiç-stwa przy uyściu Schlcy. Dziel) się na 3. części : Stary Siezwik właściwie zwany, Lollfus 1 Frtdericbsberg ; na wschód Friderichsberga leży zamek Gottorp , który byf niegdyś mieszkaniem ztęd nazwaney dzielnicy Xig-iat na Slezwikn i Holsztynie ; teraz ïezydency§ iest Gubernatora , naywyż-szego Sfdu i Konsystorza. Fridcrichsart, niegdyś zwana ChfL stianpreis 3 mafa forteca nad on'nog| Kieler. Eckernfohrde portowe miasteczko. Flenshurg, handlowne, bogate i i dosyć wielkie , nay ważnieysze miasto w całym Xiçstwie. Z 3. stron opasuig ie góry, y, czwartey oblewa morze, wpïywaigc n&ksztaft podkowy czyni port głęboki i bezpieczny; ma Szpital , dom sierot, giefdę Kupiecką i h'meriû^ miedziana. Między Flensburgiem i Slezwikiem znay-duie się kraina zwana Angdn od imienia dawnych mieszkańców, którzy wyszedfszy zt§d w 5. wieku, zîaczy- 13 3 il się z s§sh\dami lutiandczykami, Sasami i Fryzami , wpadli ■ do w belki ey Brytannii, i obroniwszy iey mieszkańców przeciw Piktów nais-zdom , sami się wyspy Panami uczynili , d'aire opanowanemu kraiowl pazwhko swcy Oyczyzny. Jewcze niektórzy w f-cy Krainie z ich potomków zachowiun starożytny ięzyk i zwyczaie Anglów. Apenrade , hsndlowe , portowe, * w wszelkie wygody życia obfite, Ban dęrslęben nadmorskie na. trak ci© do Iutlandyi z Fionii. Tondern na kępie oblâney rzeki Wîdnu., sfawne robota pięknych Koronek , których handel , ^ iako też bydfa i zboża miasto i okolice bogaci. Husum dobrze zabudowane z portem dla śrze fniey wielkości okrętów. Ztad naywięcey wychodzi koni i wołów do Hamburga i Lubeki, Tônningen główne krainy Ey-derstedt, sławne wybornemi syraml, tóre tu robią , i weïn§ z owiec tu-teyszych wyrownywaigc? w gatunku Angłelskiey ; ma port , w którym handel znaczny prowadza. Frid-richstadt między rzekami E y der i Trem w krainie Stapelholm, po HoLlendersku zabudowane , osiadłe od Lutrów , Men-nonistów ; Anabaptistów , Ormian ^w ,. Kwa- 134 Kwakrów i Żydów. Tu rękodzieła iedwatne i wçjtniane, i znaczny handel kwitnie, Wyipyo Wyspa At sen na morzu Bałty- ckim niedaleko' brzegów Slezwickich, obfUme w wszelkie produkt* ziemi. M ieszkańcy s$. dobrzy mayfckowie. Miasto na niey Sonderburg, z portem wygodnym i obronnym zamkiem Kró, lewsjpm,. Arrota wyspa o mit 2. ku wschodowi od Alien, póftory od Fionii odległa : Miasteczko Arrceskioping. femérn cieśnina w|zka od Xię-itwa Holsztyńskiego oddzielopa , z miastem Burg Grunt ma urodzayny, wody tyłko swiezey niedostatek cierpi. gdyż żadnego źrzódła , ani rzeki niema. Jloem * wyspa na morzu północnym , część icy mnieysza do Dye-cezyi Rypeńskiey należy. Na wyspach Sylt 1 Fohr nnyîepsî sa may-tkowie w Danii. Tu się w wielkiey liczbie poławlaia ostrzygł. Wyspiarze bydłem , zbożem i pończochami *wev roboty handluif. Reszta pochło-riioney wyspy Nordstrand R. i6;4:. «kfada się z dwóch wysepek Nordstrand^ i Pel. * 55 i Pelworm. Wrspa^ Bel gol and ; iey mieszkańcy bawi? się rybełoitwem » lub wyprowadzaniem statków mai§-cych iść na Eibę , Wezerę , luD Eyder. W ty mie Xiçstwie leży włość panuiacego Xiaiçtia na Gliicskburgu, "którcy lenność podlega haywyższemu Prawu Króla Duńskiego. Glucksburg miasteczko 1 zstoelc **zyc!eneyi Xiûçcia niedaleko odnogi Flensburskicy Xiaże na Augustenburgu posiada także na wyspie Alsen Powiat Sun-detreit, 1 mieszka w Z arak. u AugB-•tenburg. Hrabstwo Rewenłlau » leży w Powiecie rzeczonym Sutideweił 3 wprzód była lenność domu Sandbergòw. Baronia Gelt.ngcn t nad morzem wschodnim. . X^two Slezwickie nie należy właściwie do Niemiec, ani uznaie Rzeszy.i Cesarza, ale iest Xiçstwem udzielnym. Na początku wieku XVII.. Dwory Duński i Holsztyński weszły w Ugodę względem tego kraiu i Holsztynu , iż nigdy na części dzielone bydź nie mai§ , ale osobnych dwóch Pa-* nu* 136 I . , , nui'cych 1 dwie Regencje miec powinny przeto lubo Dom Duński i Gottorpski, a zwłaszcza pierwszy na kilka się dzielnic rozmnożył", mło. dszc iednak linie na samey opijcie części dochodów przestawać musiały. Gdyby zaś dom który zgasł, drugi oba Xięstwa cbcymuie. 3Torwegia. Norwegii Norwegia, która Duńczyknwie "gì i Norwegczykowie Norgs zowia , od południa , z'achcdu i północy oblana morzem j od wschodu z Laponią Ros-syiskę i Szwecyf graniczy. "Wzdłuż brzegów na mil 400. wszerz na mil 75. rozciąga się;wcałey obszerności, zawiera mil kwadratowych 5,250. GSry. Kray powiększey części pełny iest gór , bagnów i dzikich stepów. Góry wysokie wznoszą się iedne po-ledyńczo , drugie łańcuchami się eia. gnf, a wierzchołki zawsze śniegiem okryte zostaîa. OcL północy zaczyna się skalista góra , i tam nazwisko ma Koleń , poty m na 2. ramiona się dzieli, z których itdno granicę między Norwegif i Szwecyg czyni, drucie naprzód Dofrefield, daley Lange-feld się zowie "1 ku południowemu końcu Norwegii sig ciągnie. W tee sposób Npr* ln Norwegia na południowy i północny &ię dzieli, W pomorzu powietrze iest wiL gotne , i odmianom podległe , zima iednak dosyć umiarkowana , iz podczas niey ryby łowić mog§ ; w śrzod, ku kraiu i nagórach powietrze iest czyste, lecz zima bardzo ostra i długa , która ten pożytek sprawu, ic , iż w tey porze mieszkańcy wszy-s'kie swe produkta na saniach do Miasf zwoi§. Niektóre mieysca w dobrym roku tyle zboża wydai§, ile go mieszkańcy potrzebować mogf. Większa iednak część zkad in?d się w nie opatrywać musi ; południowi z Danii, północni z Hollandyi i An-fcli*' Nayzyskownîeyszy handel pro- Hindei. wadzę drzewem. Belki, maszty , tar, cicę , łaty , tudzież różne gatunki ryb morskich , iąko to śledzie , stokfisze , rnndfìsze, łososie, i inne przynosz§ im przeszło million Reichstalerów, Srebrne , miedziane i żelazne rudy, tudzież kraiowe produkta , iako : fu, tra , pióra , tron , łóy , skóry , mar* mur, kamienie młyńskie, koperwas , ałun > potaż , i. t. d. czyni im okła, dem 3. miUiony Złł: Duńskich. W morzu Norwegs^im znayduic się ry« ba. «58 ba , którey równcy w naturze niema. Zowl^ ia Xrakcn Ciała iey wielkość w stosowney szerokości na pół-mili wzdłuż wynosi. Na pozór zda-ic się bydź wyspa pływaifca , lub hak na morzu skali ; ty mchem pokry-; ty. Rybacy Nor yc^scy w czasie upałów i dpi po (oiinych puszczaif się dla połowu ryb o mn:, 1 kilka na morze , i wysiadłszy na Kraktna , poznawać umielj,'czyli słę właściwie na nim znaydui§ , rdy głębokość morza zamiast 80. lub 100. sfżni s niema iak tylko jo. lub 40. Polo w na-ówczas bardzo pomyślny bywa , ponieważ "dla wyziewów- Krakena » ryby się podeń zgromadzać zwykły. Rybacy dai§ baczność, ieźli głębokość w równey mierze zostaie, , ieźli się zmnieysza natychmiast umykai§, aby za poruszeniem się tego zwierza » uyść «logli niebezpieczeństwa. Exysten-cya Krakena inż miana była za bay-kę , ale nowe doświadczeni® dowiodły , iż się rzeczywiście ta ryba znayduie. Ludność. Norwegia nie îest kraiem osia- dłym w miarę swey obszerności; gdy miast tylko ma 18. Hrabstw 2. włości Szlacheckich »8. R. 1767. liczyła dusz razem z Faroeńskiemi wyspami bez Isłandyi 728,oę8. Lud pospolity iest prostych > dobrych i*9 obyczaiów » mężny , wytrzyropły •> i biegły w żegludze. Kobiety dowcipne i pracowite. W tych klimatach północnych żyi§. długo. Sławny iest ów Chrystyan Jakób Dra* kenberg który umarł R- l77°- mai^c lat 146. Urodził się dnia 18. Grudnia R. 1624. żył w bezzeństwie lat 115. RHigii sa wszyscy BwangeUckiey Religia. I-uterskiey, Zapadli F ini an d czy ko w ie Rękodzie- le- 1 Lipońrz1 kowie znaydui§ się szr-ze i bałwochwalcy, lecz z po------ oświecenia liczba się ich ta. ^içkszenierïi zmnieysza. Fabryki i rękodzieła ieszcze tu w błahym aa stanie. Naywięcey wyprowadza va surowych produktów z szkod| kraiow$. 1 t Królestwo Norwegskie złączone z Dania również z nia samowładney zwierzchności Królów podlega. Do Roku 1759. miało swych Vice-Kró-lów , których Urz§d zniesionym został , a natomiatt postanowione 4. Trybunały , z których naywyzszy ty Chrystianii gjjdzi sprawy z Appel-l'acyi od 3. innych przychodzące. Dzieli się na 4. Dyecezyc, czy- p0dzi*L U Gubernie 5 to ifCStì 4Ìg^fhus j, Ber- çbif* * 14e» ghetît Drontheim , 1 Warâhus. z ktoryeîl 3. pierwsze leż? 11a południe gór Dofreficlds s ostatnia i.est na północ, ale co do rozległości trzem tamtym wyrównywa. t. I. Dyec^zya Chrystianii 3 czyli Aggerhus, Jggerhuska , nrçywiçksza z południowych ; do niey należy miast 11. Powiatów Królewskich 9. i 2. Hrabstwa ; kray nayłudnieyszy i nayżyźnieyszy w Norwegii. Chrystiania, dawniey zwane Obslo * lub Ansio, Stolica Norwegii, i iey Rządu ; w równinie urodz&yncy przy końcu zatoki morskiey dla swęy głębokości dai§cey fatwy przystęp okrętom do samego miasta. Dosyć iest wielkie i regularne ; na nowe i stare się dzieli. Ma 10,000. mieszkańców-W nadbrzeżu morski m stoi obronny z twierdzg. zamek Królewski Aggerhus. W starym mieście iest dom do preparowania afunu ; za miastem iest wielkiey wysokości góra , z którey ga dobywaj ; także i huty szklane. Bragemes , Strômioe i Tanger , trzy miasta mai^ce wspólne nazwisko Drammen , od rzeki tego imienia , która iest naywiększ§ w Norwegii , wpa* d* zt|d o ?. Baile do odnogi mor* Skiey , 141 fekiey ^ i sïuzy handlowi mieszkań-, fców . który znaczny prowadzj drzewem 1 żelazem. Kongsberg naylepsze miasto w górach między 2. rzekami. Tu dom mennicznf , Kommissya kruszcowa * szkofa mineralogii i rolnictwa 8cc. Dusz w nim mieszka na 11,000. Sławne iest górami srebrneml nay- znacznie, szemi w cafym Państwie. Bo 4,000, górników rudę w nich kopi§. Niekiedy i żyły zfota czystego znay-duii. Przynoszą rocznie w szynach srebra na 300,000, Talerów. Tòns ber g naystarożytnieysze mia-steczko w Norwegii, portowe nad taroka ; nandluie dt^e em. Na pr^y-» ległey póf-wyspie Valoe iest zupa solna. L aur vi gen , niema nad 400. domów , ale tu kuźnice naylepsze wca-ïym krain. W mieście samym iest iedna ru 'a, a druga w iscs, Port bli vki zasïania forteczka Stawem , lub Frièderichswarn , gdzie iest warsztat do budowania galer. Kfageroe handlo-Wne ; Scheen , na 1 rzeczką tegoż imienia. FrMcricbshall nad brzegiem zatoki morskiey , lubo mieysce nie iest dosyć obronne ^ ie»t przeciw Szwedom graniczni fortec? ; w bliskości le£y fcamek Friderichsttin zc wszech stron opa- 14»* opasany skaîamî. Niedaleko feź s§ dwie twierclze na wysokich górach : Guldenlowe i Obcrbcrg Przy obleźenio tego miasta polegi z postrzafu Karól XII. Król Szwedzki R. 1718. Fridć» richsstadt naymocnieysza forteca Norwegii , umocniona szańcami' Koni gite in , îsegram i Aggevros. M.& Àrsenaî i Magazyny. Hrabstwa sa; jarlsterg maigce srebrne ^ory , î Laurvigen rudy żelazne. IT II. Diecezya Chistiansand » w nie/ Christian-miast 4."" i tyleż Powiatów Kr lew-Mnd- skich. Chris ti ans and, Al. w wygodnym po' fożemu. Port ic ze 3. ser011 otacza*? przy uyściu rzeki Torridal. Okręty mog^ się zbliżyć do samych magaz/i n6w. O póf mili leża wyspy ol ton' ne Otteroe i pleckeroe. Na osi a hi i e/ i est forteca Fridcrichsholm, Ar- dai handluie drzewem i buduie okręty t nad rzekć* tegoż imienia. ' Stavano* nad odnogą starożytne. Z Ud Kated*3 R. 1686. do Christiansand przeniesiona-j iii. III. Diecezya Bergeńska , rozlej iergen. g^a wzdłuż mil 40. wszerz 18. iedn^j ma miasto: Ber- Bergen » ÌKjvJlowe 1 portowe, a toaywi?k.ze 'w Norwegii. Leży w dolink , wksz :\l'r póf kofa oblane zatok-i. Z strony l.i^u 7. ger wysokich ie «asfaniaW , • :k iż dla ciasnych wąwozów iesi prawie nieprzystępne, nadto przez torlyfikacye różne iest obronne. Mn Kollegium, Szkoïç marynarstwa , Szkofę muzyki 1 rysunku. Handel powadzi rybami , (tronem , skórami i drzewem , które tu północni No? c .ezykowie pospolicie zwożą, jest w tym Kantorów i do-m w Kupieckich 17. które do miast Anzeafcyczny h należ?. Ztych Lube-czanie mai.* ieden , Hambwczanie ie-den, Bre menez-ko wie 15. Prócz tego ie*t 8. sal ^palitych , do których się Kupcy zgromadzói?. I to miasto byïo niegdyś A-uzeatyczne. Ma dotaci przywiley udzielny dostarczania zboża estfey Norwegii sprowadzanego z obcych krajów. IV. D'ecezya Dronthtimska zawie- ir. Î* i' ìrowincye : Drontheim , Nordland Dròat. 1 l inmar-ck. Ostatni* na zachodnią i k*111, wschodnią »ię dzieli. Dronłheim, DrondhWm miasto Cafe prawie morzem oblane i rzek^ Niddtr > niegdvé rezydencyonalne Kró- Norweskich» AU Collegium, Sc* 144 Seminarium Lapoéskie, Towarzystwo timieiętności, dom sierot, i c ukiernia. Handluie drzewem, rybami, trwa em tfustym i - miedzi§ , którey dostarcza-ig. z. bliskie g ry. T.k r n a Port obronny forteczk§ Chris tians tern i Jrfùnckholmeti. W ostatw ev więźniowie publiczni osadzani bywaig. b olle > lub Moldal po'niesione na mia' sto 1742. zt§d wiele wychodzi drze wa 1 smoïy. Christiansund, niegdyś Xjiilefosen » nie ma nad 3.000. mieszkańców , ale ma'çtn eh i wvg.odnic zyiacych ; handel ich zawi .f na drze wie i rybach Port w za oce otoczony iest skałami i górami, 1 *a skïa^ sïuzy. Koraas wśrzó ■ gór i *ka^ zawsze okrytych śnieg mi, a kt tt w tey okolicy naywyższe sj w cafe/ Norwegii. W poblLkości tego miey' sca ieden Lapończyk R. 1644. odkryj bogata rudę miedziany. Tu to prz 1 Biugmn Towi§ się śledzie Dronteitf1' skie- Nordland Powiecie Nordlandvi s§ wy' wyspy* Spy Sennten, Trorfsoen i Moskoe. Prz/ niey iest ów sfawny prad na morztf zwany Malstrom < u dawnych: Uw foilhus maris* który- 6. godzin od pófnocy do pofudnia » drugie 6. od południa ku p fnocy pi'ynie, i to re gularnie w czasie zbierania i opada* 14S nia morzfc. ■ Prad ten iest nadzwycźay-nie bystry i niebe pieczny , zwïaszcza między kiinem Moskoenas i wysp? Moskoe , gdzie ies naybystrzeyszy , i«J bardziey się zuliża do wysp ]Veroc i Rost tym iest powolnieyszy. Nie pïynie zaś tak , i?.k inne pr?dy w linii prostey, cle wirem się kr^ży. Dwarazy wa dzień przez 3. kwadranse spoczywa ; w tey porze mieszkańcy na polów ryb , lub do trzód swyc«h na wyspie puszczały się. W czasie trwai^c.ego prądu na mil 2. okręty dla uniknienia niebezpieczeństwa oddalać się od niego musza. Ciąg pobliskich wysepek w tym położeniu , ogólnie Lafodtn się zowie. Brzegi ich ńayobfitsze s5 w ryby, a wyspy w naylepszę pastwiska. W Powiecie findmarebii na wy- ^atc^( spie IVardoé , miasto Wàrdtbuus z for-któr§ moina nazwać ostatnia m świccie z strony pófnocy. Handel tu iest. naywlçkszy na Stokfisz obficie Pr^y brzegach poïawiaigcy się. W" lecis przez cafy ieden tydzień sïonce na horyzoncie świeci, tak iż nocy ża-dney w ówczas niezńaif. Na wyspie Mcgeroć , iest góra nad morsk* ostatnia Europie zwana Cap du Nord. W ca-ìey prawie Findmarchii niemasz wsi, K Ini ią6 ani miasteczek żadnych, Pobrzeżd iednak sg ludne dla ryb pofown. Straszne owe skały , które dai J się widzieć od Rotras aż do kresu p inocnego Norwegii, zamieszkane przez Lapończyków Finlandzkich i Findmarskich. Ostatni tymże sposobem co i Norwegczykowie żvia , i dfużey na iednym mieysęu niżeli inni Lapończykowie mieszkaia. Bliżsi pófnocy mieszkaj na górach wśrzód Renthirow, czyli Roftnetójff. Zwierz ten i est iedynym ich majątkiem. Niektórzy do 1,000. J 1,400. sztuk trzymaia. Z nich maia mleko, masło, ser, mięso, i skóry; nadto sami się niemi , i rzeczy swe woża. Lapończykowie Norwegscy nic pïaca żadnych podatków. Lud iest mafego wzrostu , szpetny , mocny , zabobonny i nie oświecony , mimo starań rz^du w zakradaniu tam Szkoï i Kościoiow. Prócz Renthirow obfituie Laponia w żelazo , ofów , sobole , popielice , gronostaic, i inne gatunki pięknych futer. Wyiptf. Wyspy Wyspy Faroer, po Lue. Ferri* »k?e.cn' fnSęS ' » lei^ między; Szko, l47 Szkocy? i Islandya na mil 84. od Ostatniey , 1 tyleż prawie od Norwegii na zachód. Lubo sa pospolicie liczone do wysp Szkockich ■, należy iednak do Norwegii pod panowaniem Kr la Duńskiego. Jest ich 25. ale 17. tylko zamierz kifych. Zimę mai§ umiarkowaną , przeto ich owce przez caiy rok w polu zostaig. Zywia zaś ich bardzo liczne trzody i pastwiska mala wyborne. Owies tylko i ięczmień-sieb. Mieszkańców l"cz-ba na 20,000. okładem wync&i. Han-<31uia baranina solona , pierzem gę-si.m , śledziami, skórami, ïoiem , kożuchami czapkami i pończochami "Wefnianemi. Dzielą się wyspy n* 7. Parafii. Nayznacznieysza z nich Stròmoe » gdzie miasteczko Thorshavn z portem obronnym, Szkota i Szpitalem dla trędowatych. Ta wyspiarze iedyny targ i s kivi na towary swe maia. Blisko tych wysp s§ prądy ; ieden między wysp| JVideròe i Bordos, drugi ku ^ Swìnd: i s and oc , trzeci przy Su- derôe , ten iest niebeśpiecznieyszy i bystrzeyszy niżeli Malstrom w Norwegii, Islandia : wyspa międ3y brzegami Norwegii t Anglii i Grenlan, Ki dyl î4§ dyi leży, o mli 120. okładem od Drolithcimu w Norwegii. Wyspa ta iest ciągłym gór łańcuchem , których doliny służ§ mieszkaniu wyspinrzów. Vv yższe zawsze śniegiem i lodem okryte zowh się Jockeler. Wulkany jr' gór Hekla i Krabi a , sé nay większe | w Islan !yi i ich wybuchania ogniste znaczne szkody przynoszą. Niedawnych czasów góry Ko ligiau i Oeraife pamiętnemi się stały , gdyż na nowo zapalone w nich ognie dobyły się z wielkim impe em. Ztgd lody i śniegi st pione zalały kray bliższy, I a unosząc z soba do morza wielka moc kamieni , piasku i ziemi , zruy-nowały mieszkańców. S§ na teyże wyspie wody cieple , wrzące , i mineralne : źrzó.dło iedne zwane Geyser 0 iedneyże porze codzień wytryska wodę ciepł§ w górę nie kiedy na 60. S§żni , naówczas dym gruby z niego się kurzy. Rzeki, ieziora , zatoki 1 brzegi morskie pełne s§ ryb roz- i maitych. Islandczykowie niemai§c drzewa, torfem palić zwykli. Pożywieniem ich pospolitym iest mleko , ryby suszone , kasza i mięso ; chleb tu iest bardzo rzadki ; za codzienny napóy pii§ serwatkę. Odzienia nosz* z tkaniny własney roboty , zowi^ if Wadrnel ; maiętnieysi Duńskich fabryk uży- *49 * UźywaU. Bawią się wychowem bydła , ryb łowieniem , i żyia długo. Wszyscy sa Religii Luterskiey i ma-a. Biskupów. Liczba mieszkańców w R. 176g. wynosiła 46,201, kray wdłuż mil 110. wszerz 50. rozciąga się Towary ich : ryby suszone , wędzonki baranie, masło , tlustość wielorybia, łóy, pończochy i rękawiczki wełniane , skóry lisie ró ney barwy, suknie tkane iVadmel, pierze, &c. Natomiast knpuiî : żelaza , < rzewa do powozów, m§ki, chleb , gorzałkę , tabakę &.C. Niema ża l nego miasta na tey wyspie , wio ki tylko o kilkudziesi§t chatach.. Skaalholt stołeczna iest ; ma Katedrę Bi knp'j^ , i S kolę. Hoolutti z Katedra drugiego Biskupstwa i drukarnia. Hrapsey ma także drukarnią od R. iyi. w k órey wiele dobrych dzieł" wyszło. Rcikwik znana przez rękodzieła wełniane. Bessastadcr , mieszkanie urzędnik;: Królewskiego , fabryka sukien i folusz- landwoyt zaś Królewski do wybierania dochodów mieszka na wyspie iVidc'y. Islandya leży pod samym kołem biegunowym Arktycznym. Zima tu bardzo długa i ostra. Przez dwa mie-si§ce około przesilenia letniego słońce I50 ce nic zachodzi nigdy zupełnie , tak iż znwsze iest widzialnym ; ku przesileniu zaś zimowemu niewschodzi cafe , przeto w dzień , który w ów-czas niema nad 4. godzin , część tylko słońca widzieć się daie, połowa tylko w same południe. Islandczy-kowie są leniwi, naywięcey czasu na grze w szachy trawią- Skłonność ich takowa skutkiem iest ostrości zimy i długości w tey porze nocy. Lody odrywaiace się w Maju od lądów bliskich bieguna , niosą im drzewa i zwierza , które puściwszy się na sr.orze lodowate , z lodem razem od wiatrów pędzone zostaią. Zdaie się, iż Islandya iest ta wyspą , któr§ starożytność Thule zwała. Zniknicme Reku 178 3, na południe ku vJsPy- wschodowi względem Islandyi nowa się wyspn ukazała. Dym , który się z niey nieustannie kurzył, był dowodem , iż powstała z wybuchnienia nowego Wulkana , którego ogniska bydź w morzu musiało. Podług starych powieści w tymże położeniu by-ïa niegdyś znaczna wyspa długa mil 40. szeroka i$. zwana Frïdand, a na zachód tey inna niemniey wielka , ale pusta zwana Grisland. Mikołay Zeno Wenecyanin R. 1380. zapędzony w to jnieysee falami, rozbił się na wy. 15 r spìe rńsland, gdzie w ów czas Zy-chin panował". Ten go do usług swych przyiął i Gener'aTem flotty uczynił". Puściwszy się Zeno z ta fiotta , uniesiony został nawałnością na wyspę Grisland, którą znalazł bezludną. Dawne Mappy "wyrażaj te wyspy , a zwłaszcza Frislandy? , i nazwiska 10. na niey osad wzmiankuią. Podług Kai ty ( r^llinsz.i y/yęianey R. 159S* Garwowi i by i' icy stolicf. Z tym wszystkim od 200. lat siad żaden nie zostaî tey wyspy, poczytywano ia naw et za baieczna. Ale nowe ukazanie się tey zginioney wyspy,będzie słu: y io do przekonania, że mogły by ż dawniey te kraie , których iuż dziś nieznay-niemy i że taż ie przyczyna zgubiła , która im dała początek. Grisland i Frisland zapa ły się, pewnie pochłonione od Wulkanów. Zeno wspomina ieszcze o wyspie zwa-ney Jcaria na zachód Frislandyi bę-dącey. Nowa wysp'a może iż iest iedną z tych 3. tu wzmiankowanych. Gdy Geografowie pochlebiali sobie, sposobnością czynienia ztąd nowych , postrzeżeń , wyspa ta znowu zniknęła. To iest rzecz* godną uwagi , iż ta wyspa w tymże prawie czasie ukazała się , w którym straszne trzęsłe-. nie ziemi Sycylię i Kal'abryç spustoszyło. 152 W wieku ÎX. Armatorowie Norweg-scy odkryli wyspę Islandyj ; powoli osady sprowadzać tam się zaczęły * ale dopiero w w i e k'a XIII. Królowie Norwegscy uczynili się iey Parami 3 gdy Akwin R. 1262. do Ko* rony Norwegskiey ig przyłgczył. oddziel- Posiada îeszcze Król Duński w « kraie Europie : Xiçstwo Holsztyńskie w Saxo-1>anii'' ni i dolney leżące. W innych zai częściach świata , W Azy i : Miasto Tr&nkwebar na pobrze żu Koromandelskim , mîeysce główne Komp anii Duńskiey ; w Afryce 1 zamki Christiansburg i Friderichsburg ; w Jmerjcc : wyspy S. Tomasza i S Krzyża iednc z Antylskich , i Grònlandya kray w ziemiach Arktycznych. Historya Pierwsi mieszkańcy Danii stali Danii. się pamiętnemi w Historyi przez na-iazdy Państw południowych Europy. Cymbrowte wsławili się zadanemi Rzymianom klęskami. Sami znowu z swych siedlisk od Scytów pod wodzem Odynejn spędzeni zostali. Początki Historyi Dnńskiey , lako i innych Narodów pełne sa dziwów i baśni. Schiold mi&ł bydź pierwszyna Królem Duńskim na lat 60. przed śmierci§ J. Chrystusa. Harold zmar- *y 15; fy R. 9S5. wprowadził do Danii Religia Chrześciańsk§. Swenon syn podbU AngH?- K'nut następca Królem się iey ogłosił i prawa poddanym pr^epi^aï -, pomnożył » ie nowe-mi ustawami Harold i Kanut IV. sïawny powożności§. Nastąpił Oław li. a po i ego śmierci 1095 Eryki, obrany żosiał, dla dobroci kochany od N?ro n. 0 ' Mikołaiem , Ery-k*< ~i, II. i 111. Swenonem III- same ?< ' '7«nia wewnętrzne i- woyny-\ -ni r przywrócił spokoynosc, v* ti ił sp a wiedli w ość. Kanut II» syn R. 1182. prawa lenne do Danii ^prmvadzif. Waldemar brat powiększył krain potęgę, zmarïy R. 1241. Ervk syn panował i zginał wsrzód burzy domowey. Atei B atobóyca z ręV poddanych śmierć odniósł. Krzysztof brat wstąpiwszy na Tron 1252. muł następci syna Eryka V. Ten wydał zbi r praw Birkerett zwany , zabity iak wiciu innych przed nim R. 1286. Eryk VI. i Krzysztof II. okupili bezpieczeństwo życia 1 Tronu nadaniem licznych swobód poddanym. Utwierdził ie Waldemar III. i Małgorzata Królowa Norwcgska. Ta Se. mirami* przez Unia Kalmarskf R. Î39/. trzy p łnocne Królestwa Danii , Norwegii i Szwecyi złgczyla. Eryk 154 Eryk VII. syn WratysîVwa Xci a Po-merannii Siostrzenice Małgorzaty ie-szcze za iey życia Koronowany memi aï zdolnych przymiotów do wpadania 3. Państw rzgdami. Krzysztof B'awarczyk wezwany na Tron , ledwie utrzymał" burzących się Szwedów. Po iego śmierci zerwali związek Kalmarski i Kanutsona Królem swym obrali. Niebyli w stanie Duń-czykowie przymuszenia Szwecyi do podległości obranemu przez nich w Roschildzie Chrystianowi z (Idenbur-ga potomkowi Eryka V. Chrystian I. podpisawszy Kap! ulacy^ podany sobie od Narodu , która uszczupliła granic władzy iego , starał" się to nagrodzić rozszerzeniem panowaniu. Jakoż ziednał robr wolnością powrót Szwedów do Unii » Slczwik i Holsztyn po śmierci -ostatniego Xiazçcia spadłe na niego p awem Sûkcessyi do Danii przyłączył", 3. Korony Ì 2. Xifstwa synowi zostawił", Jan chcąc wichrzących buntowników w Szwecyi uskromić, surowçscia cały Naród oburzył", i kraiów w zamięszaniu R. 1513. odumarł. Chrystyan II. syn iego srogi Tyran przez okrucieństwa i niesprawiedliwości dopełnione W każdym prawie rodzaiu stal" się po-wszechney nienawiści celem. Zrzekf si?' 155 się Naród podległości Despocie i Fryderyka Xcia Holsztynu do Tronu Wezwał. Chrystyan osadzony w Sort-d rburgu na wyspie Alscn 26. lat w ciemnym więzieniu zostawał". Po śmierci Fryderyka R. 1533- piał" się na Tron utracony Chrystyan II. po-m0ćf Karola V. teścia swego wsparty , ale moc i woli Narodu utrzymała Chrystiana III. Syna Fryderyka, a oporni Norweeczykowie utrat§ swych przywileiów ukarani zostali. Rzad Duński zbliżał" się coraz bar-dziey do Arystokracyi , i takim był pod panowaniem Fryderyka II. i Chry-styana IV. Fryderyk III. przy wstąpieniu na Tron niebył" więcey iak Doża Wenecki, Norwegczyków do posłuszeństwa przymusił ; niechęci duchowieństwa i Mieszczan ku Szlachcie Użył' za sprężynę do poniżenia iey dumy i władzy, uczynił się ^net panem absolutnym i dziedzicznym , i r. x66r. Stany przywiódł P°dpisania Aktu, który ieml i następcom Sukcessy§ Tronu i nieokreślony władzę zapewniał. Chry-> styan V. potęgę kraiu wzmocnił, absolutyzm sprawiedliwością ułagodził. Równie dobrych miała Królów Dania, w Fryderyku IV. i Chrysty-VI, ci sprzymierzeniem się z obce- i $6 z obcemì Potencyarai , rozszerzeniem handlu, założeniem fabryk, dźwignieniem miast dali większj moc i znaczenie Państwu swemu. Fryderyk V. polepszył" prawodawstwo Duńskie , karność woyskow^ i Marynar-stwo ustawami określił. Teraźnioy-szy Panui^cy Chrystian VII. wst^piï na Tron R. 1766. pochodzi z Domu Holsztyńskiego na Oldénburgu, wiedzie ród swóy od Chrystiana I. kóry był" synem Teodoryka Hrabi na Ol-denburgu. Norwegia, iako iuż wspomnia-fem , mi afa osobnych swych Królów do R. 1575. w którym M afri; orzata córka Waldemara III. Króla Duńskiego zostawszy Królowa Norwegii , przez zamęzcie swe z Akwinem iey Królem, obifwszy Tron Duński po śmierci Brata swego , obie ziednoczy-ła Korony. Konstytucya Państwa Duńskiego zawiera się w prawach ustanowionych przez Fryderyka UL okofo 1660. żwawych prawem Królewskim Lex Regia , a które dopiero R. 1709. pod Fryderykiem IV. drukowane zostały. Te się dzielą na Artykułów 40. treść ich następnika : 1. Żadna inna Religia nie ma bydź w kraiu, U 15 7 iak tylko Chrześciańska Auszpur-skiego wyznania. II, Kroi Danii i Norwegii nikomu odt§d na świecie podlegać niema, wyższym będąc nad wszystkie p awa ludzkie, niebędzie znać inney władzy nad swoia , prócz t lko Boskiey. III. On ieden i sam ma moc stanowienia , odmieniania i znoszenia praw podîug zdania i upodobania awoiego. IV. Wstzystkie U-. rzędy 1 Magistra tury nieograniczoney władzy Króla podlegać powinny. V. W mocy tylko iest Króla zawierać pok y , wypowiadać woynę .•» wchodzić w przymierza, nakładać podatki. VI. Przy nim iest naywyższfc zwierzchność w rzeczach tyczących się religii i nad zgromadzeniami du-chownemi. VII. Cokolwiek się ścl§-ga do rzfdu, wszystko od niego zawisło , z iego podpisem i pod ie-go imieniem wychodzić ma. VIII. Małoletność Króla trwa tylko do lat 14. IX. Testament poprzednika ma rozrzedzić opieka małoletniego na-stępcy. Jeźli pozostałe Kr. Iowa wdowa , ta iest Regentk§ syna z przyda-nemi 7. Panami Radnemi, którzy Wszystko co się tycze rządu , większością gfosów stanowić będ§ ; każdy 2 nich ma iedng kreskę , Królowa dwie. Wszystkie rezoJucye i rozkazy 158 zy pod imieniem przyszłego Króla wychwać powinni. X. jeźli umrze Królowa , lub za m ii poydzie , jiay*-' bliższy z familii Króiewskiey byłe miał lat 18. sfcaie się Regentem , i ma w Radzie z. kreski. XI. Jeźliby z*aś żadnego takiego w familii p'a-nuiacey nie byi"o , 7. ministrów z równą moca Rcgencya sprawuig. XI I, Na mieysce zmarłego, kib odpadłego ministra, inny ma bydź, obrany. XIII. Ci Ministrowie przysięgać powinni na wierność i posłuszeństwo , i iako nayusilniey zachowania w całości nieograniczoney władzy Króli przestrzegać będą. XIY. Winni sa zdać ścisłą sprawę z wszystkiego wy-szłemu z małoletności Królowi. XV. W tymże momencie , w którym Król umiera , naybliższy Xiążę Krwi pa-lYimcey bez żadney formalności, lako prawy następca ♦ rzgd obeymuie. XVI. Kr 1 ina bydź uroczyście namaszczonym i Koronowanym. XVII* Poddanym swoim do żadney przysięgi ani sfowney., ani pisancy nie lest obowiązanym, "ani w żaden sposób czynić iey niepowinicn. XVIII, i XIX. Królestwa Danii i Norwegii, ze \vszy-stkiemi Prowincyami , wyspami 8tc. iak posiadał" Fryderyk III. i cokoł-wiekby następcy iego zdobyć mogli w rę- 159 w ręku i mocy iednego Króla zastawać powinny. XX. Dzieci Królewskie, mimo nadziei dostąpienia Ko-, rony z kolei starszeństwa » przestawać m ai 3 na wyznaczonych sobie dochodach pieniężnych » lub dobrach ; których ostatnich użytek do nich, własność do Króla p leżeć ma, Toż o Królowey wttowey. XXI. Xiażę ze. krwi panuiącey, ani żenić się, ani się z kraiu wynosić, ani w obc^ służbę iść ni ;a yże , bez pozwolenia Króla. XXII. Córki i Siostry Królewskie bę i a utrzymywane przyzwoicie od Króla. « o ki za iego wiedzy Za mąż niepoyc!.1. Od Kr la woli zawisło wyznaczenie posagu; powinny zaś dać na piśmie za ęczenie , iako nalym przestawać , i nic wię-cey żądać nici ędg. XXIII. Gdyby w przypadku śmierci Króla, następca znaydowai' się za granicą, a dla choroby , lub ińncy przeszkody we miesiące po doyściu wiadomości do kraiu nie ziechał, w tenczas naybliż-S2y z lamilii będzie Vîce-Regentem, lub Regencya zostanie urządzoną, Uk gdyby w małoletności Kr. la. XXIV. Familia Królewska płci obo-|ey ma naypierwsze mieysce po Kró-^ a porządkiem bliższości krwi do następstwa Tronu należy, XXV. Przysięgi wykonywać przed żadnym sa- i6o i sacïem niebçdziej iak tylko przed Kr lem, ln od nie o wy, n clonym Kommissarzem. X, VI Kr i« ie Danii i Norwega p-sia i i v. lad. ç a' so-lutn§ i nieogranic zony , w znaczeniu obszerniey-izym, niżeli xę m'a-ią te wyra/y w k alach , g»?r."e Królowie Chrześciań c:y . . iedzuzni abso-lutnenii ss -Monach ami. Toż ma się rozumieć o T 1 wycK , gdy z na-'Çpstwa T tyldzie na kądziel. K ob; ki Im'e r się mówić, lub czynić prze i ;•/>•> te y wi'adzy , ukarany zostanie i ko zd,ayca Korony , kar§ przeznacz on} występkom Obra-, żonego Maiestatn. XXVII. Potomstwo oboiey pici id jce w prostey linii męzkiey, pierwszeństwo ma do Tronu przed potomstwem od takiey-że linii żeń kicy pochodzącym. Równie potomstwo pfei oboiey Oycow-sk ie pierwsze, iesfc do następstwa , ni-żeii macierzyste, XXVHI. W spadku Tronu na pïeé żeńska , idąca od starszego Xi§żęcia ina pierwszeństwo» póki linii męzkiey stanie. Po iey wygaśnieniu, tenże porządek w linii żeńskiey zachow'any bydź powinien. XXIX. i XXX. Artyknï następstwem dzieci Frydervka III. rozrządza. XXXI. do XXXVI. Stanowi, że gdyby ani syna , ani córki nie-zostawif, tedy na synowców, sio- Strzeń- 161 strzeńców i. t. d. Tron ma spadać. XXXVI.h Malunek Królowy, lubo b iby naypotężnieyszy w swym wia-sn. m kraiu , powinien we wszystkim ulegr.ć i bydź powolnym żonie , lako Królowey z następstwa udzielney , ani nie może sobie rościć żadnego p awa do Korony z ożenienia swego- XXXVIII. Urodzone po śmierci O ca K.óła dzieci id^ do Sukres-syi i Tronu , pcdi'ug kolei starszeństwa. XXXIX. O urodzeniu dziecięcia w fa mi l' i Krolew::kley badź syna , b|di córki , rodzice mai§ uczynić doniesienie Królowi z wypisaniem Imienia i *dt ia urodzin, i prosić go, aby to doniesienie podpisem »wym Za ś w "rad czy Ï. lekowy dokument po-dwóyny ma 1 vdź w Archivi?m złożony i p ii nie rlr;eż'iiy. XL. Cokolwiek się o dzieciach względem Sn-koessyi mówiło , powinno bydź rozumianym o dziecin h prawego loża. °to "iesfc zbiór konstytucyi Rzfdu żu-pc Tnie absolutnego , k óremu pod daf Sit nic-gdyi wolny Naród , n.kprzy-Fuiìsem , ;..le wewnętrzna walka i nie-2godi znękany. ' * Prawa-Cywilne Duńskie skïad'aîa się z dawnych ustaw i zwyczaiów Narodowych , w części zgodnych z Pra*^ ^;eni Rzymskim , w części przecł-JL wnych, ï6z wnych. Xstwo Holsztyńskie wchodzące w ciafo Rzeszy Niemieckiey używa Prawa Lubeckiego pokrewnego z Saxonem. Waldemar R. 12 31. zebrał" w iec1n§ Xiçgç rozrządzeni» swych poprzedników. Przyrìaf do tego wiele nowych ustaw za przyzwoleniem Stanów. Ztęd urósł" zbiór prawem Duńskim zwany. Przy końcu wieku przeszłego Fryderyk IV. zbiór ten zreformował", processa skróci? i wszelkie niepotrzebne formalności w s§dach poznosił". Dla tego nayniniey w Danii Patronów. Zgadzai§ się świetli i świadomi tego Państwa Pisarze j że Codex Cywilny. Dnński iest d-otgd naylepszym w Europie. Zawiera się on w itdney tylko XU-żce. Wszystkie iey ustawy tak sa krótkie , i iasne , tak dokfadnie pisane, iż niema cziowieka , któryby nie-mógf bydź sędzig w wfasney sprawie. Każdy chłop w Danii od roku~i8. do 40, obowi§z'any iest do zaciągu. Żołnierz niemoże osiadać tylko w tey ziemi, do którey iest zapisany, ina-czey byfby miany za zbiega. Szlachta ma prawo i wolność polowania , ryb fowienia i kolłacyi , mocj którey używa dochodów Kościelnych. W sprawach tyczących się honoru i życia nie odpowiada tylko przed nay-v/yhzym Trybunałem Królewskim, w in» 165 W innych z'a§ co do dóbr , 1 dfugów Sądzi się przed sçdzî§ Prowincyonal-r\yrn. Chfop otrzymuiacy urząd iaki, lub godność, szlachectwa Osobistego używa. Chrystian V. wprowadziï tytuły Grafów i Baronów lennych. Dom ceinieyszy mieszkania Baronów . z stem włok , Hrabiego z trzema set włokami od podatków s§ wyięte. Baronie te i Hrabstwa niemogą bydź zastawiane, ani bez wiedzy Króla alienowane, ani konfiskowane iak tylko za występek obrażonego Maie-statu, i w tym przypadku spadai» na Unią naybliższą. Hrabiowie Panami są kruszców w ich ziemi zna-ieść się mogących ; mai§ Juryzdykcya nad swemi domownikami, i stawio* ne przez nich w Kopenhadze domy wolne s£ od kwaterunków i podatków. Zdaiç się , iż ńayściśleyszy zwi§- Związek* zek między Danif i Szwecy§ zacho- mfsQcbę*~ dzlć powinien. Położenie tych dwóch mi. kraiów naydogoinieyszym go czyni pożytkom i interessom obydwóch Na* rodów. Zostaiac niegdyś wspólnie pod iedn§ Korony , mai§ nadto no* wy do tego jp$wód w pokrewieństwie i 1 164 panuUcych Dworów, (c) Ale iest ia-kaś dawna 9 a szkodliwa wspólnym in-tcressom między gemi Państwami nienawiść , która w nich długie, i zawzięte z obu stron woyny wkorzenifa , a utrzymuie roszczone na przeciw sobie pretensye. (d) Trwai.jj iednak między Dan 13. i Szwecyi umowy. Wszystkie; Szwedzkie okręty i obce nawet, ale z towarem r!o Szwedów należącym miały mieć wolne przeyście przez Zunt i Belt bez cfa i rewizyi. (e) Oba Państwa dla wygody żeglu-i-jcych między Schagen i SolstcrboQ, ognie utrzymywać obowigzały się ; Dania za odstąpienie prawa do eia na [c] Doro Holsztyńskich Xiążąc , czyli linia Krô- v lewsk-i panuiąca w Danii pochodzi od Chry-styćrna III- >zai Holsztyńsko-Eutyńska od Brata iego Adolfa, ra panui'e w Szwecyi; od tegoe Adolfa Holsztyńsko Gotterpska pochodzi , i iesc w Roisyi. Obie linie ostatnie Lube-ckiey nazwisko maią.- Ztych się rozrodziły domy Holstein-Sonderburg, Holstow-Gluck* sburg ćrc. Królowa Szwedzka iest siostrą Kcola Duńskiego. fd] Formuią Duf.czykowie pretensyą naprzód do Szwecyi , iż iednemuż berłu dawniey podle, gała, pfìwtòre do niektórych ï'rowincyi , ia-ko Gotyi, Bahuzyi, Skanii, Jemptlandyi &c. Które prawem oręża 5z wędzi pod moc sw% zagarnęli. Xe] Mocą Tr-ktatu Roszyldskiego R. T6^S. potwierdzonego Lundeń>ką umową 167p. ale zniósł tę wolność dla Szwedów Traktat Sztokblmsk» 1720. 165 na Zuncie płacić mi afe co rok Szwecyi 3,500. Reńskich. Okręty Szwedów zamek Duński Kronenburg, okręty Duńczyków zamek Szwedzki Eiscnbut"^ przechodząc przez Zunt witać z dziaï powinny , n tyleż razy odpowiedziano im bydź ni a. Strona îer'na druga wprzód trzema niedzielami ostrzega, gdy więcey nad 5. okrętów woien-nych , lub 1,200. ludzi na morze Bałtyckie , albo na Ocean wysyłać chce. Nicwchodzić w związki, któreby stronic drugiey by l'y szkodliwe , nieda,. wać do portów zdobyczom swych nieprzyiacióf przystępu , przyrzekły sobie Traktatem Sztokolmskim, R. ^720. w którym tei umowioi-io, że Poddani Szwecyi w przechodzie przez Zunt tymże warunkom podlegać mail, iakim podlegaia Nacye nayprzy-iaźnieysze Danii. Uważai| dzieiopi-sowie , że we wszystkich woynach , które Dania z Szwecya toczyła , zawsze prawię, mimo sir równości zwy-clęż.ona zostawała. Czego tę , i słusznie mym zdaniem naznaczali przyczynę : Chłop w obydwoch Kralach iest Żołnierzem, ale ten Chłop w Szwecyi iest Obywatelem , w Danii niewolnikiem. W nlnieyszym stanie nàymocniey %zy przyiaźń Dwory Danii i Roju syu 166 'syi. Weszły byfy z sob§ w związek R. 1712. przeciwko Szwecyi. Odtąd dawaîy sobie wspóiney przychylności dowody. Traktatem Koppenhagskim R. £7^0. umówiły się, iż na odnodze Rygskiey okręy Duńskie na morzu Bałtyckim począwszy od Domeszms , na morzu północnym od C'ap Ńord do granic Państwa, na całym morzu białym do uyścia Dźwiny, pierwsze witać mai§. Banderę Rossyiskg. Wzaiem Rośsyi-skie wzdłuż brzegów Danii i Norwegii , przy wyspach Islandyi 1 Fero mai§ czynić Duńskim powitanie. Strona przywitana , w równey liczbie ( a ta zawsze nieparzysta bydź powinna ) odwitać ma. Na morzu Bałtyckim od Bornholrau do rdnogi Rygskiey, żadnych sobie powitań nie-czynif. Kupieckie okręty przed wo-iennemi sctìylai$ swa bandire. We dwa lata, też Państwa gwarantowały sobie wszystkie swoie possessye ? 1 przychylne na wzaiem usïugi zapewniły. Utwierdzona byfa taż przy iaźń poźnieyszemi Traktatami. &• 1780. weszły z sob§ w ligę zbroyne/ neutralności, umocnioną potyra przystąpieniem. innych Potencyi. W ciągu trwsifcey woyny Rossyi z Port?-okazywaïy lak naylepsze porozumiewanie się. Prócz tego sekretne umo* W)T 167 wy i pokrewieństwo Utrzymnią między Dworami Koppenhagskim i Petersburskim związek pożytecznieyszy dla drugiego , niżeli dla pierwszego. Bo związek ich z iedney strony, ra-czey iest zwi§zkiem protekcyi, niżeli równości. Co do Polski , prócz posiłkowego przymierza za Bolesława Krzywoustego R. ii 21. (f) oprócz Alliansu odpornego za lana Kazimierza R. 1657. (g) niezna Rzplta innych zwiazkó-w z tym Państwem. Doświadczała jednak wpływu Dworu Koppenhagskie-go w popieranych pretensyach Dys-sydentów 1 szkodliwych dla nas za-, my- [fj Wyprawę w ówczss spoiną Bolesław z Miko-faiem Królem Duńskim przeciw Warcisławowi Xiążęciu Pomeranii pomyślnie odbył , i na utwierdzenie przymierza córkę swą Magnusowi Królewiczowi Duńskiemu poślubił, [g,] Na mocy tego Traktatu , gdy Karol Gustaw Król Szwedzki wkroczył z woyskiem do Polski , Dania mu woynę wypowiedziała » i na woiowanie kraiów iego obróciła swe siły. Ale tręiny Gustaw podołał się opierać slła-bey dwóch 1'aństw potędze, i zyskowne dla siebie zyskał'Traktaty ź Danią w Roschildzie , W Oliwie 2 kolską R. 1660 Ufał mocy i szczęścia Gustaw s zerwał ledwo cc- podpisana z Danin przymierze , i do Zelandyi z woy-skięm wtargnął. Wieodmówili' posiłków na obronę przyiaciela swego polacy , wyprawiona część woyska z Czarnieckim, dopełniła ab«-wnrkòw Alliansu, my sfa eh Rossyi. Z Prusami od Traktat1/! w R. 1701. przez który Dwór Duński Fryderykowi T ty tui" Królewski przy kii ai' trwa li rmonia , ie-żcli nie ścisł'a , przynaymniey mezer-wana. Z Domem Austryackim od R. 1750.. zostale w AU i atipie -Gwgrantu-iacym wzaiemne possessye. Z Francy 3. , Anglia 1 Holland y.i ma kilkokro-tne k on w e ne y e h sn; ' 1 o w e , m oca których te Narody , iako nayprzyiaźniey-sze eo 'ło ceiT , żeglugi i swoich towarów i produktów uważane s.j w Danii. ROZDZIAŁ II. Granice i rozle-gtość. S Z IV E C Y A. , r ■ . . ■ v_^/ Zwecya , kt' r§ w iezyku kralo-wym Suerike zowia , graniczy na póf~ noc z Laponią Rossylską i. Norweg-sk$ , na wschód z Rossy g , na południe z morzem Bałtyckim , na zachód z Norwegia , zatok| Katligat i Siind* W rozległości ma mil kwadratowych 12,968, Dwie 169 Dwie tylko pory roku zna Szwe-cyn -, zimę , k..óra przy tęgich mro- ziemi. Zach i ostrych wiatrach trwa 9. miesięcy , i lato niedfuższe nad 3» miesiące , ale rak gorące , iż w tym czasie iarzyny *1 zioïa wschodzą , i wkrótce doźrzewaią. (a; Kray iest górzysty, pomorze otoczone sli£ fartu , na których bil. ko tysijca iest osad. Sa one nieiako zasïona przeciwko ■ wo-iennym nieprzyiacielskim okrętom. Zboża maio ;>i? rodzi , przecież Scho-wen, GothlnnJ i f iti land 9 wlęcey wydarł , niż inne Prov/ineye. Przed rokiem 1771. póki by i'o wolne p'aleiue gorzaïck, (b) wprowadzano z obcych kraió'w zboJ;a za 800,000. Talerów* a mieszkańcy pófnocni żyli chlebem z korzeni ziói' , z kory brzozowey i ko- [3] Sprawnie to słorce , które w ów cza"? bawi na horyzoncie Szwedzkim przez godzin 18. luh 20. na dzień , i że żadna chmurą zasîonione nie bywa. Niebo tli .bowiem prawie zawsze pogodne bywa , i dla rego chociaż na godzin 20. nocy w *ivnie są dtugie, iednak od miesiąca i biafojci śniegów są bardzo iasne. Czasy Z3Ś ta!c są stateczna , iż odmianę powietrza dniem, lab dwoma wprzódy, hez chybienia zgasiuia, [b] Zakaz palenia Gorz^ek pocz>tuia ?a bJąd Administrai Gustawa III. prócz pokrzywdzo- ney wolności Oby watelskiey takową ustawą , stracîï skarb natym przesjło lo. roillionow , tnuąiał więc palenie go zafek powrócić mieszkańcom Fiiilandyi } pod obowiązkiem lekkiey «çUsy* typ kości rybiey tartej robionym. Pastwiska maia dosyć dobre , ale kruszców , osobliwie miedzi i żelaza dostatek, okofo których przeszło 30,00o. dusz pracuie. Niezbywa też na zio-cie i srebrze. Lasy lubo iuż spnsto-. szone w znacaney części, sg iednak ieszcze wielkie i rozległe. Ryb także obfitość ; śledzi naywîçcey się pofawia przy brzegach Gotenburga-Z chowu bydfa mierny pożytek. Sprowadzone z Matolii Wielbłądy dafy się rozmnożyć, i tę korzyść Szwedom przyniosły, że do użycia swego mnig w krain Kamelor , a w czasie i zbyWać go będa mogli. Lasy obfitui§ w wszelki gatunek dzikiego xwierza , a renifery domowe naywię-kszy Lapończykom pożytek czynią. Ludność, Szwecya nie iest, ani może bydź ludnf podług swey obszerności, będ§c kraiem przez połowę większa zalegfym górami, lasami , piaskami, ieziorami i bagnami ; liczy przecież mieszkańców 2,861,000. miast 102-Pastoratów 1,381. do których far i Kościołow 2,538. należy , włości Szlacheckich 1200. W stosunku krtiu V 1 , 171 ii a iednç milę kwadratowa wypada dusz z 21. (c; Religia panui^ca iest Luterska , » lubo Katolikom , i innym sektom , {,aan(jcl; wolne iest sprawowanie obrządków swey wiary. Maia iednego Arcy-Bi-skupa , i 14. Biskupów. Jeżyk Szwedzki od Duńskiego wymawianiem prawic tylko się różni. Finneński wiele ma podobieństwa do Estońskiego, mniey zaś do Lipońskiego. Szwedzi lubią nauki, zwłaszcza w Ekonomice, Historyi naturalney , Geografii, starożytności i dzieiach kraiowych doskonalić się starai^. Prócz rozma- * itych szkóf, maić*. 10. Gymnaziów , 3 Akademie , 3. Uni vers ita tes , towarzystwo umieiçtnoscî, i Akademia kunsztów. Fabryki i rçkodzieïa lubo za Fryderyka I. rozmnożone i polepszone zostafy , wiele im ieszcze iednak do dobrego stanu brakuie. Toż mo- fc] W Siwecyi ludzie przychodzą do naypoźniey- s?ey starości. Sławny IVargentin członek Kommissyi ustanowioney w Szcokolmie do^ u. trzymywania porządnych regestrów ludności, zapisywania liczby co rok umarłycb i rodzących się w całym Kraiu , liczył w Szwecyi 2,036, męszczyzn , 5,540. kobiet starszych nad lat So. a między niemi znaydowało się kilka o- sòb , które przeżyły lat «to, aż do III. i 120. jest to nades znaczna liczba w prcpóE-eyi ludności. można i o handlu mówić, lubo go Szwecya obszernie prowadzi, i ma wiele kratowych towarów , iako to : żelazo wyborne , któró iest naycel-nieyszym bogactwem Szwecyi, wy-» prowackaij go rocznie tak wyrobionego , iako i w sztabach przeszfo 333.000 szyfunt w; Miedź przednia i inne kruszce, których razem roczni szacunek na 2,500.000. Rcie.hsta-le rów wynosi. Drzewo rozmaite * belki, maszty, tarcice i wielka moc potaziu , saletra , proch , kobolt, Liny, Szafian , ryby , futra, smofa , Bcc. których odbyt roczny uczyni 3.700,000. Reich staterò w, (cl) JM ai i sól warzony, ale tu nie wy-, starcza potrzebom mieszkańców. Moneta, Moneta w Szwecyi podług usta- wy Seymu 1766. ma szacunek stosowny do waloru Reichstaierów, tak w większych , iako i mmeyszych sztukach. Zt§d s§ ćwierci i osine CZÇ- { 14- fregat, 29. Galer, 77. Szebek, prócz większey liczby szalup *1 innych statków. Rzeki i ieziora znacznieysze sa*. Bal.Elbę , naywiększa rzeka w Szwe-cyi , wpada do odnogi Botnickiey. ( Wszystkie większe rzeki Szwedzi Elbjtn zowi^. ) Motała Elbe wypïywa z ieziora JVeter i zabrawszy rzek 17» przy Norkiepindze Cormuie na 16. stóp wysoką kaskadę , i do morza Bałtyckiego Uchodzi. " Rzeka Gothii ™a początek z ieziora fVcticr, a uy-*CIe do morza Bałtyckiego przy Go-sny,iv.-gii. o 0SmÇy mili przed ?'?e» robi kaskadę wody z wyso-a 1 z wielkim rzumem spadaiącey. -îi.mumkacya żeclowna , któr§ po-s«nowiono zSztokolma do Gotembur-^ 1 morze Bałtyckie , godna iest agi. Przechodzi naprzód przez vZl*ro M alar, przez rzekę Arbo gę i , przfï iezioro }Yvnr ■> zt$d do r.zę* *76 rzeki Gotbii : na którey , iź kaskad3' ieśt zawada, przeto służy i k -naiy •' porobiono. 3. Jeziora s;i ntfywiększe ; Melar , Werier i lï'ct.r, ost» ; : le »ay-gfçbsze , gdyż w niektóry t h rniey- j scach głębokie iest na 300. sr/ni 1 a zatym głębsze od morza Bałtyckiego , którego głębokość nie wynosi nad \ 50. s§inl« Pobliżey mięszkaiscy z szu- ' mu, który ria tym ieziorzte słyszeć . się daic , poznaia następuigc§ niepogodę 1 burzę. Mieszkań- . J*ko Dania > tak i Szwecya kra- cy dawni, iem ie fc dawney Skandynawii. Sia-roźytność wyspa ia zwala , bo ni^ była ieszcze iey wiadoma 1a eie' śnina dość obszerni , która i est mi?" dzy morzem białym i Ladogf , a któ' ia i| z Sarmacyą, a teraznieysza Roś- . sya ł'§czy. Dawna Skandynawia cizie-lila się na różne naro'-y, których *e. były nazw i S !< 3 " Skandyowic, czy'1 Skanio wie , gdzie dziś Schoncn Pr0' j-wineya nadmorska , część południo^ l SzwecyL Za niemi HillewionowiC' gdzie dziś Gothia ; ich sąsiedzi chiozynowie i Sintofinowie. W cz?' ści wschódniey., teraźnieysżey ï?lîV landyi by i' Naród Filingów , od kt°' ryć h podług świadectwa Pliniusz kray nazwany F inni a. W północn^ Skandynawii byli Lappiowie, cz> j l77\ " r rdalrv Sweonowie , lub Łappionowic, Mley » Co. Swe owie, tfrkzc G eto wie , to wie. ■ , - . " - • \ Dzieła Szwccv» na 5- wielkich rotoŁ części. Te są: i. Szwecya wïaWH»"»» 2. Gothia. 3. Nor Un y a. 4- Lapo-nia Szwedzka. 5. Finladya. ï. Szwecya wîascivi a nayp cv ę?wcc^a w sza Pro w ine y a Królestwa 3 i g-iewła^iw# , naywięccy miner i kuźnic znaydme W. , graniczy * górami Hcrwcgu, odnogą Bolnicka, Gobif 1 * Składa >ię z 5. S arostw , czylir Powiat;av , to iest: bpiardyi . Su er-manii , Westernunii , Nirycyi , 1 lekarlìi. / 1. Uplatał, w wymawianiu Szwedów 0pland, zamyka miast 7. 1 ie" den Zamek Królewski. Stockholm , po Łac. Holmjd S to-Mm, stolica Państw a 3 mieszkanie Król w, \ mievsce Seymow. V. położeniu wygodnym dla han- lu . gdfie ie loro Mclcr z morzem i* Ityckim się ł§czy. Obwód iegó na 2l * liczba mies2knńców do 100000. wynosi. Zabudów?.ne i®st na 7* spach , czyli Hol wach. Ulice w*zę-szerokie i czyste ; domów prze-*Ł *zi0 ' szïo 5,000. powiększey części murowanych i pokrytych dachówkg i bladli żelazna , lub miedziani. Ma A-kadcmi§ umieiętności , Malarstwu, rzeźby , i muzyki , szkołę rysunku i modelów, Akademią kraiowego ię-zyka zafożon§ od panuigceeo Gustawa III. R. 1786. towarzystwo dla rozkrzewiania Chrzéscianskiey Religii , Kollegium Królewskie medycyny , 4. rafinerye cukru , fabryki szkła i porcellany , manufaktury iedwabne , weïniane i pfócień rozmaitych , i warsztat do budowy okrętów. Zamek Królewski i Biblioteka gmach wspaniały i ozdobny. Magazyn żelazny dla swey wielkości, niezmiernego mnóstwa wychodzących i wchodzących towarów , i położenia wygodnego dla ładunku okrętów godzien ciekawości. Admiralicya. 4. Instytu-cye , gdzie młodzieży 2,700. wycho-wuie się. Szpital dla szczepienia ospy ubogim dzieciom zafożony R. 1761- Dom sierot od FrankmasonóV R. 175 3, fundowany. Sztokolm wielki handel prowadzi, tak 'wewnątrz Państwa, iako i z obcemi kraiaini* Por-t ma dobry i bezpieczny , dla zasłony gór ; ale dla skaï , które go ota-. czaićł, trudny do przystępu. Wychodzi ztfd rocznie- żekza więcey na^ 200,000. 179 200,000. Szyffuntów, nadto stal, gwoździe, sól, ałun, miedź, mo« si;idz , śledzie, smoła , żywica, ryby, tren , drzewa , i inne towary. Siedm holmòw , na kiórych miasto stoi, sa: Miasto właściwe, Ritterhobn , wyspa S. Ducha , Schìjfb'olm , Blasieholm , Kôn gsholm » i Ladugards Land. Prócz tego ma 2. wielkie przedmieścia, czyli Maltnary , to lest Norder. Malm % i S lider Malm. Zamki letnie Królewskie *. Fri~ derickshof » Karlberg , J\.kobsdal, gdzie do samey bramy przypłynąć można; Ulrichsdal o 3. mile od Sztokolmii z pięknym ogro:'em cd Królowe/ Ul-ryki Fleonory .zbudowany. Lrotning-h"lm , czyli wyspa Królowey , w nay-pięknieyszym położeniu na wyspie Lofon z wy berrà Biblioteka , kosztownym gabinetem historvi naturalney, starożytności , medalów , i galerya pię-kn3 portret w , zawożony od Kataryny zf domu Jagiellońskiego na model Wersalu. Waxholm na wyspie *Vax z cytadeli-;!. Tu rewidui§ prze. rt Botaniczny. Mieyscem iest korońacyit grobów królewskich'. .W Kcścicle i:hfs dale sis widzieć wspaniały nan^rc. bek , który Król mgdvemu De>er.rteś tu zmarîemu wystawił. Domy niemal wszystkie sa drewniane , pokryte kęrami brzozowem!, nu które ciarń iest zwierzchu- pokładana. Dannemcra, o mil 4. od Upsalu ma bogate, a naydawnieysze i n ay~ syskownieysze żelazne mlnery W Szwecyi, z których rocznie na 40,000. funtów okrętowych żelaza bywa , procentu óo, p,-zyn >szy, gdy inné w Szwecyi d a i 1 tylko 30. . O półtory mili od Danneri ry iest -kuźnica w Lofta ? gdzie 4. h "animer nie , iedna fryszerka > i 8. kuźnic. Naylepsza JFryszernia W Tobo , a naywiększa w Szweeyi fabryka kotwic w Sonder fors , których.* cafemu Kraiowemu marynarstwu bastare z a i obcym przed aie. Inne miasta : . Nor'âlk , G es th arti' mar , Oeregrund , wszystkie 3, nad ic-ziorem , Sigtuna n&d zatoka Melerà 1 i Enkióping. 2. Sodermannland , czyli StidcrmA* ma , w niey miast 7.' Mykìòping , AI. S. portowe i h»11" dlowe , rzeka przychodząca z Làn^i' ten s 181 J'en , dzieli ie na dwa miasta ; most kamienny na niey po ...• u'i(.' } ^ R.» 17-8. îest i e rien z navpì^knidTy z?ch / w^ Szwe cyi. Ma fabryki płócien, szafianu i ham-111 ernia miedzi. M'çdz- Ny.kopinga i Kordkopin. a iest Lu. wi-iarnia do lania Armat. Strhignjs ra:asto Biskupie nad brzegiem Me en, Gustaw Adolf tu założył Kolle5;ii]m, i na 30. Studentów fundusz R. 16^6. a Gustaw I. w tuteyszey S koIe!raï nauki. Trosa nadmorskie; Mariti i ed nad iesiorem Melcr^ blisko zamek i Zwierzyniec Królewski Grioshóhn ;'EskelfUnd * czyli KarLG-usfawstadt nad Bielmârsee , 1 er sballa i Soderstâlie. I. Nerikc 3 lub Nirycya ma 2. miasta. ^ ' Orebro , z portem dobrym u ie-ziora Hitlmar. Ma fa rykę broni t obicićfw. Pod miastem zaś w Srwjlun-dzie , iest? fabryka sukien. W Axbcrgs zupy siarczystej Z rudy siatki odbie-rai4 także'koperwas i cynober, cf-SUnà portowe nad jeziorem IV e ter. 4- Whstmamland, lab JVesUrman. nia, w njey mi^ 5. i ze wszystkich Powiatów naywiększy handel na żelazo. Ma kilka zdroiòw mineralnych. WàsUras z Katedry Biskupią przy uy- iSÎ i' tiyściu S w ar tan do Meîeru. Sala » czyli Salbergf sfâwne górami srebrne-mi iuż nie tyle teraz obfitemî , ink dawnicy. ff) Arhoga , od kt;rey bierze nazwisko kanał' , który iezioro Meler i Hielmar foczy. Kòping nad Melerem. Ltndtsberg i Nora. Loka » gdzie wody lekarskie. Z Westerasù , Arbogi , i Kep-ngi, wychodzi żelaza do 360,000. Cetnarów. 5. Thaïlande czyli D alek ari i a od walu po między górami dolin ma nazwisko. Mieszkańcy miûa sfawę w dziciach ludzi odważnych i bitnych- ____C|/ę*ć tfj P. Valmont d'e Bomare tak opisuie ciekaw^ kopalnie' Sal'.bergska Zstępuje się do niey przez 3. otwory podobne Ho studni. S pu' szczaią się niemi za pomocą kota i liny «'półbeczce. W śrtocłka , czuie się 2i1r.no , 1 daią się słyszeć ?c wszech stron spadki v/òd spływalących. W półgodziny dò'taie się do dna owego lochu , w którym wszystko siÇ btyszczy. Wchodzi s ę naprzód do szyby ma* jąccy kszta-fc sali wielkiey ; sklepienie iey srebrne wspiera się na kolumnach kutych 2 teyże minery. Cztery obszerne galerye kończą. Ognie , które sînza do przyświeca»^ górnikom, od ścian, sklepienia i strugi śrzod-łciem pfynącey naypięknieyszy blask odbiiai?* Jesę to miasto podziemne, w którym znay* duią się domki , staynie , konie , szynki &'c' Co zaś za naywiększą osobliwość mieć tu m°' żna j iest młyn wietrzny, kròry się tu nic0* stannie obraca i wodę do góry pędzi, ,)a' wniey ta kopalnia wydawała dk ?. zwani Sund Kai m ars-i , która ie ol wyspy OeLinl oddziel®. 2dobi ie Biskupia piękna Katedra, i KoUcgium nauk. Ma warsztat okrętowy , 'fabrykę ma tery i wełnianych i płoćien. Wychodzi ztad rocznie na 10,000. tarcic . 360. beczek aïunu, î wiele smoły. Sławne iest Aktem Unii B. M97- iednoczącym 3. Korony, Duń kg, Norwegsk^ i Szwedzka, za panowania Małgorzaty Królowey* Brotnsebro na granicach Blekingii, g!zie R. 1645. pokóy między Szwe-cy| i Dania stimi" JVâsterwik nadmorskie , lï'cxio Biskupie ; Jonkioplng 0 rc na pói".wyspie między 3. ie-<6i rami. Inne miasteczka! W iwtwcrbyj i^kssto , i Grenna. c. } Osi and wyspa w gruntach tt-rodzayirfch.- Na niey miasteczko Bo^ \llm i zamek Bof^bolm. Jest dłiiga, * , przesmykiem Kalfl&arakim oddzielona. ' ) Gotti and wysp* z iednym miasteczkiem îVisby osiadTym. od ludzi rozmaitych nacyi , mai^cym port maïy «le dobry. Handluie sjtiof§ , wapnem , tarcicami i wefn§. m i. Gołhia Zachodnia skrada się z Powiatów : Westro Goihii, IVer melanti y i , Dallii Wcstrogockiey , i lenne/ wfości Bohus. a. ) Wcst-Gothaland, czyli ' strogothia zawiera miast 7. Gotheborg, lub Gotenburg Miasto stoîeczne , handlowe, obronne, nad nyściem Môlndali , na wyspie Hisingen. Ulice lego sa szerokie, regularne, i kameami ozdobione. Co do bogactw, budowli 1 handlu pierwsze iest po Sztokołmie. Fortyfikacye rna regularne. Z strony l§du GytadeUe: i Korona 3 od morza Neue Elfburg, zasïanialT. Katedra Biskupia , Akademia umieiftności, Arsenal", Bursa 1 Eskadra, koszary garnizonu; Trybunat woyskowy i Appeli acyiny, i Departament fabryczny ustanowione R* 2740. Collegium zwożone R. 174^' dom sierot , fabryki sukien i niate-ryi, zdobì| ie i bogara. R. 1731; osiadïa tu kompania Kupiecka Indy1 wschodnich. Port Goieaburski dobry i obszerny , w nim na mocy Traktatu R. 1786. Francya wolny skîad towarów, Jpencrsburg przy tiyściu rzeki Gothy dp icziore Wcner. S kara nie*. gdyś 187 gdyś Polica Gotów. Brunibo Biskupie. Marisstnd nad ^biegiem Tydjr' ieziora v/ener. Blizko iest wfosy królewska -Martskoim. Inne miasteczka: Lidkopir.g , Skidfde , tîio , J? al kiò-ping , Alingsàs , Boras> i UIricâhamn. b. ) iVer-tncland, albo Warmelan- dya„ Karlsstadt , M. S. i Biskupie , zbudowane na wy -pie Tingwalla przy uyściu rz. Klary do ieziora Wener ; ma 'Collegium założone od Karola XI. i fabrykę wełniany. Z'c§d rocznie "wiele żelaza , i nieco miedzi wychodzi. v/ poblizkości iest źrzódfo wody xaineralney. Vhilìpstadt 3 wśrzód i iezior , stawne szybami śrebra , miedzi , żelaza 1 oïowiu. Nya Eljhytta , wielka hammerni-a żelazna , w którey kui§ i lei| wyoome blachy., żeleźniaki , ple-* * kule. • lezmatŁi ł Pie. ce , kule , moździerze Ser. çbristi' ntbamn od Królowey Krystyny R. zhudour"»»"- łow_anc. cO Dalsland, lub Dallia iVestro-Gccka 3 od wielu dolin ma nazwisko; Anal iedyne miasto nad ieziorem W*-nw 3 portowe. Mieszkańcy prowadzą zyskowny handel drzewem zdatnyt» poiazdy, tarcicami i saaof?» d. ) d. ) Brhus , Inb 7ffke , nad morzem pófnocnym , z ki: reao tli wód sól waizî. JCt/nghrl, starożytne miasto nad rzeki Goth ". W poblkkoś0 40,000. Nayznacznieysza wieś Frôsen na wyspie i Kàrlstrom twierdza Zruynowana. Tu umieia wyprawisć skóry ł przez które woda nieprzeche-dzi, 5> liericdaleti » równie nic ludna , [ i bez żadnego miasta. Liusnedal bogata góra miedziana. 6. Angermannland » lub Ap germant A obszerna Prowincya » ro zi żyto ,* ię-czmień , groch., soczewicę, len, î| w pasze dobre obfituie. Ivi a też rudy i kuźnie żelazne. Her noe s ahi , miasto nadmorskie na wyspie B.rnocn z Ivate dra Biskupią ; most wielki foczy 'e 2' lederci Ho/m. Jedyny to i est a wór Szlachecki w c&ïcy No. dl iv; i y i. 7. Wcst~Bolhn , bardzo rozległa 7 obfita w rudy miedziane i żelazne-Mieszkańcy żyi$ z rowu, roii , by-, dia 3 i handlu belek , rarçic, smolv łososi ^w , tłustośd psa morskiego « ïoiu , masi'*, syra, skór lisich, gi'9q nostaiowych , wilczych niedzwic^;. dxich , popieliczych , Kastorowyeh , 1 płócien. S'". * . } U m ca nad morzem przy tiysci"! rzeki tego imienia , portowe. Pite*| na wyspie; Lulea blizko morza ; Toń nea przy morzu i rzece tegoż iftiieniM ostatnie w Europie miasto od p inocY; Lubo leży nad zatokj mor: ka , ne' TTioga iedaak większe okręty fcli^w przystępować : lak o mil z. od brZ*' gu dla miałkośęi morza. Mias^ 195 Zawiera przesżło 70. domów i 2. Kościoły-, ieden Szwedzkiego, drugi finlandzkiego ięzyka. Rzeka Tornea pod nim uchodzi do morza. Oba brzegi Tornei sg osadzone rozproszonemu domami do mil 30. wyżey iey uy-ścia. Drogi zt§d do Sztokolmu s§ wy o- ne , dobrze utrzymywane , i co pôï mili oznaczone słupami. Poczta rnz na tydzień do Tornei przychodzi. "W miesiącu Styczniu w Jukas-Jerswi 0 mil 60. od Tornei bywa wielki iarmark dla Lapończyków. Na nim Torneńczykowie maia prawo prze-dawania- Wykładała swe towary w Szałasach, to iest: korzenie, gorzał* k? , syropy Sztokolmskie-, odzienia rozmaite , 8cc, Zaknpui§ z"aś wzą-iem i wywożą : Stokfisz , i inne ryby suche, ski ry reniferowe , niedźwiedzie , grenostaiowe, popielicze, 8cc. IV. Lapphnd^ czyli Samçland^ La» jy. ponia, w ięzyku kraiowców Same- Laponia. nolmai, gdyż i siebie samych nie 1 appończykami, ale Same s a w liczbie poiedyńczey Samoladzh zowif. Lubo w te y Prowincyi Dania i Moskwa swe krnie posiada, naywiększa część iednak należy do Szwecyi. Mieszkań-. <7 tych l. części iedreż maia oby- . ^zaie , grunt i iego płody. Kray ca, ty pçïçn góy, których wierzchołki ÎÎ gr zjm *94 przywalone zawsze śniegami w obłokach się kryia. Równiny zaś bfo-tniste i bagnami zalane. Zima tu ostra trwa rifugo, nocy ciemnfe i mroźne , łato bardzo krótkie i dla upałów przykre. W zimie mai§ 3. miesiące wciąż nocy , w lecie tyleż dnia. Nie znai^ tylko 2. pory roku. Wzrost Lappończyków nieprzenosi pól"-pi^tey stopy. W biegu s§ szybcy , w podeszłym nawet wieku, po górach i lasach. Zyiç długo bez ża-dney pomocy lekarz w. Cafe ich pożywienie prawie iest z bydła. Nay-większym bogactwem sg ranifcry. (g) Za- ffi] Rennthier , czyli Ranifer, iest zwierz temu kraiowi właściwy , a którego ieleniem zamorskim nazywać możemy. W rzeczy sarncy ie>c podobny do ielenia , ale iesc większy i mocniejszy Rogi ma szare , rozłożyste i wtyl zakrzywione. Tak zaś w saniach biegaią , Ż6 na d;ień w zimie do 30. mil ubiedz ir.ogą» Wiele iest dzikich , które trzodami po górach się pasą. Daią się łapać , i w krótkim czasie przyswaiane bywaią. jedzą ich mięso , \ suszą; a suszone bardzo długo chowane bydż może. Samice daią mleko gęste i pożywne, * którego ser robią Skóry z nich, która iest bardzo gruba i ciepła , lażywaią Lapończyko' wie za futro i odzienie. Ranifery tzadko ży ią dfużey nad lat 12 Właściciel maiący ich do tysiąca sztuk , za bogacego iest poczytany Wędrownicy opisuią nam Lapończyków iak° lud dziki , porvwczy do gniewu i gnuśny » ale przytym ludzki i miłosierny. Kradzież 1 zabóystwo są mało znane u nich występki. W1' ?no płooności i niewygód kïaiu, nie daią się *9? Zamiast chleba i maki, trę na proch ryby suszone , i ciasto z niego robi§. Wyznaia Chrześciaiiska religia Przy wiciu pogańskich zwyczaiach. Często się z mieysca iednego na drugie przenoszą. Kształt ich iest szpetny. Ciało czerwonoczarne , głowa szero» Ita ł płaska, broda kończasta, brzuch duży a krótki, nogi cienkie, Oczy niebieskie wklęsłe, włosy krótkie i twarde, Laponia Szwedzka dzieli się na 7. Lappmarchii 3 czyli Prowincyi. 1. Jemtland Lappm^rk. 2. Asele lub An-germann.Lappwark. 3. Utnea Lappmark. 4. Pitta Lappmark. 5. Lulea Lappmark♦ t>. Tornea Lappmark. 7. JŁicmi • Lapp* mark, N 2 W czę- przenosić z siedlisk oyczyptych } i na rekrutów branetr.i hyć niezwykli Dla ohcych s% gościnni ; w starości nie siwieią. Mie»zkai^ w chatach nakształc nrimiotów, stawianych z pa-lów w końcu się schodzących, u góry iest otwoc ' zamiast komina. Niektórzy doły maią wydrążone w ziemi, i tam przez zimę mieszkaią. Swohodnieysi rozłożywszy się na skórze rani-ferowey , lub niedźwiedziey , z iedney strony P]eką się przy ogniu, gdy z drugiey marżną; ^ai\c psa przy sobie , ym. gorzałkę , i cały dzień t^tiun kurzą Dzieci zaś zawieszone nad dyrr.em dla ciepła w opałce, przywiązanym do niey sznurem kołyszą. Jadaią na zje-mi » bez talerzów i nożów , zwł*szcza ubożsi. Po jedzeniu podaią sobie ręce na znak zgody. Pracowitsi tkaią sukna grube , sieci robią, poluią , lub ryby łowią. Slizgaią się po śniegu tak szybko, a konia w biegu predkiro $fzelcigaj)4 *9^ W części Argemannii Lappmark * zamleszkaney od Chłopów iest Parafia iedna i szkoda. W Kicmi.Lappmark iest kilkanaście Osa , 2. Parafie i Szkolą. Parafia Kusarr.o w R. 1769. liczyła 1920. dusz Tn wieś Kitka należy, w niey na 50. domostw. W iCuolaietwij by 40. Mieszkańcy z Moskwa i Bothni§ lichy handel prowadzą , i za ioy , konopie , i ryby biorą w zamian, czego im potrzeba-. W rzece Calix pofawiaig się perîy. v V. F inni and, lub F inland y a , 'a Finnlan. w kraiowym ięzyku Suotvi, albo Suomcn-à*3' saary 3 Prowincya z tytułem Xiçztwa rozlegïa na 3,000. mil Niemieckich kwadratowych, którey trzecia część nieuprawna , iezioranu i bagnami zalana. Ludność w części Szwedzkiey do 70,000. dusz wynosi. Brzegi od lUlsir.gfors aż ku Wlburgowi okryte sa skalami zwanemi Schccren 9 na niektórych mieszkały rybacy. Wreszcie grunt iest dobry i owoce tu doyrze-wa'13. Mieszkańcy tu codzień, lub przynaymniey co dwa dni , a zwïa-szcza wieyscy k ipać się zwykli. Han-dluii produktami leśnemi i wodnemi. Poïôw psów 1 cieląt morskich zna-czny im pożytek przynosi. Mai§ też ' i wielkie rzeki, w których pereï do-stąi|v To xifztwo zawiera 7. Fo*. wia- 197 wiatów, lub ProwincyT, to iest: Finlandya wfaściwa; wyspa Al and ; Bitnia wschodnia, lub Ost Bothn ; Tafwa'stland , N y land , Sawolax , i część Karelii, 1. Finlandya wTaściwa na południowy i pófnocna się dzielić Abo M. S. Pvzeka Aurajocki ie przerzyna. Ma port, Uni ver.fi ta tem i Szkoię publiczna, Sfawne zawartym tu Traktatem R. 17^3. Handel prowadzi na-zboża i tarcice. Na pół-wyspie przyleci ey iest forteca Aboslot y lab Abo-bus. N y stad nadmorskie i portowe. Ta stanaf Traktat z Moskw i R- 1721. Nâdendal , Biorncborg , i Ra unio m'afe miasteczka. 2. Wyspa Aland międ,:y Uplan-dy| i FinUndy^ leży t niema żadne» go miasta. Ost-Bothn po nad odnoga Bo-tnick^. Kaianeburg M. S. z zamkiem uad rzek^ Ryba, która ie- oblewa i-w poblizkości wielka nader kataraktę sprawuie. Ulca dosyć obszerne. Na przyległey wyspie zamek pusty Ula. b°rg Miasto to założone iest R. 1610» większe w tey prowincyi f ma warsztat do budowy okrętów, ulice Proste i szerokie - domy wszystkie dre~ 198 drewniane. "Brakestadt\ portowe. Gamìa* Xarleby ma port i warsztat do budowy okrętów. Ny Karleby, portowe także i handlowe. Jakobstadt , JVasa9 Christinestadt wszystkie 3. sa nadmorskie. 4. Tawastland leży w śrzodku Prowincyi , grunta ma dobre, ?le mało ludności. Jezioro Pâiâna rozciąga się tu na mil Szwedzkich 20. Ta-wasthus, lub Kroneborg zamek i miasto. W zamku iest Arsenaf i Magazyn Królewski. 5. Nyland po nad odnogf Fin-iandzkf. Helsingfors naylepsze miasto i port w Finlandyi Szwedzkiey , -obronne twierdzy Sweaborg nowo wystawiony i szańcami Ulrtksbiirg » Bro-berg i Gustaw-Swaerd. Miasto wystawione na mieyscu wzgórzystym piękny widok sprawnie. Anglicy i Hol-lendrzy mai^ tu swe Kantory. Łowi' sa na granicy Rossyiskiey tak nazwane R. 1752. od Króla Fryderyka A-dolfa , zawożone zaś było R. 1745. pod imieniem Degesby. Borgo i Ekenas nad-ïnorskie. 6. Sawolax. Przez Traktat R. 174V część iey należy do Rossy i , eaçâç do Szwecyi > ale ponieważ grani- ce *99 te nie sf wyraźnie oznaczone s przeto na 26. wielkich wsi znayduie s;ę w pograniczu » które od r "ku rzeczonego nic ani Rossyi, ani Szwecyi nie pïara. W części Szwedzkiey nie ma miasta żadnego. 7. Karelia. Większ§ iey poïowç Traktatem 1721. i 1743. Rossya za-Içïa. Szwedzka część od wïosci lennej Kymcncgard ma nazwisko. Należa ✓ leszcze do Królestwa D2ierża-Szw*dzkiego dzierżawy w Niemczech : wy Koro" Część Pomeranii z Powiatami Bardzkim 'd^iey. i Gutzkowskim. TVizmar miasto w Xiçstwie Meklemburgskim. Rugen wyspa przy brzegach Pomeranii. Historya Narodu Szwedzkiego Histwya, do R. 714. w którym przyiąf religią Chrześclańsk§ , za opowiadaniem iey 'przez Mnicha Ascharyusza pod panowaniem Brorna III. nic pewnego me ma. Od Waldemara, który R. *250. na Tron wstfpif , prawdziwsze Si? Sewecyi dzieie poczynaig. Ten Kroi Szwedzki nowy zbi >r praw krju iowych zrobił", Braci niespokoynyah uskromił; , iednego z nich miaï następcę. Byï to Magnus , który buntowników pokonał", Szlachty dumę uniżyi, Synowi Birgerowi II. Tron zo- ito© zostawił R. 1290. który przed zem-stg Braci nayprzód pomocy , poty m i schronienia w Danii szukać mus raf. Magnus Szrnek Synowiec po Eryku Birgera, panować z*aczgł pod opieką Ministra Ketelmunda R. 4519. doznał nieprzyjaciela w Synie własnym Eryku , a dla swey tyrannii, nienawiści w poddanych , którzy odięta mu Koro -nę Albertowi Synowi Xcia Méklem-burgskiego z Zofii Siostrv Magnusa oddali ; Ale nie długo ię posiadał. Małgorzata córka Waldemara Króla Duńskiego wdowa po Akinie Królii Norwegskim 3. północne zfac żyła Korony , 1 panowaniem swym na pół-jiocncy Semiramidy zasłużyła nazwisko. Odzierżył 3. Korony Eryk XIII. R. 1411. niemaięc zaś przymiotów poprzedniczki. , woynę z poddanemi to-» czyć musiał". Niedługo rządził" Krzysztof. Po nim Kannutson m-iał wiele do czynienia z Danią i własnym Kaiodem , ustgpić nareszcie i Tronu Krystyernowi Królowi Duńskiemu musiał ; ale gdy ów niesłusznością i srogościf rz§dów poddanych rozi§-trzył, źnowu Kanutson przywołany panów aï do śmierci R. 1470.. Nastąpił Stenon Stur , pod tytułem Administratora rządził" do R. T497. Po nim Jan syn Krystyerna obrany, dobry Król, ale nieszczęśliwy , utracił Koronę lOS przez intrygi Ministrów. Suant-Milson Stur znowu Administrator zostawif Państwo w zamieszkach synowi. Stenon Stur II. życie utracił broniąc się przeciw gwaftowi i zdradzie K rys ty an a II. Króla Duńskiego. Ten Tron Szwcćyi moc§ osiadłszy, gdy się Tyrannia chce przy nim utrzymać , Neronowi w srogości wyrównał. Erikson znany pod imieniem Gustawa Wazy oswobodził" od iarzma Duńskiego Szwecy§ R. 1523. a tę przysługę przywłaszczeniem władzy u-dzielney sobie nadgrcdzif. Kray z obcey wybity przemocy , przytłumione spiski , sprzymierzenie się z Francy? ? wprowadzona wolność Religii 1 Sukcessya Tronu, założone rękodzieła i miasta uczyniły pamiętnym panowanie Gustawa. Eryk XIV. osiadï Tron Oyca R 15:60 ale przez niestałość umysłu , powolność okrutnemu Ministrowi , i nierostropneść zhiena-widzony zrzec się go dla Jawa Brata swego musiał , w woynach z Da-1119 1 Polską dosyć szczęśliwy. Jan Z Dania pokòy zawarł , wszedł w ligę z Polską przeciw Moskwie , i do powrócenia Religii KatoHckiey próbie czynif starania. Zygmunt syn ^ęzwany na Tron Polski R. 1587.. n^t§pił i na Szwedzki po Oycu R, i59ł* 20 2 I592- opieszały w tiskrarnipiutt zamieszek" wznieconych w Szwecyi przez Stryia swego Karola , przestał na Polskiey tylko Koronie. Karól niedokończywszy woyny z Polska i Danią.miai" następca Syna Gustawa Adolfa R. 1612. Ten biegły i wielki woiownik zyskawszy użyteczne dla siebie Traktaty z Polską i Moskw § , gdy przeciw Cesarzowi Ferdynandowi II. dłngo pomyślny woynç wiedzie , pod Lutzen R. 1632. mężnie poległ. Pozostała Córka Krystyna obięła rz3dy Państwa pod re-gencya Minstrów , a od R. 1645. sama ic z chwałą sprawowała. Przywróciła pokóy Narodowi z Dania, utrzymała woynç w Niemczech sławna z obu stron wielkiemi ludzi i kosztu stratami , która Traktat Mo-nasterski R. 1648. zakończył; sprzymierzyła się z Anglia, więle praw rostropnych nadała pod anym,Op:e-kunka uczonych i nauk , miłośnica pokoiu i swobody, Zrzekła się Tronu dla Brata wuieeznego Karola Gustawa R. 1654. pod nim Szwedzi Polskę i Dania woiuia pomyślnie. Król woym się tylko nie dobrem Narodu zatrudnia ; Tron Synowi zostawił. Karol XI. pod opieką Jadwigi Eleonory matki przez lat 16. do R. 1676. zo- 10% «osMwaf. W pierwszym roku panowania iego stani ł Traktat Oliwski z Polską i Kcpenhagski z Danią * R. z^ś 1067. troiste przymierze między Szwecyą , Anglią i Hollandyą , R 1671. z Francyą. Toczona z Królem Duńskim i Elektorem Brandebur-skim woyna więcey straty , niż pożytku przyniosła. R« i697- odumarï następcę syna maiacego lat 15. W tym wieku Karól XII. obiął Rządy udzielne , iakie Stany Szwedzkie niegdyś wolne oycu iego oddały. W początkach panowania pokoiu Ryświ-ckiego dokonał. Młody Bohatyr ro-spoczął szczęśliwie woynę z Danią i w ó. tygodniach przymierzem Tra-wendalskim zakończył. Obrócił swe siły przeciw Moskalom i Polszczę maiąc zamysł upokorzyć Piotra Cara, a złożyć z Tronu Augusta II. Do-kazał iuż był oboyga , gdy przegrana Pułtawska pomieszała zuchwałe za-pçly, a zbytnia odwaga w zaciętey woynie z, Danią życia go pozbawiła. W atta.ku Fryderykshalli z postrzału poległ R. 1718. Stany Siostrze iego Ulryce Eleonorze oddały Koronę , którey ta po zawartych a Królami Angielskim, Polskim,^ Pru« skim i Duńskim Traktatach , Fryderykowi I. mężowi swemu odstąpiła. Przy- 304 Przywrócona Kraiowi przez niego Traktatem Neyszrackiin z Rossy g. spokoyność niedługo trwafa. Wzięły sie do broni obie iotencye i mafo dok aza wszy , złożyły i § na mocy po-koiu podpisanego w Abo R. 1743. Przymierzem z Prusami wzmocniony wszedï do ligi Niemicckiey. Dźwignąwszy kr?y z ruiny , handel , rękodzieła i nauki z zaniedbania , umarf R. 1751. Obiął Tron Adolf Fryderyk II. Xiąźę Holsztyński na Eutynie , ieszcze R. 1743- następcy obrany. Ten przez związki z obcemi Narodami kray wzmocnił' 9 handel rozszerzył", przemysł zaostrzył", prawoda-ctwo proprawił ą trwałćł i miłą pamięć panowania swego w Narodzie-zosfawił. Syn i e go Gustaw III. R, 1771. uznany Królem wyrównał" w dobrych przymiotach i rzędach Oycu.; R. 1772. prawa władzy Króiewskiey utwierdził i wszedï z Stanami w obowiązki niezatrudnianra się odtąd , iak tylko szczęśliwości.'} Narodu. Nieza-wiódł przyrzeczenia , i powszechney nadziei. Konstytu- Naród Szwedzki , który niegdyś daka.ZWe"sam sobie Panuiących obierał", i 0-nych zrzucał", który się pod iednf Koronę z sąsiednim Państwem zie-dnoczył, i znowu , oddzielnych Królów 20$ łów mieć wolał", który doświadczywszy uciążliwości samowładztwa ścieśnił granice władzy Tronu, i obok: Monarchii Ary sto kr icy§ osadził", nako-niec R. l77z• Konstytucyą Rządu Monart hicznego i prawie absolu-nego przyiął i onemu się poddał". Układ iey przez panuigcego Gustawa III. podany , stwierdzony podpisem Stanów zawiera się w 57. artykułach. Dla krótkości treść tylko tey nowey karty , tych P; kć w mię Izy Królem a Narodem zaszłych kładzie î-iç : Religia podług wykîa-u wyznania Au-szpurskiego , potwierdzona ustawy Synodu Upsal. kieao , bęcrzie miana za publiczny i primn§c§ w Szweeyi. Żaden Obywatel n-ebędzie mógł" bydź karanym, ani na życiu, ani na sfa* •wie , ^ani na maiątku bez poprzedniego sadu stosownego do prawa. Porządek następstwa Tronu ma bydź zachowany tak , iak Konweneya R. 1743. był" postanowiony. Po dostojeństwie Królewskim naywyższa powaga będzie przy Senacie. Ten ma się skradać z Osób 17. do którey Wchodzą iuż 1 urzędnicy Koronni 1 generalny Gubernator Pomera.nii. Król fiam wybierać będzie Senatorów zpo-^iędzy rodowitey Szlachty Szwe-*takiey posłuszeństwem i wiernością do zo6 do Królestwa praywiązaney. Król tylko ieden moren iest rządzić kra-iem caïym, łey Prowincyami i poci- i dunemi , utrzymywać fortec e , bronić praw wïasnych i Korony. W chorobie ; lub nieprzytomności Króla rzad przy Senacie. Negocyacye pokoiu , za- ' wieszenia broni , lub aliansu mai§ bydź wprzód oddane na deliberacy§ Senatu , ieżeli zdania Senatorów będ§ iednomyślnie przeciwne zdaniu królewskiemu , w tenczas Król z zdaniem Senatu f§czyć się ma. Lecz ieżeli ich zdania będ§ rozróżnionej» Król wolen iest przychylić się do tego, i&kie mu naylepsze zdawać się będzie. Senat się nikomu z rad swoich nie-sprawia. Jeżeli cudzoziemiec będ ie Królem, niebędzie m< gì wyiechać za granicę bez zezwolenia Stanów ; ieżeli zaś rodak , uwiadomić powinien o swym zamyśle Senat, który ieżeli mu iednoniyślnie przeciwnym niebędzie , Król podług swey woli uczyni. W sprawach podległych rozpoznaniu Trybunałów sprawiedliwo-ści, rady woienney , i których de-cyzya naywyzsz'a należy do rewizyo-îialneg© Trybunafu zfożonego z /• Senatorów bywszych iuż Sędzianni •> Król mieć będzie 2. kreski, i zaszf# równość w zdaniach rozwiązywać iest iuo- ao^ mocen. Sam Król tylko ma moc u- Wolnienia na śmierć skazanych , przywracać sïawç i maiatek ostrzonym Za takowe występki , kfóre nie są Wyraźnie przeciwko czystemu Prawu Boskiemu. Od woli Królewskiey zawisła Nominacya na wszelkie rangi Woyskowe wyższe począwszy od Pułkownika aż do Fel -Marszafka ; na ■wszelkie stopnie , urzę ^y i dostoyno-ści, b|dź Cywilne , bgdź duchowne , a to podług podanego mu przez Se- • nat regestru , w którym wszyscy kandydaci umieszczeni bydź powinni, Na inne rangi urzędy, Collegia , Szefowie bezstronnie i bez względu na Urodzenie nominować będ$. Król obdarzać może kleynotem Szlachectwa tych , których bydź w ar temi dla irh zasług osądzi, nie więcey iednak n?.d *5°- Familii przez wz;4§d r.azbyt po- mnożoriey liczby Szlachty. Magistraty Znane pod imieniem Kol legio w zawladować maii administracyi Pre-^lncyów z obowiązkiem zdawania sprawy Krclowi , z teea wszystkiego, cokolwiek do ich urzędowania nale-ty- Trzy parlamenta, które sć* nay-yyższemi Trybunałami Królewskiemi, 1 do których są,'u wszystkie sprawy Kryminalne Szlachty bezśrze nie przychodzić mog|, znaydować się zawsze 2 «8 bçda w Sztokolmie, Norkopindze i w Abo. (h^) Pierwszy dla Królestwa właściwego Szwecyi 3 drugi dla Królestwa Gothii , trzeci dla Wielkiego Xiçstwa Finlanclyi. Wszystkie Kom-missye sa. ownicze , Trybunały ex-traordynaryine znoszą się na zawsze , iako narzędzia despotyzmowi tylko t tyranii służące. W przypadku , gdy. by osoba iaka wysokiego urodzenia , Senator, lub Collegium całe popełni-ïo występek przeciwko Królowi, Królestwu, lub powadze Korony, a winni , ani przez Parlamenta , ani przez Senat s§dzonemi bydź nie mogli, postanowionym i zwołanym będzie Trybunał , w którym sam Król lub na mieyscu iego Xi$żę z krwi Kró-lewskiey , albo Xiçzç dziedziczny nay-pierwszy , albo naystarszy Senator prezydować ma. Trybuna? ten skradać sîç będzie ze wszystkich Senatorów , z Feld-Marszafka, ze wszystkich Prezydentów Kollegiów Królewskich > z 4. dawnych Konsyliarzów' Parlamentowych , z iednego Genera-ïa , z 2. naystarszych Generałów Leytnantów, iednego naystarszego Ad mi- [h] R. I77f. postanowiony , jest czwarty Trybunał w Wazie. Każrfy Trybunał składa się z P*e" zydenta i 12. Osób, z których; 6, $' lu*3 z Seymu, od Osoby charakter iey znaigeey, w tenczaa pokrzy--wdzaifcy podpada karze naznacza, ney za zgwałcenie pokoiu Królewskiego. Te s} celnieysze w treści Artykuły Konstytucyi Szwcdzkiey. Gus aw III. d^peïniai§c przyrzeczenia R. 1772. Stanò iii danego, zgro^ majziî Scym R. 1778. , ale widząc niespokoyne i przeciwne *wcy woli zamysły w Szlachcie poduszczoney przez Rossyct, wezwanym Reprezentantom do swego Pałacu oświadczył, iż Seym rozpuszcza. Byï znowu. Seym zwołany roku 1789. po wypo^ wiedzianey woynie Rossyi , w którym uskromi wszy ducha Moskiewskiego w iey partyî przewo !źcach , otrzyma? Król zgodne swych projektów pr zy^ içc-U» i zezwolenie od Narodu pro-wadzenia woyny, ktc^*^ z chwaï§ znakomity dla siebie i krain swego R, 179°- zakończył. S fan Szlachty we Szwecyi składać się może z 1200, Osób , ponieważ tyle tu licz? Fami-ìli Szlacheckich , a każdy naystarszy W Familii ma prawo bydi Reprezfcn. o ^ tentem 2 12 tantem w Stanach; ledwie iednak z nich 600. tego przywileiU używa. Liczba Reprezentantów. Stanu duchownego nieprzenósi 80. Osób , które-ttii sa t 14, Biskupów Szwedzkich ? i duchowni wybrani przez posiadających beneficia. Biskupi własnym kosztem utrzymuia się na Seymie, inni deputowani z składki obieraî§-cych mai§ opatrzenie. Lubo miast iest 104,. które prawo mai§ deputowania , miasta zaś handiowne po 2. cełnieysze po 3. a Sztokolm 10. wybiera , iednak nigdy więcey nad zoo. Reprezentantów mieyskich niebywa. Stan Chłopów ledwie sto Reprezentantów miewa na Seymie ; rzadko przeto Stany z 1000. Osób skiadać się «log?. Czas trwania Seymrw określony do 3. miesięcy. Utwierdził Król i rozszerzył władzę sw§ Mo-narchiczn§ R. 1789. a ustawy : Aktem bezpieczeństwa zwana zniósł godność Senatorską. z^ìv^ Od Traktatu Westfalskiego mo- pafistvv»1 nitiako stanowić epokę. wpływu mi. Szwet^I do interessów Eoropy. W ten czas nabyte przez ni§ W Niemczech Prowincye, to iest część Pomeranii po Odrę z Wyspa Rugen , Xî.çztwa Biskupstwa Kamińskie, Śremeńskic i Fe» * Ferdeńskie , i miasto Wizmar , (i) przyznane mieysce na Seymach Rzeszy, moc§ rzeczonych dzierżaw, wpływ iey ułatwiły i większe odtąd dały znaczenie. Oręża Szwedzkiego pomyślność wsławiona przez tyle zwy-cięztw w woynie Niemietkiey i z S jsiedniemi Państwami , zie Inała poważenie związkowi Szwecyi. Ubiegały się o niego Potencye ; Rossya , Francya i Anglia spierały się wza-iem , któraby z nich w Stanach Szwedzkich więcey mocy i powagi miała. Dokazała Rossya przekupstwem 3 iż Partya iey inne przemogła. Anglia, dla ochrony handlu swego na północy , łączyć się z ni§ musiała , i R. 1665. do Ałliansu odpornego przeciwko Francyi z Rossya i Szwecyą weszła. Przyiaźń była nie dîugo trwała, poróżnił ie interes ; Anglia przylawszy obowiązek pośrze-dnictwa , przywróciła pokóy i zgodę. Nioprzeslała czynić intrygi Francya ; namowy i posiłkami pieniężnemi zapaliła woynę z Rossya , niepomyślnie dla Szwecyi , bo przez Traktat Neu-stadzki R. lyzi. uśtgpić Carowi Inflant, [i] Traktatem SztokoŁnskim x7f9. odstąpiła Szwecyą Elektorowi Hannowersk iemu Xiçztwà Bre-menskiego i Fcsdeńłkiegu ze wszystkiemi sws- «ì pcawami. 214 fiant , Estonii , Ing-ryi , części Karelii, Wiburga z Powiatem, i wysp prżylegfych musiała. Znowu więc Rossya wagę wzięła , i mimo danego przyrzeczenia w umowie , że się do rządu Szwecyi mieszać niebędzie » Kan-dlem , sfdami i Seymami iey prawie wfadafa,d'o R. 1738, w którym Dworowi Wersalskiemu powiodło się za. kupić większy liczbę Stronników. Podzielił" się Naród na z. partye ; (k) Przeważyła Francuska, wypowiedziana woynę Rossyi nieszczęśliwa dla kraiu , przez zniszczenie woyslc Szwedzkich w Finlandyî. Odt-id ■mniey flliafa wagi i śmiałości Fran-cya, gdy nawet niezdofała przeszkodzić Traktatowi między Szwecyi * Jlossy^ i Anglią zawartemu ; moc? którego przyrzekły sobie strony , ii poddani Państw rzeczonych będa na wzaiem w ich kraiach i portach , u-żywać tyeh wszystkich pożytków i przywileiówi iakie gdzie dla Państw nayprzyiaźnieyszych sa pozwolonc. Co się nieudaïo Xtazçcîu de Rtehelietf Ministrowi Francuzkicmu , chciał" powetować Xiaze de choiseul, a widząc cały Senat przychylny Rossyi 1 Anglii , zrobif intrygę na zrzucenie o- nego fkj Partya Francuzka partyą Kapeluszów f Mû* «kiewska Faityą Czapek zwały sif. 215 nego i dokazaï. Fryderyk Adolf Seym zwoïaï , Senat inny obrany zostaf. Ciagnaf ten Minister Szwe.cy§ do związku z Porta , a do woyny z Rossy a lecz bez skutku ; Z summ nie zmiernych "wysypanych ten odiuôsï pożytek, iż wstrzyma! skutek Traktatu handloweąo R. 1746- Szwecya stala się placem, na którym Francy* walczy przeciwko Rossyi i Anglii. Zwycięztwo zależy od hoynieyszego szafimku 1 zręczności M mis ero w w prowadzeniu intrygi. Francya zape-wnii'a handluigcym swym poddanym w Szwecyi porównanie w ciach z kraiowemi, (1) wolny Port dla swych okrętów , iako i skïad dla towarów w Gothenburgu , z przyrzeczeniem na wzaiem posHków pieniężnych, wynoszących do 11. millionów liwrów , i dozwolenia równych prvywileiów Szwedom w Frnncyi. Anglia, prócz utwierdzenia przyiaźnl, i dawnych Traktatów, ma warowany wolność, iakiey w handlu z Szwccyf używai^ nayprzyijjźnieysze Państwa. Z Rossy? prócz dawnych soiuszów, nay-poźnieyszy pokóy , przywrócić dobr§ harmonią, używanie konwencyinych wol- £ij W mieście Wizmar i Powiecie iego , fila sa. mych tylko Francazów zniżone ieK eto po 3» od sca. *i6 wolności, i bezpieczeństwo granic* Dziś zdaie się, iż Gustaw inż kray śwóy w y doby i'z pod obcey przewagi , i wpfyw intryg oddali? ; Lecz iestli tak w istocie? twierdzić Hokfa-'nie nie można. Jak względem Danii u-ważan i bydź Szwecya powinna , irź się mówiło. Z tey strony cïo na' Znncie , do którego Szwecya zna się mieć równe prawo , niechęci Pańsfw obydwóch utrzymnie. Co do Polski, bliższy dawniey i ograniczni będąc Potencya , doznawana w niey Szwecya lia przemian i do:rey harmonii i Bzbroioney przeciw sobie nieprzvia-ini. To, co mlafo oba Państwa sci-sïym skleić węzłem . to iest : wezwanie na Tron Polski Familii Wazów , wpl'îtaîo ie w srogie obydwóch stron woyny , pamiętne d'à P .laków przez klęski i straty. Traktat Oliwski R. 1660. odstąpił" Szwecyi Inflant za Dźwina , Estonii , Ozeliì , &c. Przed-siçwzifî August II. zmownie z Piotrem W- odzyskanie onych. Zamysf ten byf fatalny dla nice,o i dla kra-iu. Mimo tego , że Traktat îtfeu-stadzki og^osif ukończenie ob ch stron niechęci , niemìal» odfcćłd Polska z Szwecy§ uroczystych związków przyiaźni. Interes ie wspólny leczyć powinien przeciwko Potencyi, którey «mbieya zawsze do panowania na pôï« ai' poînocy dąży. Po Oliv/skim Traktacie, po Sr'tokoinv kim pokoiu z Prusami zaszì'ym II. 17.-0. który Szwecya okupiła ods: ; pieniem P meranii między Odra i Pt;ną, wysp Wollin i Uzcdom &c. Alians wieczysty zawarty za przykładem Rossyi R. 1762. w Hamburgu poźniey utwierdzony , ut.r/ymuie DWOry ' Sztokolmski i i Berliński w zwi?zkń handlowym i zo-bopolney baczności na kroki Roasyi, nb.v h odsunąć o panowania na morzu Baliyckim. Fi o U and y a co do handlu Uważana iest w S swecyi iako I ììai'ód przyjacielski. Moca Traktatu Stambulskiego w R. 17-57. używai§ S/weTizi w Kraiach Porty Octomań-skiey tychże wolności, iakie tam sa j Zapewnione dla Francuzów i Angli-i ków. Oba Państwa pot.rzebuią wza, 1/ iemney przysfugi przeciwko napaściom Rossyi. i Rozdział iii. R 0 S S Y A. To nayrozlegleysze w caïey Euro-pie Państwo oblane iest od pòi nocy moizeia lodowatym , od wscho du 2î8 &a Oceanem wschodnim , od południa ma Mlngrelia , T'artarya Wiclk§* Morir Ka>~piyskie , i Persy^ , od zachodu Pols-kç , Litwę, morze Bałtyckie , Finlandy§ i Laponię. Rossya nayobszernieyisza iest bez wątpienia na świecie Monarchią , c?ęść trzecia prawie Europy , a caïa poïnocft? A-zï% zaymuie. Chcący ten kray wzdłuż przebiedz , znalazfby od Rygi do końca Syberyi Anad+rskoi Os/yojU, mil 1,900. w Europie posiada Ziemi mil kwadratowych 74,686. razem 'l inne-mi kraiami okoïo 322*05;. zaś ogółem z wodami i morzami 1,150,000. Powietrze W tak rozległych kraiach nie-i ptoefy może bydź iednostayne powietrze 1 ziemi. p5fnoCy mroźne i zimne , ku po* ïudniowi umiarkowane i dosyć iest ciepłe, W Rossyi wì'asciwey zima naytęisza zaczyna się w Listopadzie » tak iż woda na Newie w 6. godzinach stanąć może ; w Grudniu sionce wschodzi o póf do dziesijtey , zachodzi o. wpôï do trzeciey. W lecie natomiast dni 83 długie , i noc nie iest iak tylko krótkim zmrokiem-Podobnaż różność względem gruntów» iako i względem powietrza zachodzi. Powszechniey iednak żyzne s a na czyni w iednych mieyscacb zią sbywa to drugie wydai§. Rodzgsię tu obficie wszelkie gatunki zbóż , iarzyn , lny i koiiopie. Zwierza rozmaitego dostatek, zwłaszcza*. ^ie-dzwiedżiów , lisów , iosiów , renife.-rów , sobol 'W , wilków, bobrów , kun, gronostaiów , i. t. d. Wina W okolicy Astrakanu i Woroneczu dosyć się dobrze udaia. Lasów w Prowin-cyach północnych bardzo m'aïo, ale się wielkie w p łndniowych , zwłaszcza brzozowe i iesionowe znaydu-i§. W rzekach i ieziorach naywy-bomieysze ryby. Góry Azyatyckie obfitui^ w rozliczna rudę, osobliwie Vf miedź , żelazo , srebro , nawet 1 złoto , takie kamienie*. Jaspisy, Magnes , i Topazy. Prócz soli warzo-ney , i na kopalney niezbywa. Mimo iednak tey dobroci i bogactw gruntu , ledwie dwudziesta część iest dobrze uprawiona. Chociaż ludność kraiów Rossyl Ludność. co lat 15. spisywana bywa, iednak pewna iey liczba naznaczona bydź niemoźe, bo w ten spis Szlachta, Urzçdnicv , Dworscy , Esthon-czyko-^ie * Infl antczykowie i Finlandczy-fcowie nie wchodzę. Można iednak 2& śrzedni§ i naypewniey*2? ilość mieć 2 ÎO mieć ï9, ç00,000. (a) Miast w cafey Rossyi niema wiycey nad 56]. rachu-iąc w to i liche Dońskich Kozaków mieściny; pod .panowaniem Katarzyny li. miast 223. przybyło. Sto-suijc ogólnie ludność do rozległości kraiów , wypada na milę kwadratową dusz 65. Gdyby zaś te kraie tak zaludnione przynaymniey byïy iak Polska, miałyby dusz przeszło 65. millionów , gdyby iak Niderland , liczyłyby dusz do 500. millionów. Relìgia. Mimo tego, że Religia Grecka Dyzunicka iest pantîlfc-ï w Rossyï, mai;} iednak wolność wszystkie inne Religie. Kościołem Greckim włada wola panui§cych i Sobór Patryarchal-ny , który postanowił Piotr I. zniósłszy godność Patryarchy. Duchowieństwem rządzi Sober i Metropolita# Diecezyami Archireye i "Władyki;' Parafiami , Protopopi i Popi. W całym Państwie licz§ Mpnasterów mę-zkich 479. Panieńskich 74. Przełożonych nad niemi u Zakonników Ar-chimandrytami, u Zakonnic Ihume-niami zowi§. Cerkiew farnych znay- duie [a] X. Chappe w podróży swoiey R. 1761. nie liczy więcey Indności w Rossyi nad 19,000,000. i twierdzi, że się coraz zmnieysza. Późniey. «zy w|d*Qwnjk zniża do 14, ©illiónow, 221 ^ttie się 18,319. a łudzi Kościelnych *achui§ do 68,000. Dobra Duchowne w Rossyi 5 podług spisu uczynionego R. 17Ó3. zawierały poddanych 910,866. ale Pana igea Katarzyna. II. odięła im wszelkie dobra , ?. roczna płacę każdemu wyznaczyła. Arcy-Biskup bierze 7. tys; rubló£_ Wszystkie religie s? tolerowane. Katolicy R. i774. wolność otrzymali publicznego ^ sprawowania swych o-b z? ków , i w Prowincyi oderwa-ney od Polski mai? Arcy-Bisktipa Poi or kiego , który iest razem W i-eoskîrn. , Mścisławskim , Orszańskim . AJ°hyłowskim Biskupem. Or-*lfn'e, mp§ Kościół i Biskupa w Astrachame jest i sekta odszczepień- Cuw od Kościoła r 1 • , , -S°' tÓr-Zy 1 otaroweresimt się zowi.j. srowUńskLoR°SSywŁi po-ch?dz; • cd DfvU 1C8°- Wymawianie -îeço NTa«ki. caHfn® ,*rowincyi iest rozmait*. Al e- ^kjd*ie-re 2 Sk?^» -S z liter 4,. Niektó- ** Nauki zÏÏ • SyUnb?. wyrażaj. Piotra l °ZOne w Rossyi staraniem ców p.^rZez sprowadzonych Niem- małe 'mi7nZ6y 1 an^lików ' ille słv Air , lat*° Narodowi przynio- S*Wefów1" naU.k * dlLf.u* w K>JOwie i Moskwie y s§ stanie. Zamno- - -^7 % 222 żyły się drukarnie, dały się nawet widzieć dzieła oryginalne, i wiele Xi|g tłómaczonych , do czego zachęcane Imperatorowa swych poddanych, od R. 1768. co rok po 5,000. dawać 11a nagrody tłomaczom przeznaczyła. Mimo tych iednak chwalebnych starań Rzedli , aby innym Europeyskim Narodom w oświeceniu wyrównać Rossya mogła, niemożna sobie obiecywać , iżby to iednego wieku dziełem było. Większa icszcze część Narodu obarczona niewol§, w naygrubszey ciemnocie pogr§żona zostaie. Wiele równie czasu i usilności potrzcbuie Rossya, nimby fabryki iey do iakie-go doskonałości stopnia przyiść mogły. Dot^d przynaymniey o żadney wyborney fabryce słyszeć nam się nie dało, R. 17 75'. liczono fabryk 484. w całym Państwie pod dozorem Collegii Manufaktur. Jest pod Pe-terzburgiem fabryka sukien , a w sa-mym mieście sukien wybornych wpra' wdzie, ale bardzo drogich. Naywię* cey garbarnie , warsztaty płócienne 1 i wełniane » mydl arnie 9 pożytku MO' skalom przynosz§. Handel. Ani przeto handel Rossyi tû® iest ieszcze na tym stopniu, na ia' kimby bydź powinien w kraiu rol't ległym, i w rozmaite płody ziem1 22 f ^Gfcyfti. Niegdyś z*a nayzyskowniey-s?y miano handel z Chinami, i kopyść z niego szła na Skarb Koronny, ^raz i ten wolny icst każ iemu , lecz ? strony Chińczyków zatrudniony. Ryga iest nayhandlownieyszym mia stem. Po nim ida Petersburg , Archan" gel. Rewel , Wiburg , Chersoń Î Narwa. W Rydze po 800. na rok okrętów, a w Petersburgu, po 500 oHa-iem bywa. Anglicy naywięcey ż handlu Moskiewskiego zyskuig. Towary wy woźne z Rossyi s$ : Vutr'a , s va*""7 ' , •> ^cnopie , P tna, materye grube wełniane, budowy okrętów, żelazo, pote'/il: wft!.' m*°,smoi>< z InanHl' Przed lat jo. zysk mii lion V na łtron? Rossyi ledwie z. dochodzi pr-Zcnosii' » # dziś 8,000,000. pienia" ' 1 Pr2e^yższałby bez wytnie t / ^ ^ wprowadzony zbytek dzic/ e* P0trZe^ow"^ obcych ręko-ły S^yby nic surowe materya- kach* e w7robionc w swych fabry- na morzued^Wano" otwarty ha,,d'el sf_ , " Czarnym , na mocy Kon. M /"PPolitańsldego Traktatu , nowe Moskwie obiccuie^korzyści. _ Lr • '".oneta Rossyiska w miedzi ma Moneta. piyki , których sto na rubla się achuie, pół i ćwierć kopiyki, po-^óyne także i pięciorne ; w srebrze: Gry- Grzywna io. kopiiek waży, iest co 15. i 20. - zawiera. Cwierć-RubJe , p; i'-Ruble , i cafe Ruble. W złocie dukaty, póf-Jmperyąiy wartui§ee 5» rublow , i cafe Imperyai'y. Rz^d% Rzsd Rossyiski nietylko ies^ Monar», hiczny . ale i despotyczni Panuiacy nit: bę !ac określony -ża<5ne' , mi prawami, nieylko iest Parsem życia i maiftku poddanych, ale 1 dziedzicem niciako całey Monarchii » gdyż następstwem Korony , podi'ug s.wey woli , rozrzedzać może prze^ wybiór osoby z pici męzkiey , lu^ niewieściey. Tytuł pa- Paijuigcy w Rossy i mieli nie' ruiących. gdyś tytuf Kniaziów, czyli Xinżat, Iwan I. nazwał" się Monarchy RoS' syi, syn Bazyli przydał" do niego tf'\ tuf Samodzierźcy. Iwan II. Sy# Bazylego wzięf nazwisko Cara , dO'i piero Piotr I. byf R. ijzi. uczcz0'| ny tytułem Imperatora. Przyznały tnu go nayprzód Prusy i Holiandyai Francya dopiero R 174Ç. Cesarz 1747: Hiszpania 1755- Polska 1764. 'tytu' zaś godności Imperatorów iest nastÇ' puiący : Imperator i Samov/i'adzc^ cafey llos< zanu, Astrachanu i Syberyi, ?a51 - ' *jr- Î25 Pskowa, W. Kniaź'Smoleńska , Xi|-żę Estonii, Inflant i Karelii, Tweru, ] agory 1 , Permii , W latku , BuU gary i, i wielu innych Kraiów Wiadz-xza , W. Xiaie niższego Nowogrodu, 'C ze miech owa , Ręzanu» Rostowa, Jarosławia , Beloziera , Udoryi , Ob-doryi , Kon-łynii, Cesarz całego póf-nocnego kraiu, Pan Iweryi . K°arta-iińskich i Geprgiamkich Carów i Kabardyńskiey 7iemi, Czerkaskich i lì orski eh Xż.it., * innych Pan i Sa-modzief żca. Syrowie Patiuiących da-•wni-ey C^rowiczï itii , teraz wlelkie-tiii Xi^ż|tami ,się zowi;*. Niegdyś Carowie Moskiewscy T&fo. ■mioll za herb Państwa Jeźdźca/ na koniu , pod iego zaś nogami smoka. Iwan I. odmie nlï go na orf a czarnego o 2. głowach , na -którego piersiach iest S. jerzy , a na skrzydłach ;znaki różnych Prowincyi. Gdzie wola Monarchy nakłada , Dochody. umnitysza, lub powiększa podratkt., tam pewney liczby dochodów stanowić nie można. Zawisïy też wiele od ludności i bogactw kraiowych. Piotr W. niemi:(ï iak tylko 7,000.000.. R blow. Katarzyna II» °d 16. do 39. okładem mi 11 io nów ie przywiodła, Skïadaii ie podatki pogîôwne- 12& go, kruszce, sói, cf'a , arçda trun<* ków , mendica , i. t. d. f Wajsko. Armia lodowa Rossyiska skfada się! z 50. Regimentów, w nich ludzi 61,819- w któr? liczbę niewcho-dzi Gwardya Konna i Puf ki Kozackie; Z 93. Regimentów Infanteryi zawięraiącey 213,002. żołnierzy, o-prócz Gwardyi pieszey, Artyileryi i Garnizonów; z takowym więc wyłączeniem, komput całkowity czyni 274,821. ludzi, wszystkich zaś ogółem liczono w tych latach 345,006. W czasie teraźnieyszey woyny wystawiła Rosîjya Flottç z 284. okrętów mnieysz)*ch i większych , i rozmai-» tych statków. Na niey Armat i,09Z* i ludzi 10,570. Rzeki i Rzeki i ieziora wielkie w Ros- i«iora. s^; jpolga poczyna się w lasach Wołkońskich , i daie spfaw cięższym statkom od Tweru , i 70. uyściam* do morza iCaspiskiego wpada o mil Geograf: 12. od Astrachanu. Don, u Łac: Tanais rozgranicza vr części E-uropę od Azyl , wypfywa 1 pod Tuli - w Prowincyi Rezańskiey i blizko A-zofu w iezioro Maotis uchodzi. Kozacy po nad iey brzegami osiedli od niey Dońskich * lub Dońców m*i§ nazwisko. Dwina, po Ł*c. Çbesinus PQ* iiy powstaie % rzek Suchony 1 Jugi ,1 po'* Archaniołem na 2. rozdzielana koryta, w morzu białym się topi. Dniepr, po -Łac. Eorystbenes , u Tatarów* Krz-isze ma źrzódło w lasach W inzmtńskich u wsi Dniepersko » przez iezioro wpfywa do morza czarnego. Żeglugę na nim przegzkadzaiff kamienie u Rusi zwane Porohy , któ~ licz§ Dwie okrutne skały , icona /\va]la piijny , druga Sfupa s§ ^'^yniebezpjccznieyszc. Piotr W. od orchu Nienasytycze do Kaydaku k#-» pał' wykopać kszaï ; a Katarzyna II. lnny"nowyi wygód nieyszy dla spïa-^11 ''obyfa. Neiva wypływa z iezio-ra Lacio-i i do odnogi Finlanclzkiey chodzi.* W Azyi prócz Wołgi prze-Tzynai^ kraie Rossy i rzeki: laik » ^tórey" teraz nazwisko od Puhacze-)V:i_ Zamienione na Uralk. Oby od lez;o-ra Ki ta y do morza Lodowatego. Lena \ jenjsz tamże uyście maia. Anadyr jCarKSzatka do Oceanu wscho, nie&o wpadaif, Jeziora znaczniey-■ Ladoga naywxçksze w Europie. efP"s . W Inflantach ; Onega i Limany ^ Azyi Aras , Aititi i Baykal , w kto*-liczbie i morze Kaspiyskie mie. scić można. Kanał Ladegski icst ie-den z naywiększych, mil Geograf: iWugi ì jo. stop szeroki , 10. głę* » f§czy Wofchów z Nevrg. Twer.» P i ski 9 2S ski Wołchów z Wołga , Rzexvski zas Wołgę z Moskwf i Oppi ; zt§d Astra-chan 01a kommunikacy# żeglowni z Petersburgiem. Gór w Rossy i Euro- , peyskiey niemasz prócz V aldaickich 1 w Gubernii Nowogrodzkk-y, w A-zyatyckley góry wyr- kie od Moskwy W etyki Poiaz , u dawnych Montes By-■perborei zwane. Dawni Które dziś kraie zaymnie Mo- mieszksń- «kwa , te niegdyś Sarmacyi i Scytyi cy* mi a Ty nazwisko. Mieszkańców , Na- . ród właściwie Słowacki , niegdyś Selilabami, Ryfakami, Roxami i Ro-xolanami, a poźniey od rosproszonych siedlisk Sporami i Rossianemi nazwano. Dzielili się oni na różne po-mnieysze hordy, które się wzaietn f spychaiac 2 swych dziedzin , często odmieniali Oyczyznę. Kray Tarta- ; ryi i Rossyi południowey był niegdyś mał§ Scythia zwany , dla różnicy od wielkiey Seythii będącey w Azyl , rozcifgał się po rzekę Sem , która j wyżey Kijowa do Dniepru wpada; : graniczył od północy z Sarmacy§ właściwa, od wschodu z morzem Azofskim Palus M*otis » od południa z morzem Czarnym, od zachodu z Sarmacyą oddzielony Dnieprem. Scy-thòw dzielono na zachodnich , czyi1 Georgików, śrzednich czyli Nomadów? 229 tfów , wschodnieh czyli Bazylid6w i Taurów mieszkańców Krymei, Cher-fonesus Taurica. Państwo Rossyi można dzielić na- Podział, przód na Europeyskie i Azyatyckie ; powtóre iva Rossyi właściw§ , Pro-wineye zdobyte, i Państwa hołdownicze. Rossya właściwa zawiera: Ruś wielką, biała i mała. Prowin-<7C poiibite sa : w Europie Ingrya , Esthonia , Inflanty, cześć FinlanHyi i ljitxK y , i Krymea. W Azyi • Królestwa Kazanu , Astrachanu , Syberya i-Orenburg. Państwa hołdownicze sa: Carstwa K'artelinii , Kaketu i jeorgii. Całe Pnńst.wo podług działu uczynionego od Katarzyny II. zawiera 28. Wiclkorzćidztw , lub Gubernii. Wiel-korzadztwa Wielkiey Rusi: Moskiewskie , Archaniołskie , Woroneckie , Wyższego Nowogrodu, Kolugskie, Twerskie ^Jarosławskie , Tulcńskie , Niższego Nowogrodu, i Azofskie. ^iclkorzadztwa małey Rusi: Mała Rossya , Nowa' Rossya , Ukraina Sło-bodzka , Kijów i Belgorod. Wielko-rzadztwa BiałeyRusi: Mohylowskie, Połockie , Pskowskie i Smoleńskie. "Wielkorz^dztwa Prowincyi zdobytych Ha Szwecyi : Petersburgskie Rewel-, skie , Rygskie , i Wiburgskie. Wiel-korzfdztwa Rossyi Azyatyckiey : Kazań- 2 5° zarìskle, Astrachańskie, Or.enburg» skie , Tobolskie i Jrkntzkie. Te wszystkie zawieraia rozmaite Pro w in-' cyc , Uiezdy , czyli Powiaty , i. t. d. *• I. Wîelkorzadztwo Moskiewskie* Kossya Ub Moskwa M. S. Państwa i Prowincyi ? wielka. od którego i Naród cuły Moskalami zowiemy. Leży nad rzeka Moskwa, niegdyś Carów rezydcncya , teraz tylko Archi-Reya ; ma Univers i ta tern 2a-ïozon} o,l Elżbiety R. 1755» i dwa Collegia. Co do rozległości , którey obwód 3. mile Geograf: przenoś' , ieśt po Carogrodzie naywięksże w Europie. Ulice sa szerokie , brukowane i ©świecone latarniami. Liczą w nim Cerkwi 260. między niemi zaś 2. Kościoły Luterskie , ieden Katolicki, i 29. Klasztorów. R. 1770. było domów 12,548. a dusz 152.890. Cerkwie wewnątrz sa bogate , niektórych zaś wieże sa pozłacane. Miasto się dzieli na 4. okolice. 1. Kreml obwiedziona zewsząd murem , wieżami •> kanałem i oblana z 2. stron rz* Neglina i Moskw§. Tu wszystkie domy murowane, Katedra , PaiaC Carski staroświecki i ogród 11a murze sklepionym wyniesiony , Cerkiew S. Michała, gdzie groby sa Carów, 1 wieża naywyższa w mieście , na któ-$ey wicie rozmaitych dzwonów , mię- f\7V 3SJI tfzy niemi był ieden waż§cy 480,000. funtów zepsuty pożarem R. 177z. spuszczony na dół, maiacy stop obwodu 64. grubości 2. wysokości 19. Tu też iest Arsenał , magazyn i staynie Cesarskie. 2. Kitayhorod , Komora i mieysce handlu , gdzie samych sklepów Kupieckich murowanych na 6,000. znayduieslę. 3. Bił-korod, nazwisko ma od murów bielonych , które go opasuia, w nim Szkoły , mennica , Apteka iedna z nay-pięknieyszych w Europie , i wiele wspaniałych kamienic. 4. Zemlanoi-horod, czyli miasto opasane sypane-îïïi z ziemi wałami, które 5. poprzednie zamyka i ma na około 2. mile Geograficzne. Szkoła dla 100. dzieci Żołnierskich 9 obserwatorium, Wspaniały dom podrzutków 8cc. ie Z(lobia. Oprócz tego ma Moskwa Przcdmieściów 30. które , wyiawszy przedmieście Niemieckie, iak wsie i^kie wygladaia. Przed kilka laty rachowano w mieście £abryk 81* iest sukiennych 11. płócien mj.il0-Wan7ch 2. mosiężnych 3- iedna faian-sów> iedna zegarów i 2. drukarnie. W. od Moskwy do Petersburga, mil aoo. poprowadził prosty i wygodny gościniec, i nadto kanał ł§-C2?cy te a. Stolice. Troit^koi Sergieiû 0 mil g|. od Moskwy, naywiększy nay- ì%2 naybogatszy, i nay Wspanialszy Ma-nascer w Rossyi z i o. Cerkwiami wewnątrz , z • Seminarium na zoo> Osób , Biblioteką i Pv.łacem Carskim»' Około Manasteru iest na 4,000. zabudowanych tlom'w. Freobraieńskoi , Katedra Arcy-Biskupa , fabryka sukien i płócien żaglowych, i huta szklana , leży nad brzegiem rzekî Ckka. Swinihorcd i Mezaysk nad rz: Moskwy przy lasach. Kolemna o miL 2. od u y scìa Okki do Moskwy. Ser-pu how przy rz; Nora. Koszyra nad Ok,ka. Inne miasta: Kuza > Wołok y Lamskoï , Klin » D mitr ów 9 Obol e ń s k, Torusza » Borysssw Wercia , Jarosławiec. Pcryesf.it/" i Kostów nad iezio-rem , Wladymiri nad rz. KJazm§ niegdyś swyc h Kniazić w udzielnych mia-ïy. Sitsdal powiatowe z Biskupstwem . Murom nad Okki. Luch ; Ju-rycw Polskoi ; Szuia gniazdo do mix Szuyskich ; Michaiłów ; Prońsk nad rz. Prcna ; Peczerników s Saposzok. II. Wielkorzadztwo Archanioł-skie ; w nim prócz właściwych Ros-syiczyków , Lappończykowie , Svria-rne , i Samoiedzi micszkaig. Ostatnich siedliska o 400. werst od Ar-chaniołu po nad morzem północnym i lodowatym aż do rz. Jehissy roz-£i§gai§ się. Archanioł M. S. nad Dwi- 2 XV wpadainef do morza białego , ma Nazwisko od" AI a na steru S. Mickała Katedry Archireya. W nim 120°-<>osyć pięknych domów , po większey części, drc wni'anyï h , .1 x. Cerkwi, Kościoły Dyssydenckie znayduia się. Skład tu iest wszelkich towarów idących do Syberyr, albo ztamtąd i z Rossyi za granicę iść maiacych ; ma port do ry i mieysce do budowy okrętów zwane Solembat. R. 1553. pierwsi tu morzem Anglicy przypłynęli. Gubernator mieszka w Cy-tadelli; w niey.iako 1 części zamku murowanego mai 1 Kupcy zagraniczni swe sklepy i składy dla bezpieczeństwa towarów od ognia. Czterech Burmistrzów sprawuie Policya i sady spraw Cywilnych. Anglicy , Hollen-drzy s Francuzi, Hamburczykowie , Bremeńczykowie , Szwedzi i Duńczyków ie naywięcey tu uczęszczaia. Po założeniu Petersburga handel Archa-niokki znacznie umnieyszony został. • mieyscu położenia miasta Btarmii znanego starożytności szukać P°"rze^a- Kolskoi Ostróg między rz. J ulurfią i Kola. o 3. werszty w odnodze morskiey îcst port, do którego 7-achodz§ statki Angielskie i Hollen-derskie , po len, tron , fntra i sto-kfisz. Tu właściwie ie«t część Lapo-xui- Nowa Dwinka twierdza o mil z- od *34 od Archaniołu. Kolmogory nad Dwî~ nq. Sumskoi - Ostróg» przy uyściu Sumy do morza białego. Soloveczkoi wyspa na morzu białym z Manaste-rem , na którey łupią kamień i czysty kryształ. - Kewrol i Mcsen s nad rzekami tegoż imienia w okolicy Udorya od rz. Udory maî^cey nazwisko , któr§ Panui^cy w Rossyi licz§ między tytułami Państw swoich-Fustozcrskoi Ostróg blisko rz. Peczory nad ieziorem Pustozero Ta kraina niegdyś jfugoryą się zwała. Szenkur-skoi - Horodek nad rz. Wagą wpadai§c3. do Dwiny. Wotogda miasto Powiatowe nad rzek§ tegoż imienia wpa-daiąc§ do Suchony łączjjcey się z Ju« , która od tego zbiegu bierze Dwiny nazwisko. Ztjd łatwość kommu-tukacyi żeglowney z Archaniołem i morzem północnym. Kwitnie tu przeto handel na kraiowe towary. Zdobif miasto 2,000. domów i 52. Cerkwi, 'a liczne fabryki bogae^, iako toi wst§żek , chustek iedwabnych , papieru , świec , farb &c. Mieszkańców liczą do i2, dotąd iest 5. fabryk sukiennych, ie-dna koperwasu. Tawrów miasto nad Woroneczg. Tu Piotr W. budował promy i galery , których używał na Woynîe z Turkami pod Azofem. Nad t^ż rz. leża: Bel okol sk ,Komanów , So-hUk- nad rz. Usman: Ortóur , Usman i Demszyńsk, Nad Donem: Zetnlańsk, Kościańsk s t/ryWf Kor ot yak 9 Pawłowską Lebedyan i Bonków, nad Sosn§ Je. lecz ; nad Sng Tanbow. Inne : Bo-krowsk , oitzańsk , Kozłów , Łomów , h°ryssochlebsk3 Kireysk Ôcc. Chopcrska-*a Xrepost uad rz. Choper ; Szack nad. rz. Szaczą -, Jolatma, Temnikóiv nad Moksz Opoczna ¥ Zynków , i. t. d. XII. Wielkorz^dztwo Biłhoro» Biiborod9 lub Birtogrod MS, o.* m > 2.44 1 ima nłazwi,sko od blizkiey KredzlSney góry. Jjest w dolinie , z którey niedaleko rz. Donice bierze początek. Tu należą miasta : Kursk, Oboian , Mirofrol 3 Karpów , Oskol , Jabtonów * JCorocza 9 Alcxin 3 i. t. cf. Sewsk Powiatowe nad Sosz^ z miastami: Rylsk , Putyiœel , Trubczeuvsk, Brzańsk , Kara-sxew , i. t. d. Ore/ Powiat , i miasto nad Okkg. Przylegle : Bolchów 9 Mżeńsk , Belew , Czerń * Npwosioïo , i. t. ii. ( # XIII. "Wielkorzfdztwo Swobody Ukraińskiey. czyli Charkowskie, u-stancwione R. 1765. z pięciu Sfobód czyj i Regimentów Kozackich , które cd miast następulacych mai§ irazwi-sko. Charków * Sumi » Achtyrka , Isunt i Rybna. Ostatnie iest przedmieściem Ostrogocka należącego do Gubernli "Worcneckiey. Tu Ukraińska Unia zo> wie się ciąg maïych szańców , które; prowadzone sa od Dniepru do Doń-ca przeciw Krymskim Tatarom. XIV. Nowa Ruś obrócona r\% Nowa Wielkorządztwo , za panowania Ka-Ru** tarzyny II. Do niey należy Noifó Stfwia » Prowincya osiadła R. 175Ą-przez Serbów , czyli Raścianów odstąpionych przez Imperatorow§ Ma' ry§ Tgressę , z Jlliryku sprowadzonych 24*' llye h w liczbie okładem 50,000. Osady te zaięty kray pograniczny Polszczę mię lzy rzekami : fasmina, Boïszaia Wis, wielki i maty Ingulec„ Pomnożyły ludność tego kraiu wyko-czowane z Polski tysi§c,e poddaństwa. Ekaterynosïaw, M S. założenie swe i nazwisko winno Imperatorowey Katarzynie II. Btlewsk i Elizabeth* nad Ingulccm dosyć dobre twierdze. Ko by lak, Ferewoïoczna » Orlik, Kitaygorodok, Carycenka , i. t. d. nikczemne miasta. Cherzon nowo wystawione R. 1777- 1 a handlu Za-dnieprskich mieszkańc iw z Porta , którego wolność zapewniła sobie Ros-sya Traktatem R. 1774. Miasto iest rozlegle , ulice szerok'e i proste ? zamek opasany wałem i Fassa , i porządny warsztat okrętowy mogący wystawić 12. liniowych okrętów. Leży między- Limar: a mi , czyli uy-ściami Dniepru i Bohu do morza czarnego, maiacego w tym mieyscu 8. mii Niemieckich dïugosei, » lia 2. lub pófto*y szerokości. Kupców i Rzemieślników osiadïa znaczna liczba, i, mieszkańców rachowano iuż do 40,000. ale wiele z nich wygubił"y zaraźliwe chofotjy dla niezdrowych z blizkich limanów exha~ lacyi. Kinburn forteca dawna , o strzelenie z armaty od Chersona , ktorg zdo~ *4^ zdobyli byli na Turkach i rozwalili Moskale R. 1756. lecz następnie odzyskali ii i odnowili Turcy, a R-1774. znowu iey Rossyi od stabili. Starą" Dnieprsk^ Uni? składa cug rnurów obronnych 7. szańcami, o 30. wiersztów ie Jen od drugiego ©dłegfemi. Pierwszy zowie się J lese andrò wskaia nad Dnieprem , przy uyściu rz. Moskowk'i ; ostatni 'e-trowskata przy. wbiegli rz. Berdy do morza Azorskiego. Innu iest Noioa linia w Azofskiey Gubemii. 4.' ^ R"ś Bia^a ogólnie znaczy kraie BjałaRtts. Litewskie zawarte w Woiewództwach Poïockim , Witebskim, Mścisfa-wskim , Mińskim i Nowogrodzkim. Jeszcze R. 1655. zuwoiowaf iey byî niektóre części Car Alexy Michałowicz ; których i Polska odstąpiła Traktatem R. 1686. Ale R. 1772. większy iey połowę zagarnęfa Katarzyna II. W niey zawieraia się : XV, Wielkorz§dztwo Mohylo-wskie. Mohii'ow M S. Indne i han-«łlflwne. Ma Arcy- Biskupa Katolickiego Rzymskiego ustanowionego R. 178a. na .zadanie Katarzyny II. i Archi-Reia. Sławne iest fabryka bro-aii ręczney i widzeniem się tu R. «780. Jozefa II. Cesarza z Imperatorowi. 247 '0W5.' Zdobyła ie Moskwa R. 1654. odzyskali Polacy 1662. Pod panowaniem Polskim było Ekonomią stołu Królewskiego w Woiewództwie Mśei-sïnwskim. Ot" s za nad Dnieprem , którego Powiat w c/ę u i Z"s'aî przy Polszczę. Sławne po-azk-i Moskwy odniesiona od Pobków R. 1508. gdzie na 80,000. Moskałów legło. Mści-sfaw , przedtym stołeczne Woie-wództwa , teraz Powiatu. W nim stary zamek i Katedra Archi-Reia. Leży lii s ko rz. Soszy. « Rockaczow, Powiatowe pszy uyściu Druyca do Dniepru. XVI. Włelkorzadztwo Poî'ockie. Potocz, MS. ludne, i handLowne. Zi obij ie b gate Monnstery i Cerkwie 3 zwłaszcza Bazylianów , w ktA_ rey# ciafó S. Jozafata spoczywa , Collegium Jezni; w dot§d tu żyiących w Zgromadzeniu , maheych Nowi-cY*t, i uczących Szkół; Ka-edra ^rc7-Biskupa Rusi Unitów , zamek f wny q^c Leiy przy uyściu rz. Poloty do Dźwiny, niegdyś stolica Woiewództwa w części 'pozostałego przy Pohzcze. Ina? miasta : Dryssa * Sokół, Siebiei , Nieszczzrrfa , Ozierzyce &c. Wszystkie pamiętne w dzieiach naszych w czasie woyny Stefana Batorego z M«skwa. XVII. 24$ XVII. Wielkorzadztwo Pskowskie* Tskow, lub Piesków AIS. bogate, o-siadłe i handlowne , nad rz. Welik§ z Katedra Archi-Reia, i zamkiem. Na 4. części się dzieli. Blizko leżące iezioro obszerne i rybne od niego ma nazwisko. Wsławili ie Pol'a-cy zwycięztwem nad Moskalami odniesionym. Opoczka i Os troie; na kępie rzeki/Weliki. Peczershoi Manastyr nad rz. Pyuzg. Sławny odparciem kilkakrotnym Krzyżak )w. Wielkie tuki, nad rz. Lowat. Inne miasta: Zawo-focie, JV&ronecz, Toropecz , Cholm » jVelisz, iV'y s z oh o rod, Dąbków , IV rew , JV y bor» U świat, Susza i Witebsk , niegdyś Woiewódzkie, teraz Powiatowe na górze przy Diwinie , handlo-wne, ozdobne zamkiem 1 dwoma Cerkwiami. Sławne śmiercią S. Jozafata. Tu należy Powiat Diwiński* zawieraigey dawne Inflanty Polskie, których mieszkańcy sa L'ettowie, lecz Szlachta rodu i ięzyka Niemieckiego , obyczniów zaś Polskich. Dy~ neburg , lub Dunaburg M S. nad Dźwi-nę. z zamkiem i Szkołami. Kryszporg% \ub Kreutzborg nad Dźwina z Szkołami, handlowne, włość Korltów.' Rzeczyca , lub Bositten p"rzy rzece tegoż imienia uchodzfcey do ieziora Lubań. XVIII, 2 49 XVin? Wielkorzfdztwo Smoleńskie , niegdyś Xiçztwo udzielne, naprzód R. i4°3* od Witolda Xcia Litt. Zawoiowane » znowu odpadłe i przez Kazimierza zdobyte , od Moskwy R. 1514. odebrane, 1611. odzyskane przez Zygmanta III. nakoniec opanowane od , Moskałów i on?m przez Traktat Andruszowski R. 1667. odst^-, pione. Smoleńsk Al S. w położeniu. górzystym nad Dnieprem , star«ży-tne , obszerne , i handlowne , otoczo^ ne dawnym murGm na 6. łokci wysokim , maiacym wież s 2. z zamkiem. W nim Katedra Archi-Reia , Kościołów i Cerkwi bogatych kilka , domów na 4,000. Biskup Łaciński bez Diecezyi ma mleysce w Senacie Polskim , 1 Urzędy tytularne tego Woiewództwa i Powiatu Starodubo-wskiego , ?achowui§ pamiątkę panowania Polskiego w tey Prowincyi. x Drohobui nad Dnieprem. ìViazma nad rz- tegoż imienia , sCawna bitwami Polaków z.Moskw§. Belica, Rosïawl 8cc. Andrussow wieś przy irzódle Horodni między Smoleńskiem i Mścisławieirt sławna Traktatem Polski z Moskwy tu R. 1667. zawartym. Prowmeye rzdobyte na Szwecyi, Psowincye i Traktatami w Ncustadt R. 1721. i nl0lszwc- w Abo cji., 1 zso w Alo R. 1745. Państwo Ross-yisk tern u wiecznie odstąpione zawierały 4-"Wielkorz§dztwa następni§ce. XIX. Wielkorzfdztwo Peter 1-burgskie , czyli Ingerroanii lub In-gryi po Mo:ikicw.-.ku Iszerskaia-Zeml# awanc, na Powiaty Petersburgski, Schliisselbiirgski, Koporski i Jamburg-ski się dzieli. Petersburg , po «Łac. Petropolis, M. rezydencyonalne i stoli, a Państwa założone R. 170?- przez Piotra W: iedno z nayznacznieyszych i na/bogatszych miast w Europi». Liczj w nim dusz aoo,o00. Leży naci Ncwj uchodzącą do Golfu Fin-landyî i na wyspach t? rzekli oblanych , która tu na koryta się dzieli : wielką, mała Newę i Newkę ; Nadto przerzynał^ miasto liczne i porządne kanały , nayw:ększy z nich w ksztai't p ł-koła zowie się Katarzyny z groblą szerok§ na 5- stop , granitem brukowany i balustradę żela-zna ©pasfcn§. Petersburg skifcHa *ÎÇ z 6. dzielnic. 1. JVyspa Petersburska przedzielona na a. części rzeczkę Karpo wką , ni niey warzód domó w drewnianych wspaniały gmach Apteki z ogrodem Botanicznym. Blisko iest wysepka z Cytadeli? , w którey dziś mennica , kassa Pahstwa, i więzienie publiczne. Przy Cytadeli i Katedra 251 dr a wielka z dzwonnica którey wierzch pozłacany. Tu sa groby Carów., Przy Kościele iest budynek drewniany mieszkany niegdyś od Piotra I. i pierwszy domek w Petersburgu 9 dia zachowania pamiątki murem okryty 2. IVas xli Qstrow obla-Iiy< wielką i mafg Newą, z pierwszy dzielnicą mostem na batach wygodnym i na r4o. S|żn-l ^rugim łączący sl,Ç- Zdobią go Kollt,,v.ia Akademii kunsztów i nauk. W pic? wszey edu-kuie^ się uczniów 180 których co trzeci rok, 60. o 'mienia się. W dru^ięy observa'orium , Biblio- teka Cesarska, która w R. 1762. zawierała Xiag 2^.000 pr'cz Ro3syiskich Gftnych 18:6. i między niemi ręko-pismftw yj. Gabinet naturalny, instrumentów Fizycznych i Matematycznych , drukarnia , i. t. d. Także Towarzystwo Ekonomiczne. Pałac Korpusu Kadetów w liczbie 600. J trzy mywanych , z których 52°-® piechoty 3 80. do Kawaleryi s§ Przeznaczeni. Kollegium na y. pietra wysokie, w którym 16. Departamentów rządowych swe sessye mie-Wai§, ozdobne dfug-j galery^ i fa-cyatą w którey n2. okien. Giełda . rewrnana , wielki magazyn konopi \ ^eiąza, ieficn z naywiększych na 'W'ecie, i rozmaite skłaJy Kupców. pwić 25* Dwie perspektywy wzdfuź szeroko i prosto pod sznur przez cali dzielnicę ci§gn§ce slç, miły widok sprawuig. Wszystkie ulice sa proste i równolegle. 3. Jdmiralicya naypię-knieysza część mias'-a, iey Pałac wielki we śjrzodku pokryty miedzif zfoconćj zakończa 3. długie ulice ♦ z których Newska na 3. kwadranse, drogi się- ciągnie. Wprost po nad brzegiem rzeki , który formule grobla wybrukowana granitem i balustrad? opasana wznoszf się wspaniale gmachy i piękne domy. Między niemi celuic Pafac- zimowy Impc-ratorski, strona i ego od Newy d Tuga iest 260. stóp ; w nim Skarbiec Kieynotów i Korona Carska. PafaC letni z 2. ogroiami iest mnicyszy. Naypięknieyszy tu i w całym Petersburgu icst Paì'ac Orłowa kosztem Imperatorowey nowo stawiony. Dach na krokwiach i fatach żelaznych błachj pobity5 ściany i schody polerowanym marmurem okryte, od-drzwi i ramy okien mosiężne , tafle w oknach zwierciadlane ; ozdoby wewnątrz do wspaniałości zewnę-trzney stosowne, pałace Hr- Stroga-11 owa , Izyczeryna , Szuwarowa, Ras-sumowskiego , Czermszewa , Xięż$ł Potiçmkina, Galliczyna , mniey sì kosztowne , ale także ozdobne i wspa* 255 îiiaî'e w gliście Włoskim. Nadto Magazyn prowiantowy, materyałow do bu;:owy ckrętów , prochownia , warsztat, galerowy 8cc. godne s§ widzenia. 4- Przedmieście Moskiewskie-, 5. Strona Dworu. 6. Przedmieście Wi-burskie, lubo memaijj okazałych Pałaców, wiele iednak pięknych domów mai5. V*r Petersburgu znayduia się 2- Kościoły Luterskie , ieden dla Szwedów "1 I inlandczyków, ieden dla Protestantów Niemieckich i Francuskich , ieden dla Anglików , ieden dla Hollendrów , ieden dla Katolików Rzymskich , i *5. Cerkwi Ruskich-Między niemi pierwsze ma mieysec Kościół" Maytków dla piękności i bogartw. Dzieli się na wyższy czyli letni , i niższy lub zimowy. Drugi pod tytułem S. Jzaakn od Impera-torowy nowo zbudowany marmurem gìad ki m do zbytku okryty, długi stop 100. szeroki 9o. Archîrey mieszka w Klasztorze S. Alexandra Newskiego założonym od Piotra W. R. J7I2« nad Newą. Jest to gmach z licznych budynków złożony w czworokąt zawarty. W Kaplicy daic się widzieć mauzoleum i trunna S. Alexandra ze srebra wyrobione. Klasztor Panièn iest niezmiernie wielki, w którym 250. Panienek Szlacheckich* i tyleż mieyikich edukacy$ 2 54 biorą. Blizko leży Szpital podrzutków, i równic obszerny La aret żołnierski. Między Statuami Peter-sburgskiemi naygodnieyszy łest widzenia Posag Piotra I. postawiony wielkim kosztem ©ci panuiącey Katarzyny IÏ. w postaci wyniosley siedzącego na koniu wspinaiacym się na skałę przedniemi nogami fila wyrażenia trudności, iakie zwycieÂyi w oświeceniu swego Narodu. Rzeź a P. falconrtet. Napis pod nim: Petro I, Càtharina II, posuit. Kamień , na k ó-rym stoi , iest ogromna skała granitu nieokrzesana i iednostayna> ważąca kilka millionów funtów. Znaleziono h w Finlandyi , a znie-zmierna praca i kosztem na to mieyscę sprowadzono. W Petersburgu iest wiele użytecznych ustanowień , iako to : Szkoła militarna , Artyleryi, Mąrynarstwa , handlu fundowana przez Demidowa , i. t. d. F.ę~ kodzieła sa liczne i kwltiuce *• Obi-ciów , pończoch iedwacnych , Kape-1 Uszów , zegarków , porcellany , cukru , zwierzciad^ł, argenteryi i. t. d. Handel prowadzi znaczny. Z wszystkich Państw nadmorskich Kupcy uczęszczaią do tego por^u, i za swe towary, lub pieniądze, lub inne W zamian bior*. Prawie połowa nue-» szkańeów s§ cudzoziemcy, Słońce w ih z 5$ w zimie wschodzi tu o godzinie pól ('0 ii. zachód w pół do a. W lecie zamiast nocy naykrótszey znirok trwa 3. godziny. h Na wyspie Kamienny Osłr$W od-dzieioney odnoga Newy , założył \V. Xżę Petrowicz wśrzód gaiu Vauxhall. Carskoie Sioi'o o 3*. mili Geogr: od Petersburga kit południowi Pałac , Im-peratorski, iéden z navpysznie szych w Europie. W części przedniev od podwórza liczy się okien 300. ozdobny kolumnami i posagami po wi^kszey części zfoconemi. W nięy sala , która zda się bydź cała ze złota , Pokóy , "vv którym wszystko okryte sztuczkami wyrabi;memi 7. bursztynu , &c. Ogr 'd bard/o wielki. Dro^a cała od Petersburga wysłana kamieniami, i czdobiona piramidami mafmurowe-mi oznacz&nćemi wierszty, z któ-*yth każda kosztowała 600. taleròw. *îa drodze iest Pałac Kikeryki A godne w nim widzenia wieJkie obrazy K.sólów i Xi iżat wszystkich panui?-cych w Europie , i popiersie , czyli bn. a marmurowe panuijcych wszy-s kich od początku Rossyi. Pctershof Zamek Ca ski nad Golfem w pięknym Çofoienîn. W ogrodzie wyższym s| ka„kady , nić\zj ciągnie się do ^Qïza. w koócu mX sïawoy młyn d» *56 do polerowania drogich kamieni. Gust, wspaniałość gmachu, przepych ozdób czynią go Wersalem póf-nocnym. Monplaisir Pafoc wieyski l ïaznia Imperatorska. Oranicnbaum ïàc stawiony od Męźykowa nad Gol' fem Finlandzkim z ogrodami o mil 6. od Petersburga na przeciw Kroiv sta:.;u. Strelna Pałac od Piotra I. za-częty , Iccz niedokończony. W oko' licy Petersburga Baba i Bah a imienia Naryszkinów domy , ogrody, gaif poświęcone rozrywce publiczney. Kronstadt miasto i forteca n* wyspie Kotlin.Ostrów z dwoma por' tami dla okrętów woiennych i Ku' pieckich obronnemi przez basziy O' sadzone armatami. Kronschlot zameK obronny na raffie piaszczystey posta' wiony. Okręty płynfce do Petersliur' g a pomiędzy Kronstadt i Kronschl^ przechodzić musz§ o strzelenie z a?' maty od obydwóch brzegów. Jaru' burg dawny zamek i miasteczko n2* rz. Lugawa. J' war.horod dawny i cny zamek na skale, na przeciw Nar' wy. Schlusselborg> niegdyś Notebor£< forteca stara na wyspie Newy , gdz*f z Ladegi wypływa. Położenie miłe* ale powietrze niezdrowe, Tu ob3' dzaig więźniów publicznych. XX. *57, XX. Wielkorzadztwo Reweiskic, czyli Xiçztwo Estonii, które co do Własności mieszkańców i gruntu nie różni się od Inflant, na wrschód N«iorza Bałtyckiego leży , i 1V<* 4* Powiaty się dzieli: , H art ten * IV ieck y Jcrww , Vierland. Mieszkańcy wiey-ecy mówią ięzykiem mafo różniącym się od Finlandzkiego. Rewel, po Estońsku Danilin, po Lettońsku Dani pilis i po Rusku Koliwan M S. obronne , handlowe, nadmorskie. Mieszkańców ma więccy nad io,ooo. domów 1,500-. port wygodny mieszczący część Flotty Imperatorskiey, do którego rocznie na iooo. okrętów zawiia, arsenaï dobry i Regiment swych żołnierzy , Szkoły , Kościoły Lûtes skie i Greckie. Pod miastem ku morzu leży ogród Carski Katha_ riren ihal zwany ; mieysce zwane Fort Bałtycki , a niegdyś Rogerwick, gdzie strumień Padis do morza wbiega, iest o 44. werstod Rewia. WPow. Harrisn liczą 11. Parafii; w jIVteck Parafii i Habsal miasteczko nadmorskie ; \V Jcrwcn Parafii 7. z miasteczkiem Wcissetisiein , czyli Biaiy-Kamień* nad rz Payd^ , która daley ku mrorzu Parna w a się zowie;; w Vieri and Parafii 10. i Wesenberg nie-£dyś miasto, dziś wieś. W włości Szłacheckiey Tcisburg iest Port przy R ©dno- 2*8 odnodze - Finlandzkiej Do ićgot Wielkorz§dztwa nalćiy wyspa D ltorzg. iztwa nienależy , ale zawisło od samego Senatu. Co do handlu i for-ty fik acyl iedno z miast większych* Dzieli się na nowe i stare. Byffl niegdyś Anzeatyckie ; lubo zmnley-szony hawdel, znaczny iednak prowadzi , naywięeey lnem i drze--wem. Ma prawo wybierać cło od bydfrf, słodu , gorzałki i pro iuktów leśnych -, które tu z Estonii i Inflant przychodzą S» tu Szwedzki, R.ossyiski * Finlandzki, i Niemiecki Kościoły. Sfawne iest zwycięstwem , które Ksról XII. R. 1700. w 8.000. Szwedów nad 100,000. Moskałów od niósł, w e 4. iednak lat Narwa przez Moskwę zdobyta została. Pod miastem płynie rz< Narwa, wychodzi z iezior* Peipus , i o t£. werszty od Narw/ ima spadek na 12. stop wysoki. XXI. Wielkorz^dztwo Rygskie * czyli Xiçztwo Inflantskie, które tez dawnej Lettonia zawiera , oblane m®' rzem Bałtyckim i odnoga Finlandzką Kray niegdyś moc§ oręża i przeZ poddanie się mieszkańców 1561. 7a Zy- 259 ^ygtiiuntà Augusta zdobyty od Polaków , na 3. Wdztwa 1 Derp;kis, Par-na w skie , i W endeńskis sie dzielił. Zapolowali go Szwedzi i przez Traktat Oliwski" R. 1660. przy nim się utrzymali, lecz R. 172 1, odstąpili go Moskwie. Został' się był przy Polszczę Powiat Dyneburski z tytułem Wdztwa Inflantskiegc , ale i tea R. 177a. zabrała Rossya ; szczupły grunt tylko z całego kraiu Inflant, i Urzędy Polszczę pozostały. Wie-ŚJiiacy w Powiecie Rygskim , Wen-deńskim snt Letto wie, czyli Łottone, którzy z Litwa i Kurlandczyka-mi i edenie początek i podobną mo-. ^ę mail. Sa wsz-yscy sekty Luter-s^'jey , równie lako i w Pow. Dcrp, «kim. i Parnawskim, których mie* &2.kańcy sj Estono wie- &yga M. S. nad Dźwinj , wiel-, bogate , ludne" i handlowne, z P°rtem wygodnym, do którego na *^k okrętów niekiedy blizko tysi§ca Przybvwa. Tu d aie się widzieć Cy-pafgc Carski, Arsenał, 5. kościołów Luterskich, 6. Cerkwi, ?• Szkoły Łacińskie, zamek stary, 1 Przeszło 800. domów , które pra. ^ wszystkie 8$ murowane. Miałtó ufortyfikowane od Diwiny, na *tórey ma most na batftch. Mie^ R i «kwi- 2.6o szkańców liczy do 20,000. którzy ti» len, pieńkę, drzewo, s moie , potaż,-zboże, futra, i inne kraiów Sąsiedzkich prodùkta handel wielki prowadza, które tu Dźwinj , lub nay-więcey w zimie saniami zwożone bywaią. Wolność handlu bez cc li' ■ opłaty warowana iest Polszczę Traktatem R. 1775- Nayoelmeyszym iest składem dla towarów Ruskich ; Woiewództwo Witebskie 5 Żmudź, Powiaty Upitski, i Brasławski tu swe produkta pospolicie przednią,. Dunamundt, czyli Dyamtnt dobra forteca o mil 3. odległa od Rygi przy uyściu Dźwiny » gdzie przechodzące t| rzekcj statki cło płac§. Sàlis włość Szlachecka przy rzecze tegoż imienia <$o morza tu wpadaiącey. Lamsal nadmorskie, Weimar nad A? , Walk, nad Poddelg , i prócz tego ie-szcze 26, Parafii. Powiat JV«ndeński , ma MS. IVenden , łub Kiei* niegdyś znaczne, dziś zniszczcie, równie ia-ko i Marienburg z starym zamkiem , i Parafii 26. Powiat Derpski, z miastem Derpt nad rz. Embecks • rozwalmy tylko przypominai§ dawnieyszg. iego okazałość przed oblężeniem R. 1704. i ,pożarem 1775- WtymPow-P aralii 27. Powiat Parnai&ski od miasta Pernau przy rzece i odnodze morslfciey od niego bioracey nazwij sko, 261 Si{° ■> zamkiem dawnym obronnego , obwiedzionego murem, i rzek§ na v siare i nowe dzielącego sie. JFellin \przy zatoce morskiey nad rz. Felina niegdyś miasto. Parafii w tym Pow. 13. Tu należy Prowincya Osseli lecz co do rz§du od Senatu zawisła. Zawiera wyspę Oesel blizka Golfu Ryskiego , pc- Estońsku zwana : Kur-reSaar. ^ Na niey M. S. Ar en s bur* • ie_ zioro 1 spustoszony zamek Sonneburg.. Wysepki : Mosn s 1 Runoe, gdzi® Mieszkańcy po Szwedzku mówi^. . XXII. Wielkorządztwo Wiburg-s 'e, czyli Finlandia Ilossyiska , z 13, Kareiii i Sawolaksu. Kray pełen bagnò w, iczior, dolin, gór obytych sosn* { iodł^ , skał grani- • rlln^ n!CP^°dny t zboża tu rza.,ko kiedy doźrzewaia i niema si, ale naywięcey folwarków, któ-cl*1 .c 0 1^°' czynię iedn§ Parafię. t«»îePlD0lf-W0lni' ' "iepf'f? tylko w tev r kWne' Na 38,°°°. dusz ubodzy pïr'",1 Ue71'. Mi'esJ:k?ńW i, ,, J rzy zfym rolnictwie zyią, z sr ♦ v r^b p°r°w"- mburz m- §- ort>hkowane, obronne nadto zam-\Vl^' 1 0r^c§ S. Anny. Handel proni» 21 • tar,C'1Cami * smoî? i żywic? ; pow-t ańców.na ^oo°- i do™y 'Skssey części drewniane. UsU- pio- î6s ' f i •> ne .iO-k-v le ed Szwedów wraz z 1 ^ ix", 4 . 3./ n.o Wtlmannstrand î frtdi,; iksïjtn. Po Fîriamizku zowie si? Somelindi' ; poï wvspie odnoąt > Finlandzkiej lei y Kexhtdm , lub j velogorod obronne lia 2. wysepkach , f gdzie rz. Woxen sł'awria katarakt? wielka do Ladogi wpi'ywa. Kyméno* gorodzki Pow'at skfada lç z 16. Pa- j ïafii , zawiera część ł -elii i Sawo-laxu. Frederichsham mi as? o portowe «ad zatoka, wystawione R. 1712. | na' mieyscu spalonego przez Moskwę miasta' Wetelax. W Unta ttnstranu po * Finłandzku Lapperanda na górzr~ przy i rz. S aima 9 sîawne batalią Szwedów i * Moskwy R. 1741. Nyslot 3 nad rz.. ! Saima z mocnym zamkiem leżącym | na skale, 6. XXII. Wielkotz^cfzfw© Kazań~ j Rossya g^ie ^ zawiera częścią niegdyś Ta-«ka/icj tars^ie Królestwo Kazanu, należące do A.zyi , a przez Cara Jwjna Bazy-lewicza roku T552. opanowane, czç- l scia 2. Prowincye Etuepeyskie Wiatk?" i Permit- Mieszkańcy te/ Gubernit j s? Lubo ten- kr^y , będący właściwie c-łfści? Tarfaryi wielkiey , należy do Azyi , icdnafc dla niepfzerywania ciągłego i zupełnego opisu Rossyiikiego Państwa w porządku Wiel? korządztw tu §0 umieszczam. 26} s 3 Ruś, Tatarzy, C^erkassy ,, Czu, Waszowie , Mordwińcy, Wocyacy, Permiacy , Syryanie , 1 tVogulcowie, Kazan M. S. nad rz Kazanka , która ztad o milę do Wołgi uchodzi. Sïawna handlem , fabryką Szafianów od Rusi Kozlinki zwanych, sukien, tnydïa 8cc. Warsztatem okrętów , galer , i innych statków , do których poblizkie lasy czarne dostarczaj «ìateryafów. Te Wolg^ oprowadzała elo Tweru, a nowym kanałem stamtąd do Petersburga. Między mie-, szkańcami R, 1772. liczono samych Kupców 2,500. W rynku iest 1,138.. magazynów i sklepów Kupieckich, z nich Galantcryi 50, płócien 6ł«. azewskiey roboty 84. liczf. Ma zamek , szkołę żołnierską, 56 Kościołów, i2. Klasztorów, i obszerne przedmieścia* O milę iest Monaster S U ar,do wo , w którym młódź Czerka-sk|, Tatarską , Kaimucka, i Mord wińska po Rusku , po Łacinie i innych fc^uk uczę. Powiat Urschum i M. S. m? tz: tegoż imienia wpadaigc§ do VV iatki. Inne miasteczka , czylt Przyhorody : Arsk , Lai^ete , Aiatyr , &1 almysz , Szezmińsk » Tyńsk , Bilarsk 3 Saińsk. w bl i z koś ci Kamy daię się widzieć ruiny dawnego miasta Bułgar Stolicy Bułgarów , którzy ztad ftad Don , a potym nad Dunay się pizer 264 przenieśli, i dali Bulgaryi Prowincji nazwisko. Powiat *. Szwieszki przy uyściu rz« Swiagi do Wołgi. Przy-horody : Kosmodemtańsk , Wasilhorod> EywtLk » ańsk: Powiat Sinbirsk ,i miasto niedaleko Wołgi- Miasteczka i twierdze , które leż§ przy wale sypanym ćHgn^cym się od Symbirska do rz. Sury gę. : Tagu y , U ren , Fogo-, i Surskoi Ostróg W teyże okolicy: y# szańsk i Tolskoi-Ostrog. Inne iriMSta : Jtars un \ Beloiiar . J tryki tńsk y i Scrnoi-horodsk blisko Wołgi na przeciw uyścia rz: Soki, gdzie siarkę préparais , i w rudach iey znaydui.3, sztuki , co o koloru i "przezroczystości do Bursztynu podobne. Pétrowsk nad rz. Medwedyc/?. S y s ran Kaszpir » Samara, wszystkie 3- nad Wolgf. W tey okolicy naywięcey pieprzu Tureckiego i gorczycy sieia. Alexiswsfè , Sergiewsk * przy uyściu rz. Surgut do Soki. Tu w poblizkości znayduie się 12. źrzódeł" wody siarczystey, i icdno Asfalty , czyli kleiu Żydowskiego. Po w. Pensa i miasto nad Surg. Tamie Mokzaisk i Sarańsk. Powiat Wiatka z miastem i nad rz. tegoż imienia , kt>ïe też Chlinów się zowie i ma Archi-Reia. lime : Ortów » Ko-lelnicz , Szostaków nad Wiatką , Kay-gorodek nad Kam?. Pow. Pćrmia, lub Kungur, w okolicy obfitey w źrzó* 16 5 dia sîone , w góry miedziane i żelazn'?. Kungar , m. między rz. Sylowa i Jren. Czerâyn nad Kolwą. Soli-karnik nad Ussolka na trakcie z Mo. ^skwy do Chin. Tu źrzódla liczne naycbfitszey i naylepszey Soli w- ca-Jey Rossyi Nowo U sole, i Orel-go-rodek , z zupami solnemi i hamerniami po nad rz. Czusowaią nalega do Hr. S troiano w a. Kray ten zowie się też Baszkiry§, a mieszkańcy' Baszkirami. XXIII. Wielkorzadztwo Astra-cbańskie, niegdyś Królestwo T sitarów, lecz przez Jwana Bazylewicza R. 1554. rnocrj oręża do Rossy i przyłączone. Od poïudnia oblewa ie morze Kaspiyskie, od zachodu ma Rossya Puropeyska, od poïnocy Gubernią Kazańską, od wschodu Tartarys. Rzeki Sulak i Koyza od granicz aia ie od Persyi. Mieszkańcy sg Kafmucy , lub Tatarowie Nogayscy. Zima tu °stra » lato nazbyt gorące. Wszelka iarzyny , owoce , melony, wina rodzą się obficie. Wielka iest liczba lezior sïonych , na iednych sól się po wierzchu ścina, w drugich na dnie osiada w kawałkach kryształowych. Ta Gubernia na żadne Powiaty się niedzieli-. Astrakan , przedtym Hadzy-1 arkan, M. S. leży na wzgórkach w y- i66 ) wysspy Seica Wołga oblaney , w iey nyśclti do morza Kaspiyskiego. jest? bardzo hancHowne , gdyż samych Ku* | prów na 3,000. iicza. Domów 2,340,; 1 mieszkańców 70,000. między któ-remi prócz R,usi,si Tatarzy, Ormianie, Ipdyanie, Persowie, Bukarczy-.; kowie , i Grecy. Tu 2. Biskupi Rossyiski i Ormiański , Cerkwi 25. ' Kościołów Ormiańskich 2. Luterski i. Katolicki z Klasztorem 1. i kilka I Meczetów. Nayprzednicysza czçsé | miasta ufortyfikowana iest. na wzgór- I Ku, który ztięczym zowi§ , reszta s§ L przedmieścia. Na i«dnym z nich ! iest wielki ogród ziół ogrodowych i lekarskich. Fabryki utrzyfiiuia się i tu rozmaite; naywiększe sg : Mydlana, mafceryi iedwabnych 1 bawełnianych , i szafranów. Tatarzy i niektórzy Ormianie, iedni tylko tu w ca-î'ey Rossyî umieia wyprawiać ia-szczury, których handel iako i innych skór , iest dla nich nayzysko-wnieyszynl. Prócz tego futrami wszel' kiego gatunku , iesiotrami solonemi 5 kawiorem i sola warzonk§ kupczy.. W okolicy rodzi się wielka moc Arbuzów 9 wim , tabaki, bawełny 1 różnych owoców , wiele wód sïonych * 2 niçh nayznaczniçysze iezioro Ełtori' Krashoiarsk forteca nad odnoga Wol--gi z Wang. Bum, gcìzie fabryka sak- tr^«. 267 try. ç ary.czyn , miasto z twierdza , przy w biegu rz. Carycy do Wołgi ; tu w poblizkości sa źrzódfa mineralne. Od tego miasta aż do Donu prowadzony iest szaniec z muru o-bronny twierdzami : Meczotnaia •> Gra-czy Qsokor i Donskaia, które fia osadzone Kozakami Dmitrewsk » Czernoi-iar, jhr.ateu:$k<:ia nad Wołga. Saratów i ed no na y większe miasto z 1er. żacyeh nad Wołg?, Fabryki skór, płócien, kaoeluszów , materyi iedwabnych, handel ryb, których tu iest skład , iako i soli Eltońskiey, przy tym osady Niemieckie, czynią te ' miasto ludrnm i bogatym. W nim 8. Kościołów murowanych z kamienia , 2. Klasztory , i ulice ped sznór ciągnione. Kizlar forteca na pograniczu Persy i nad odnogą rz. Terek, zwana też Kizłar. Od 20, łat przeszło , brzegi Wołgi zaludnione zostały przez osady Niemców , Francuzów , Szwedów, Rusi Połskiey 8cc. Okolice iuż R. 1773. były pomnożo-ee io.', osadami i 25,781- mieszkańcami. Osada Herrenhutów w S ar epe it (pracowitością i prostota obyczaiów inne celuie. Dubowka, Borodynka i Kur gin 3 s'a wsie opasane wałami, ziemią Kozacka zwane. Kurdokowa > Staro i Nowo Gładka , Szedry.;, Czerwi cnot 9 po rwd rz, Terek równie oko- js6$ okopane warami należ§ do Kpz^ków Gi 'ebsńskich. tak nazwanych od podobieństwa wierzchołków gór do grze« błenia , na których mieszkała. Mai§ J swego Atamana. O póì mili od Szy-dryna* pod góra, która się aż do Ge-orgii ciągnie, iest źrzódio wody ciepîey, a o 6. kroków ztgd wody kwąśjiey. XXIV. Wie!korz§dztwo Oren-burgskie, Część lego północną zay-rouig. góry Ural okryte nieustannie śniegiem. , Mieszka w nim przeszfo 2oo.ooo. Rossyiczyków , Tatarów , Baszkirów, Kipczaków, Kaîmukow , Czuwaszów , i Uralskich Kozaków, w przód Jaickiemi zwanych. Kray obfìbaie w sòl kopalny i morską, a naybardziey w rudy żelazne. Onnburg, M. S. przy zbiega Samary i Ural i , zaîozone R. 1642. dawny zaś Orenburg lezaï daley przy uyściu rz. Or do Urali. Jest obronne i bogate , dla wielkiego hancflu, który w Azyi prowadzi. Gieïda Kupiecka zawiera kilkaset sklepionych Magazynów. Kupcy Bukarscy przy». wói$ tu swe produkta kraiówe , ia-k© to : owoce suszone, materye ie-dwabne i bawełniane, towary Indy iskie , dy amen ty, zïoto i srebro j biorg zaś w zamian skóry , 1 sukna. jUt%koi Gorodek gdzie1 rz. jhk z Ura-ła się Liczy. W bliskich skalach sół kcpLj. Troiczkaia forteca , mieysce w te y Guberni! nayhandlownieysze po Orenburgu. Kargalinskaia Sïobo-da założona R. 1755. przez iednego Tatara z Meczetem , iuż kilka tysięcy dnsz liczy. Tegoż roku wystawiona Sclanskaia forteczka. Inna bardzo regularna o 10. wîerszt od morza Kaspiyskiego Guryew zwana nad U-ralą. Pow. S ławr opolski między rz. Sok i Czeremcha, osadzomy Kaîmu-kami Wolgayskiemi, którzy Chrze-ściańska Religia przyięll. R. 1768. liczono ich przeszło 14,000. Siawro-pol M. S. nad iednym korytem Wołgi. Pow. U fański, czyli wfaściwa Baszkir y a na górach Uralskich. Ufa M. S. nad uyściem rz. Baiai do Kamy , w niey domów icst 700. W tym Pow. s§ obfite w żelazo 1 miedź góry. Miasteczka : Mezelińsk, Birsk 9 Ossa i Ta-bińsk. Twierdze, czyli Kreposty : Nagaibaczkaia 3 J'eUaczkaia , i Kr anto-ufińskaia. Pow. Jzecki rozciąga się po nad rz. Jxctta niema miast, ale liczne Siobody i twierdze , z których gfówna : Jzeczkoi - Ostróg. Uralskot-Gorodok , przedtym Jaickoi od rz. ^-Tral j która się dawniey Jaikiern ?Wal'j , stolica j^pżaków Uraiskich. Ma 2 7© Ma. 3,ooo. domów drewnianych. Część-, w ktorey Kozacy z swym At aman cm mieszkały w liczbie przcszîo 13,000. dusz, Sfobodg Tatarska się zowie. Już v/ Pv. 1772. znaydow'aïy się tu fabryki dobrych Kamlotów, i składy kawioru. XXV". W ielkorz§dztwo Tobolskie , czyli wfaściwie Sybcrya, w któ-rey i następui^ca Gubernia się mieści. Syberya rozległ'a podług zdania Geografów na 243.000. mil kwadratowych, większa, iest niżeli cai"a Europa, ale daleko mniey ludna? Od północy morzeni lodowatymod wschodu morzem wschodnim oblana ; na południe Wielka Tartarya , na . f/achód ma- góry Uralskie. Rzeka Je-tiisey dzieli i§ na 2. poiowy różniące się zupełnie. Wschodnia tychże własności , co i Europeyskic kraie , na-sic żona górami wysokiemi, które przepłaci'} obszerne i żyzne doliny. Zwierza osobliwszego, ryb, ptastwa obfitość tu bardzo wielka. Zima tęga, łato przykre dlu zbytnich upa-. fów. Śnieg zwykï padać przez 8. miesięcy. W Czerwcu w niektórych mieyscaeh znayduie się ziemia zmarzła na 4. stopy głęboko 3 a przy Argunsku nigdy prawie nie odtaia. We 3. miesiącach zioia i zbożij podno-. • sz§ ^ ,SÎÇ » kwitną . 1 doźi-z«w'aU'. Przy >iach,iabo błyskawice hywtią, b'ZiTioty iednak ledwie kie^i 3, a bli morza lodowatego nigdy prawie v^szan.e n*c sl3* góry większe w >^e1yi są: crai ciągnącą" się pa-, Jmem od wschodu do' Schodu ; Gó-zfita, zwana Alt*$ miedzy rz Irtytn 1 Oby , Góra Saian między rz' Jemscy 1 ìeziorem Baykal. Od 'teco ï».ncuc.ha gór inne znowu k'u różnym stronom się cięgna. Między niemi ledna iest cała z soli, innc zawieli "W ' ^ .źehzn^ v? agatki, krwawniki, ia,spisy i W;1 ó wnywaiace orientalnym. ktnr^ 1°Zy0r A baS"^ słonych , ale słoność czasami ustaie i znowu ilav-?51151'.2 ty(^ ie?ioro $***«**•* iest lak /la.CZn^eysz^* Sól z niego bigia t-Tr^ zkierai=ł. Część północną SZC7 3 same dzikie i zarosłe pu-X DoftL mleS2ka"pw rozproszonych , Ale Dor„H -ry ! zwierz« żyifcy.ch. na P°;Ud;il0Wa w«t bardzo urodzay- bez uPr,Itkach' Pasz^h i gruntach »yd»iaey,h ç"wle .n»rleif« .!*«& kiey i%nvi :?ParaS1 wysokości wici- 'ach rośnn 1\ryu0rneï°1 same p0 P°" iiśc brzegach Angary ro- ssóre nr7v Podsbne 1,0 Jnskiamy , *» . .5y" œVrZ-a,}e d0 T.ìna ' lub P'- / y, y cziQwiek wy pi Le ? w niesłychane zyz chane wpada szaleństwo; znayduìf tu także kość słoniowa w sztukach wielkich do podziwienia , która zo-"wlę. Mammut. Jedni mniemaię , iz to iest kość kopalna , drudzy iż sg. właściwie zęby zatraconego roda sromów. Syberya nie rodzi dębów , ani drzew orzechowych ale naywięcey wysokie cedry , których owoe w skorupie ma smak wyśmienity. Mieszkańcy nay właściwsi s§ Tatarzy, ale połączeni z stekiem rozmaitych zbiegów i wygnańców. Rodacy sf wzrostu małego pospolicie nic wyżsi nad 4. stopy , cery ciemnośniadey, twarzy szerokiey , nosa płaskiego , oczów żółtych ; Kob'ety nieinniey s^i szpetne iak męszczyzni. Mimo niewygód życia 3 i ostrości powietrza , chorób bardzo mało znai§ Î długo żyia, ale prędko ciemnieif od blasku długo trwaigcych śniegów , Î nieustannego dymu w swych pomie-szkaniach. Prócz pozostałych ieszczff dzikich bałwochwalców , wyznai§ religia Grecka , lub Mahometnńską. Wysyłane tu od Dworu osady Rossyi-czyków , Niemców i innych nacyi » kray ten cokolwiek zaludnili , oswoili rodaków , założyli niektóre ręko-dzieła. Licz# osadzonych przez nich miast 30, i przeszło 2,000, wsiowa Wię- 27* Większa cześć tego kraiu dopiero ku końcowi wieku 16. odkryta została , «ile naypoźniey obszerne owe krainy leżące na zac hód od morza Kamszat->skie.o do cieśniny Antan* która oddziela Azy3- od Ameryki, ale kom-muiiikaryf tych z. części ta mu i ą lody , zawsze prawie okrywai^ce rzeczona cieśninę. Równie i morze lodowate dla ogromnych zawałów lodowych niesposobne do żeglugi się s taie. Tobolski stolica Gubernii Tobolskiey i Syberyi całey przy zbiegu rzek To-boli i I ty s r, rezydencyonalne Vice-Króla Syberyi , którego tu Pałac iest ïiaypiçknieysjzym domem w całym tym ■ Wra e,. Dzieli się na wyższe i niższe miasto. Pierwsze leży na górze , iest ufortyfikowane ^ w drugim, iest Katedra Archi-Reia\, wielki magazyn fa.er, które mieszkańcy za podatek sltła fa'i|, i szkoła dla dzi ci żołnierskich. Jest ludne, ma wiele Cerkwi , i Kości 'ł Luterski. . Han^ del prowadzi na towary Europeyskie sprowadzane tu zim| na saniach, 2a które wzamian produktu i rękodzieła Azjatyckie biorą. Mowig, iź o mil z\. o ! Tobolrska nad Irtysz było niegdyś miasto Sybir» sk§d ta v s pio- X 74» Prownicyâ wzięfa nazwisko, (cl) Cru-bernia ta zawiera 4. Powiaty : Tobolski, Iszjmiski , Jalutorowski , î A Krasnosrpbodzki, w tych liczne O- ^ strogi i Sfobody. (e) Miasta? Turntrt i nad rz. Tura. naypierwsze w Syheryi od Moskałów zbudowane miasto, ! gdzie niegdyś była CzymgiturJ* i Turyńsk 3 lub jspanczyn z 2. Sic bociani • nad taż rz, JVerchoturya pierwsze pf> drodze iądgcym z Europy do Syberyi gościńcem Cesarskim na Solikamsls prowadzącym. T u Lr bit Sfobod'a sïa-wna wielkim iarmarkiem. Petim nad rz. Tawd§. Tara ma nazwisko od rzeki , lubo mil 5. ztad odlegfey. Od £d] R- 1722. około rz. Irtyszy znalezibno w mi« nach starego zamku kilka Xiażek osohliwszego ksztattu. Karty byty z kory iakiegoś drze^ wa, napuszczone pokostem dwoiakìego koloru. Akademia Paryska do którcy się udat Piotr W. zasiągata rady wszystkich literatów w Państwach północnych , i osadzono , iż to byty Xiążki do obrządku religii służąc® \v ięzyku Tybetańskim. Tamże dobyto, urny , lampy , zauszniczki , posąg konny któregoś Xiazccia wschodniego z Koroną na gło» wie, 2. Kobiety na tronach siedzące , &c. To wszystko można pewnie poczytać za dowód , że niegdyś znaiome byty sztuki w tyi» kraiu , który dziś iesc po większey części dziczy siedliskiem. gfc] Ostróg , zowie sic u Rusi forteca drewniana , czyli mieysce parkanami, fossami i Va" lisadami obronne. Osady zaś nowe z wolno' ścią zamieszkania w nich każdemu, Siobod*rM Eazy wąią. 27f 01 Vuegô zïî! eż? Ostrogi i 4, Sïobody , które po części leża wśrzód' bardzo żyznych Stepów B.arabińskich. Między niemi 2. sa znacznieysze twierdze- 1 • J&myizewskaia Kre post lind rz. Irtyszf , opasana 4. Sfobodami. ©bronnemi, O milę lest iezioro Ja-mm%■ mil l§dem sprowadzać musz^. Di t ■ dr'g przez róry i bagna idących , na konin; h tylko lob reniferach «prowa-dzai§ tow ary. Corocznie ztgd wy-prawni?, okręty do wysp Rossy i c!l 4 kop aa futer. Anadyrskoi-ęstrog m«d rz. Anadyr ostatnia Rosavi w ter «■ *0-nie osada. Koryakoi&ie mieszkri;? na zachód i wschód morza Pens ■■ J:i e ^0 , naród na naszym ptërçsju pól"?-; ;ry nay» bliższy. Czukcowie mie kał-, w^rzod-ku międzymorza C^ukcy I d dziki, bitny i dotąd nie, Rossy!, żywią się z ren'f. które tu tak, iak Ni w Lapon' r < h< m żyi^i , i z pofowu zwierząt morskich, w iamach mieszk.ai§. Wzięci w niewolę zal'iiàé się zwykli. W tym mieyscu cieśnina de Ocock, Uib de Bec-ring, nie dyg Antan zwana> Ameryk^ od Azyi oddaiela. Ekaîerynenburg , lub Cathrinenburg, miasto regularne, naksztaft Niemieckich zabudowane , i zamieszkane po większey częśęi od Niemców. 2 Założone R- 17x2. od Piotra I. a od Zony iego Katarzyny dokończone. le'y nad J^etą. Powi at iego iest właściwie górniczy. To rezydeneya Departamentu Kruszcowego » mie-t.v kanie Où i evali vtów i magistrów • Knźni; Prze 'mieścia zaś osadzone wygnańcami i górnikami. Imperatorów a u : r/ymuie tu fabrykę praco iacj okoì'c wyrabiania marmurów i porfiru. Wody Jzcfcy wzniesione grobJf na 98. S|źni dirign., 2.0. szeroką, 3. wy-sekj sfuża do obracania kóf, miotów, i wszelkich machin kuźniczych. Pożywienie tanie utrzymuie robotników, dla których chorych iest Szpital , opatrzony ogrodem botanicznym. Wszystkie w Sybcryi srebrne , miedziane, "1 żelazne rudy, P'lrC(N hamernie i kuźnie, od tego mieysca zależą. Między niemi nay-Zllac.ziiieysza iest kuźnia 1 pice w Karnaul niedaleko Kusnecka nad rz. *e£0Ż imienia. Ma domów więcey ïooo. i Kancellara 'górnicza , do lfispekcyi gór srebrnych1 Koliwsńr Ê^ich , z kt rych rocznie przeszïo 16,000. fon!ów srebra , a 5* 600. złota dostaie się. W teyże Gubernii- liczy się fka™sza póf-wysep Kûmszatka R. 1607- odkryta od Moskałów co do bliższych brzę- zZi brzegów , co do d'ai szych R. 1706. od wschodu morzem wschodnim , czyli JCamszackim , od zachodu odnoga ifensińską oblana Troia ki Naród v/ niey mieszka. Kamszatczanie na po- ' fudnie , Koryalowlc na pói'noc, Ku- • ry łowię na przyległych wyspach; różne maif ięzykl i obyczaie. V/szystkich o-gólnie KontczaUmi, a sami siebie Itel-menami zowia. Odziewaia się śkórg. yeniferó.w , psów lub cielit morskich. Ryba i est ich cąłym pokarmem, a naymilszym , gdy zgniła. Woźa się w saniach , które psy eûjgna. Przed zawoiowanicm onych przez Moskwę żadnych praw i sądów'nieznali. Kłótnie kończyły się boiem , w którym slabs/y , gdy zwyciężyć niemógł, zabiwszy swa żonę i dzieci , dopiero się rzucał" na nieprzyjaciela. aby nitu marł bez zemsty. Broń ich iest ïuk » strzsła -> kamień , spisa z ostrf kości§ na końcu. Wierzą w Bogów* których za swoich Przodków maif » pay pierwszego z nich zowi§ Kuthut » ale cześć Bogu. nieznanemu oddais* Pełni zabobonów, wiary w snach ♦ czarach i wróżbach. Wielkie pasmo gór od północy ku południowi pół? wysep ten na 2. części dzieli. Prze~ r?vnai§ go też rzeki! Kąmszatka 1 Belszaia ryka , która iedna tylko tv> tay iest spławng. Wolkanów ie1s . 4» 283 4- Szupar.oipct, Awaczyńskoi » Katkaczyń-'hi, ta od R. 1 739- drzy odnodze Pensińskiey. Ma Kościół , K^plirę, 4, magazyny Kupieckie, 2 V sklepów i ąi. domów. Kûtnsza-ckoi newe miasto nad rz. tego i mìe., nia. R. 177s. przymuszono' 14,000, Kozaków osiadać w Kamszatce, ale niewielu się z nich utrzymało. Awa-ÇZa 1 czyli SS. F io tra i Paw fa na mil ed Kamszacklego portu , iest port Wygodny, obszerny i głęboki z nie-S° R. 1741. popł nęli Rossyiczyko-^vie szukać nowych ziem Ameryki. . Roku J7i5. Piotr W. wyprawił Po^ni,fy~ , , " 1 , sze onkey ^apiiana Beeringa Duńczyka z rożka- ciauoS- , aby przez morze fychoyskłe , syi. bę- z 84 bę aee na zachód Kamsz'atki prze, bicrai się ùo l^dû Ameryki , dqkad pr?epr*wy podobieństwo było w ów, e/ s tylko domysłem.- "Beering wic t ni cd okaz aï w p'erwszey żegludze , po-plynuï powtrnie.R. 1733. Spanbcrg Kapitan ckrętu mancego- towarzyszyć tey podróży , lubo się pierwszy pu-ścif na morze z Kam^ZHtki, îe nak żeg,ltiŁ;a iego do R. 1J73ę. wstrzymana zos'aïa ; do^zcdï òn brzegów p Ï-nocnych Japonii, i ten tylko miaj pożytek , żc odkrył" przWhód przez tiïugg. cieśninę , pomiędzy licznemi wyspami. B Bering R. 1728. opïyna.. wszy ku rachodowi brzegi pôïnocne Kamszaiki, stamwszy u przył§ oku wschodniego v, ^ostrzeżonych drzew sosnowych i innych , iakich Kam-szatka nie ma , zapędzonych wiatrem zachodnim na brzegi Azyi , wni sT , iż i niedaleki bydź musi. Moskale R. 1731. dostali się do tegoż Ka-pu , *1 puściwszy się na zachód , odkryli nayprzód wyspę, a w p ł dnia l$d obszerny , na który iednak wyr siąść nie m o,pl i, ale spotkany człowiek w maîym bacie , ('-aï do zrozumienia, iż i est tey ziemi mieszkańcem , i że w niey wiele futer jnaii. Chcących płynąć d?4h y nawał-riość jpazad do brzegów Kamszaiki zapędziła. W ten cza s poznali cieśninę 285 "hę północny , dawnrey Antan zwana , keórey Bering , a późniey C'oock swe v dali nazwiska ; niegdyś o niey wątpiono , mniemano że iest szeroka na . •rnil 50. ?.le Cooek w trzeciey • swey i v podróży zepewniï, że mu wszerz mii 13. Postrzeżono z obydwoch Btron brzegi , między niemi zaś wyspy S. Diomeda. Kap wschodni Azyl iest górą nadmorski okrągia formulée-} p T-w y sep. Naprzeciwko w A-jneryce iest przylądek w krain Nutka , zwany Xi§żęcia Walii, Cap du Prince de Galles. O mil sto blisko od brze^'w północnych , na przeciw uys cia Koli my roku 1723. odkryli Moskale lad nowy i nazwali Bołsząia Zemla , która na Mappach pod imieniem Grande li Terre znayduie się. Za pewni ai a pó-źnleysi wędrownicy , iż ma mieszkańców i wielkie lasy. Między Igdem I i Bolsz'aig-Zemla iest wyspa. Na przeciw uyścia rzeki Amur iest wyspa Sagelia, należy do Ros-syiczyków , którzy tu przytyli R. 1728. i zaTożyli na niey pcfòw pereł" ; Mimo sprzeciwienia się Chin», czyków utrzymali się przy niey. Jest długa okoïo mil ioo; szeroka 25, obfi- 286 obfìtuié w zwierza rozmaite , n TlAJ* więcey w gronostaie. W stronic wschodnio - południowcy odkryto Archipelag maiych wysepek w liczbie 54. Nie ma o nich dokiadney wiadomości. W tymże dale y powożeniu znayduie się wyspa wielka odkryta roku 1645. od Bpi-Jendrów , i nazwana Ziemia Kompanii, dla tego , żeby i a przywłaszczyć kompanii Indy o w wschodnich . od któ« rey dla odkryci-i morzow północnych wyprawieni byli. Moskale copie o dostrzegli iż to iest wyspa. Dale)f ku południowi na wschód icst wyspa znaleziona o ; Holleildrów R. 164?* zwana wyśpi Stanów. Cieśnina Uriti oddziela ia od wyspy Kompanii , od Pic s od rozległy ziemi ciagnjcey się aż do wyspy jsso. •Ziemia Gama, iest na zachód ziemi Kompanii , ma nazwisko od Kapitana Hiszpańskiego , który i? postrzeli płynąc do Chin z Mexykn-Także Moskale dopiero upewnili, i^ to iest wyspa. Niema my relaćyi pewnych'o tych wyspach. Wędrownicy pisza , iż daia się widzieć n* brzegach pói'nocnych D aur y i , wysp morzą Kamszatskiego ludzie rośli hrodami wspaniałemi, w pięknych «trach , kamizelkach Jedwabnych -o » ljt;',ray p'^hodz» zakopć Z -. to , futra grono. • obr"W' Tl CiarńJ'ch' które się obficie na tych Wy3pach znayduxj. (e) Prócz tych kraiów posiada Ce sarstwo Rossyiskie zawoiowane o,i £« Kra' Persów Urale : Dcrktn,, Scbirwcn &c ł" Hołdownicze Prowintye: Kri^i r. "&», KartiUnii, Kakietll & 'c i t' ktt pwZfdu swoim opisane będą. ^«'^po^'uP2ne.H"t0ry:Rss-in'^* * tego M* zaczvmîi w çwcy miec sw13- wlelki " kniaź \r 7 Cp0CC Rnr^k ni e m f ni0(. Nowogr<.du Wezwali rusînôw" na';1 ob";'e/ncmi krara-ï§9? mafoIefn:rOZpo?Url Pan°war.ie. zostawać lt 1 ."fst?pca rnr7- Olera ir+x P opieka krewnego »A£V*1ÎCÎ p3ńrt"'11 2 N°- osUdî i,0r° *lJ°wa przeniósł. Tam fewjanó\v rt 1 *ny zbuntowanych dtw tracił'. Svr> 1C-e Uskrom^ » życie 11. lego S'wiçtpsfaw także vv tym mieyscu ' ----— 1 wyspach ju mou'3 lcs~ 0 cycfl zifiiij-fj qgòlnègr; opi^n^rr;;S:-..rVV,a-°mo5Ć d'' • "ley no,vifw.p?; v- sy'; obs2«-0 ziemiach p„d /; " " * f pod artykułem : ® Myriaib, d"eë«nami bègcych. 0' no^h w bolo poległ , zostawiwszy podzielone Pnństwo między 3. Synowi Jaropełka , .Olega i Włodzimierza R« 972. Ostatni zuchwalszy nad Braci > niecierphc wspólnego z niemi panowania, wy iarł im życie i kraie » kt-re nowemi zdobyczami pomnożył. Wsławił się ruçztwem i złączeniem narodu swego z' Kościołem Greckim R. 988. Dwunastu Sy;-ow Włodzimierza rozdzieliło pomiędzy siebie oycowskie kr aie » przez co zaszczepia długo trwałych woien , i zamieszali nasienie Przemógł swvch braci Jarosfaw $ za/arn.^f brackie dziedziny , nie i między potomstwem rodzeństwa mcusfcawały zawzięte walki. Tłukły się wzaieni na KH jawie , Cze miechowie Pereiesławiu » Włodzimierzu, Połocku , Haliczu 1 Przemyślu , i Smoleńsku Xiążęt* Ruskie. Korzystali z ich kłótni S jsic dzi. Przed-'Dnieprsk§ Ruś Litwa i P°" lacy, za-Dilieprsk 1 Tatarów ie woiow3' li. Poszły w hołd rozle ;łe krai-ć i u-.h p a n u i a e y. A n d r z e y I. syn W ł o d z i m i c ' rza Monac\homacha założył swa steHÇ? w Moskwie daiekiey od napadu Ta* tarów, oko.ło R. 1150. lecz oręż:dzj' czy i'tam d.osira-syl nicmi^ł mocy oprzeć &if zbuntowanym Tatarom Kazańskim wspartym przez Krymczyków ; ci orężent i ogniem zniszczywszy Kraie Ruskie-, nie przepuścili i Moskwie stolicy , sami się woińfemi ogłosili. Szczęśliwszy był Wasyl przeciw PoUkorti przez odebranie im Smoleńska R„ jwan II. okrutnym zwany dia «rogieh i w pekoiu i na woynie postępków , odniósł zemstę z Tatarów, Państwa Kazsmu i Astrach a nu zawojował , i do Rossyi przyłączył ^ i podbicie Sybeyyi rozpoczął. Nie wie»-e miał trudności następca Fedor , stal _ Panem rozległego Sybirskiegù» *aiu, czyli rlt^jfy Pusty ai. Boty* y ago Gudenów Stivi rządził Fecîorem * Państwem ; ścieląc zaś sobie cio Tr0* nu drogę po Fedorze , Dymitra brata iego zabił"; zt§d źrzódfo nowycl* i długich zamięszań w Rossyi. BO'i rys został ogłoszony Carem , gdy| ieden Mnich zbiegły , mieniąc się byd*;: prawdziwym Dymitrem, i Rossyi czy»' ków i Polaków ułudził. Z tych do'I syć liczne zebrawszy woysko , szczcj gólniey zaś za pomoc§ Mniszcha WO' iewody Sandomirskiego, którego córkę Marynę za żonę poiął", przywiódł Borysa , iż sarn sobie życie onebrał » syna icgo Fedor'a kuszącego się o Koro nę Oycowskg, zgładził , i osiadł' n3 Tronie ; lecz niedługo na nim żaba-* wił, i życie z Korona przez g wał* buntowników utracił". Wasyl Szuy skoi herszt spisku R. iéo6. wstąpi na Carska stolicę, z którey go znov/t* str§cił inny Dymitr , od pozostałe/ Maryny wdowy po pierwszym V>V mitrze za męża uznany. Jeszcze si£ nowy uaurpator tegoż imienia ziawif' Moskale sprzykrzywszy sobie w nieszczęśliwych walkach o Tron , i mieszaniu , przez poważanie iyck mocy , kt6rzy im narzucali Caró^ » Władysława Syna Zygmunta Król® Polskiego do Tronu wezwali. Lec&l ten w własnym Oycu znałaś? prZ^-l fzkodę, Polacy też ï2§dz§c się obce/ 291 «fccçy stolicy, iakoby w kraiu podbitym przez niezgodny z ludzkością postępowania sposób w powszechna podali się nienawiść , *1 zasłużyli aa «roga zemstę ludu wzburzonego roz-pacz§. Fedor Romanowicz ogłoszony Carem, zastał uszczuplone swe Państwo. Siewierz , Czerniechów , Połock trzymali Polacy , Szwedzi In-grya; Mężny Alexy syn Fedora odzyskał po części odpadłe Prowincye, buntni^cych się Kozaków uskromtf, Ukrainę Zadnieprsk^ zawoiował", drogę do sławy woienney N'arodowi o-tworzył. Zostawił" 3. Synów: Fedora, Jwana i Piotra i córkę Zofi|. Nay-*tarszy obigï rządy , lecz po krótkim panowaniu umarł bezdzietny R. 1682» bracia ieszcze byli małoletni ; Jwai* «wdoïçzny młodszemu Bratu prawa do K«rony odstąpił ; oparła się temu z°fia chcaca za Jwana panować , i ^ s parta intryga Streliczów wznieci-a woynę domowa. którey en był ii oba Bracia , czyli raczej o a i Piotr rzad sprawować mieli, e handlu, założył pierwszy grunt p0'| tęgi Rossyi , zasłużył na imie Wici'! kiego. Z sław£ twórcy , iż, tak rzS* kę , Narodu swego po fa czy i' sfa W? "Wciownika. Ukrócił zuchwaîo&'j Szwedów, zdobył Ingrya ■. Estonią'j Inflanty i Finlandya , zawoiowaf Shif-( w an , Da gestan , Giłuri, Asteibat '.j inne Persów Prowincye- R. 172^ wziął tytuł" Imperatora Catey Rossyi > gdyż dotąd panuigcy Carami się zwi5 ìi. Po śmierci Piotra pozostała wdO' wa Katarzyna I- intrygą i siła paf* ty i Mężyków* utrzymała się na Tr Q' nie, który przez Testament odkaża' ïa na Osobę Piotra II. syna Alexegû ♦ S wnuka Piotra W. w przypadł 'zas iego śmierci na starszy swa có^ kę Annę Xżnę Holsztyńska. Jako* po zeyściu Piotra II. Karól Xl^ Hoiłztynski brał się do Korony , Rada Stanów za sprawy Xcia Doîg0' rukiego i Hrab. Ostermana wezwać Annę Xiężnę Kurlandzkî młodsza córkę Jwana brata Piotra W, podała ieX warunki przyszłego rządu , które ^n" jia przyięła i podpisała; ale wid^§c się iuż mociia na Tronie , zdarta Ka- pi- 295 pkujacya i Pania s:e absolutni ogłosiła 3 następstwo Siostrzeńcowi Iwanowi przeznaczane. Ani Iwan , ani ^Aatka iego Anna źr n« Ulryku Xcia Bruńświckiego niedoszły przeznaczenia y uprzedziła Elżbieta i za pomóc? Gwardyi na Tronie Rossyiskim, ©siadła. Ta pomyślnym ukończeniem •woyny z Szwedami, silnym wsparciem Cesnrzowey- Królowey Węgier-skie y przeciwko Królowi Pruskiemu , przywiązaniem do nauk , pomnożeniem pożytków Narodu, wsławiła swe panowanie , stufa się pośrzedni-cak§ pokoiu Europy , i okazała się nieodrodny od Oyca Piotra W. U-marła Elżbieta R- 1762. mianuiac następcę Piotra III. Xcia Holsztyńskiego Syna starszcy swey Siostry , męża Katarzyny Alexiewny Xiężni-czki d'Ànhalt-Zerbst, od którey tenże intryga i gwałtem z Tronu zrzucony , w więzieniu, nie bez słusznego podcy-ïzenia zadvu\ey mu śmierci , życia dokonał. Tey to Katarzyny II. dziś pa:«ui|cey przymiotom i dziełom czas • dopiero przyszły odda zasłużone świadectwo. Aby opisać Konstytucya Rossyi, Komtyf.u. ^daie się , iż dosyć iest powiedzieć , 5^^.°"" niezmierna władza w niey Panu-lâcych iest wszystkim*, wola ich ani *94 "vr pyawach , ani zwyczaiach Naród# nie zna żadney granicy. Rossyiczy^ słucha ślepo rozkazów Monarchy s\?C' go , a iego Osobie cześć nakszta^ Bóstwu wyrządza. W tym więc zblî'l ża się Rossya do Azyatyckich Narodów. Jedno niepodobanie się M O', narsze , iedno podeyrzehie , lub przy'; widzenie tylko, bez dowodów, be^ sądu , dostateczne iestdo wyzucia, ko'-gożkolwiek b§dź . z mai§tku, wolnO' ści i życta. Nie ma rz§d RossY1 żadnych Praw stałych , czyli KorostY' tucyinych. Zdaie się iednak , iż te dwa Artykuły-, które Katarzyna Ukazem swoim za nieodmienne ogł0' sifa, miane s§ za Kardynalne. *' Nie może nikt nosić Korony Cesarski Rossyiskiey, ktoby Religii Kości0' I* Greckiego nie wyznawał. 2. Tro(t Rossy i posiadany byrtó nie mo'^ wraz z innym udzielnym Parfstwefl1' Od niepamiętnych czasów następ1^ panowanie zachowywane było. S)''1 Pierworodny , lub naybliższy dziedz1" brał Koronę , moca urodzenia sweg0 ' Starszeństwa lub bliższości. Tak ^ płci żeńskiey, iako i męzkiey rów^ \ sfnży prawo. Czytamy z*ś w storyi Rossyiskiey , ze ten prosty 11 stępstwa' porządek nie raz był pr5^ wrócony , że częstokroć pannicy testamentach swych, rrzrzfdzali W ron| * 39s îona, lak dziedziczny wîasnoscla, \t nayczęściey intrygi, przemoc i gwaï-ty sadzały na Tronie i z niego zrzucały. Nakoniec Piotr W. wydał Ulcaz, •któremu posłuszeństwo po przysiedli poddanym rozkazał : Iż od woli Pa-nuiace^o zawjsfo wyznaczyć po sobie następcę podług zdania swojego , i że wyznaczonego wolno mu iest odmienić , a innego postanowić , tyle-kroć , ile razy mu się podobać będzie. Odnowiła tę ustawę Anna Im-peratorowa. Zaczym następstwo Tronu Rossyiskiego nie ma pewnego % stałego porządku. Miała Ruś z dawna swe Cywilne , czyli raczey Kryminalne Prawa, których używały w swych sadach Xstwa Nowogrodu i Jarosławia. Iwan II. kazał uczynić zbiór wszelkich ustaw pisanych i zwyczaiowych, iprzerobiï ie 1 polepszył Alexy Mi-chayłowicz, a Piotr W. nowemi Ukazami pomnożył, Katarzyna II. wyznaczyła Kommissya zł"ożon§ z rozmaitych Osób kraiowych i obcych, Z Deputowanych od Departamentów i Kollegiów Sądowych , iako i z różnych Prowiucyi, dla napisania podług podanego Im ogólnego wzoru, Xiçgi Praw Cywilnych i Kryminalnych, Piotr I. postanowił Senat, któ- • i$6 którego Prezyduiïcy Prokuratora Ge* rei" al nego ma nazwisko ; 1 c!o meg/* należy przesyfać Urzędom wykena--wetym Ukazy Mona chy. Sensi: >1$ dzieli na 6. Departa untow: Sprawiedliwości , Interessów zewnę*-trznych , Skarbowy , Woyskowy , Dóbtf 1 Kóronnych i Rewizyiny. Gabinet t1 czyli Departament Dyplomatyczny skïada się z Min:strów wyższych 1 odbywa się pod okiem Imperatorom wy. Po Senacie następuie Svno4 Fatryarchainy , którego wîadza rozdana się do interessów Duchownych & obowifzkiem podległości Monarsze* iako g'îWie Kościoła Greckiego». Każde W i ^ Ikorzadztwo ma oddzielni' Trybunał do spraw Cywilnych , inn? do spraw Kryminalnych ; do tych idzie yppellacya od S|dów niższych * od Trybunaïôw appellowaé można do Senatu, a przeciw iego wyrokowi można ieszczc zanieść zapalenie ^ Imperatora przez podanie suppilki-W sprawach mnieyszey wagi ioo. Rttblów appcłlować nie wolno* Prócz; tego sa w Wielkorz^dztwach 1 Powiatach urzędy pupillarne, poł1' cyine i fiskalne. W miastach Kom-mend ant, lub Burmistrz z Radnetni s$dzi. Odnodworcy, to iest chłop1 wolni do Korony należgcy, swóy sai też zęy, mali. Urzędy SędzVów są pïatne, ^zlaçhta sa pierwszym Stanem. Piata Ul. uwolni! i? od obowiązków sïu-żby osobistey w woyskai i g w ałto-*Wne ;o werbunku, i każdemu wy-ieidïuc za gr?\nicę bez opowiadania się Monarsze dozwoliï. Urzędy Cy-Vvil'.e w por.' 1 kii bryk Angielskich nad wszelkie inne, przeto wszedf R. 1787. z Rossyi w umowę , przez którą otrzymaï pewność tych wolności dla handlu Frań-cuzkiego, iakieby która przyiazna Fotencya miała , albo mieć mogia, Francya też, która pożyteczne związki ł'acz| z Porta , nie iest ©boiętnie uważana od Rossyi. Z dawna Dwór Petersburgskï okazywał' swg przychylność Austryackiemu Domowi , utrzymywany przez spóluy interes przeciwko Porcie i Prussom, umówiona przez Konwencya handlową w R. *785, a poźniey alliansową ; skutkiem iey byïa owa trzechletnia woyna tyle strat w ludziach 1 Skarbach 0w6r Wideński kosztui-jca. Widoki po. %oo, polityczne Rossy! dogią gfy Hiszpanii * Pcrtugallu i Sycylii, z któremi Traktaty handlowe zawarïa , a nadto u Dworu Neapolit'ariskiego w Brincli%%ż port wolny dla swych okrętów i towarów otrzymafa. Lubo D?» ór Berliński czuwaigcy zawsze na kroki Rossyi , dostrzegaiący zamiarów tęy. Potencyi » które y przewaga względem Porty i Polski zuchwalsza przez związek z Austry 3 3 mogiaby i disi niego stać sie niebezpieczna, nieufność ku sobie wznieca w Dworze Petersburskim , nie przestaje iednak być mu wiernym w obowiazkach Traktatowych, i dochowaniu wolności handlowych Prusakom, iąkie im nadaï Piotr III. Porta jest naycel-nicyszym obiektem ambicyi Rossyi ; zaufali'a w pomyślności oręża swego, posuręfa swe śmiafo preteasye żadnym prawem niewsparte, donie zaprzeczonych Possessyi Ottomańskich « aż do panowania na morzu czarnym, a i do przywłaszczenia sobie zwierzchności nad iey Prowincyami . me przestai$c na wytargowanych Traktatem Kaynardzkim R. 1774. później przez Konwcncye R. *779. 17s2* 1 S 784. nader ważnyok dla hemUu swego przywileiach , gdy w ich uźyclU źadney znać niechce granicy, przywiodła Turków do szukania rozspra- \ wy io % \vy w losie nie pewnym woyny ; ko-siiec iey bliski wrócić może pokóy, ale nie przyniesie pewney zgody i strJey przyiażni. Niebaczności^. polityki, słabością i w»d§ rz§du Rzpltey, a klęskami kraiów Polskich wziosfa potęga Rossyi zawsze dla nas nay-s-zkodliwszj i nayniebeśpiecznieysz^ byïa. Nie iest tu m iey se. e , abym wylicza? na dowód smutne doświadczenia-, które zapewne skuteczną będą nauk^ dla Polaków , aby dzielny exekucys rządu dobrego i sif^" wïa-sn§ uczynili swóy związek szanownym i potrzebnym tey połencyi, która niedawno przez narzucony Gwaiancya, w swey ich podległości trzymaïa. ROZDZIAŁ IV. WIELKA BRYTANNIJ, "p0d imieniem Wiclkiey BrytanniiGranice'» JL . . . , ,r <1 . î rozle- biora się dwa Królestwa : w. •Anglii i Szkocyi , które dwie obszer- Britanni** ne Wyspy i kilka małych zawieraig. picrwsze'y Anglia En^land, i Szkocja $óź eya Scotland się mieści. Druga ïrv landy § 1 reland się sowie, (a; Wyspę Anglii morze Atlantyckie i Niemieckie oblewa; od Francyî odnoga la Manche , od Irlandyi cieśnina kanafem S. Jerzego zwana, oddziela. Rozlegfość tey wyspy na 4,516. mil kwadratowych Niemieckich wynosi.» których właściwa Anglia 2916. Szkocya zaś 1600. zaymuie. lrlan-dya równic oblana Atlantyckim morzem , ma krain na 1520. mil kwadr. Niemieckich. Zatym ogólna wielkość Anglii, Szkocyi i Irlandyi 6036. mil zawiera. Powietrze Powietrze w Brytannii iest u- i własno-sci Kraiu. własno- mjarkow-anC ł aie wilgotne , mgliste -, i częstym odmianom podległe, tak iz (aj Złączenie dwóch Królestw Anglii i. Szkocyi stanęło R. 1503. odtąd zaczęły składać >c' dno Państwo równe co do rządu i KonstV tucyi polityczney W tym to rok.u Jakòb VI. Kr6I Szkocki obiawszy Koronę Angielską 3 P0<* imieniem Jakoba I. w?, ł rytuł Króla Wiel' kiey Brytannii, aby cia:ąc pierwszeństwo if dneinu Królestwu w tytule, nie zdawał Si? poniżać drugie. Nazwisko Wielkiey Brytanni' różni Auglił od Brytannii Prowincyi Frati' cuzkiey nazwaney od Bretonòw, którzy przC' Anglòw i Saxonòw , aż do Waîlii zapçdzex^' pgicnieśii si$ d© zey t'iOWincjrHw niey Oïiedl1' > li niekiedy w« *4- godzinach lato i zimę , Mviosuç , i icsxn m prze. 4 mian miewaj, grzmoty lednak i Vi0runy tzadkcf tu słyszeć się d*ił; • Zaraza morowa i trzęsienia ziemi prawie s§ nieznane. Kray prawie caïy iest równy, wzgórkami tylko i dolinami przeplatany. Rolnictwo w bardzo dobrym stanie skutkiem iest oświecenia mieszkańców » i rozsądnego prawa , stanowiącego nadgrodę na wywóz zboża , i zakaz w czasie, gdy drogość cenę przepisana przenosi, (b) Ziemia wydaie wszelkie rodzaie zbóż, i drzew owocowych. W niektórych micy-scach szafran wyborny się rodzi , i rhubHrbarum tak dobre iak Azyaty-ckie. Pastwiska i ïak'i mai? żyzne, bo ie uprawiać i zasiewać z w yk ' i- Przeto wychów bydła w Anglii większy i zyskownieyszy nad inne kr tue. Zwierzyny iest dostatek ; prócz wilców , medzwiedziów , i dzików , których " ....*.........*-- L*J Nadgroda ta ustanowiona była 4a Wilhelma 'I" Kr&la, który urzez to cbcial sobie przeciwną parcyą Torris zobowiązać. Dawniey Quarter korzec Angielski maiacy 48?• funtów Paryskich , a Polskich 360. płacony byl n>i«ną ceną po 2, funty 8Ztetling6w i szelingòw 10 to iest: Ził; Poil. OS- &r. Io. później WU ceaa a» iiì; l>o\. 83. y°4 rych tam wcale niema. Korne i psf) Angielskie sa zachwalone. Owiec liczne trzody żyw 13, których we ina ( n^ylepsz» iest w Europie po Hi ;zpań-skiey. Wina Anglia wcale nie ro izi,# ale prze mysi' piwa prze ! nie i iabi'e- ' cznik Cydre , robić ich na ucz vi". N ie-dosr&tek drzewa nadgrodzifo im przy'" rodzenie obfitością kamieni węgielnych. Góry cynowe Angielskie 11 ay-dawnieysze s§ w Europie ; nayobft-tsze w Kornwallii i Dewonshirz'ê znaydiii'j się, w których i ofowiû wiele kopii. Tamże i miedzianych kruszećv/ mai§ dostatek , a niedawni 1 żyfy zìo ta postrzeione. Zaehwsl» n'a stal Angielska iest właściwie haftowane i przerabiane w Anglii żela-z o Szwedzkie » bo kraiowe żelazo dd grubych fobót tylko iest przydatne* "Wody mineralne si na wielu •miey> scach ; naysiawnieysze Cieplice ^ Bath i Th ambr Igi. Pofów ryb tak ^ Wodach rzecznych iak morskich w i£' le Anglikom pożytku przynosi. #*'■* chwalone pofowy na iesiotry pr/^ brzegach Hrabstw Dor set i EsseX » 11 * Sardele przy Kornwallii i De^on-shirze , na śledzie przy Norfo'k11? 1 w okolicy Yarmuth. Cena rzeczy woźnych , którf Anglia w pi od ari* swych i rękodziełach z kraiu w)r« pro» 30$ V prowadził, szacowana iest na 43. 1 millionów funtów szterling^w. * W Szkocyi powietrze zimnieysze, ale też -czystsze, niżeli w Anglii-. V *Kray górzysty , przeto sposobnieysiy cło chowu bydl'a, niżeli rolnictwa. Nie zbywa tu na drzewie i węglach Kopalnych i kruszcach. Z obfitego poïowu śledzi przy iey brzegach naywięcey pożytkui$ Hollendrzy. Grunt bïotnisty w Irlandyi 1 wiele iezior grube i mgliste sprawu-ią powietrze- Rola iednak wiele zbóż rodzi, nldto dostatek lnu i konopi , o które sk^po w ssmey Angin-. Góry ołowiane i miedziane wyspę, tę bogacą. Kray Wielkiey Brytunwii iest o- TjUdn0 sia-dTy i dosyć ludny. Miasta będące stolica Arcy-Bi kupstw , lub Biskupstw zowia tu właściwie dites , i iest ich ł<3 Inne miasta Towns j a miasteczka Markct-Towns, ( licz ' ich 65 °- ) Wsie mai|ce ^ przy wite y wysyïania Reprezentantów na Parlament Bo-rauohs , a Królewskie Royal Beroughs , n^ywaii. Liczba dusz w Wielkiey Brytannii 1 irlandyi. blisko 8. milli-\j . ono w %o6 onów wynosi, ('c) To iest w AnglUl samey naywiecey 5f. millionów. ^ Szkocyi p itora , a w Irlandyi okia-l dem million. Zaczyni wypada na mi* lę kwadratowy ludzi 1323. .Lubo wie*'^ lu iest w Anglii Xirizat, Hr'abi)Wł[ Margrabiów, Baronów , i t. d% nie *2 to iecfnak udzielne wfości, ale tyttf' ïy tylko Familii , wy i§ wszy Hrabstw** Arundclskie. Religia Anglikańska iest iedyn? i temu tylko kraiowi wiaściwg , * któr§ i sani Monarcha wyznawać po* winien. Dzieli się na dwie Sekty'- * £piskopaln§ czyli Biskupia , i Prc zbiteryalng czyli Xiężj. Pierwsza ^ Anglii zawiera 2, Arcy-Biskupstw 2 » 25. Biskupstw, 5,567. Kościołów far* nych , Wikaryalnych zaś 3,236. ^ Irlandyi 4. Arcy-Biskupstwa , i i9' Biskupstw. W Irlandyi .Sekta tyW° Prezbiteryalna pannie. Cierpieni ^ iednak Lutrzy, i Katolicy, któryś* większa iest liczba nad pierwszych' i Aktern [c] Przez wyprowadzenie sie wielkiey liczby szkaficôw do Ameryki , i przez ostatnią nę toczoną z wyhiiaiącemi się i podUSrCylt Prowincyami , bardzo wiele na ludności szkodowała- W roku j6P2. liczono doWu w Brytcnnii W. 1,17^971» a w roku i' byto tylko P61,578. 507 V1 &ktem Parlamentowym roku 1791, ^olerancya im ic3t pozwól ona. * Przyznać należy Anglii , ił m'ay- Nauki. i »Vięcey przyfożyla się do podniesie-ląj.a Nauk na tçn doskonałości i światka stopień , na którym dzisiay w E-Uropie zostaia. Na icy ionie wzięli życie owi wielcy Ludzie , którzy wyrównasz y nieiako starożytności ,sprn.« 'wili, że iey zaszczytów przestaliśmy zazdrościć. Anglik pfo iny w twórczy v czyli oryginalny dowcip , wszystkie umieiętności i użyteczne nauki , które iakoby między inne Narody podzielone byiy , w fa si nie ie so-Vie przys-voii". Niemnie y tam wyzwo-.0lle , iako i rzemieślnicze sztuki z ła-Sl? , że doskonałości stopnia dosię-' ale też w pożytkach , nadgro-} szacunku powszechnym nay-î^-^nîeysze'zachęcenie znaydui?. Kray 1 nauki wiele wuźnych pożytków k ade mio m Są winne, lecz w nich Uc 2 stanu tylko i professyi, ale z j?rwymiotów i z dowied/ioney grun-°vvnic zdatności Osoby się mie» s2cz?. (dj) u 2 rg- Jeżeli ludzkość i t :lcïjncya ie r s kątkiem i dowodem oświecenia . lnożnaż ie pizy?na5 Anglikom-, których naypoźniey*?e Hrawoda-wstwo tehnie ieszcze dzikością, i fanatyzmem ? Podawy był R, i^pj. Proicks znieîienia o* brzy- Handel. Rękodzieła Angielskie , zwłaszcza stalowe i wełniane, powszechnie | pierwszeństwo nad innemi przyznane w *■' mai}. Co do handlu i żeglugi nay- Î wygodnitysze ma kra/ ten położenie?'L* % przy obfitości towarów i dobrych por- ( tach. W R. 1763. wyprowadzono z , Anglii towarów za 15,i ] 7,98z. funtów , Szterlingów ; cena wprowadzonych wynosiła 11,878,661. zatym zyskała w handlu tego roku 3,239,331. funt: Szter. T'akowyz bilans w roku 1783' czynił! na stronę Anglii 3,3 5 6,41 *• funt. Szterl. ('e) Handel Szkocyl i Ir-lannyi idzie pa większey części prze^ ręce Anglików. Mimo i tak obszernego brzydliwego handlu niewolników , i wiek"0* ścia odrzucony zostaf Ządąi" Synod Szkocki Religii Prezbiteryańskiey, aby prawo odda-' laitue od posjadaniâ wszelkich stopniów Cywilnych i Wojskowych, Obywatela Keli^ii pre-zbi runskiey [ która iesc pospoiitszą w 5«ko-eyM gdyby, ten nic uznawał Kościoła ' Angli-kłńskiego, i niemiał zaświadczenia iako PrZy-iąt Kommunią 2 ra.k Angielskiego Biskupa, uchylone zośtato , lecz żądanie tak sprawiedliwe nie było przyjęte [c] H Kidel Anglii z sameini Osadami Amerykańskie-mi przed zeszfa rewolucyą szacowany by* 66. imilionòw., Żegluga zibierała 6oo. okr^* tów , 12,000, maytków. Zhoża wy chodzi . <•> na rok za 750,000. funtów Szterlingt>w» ^'r0' wineye kompanii lndyi->kiey wnoszą do ie.y Skarbu po wytracenia wydatków Ij5°0>00°' fune Szterl. &c. Odbyt sukien samych przynosić od 40, do jo{ œillionôw liw*^ Francuskich. nego handlu, który Wielka ^ Brytan-nisi po całym świecie rozciągnęła , 'môgïby był' przecie bydź większym i zyskówniey^zym , gdyby drogość towarów obciążonych wrelkiemi podatkami nieummeyszyfa onyth odbytu. Dla dania opieki handlowi , postanowiona iest Magistratura zwana Radą handlu i Osad, w którey wszystkie Osady Angielskie maij swych Deputowanych. Sa też Towarzystwa złożone z bogatych Kupców daiace asse-kuracy§ , czyli porękę na okręty i ich ładunki, tak przeciw niebeśple-czeństwu morza, iako "1 przeciw nieprzyiaciołom w czasie woyny, 11a domy, towary, wszelkie ruch®-niości i życic nawet Osób chcących i e mieć a>a assekurowane. Aby mieć Rssekuracya na rzecz iakążkolwiek hadź , trzeba ip.y postanowić szacunek , i w miarę podległości niebezpieczeństwu opłacać procent, do ezasu oznaczonego w umowie, a to-^•arzystwo winno nadę;rodzić szko-1 Ç i powrócić stratę rzeczy zaasseku-rovvaney. Handel zagraniczny iest w rękach Kompanii rozmaitych i oddzielnych , maigcych szczególne pr^y-^'ileie. KompanU Wy i Wschodnich przywilęy, z wyłączeniem innych, prowa'zić handel we wszystkich kra-iath Azyi i Afryki po za Przylądkiem " Do- 3 io dobrey nadziei leżfcych , za co wrR kwotę Rządowi corok opïaca^ P ócz wielu fortec, kantorów, i O-sad , które do niey w Indyach , Arabii r Persy i należą , posiada znaczne Powiały nad odnogą Ben g ais kg i nad Gangesem. R. 1767. liczyła z nich pożytku do «r$. miilionów li w rów. Od toy ' poki eojraz mnieyszc icy były dochód; , ale R. 1770. leszcze dochodziły do 70 miilionów. Kom-parâa Poïudniowa ( du Sud) ma oddzielny równie przywiley handlowania w pobrzeżu Ameryki od1 rzeki Orenoki do Ziemi Ognistey, a po za nia ku mieyscom naydaley ku północy poślinionym. Kompania W schodnia* czyli Turtcki prowadzi handel uprzy-wileiowany na morzu śrzódziemnym , od wruyścia (fo zatoki Weneckie/ ki] Wschodowi. Prywatni Kupcy przypuszczeni do tegoż hamllu epfa-cać się iey musza. Kompania odnogi merskiey Hudson, ( de la Bayfi d'Hudson ) uprzywileiowana iest do h ancia na tey odnodze , i w przyległym pomorzu, posiada zn?.czi]e ziemie i kilka fortec.. Komp?nia afrykańska ma oddzielny przy w lley do handlu w Afryce od Sale, aż Przylądku dobrey nadziei, i kuk» fortec na pobrzeżu Gwinei. Ko^p®-nia Kanaryiska z wyspami Kanary*-Bkieml tylko handluie. Kompania Gret± ^ 31» 1 ^Grenlandzka , ma przywiley szcze-' Meólnw do połowu wielorybiego ; inna T^poźniey osobny zyskał* przywiley do J ^połowu śledzi. Kompani» Rcssytska , 'A handel północny zaięfa. Naycelniey-sza iest Kompania Bankowa, ta ma przywiley zaciągania 6umm dla Rz.j-du > wypłacania billetów i wexlów partykularnych, trzyma kassę wszystkich Bankierów , którzy tylko do niey swe summy skład aia. Pïaci za okazaniem wexlu » naywiçkszy z dïu-gów u Korony ciągnie pożytek, Kompania Indyiska daie tylko 3. procentu ; papiery iey s§ półroczne, i płucone każdemu Ukazicielowi. Gatunki pieniędzy Angielskich Moneta, sa te pospolitsze: Petice, kt^re s§ pcdwóyne , potróyne, i poczwórne. jeden równa się wartości dwónastey części Szyllinga. Schilling zaś waży pranie dwa Złł. "pol. i zawiera 12. denarów , czyli Pences. Krone 5. Szyłlingów, * Gwinea 21*. Szyłlingów ma wartości. Livre Szterling , czyli funt Szter-■> ( Pound ) który nie iest żadnym gatunkiem monety , ale tylko summa, ^iżywan^ w rachunku, zawiera 20. Sze- Ung6w i wyrównywa 4°- Złl"- (0 _____ Ty- tfj Sposób rachowania pieniędzy na funty \ Livresl przeięli Anglicy i' Francuzi od Rzymian, « których As t w poźnicyszym zaś czasie Sc- ster- Herby Państwa, i ,. T.ytrf Królewski iesf Król Wiel- Krolewski , . y .. „ . . ■ i Nascepcy * B.ytsirriii ^ P^&ncyi i Irl^nrfy^i^i Tronu. obrońca wiary. Nasnçpca Tronn ro- j dzi sîe Xi§żęciem Kornwallii , à p0-'' tym Xiązęricm Wallu zostaie , i ter»: ty tu i' z Xiçztwem ma zawsze. In- J nych Królewiców tytufy od woli-Króla zaleig. r W herbie używa W. Brytanria . 3. Angielskich Lampartów, 8zko-| ckich Lwów czerwonych , i ïrlan 'zkf J ziot^ harfę Dawid;- ; mię z y które- j mi rodowity swóy herb Królowie 1 pieszczę. Tron Angielski iest następno dziedziczny, i na kądziel spada-117'nd niegd} -' byï iednowiadny , ale dziś „na mocy swobód nadanych Narokowi p . -7 Tana bez ziemi i Henryka III. Król >w, podzielony nie-iako zostaie między Stanami i Tronem. Dochody. Dochody Państwa Wielkiey Bry- tannii ogólt-m z wyspami wziąwszy-K. 17H8. wynosiły: 12.45 « ,85 S- f'"111' tow Szterlimów. Dochody zaś PO' mu Królewskiego 1,340,000. F. 5. to iest : stert i i, Sestertia 3 znaczyły nie gatun^» ale wagę ^pieniędzy. RZad. iest : Lista Cywilna 900,000: z Xiç-,stwa Hannowerskiego 100,000. z Xiçstwa Wallii 10,000. z Lankastru • 20.000. z Xiçstwa Kornwallii 70,000. Procent należący się Królowi 150,000. Wydatki publiczne liczone byty w tymże rokn na 11,889,509. dïugi Na-cy.onalne 240,154,879. F. S. ©d nich pro wizy « corocznie opfacać się powinna 9.277.407. F. S. Podfug regestru po anesio przez Pana Pitt, Stan Skarbu W. Brytannii R. 1790. w tym stanie znaydowaî się : Dochód roczni 16.030,286. F. S. wydatki uciy-niïy : 15 969.178. F. S. prócz millions , który Skarb corok na umorzę-ne di'ueów Narodowych zwykï opfa-cać. Zysk z han lu, który Anglia we wszystkich częściach świata prowadzi, czyni zawsze okoïo 4.000,000. F. S. to iest wprowadza obcych towarów za u. milllonów , a swych za 15. innym kraiom przed aie. Lubo nie iest iednostayna zn- potęga V'sze P°tęa;a W. Brvtnnniì, iednak zawsze w pokoiu trzyma na 50.000. Woyska lądowe-o Ńa morzu nay-mornieyszvm iest Państwem ze wszystkich innych nadmorskich Potenryi. okrętów liniowych 160. 19. od 5°. armat, Fregat I5«. Szalup do gżenia po morzu 58. pomnieyszycłi sta- 3*4 statków okrętowych 125. Nadto za możne i liczne zbroiownie , i wiele gotowych na warsztatach okrętów. Geografia Wyspa ta , któr^ dziś WieJk® dawna. Erytanni§ dla różnicy od Brytannii Prowincyi Francuzkiey zowiemy » niegdyś Albion się zwała , a Caledoni# byîa ta część , która dziś Szkocyi ma nazwisko. Mieszkańcy właściwi od Celtów pochodzą , lubo pomieszani F.apïywem Saxonów , Piktów , Rzymian, Duńczyków, Normandów, i. t. d. język Angielski skutki®m iest i dowodem takowey mieszaniny Narodów. Rzymianie dzielili Anglią na c. części: Britanni a prima , Britanni 1 secunda , Flavia Cœsaricnsis 3 Ma", seima Çœsariensis , i Valentia, ANGLIA. I. Anglia składa się z 2. Pro-wincyi : Anglii wi'asciwey i Xiçstwa Walii i. Pierwsza na 40. Sbires , czyli Hjrabstw się dzieli. i. M id iks ex leży za północny*11 brzegiem Tamizy, 8. Deputowanych 11a Parlament wysyła. London, po Franc: Londres » po Łac. Londinum, M. S. Królestwa l Rzf- k 3*5 Kz|du, iedno z miast nay większych na świecie i nayważnieysżych dla andlu. Rozciąga się po nad oby-I dwoma brzegami Tamizy, a przeto '4 cześć iego to Prowincyi Surrey należy. zaymnie właściwie 3. miasta: Londyn , Westminster, i Southwark. Pier-I wszych dwóch obwi:d 18. m U Angielskich wynosi. We wszystkich 3. liczy się 147- Parafii Kościoła Angielskiego , 5- Zb®rów Luterskich, kilka Protestanckich reformowanych, i 2. Synagogi Żydowskie ; do 120.000. domów , mieszkańców przeszło 700.000. w lecie , a do milliona w zimie. I ï66. Szkóf, w których darmo uczę, 14. Szpitalów , 95. domów dla ubogich , 8. Seminaryćw bezpłatnych , 3. Collegia, 15. Szkół" prawniczych , •7. Teatrów, 3. demy na Opery , przeszło 20. więzień publicznych» 32. rynków , 551. Kaffenhauzów , 5 975. Szynkowni, 12. Szlachtuzów większych , blisko 20. mnieyszych , 27. placów służących za ozdobę miastu , z których nayznac.znieysze s ;: Gro- uzy~ wa tytufu Lorda , póki iest na dzie. Most wielki , który ì'fczy Londyn z Sutwarkiem, iest z ciosu u 16. arkadach, 800. stóp (lingi-. >°* sz®- 317 szeroki , a zwyś wyniesiony na step 60. Domy po obydwóch stronach ,0 zdobi?. U rugi most nowy , także na Tamizie między West.min-%8trem i Sutwarkiem ma szerokości stóp 44. długości 1223. stoi na 13. arkadach większych., a 3. mmey-- szych, te zaś utrzymuijj Pilastry 70. stóp wysokie. T ak z iedney strony mostu, i'ako i zdrugiey iest mieysce dla pieszych 12. calami wyższe wad śrzodek. Trzeci most śrzedni, zwany Black friars Bridgi misny iest za doskonale dzieło architektury. Tòwsr 9 czyli wieża , iesfc to zamek starożytny nad Tamiza, w którym mieści się arsen aï wielki, mennica, więzienie, ski'ad Archìvi i kieynotów Koronnych. Przy moście na pamiątkę pożaiu zdarzonego w R. 1666. kt<>-ry zniszczy! 40,000. domów Kościołów , Stoi Kolumna * "wewnątrz 1 S6. ciosck wewnątrz wydrążona , na z02. stop Angielskich wysoka. Godne v dzenia Gmachy w Londynie : Bursa 7 Dom bankowy; Baïac Lorda Burnii strza : Collegium Gres h ama ; Szpita w którym 900- i 1 7 ^ 1 chrystus; pców , 200. dziewcząt darmo trzymuic: Szpital S. Bartïomui Smach nowy i wspaniaïy ©be y m 1. *-} blizko 61000. chorych; Katedra-Teatruw Medicorum $ Paiae So- s| f»wïa; 3 tS Sommerse! , Scc. S. Jamesark, czyli zwierzyniec S. Jakuba iest mieysce publiczney przechadzki, zawsze p~a Wie peine rozmaitego indu , leży przy Paîacu rezydencyi Królewskiey tegoż* nazwiska. W West minterme iest da- j wne Opactwo, czyii Kościół" wielki I obszerny, mieysce Koronacyi *■ grobów Królewskich. Przy nim Pa-fac Parlamentowy, dom Sądowy 8cc-Sonthîvark , podług pospolitego wymawiania Sotryk , miany iest za przedmieście Londynu, lecz iż iest zdrugtey srony Tamizy do Hrabstwa Murray należy, zawiera kilka Szpi-talów , Dom dia sierot , Szkoły miłosierne, starg mennicę, fabryk? zwierzciader &c. Łambełh Pałac bogaty rezydencyi Arcy-Biskupa Kantu-aryiskiego. z nim się fgezy fan** bali ogród publiczny , w którym p°!'' czas pięknych wieczorów , nié ie^ rzeczy rza fkj liczyć osób rozmaitc)r pïei i kondycyi do 10,000. Londy11 ma bardzo wiele fabryk i pożyty cznych funduszów. Jest też S*pifca podrzutków ; w dniu tylko pewny t;o 2. miesiące dzieci do nieąo przy'" mni§ , odJaia ie zaraz na wieś, ^°" piero w trzecim roku odbierai# n,a' zad do Szpitala i daię im przyzwoli w naukach i rzemiosłach wychów?'" nie. Mnóstwem nowych budy«^°^9 lon- 319 ^Ghdyh tak się rozszerzy? , ii zaigï kilka miast i 46. wsiów. Hyde park, ciasteczko Królewskie » piękne i lu_ dtie , mieysce przeiażrizki z Londynu. liz ko iest Kensington z zamkiem Królewskim. Chelsea wieś, gdzie wielki Szpital dla 500- inwalidów i§dowych. Towarzystwo Aptekarzów Londyńskich ma tu piękny ogród Botaniczny ieden z nàylepszych w Europie. Fabryka porcellany .takie wieś tę wsfawifa. Hampton Court zamek Królewski i przepyszny ogród y nizinie nad Tamiza. ^ ^ 2. Kent 3 nad kanaïem oddzie-Hi§cym Anglię od Francyi, ma pra-wysyłania 10. Reprezentantów na( ? arią ment. Kantebury, po Łac. Cantnarîa, » s- i stolica Arcy-Biskupa * który ^est Prymasem Anglii , i pierwszym ^arem Królestwa , ma mieysce po *milii Królewskiey. Miasto leży lad rz. S turę ; sfynie dobremi fabry-, , obfitością w okolicy chmielu , i 2dr©iem mineralnym odkrytym tu ' I74°- Sandwich miasto i port woL Przy uyściu Stury do zatoki mor. s Łey. Tunbridge na rz. Tun. Od nie-biorę nazwisko sïawne wody łebskie , zt§d o 4. mile Angielskie W Stell- w Stellhurst znaydulgce się. Rochester*, po Łac. Rossa nad rz. Medway ; most tutcyszy kamienny po Londyńskim iest naydiuższy i naypięknieyszy Anglii. Biskup to ma swg Katedrę-Mieszkańcy źegiui§ i połowem ry^ 1 się bawię. Hi the i Komie y s? porty morskie wolne, chutham , fa czy siÇ z miasfeem Rochester, ma tytu* Hrabstwa i nay większy w Wielkie/ Brytannii marynarski magazyn , którego wszystkie inné składy i w?13-*' sztaty potrzeb okrętowych zależ.3' Jest przy rz. Medway. Grave-ïcnd tnia" steczko nad Tamiz§ , g'Jzie puszcz*' i$cc się n'a morze okręty z Londy no, w żywność i wodę sio ;kj opa> trywać się zwyki'y. Pełno tu zaws?c maytków i podróżnych. Mieysca dla obfitości i wyboru ogrodowin r°" żnych , zwane iest ogrodem Kondy11'1' W pobrzeżu stoi forteca dla przyma' szania przechodzących okrętów do xt" wizyi. Dow er, po Franc. Dou budowy okrętów , maeazvn wszelkie h tu® ^ ryaiów i potvzeh do że5l"S< s °" (;yth , Szpital fila ^00G- lnW iV -^oinierzy i Oflicye ów okręto - ' - 7 ^ ad ernia marynarska, w Mo t/ ®1Ó« Szlachecka sztuki w°ienney SlÇ uczy pm'nc sa ciekawości- rr y *»n«iMi| założone ict nowe nua-łV>- które wygodnym P'ïknoirij przenosi. W P°^"- ®k°ści poitu przy klinie ljdu zadio-ąz?cym w morze zwanym Sptthca o lest miedzy nim, a S. Heller/s iva wy- SP1(^ Wigth. Fiotta Królewska zgio* sadzać się zWykia. spa ^rabstwa należy wy. Oskich IRP° Łac Vecta > An-J^ayna iest. ' na okoïo maiaca. Uro. U 2a;T /2b0!a' Znajd ni e sia ifCow 1 Królików-: brzc- ì il 2*4 1 , gì si rybne. Powietrze ma lîmîarko- If wane, i dla tego difiuiie w owo cc. fedi Weîm z owiec tcy wyspy iest nay- vi pię len ieyszj po ICotswoldskiey. Zna-eznieys/e mieysca: Newport, ^ Y ar mou th <» Kewtown i Cowes nari rz. ^ tegoż imienia z portem, w którym okręty Kupieckie zgromadzały się, I oczekuje na koiiwćy. Til się też licz.7 bliższe brzegów Francuzkiey Normaadyi wyspy,'ma-i§ce grunt żyzny , osiadfe po części I cd Francuzów , którzy tn po rewo-kacyi Edyktu Nanteńskiego rękodzieła i mai§tki swoie przenieśli. Nay-\riększa z tych wysp Jersey, niegdyś Casarca. Ma obwodu mil 7. mieszkańcy k,órych Uczą 35,000. dawnym Francuzkim içzykicm m wis. S, Huilier M. S. Chaleau de l'île * lnb JQuti.tt - Elisabcths Castle, mieysce obronne. O mil 6. iest wyspa Guérit' sey , po Łac. Sarnia, zawiera dusz do 20 000, w skalach 13 otacza* iacych znayduie się kamień Szm?r-j^ieł > krórego Szklarze do rznięcia 1 j •a Jubilerowie do czyszczenia i godzenia kamieni używaij. Mieszkań' cy I awig się handlem , gadu facili go nwznai i , gdy przeciwnie w Je*' se y prz.; kre iet żab n rostwo. S. ten M S. s.ldçrncy 3 lub Aurięny fa jljci 32Ç Ł">c. EboJia, Jrlca 2 miasteczkiem. S ark także, sg ir.efe wysepki. 6, ID or s et shtre , H r a'" ^t w o ku zachodowi nad tymże kanałem . zwane ogrodem Anglii » ma -o- reprezentantów. Dorcfresfcr , po Ł-ac. Dumo varia , przy rz. Froow, słynie piwem wybornym, i fabryką serży. W okolicy rachuj owiec do 600,000. Lyme- Revis 1 Bridport porty nadmorskie. Weymouth miasto handlowe i pert -dobry przy uyściurz Urey. Çorfe.Castle na póì-wy;pie P^rbeck. Pool miasto znaczne portowe. Handel wiel ki prowadzi na ryb y i ostrzyli, któ.e tù sa na'lepsze w Anglii. Ztad też V.' 1 e\e pięknych peref wychodzi. Powiat , w którym to miasto leży , iest oddzielny , ze wszech stron morzem okrążony. Eli,'ko iest pól' wysep Portland, nia ty ti T Xiçstwa i góry ^ a-m tenne. BI and ford nad rz. Àura, sfawne handlem c en kich Koronek. Shireburn, Schafisburg 8cc. 7. Devensbire, między 1 Kornuwallla, ma tvtuï Xiçî wa m kopalnie obfite w oiY.w i cvnę i 16» Reprezentantów w Parlamencie. £. xc» 126 Excepter , po Łac. Exonta , i er? no z większych miast Angielskich * nad rz. Ex 3 czyli. Iską , obszerne, obronne , bogate w h a ruj ci i rękodziefa, zwłaszcza nayprzedniey-.zych serży i Koronek. Torringten 3 Briddeford , ?>am-staple , z małym portem truasH handlowe. Plimoutb, rie;' *.yś Tamara es-tium , przy uyściu iz.rlym. miasto obronne i port eden z naywygonnicy-•zych w Anglii, sjdyż 1.000. okrętów mieścić może. Kupcy maii tu znaczną liczbę własnych okręt'-w, k^óremi handel z Hiszpania » Portugalią i na morzu śrzodziemnym prowadza ; mala i warsztat do budowy woiennych pierwszey rangi okrętów. Mocna Cytadeli a i wyspa S. Mlkofa-ia port zapiania. Durtmouth ma port dobry nad wbiegłem rz. Darty. O mil 6. zt§d iest zatoka mor ka Tor-bay służącą w potrzebie schronienia się okrętów. H oni łon , miasteczka znaczne handlem i fabryka nici cienkich. 8. Cernitali , KornuwViIlla , iesfc wìasciwie póL wyspa oblana 3. stron morzem, po części gó-rzysta , bogata w miedziany i c;*"' nowy kruszec. Ti* się znay^ut? 2. nadmorskie przylądki : the Land* .End X 327 Eni i Lozard, Prowmcyi tev s?uży tytuł: Xìevtwa i prawo wysyłania 44. Reprezentantów. , , \ . Launceston , lub Dunhiwtd M. S. Faîmouth s po Łac. Osiium Cenanti miasto portowe, w okolicy obfitey w rudę miedziany i cynowa i szyby marmurowe, jest dobrze zabudowane.» osiadłe powiększey części od Kopców bardzo bogatych i własne okręty maiacych. Foy 9 Pensancc > S. jfvss , Podstow nad morskie z portami. Inne znaczrîieysze sa ' Newport, S Gerwar.s > iVest-Loe i East Loe przedzielone rzek§ , Leskard , Sultasch , Gratnpound » Ca mil ford , Bossincy 8tc. 9. Somncrset Shłre , przy kanale Bristolskim leży, 13. Osób na Parlament wybiera. Bristol, niegdyś Venta - Sil u rum S. nad rz. Awoną , która blizko w kę mors-k§ wpada ; co do osiaciło-Sli] bogactw 1 handlu pierwsze iest ? / «gli! po Londynie. Ma Biskupa, yti i Hrabstwa , przepyszna Giełdę y stawiona kosztem Kupców- Szko-j? założony przez partykularnego Obywatela z Konwiktem dla 40.. u-°?dch Studentów , Kościół w któ-r>m iest uzwon naywiększy w Anglii , 22$ glil, wielka fabrykę butelek z a y mu-i «.ca i s\ obszernyc h dom-w , 118. Szpitalów , i ckoì'o 100,000. -mieszkańców. Wody mineralne tirćeys' e sa szczególniey zachwalone. Kryształ'. który kopia w górze l.lizk ey S Wincentego dla piękności swcity iest bardzo szacowany. Bath 3 po Łac. S oli s aeua , zH-ekupstwem , .sławne mieysce cie plicami. Zn-yduie : ię tu Szpital dla 150. Osób ubogich , których leczenie potrzebnie kipieli , plac pni liczny z domem i ogrodem dla rc. zrywki torzybywai^ęych cudzoziemców. IFells, po Łac. Theodor tinutn miasto osi ad l'è i h 'n 'lowne. Glastońburypo 2'ac. Glasc'onia3 i Somertów zalecone zdro-ïami wód lekarskich. Bridgewater i Minheaà maio, swe porty- cheddtr wieś sławna « iż w mey naylepsze sery Angielskie rohta. llchester nad Jwelą To union , oblaiic rz. Ton îo. Wiltshire, graniczy z Somer-setem na wschód , 34. Deputowanych -wysyła. S ali s bury M. S. przy zbiegu rzek Avon, ÀTctdikr i Bournc , piękne i ludne , z Biskupstwem , którego Kości ï Katedrplnv nàksztaft latarni , tyle ma dr?wi ile miesięcy w rok,u •» (tyłe okien ile tygodni , tyle kolumn 21 a 329 Ie dni. Robią ta przedni 1 flanellę, ukna dfnnie , któr ch wiele wywo. z? xvvfa^zc.-a do Turek. Hilton sie-l'ìliòk:, f mi ii Hrabi'w Pembrok , .% a«,vne znakomita Akademia Staro-H żytności i towarzystwem uczonych, " Inne miasta: Otd Salisbury , Douncton , IV ar min s ter , Trowbridge , Clarendon z tyt. Hrabfviwa, Bippenhan na 1 rz. A«wona , Malborottgh niegdyś Cunetia z tyl'. Xifstwa , Malmsbury , IVestbu-ry , Bei tes bury , Bindon &c. 11. Berk-Scbirc, Hrabstwo leży na Wschód poprzedza! jCego , ma g. Reprezentantów. Reading , M S. przy rz. Kcnnet, która blizko st.id do Tamizy uchodzi. Windsor nad Tamiz-} z wspaniałym Za rakiem Królewskim , w k órym iest Kaplica c;ia Kawalerów Orderu podwiązki. Obok iest mieszkanie dla 18. ubogich Kawalerów, którzy zo-ì stali ranni na woynie ; bior^ pensy^ roczną. Te i 71 aste pul ice Ocktngham , New bur y , IVallingford po 2. Deputo-Wanyc.h, a Abingdon iednego, wyli "itra i3. 12. Giocester_Sbìre na północ Som-^.setu , sławne obfitością naylepsżey c ny w Anglii., zbóż, drzewa, i że- 3 S0 żelaza ; S- Deputowanych wy syf a Nay młodszy Xiaźe z FaniM.it Kro lewskiey bierze ty tu i' Xi^zçcia G io cesterskiego. O'! oc es ter M S. u Rzy mian Glevutn nad rz. Sewçrni , n Biskupa i tytuł" Xiçztwa , obronne y piękne i- ludne, Chippen Sodbury z naywalnieyszych targów na sery , 3. Stroud rad rz. tegoż imienia z Pa-bryk sukiennych sa si'awne. Tew-ksbury , Cirencester, nad rz, Chum , Le chla de nad Tamiz§. i;. Oxford Shire , względem Gic-wschód , ma Reprezentan- 3 S * 14. Buckingham.Shire o granicę na 5*schód O::for u, wybiera Osób 14. ,<1, cestru na tów 9. Oxford, po Łijc. Oxonium M S. na' rz. /'j/j sfa w ne znakomita Akademia z 25. Kollegiów skład aiącg się ? przy niey zalecona z rzadkich Xi?-; żek i rękopism Biblioteka , TheatruM Shęldoniar.um na popisy Uczniów ? o^ród ziół' lekarskich , î drukarnij Woodstock, gdzie nayprzedniey^za.raH bryka do polerowania stali. Tu A'1'I na Królowa i Parlament wystawi'1 kosztowny Pałac dla MalborugM i lego familii w nadgrodę ©kazan-ejl go męztwa w batalii- pod Blinditi R. 1704. Banbury nad rz, Cherwe^'' Hcnley nad Tamiz?, Buckingham M 8. na i rz. Ouse, ~-lcsbi*y\> naywiększe miasto w tym H r r- • s 'wie. Pom ni e y s ze : Ne w po r t-aF.Wt'/, W -idewer , Jmersbam , Creat-^ arię w 3 EL ton &c. 15. ATorthampton-Sbire ku pófno-Bukin hamu , 9- na Parlament ^eputowanych wysyła. » Korthampton, MS. ti; *>a , Br.kle y nad rz. 0«J? r° ugh z Bis k u p .t w c m • id, rz. ny-, Peterbo- \6. Huntin ton Shire , r.a wschód poprzedzał icego , ma 4. Reprezentantów. Huntington , M. S. 17. Bedford Shire między Huntingtonem i Bukingh-mem, 4. Oioby Wybiera. Bedford? M. S na i rz. Oaje ma tytuł Xiçztwa, który nosi dom •tegoż nazwiska m niscy w fVooburtt wspaniały Pałac. 18. Cambridge Shirâ, na wschód ku północy Huntingtonu , Deputowanych 6. C ambr id g M S. nad ? - po £ac. Canta bri j z. sfa fg/tf. wnç iest dla da. 13» m wney i uczoney Akademii 9 i ia-mar-f f 21, S'-'F0^* leży także nad mo. ku 9 który tu naywalnieyszy w ca-^f , • ..'C!n 1 3 ^vrP 'autów ijS. jps- fey Anglii przez mic-.uc Wrzesień i JV'/J 9 ;au rz* Gippen « icst wiel- bywi. Akalemia skfa !a się z tó. i J " " ' 1 a l""/rŁ ^an znaczny mo- m 1 I ^ e m p ro ' a z i. So ud bury na składa się z liczy co rok do pó i* o-i koucgiów ty sise* u zni >w „ ma z. Biblioteki i pu liczne i konwikty dia ubogich studentów. Magistrat m'evski icst pod fnryzdyk -y$ Akademii , która równie i • k i miasto do 2. Deputowanych wysyła. W Okoliey dobry szafran się rodzi, tly , z Biskupstwem* Wisbtch. które ważny handel z Londynem prowadzi. ' j 19. tìnrtfort Shire, miedzy Esse-xem i poprzedzai?cemi , De put wa-nych ma 6. H art fort, MS. Bishop' S torf ford nad rz. Stort do Biskn 2 Londyńskiego należy. Hempstsd zachwalone z targów zbożowych. 20. Essex , nad morzem $ Deputo w sny eh 8. C'olchester, MS. n?d rz. C cl# wielkie 3 han-łowne i ludne. Haf ZL'irh przy uyścin Siary do rró*7* z wielkim pertem, z ktrego v ęr*tki pocztowe co t.yd? icn co Hf |/ land y i wychodzić zwykły. Moldf przy zKeeu rzek Chelmtr 1 Blacktt'J* ter. WaiJtn . w którego okolicy v/i{' le szafranu się rodzi. %zem pro a zi. ùoucwury nad rz. Sto.it'. Crjrrd nad rz. Crc. S. Edmunds nui rz. Lach. Al bor on go i Dmwicb nad morzem. Kewmarksf, £t;lzie sła-wne ubi eg*, .••".i a się na koniach w Iv w letni e i. Październiku się zwykły. odprawiać morzem 9 A oru ich Winni er i i ludne 22. Nerfolk , też nad iz. Deputowanych wysyła. M &. nad zbiegiem rzek Y are. Jest aiiaste bogate , _ _______, zachwal ne z fabryk m termalnych y które tu założyli M air -ìv'tzj kowie wypędzeni prześlą.lewr.nlem Xi żęcia Alby. Oi l przywiedli to m asto do stanu tak k i n;ce ;c , iż rękodzieła i eg o i bliższych ck.oiic z?v-muia na 1 ±0,000. osób. W samym mieście 4, mpsty na rze ^ połów śledzi. Co rok 150. okrętów użytych bywa do te^o połowu , & <0. hjndiu i a niemi i rozwozi do ^enuy, Neapolu, Liwoniy , Hiszpanie 334 xiii i Portugalii!. Tei «kręty zabieg» raia rozmaite materye z Norwickicty i pobliższych Fabryk. Lynn nati wpai» kiem rz. 0use z portem wygodnym \i mocnym , szk'oîa , dworna k- piUlami^I Biblioteka, publiczna i domem po-prawy. Miasto piękne i ludne, han-' del znaczny z Norwegii i Hollandy^ prowadzi, Thelford, które powiat^ z gruzów starożytnego miasta Sito* magtis - IValsingbam. w okolicy w dobry szafran obfitey- 23. Leicester Shire, iia zachód Northamp onu, 4. Deputowanyc h wybiera. Leicester » niegdyś Rata C<>' ritanorum M S. 24. Rutland Shire 9 na wschód k^ pMnocy Leicestro naymnieysze ^ wszystkich Hrabstw , ma w okoP mil io. morgów 110,000. i 2. Re' prezentantów. Gckeham , MS. roić' szkańcy maić* szczególny przywilćf •wybierania celT od koni kuty cl1' Każdy Baron Angielski, który pief wszy raz do tego mieysca przyi^' żdza , obowiązany iest oddać podk0' wę konia swego, któr-j , lub to f natomiast daie, gospodarz odbieraj cy przybiia o bramy domu sweg0 obok nazwisko Barona zapi uie. ^ iy miasto w żyaney dolinie Çathr°sS1- na którey nie przeliczone trzody ^owlcc się żywi§'v z nich wełna iest * czerwonawa. I 25. }V ar iv iik Shire , na południe 1 tu zacho 'owi Leicestru , kray żyzny , szeroki na mil 18. dïugi 14. Reprezentantów 6. wybiera. IVarki'ick y VcrovicuM , M S. nad rz; Awòn$ obronne zamkiem Coventry ^ ma Katedrę Biskupia , Szkoïy , Bibliotekę 1 Szpital. Birmingham, iedno z nay-pifknieysZYch i naybogatszych rrńeysc w Anglii, osada fabrykantów i Ar-' ty stów. Roboty ich z stali, mosiądzu,, tombaku &e. miane s§ za nay-^epize , i po cafym prawie świecie rozwożone bywaig. Drukarnie Bir-minghamskie Anglicy za na y doskonalsze poczytuia. Okoïo br; ni , która zt§d do Afryki wywoż§, pracuie prawie zawsze do 5.000, ludzi. 26. Worcester-Shirei względem. poprzedzai§cego na zachód , kray ie-den z nayobfitszych w Anglii , ma obwodu na mil 44. Reprezentantów 9. Worcester , po Łac. Branonium MS. 2 Biskupstwem nad rz. Sewerna. Tu 3. Szkoïy Łacińskie, 7. dom w "la ubogich . Sznicernia "1 malarnia publiczna , Szpital , i fabryki sukien i pię- 336 î p'çknych faî'ms'w. Mn'f "roczne' Evesbarn , fDroitv ich 9 b . . ij, Monmouih.Shi e r ncc ^ kanaîem BrystoL kim . xv; .• % io 340.000. morgów zio î *! 3. Deputowanych. Miesz.k.. chowuia zwyczaie , i iç/yk L'ro v )■', cyi Walìii. MoMQHth , Al S. Oycz/^i Króla Henryka V. 28. Hcrefcrcł Skire m na wsrh^ Monmutu , w około ma mil 33./ morgów r.îemi 660,000. kray olï' ty w weînç przednią, zboże, o w0' ce» wybiera Osób 8. HerejbrJM nad rz. Wyj, ma Biskupstwa Kafc" dre. W tey Prowincyi iest s fa. W1* góra biegaiac^ zwana, MarsUyB I?o w roku 1574. trzęsienie zic:'11 odcrwafo kawał" gruntu na 27. gów , który we 3. dni znowu na tlV" ne mieysce się przeniosf. 29 Shrop-Shire » o 'dzida ie r'/e' ka Twcda od Herefordu i Worccśtr1^ jna dfuèosci mil 12. szerokości d' • i}' §9° ,000. morgów , Dc pucowany cu Shrewshury, po Z.ac. Sfiori i • $to handlów ne i osiadfe obl -neS ^ c( n§ na ksztaft kępy. IVenlock , BrU-erth nad Sewęrń§, Ludlow nad'l?''11 Ig leż§, . 30, 5 3T 30. Cbesbire Hrabstwo , czyli Ca. Bfliy Palatins of Chsster , leży nad mo. *zem ku zachodowi, zawiera morgów 7Ì.000. Reprezentantów m» 4. I# Gjbfituie w sól , w żyzne pasze, żelazo > węgie ziemne , marmury i alabaster. Chesttr, MS. nad morZ/em z portem dobrym i Biskupstwem. Handel prowadzi znaczny. Zt*d wycho;z§ okręty do Irlandyi. Pamiętne iest, że w tym mieście Edgar K ról Sasów pfyiwc w bane, ośmiu Królom Bry-. tannii robić wiosłami kazał". Okoli-cę zbogaca handel wybornych serów. Nortwich sfawne szyb§ soli bryïowey, i warzoney. 31. Stafford-Shire, między Sze-strfrn , Worcestrem i Shrewsbury, długości mil 13. szerokości 9. Reprezentintow io- Staffbrd-, MS. ^ przyiemnym położeniu mad rz. Lich field z tytułem Hrabitwa blizko Szcstru» T amworth nad Ta-mizf. Newcastle nad rz. Trent. Zt§d do Barton prowadzi droga przez rzekę Trent, na którey most wspaniały na 34. arkadach stoi. Derby _ Sbire , na poïudnle prowincyi Jorku, Hrabstwo bogate X w krusz» 3^8 w kruszce , marmury , alabaster , kopalnie węgielne, i żelazo, wysyfa Deputowanych 4. Derby » Jub Darblv MS. handlowne , i wspaniafemi gmachami ozdobne nad rz. Derwenfy Mieszkańcy szczycą się liczncmi przy wileiami , nayznacznieyszy iest ten • iż ani w Londynie, ani nigdzie ^ Anglii myta żadnego nie pfac§. V/ okolicy znaydui^ się fabryki porcelany i zïota malarskiego , góry karniej ne , kopalnie węgłów ziemnych , rudy żelazne i oï«wiane, w górach także krysztaï i alabaster , a w Buxtofi wody mineralne, których irzódei 8» iest ciepïych , a iedno zimne. O póf-©liii iest. ciekawy loch podziemny zwany Pool'shclc , wniyścic ma eia' isne , sle wewnątrz iest obszerny » ściany i sklepienie pofy»kui§ od ścieku kropel tmoc£ natury krystallizo-wanych. Inny loch niemniey godzien podziwienia zowie się Devils.arse * iest w górze Pea-ck , mianey za nay-wyższ§ w Anglii. Wśrzodku Hrabstwa leży Chatswoftb miasteczka re-zydencyi Xiazft Dcvonshirc, z zamkiem , domkami roskosznemi, ogrAdfc-mi , zwierzyńcem, kaskadanii , pcï-ne nayprzyiemnieyszych i naywspanialszych ozdób. Znacznicysze miasta Chester field i Bakewel. ih. 549 Notłtrtghatn-Shirt3 względem Barhy na wschód , obfita w kopalnie ^cielne, 1T,a obwodu mil 30. morgów gruntu 566,000. Deputowanych s Nottingham ■> ^8. opoce blizko r •. Trent leży , przez którf most wielki prowadzi ^ sì'awne iest fabrykami. Kewark nad tjż rzekf , a East-Redjonl nad Idli. 34. Lincoln Sbire» Prowincja nadmorska od wschodu , obszerna , maięca w okofo mil 60. morgów 1,740,000. Ma dostatek ryb, zwierza , i konie wybotne-. . D/ieii się na $. części. Północna Lind se y , pofu.iniowa Reste-totn , zachodnia Holland się zowij» Wybiera na Parlament Osób u. Lincoln, niegdyś Linda,n Colonia MS. nad obiema stronami rz. Withamy , stolica Biskupstwa. Nad taż rz. Bo-ston i Granthcim ; iStam ford, nad rz. Vv'elUnd ; (i ri m s by nad morzem, m a pcvt wygodny. York-Shire9 Prowincya nad-'feV< sVa , i 2e wszystkich Hrabstw, na 'i : się A-nrlia ! zieli , na) większa , robwoda ma m fi io 7. morgów S,770 000. obfi a w wszelkie potrzeby zyeiîi , skïadji się ze 3. czę ici -póHiocney , wscho înley i zachodniey, l^ysyïa io. Deputowanych. X 2 York, s4° Ycrk , Eboracum MS. nad rz Otitf mulące tytuł" Xiçstwa sfuż.acy Brat»'* lub drugiemu Synowi Królewskie^» Jest wielkie , dawne i ludne. Zdol?M ie Katedra Arcy-Biskupa , który m*; przywiley Koronowania Królowcv 1 iest iey zîTwsze Kapelanem ; ma p'Ç'j kny most z ciosowego kamienia u 28. Kościołow i Bibliotekę publicznej Burmistrz tuteyszy używa tytułu Lo?'! da , a Deputowani pierwsze po Lon; dynie biorą mieysce. Richmond na<>| rz. Swale , Scarborough nad morze ivi»' Malton nad rz. Derwent, Whitby prZ? uyściu rz. Es ki do morza , z bardai dobrym portem. Bcwcrlcy , po łLac|| P ciucivi a ; Knigston przy uyściu xt> Hulli do Humbry mi-asta handlownC' Beydoti i Burlington portowe ; Halifet osiadłe nad rz. Calder , zalecone z h' bryk wełnianych. Handel , znaczny! w Genuy , Portugrllii, Hamburgu 1 we Włoszech prowadzi. SchejJteld 1 miasto bardzo lu ;ne, osiadłe od zn*' czney liczby Slusarzòw , którzy noże , nożyczki, szczypce » gfownie ; piîki , pilniki , i inne sztuki z stsU x żelaza bardzo doskonale robią-Leeds nad rz. Aire, któr§ sptawn^ uczyniono s a przeto ułatwiono transport handlowy miastom Wakeficla 1 York , i Hull. Słynie to miasto war' sztatami sukien pięknych i cienkich ma- 34; niateryi w rozmaitym gatunku. \y okolicy znaydui§ się wody mineralne, koperwas i siarka. Przy Wake^eld iest Akademia dla nauki ięzyków , %mieiętności i sztuk wyzwolonych. W gmachu Akademicznym iest oraz na 200. Studentów pomieszkanie- 36. Durham, ku pofnocy nad morzem , niegdyś Biskupstwo Du. ramskie , bo cafa ta Prowincya zależała w ów czas od władzy swego Biskupa; zt^d Deputowanych 4. Durham MS. po Łac, Dutidmum, ozdobne Katedrą Biskupa , (maiacego t.ytuï Biskupa Paiatyna i pierwsze m iey se e po Londyńskim ,) i zamkiem pięknym, leży nad rz Warą. HartUpol , i Sun- dsrland miasta nadmorskie i portowe. » ' / $7. Northumberland, powyżey nad morzem, w gruncie mniey urodzay-®ym , nie obfitym w rudę ofowianf i V/ǧle ziemne. Ma w okofo mil 48. Gorgów gruntu 1.370.000. od niey deputowanych 8. Newcastle > niegdyś Gabrosentum ïiîS. nad rz. Tyn^ o pôï trzeciey mili od morzaosiadïe i bogate, ma port r wielki Szpital. Nay-ważnieyizy handel wę lami ziemne-*oi prowadzi, których ztad niezmierne 34* ne mnóstwo transportują do înnycfi Prowincji» W blizkości hut/ szklin' ne > a o mil 7. w Schidds sf szyty solne. Znayd'uìf się tu ieszcze ctfj kiernfe , fabryki żelazne i stalowe » z których nayprzednieytz© w tyl# gatunku roboty wychodzą. M rp«Ù nai re. Wentsbeck. Berwick leży ^ pófnocney strony rzeki Twedy 11* granicy Szkockiey , ale most ie * NnrtumberUndtm î^czy, 38. Cumberland, nar* odnogą Ir-landzkf Solway, w ni- ira eh ma ĆO' tre pasztf , w górech cyn -> w? i cfo* wianą rudę. W ckofo mil 50. mof gów ziemi i 040,000. z tytuîetf Xifsłwa ; R-'prezentantów ó. (W*' j/e . u Raynran Brovonìacum » bardz® ludne na;i rz. Eden, k óra «o oblewa, twierdza obronne, m.i £*' brykę Cvc w. PonrHh nad rs. ïdefl» Cochrmouth przy uyśchi rz. Cochet do Sewerny; Whihb^ven nadmorskie» portowe sk|d wę le iemne do t*1' nych Prowincyi prowadzg. Co do wielkości handlu węgli i soli drugie iest miasto po New k astiti. Przerf stern lat byf tu tylko folwa- k szczury * teraz icst miasto maifre 12,000. mi?' szkgńców. W te y że Prowincyi po<* Keswikicm icst góra wysoko, zwana S 4.5 Ridda w bogata w miedziany i oïo,. ^ian;a minerę, Tu d»i$ się widzieć szczątki %nuru, który Cesarz Severus przeciw napadom Piktow wystawić kazaL ' Przeplatany co mila wieżami osa-dzoncrrfi garnizonem bvf obronny przeciw dziczy zasi'cna kraiu. Wysokość iego byfa na stóp $ Od morza Irlandyi, czyli raczey od uyścia rzeki Eden, aż do Nortumfcerlandyi po nrżey Newkastlu , czyli do morz* Niemieckiego się ci§gn§f. 39. JVcstmorland, graniczy z Kura-berlandyg. i Yorkiem, dfngcści i szerokości ma na mil 8 Deputowanych Ą. Appleby MS. Kendal miasto h "audio wne nad rz. Zen. Ma Szkoïy, liczne fabryki sukien kosmacizsi ieri wabnych , kfcpeluszów , pończoch, kartonów. R. 1784. liczono w tym mieście dusz 7,571. Niedaleko leży-naywiększe w /.nglii iezioro Wtnan-dsrńie d îugi e iç. szerokie 2. mile Angielskie. W nim pcïawia się wyborna ryka , zwana Char. W tymże Hrabstwie poczyna się sïawny kanaï Bfidgęwatc-r , który wykopać kazał Xi|£ę. tegoż imienia R» *759. dla transportu węgli ziemnych zpod Mari-sze»tru z }Vo rstcy mili. do Liwerpela- Mar- 344 Marten Merde , inne mnieysze iczioi0 w cgęsci południowcy. 40. Lancashire, nadmorska Pr0', wineya na zachód, roziegia w okol® na mil 34. zawiera morgów 1,150,000' Mieszkańcy tuteysi poczytani ^ Anglii za lud piękny i mocny ; \v/'[ syfa Deputowanych 14. 1 ma trybuj mi' oddzielny. Lancaster MS, niegd/* Longovicum, blizko uyścia rz. L0"' z tytufem Xiçstwa , którego używ3' fa dzielnica iedna domn Królewskie' go panui§ceg.o vr Anglii. Z nie/ byli Henryk IV. Y. VI. i VII. Ostatni zï§czyf sw| lini§ z drugf. Xi?' ż^tna Yorku, przez ożenienie swoie z Elżbiet? córk| Edwarda ïV-a tak zakończyła się dfuga i krw^' wi walka, którą wiodły z sob^ obi' te linie Lankasterska pod imienie!*1 Roi, y czerwotiey , Yorska pod imicnie^1 Róiy biafay. Miasto to ma port , al^ tak zasypany, iż pewney wielkość1 okręty wniyść do niego niemog?' W tey okolicy naywięcey kartofló"^ i konopi się rodzi , znaydui^ się ^ niey także węgle ziemne i góry ka-ini enne. Preston blizko rzeki RibbU• Manchester , niegdyś Mar.cunicum f wie* nad rz. Irwella, która w wielkości 1 piękntści wiele miast Angielskich przechodzi. Od niey bawoli aksamit 345 "Wziat manszestru nazwisko. Prócz tego" ma znaczne fabryki iedwabne ii bawełniane •* Szkoły miłosierne , bibliotek? i Szpital. Wy wozi towarów za 200,000. funt: szterlingów ; Fabryki zaymui# Osób 18,000. kapifa?, który przez nie wchodzi do cyrku-Jacy i czyni 300,000. funt: szt: Li-tverpooll , miasto handlowne przy uy-ściu rz. Merscy z portem wygodn n\ i warsztatem do budowy okrętów, liczy dusz 40,000. Fabryki tuteysze tabaki , porcellany, pończoch i cukiernie mnóstwo osób zaymui^. War' rìngton n'ad rz. Mersey , słynie hutami szkïa pięknego , cukiernia, fabryki igieï i handlem znacznym. Między Leeds i Liwerfciem R. 1 771. kopano kan«f długości mai jcy mieć mil 40. dla pouczenia morza Niemieckiego z Irlandzkim. II. Xiçstwo Wal lii, u Niean. W a lit s , u Franc, le pays d:s Galles , P° Łiac. Cam1 ria , a niegdyś Britanni* becunda. Kray górzysty s zimny, * daleko mniey ludny od Anglii. Mieszkańcy niaięj swòy -właściwy ięzyk podany im od dawnych Celtów , czyli Gallów , sami się zowin Cymri. Oprócz dawney Biblii , wyszło iuż ter;:z wie-* Xiążek drukowanych w tym ięzy-*U do edukacyi i nabożeństwa sfuż«- 546 cych. Górale pow'çkszey części ubodzy i bess oświecenia. Rîirhnif w Xiçztwie 142. Szkoi' mifosiernycji założonych i utrzymywanych z funduszu prywatnych Obywatelów. Nie/ którè okolice s§ dosyć urodzayne. Znaydui?. się tu węgle ziemne, drze-' wo , torf wody mineralne. • Tytuł X'çxtv. a V/allii od Edwarda II. służy naystarsz m Król e wicom. Dzieli sig na la. Hrabstw. Z tcy Prowincyi 24» Deputowanjxh w Parlamencie zasiada. 1. Pcwbroke Shire, nad morze**1 zachodnim , która , ponieważ w nie/ po Angielsku mówią, i ż^znieysz* jest na ' inne , przeto i§ Anglicy Little Erigi and , czyli mafj Anglia z0~ •wi î. Ma obwodu na mil 31 morgów 420,000. Reprezentantów 3. Pembroke, MS. handlowne pr*/ porcie Milford , oyczyzna Henr/ka VIII Tcnbij b„ w którego ©Kolię/ wody Wapienne osłabiały zdrowie Mie zkańców. David s nad m°-rzem. 2. Cctermnrłhen Sbire 3 na wscfe°1» Fembroku, o! fita w ołów, kopalnie wę-. gieirie, zawiera morgów około 700,000.. Dcputuie 2. Çacrmartben. * MS. niegdyś Mfiridunum nad rz. Towy. W okolicy sf ołowiane minęry. 3» 34? 5. GUrnor^an-Slpirt 3 po nad kanałem'Bry stoi-kim się cięgnie , kr ay iyzny zw Tasze/a w części południowe y , która ogrodem Wallii zowi§ , %ma około " mil 37- morgów gruntu 540,000. Reprezentantów 2. Cardyft Jr'S. handlom ite z portem nad rz. Tuff. Lì and alf, nad taż rz. znaczne Katedry Biskupią. Swansey , nad morzem ma port dobry, 4. Karii*an Shire, Prowincya nad morska na p fnoc Penie roku. Bogactwem iey sa rudy mie ziane , ołowiane , szyby też srebrne , i bydło. Obwód wynos mil 30. morgów wewnątrz 520,000. Depntuie a. Kardigan MS, po l^ac. Ceretica » nad rz. Tiw)« , vr kt rey się nayiepsze sumy Angielskie poławiaif ,, leży blizko morza i zy. skowny handel z Irlandyę prowadzi. 5. Brecknock-Shirc, nia wschód ^ïrmarteny, zaymuie mergów ziemi 600 000. wysyła Deputowanych 2. Bncktfock , MS. przy zbiegu rzek Ho-dney 1 Uske, handluie naywięcey >veln^ i suknem. O mil 2. zt^d lest st?w bardzo rybny zwany BrecknocK na tym mieyscu, na którym niegdyś było miasto pochîonionq ^^sicniem ziemi, 6,. 348 6. Radnor-Shire , względem po-przedzaUccg'o ku północy kraina szczupła, na 310,000. morgów , W gruntach nieurodzaynych, Reprezentantów ma 2. Radnor MS, w doli'' nie leży. 7. Montgomery , leży wyżfey ku północy, obwodu ma mil 31. grunt» bardzo dobre , Deputowanych 2-Montgomery MS. niedaleko xz, Sc* wer ny, 8„ Merhnet Shire, w pomorzu Irlandzkim, kray górzysty, obfity w lasy i zwierza , mil w około 36-morgów 5*00,000. Depntuie iednegO' M arie, k , MS» nadmorskie» / 9. Flint Shire, między Szest-Sht' rą i 'Dembigiem , zawiera morgó'^ biizko 160,000. wysyła 2. flint z dawnym zamkiem od Henryka li* wystawionym. 5. Asaph nad zbiegi^1*1 rzek Clu/d i Elwy. 10. Dcnbigh Shire, przypieki morza , w.górach > ołowianych i w>a" plennych, co niezdrowe czyni powietrze, obwód na mil 40. czyni, wysyła 2. Dcnbigh MS. obronne zanikiem, handel naywiększy rękawi- czkami 549 ezkami prowadzi» iVrexham 11 aywiększe miasto w pofnocney części walhi. 11. Caefnarvon Shire * nad małżem naprzeciw wyspy Anglesey , rozległości ma morgów 370,00^. Deputowanych a. Caernaruon , po Łac. Arvonia, MS. obronne zamkiem -nad kanałem Menay , który ie od Angle-sey wyspy oddziela. Ban^or portowe. 12. Jnglcsey , wyspa oddzielona kanałem Menai od lądu, zboża rodzi dostatek , i wicie bydła żywi. W okoïo ma mil a6 'a morgów ziemi 300,000. wysyła dwóch. Beau, maris MS.- ma po*t dobry 1 zamek wystawiony od Edwarda I. Do Anglii przynależy także wyspa Man , po Łae. Mona na morzu Irlandzkim , od Kumberlandyi o mil 10. odległa , okr§żona zew*z§d ska-^m\, przy zatoce niebezpieczney ( ia żeglTji|eyeh, diugcrści ma mil 10. szerokości 5. mieszkańców do ło,ooo. Należała przedtym do familii Hrabiów Derby, ale Roku 1764. nabyty Stany Angielskie za 70,000. fun-°y szterlingów , warówawszy nadto jZie'dzicowi pewite dochody w Ir-*wdyi. Biskup tuteyszy nie lest'Parem 550 rem Angielskint, mieszka w BaìsU&ì Mieszkańcy maia swòy içzyk właścH wy , a przedtym i monetę pod stępieni swych Fanów. Russiti i est MS. z mocnym zamkiem, ale nayladniey-/, sze , handlowe i portowe Douglas. Niedawno odkryto tu miiierę mic-f dzianj i szybę solna. # Sorlinçues, po Eac. Ttisul& SiluruMt wyspy Sorlingskie o nil 8. oi brze- ? gów Kornwallii oddalone , s§ to właściwie gór wierzch'oì ki nad morze < wyniesione:..*Jic.z3 ich 14?- Zn#tczmey> âze sj : Agnes t latarni 1 ni- r^ka , Aft' no ih 3 Ar (bus , E re jar , S. Eeien.i, S-M a rein » S. Maria, Rusko. Sams?fli Silly Sec. Na niektórych znay ui'* siç stal, i cyna; niektóre maią do-bre grunta i pastwiska, inn« zaś skały na nic nieprzydatne. SZKQCY A. ScotUnd, po Lac. Scotta , u Fr»n(% i .Ecojjè , kray górzysty, i zimny, za" | ięty lasami i ieziorami ; Powietrz® I iednak ma zdrowsze niż w Angl'.1 ' I I doliny urodzayne, wilgoci pairal i"i ce zw fa szcza w nizinach sn prżycz'/*! t.ia powszechnego prawie u Szkoło^ J trfdn. 'Rozległości w. dłuż okoio I ■So. wszerz 55. a na okoio a'20- " 'i! ■/ -AH*. 35* / Anglii ód dzielą i§. rz. Tweda, Esk, i bdno*»* Solway. Względem położenia kr aia dzieli się na wyższy i niższy. Pierwszego mieszkańców Htgh lander* * drugiego Lawl> nders, siebie zaś s-a-V.ych ogólnie Càci zowi§, bo Szkotów imie iest im nieznane. I pierwsi i irudzy różni § się między sob§. stroie m » mowę i zwyczaiami. Jest to lud rniesz'any z dawnych Szkotów , Piktawów » Bretonów , Francuzów , Anglów, Duńczyków, Niemców &c. Niżsi Szkotowie są oby-czaynieysi , więccy dowcipu , i bogactw mai§cy -, górale pracowitsi, ale bardziey w pii«ństwie zbytkuif-cy- Dzień u nich nayułuższy trwa godzin 18. minut a- narkr< t*zy gr-dzm 5 ^ cni nut 45. Handiuia rybami, skórami , konopiami, łoiem &c. Prócz znacznyc h la ów , ma Szkocya i wę-fe^e ziemne od Angielskich lepsze ; aia w górach kruszec srebrny , zloty 1 inne minor.i'-- .. , o/kocya i ws- ziemne od Angielskich lepsze; w garach kruszec srebrny , złoty me minerały, a nr.dewszystko oïôvv , żelazo , marmur , ametysty v^kn.ego błękitnego kolo1"11 &-c. Wierzchy gór' s? łyse, i przez wi^-*sz? część totn" Srr»- 1 • 8r2ednie ^ śniegiem pokryte , %WyjI1 .0inc części zarosłe sg wym dr?ew ŁOŁir0V-^m °rz|tho-s°ka 1 , err3" ^óra ìBeni omo nd wy-V/ s*rny"*{ l *toP ohfituiè w lasach , • ' dïikîe, i r.,s kilu» IU katarakt. Niższa iest Benmor, a Otł tey Laurs. Przy brzegach morskich, znayduU się cielęta i psy morsk'e* a łososie, śledzie, stokfisz obficie się pofawiaif. Niezbywa i na ostrzy* gach , w 'ktrych konchach znayduif perfy. Lubo iest wiciu mieszkańców Katolików, pantii^ca iednak Jtelig'121 iest Prezbiteryarhka , którey ęso. niższych Kościoiow, a 68. Prczbitery3', tów się liczy. Z Szkoryi zasiada ^ Parlamencie Angielskim Par ?vr Deputowanych 45. Pospolicie nzi<^1 się Szkocya na pofudniowę i pó^IV>" cny. Obie części rzeka Tay przer2^ na, i znowu na 31. Hrabstw, czyj1 Skires j i a. Powiaty Stewarti ies tl$ dzielę. 1, Mittcl-l ołbiam , lub EdinbW$ ' w którym Edinburgh MS. całey S/'k°" cyi , i iey rzfdu w zgórzysty#1 V°" łożeniu » z zamkiem mocny**1 skale, Akademia, i Pałacem ^r° ' wskim , z iedney tylko strony _ PrZ^' stęp iest do niego. R. 1778- ^lcf°-0, tu 80,836. mieszkańców , 11- ^0;Cj0< ïôw , 4. Kaplice , 10. Szpitalów: mów dla sierot, i iedn§ gjefdę-/' kai^enny , którego arkada naywiÇ . I ma wzwyż stóp 95. fgczy stare sto z nowym. Między wiela ze mi Edymburgskiemi, nayznacznie^ 355 s? skórowe, obiciów , papiernie i httty szklane. Oprócz Ak-ademii, iest publiczna Sikofa rysunku, Towarzystwo filozoficzne i rozkrze~ cienia Wiary Chrześci»Askiey. Z» iniastcm iest zdróy żywiczny i 3. wielkie Cegielnie , w których na raz 3. milliony dachówki, wypalaij , część iey zn^pznj do Norwegii, część do Indyów Zachodnich wywożą. Dla odlegi'oéci swey o póf mile od morza, towary do portu L:h;J leżącego przy uyściu rzeki tegoż imienia prowadzą. Mnslcboufgh miasto, portowe. i. West Lo tòt art, Lub Linthgów , wzdfuż odnogi Forth. Lin ih W i Borrowstounnesr* , miasta. 3. Osi Lothian , c?yli Uadingtoun. Dunbar, MS. i'portowe przy odnodze Foirìh, zalecone poïowem śledzi 1 sumów, a przegrana Karola II. pamiętne. 1650. Kraina cala Letbian natrzyczę-5Cl podzielona , iest nayżyźnieysza i nayludnieysza w Szkocyi. 4. Berwick , lub Merse, Hrabstwo Nadmorskie bierze imi e od miasta , leżącego nad Tweda. Inne »§ Duns, i\ad rz, Eye , Coldin^ham 6cc. y przy 354 Przy Coldsłrtam na rzece Twęda roku «765- zawożony iest wielki most Uaj mienny ï^czacy Anglif z Szkocy§ 1 przeto the Unions bridge , czyli mO' stem Unii nazwany. 5. Tiviotdale, lub Roxburg z mia' > •tem Król*- Jedburgk nad rz.^Jeda. é. Selkirk z MS. tegoż imienia* 7. Tweeddah, albo Pecbles * miasta zwane. W mieście tym 3. Bramy ^ 5. Ulice, 3. Kościoły » 3. mosty, 3. dzwony. 8. Dumfries, które N ithisdalc » Annandale » się dzietó. na doliny * 1 9. 1 10. Galioway zawiera Powi*-ty i miasta Kirkudbright , nad *7' Dee y i ìVigtoun. 11. Air , ma 3. części C*rritk * JCyle .» 1 Cunnincham. Air . p° ^aC* Erigena MS. portowe przy rz. tego*' imienia. Maybole , Irmin 9 7 portem-Handluie naywięcey węglami zieinn®-mi. ia. Clydesdale. W nim Lanerk MS. nad rz. Clyde. Blizko Glasgow* da' sena , portowe , ludne i obszerne. Zdobi 355 bi go Akademia, Katedra wspania* dawney Architektury, i most "Wielki. Han< el znaczny prowadzi. Co v.o wielkości i bogactw mieszkań, co w , których do 40,000, liczj , pier^ Vszym iest miastem po Edymburgu w Szkocyi. Dom celny postawiony z kamienia , z wysoka wieżę, iest nay-pięknie-yszf ozdoba Glasgowa. Zegar r,a wieży co godzina wygrvwa rozmn-i e sztuki. Fabryki znJicznieysze sa: Barchanów, Kartonów , igieî i wsta. iek. Ma nadto Cukiernie , huty szklane , warsztaty powroznicze. Przed oc pa dnieniem Prowincyi Amc-rykań-sk.irh handel iego "kwitnął" bardzie/ niżeli teraz. Paisly , nad rz. Cert » za iera blisko 12,000. ludzi. Na początku tego wieku znaydowaïo się tu 60. Tkaczów , teraz ich liczba do X400. wynosi, a młynów cło przędzy iest 93. Mieszkańcy wyrabiaj mnó. *two pfócien, chustek, tasiemek, które równie iako świece imydïodo ndyi zachodnich wywożą. Handel fai^ych cienkich pïô cien szacow any 7°,000. Funtów Sterlingów. Ha-ntlton \ - & tytuïem 13. Baronia Kenstrew i miasto i imienia nad rz. Clyde, Greenock x* przy 556 przy uyściu rzeki do morzs , poïowami obfite,mi śledzi ów przy ie go brzegach. 14. Sterling, Hrabstwo i miafy' portowe z zamkiem, sa wzgór^t przy zatoce Forth, ma 4,000. ckiS'1! ^nayduia się tu liczne warsztaty'-3 ina w prożki , którego góraie Szkof cy na "suknie i płaszcze posp 1 K' niywai§. Jest takie 30. warsztat^! do robienia' wielkich obiciòw. Falkirk, w pobftskeści S'eil ing^'j słynie ludwisarni* zaiożon§ tu 0 '] lat 30. przeszło. Niebyło tu w-^'j ezas żadnego domu, a w R. 176? rachowano iuż 1200. mieszkańcowi Lei§ w tym mieyscu Armaty, n^J idzierze , i inne machiny i sztuM żelazne. 15. clackmannan ; Tegoż imie^i MS. Handel tu iest bardzo wielbi iin węgle ziemne ; wywożą ich r°' cznie okòfo 40,000. beczek. All°lt; portowe-. 16. Fise nfd od»oga morsM' S. Andrews MS. pó Łac. Regi>nufUU? milę od morza, sławne Akadem1?' i Katedralnym Arcy-Biskupstwa ściofem Gockim o gromnicy* zy 11» nfl kzym- 1^7 Rzymski S. "Piotra. Dziś nie tak zna, f.Zne iak dawniey , niema iak z ,000» dusz. Kirkcaldy portowe. * 17. Kirtross , z MS. tegoż imienia. ig. Vumbarton , albo Lenox , Hr. w którym MS. Dumbarïon , po Łac. Castrum Bfitonttm przy zatoce mor-skiey zwaney od rz. Klidy , która t-a. wpada , z zamkiem bardzo mocnym na spadzistey opoce, w którym si$ Brytannl okoïo lat 300. utrzymywali przeciw wszelkim naieżdzcom kr»iu. Niedaleko Dumbartony iest iezioro Lochlomond , bardzo rybne, wzdï-pi mil Anę-iciskich 24. wszerz od 2. do 8. maigee. Na nim wysepek 30. znayduie się. Z tych 3. małą swe Kościoły , niektóre nawet ni© zamieszkane. Nayznaeznieysza Inochmurin żyzna iest w zboża i pa-. sze. jezioro Lochletffïn leży pad w sia Kj nr es s z iedney strony górami , zdru-S^ey lasami otoczone. Ala także kilka wysepek. 19 Butę-, zawiera wyspy Bute 1 frr*n\ Bo u aye sa obie i stawne z po- fowu śledzi, stokfiszu 8tc. W Arran iest Rothray miasto z zamkiem , któ- te&o się Xi^żęciem Xi|żę Wallii pi-sze. 3 5 S a®. Ârgyla t tytułem X^ztW* nadmorska ; Invcraray MS. i rezy dencycnalne Xìgè^t Argiii. ti. Pertk składa się z powiató^v; Braidalbin , Menteitb , Strathern , Pert W Athtil , Glettsbee , Scrattardile , ^fouris' Stormente Balw:iddcr , i Gleniirgh.1?I Ferth » lub 5. Jobanstown MS. nad r2' Tay§. W porządku pierwszeńst"^ iest drugim miastem Szkoryi. 1^' wieru n,ooo. mieszkańców, i iicz,ie "warsztaty. Handiuie płótnem , ïosO'l siami ( których tu poiow iest znaczny) foiem , woskiem, oicicm, lnam* 1 skórami. Most tuteyszy iest }e" dnytn z naypiękmeyszych dzieł" wtylTi gatunku architektury Szkockiey , ^ gi stop 900. szeroki 22. pomiÇ'^ ścicszkami dla pieszych. ss. Angus przytyku do morz* od wschodu. Forsar * MS. Dundee por- J towe. Kupczy lnem , zbożem i śIe* 1 dziami ; ma 14,000. dusz , i cufeier' ni§ zaì'ozon^ R. 176a. » \Xf 23. X ine arditi, lub Merens « , ìktòrym miasta K ine ar din i Fałdy™ • • 24. Aberdeen nad morzem. Aberden MS. handlowe , sfawne demia , leży przy ujściu rz. ino- ^•rza, gdzie ma p°rt wygodny. OW-Aberden handlowne przy uyściu rz. Dorc. Oba miasta o milę Angiel* s$ od siebie odległe. Lecz nowe Aber-Ądett wszystkie miasta Szkocie w tey stronie piękności? i wielkością swę. przewyższa ; mu Akademią , dobr§ Bibliotekę i komorę celnj nad por. tem. Stare Aberden ledwo ma 3,000. mieszkańców , którzy wy rabia i § corocznie na warsztatach do 70,000. par pończoch. Przy tyin pobrzeżu poïôw îososiôw bywa bardzo znaczny. W teyże okolicy znayduie się góra Sht-ballien , może bydź za navxfawnieysz$ na świecie z tego powodu, iż R. 1774. z; rozkazu Królewskiego czyniono tu doświadczenia siły przyciąga-i§cey w górach , vis attractiva. 25. Bamff także nad morzem; MS. tegoż imienia, nad rz. Dower^ tu uchodzgc^. Gordon.Cosile , gnia-Xiazçcey Familii. z6. i 27. Flgin iNairn, które od mi.ast portowych bior§ nazwisko y o^-ie zaś krainy skf*dai§ Prowincyf 28. Inverties* i ł MS. tegoż imie-nad rz. Ncss, z portem i zam-lern' kiczy mieszkańców n>ooo. han- 360 han ijuie płótnem grubym, skóram' sarniemi, rcbami i innemi towarami' które tu na targi Górale Szkoccf przynoszę. Postrzegają tu ♦ iż rïff Ncss nigdy niemarżnie, ale iż ie][k wody sg prawie zawsze ciepfe , 1 nawet w czasie naytęższey dfcimy » zapędzone w iey koryto lody z morza topnieię. W bliskości iest ic' zioro Ness , na 34. mil Angiel. rivi" gie, a d o dwóch mil szerokie, iesf bard?o głębokie, między 2. pasmïf*1* skaf położone. Lod w nim równitf topnleie , iak w rzece ; woda icst czy-sta i zdrowa , o 30. mil" ztęd na około 15 woż-|. Williâm obronna twie*" dza. 29. i ;o. Cromarty i Tayne, z których się skîada Prowincyâ W ni e y Cromarty z portem iednyi*1 z nay większych w Wielkiey Brytan-nii. Chanenry i Taym nadmorskie f wszystkie ponad odnogą Murray- na F"' Dof tu li. Boruock, dzieli sie •wiaty Sathcrland i Strathnawzm nock MS. znaczne dla zamku 1 p°r dobrego, niegdyś włość L Lewis , dzieli się na północna właściwie Lavis ■wa Harnes niey sie •zyzk z połoww śledzi pra^1 %*y* z. części; poïadnio-_.c zowie. Daie się na niey widzieć starożytny Kości Ì Druidów. Obfituie w zboża i trzody by-dïu dobrego. Na wyspie .M uck , nay-lcpiey kwitnie rolnictwo. Jura icst ^ypïonnieysza z Westernów. Część "^içkszi ïyse i nieużyteczne góry saymuij l^o.tvlko ma mieszkańców. jtfubl 364 Muhi pro°z dabryrh pastwisk, przf . legfa zatoka morska Lochlejfan, zbO'| gat h iî połowem śłedziów i wilkó^ morskich. Mieszkańcy , których ieS' dc 6.000. ri Protestanci. I Colm Kil*) lub S Columbus , ma Biskupstwo 1L miasto przcdtym znaczne , dziś^wni**1 ; tylko 50. dom-'w sïomf pokrytych» i źa miastem byf Klasztor i Kościół' \v nich ter^z dla Krów obory' Cci 5 wyspa urodZayna , ale w iedny11 tylko miejscu xiei$ tu zboża; ob6' tuie w konie , kozy i bydfo rogaty JCilda , wyspiarze maił maro roli IRLA M DY A. îrelani, Irlandya » po Łac. Hi-berma, wyspa leżąca na zachód An-gHii oddzielona morzem maiącym szerokości naywiększey mil 40. nay-nmk*yszey 10. Rozległości Kraiu za-eni^mll kwadratowych 1*520. to < ■ z O' jf C' lecz żywif znaczne trzody owiec spuszczały się z skał" z niez wyczay^ odwa<;$ gznkaigc iay ptasich. ^ toi fem. Cafa wyspa iedn$ tylko szalupę , w przypadku iey straty, stai? bez sposobu kommunifcacyi z r szt| świata. Ramsay obfituic w zwi^' rzynę pierzast§ i woty dla dobre/ paszy. Staffa ma milę wz^uż , * i wszerź p' L mili, Na tey wyspie zn*y ; dnie się loch podziemny ciekawy dl* s we y osobliwości i wcwnętrzneg0 tikła 'u ; zwany Fingals , iedno z pîçknieyszych dzief natury. Inne spv sa: J/«, Lismora, r*rey, ' Wist, Benbecula &e. W powszechności wyspiarze sf wzrostu ogromneą0 » po części lud dziki i bez oświeceń^ żyif z pofowu ryb , trzód i myśl^w ' •wiefS^mil kwadratowych. M 20. iest rozciąga się wzdfuż na mil 80. wszerz 40. obwodu i:>o. Góry, lasy i ieziora przedzielała tę wyspę. Mieszkańcy trzy m ai j liczne trzody owiec , ale wefna ich porìleysza ìest od An-gielskiey ; Zwierza wszelkiego iest podcstatek , prócz iadowitego f adu , którego tu wcale nieznai^. Handel tu daleko wcale mnieyszy niż w Anglii-Rz$d w r.iey , "1 wl'adzç exe.kucyin^ lip Vi rp- Tv rńl Iffrrwtr twA/» sprawnie Vice-Król który pod fug w oli Kr> Icwikiey i*na moc t , 0 ----zwoïywsé Parlament Irlandzki, i znowu rozpuszczać. Dzieli si$ na 4. Prowin-cye : Lcinster, Ulster, Connaught i Moun-ster 9 te znowu na Hrabstw 3*. Ï. Lcinster , po Irlandzku L'tghnigb, po Łac. Lagenia zawiera 12. Hrabstw 1 99- Baronii. 1. Hrabstwo Dublińskie ; W w i m "blin MS. po Irlandzku: Balaclcigb9 ^d rz. Łjjji stolica wyspy i ięy> *z§du. jest obszerne i ludne. Ma A-kfc- 06 Ekono- Akade«ii§ Nauk , malarską i miczn§ , 13. Szpifcalów, do 130,000» | dus», zamek mocny i Katedrę ArcY-j Biskupią. Koszary tuteysze § nay-l większym prawie gmachem w Anglii' ^ 3,000. pieszych , a 1,000. iazdy miy ścić się w nich może. W okolicy l'u") dy ołowiane znayduia się. Sig&rfo > | miasto nadmorskie. 367 9. Ost Mtatb ; Frim md rz. Boync fO, West Mcath ; MolUngar MS 11. Longford z MS. tegoż imie- V lł' Lcuth, po Irlandzku Irtel ; W i^n MS. Drcghcda portowe. Vun~ tlalkrfarlingford leżj nad morzem, i porty swe mai§<. nia j. ltficblow przy morzu , i MS. tegoż z portem. II ly, po wincyi l/lsłer, po Irlandzku Cui Guil-Łac. Ultonia. W tey Pro-Hrabatw 9. Baronii 60. 3. IVex ford fcarns z Biskupstwem Hrabstwo i MS- rz 4. Kilkenny , Nwre » osiadîe nad dwa nowe i ta kże dziej i się na 2SC3 XïlUHU'AiMv , i Angielskie, czyi1 "ff. Zalecone fabryk? cienkich p*0--rj"" ~"»''ntanvrh . i brukiem miasta Irlandzkie, cien 1 kofder wełnianych , marmurowym. MS. 5. Catbcrlagb , i Had rz. Barroie. MS. i Biskupstwem- 7. ^ue»s County ; w nim Jguecns town , lub Maryborough. Z. King s coutil - ..... Js tout** lub Ffjilifstown MS. 1 cavaci 2 MS. tegoż imienia, a. takie z MS. tegoż itme- cii. Tyronc, w którym D»n%amo» MS. na górze. 4- Artńtgb, w okoW. cy nayurodzaynicyszey- a ulrHr goi imienia które nikczemne Ç . przed lat 16. teraz kosztem ostatniego Arcy - Biskupa pięknenu uoma-»i, Païacem, zafożon# publiczny blioteka i Szkolą zaszczycone. 5-Dosjb , i ms. tegoż imienia e Biskupstwem. 'Tu miasto Htwry dobrze zabudowane i na 15,000. mieszkańców liczące , sìa w ne żeglownym *»-Tvaïem prowadzonym do morz* •> kt Ty w R. 176'). dokończono. 6. Antnrn? w nim Cariefe, lub Knock-fergcs MS. ^dsnorskie , handlowe, portowe i twierdza obronne. Belfast przy uy- 3ÓS nyściu rz. Lagemvater bogate han* dl cm, i fabrykami zwfaszcza pfc> cien i cukru. 7. Londonderry , lu^ adornine Londonderry MS. blizko odnogi Lough foyl portowe i handle wne z Biskupstwem. 8. Dunnegalj i tegoż imienia MS. nad m rz^* 9. Permanagh , w nim Enniskilin^Ê M-$\ między dwoma ieziorami, m*race zamki. III. Comaught, po Łac. Confaci niegdyś osobne Królestwo, skîada5^ z $. Hrabstw , i 46. Baronii. i. Leitrim , i MS. tegoż i mis111*', t. 5//go ma MS. takoż zwane morskie i portowe. 3. Mayo z ^ ' przy uyścin rzeki tegoż imienia-jtoscomon , którego MS. Albione na, rzek§ Scbannon z zamkiem. 5-Iway , i .MS. tegoż Imienia wielkim i wybornym portem. IV. M o uns ter, po Irlandzku po Łac. Momonią , 6. Hrabstw 1 * baronii zawiera. 1. Clars s lub Towmond ; ^ p SCillolot, czyli MS. z JE?lS ^ stwem. 2. Tipperary, które»0. .g Clonmel. 3. Water-ord, i tegoż ^ ma MS. ha-ndlpwnc i P0ïi;ÇW2'upy, zupy, solne, cukiernie, i fabryk» wszelkie h narzçdziôw żelaznych. 4. Limerick , i tegcż imienia MS. ludne , obronne , z portem i Biskupstwem. Rzeka sbannon dzieli i e na wyższe i tùtsze miasto. 5. Kerry. MS. Dingh NcaM odnoj*i morską. W tyra Hrab,. sH^rodkryto kopalnia pięknych A. metmpw , które , co do barwy i twar. do sci wyrówftywai§ wschodnim. ?rzy Killarny znay uii się rudy miedziane. 6. .Corck , i MS. tego Imienia , drugie xv Irlairiyi po Dublinie , ale w handlu g,o przenosi. Liczy domów 8,6*4. a mieszańców S/>ooo. Zdobi§ ie piękne domy, szpitale, giełda, ko» «zary. Port Korkeńsld przy uyścin rzeki Lee iest iedeu z n&ylepszych. ^ chor!zi do niego corocznie na 3,aoo. okrętów. Yougbull i Kinsalc miastu handlowne i portowe. Rzeki znacznieyszs. W Anglii : n««kf» Tanica s Sawerna , Humbcr i Trent, *VV S&kocyit Tay, Klida jForth 3 T w ed ii i Spay W Irlandyi : Sbannon , Barro w , & tev 3 i Banna. c )cz kraiów skTtdai^cyeh wïà* Kraie Sc ie Wielki Brytanni^ , należę ie» w'e^kicy ^ .1 ^ -'e .io to ;o Państwa, w Europie ; K*ïtaaniir '<**■■■ aliar fr»ri-«r.- — Hiszpanii. \ęr tar w forteca ----1 -yii kîsie j lïiiasta i foittce : Madn Z 7S, \ Negli- •s» 57® . • Nevapalnam , S. Dawida &c, liczneî pęfn?« ^4 kantory i mieysci handlowe w po-l *,ro,j2eilin Chn™ń7/a"'™ P° m rzu Bengalskim i po nad .Gange-, li s2 C(.sarz w rckv icszc/// ■,°J" se m, pod rządem kompanii Iri.îÇt J. chr. ws^Hfs?v , 4\ pri.ed wschodnich. W Afryce : Wyspa woyskiemi, ę2ęs;ć . Heleny, mieysce handlowe 1 fortecy ^^od^mfesz-kajirów cdcai-v pOGi^,> ~ 4.rts Heleny » uin; 'v'. ^ rz»Ga/k A t *vw»*. 410. Rzymianie vi pomorzu Gwinei, p „ <^r jltó'f Tiicmo^-c dïriev u iv y mac w swey bi-}, S. James, C f * -L{ «^fry4 wiocy tak o leccy wyspy, stracili __ w «osiadaniu K.om\-<* .- — • ------------ —:—z V12 ? j re, sa w posiadaniu Kompanii kańskiey. W Ameryce: Kanada , N V Ziemi. 7*a swe w nity parowanie. Zostawieni Szkocy o. n »«, Motitferrat, wiele innych wysp A" § -<■•*«.*aa«.v t tyllskich i wyspy Lukayskie , ^ray od nieprzyiacióf "Nadto Król Angielski iest Pane^l ^czynili Panami i i l "A1S1? 1 Tl-----rwtit^' ■ WvneHyi i; ' v *rotce •* na Dędzih z niepo Bretonów îeçio nawet ty11sw.11,»» - Ł. Nadto Król Angielski iest Pam-- « Ł#lłtllłji dziedzicznym Flektorstwa Hannower' Wypędzili z niepo B * c "«*«-*<** skiego , Xiçstw Brcmeńskiego, Fef'| ^'yth rodaków któ«7v ^ ^ ^aśei-- -k-.^wo. W'| »u tylko aostaiì. y 5 przy Wal- tylko zostali. sk.l"gw » — *?~- deńskiego, Lawenborgakiefco , hnraskieeo i Hrabstwa Hoyenskiefc ç ^ AT- nr7-rk . ^axonowie zagnieżdżeni na wy- w Niemczech. ; pomnożeni przybywać, X r* cZ^ Zliemi czasy większy c^raz liczb» Historya Wiclkiey Siytannii Anglia, Szkocya i Irlartdya W —w,,. w Vv r nity niegdyś 3. osobne Państw j S^-V("H ziomków " rnX" rr** ii. Wyspy Brytańskie zamieszkane Pc' ì Sl*dm Króiesiw / 0'''i '. ^ray u* czftkowo byi'y przez N'aród BretonP^M Cz?ce równie ro u Celtyckiego , iako i' J rcht$. w > wanych He- wni Gaulowie. Ta część vrys?Jj która Anglią się zowie, naprzód o 1 ^ról^stwo Kcn*■ RzVmian po ibit^ byfa , którzy to P1^ °» zaczçf0 s:e p na>picrwsże by» -« 0S3tlî V?.m - » z nî4?o po^l5-, P°d Hc"Si- 0 P°«staio Królestwo 3yTVn! °*^e 0$2i% £?!T ' a u ,ïleS° P°^staïor Królestwo Klanîyus-em Cesïtr/ u pï/C ^ cb3 zaś E , ert Król WesUexu sprowadzać ^ ^owa« ił.£ ' 8ł'- Roku 49,. ul,„. Chrystusem 45* Z 2 rzone §7» Tzone Królestwo Susstxu , w &• 7Ó°ł za PrpwÌncy$ W est se xu aliane bj-°* Pierwszym Królem Wcstsexu byî OH jc/jyfe R. 519. Egbert zaś ićden z Łtępców îcg*o okofo R. 827. oręża ucayniï się p.,nem cA'ey tìl ptarebii. fr Królestwo Northumberlfnrfvi ws1*?' fo poczjtck pod Ida Królem R. 5-^j Zawoi wane od Egberca równie » • .. 4 ,u îco i Królestwo Estanglii i M^'^ì około R. 8ìs. il W lat 41. zaprószony od ^!] Brnem Bokarda Iwon Król DiłP^j wszedï z wojskiem , î naprzód tlimberlandy§ , poty m Estangl*? , Mercya R. 875. zawoiowaf. \Vc^; ry lat* cafe Kr lest w o pod tnoc * zalali Duńczykowie, file w porażeni od Alfreda , który wic przed napaścią ich usz edï9 L$ $c\q. poddać się lego rzgęiowi » c , ŚC13 wyspę porzucić imisieli. \ stali osiedli w Estanglii, lud wy, i który na początku k'a z ^ panowania wszczynnï rozruchy 1 j ty. QkoîTo R. 1003. wsparci S w enona Króla Duńskiego , część f stocng A«glii, po y - "*** 'J lcstwo opanowali f9 171 Po śmierci Swenona Duńczyko-Wiç obwoîali Królem Syna iego Ka-nuta. Le<-Z Anglicy przyzwawszy wïasnego Króla 'Etclreda , który się do Normandyi byf schronił , iemu ^tidj^aństwa oddali. Znowu więc podzieloną zo'jìftiiì , 1 podzi •aï ten tnvaï do^ R. ioxj. w którym. Kanut pod ifrdno ie zîaczyï pano-w anie. Familia Saxonów przywrócona na Tron R. 1041. zgasïa wraz z śmierci? Edwarda Wyznawcy R. to66. Przywoïany do rz^du Wilclm Xi§ig Normandy! , stawszy sic 'cruey Anglii panem, prawa 3 zwyc.z:Aie i ię-zyk kraiu swego do niey wprowadzi*. "Wilelm II, po Oycu panowîtf 1 nm'.irï bezdzietny R iîoo. "Po nim bat mïodszy Henryk I. mimo stSrsze&o nastfpif , n zchodzac bez potomstwa y zostawi? Koronę Stefanowi s io stffc Wicowi swemu, po nitf\ za i Henrykowi II, Synowi swey Córki Mathyldy , vt żydowi z do rm Plantagenetó^w *irabi Ande-gawskiemu , który podbiciem Iriandyi Pańlwa granice roz-p--estrzenH. Familia lego w ośmiu r.hach l^it 345. panowała ; to iest Henryk II. Ryrhavd I Jan bez ziemi ?v,any , który n*-'anici» przywilęiów pod imieniem kirty wici- 574 kiey, zafożył wolności Angielskie/ fundament,-R. 121 <5;. Utwierdził tC Henryk III. następca. Edw«rd I; k^óry żydów z Anglii wypędzif 1 Xiçï wo Walii i z obyf. Edward H* zabity 1 ■,27. E.dward III. Ryckar zamordowany w więzieniu NastspU Dr. m Xiji.^t Lan Henryk IV. V. i VI. " Dom ten p^ cho zif Jana czwartego Syna ciarda III Przemógf i Tron obi? dom Xiąż§t Yorku idicy od Loy0' nela Xiçcia Klarencyi trzeciego S?' na Edwarda III. gdy Edward I'*' Syn Rycharda Xcia Yorku Królem z0'> stssf 1460. przeciwko Henrykowi y ' Oba te domy przez wzaiemne nie" chęci i walki, wszczęły pożar w°^lj ny zawziętey, trwaucey lat 4°'^ Hen-yk VII. pciriwszy zV żon? ^ ' zbietę córkę Ed war 'a IV. z ćł°^ Xi^zjt Yorskich , oba te doitiv P0"^! czyi". Spa 'f Tron p~ na I Henryka VI I / r: f' c§ wiary Kat r śladowej icy r ' 7 ; Syn lego Edward V , } R. i t 5 3 « Ten 0'Jmi. v rft Anglii wpvowadzif. M. r ' ^ nieszczęśliwe panowanie za* nC.^ct wraz z życiem 1558. cztery lat na Tronic żyia oCy icy siostfa, O'oîaï Tron n* **ł i e* 375 Test imentu Jakób Stuart Kr'l Szkocki VI. tego imienia. Po nim Syn Karói I. ten gfowę wraz ^ z Korony przez bunty podlanych i intrygi Kromwela straćif 1649. Rzfduf Pań-pod imieniem Protektora wel lat 9. Rychard Syn iego ny z Tronu, ustąpi Ï go Karolowi II. Synowi Karola I. Ten zmurfszy 1685. zostawlï Koronę Bratu Jakubowi II. przeciw któremu wezwali Anglicy Wilrlma Statudera Hollandyi » i oddali mu Tron opuszczony od Jakuba zbiegłego do Fnncyi ; umart "Wilelm 1702. Nast^piïa Anna druga Córka Króla Jr. podbił krainę , na granicach lS dnak Adryana przestawał. R. 310. opuścili tę wysp? îmanîe.» Szkotowie do swych si^ dlisk powrócili, *k*d pikiawó^^ Anglii ustawicznemì napa^*1111 l\ •zcsyli, a Kenith pierwszy ^ Szkocyì R. 839. pod rnoc ich s'V,/jtf zagarnîï. Zîiwoiowali vrPr"'^ró' fcray cafy .Anglicy K il96 P°f ^ Je«ł Edwardem , ale R. 15 v \ „3, . dzeni uchozić musieli'. 5^' przeszia Korona Szkocką w yf. arfców ; Z niego pochodzący J11r, «ostawszy oraz Królem '' t60)« Cw3 Fitftów? . po£tfcz£- » 1 W 1?*c pod imieniem Jakoba ï. v*z*iï Tvtuï : Króla Whlktey Brytannii. Aie Unia uroczysta Anglii z Szkocyf nie-nastgpiî'a lak dopiero R. 1707. w lubo Irlandżezykowie z daleka Hitwrya bar^i pocza -ek narodu iwe^o wy-lkiandjfl* wódz 1, iei ak podiug wszelkiego po-'obieństwa do prawdy, Bietonowio byli pierwsi mieszkańcy tey wyspy. Cześć iey zawoiowaii byli Duńczyko-wie R. 795. aie eaîçy żaden nieprzy-igeiti podbić niez'iol'af ; wprzód , ri-ii się po<: Anglii dostaïa panowanie, podzieloxa by fa na różne osobne Państwa. Pierwszego wpadnięnia Anglików dozna?a R. 1169. po czym Henryk II. wszedłszy- sam z woyskiem R. 1172, po b'eia Irlandyi dokonif. R Szkoci wzburzyli Irlandyf przeciw Anglikom , tak iż roku na-stępuigccgo Edward Bruce Król Szkocki wszystkich Anglików wyp^dziï 2 tey wyspy , i Królem się Irlarr'yt ^czyruf. Lecz nic fugo się cieszy ï p°zytkìeri\ swych zwycięztw, przymuszony pow^c^ «weao •krain R. iîïS <- _____ 5®, j ^«jwrocic do Swego kram ł"^8. Częste poty m i krwawe 'y zamieszki i *»«««- pOWć i *rwawę tawafy zamieszki i woyuy domowe , między wtaściwemi tomikami tey wypy , i Anglikami. fclia dapięro od u -l w łtecrt 3 n - - », >jnc Ś14. la ta c « posiadani; łu 3 7% lantfyi liczyć może. Jeizcze R. 164*;! Irandzczykowie Katolicy wszczęć bnrzę , ale if Kromwel R. 1653. prZ/" tłumił. 1 Początki i irirost wolno ici Konstytu- < cva An- m*y : ^iclika. lëJ Saxonowie i Duncz1 ■ --- pierwsi mieszkańcy Anglii, ^irlu rewolucji , zachowali obyć?*•' vw' i wiciu re wolu ie i ducha wclnośri G rmanów 1H rrł Xi iżę Norrrand i przytłum t • 1 ;i ale nie wvtçpif. " 1 ' î; en i a ia'zma iamu»... K ■ • ' k hcac pan c w ; ć , m t m o c'! " s?eeo B "a i a , v — ^——f->«■ oo-^ zairem kulowi iednać iC - w . ■ .^szc Vf i' iH0] C/eUali p°;' samowla^' miał potrsebç, p iw i uv ---------' ' -, pr^x' eh in ość , lecz nie^a^p0 koif pows* chrey o dawne swobody tre-.kliw°ścl' Doznawali o' urzenia porfdanych fan , Henryk II. Rychatd i Jan ziemny. Ostatni im iriniey przymiotów do rządu, tym burdz1^ ulegać mus:af. Boia™' utraty chwieneg.o TrOnu przywiodła Z° ; zaręczenia zwinę T, ",C urof 7,y stereo wolności przez pi:;mo Wielką , R. iai<;. Ta rolnictwo względem Panów - k " wsze^jcletłni- i dokładmeys2e.°PlS?nl b° isl 0sy c 111 ^ ^ ^u n' y ^' ^ 5c i p°c.tiî« *»k in. R. 1165. dla ukrócenia mo. ze ^nmy pan5w ^ ęj0 purlamentu, w ^torym sami tylko Londynu i cfó-nych miast Reprezentanci mieścili s8o się , Powiaty i miasteczka ■> czyli p /-p lic zy Communs przypuścif. Pa", nowie wzywani byli ,w wyrazach'k de ar (hits ne^ôtiis tractât uri & concH*'^ urn impensurt O ważnych spra"*4"'1* naradzać się i zdanie «we d; cy. Kommunowie zaś: ad faci CŚ? comentiendum. Bo działania rp 2wolenia. Edward I. nietylko Kar^ "Wielką potwierdzić , ale przydfcî $tâ' tut, w kt rym oświadcza , że nic#1*! iadrc^.o stanowić podatku bez prZ^| Zwolenia Kommunów, i Parów. Edwarda II, 'o billów , czyli uch^* | podatkowych zaczęli J'?czyć swe dania. Pod Fdwardeni uzn'ac 2a prawo merheieli , coby be-z stantio. Za Henryka IV. wzbr*11^ rię przychylić do podatków, im nieodpowiedziano na ich ż§d^5) ^ 2a Henryka V. obc$ , r za sZ0;''^] i następców, domową woyn».-^'^^ byf zaprz^tniony. Henryk VI*-, '"^{j la^f uśpionych poddanych, 4 stfd korzystać w rozszerzeni11 "fgfojfi. -wìntìfzy. Postanowiony by? :zv' gwieidzistey i Trybunat ^nr^i ' " cyonalny. Wzniecone z^'ieS^0-ęvej religia pr?.cz wprowadzenie îîauki do kraiu, zmnieysz/^ cz-jicść » arodo ria uymç swyt Rości? Okrucieństwa Maryi, II*101 eia Vlzlkty I Kar la I. oCtIC I n*c o< 3s1 trwoźliwość powszechna przeciw ^Znuacai^eemu się samowì'adztwu. Poczuł swe siïy naród , zniósł în-fcwìzycya , Izbę gwieździsty, srogie kary przeciw rozYiowiercom i udiwa-J'y ' Akt stawny pod nazwiskiem Corpus , (h i który iest dla a tarcz,2 bezpieczeństwa osóbi-Ta iego is.ota : każdy więzień powinien bydź uwiadomionym 0 przyczynie swey niewoii. podïug odUgfości mleysèa naydaîey w dni ;o. Przełożony nad więzieniem, gdyby w czasic swym więźniowi, lub lego agentowi w ó. rodzin po zi» szïym zadaniu nieukazal kopii roz~ kasu , za którym uwięziony został , 1 któryby go samowolnie przenosił do innego więzienia , za pierwszy raz karze z spiaceli a ioo. funt: szterlt 2a drugi raz 200. F. S. î odpadnieniu °d urzędu podlega. Więzień uwolniony na mocy Aktu tego, powtórce za tenże uczynek więzionym «ydi niemoże. Gdy więzień osadzony Za krymiaaï publiczny żąda bydi. SlcjęjeCcja przenotzenia ieh sa „g3 | e*^go flazodu s| uważani. (]) i2ba -, , / ',t c^°lna zawiera Pcsîôw od są. Hrabstw nie, sad do iego woli stosować s fi na kfcóre slç w Brytannia dzieli, powinien, chyba izby swia ko^ ©d Baronii , miast, miasteczek por-w tym czasie stawić s"rç niemo?,11 tów i Ak* Wii, i 45. Podów z Szko. Gdyby na drugim terminie memi»V r„-K Wszystkich ogółem wynosi 558. dla siebie sgdu , na wolność mu byd| K ^i^że by ài obranym : kto nie m à puszczonym. Gdyby iz. Sę:'z^pvń«| fundit^u w ziemi wartości z Hrab-lub też Lord Kanclerz zwiek'A^TR;| stwa 600. F. S. z miasta 500. F. S. danie uwolnienia , co An licy^o^'1! kto nie iest Obywatelem kraiowym. fVrit d'h^keas corpus , za to ka- w zpr^j Niemog^ bydź ebrani la. sç ziowie w a 500. F. S. Z ad en Anglik nie mfj Królewscy, p nieważ mail mieysce że bydź odesftmvm c'o więzień1! w Izbie Lordów; Duch'w ni i. lub za morzył maiacy svv| Reprezentacja w Lor Vchybaby iuż osadzony będąc, sal dach duchownych ; Sędaiowie Pro tego i§daf. Czyni§cy-, ]^bcwr.h^^| Wyorulni, Powia owi i Bu m'st z lo"' H tf' tego żfdaf cy w to zapfarić 500. F. S. i s7 dy w tróynasób nad . rodzić winie11 ■Jł od tych kar Król uwolnić nie moeen. Na tych 3. zasadach , iest Karcie WieJkiey , Statucie Ëdw^j da , i Akcie rzeczonym stoi wo1^5 iz§du Wielk.iey Brytannii ponu}*2' na poiniey ustawami Parlament^': Prawodawstwo zawisïo od P''r, lamentu. Wl'adza iego iest wielka' może zmienić sukcessya Tron ■, JT ■■I_________ze w swych wydziaïach , jdyi w n ch na Elettevi prezyduin-, poborcy, Celnicy „ ¥xa kto rowie , Koninie Skarbowi , wsz scy pensyonowani od Króla; nakoniec ktD zostawszy Postem posrępuie na urzid, rniey ec ^ Izhie utraca. Niemoże o ierać w hrabstwie, kto niema wolney ?os- _ sessyi l*) PótJzia-t Reprezentacyi naredowey w Anglii iest niestcmswnv ; winie *" ' 1 wprowadzić inna religi». , ustano1 Konstytucyf now§ Królestwu i lamentu. Skîada się z Izby dolt^/ czyli Kommunów, i Izby gór»^'' czyli Parów i Króla, posłowie, 1x1 • isko Reprezentanci swych Hrabs,u , lub miast, ale iako Rcvrczer-t**0 c*~ , wisie jest Hr hstw szczupłych î mniey ładnych , które równą mai1 ûtzbç Rcptezcntanrów , i?k° i Hrabstwa na\l dfi-cy* s?e wiele iest miasreczek drnhny- h , Vtòre ^Jbietaią Po\tòw , gdy sa mi 'sta 7cac?\iC i 05iadlc , kfnro i-j - ,1-ułiow J osiadłe , które żadney Reprezentacy n-ema ^le niknie ta nieprzy zwoirość , grK it zwa-> Że Posłowie nie miasta swe i Hiabstwa> c*ły flauti tejiezeutaią. 3 $4 •essyi czynîfcey 40. szylingów, Vt'j nieiua iat 21. i Possessyi od rokti' kto nie ©kaz f kwitu znpfaroneg* podatku; W mieście zaś, kto n>f przyi§f prawa mieyskie o od rok11' izba górna zioż na iest z Lor;;ó^ Duchownych , to iest i. Are?~Bisl/ pów , i. 26. Biskupów; 1 świeckich , czyli Parów nosz & ine tytuły XiaAjt, Mar^rabió^' tir ab iów , Vice Hrabiów , Baronów l^iczoa ich ieKi: nieokreślona ; nowyu-h po Ci";g swey woli stand^ może, prócz ió. P/ró w S z koękicH którzy co Parlament (biènni *f Nie może w żadriey Izbie zasiadł Cudzoziemiec , choćby natu » lizo^ u y ; nie maijcy lat 21. i kro nie >v' Idonał przysięgi na wierność , uZł1' nie głowy Kościoła Angiei: na zf7.J czenie tię nauki o transubstancyac]'y Mszy, Wzywaniu świętych fcc. ^ gowanie Reprezentanta w mot y lfl tey tyj ko Izby, którey iest cz*% fciem. Osoba Pari amento w a , ani głos , ani za swe zdanie nìeodpo^ da; przez ci§g zasiadania, p'^ 40. dni po ot roczemu, i 4.0. pr feasïUtr pcy§ nie może bydz ani icy siurzy , robra i ruchor c^/ Król iednak może ścigać sweg f'( 3ta bez naruszenia osobistcy wol^^^ takie może by di pociagniony za 'l ipYàWWy nìemnieyszy nad 100. F. S» którego ieżli nie zapłaci we 2. mie», 'si^ce , poczytanym iest za bankruta i processowi pod pad*. Przywiley Pat-lamentu niczasiaiua kryminalisty. ^Traci go podług Aktu cfwoch Izb R* 1 lito wydalę , lub rozrzuca pi» 'sma j^ieszaiące spokoyność. Urzywi-icie Parów sa szczególne. Podług karty leśna zwauey potwierdzoney od Henryka III. kairy Lord iadac na, parlament , lub powracalnc, może ubić i e diremo , bib a. ieleni Krók-xvsklch, przy widzu którego z leśnych -, lub w niebytuości ich, %l 'otrąbieniem się w lesie. Wolno im >.a S-essyadi mieć przy sobie Sędziów , 1 Adwokatów do porady ; może . za przyzwoleniem Króla ieden drugiemu zlecić d&wanle kreski za siebie , S(!y iest nieprzytomnym ; może w 'decyzyi swçïiva zdaniu przeciwney, '2'«pl^ać w Dyaryuszu protestacyl z Wyrażeniem przyczyn, Obie Izby ^aia 2 wy cli Oratorów , tzyli Mar-f2alków , w górney Król wyznacza, lCst nim pospolicie Piec7çtarz -, W j-olney zależy -cd Tlekcyi i potwler-zcnla Króla. Pierwszy przekłada *p'e.. Z(^nie 1 do decyzyi należy , ie-* 1 1(st Parem; drugi żadnych swych Przełożeń nieczyjii- W ob'ydwoch ^nowi większość z policzenia Osób, aa Sekretne kreski nie îd§. Wszytki € Bille podatkowe , Skarbowe od dolney naprzód Izby wychodzić powinny I* bez nicy stanowione bydź nie mog§« Górna może ie przyi^ć j lub odrzucić odmienić lub poprawić bez nią^ nic może. Proickt partykularny, it-źH podlega sporom, odsyłany i£!st d noszą o tym Komfnunom PrzeZ gentów Kancellaryi , lub Sędziów Królewskich ; lub na powrót odsy^al?_J ieźli iak§ uczynili odmianę > * ' vòwczHS ebie Izl y naznatzâia entu. Za zia administracy# powiedzieć winien Aliniiter po- r - 390 dfug swego wydziału. Zaskarżenia przeciw Urzędnikom publicznym Izba dolna przed Parów zanosi. Ci stawić się obżałowanemu, lub imać go nakazui$. , czytaia. mu Bill , skargi w przytomności Deputowanych od Kommanów, naznacz"ai§ czas sadu ktorego biegu Król wstrzymać « «ni zawiesić niemoże, i i Wolność osobista zabezpiecza Konstytucya iak naymocniey. Doniesionego iednak o zbrodnię. Sędzia pokoiu może kazać imać dla przystawienia go sadowi. Jcili się oka-że winnym zarzutu , powraca n* wolność za n'aniem poręki , iż się n* czas scawi ; lecz ieźlł występek ściąga karę śmierci , costale w więzi®" niu. Na pierwszey ka-ieneyi, któr* w Hrabstwach co 3. miesi30e, w Londynie co 6. tygodni przypada, She-rirł" nominiate Grami jury , to i^st wielkie zgromadzenie przysięgły0^] złożone z iz. do 24. Osób. dwóch uznaią skargę za niesfuszn?; obwiniony iest wolnym, lecz it'^L u. os|dz§ dowody za dostateczne, lako winny do ko#ca sprawy P° «trażj bydź musi. Na terminie obża-fowany staie przed krat? Trybunatu; Sędzia przeczytawszy mu bill zgr°~ tog lżenia Grand jur)', pyti go, iak chce 391 Mi sjdzonym i odpowiada: Podług ®oga i prawa kraiowego. Wtenczas Sheriff nominuie mnieysze zgromadzenie przysiężnych z 12-Osób , nay. mniey 10. F. S. dochodu z ziemi swey ^ tymże Hrabstwie mai§cych. Wolno winnemu odrzucić pierwszy skfad przysiężnych , gdy Sherift- ma związek z spraw?, gdy iest krewnym oskarżyciela ; wolno mu oddzielnie; wyfgczać osoby. 1. Dla różnicy Stanu, naprzykiad rolnik Lorda. 2. Notowanego dekretem. 3. Obcego , lub niem*i§cego dostateczney possessyi. 4. Będącego w związku, lub przyia-źni z oskarżycielem, aż do 20. Osób. Gdy -zgromadzenie bez zmiany statue , po wywiedzioney żałobie, pra-%ro dozwala oskarżonemu używać wszelkich świadectw, ludzi, rad, i odwodów do swey obrony. Dopiero ieden z Sędziów wyfuszcza przysięgłym istotę rzeczy, id aie sw^. opi-lil? , tylko co do prawa w tym przy-padku ś£uż§cego> Po czym przy sic, Zm do blizkicy Izby wychodzą , i riir ra iz»i§ się póty , póki się niezgo-?", Tam. ani ięść, ani pić , 'aui Ognia îm niewolno, chybaby Çdzia d'ozwoliï, Gdy ich zdanie, zowi^ W er dr iti ; oznacza niewin-i^T Z% uu'c,:i *> odzysk nie wolność, eżl 1 P^cciwnie % s|d przystępuje do ©«ïq. 392- ogłoszeni* kary tema występków? prawem przepisane/.. Te s*i zaś fuflj dam.entiUiie prawidła: nie m oże nikt bydź potopiony na , tylko za iednom)'* t Ślnościn. Naywiçksza zbro.dnia . skoro niema W prawic wy raźne y kary I. „ zostaie bez ukarania.. Sędzia w exe^ | Itucyi ani mieyśca , ani formalność'1 1 odmienić niemoże , i gdyby Sheriu'' | w inny sposób niż prawo każe , z;,!*1" | tjzif złoczyńcę, byłby winnym z& bóystw'a , ï w sadżię odpowiadać ®usi.a£*. b, Fraięa- Cy wilne* Co do. sïu^i' * ïfana- : Sługa, winien, sostawać w sïut* • bie do ęzn"ii um ówionego kcntraktru>' hib, legliby czas nîebyf oznaczony, do roku. Urządzenie policyi ob0' wiązule Sędziów po ko i u ^ aby lu^ ijicmai§cych sposobu do życia 0 30ku 12. przymuszali udawać się \ i służbę , Jub. do rzemiosła. Pan |?rZe ' fj çdprawç na 3. miesiące ostrzedz 111 ' , sługę ; sługa niemoże porzucić Pan -bez odprawy, chyba za zezwolenietf1 ( Sędziów po ko lu. Czeladź, winna d* | trzy mywać kontraktu Maystrom- | zorcy ubogich, za wiedz* Sędzią ' jpokoiu , mog? dzieci ubogich j ców na naukę rzemiosł odd^,fl * Czeladnik zyskuie uwolnienie rV* . w { ss nelub maystra ź|d*anie , uzn^n | 393' ** słuszne» Czeladnik uwolniony ^rioże w całym kraiu swóy kunszt Sprawować. Sługa, Czeladnik,, ^dyby uderzył Pana, czyli tylaystia. po 10 'i ro'c/te więzienie , albo i karę •cielesna ; lecz gdyby od Pana srogo . byi; traktowany , lub od żony iego. bity . « wolnym iest od kontr-tktu. Co co robotników, liczne urządzeni» opisui} czas pracy podług pory roku, zaltcaii Kędziom pokoiu i Sherifrom Hrabstw stanowić t.axę zapłaty, naznaczała karę na porzucaiacych robotę , i grzywny na tych , którzy by domagali - się , łub dawali za roboty ^zienn.| , większy nad opis zapłatę, Co do Małżeństw. Związki ślubne w Anglii prawom Cywilnym i duchownym podlegaij. Są nieważne* w stopniu zakazanym przez ustawy kościelne; za àycia iednego z mal» żonk w ; gdy chłopiec niema lat 14. * panna ta., bez zezwolenia ronzi* Ç°w „ lub opiekunów, gdy obie osoby nie ir,al$ leszcze lat 21. ( od czego ^ ''owy i wdówce sa wyłączone ) choćby zapowiedzi dopełnione byïy. -znanie do zwierzchności dwcho, ^■cy należy. Kontrakty, wspólne P°źycie , nie stanowią w Anglii pra-^c|° małżeństwa. Potrzebny iest ^ w Siościcle Parafialnym, lub 394 Kaplicy publicznej Arcy-Biskup Kantuaryski ma moc dyspensowania, co do mw , zîo-dzieiów , f,ił'szerzów wexlowych kara H'st szubieniczna. Gdy występek w ninieyszym stopniu , wygnanie mo. r?e ■» lub skazanie do robot publi- cznych następuie. Zabóystwo w impecie karane iest piętnem wypalonym na ręce. Kradzież drobnieysza y filuterya odbiera chłostę , lub pokutę w pracy publiczney. Autorowic paszkwilów , faïszui^cy miary i wagi zostai| wijjzani do pręgierza. Ktoby kogo uderzył" do krwi w Taïacu ^rola, traci rękę} za to samo w sali w«*t- i 59.6, Westmînstmkiey' w- çzasic Sessyi skazany bydź m*s n'a wi'èc^ne więzienie i konfiskatę dóbr. Niçg !yś od czasów Heujryka b '•> przywllsiem Duchowny c-|i,:iż mc^l.i niestawić się vf ?|dzie , lub przeciw wyrokowi z a To żyć pppozycya, Za dowód , dosyć byfc ii mieć czytać, )7oźni ey ściemniono tea przywiley* że Duchowi»? raz %p tylko mogli użyć, vde ro zcbgn i ono go do studentów i pisarz ów , którzy z.a karę śmierci piętnowani tylkdz'ać cafe Państwo dwarazy do roku na Boże-Narodzenie 1 Wielkanoc , dl* rozsądzania spraw cywilnych i kryminalnych. Razem Zebrani skïadal.i Trybunaf do spraw 2 appellacyi; Kanclerz w nich ma zasiadać. Prócz tybh , w An-glu sady Amlralicyi do spraw ma» *yi"ùrskieh, Trybunaf Arcy-Biskup» Vintnaryiskiego do rozpoznawania ^stamentów ; bez ie^o zezwolenia a piśmie syn nie może iść do suk-°ycu ' Trybunaî Marszaf-h , \e\kic&o sjdzi o herbach i Ge-4We°^uC^' Lankaster ma 0 łie^ne *$dy. Minuter skarbu 39^ bu pierwsze m* mieysce , po nltf Kanclerz, który nominuie Sędziótf pokoiu, ma dozor nad szpitalami» funduszami miłcsiernemi w caiy& kraiu , iest opiekunem ubogich , * lubo do niego się udnij o tłomacze' nie prawdziwego ducha prawa, od' dalać się iedn'ak nie może od ^teral-nego 2naczenia , ani nawet zmienią co w formalności, tylko rozciagn^ co do okoliczności zawiłych , gdz*6 oczywistość występku wyciąga dopełnienia dowodów legalnych. Poli" cya Londynu należy dr- obowlfzkó^ Lorda Burmistrza. Władza iego i^sfc obszerna, w nieprzytomności Króla iest nieiako monarchy miasta ; lecJ5 urzędowanie iego iest rocznie * s§du itfgo wchodzę wyżsi urzędn*CY' Przed nim publicznie noszony ICS* miecz stanów. Juryzdykcya rozciąga na przedmieścia i TamizÇ' Pensyi ma 3,000. F. S. prócz przypadkowych dochodów, które druglC tyłe czyn i 3. Od iego ncminacyi za" leży przeszło 200. Officyalistów ; pod sobg. 26. Ławników zwa»yc, Aldermann do ad minîstracyî P°^1C^Î: ney w 26 Cyrkułach Londynu. ^ s§ dożywotni ; z nich bywa wy ny Lord Burmistrz, który i*1® zawsze ieden z członków cech11 ^ tego, iakich iest w Londynie* 399 Mifcriff, iest Urzędnikiem 5 którego Król w każdym Hrabstwie na rolę nominuie ; on. wykonywa rozkazy t)woru, wyroki s§dowe, naznacza przysiężnych do spraw Cywilnych t kryminalnych , rozpoznaie w Ele-kcyi, kto może wotować , lub nie > wybiefa grzywny" i obraca te podług wyroku, w sądzie swym prezyduie, i pierwsze ma mieysce w Hrabstwie przed wszystką szlaeht§, póki iest na urzędzie. Liczni Sędziowie pokoiu sa nieiako subJelegowani Sheriffa. Dopełniali uchwały Parlamentowc, co do dróg, ubogich, włóczęgów, złoczyńców; mog$ ścigać i tymczasowo osadzać w więzieniu micszaiô-cych spokoyność. Prócz tych sę. w każdym Hrabstwie dway Officyaliści do dochodzenia pra'wdziwey przyczyny śmierci , gdy zachodzi podeyrze-nie. Panowie mieysca we wsiach, baronami ich wszystkich dawnicy ZWano, mai§ sw^ Juryzdykcy$ co Policyi , utrzymuij Xiçgi do zapisywania przedaży i cessyi. Officyaliści Policyi w miasteczkach zo-Comtablcs , s| pod władza ^Çdziôw pokoiu, mogi burzycielów _P° o y noś ci imać i więzić dla sta-^enia ich do s§du. Taki iest zwi^-ç władzy Cywilney i Policyi. t^łn^o 4®° 1 Związki Dfwgo Anglia przextòrfzifa ^ Polityczne obrocie interessów i handlu Porta* Pafistwa- SaIlîi„î przywłaszczyła sobie nieiako mi. oddzielne z wyłączeniem ienych Na* rodów , kupczenie produktami teg° Państwa , zwłaszcza winem, wèfn'j * I powiększey części złotem Brę/ylli- i Lubo Dwór Lizboński zdaie jię po- i trzebować przyiażni Anglii , pozna- l' iednak , iż i| drogo opłaca . i ! Dw6r Londyński coraz barlziey ci?" | iy mu swą przewaga. Dla teg° j mimo przeciwnych usiłowań 'W. Bry* | tanni i -, może nie iest daleki od zie- j cinoczenia się z Hiszpanii. RzpUt*1 , HolleńrierSka, któr$ wspólne iwter'Ci* S sa, handlowe szczególnìey, ut.rzyniÇ ■! wały naydfu/'ey w dobrey h ar m oni1 j z W. Bryt anni a , 'doświadczywszy ! szkodliwych zamysłów na obaleni* j handlu swego w Indy ach , ufność ( podeyrzenie Zmieniła. Pomn^Jp j liczbę iey nieprzyjaciół w cz;lpe I woyny Ameryk ań skiey , któiey konicc ; przyiażń między obydwoma Państwami przywróci*, utwierdzona ściś^/ [ przez "ligę, do którey skoia^1112 stał się Dwór Berliński przewodzeń*I j Imbo Dwór Londyński rfay tznieyśze divi handlu kraiów swoich związki z Rossya , iednak baczn°s_ polityki ria zamiary pfZcya^a^C^I na północy Potencyi, dfżfrey Ł I przy- j 40 i przywłaszczenia sobie panowania ni morzu Bałtyckim, rozprzestrzenienia handlu swego na morzu czarnym i śrzódziemny m , przytym chęć podobno okazania przychylności Porcie OUo-tnańskiey dla przeszkodzenia Francy'i zaymulącey nieoszacowane korzyści z handlu Tureckiego , dały mu powód "wspierania interessò w Porty przeciwko zamysłom Rossyi i Austryi. Dwa faństwa przeciwko którym naywięcey ostrożney nieufności Anglia utrzymuje, iest Hiszpania i Francya. Gdyby kiedy mogïa rozdzierzgnjć węzeł domu Burbońskiego, gdyby iednę z tych potcncyy zdołała przeciwko dru-giey na sw§ stronę przeciągnąć , dopięłaby celu swey polityki , ugruntowałaby swj potęgę. Miałaby po sobie- Hollandyi nawet przeciwko temu sąsiadowi, który niedawno po-daï icy zasłanianej od napaści rękę. Mimo tego trwa dwór Londyński tak z Madryckim , iako i Wersalskim w zwózkach Traktatowych. Po zawartym pokoiu kończącym woynę Amerykańską R. 17^3. weszły z sob§ po-źn ey R. 1786. w negocyacye z Hl-szP*ni? okray Moskwitów , z Francya. 0 ^andcl, traktowania sposób i sam kład , niedowierzania spólncgo s$ °wodem. Widzieliśmy niedawno lala Bb » ma» 4°* z m3Ïey okoliczności Londyn z Mi' i drytem nieprzyiaźnia sobie gro/ity i Dom Bran ^ Geografia Ì — iey podział. •Pomocy do nauki Geograficzney. Ziemia "Wyłożenie używanych w Geografii wyrazów: Wody , l§d , kray , wyspa , pół-wysep , międzymorze0, góry, przylądek , hak, skała, brzeg , pola, lasy, morze , Archipelag , odnoga , &Port , cieśnina, wir, wzbieranie i opa-etanie morza , ieziora , rzeki, kutarakta , i t. d. Słownik wyrazów Geograficznych ' w Ła:-cińsk n , Fra cu z ki m , Hi zpańskim , Wïoskim , Angielskim, Niemieckim, Hollenderskim , Flamandzkim, Arabskim i Hebrayskim ięzyku. Wyrazy marynarskie używane w pismach Geograficznych. Rozdziaï I. Opisanie Matematyczne ziemi : Położenie ziemi względem innych pła-r>et i cbrot iey kształt ziemi — kula ziemnowodnego okręgu i podział. — Opis koï Wyrażonych na kuli — Strefy. — Długość i sze-*okość Geograficzna. —• Klima. — Stopień Geo-?>r^łiCzny. Stosunek mil Europeyskich. xi. Opisanie Fizyczne ziemi : ział powierzchni zic»ai-«— góry —« wewnę- X « )C trzny ksitaït ziemi. —• Przyczyny postrzzio* nych odmian w morzach i indach. — Góry 1°' dowate i ogniste. — Początek źrzódel i rzek* •—■ Przyczyna sïonosci wód morskich.—P?c* ' wzbieranie i głębokość morza. •—O powietrzu •> i iego różności. — Podziaf rzeczy przyrodz0' nych —* Ziemie— Zrosłę soki i żywice. —* S®' le. — Kamienie. — Kruszce — rośliny zwie' rzęta.— Rodzay ludzki. Rozdział III. Opisanie Polityczne ziem1. Co S£ i wielorakie narody ? — O Państwach t rozmaitości ich rządów , tytułów, i t. d. —- P°' dziaf państw względem kraiów i obywateli .— Cq naród winien zwierzchności? —1 ^J0' wigzki zwierzchności.—'Ogólne prawa i p0' winności narodów. — Różność obyczaiów v narodach. — O religiach panuiacych.—■ ^ kach pierwotnych i pochodnych. —■ Barwa postać zewnętrzna narodów.— Ludność krai° Rozdział IV. Podział" ogólny powierz^11 okresu ziemno. wodnego : Wielorakie l?('y morza?— Znacznieysze cieśniny morsKie-Wyspy większe. «—Rzeki główne.— Jezio wielkie. — Góry naywyższe. — 1 v i ' /■■ j» Rozdział V. O Europie w powszechno^ Europy rozległość — granice — góry ■—• P° spy -—'Przylądki .znacznieysze.—«Wyspy a ropeyskie. — Odnogi — Cieśniny —■ 'Le^'l°r^ t'v rzeki — Państwa wielkie. — Pierwsi m'ieB/' aCy cy Europy — ięzyki —religia , rząd' , Pat^J. )C o- X Xr7GAH. Rozd^oî !• î>3nia: poïozenîe i rozległość krâiu —- Powietrze , pfody kraio- We. _Ludność. —Religia, nauki, handel, pieilićjdz , — Ty tuf panui§cego. — Rz§du kształt.-— Dochody. •— — Stan Danii w Stare: vuoici. — Podział; i. Zelandya, 2. F ionia. 3". Aalborg. 4- Wiborg. 5. Airhus. 6. Ripe A 7. lezwik. Wyspy na morzu Balty-ck i m i północnym» Nor w eg i'a : Rozległość, góry, powie., trze, h and vi, ludność , religia, rçkodzieïa, podziaf : 1. Aggerhus. 2. Christiansand. 5. Bergen. 4. Drontheim. •—• Wyspy Norlandyi. •—Findmarchia. —Laponia — Wyspy Ferreń-skie. — Isiandya. —- Zniknione wyspy.-—Oddzielne kra i e Danii- Historyka Danii. ■— Konst.ytuc.ya Duńska. Związek z Państwami obcemi. Rozdział II. Szweeya: Granice i rozległość, powietrze i płody ziemi, ludność, religia, nauld, handel, moneta , rzgd , tytuï panni§crgo » dochody , potęga , rzeki i iezio-ra.— Mieszkańcy dawni, Podział': i. Szweeya właściwa, z. Gothia. 3. Nordlandya, 4. Herb, dochody, woysko , rzeki i ieziora. ■— Dawni mieszkańcy — Podziaf : i. Ruś , Rossya wielka. 2. Mafa Ruś. 3. Nowa Ruś* 4. Biafa Ruś. 5. Prowincye zdobyte na*Szwe' cyi. 6. Rossya Azyatyrka. 7. Syberya. 8. Kan> szatka. Poźnieysze odkrycia Rossyi — Inilf kraie Rossyi. Historya Rossyi Konstytticya rz§.du —" Zwigzki z Państwami obcemi. Rozdział IV. Wielka Brytania: Granic® i rozległość W. Brytannii.— Powietrze i włV sności kraiu, ludność, religia, nauki, han* del, moneta , tytuï Królewski i następc/ Tronu, Herby Państwa, Rzgd , dochody , f tęga—-Geografia dawna. Anglia właściwa, mi blębt druku Kurcie 4 11 12 H 23 29 35 3? 64 77 ' 9* I07 log Ho 'l 14. 126 ms ł7o *72 257 2ï7 ì6& 299 3 »o wierszu omyłki g dwie TurboSyrtis w ICamioli , S§ ceyll Prowincya Pań.twa Archive scovata Wschód, i zasypuj Traktami roies/^ńców iyenter Pelpus Torma rie pewnych Salthcm Danne Skield Sanisi.e 5 Pelworm w tym miast 102 tylko 24 2? 8 27 17 27 5 27 x 2? *9 19 5 3* 6 20 11 1 »? 2f 26 - 1 « zabudo 2 r 20 *9 jî 6 21 W8n* PO pojarze Qatka rirent hal Szafra nòv/ od p,c od roilegf^ , tovvaròw żeglug kondynu czytay dwo Turbo, Syrtis v/ Karnioli. S% ^//e« , czyli Provincia Paroscwa ArchivescovatO Zachód. yasypui^ Traktatirai. mieszkańców. If'entr Peipus Tèrne» w niepewnych. S alt ho Im Danneskiold Samsot i Pelworm w tym mieście miast 124. tylko ?8. nowo zabudowane po pożarse Qatharinenthal Szafianbw. a cieśnina Pic 0(1 rozlegley towarom żsglag% Londynw BIBLIOTEKA WSP w Słupsku 1 i ^