flBSJE KWACyR NAD KIĄZKĄ, KTÓRA w ROKU 1785 WYSZŁA POD TYTUŁEM » ' 'S. UWAGI NAD ŻYCIEM g A, N A ZAMOYSKIEGO Kanclerza i Hetmana w WARSZAWIE, u P. Dcfour Konfył: Nadwor: Druk: J. K. Mci i Rzpltey, Dyrektora Druk: Korp: Kad: M. DCC. LXXXIX- POWOD.. \ W tak wkhpifzftym wieku : ia« H irft tm w którym zyiemy7 pi-fac iefzcze Uwagi nad- i wagami7 czyli Ko m mentaryii fze nad Kom -ment ary ufzami7 bijłoby to niezmierne mnojzwo prodiiktow literackich, z naprzykrzeniem publiczno • * sci, a z do zbytku rozmnozyć 7* * gdyz roztrzahhnie z pod prafjy ivychodzących Pism powszednich 7 nie zawieraiacych w Jobie, t ylko oboietne uwiadomienia 7 można za-ftawió Pifniom Periodycznym7 tym Cenzorom i Zurnaliftom 7 którzy fobie prawo tego fadzenia przy-włafzczyli. Lecz rozciągnąć te literacka oboietnośó, do tych Vif m • Politycznych, które za cel poprą-- we rzadów, przeiftoczenie uftaw Kr ai owych, i ztad wypływaia-cey prawdziwey, czy mniemamy fzczęsliwości maiq-y byłoby naganna oziębłością o powfzechne dobro 7 zwłafzcza iż w wolnym Narodzie \- któren fam fobie Prawa Jlanowi 7 każdego Obywatela iefi powinnością7 wfzyftkie do tego końca dążące propozycye 7 iak nayściśley examinów a ć 7 i ff fpòt-obywatelow o prawdziwey wartości tych Proiektow ojtrzegać. Między Pi [mami takowy zamiar maiacemi, wyfzła niedawno Xiaz~ ha pod tytułem: Uwagi nad życiem Jana Zamoy(kiego ^Kanclerza i Hetmana W. K. w ktò-rey bezimienny Autor7 rozliczne meloflronńe frzodki 7 i do wykonania podobne 7 i niepodobne [po* foby 7 do ocalenia Kraiu i ufzcze-* siwienia Oyczyzny 7 z prawdziwa 0 Dobro publiczne trojkliwością pod ai e ; lecz ta patryotyczna gorliwość 7 czefto go w takie zachwycenie Entlmfajmu unofi7 iż mało fie rad zac ogranìczoney fizycmey 1 moralnei] naturalności 7 cmi fit oglądaiac na pierwiajłkowe gruntowe uftawy towarziifiwa 7 na o -koiiczności czafu, zwyczaiow , i obyczaiówj wijftawuie fobie na po-wietrzmy sferze Platoniękie Kze-czypofpołite. Dla czego zaś Autor , tym fwoim politycznym wykładom y i do poprawy i o fu Kraiowego dążącym Proiektom 7 nadał tytuł Uwagi nad życiem iednego wielkiego Miniftra 7 kie-dy hiftoryczne wyftawienie działań i czynów tego flawnego Obywatela 7 w tym dziele me znaijdu-iemy , a nawet zdania i maxymy tego Miniftra 7 ledwo kiedyś wzmiankowane : ciężko zgadnać 7 i czefto Autor fwego Bohatera f tak z oczow zgubi, iż w rozwlekłym przeciągu, ledwo gdzie o nim wfpomnienie fiç znaydzie, a ma to mieyfce 7 Jzczegółme Jwoic włajne zdania i myśli nam wy-Jławia Autor ; ^fa zas przeciwnie w tym roztrzasnitniu z oczow nie wyśle wypuścić mego Autora7 lecz fzczegolnie pofiepuiac za powodem textu ["'J chciałbym iedynie po-w ci a mat zbyt rozbuiane Proie- tO c %J kła , one naturalnemi o kr y śh ć grapie ami y oraz takòwe propozycye nrzez Matematyczne rozbieranie 7 t ocenienie 7 do prawdziwêy ich (*_) Liczby Marginelbw na fkray-nościach kart przypsfane, znaczą liczb? karty oryginalnego textu Uwag nad życiem Zamoy-fkiego , gdzie fię ta materya znayduie, którą fię w tych u-wagach r©ztrzą(a. wewnetrzney wartości zredukować, a ile możności unikaiac wytoczenie r nie chciałbym na miey-fcu Patryotycznych myśli cnot li* w e go Autora 7 moie włafne zdanie i Proiekta wyftawiać 7 gdyż do poprawy obyczaiow i rządów7 nie mam ani dofiateczneypowagi7 ani zdolności 7 a na wet nie c ziti e żadnego wewnętrznego powołania, abym był Kraiu reformatorem. Ojlrzedz tu mufze7 ze każdemu 7 ktòren nie czytał Autora uwagi oryginalne 7 ciemne 7 niezrozumiane 7 a nawet dziwaczne te moie uwagi zdawać fie hę da 7 a gdyby komu czytaniem tych powfzednich miałkich myśli, zatrudniać fie chciało y to także te uwagi nad życiem ZamoyjKiego Ja potrzebne, bo przyłączyć ich do tych moich przypijkow j wcale aniJpofobności7 ani czaju nie mam 7 a do tego po mimo licznych omyłek 1 prze Ja-dnych Proiektów 7 i tey nahrznna-łey nadziei z która Autor tak fkiitecznego Ufzczęśl i imeni a Rze-czypo [poli tey z podanych propo-zycyi oczekuje , to to dzido tak zbawienne w fobie zawiera myśli , i tyle ma w Jobie głębokich uwag , i z ieft warte aby fie w ręku każdego Obywatela znaydo -w alo. çfak oz uczony Autor w tych uwagach wielka biegłość w polityce {i w dzidach, a przedziwna wiadomość różnych Nauk u- c *~J 'kazuie j a choć go czcfio dość o-jłro krytykuię , przeciek znam/za-cunek, ktòren wini enem, talentom, a nadewfzyftko tak cnot li wy m zadaniom dobra powfkechnego, i tey chwalebney miłości Oyczyzny , która iedynie zdaie fie nafzego o* zywiać Autora , wcale mi niezna-t omego, którego wielce poważam? choć tez czefto przeciwnego iemu zdania , nayzadiifalfze iego Pro-tek ta mu pjuie, kiedy tego interes prawdy, lub Dobra publicznego , wyciągać mi fie zdaie, a może tez czafem niewinne uprzedzenie , albo omylne zdanie, mnie do tego wiedzie; w tym nas nayi lepiey publiczność rozjqdzi. I 4 \ v UWAGI NAD UWAGAMI X 1 4 Z K /: UWAGI MAD ŻYCIEM JANA Z A M O t*S KIEGO Kanclerza i Hetmana W. K. A wftępie Dzieła Stanowi Ky-cerfkiemu przy pi fa nego , wychwala Autor cnoty J\V. Andrzeia Zamoyskiego, a nieco przykremi wyrazami, wyrzuca całemu Narodowi iakoweś zaślepienie, iż podane od tego zacnego Obywatela ( którego wielkie przymioty i cny charakter, i my zarówno znim fzacu* . >C 12 >( 'emy) Prawa, przez niebaczną ia-kąś niewiadomość, zoftały odrzucone, którego fporu miedzy Naro-dem , i Autorami P*oiektu Praw^ cywilnego, rozeznawanie nie ieft \v kompetencyi partykularnego człowieka, zwłafzcza kiedy prawne wiadomości, nigdy moią nie były i pryncypalną jiauką, ani też żadney z PrawnićtwU nie czynię profefTyi. Tego podobno nikt nie zaprzeczy, iż w tym zbiorze proiektowanych uftaw wiele fię znayduie dobrego, a z prawem natury , z prawem Narodów, i z prawem towarzyskim, bardzo zgodnego, i że cały zamiar tych uftaw, ieft ufzczęśliwienie wfzyftkich Kraiu miefzkańców; ale cóż kiedy te z gruntu formę rządów przeiftoczenie, w zafundowanym na przeciwnych uftawach towarzyftwie i wiekami umocowa* )o( 15 )oC rych zwyczaiow i obyczaiów, inż mieyfce mieć nie może; naywyż-fzy ftopień doikonałości w Pra-wodaććwie , i to zabefpieczaiące u-izczęśliwienie każdego wfpożczłon-ka towarzyftwa, ledwoby gdzie przy pierwfzym formowaniu no-wey Rzeczypofpoiitey wprowadzo-ne bydź mogło , dopieroż w pod-ftarzałych Narodach, gdzie różniące fię Stany, fą iuż w zadawnio-ney poflefiyi różnych Praw, Przy-wileiow i Prerogatyw# które bez gwałtówney konwulfyi w Kraiu razem znifzczyć i uchylić nie podobna. Za czafów Solona Rzeczpo-fpolita Atenlka, nierównie była młodfza od PoMkiey* a przecież ten flawny Prawodawca, nie filo-zofskiey wytworności, i ludzką dolkonałość przechodzące Prawa, iey niufiał nadawać, kiedy na za- ; >C 14 >C pytanie, czy te iego uftawy fą nay-lepfze; odpowiedział: naylepfze g tych, które Ateńczykowie teraz znofić mogą , a te nowe uftawy zapewne zafadzały fię na da-wnieyfzych Prawach Drakona, i przyftofowane były do zwyczaiów, i fpofobu myślenia tego Narodu, w niezmiernym mnoftwie Praw, Konftytucyi, Statutów, i Uftaw, które od czafow dawnych Piaftow, aż do teraźnieyfzego czafu uchwa.. łono. Znayduie fię tyle mądrych, i do ufzczęśliwierna Obywatelów dążących Uftaw , aby ich tylko w tym ogromnym iż tak rzekę lefie wyfzperać , od niektórych błędów oczyścić, z ftarożytney proftoty niektóre na ftyl nowy przekfztał-cić, do okoliczności i obyczaióv/ przyftofować, a dopiero nieiktòre-tni nowerni prawami brakuiącą re- )oC 15 )oC fztę dopełnić. Choć też dawnym Uftawoni zchodzi częfto na tyrri pretendowanym caywyżfzym fto-pniu doskonałości, przecież fama ftarożytność, w oczach pofpolitych iuż im ziedna iakąś świętą wiele-brtość, że z chęcią przyimowane , i z ochotą pełnione byWaią. Nie moia rzecz nad tym ważnym Artykułem moie uwagi rozfzerzać, ani tez przetrząfać proiektowane Prawa JW. Zâmoylkiego, dla odkrywania w nich iakowych wad ; niech mi iednak wolno będzie» nad tą materyą pare flòw powiedzieć. Nayprzod moim zdaniem opifanie i wyznaczenie Praw ofobiftych Króla, w Prawie cywilnym, nie ieffc na fwoim mieyfcu, gdyż ofobaKrò» lewfka, nie w Rządzie cywilnym , ale w politycznym ma fwoią lokatę, zaczym też tak okryśleaie, v >C 16 )o( iako i rozprzeftrzenienie obowia-zkow, władzy, i prerogatyw Monarchy, nie do cywilnego: lecz do reprezentuiącey cały Naród, \y zgromadzonych Stanach Maieftatu całey Rzeczypofpolitey to Prawodawstwo należy. Powtore riiewiem îak rzeęzy tak błahe, iakiemi fą tytuły ofob partykularnych , mogły zatrudnić wielki geniufz poważnego Prawodawcy, iż przez wyraźną uftawe Patrònom wyznacza tytułu Wielmoiności i ta bardzo o« boietna grzeczność, która Rzeczypofpolitey ani zafzkodzi, ani nay-mnieyfzey korzyści przynoìì, mogła bydź bez naymnieyfzego u-izczerbku dla WW. Patronow zo-iftawiona polerowaney manierności terażnieyfzego wieku, tak bogatego W wyniofle tytuły, gdzie obfita w komplementa podchlebność, iuż X >7 >C ■liż ledwo śmie umknąć Ekonomom j Podflarościom tey \Vielmoznosci, toć nie łatwo Hę kt0 tak zapomni, aby poważnemu a bardzo mu potrzebnemu Patronowi , tego tytułu niemiał dołożyć, choć też mu prawem nie ie(t nakazane, bo iak prędko Konftytucya to ftanowi : potrzeba było oraz wyznaczyć tytuły fądzących ofob, gdzse w tey progrefiyi poftępiiiąc, zapewneby ńam w naizym iezyku, tak teraz w komplementa obfitym, na tytułach brakneło, gdyż z tytularni od t^ielmoźności, aż do Nayiaśniey-fzego, ledwobyśmy do iakieg'o Sè-dziego wyżfzćy inftancyi dofzli. Te wfzyftkie mało znaczące od prawodawczego iftotnego Celu zboczenia, jTsożeby z łagodnością poprawiono , gdyby wfzyftkim odmianom i pò-frawom ; zafaz w przedmowie té- >C >C go prawproiektu , drogę nie zagrodzono, gdzie fię.z nieiaką wynio-flością utrzymuie , że naymniey-fza odmiana przerwałaby iednocią-gły łańcuch tych uftaw, i znifzczy-łaby w gruntownych początkach wfzy ftkie . Ikutki z tego Prawodawstwa oczekiwane, tak że w przypadku tych odmian i wyrwania choć iednego ogniwa z tego łańcucha , iużby lepiey było wfzyftko odrzucić i przeiffcoczyć , a przecie iako ludzkie dzieło ciężko, żeby mogło bydź bez wfzelkiey omyłki , gdyż żadne Prawo z pierrwfzego piorą, podobno w zupełney dolkonałości niewyfzło, a nawet nayzbawien-nieylze ludzkie uflawy, z czafem jakie odmiany i poprawy wyciągają. Doznały tego niektóre dawne Rzeplte, które uporczywie i przy odmianach okoliczności i czafuy )o( 19 )o( przy dawney formie rządów, i fta-rych Prawach obftawali, i z ftratą nawet imienia fwego Narodu, te źle zrozumianą ftałość przypłacili. Ow nafàego wieku admirowany Codex Fridericianus iefzcze za życia fwego Prawodawcy , rnufiano prze-formować. Co Hę zaś u nas przez odrzucenie tych nowych Prawnay-fzkodliwfzego ftało, ieft to, iż przez ten poftępek Rzeplta na za-wfze fobie zawarła wrota , do gruntownego przeformowania i uregulowania Prawa cywilnego, bo któżby fie kiedy mógł odważyć na po-deymowanie takiey pracy, kiedy mu fię równego lofu obawiać potrzeba, a uregulowanie ofnowy takich uftaw, nie może nigdy bydź \v Narodowych licznych Zgromadzeniach ftanowione, bo choć nikt ńieieft fpofobnieyfzy do proiekto- Bu ' x so wania rozlicznych famodzielnych uftaw, i onych examinowania iak publiczność, przecież tych Praw wykfztałcenie, W każdym rządzie rzeczy ulokowanie;, fzczegòìnie w cichości gabinetowey, i od maîey liczby ofob ; dokonane bydź może. 5. ) Pochwały, które nafz Autor oftatniemii , a defperackiemu u-fifowaniu KartaginczykoW, przy lkonaniu fwoiey Rźepltey czynione udziela; fą bardzo fprawiedii we, a ta oftatnia refzta Patfyotyzmu tego iuż zepfutego Narodu, ztąd roufiała pochodzić, iż w tym iuż zkorrumpowanym \y tey części świata wieku * iednak początkowy związek towarzyfki, iefzcze nie był potargany ; i te węzły wfpołe-c,zności nie do tego krefu rozwiązane, iak w teraźniey fzym wieku niemal w wfzyftkich Narodach ńafze- DoÇ ii ")o( / go wieku to fie widzieć dai», co dowodzi JJ. Roufjeau, okazuiąc dość nie wątpiiwemi wnioikami, iż tych pierwiaftkowych Paktów towąjfzy-ftich , ledwo gdzie iakie ślady \yi-dzieć można. ' - ^ -* ■ ■— ■ ■■■■■■ .......11 — Edukacya. 7. ) wychowaniem w tych Uwagach bardzo wiele dobrego powiedziano , choć też różniące fię części tey materyi bez przyzwoitego rozdzielenia i rozporządzenia do kupy pomięfzano. Lecz te zbawienne myśli, tak iak owe milionowe propozycje, przez niezra-chowaną liczbę Pedadogow, Phiian-tropów, Infty tutorów , Guwerno-rów i Profefl'oròw podane, podo- >c )oC bno nie łatwo gdzie ufkutecznio* nemi będą, kiedy po dziś dzień pomimo ogromney liczby piłm w cey materyi wydanych, mało iefzcze muli bydź co udecydov/anego, kiedy ci JN auczyciele ludzkiego rodzaju, z wielką zaiadłośclą iefzcze u-porczywie fię z ("oba kłócą ; zaczy m też w te materye mało fie wdawać, ani też w wfzyftkie tropy za na-fzym Autorem iść mogę , fzczegól-nie nad niektóremi punktami rao« ie uczynię obferwacye. Wychowanie dufz pofpolitych , z których zwyczaynie wzrąb ciał politycznych, czyli więkfza i czynna część Narodow ieft złożona, moim zdaniem, prócz obiaśnienia rozumu, powfzedniemi a nieodbycie potrzebnemi naukami, także coś machsnalnego w fobie zawierać po. winno, gdzie te powfzednie fubiekta >C 23 )°C regularnym wprawieniem do pracy codzienney, do rządnego życia, do cnot pofpolitych, i zgoła przez przy-zwyczaienie w te ich obroty wprawiać, w których dla fpokoyności kra-iu, dla fzczęśliwości Pańftwa, i fwoich familii, całe życie rufzać fie powinni, każdemu z ofobna tylko tyle udziełaiąc nauk i oświecenia, ile ftan, kondycya i profelTya każdego wyciąga,nie zaś iak w dawnieyfzych fzkołuch , wfzyftkich bez excepcyi od Infimy, aż do Poetyki, Retoryki &tc. przepędzano ; bo co Rzemieślnikowi po tym ięzyku Łaciń-fkim, Rolnikowi po Poetyce, a ■Żołnierzowi po Teologii. Eduka-cya głów ciemnych, i tępych fub-iektow, iefzcze powinna bydź ma-chinalnieyfza , i takie przyćmione mózgi , powinniby bardziey światła górnieyfzych nauk, iak fowy )p( £4. X gromieni fîonecznych fig chronić „ paia natura tak dziwacznych dziwotworów fizycznych utworzyć tłie może, iak te uczone clziwolągł, i* których wrodzone głupftwo 3 fzkolnerni jn^drościami fię pomie• fzały, produkui?,, których uczony prace, zapewne nie rozprze^rzeni^ granice wiadomości ludzkich, lecz dość iafne nauki przyćmij i wfzy-ftkie święte i światowe, pewne i nię pewne prawdy, tak pomącą, że \y" djugie wieki naftępnyni po fobię panatyîfoqi, Pedantom i głupio; mędrkom; ob Czerne sGftawuią po-le » do dyfpu|, fwąrow i kłócenia całego Nąrodu ludzkiego ; te zaś uprzywilejowane od natury wielkię filozof^kie dowcipy, ktòremì opatrzność kiedy nie kiedy przefądy wytępia, rozumy oświeca, i gran\-ęą łgguk; i wiadomości, rozprzeftrąe-* < ■ . ' ł k 25 )qC nia, nie potrzebuią żadnych przę-pifow, i pie cierpią żadnego niewolącego określenia, dofyć na tym, aby ich w świątynią nauk wprowadzić , refste ich gorliwa aplikacya » i wygórowany dowcip dopnie. ■ ' W tym fię zupełni^ zgadzam z Autorem, iż przy kładami, praktyką i ś ładowaniem natury, daleko le» piey nauczać można, iak nieprze-jftanrtym gwarem i becluaniem, na którym P.edanty cały nauczenia fpofob zafadzaii|? gdyż też to zą zwyczaj iedyny ich talent, że gadać umieią ; gdyż myśli albo uczyń-kow nądarernnieby kto u nich fzu-kał- leżeli mamy narzekać z Autorem na edukacye, która w Polfzcze dawaną była , to o;-az wychowanie ęaiey Europy przyganić należy, gdyż ten nay ważniey fzy dla fcałey )o( 26 >C ludzkości interes, bądź dla barba-rzynney ciemności przefzłych wieków, bądź dla iakich błędnych przefądów , tak Duchownych iako i Świeckich, ogólnie zaniedbanym , albo przewrotnymi fophifmami zu, pełnie zepfutym zoftał. To podobno u potomności zawftydzi nieie-den polerowany i bfyfzczący fwemi naukami Naród, iż naypierwey w Polfzcze, w Kraiu, któremu ledwo barbarzyńflwa nie przyznawaia , naypierwey tę prawdę uznano, i wprowadżono te rozumną eduka-cyą, nad którą iedna z nayoświe-ceńfzych Magiftratur czuwa, i według naydolkonalfzey planty budowlą ftruktury całego zbioru nauk zarządza. 25.) Nie wiem co Autorowi winna Iekadka nauka, że iéy tak przy gania, zaciągnienie He pod iey )o( 27 )o( znak tak mocno trudni, i ledwo ią Wcale z pomiędzy Klafs, a nawet z Kraiu nie ruguie. Zaprzeczyć nie można, że wtey nauce żadney ie- fzcze matematyczney pewności nie 1 mafz ; lecz tey też w żadney in-ney fcyencyi nie mamy, a przecież trudno ie pokaflfować, i cofnąć fię nazad do grubey niewiadomości. IVledycyna oświecona Anatomią, Pathoiogią i innemi naukami , ma tyle moralney i fizyczney pewności, iak iaka inna ludzka wiadomość ; to prawda że ta lekarfka fztuka, poftepuiąc po famych doświadczeniach , mufiała naturalnie wiele ofiar zarznąć, nim do iakiey konklazyi przyiść mogła, i dziś różne iefzcze tey nauce, podobne zarzuty dobrym fumnieniem czynić można, kiedy fię do iey świątnicy wkradną ciemne półgłówki, albo >C -8 )?( yefoldtkie letkie podrygacze , nis ^fpominaiąc tego lekarlkiego hay-damaftwa, którzy Sydenhama nie z;iaią i o Hypokratefie nie fiy fzęli, iecz profto z warfztatow i z przedpokojów , porzuciwfzy naczynie, %ilbo liberye, do Doktoryzowania nafzym wolnym , od nikogo nie ftrzeżonym Kraiu fię udaią; lecz tą wina ofob nie poy/inna fpadać na naukę, w ktòrey fie dobrze roz-patrzywfzy, dziwić fie należy, iż w tych nayzawikiańfzych trudno* ściach, do tego ftppnia dofkonało-sci doyść mogła. Ço ią zaś nay-bardziey mięfza, trudni, i z niepewności wydobyp niedozwaîa, ieft ta w tym wykwintnym wieku , nie-ikończona różność temperamentów, pochodząca z różności życia i myślenia, używania pokarmów,-napoiów, odzieży* nateżenie, lub M *9 X opufzcsehie fił dufzy i ciała, dla którey każdey konlpîéxyi by nie. mal ofóbnèy medycyny potrzeba. Pośiiymy kilku dolkonałych Doktorów miedzy Tatarlkie, lub Arab. {kie Ordy , gdzie ludzie tak iedno-iłaynie bez wykwintności, iak w pierwiaftkowey naturze, bez zbytku i bez mizeryi żyią, a nic pe-"wnieyfzegò, iż na tę małą liczbę £ ńieoddzielnych od ciał żyiącycli \rad i flsbości, bardzo prędko nie fcawodrie lekarftwa uftanowią. Jak mało czafem potrzeba do wydarcia śmierci z gardła proftego wieśniaka , tylekrotnie fam doświadczyłem , kiedy proftotnemi lekami, czafem tëgo Hę do życia przywróciło, którego wieśniacka zabobon-ność iuż na ^iémi położyła; iak o- Graniczone te moie wiadomości, i <ł fzczupîa moia Apteczka, to rrawet X 30 )oC îefzcze po wfiach fą rzeczy dosé rzadkie » a naypożyteczniey fzy Kraiowi Obywatel, iakim ieft rolnik, bez naymnieyfzego ratunku, nawet w nayłatwieyfzych do leczenia ftabośćiach ginie, bo do których tylko trafiło mi fię użyć, ia-; kiegokolwiek z Medycyny, czy Chirurgii Lekarza, ten naycześciey u-ratowanym zoftał, lecz to nie farbowaną wodą, iak Autor chorych łudzić radzi, bo u wieśniaków ciężko znaleść imaginaryine choroby; Jak wielka liczba pracowitego po-fpolftwa w kwiecie lat fwoich ginie, którychby można proftotnemi lekami ratować, to każdy po wfiach widzieć może; co zaś bardziey za- 1 • i ludnieniu ieft fzkodli wego, ieft to: iż w wielu mieyfcach niemal połowa kobiet w połogach razem z płodem ginie; gruba nfewiadomość,' >C 51 >C i zabobony bab odbieraiących, a naybardziey gorzałczane piiańflwo, te nędzne matki, razem z nowo wydanemi na świat Obywatelami W grób w pędzaią. O zapobieżeniu temu nayfzkodliwfzemu dla Panów i Rzeczypofpolitey wyludnieniu, mało iefzcze gdzie zamyślaią, a nawet mało iefzcze o ten riaywal-nieyfzy interes dla właścicielów tych niewolników , iakiey dbałości doftrzedz można. Gdybym był tak zadufany w Ikuteczności moich proiektów iak nafz Autor, za-pewnebym w pierwfzym ferworze moiey gorliwości, o ocaleniu i rozmnożeniu plemienia ludzkiego, u* ftanowił po każdym Powiecie przy-naymniey iednego Lekarza albo Chirurga, aby miał pieczą nad zdrowiem wieśniaków i nad ódbieraią-cemi babami '7 byłoby oraz powili- X 32 M ńością tégo fizyka, mieć ftnranie 0 wytępienie zabobonów, fzkodli-wych zwyczajów, iako też odpędzenia fzarletanów , kuglarzòw , i inny fzkodli.wy owad; przykazałbym moią Autorowśką władzą i powagą, aby nie tylko Xiéza Plebani,, ale nawet ta Szlachta, która ńa żadne publiczne ftzeczypofpoli-tey u (ługi iść niema ochoty , i nabyte w fzkołach nauki, w oborach 1 w ftayniach nadaremnie grzebie, âby zamiaft: próżnych a im do rol-nićtwa lub polowania niepotrzebnych wiadomości, uczyli fie Medycyny, Chirurgu, Pharmaceuty-ki , a te nauki ria ratowanie bliźniego obrócili, a dla tego w domach fwoich famą treść wyboru proftych lekarftw zawfze na pogotowiu mieli; ale ponieważ świat Elia nrfdtò uporczywości, aby nay- zdro* X 33 >( zdrowfzey rady ufluchał, kiedy go do tego nie przymufzaią, ia zaś tych gwałtownych frzodkow nie chciałbym używać, zoftawuię to Wiec czarowi, ktòren tak nieznacznie błędy, zabobony, i przefą-dy wytępia, za których utrzymania ciemne pułgłówki umęczyćby fi e dały, aż bez gwałtowności nawet famych głupców do iakiegoś promienia zdrowego rozumu przywiedzie , choć też na to długiego przeciągu czafu potrzeba. 25. Zezabóyftwa lekarzòw nie tylko nagany, ale nawet przykła-dney kary fą warte, nikt nie wątpi , żeby tym lekarzom zaś i z tego zrobić wyftępek, że czafemby mogli zachować przy życiu człowieka wyrokiem iakiegoś przey-ïzenia, czy od natury na śmierć Okazanego, He przeto iak Autor Uwagi Ç )®C 84 X mówi mięfzaią urządzenie opatrzno-ści, to za wielkim przeprofzeniem ieft , czyfty fophizm, tym fzkodli-wfzy, iż tym fpofobem fądząc, można iakiemu ludzkości obrońcy, któren mężoboyfki orężna zabicie niewinnego człowieka podniefiony wftrzymał , albo utonionego do ży-ci^ przy wrócił, zadać kryminalny wyftępek , iż tym fpofobem urzą-dzaniom opatrzności fię fprzeciwił zatrzymuiąc przy życiu tych których może iakiś przedwieczny wyrok na śmierć Ikazał. Dobroczynna opatrzność wfzyfìkie iyiące ftwarzaiąc kreatury, do iak nay-dłużfzego krefu życia deftynowała, a wfzyftko ożywiaiąca natura, nie może mieć tak nifzczącego celu, W fwoich zrządzeniach , i zape-"Wneby wymiar Ut życia ludzkiego i teraa iefzcze wyrowny. / >C 35 >C wał wieku ftarożytnych Patryar-chow, g^yhy człowiek był zoftat Bogu i naturze wiernym, i fwoią prz-wrotnością Tam tego życia nie ikracał. Kiedy Autor wfzyftkie choroby na regeftr medycyny kładzie, dziwno mi, iż iefzcze i t8 fzkaradnąchorobę , która lud ki ro-dzay tym bardz^y trapi i wytępia, iż fame źrzodło plemienia zaraza, to ieft, iż ten iad weneryczny, któren przez dworakow, żołnierzy i włóczęgi, aż w nayodleąley fzę , niewinnych zwyc?:aiow zakątne fchron enia rozniefiony, także le-karzom me wyrzuca, którzy iefzcze lego rozf^erzeniu nieiaką tamę zarzucili t a która choroba tak iak milionowe przez wykwintność , ob-Źarftwo, zbytek i nędzę, wprowadzone flaboście, dziś koniecznie ^naiomości rozlicznych IekarftC 36 >c Wyciągaią, ieżeli ziemia nie ma by dż do połowy wyludniona. Ze na Ukrainie mnìey rodzaiow chorób pannie, to podobno nie koniecznie z nieprzytomności Doktorow pochodzi , lecz z tego, iż w tym ob* - fity m a rafinowaną wytwomością. iefzcze nie zarażonym kraiu, be2 zbytku, i bez tey okropney nędzy, ludzie żyią, którą uciążliwe prywatne famowładztwo , w infzych ftro-nach wprowadziło , a którym buntowniczego kozackiego duchu, w tym kącie iefzcze obarczyć niebyło można, a przecież i miedzy tym iefzcze prawie w reku natury żyjącym ludem, różne choroby łam widziałem. Zeby zaś ofobliwfze iakie choroby w Woiewodztwie Krakowskim panować miały, iak nafz Autor powiada, te przy taje gę-ftyna uczęfzczaniu w tym Wdatwie ) )o( 37 X poftrzedz nie mbgłem, a ieźeliby tam takowe zdrowia wady zagęszczone bydż miały, toby chyba między miefzkancami gorn: fzych piąter w wymyślnych rofk.of2,ach żyiącemi, lecz nie między pqfpol-ftwem Hę mieściły, bo ciężko, w którey inney ftronie , widzieć tak zdrowych, krzepkich, cieliftych, i iż tak rzekę potężnych ludzi iak W olsolicy Krakowa. 26. ) Ten co nafzemu Autorowi Włochy tak nie ludne wyftawi£, iakięmi fą nafze kraie, nie mufiał, bydź bardzo ścifly obferwator, i tę ludność chyba tylko po wfiach rachował, gdzie ona zapewne nie lekarze fwemi zboieckiemi lekami wytępili, lecz duch Mnichowfl£ita za nim idące prożniaćlwo, tey nie-ludności pier.wfzą przyczyną by-bydź" mufiafy, a ten rachmiftrz po- >e ss x ïitvczny, zapewne mufiaî omiîac wo-Uą liczbę znacznych miaft, w którym każdym po kiikadzieliąt, i do kilkukroćftotyfięcy dufz lie znay-duie. Same Kròleftwo oboyga Sy-c lii, przelało fześć milionow ma niief6. mil kwadratowych; w całych zaś Włofzech, które mało co nad trzy tyfiące mil kwadr: zawieraią, ośmnascie milionow ieft ludzi, kiedy mi na dziewięciu czy Mziefreciii tyfięcy mil kwadr.* d^iefięciu milionow Dufz nie znaydziemy. N e mogę fob e przypomnieć nazw > fik. » tego Francuza , któreri nay-pierwey napilał, że lekarze fwoim rezonu wanem wfzyftko popf< wali, 3 iuż potym w kilkunsftu xi ęgach t^n vn lazłem wyrok ktòren teź ïinCz Autor powtarza, właśnie ak-by bèa rozumowania iak^ chorobę, X 39 >C częfto dziwacznie powikłaną, mo» zna poznać, albo w leczeniu na ślepo poftępować. Hipokrates zalecił w prawdzie iak nayściśieyfze obPerWovvanie chorego, wfzyftkie odmiany choroby, i fliutki, które czynić moga zadane iekarftwa Qa) lecz w tych docieczeniach ten roz-fądny lekarz, nie mógł zakazać re-zonowanie , bez którego nawet w tey mierze nic pewnego ftanowić nie można , i bez którego nie zwy-czaynych chorob dochodzić, ani nowych leków wynaleść nie podobno, (a) Nie nadaremnie dobroczynna natura obdarzyła tak rozlieznemi le-karflc ierai włafnościami, niezmierne mnoftwo fwoich produktow , lecz a-by ftworzenia one dochodziły, i na poratowanie fwego'zdrowia używali, zaczym nie godzi fię tez według powieści namienionego Hipokratefa chorego, bez leków zoftawić, lm-piuniefi rdinquere œgrum , fine re-ìnediis. • Hitp; x 4o X I gdyby zaraz ojà poęzątku w medycynie to wielkie axioma uznane było, toby cała lekarfka nauka była zoftała w rekach tych bab uflu-żnych, które w ciemierzycy , w dziekciu i w różnych kuglarfluch ceremoniach, tak wielkie znayduią Ikutki, a owa czarodzieylka ele-ktryzacya medyczna, i owe iado-wite zioła, iakiemi fą cikutn pulfa-iilla fcrV. które naprzeciw îadow i chorob wprowadzone, aniby znane nie były. Tak ciemne, iako też ia-Ikrawe półgłówki, mogły wiele fwoim rezonowaniem popfujć, ale na coż te przypadkowe zdrożności zaraz na całą naukę rozciągać Qb) Cb) Prawdziwie dziwować (ię potrzeba iak przy tak oświeconym rozfą-dku, nafz Autor mógł proponować tak przykrą uftawę, iakim ieft to prawo , aby lekarze pod karą nie podięli fig nikogo leczyć, aź wprzódy fpo- X 41 X • 80 Nié zbawiennieyCzego, iak żeby iakaś Magi (tiratura po ściftym Subiektów wyexaminowaniu, wyznaczyła im fzczególnie.te nauki, przyzwoite ich zdolnościom i po-iętnosci, albo ftofowane do ich po- wiedź odprawi. Przy chorobach chronicznych gdzie w opóźnieniu nie-mafz żadnego niebeśpieczeńftwa, zo-ftatfvuiç te propozycye na fwoim miey-fcu , ale gdy kogo paraliż, albo ap-poplexya rufzy, na pleure , albo inną gwałtowną chorobę zagadnie, to i W "tym razift czekać na fpo wiednika, » zoftawić chorego bez ratunku, choćby też tym czafem miał ikonać? a W przypadku , że czułego iekarza politowanie nad bliźnim uwiedzie , i że, go przed przybyciem Xiedza po ratuie, to iald pieniacz go może za to przeftępftwo Prawa fzykanować,• lifocić , i domągać lię kary za to, że chorego przeciwko Prawu Utrzymał przy życiu , iakichby excepcyi i objaśnienia takie Prawo nie wyciągało, a wfzyftkie excepcye , obiaśnienia i tłómaczenia w brew fię fprzeciwiaią powfzechności prawnych ufcaw, i >Ç 43 >C trzeb, żeby zaś niektóre klafTy nauk zupełnie wyrugować z fzkoł, ©fobliwie z tych nay wy żfzych świątyń nauk, które univcrfitcis nazywają, to podobno w tym przefadnym wieku i nauk przepychu, nie ka-—-——- —*-- —■ temu duchowi iafney, a niewielo-ftronney proftoty , którym Prawa tchnąć powinńe, Cóżby dopiero takie zarządzenie za liifzpań/kie inkwi-zycye by nie w prowadziło, w fzpera-raiące przykre badania Religii, tak chorego iako też lekarza , którzy różnego mogą bydź wyznania, a to w nayokropnieyfzym momenćie. Do ia-kiey by to obłudy Dylłydenckich le-karzow prowadzić nie powinno , a lekarzom Itarego zakonu , mogłoby to dać okazye do iakiego urągania fię z Świętych Religii taiemnic. Gdziekolwiek zbyt wytworna Policya Twym zarządzeniem, wfzyftkie fprawy nawet i oboietne kserować ufiłuie,iz naganną ciekawością iwoie fzpera-ma , aź do wglądania w wewnętrzne famiiiow rządy , i do taiemnic domowych rozciąga , iluż tam żadney fzczę-śliwości cywiiney fzukać nie potrze- X 43 X zdemu do fmaku przypadnie, choć Logika i Metafizyka, n,e każdema Uczonemu fę potrzebne, jednakowym dziwotwornie uczonym Poli-hiftorom, Sylogifmy i argumenta, ty tak potrzebne iak Matematykom ' l . 1 ł> , coi dopiero tam z« uciemiężenie Baftąprc mu.'i ; gdzie fame powłze-ch ne Prawa fwènn grożnemi karami nawet do regułow*ntn oboietnych. fpraw ObyWHtejlkich fie wtrącaią W tym tylko Narodzie m zna fię fpo-dziewpć cnoty, otwartości i (2czero^ SC| , któren fię bardziey chwalebnymi zwyczaiami , i ni e/każone m t obyczajami rządzi, me zaś tam, gdzie mno* ftwo wym^drkowanych Praw i dy-ipozyoyi , ledwo nueizkańcom nie przypiluią, czym., iak . i w którj| godzinę: ma ieść, fpać, wftawać, odziewać lię, i iakiego kroiu fuknie 13°fió. lak wytworne zarządzenia, któ-re'"i famodzierHcich rządów, niektó-rzy rządzcy całe Narody ufzczęśli-Wiac bliłuijj , z niemałym podziwie* n'em tycii mędrców u artogłowneg® rcziunu fię to dzieie, iż zamiaft fko-iarzenm iakiego dobra, to fzezegól- )o( 44 X defînicye i demonftracye, a bez Me-tafizyki wyżfze nauki, nie wielki poftfpek fobie obiecywać mogą, do tego zachwyconym abftîrakto-Wym głowom, umknąć tę zawiłą naukę , to fię ich chciwość naby- nie fpokoyność i beśpieczeńltwo publiczne, te ich ulïawy kłócą, fpra-wy Obywatellkie bałamucą, a Naród do obfudney fkrytości, a przez to do nikczetoności prowadzą, z tego co fię iuż w tey materyi praktykowało , ledwo fi£ obawiać nie potrzeba, aby dla porownania, i na iedno kopyto naftroienie umyftów, któremu zrze-czonych Rządzców politycznych, kiedy do głowy nie przyfzło , aby nawet iedaoftayność fpofobu myślenia wfzy-ftkim wiernym poddanym nie przepijał, co zapewne nie wfzyftkim do i maku przypadnie , bo fam widziałem tak przeciwne buntownicze fub-iekta, którzy znacznych maiątkow W fwoiey Oyczyźnie odbiegii , a iak mówili przed exceflem rządu i porządku do kraiow nierządu uciekali. Jak nayrnniey Praw , ale przykładnie -zachowanych powiunoby bydź po- )o( 45 >C Wania tych goruiących ciemnych Jiauk, tym bardziey zaoftrzy, ze za temi wiadomościami za granice (tak iak niegdyś Greccy mędrco-wie , do Egiptu po Mythologie i Hieroglifiki ieździli ) biegać będą, a dla honoru Narodowego oświecenia , potrzeba, żeby wtzyfckie wia-domoście potrzebne i niepotrzebne* W Kraiu uczono. wfzechne^pohtyki Axyoma. To famo o Policyi mówić można; wLoa« dynie żadnych zarządzeń Policyi nawet dofłrzedz nie można, » beśpie-czeńftwo ofob i maiątków tak zapewnione, że nawet dla donolicieloW wody, piwa &cc: miedziane i cynowe dzbanki i ilafze na ulicę wyrzucają , a nikt ich nie weźmie, choć po kilka godzin leżgs Przemądre rozrządzenie Policy» Paryzkiey w nay-więkfzyin foliale by nikt nie pomieścił , która do tego kilkanaście tyfię-cy fzpiegow utrzymuie, a przecież; tam i w kiefzeni ciężko co przed rzezimiefzkami zabeśpieczyć ; ró« zność obyczaiow tę różność fprawo* Wania Hanowi, >C 46 )oC si;. 30.) Podobno ten wiek aie j^araz Hę wróci, żeby Teologia miała nad wfzyftkiemi górować naukami, i bydź panującą nauką, ale ponieważ całemu ftano 1 Du< no-wnemu ieft potrzebna, więc też w fzkołach publicznych uczona bydź powinna , a nie może bydź bez bardzo fzkodliwych konfekwen-cyi dla Rzeczypofpolitey do za-kątów Seminary ilkich relegowana ; K/ec/yp^fpolitey bowiem bardzo wiele na tym należy, aby każdy Xiądz był Obywatelem, i te powinności, które Winien Oyrzyźnie, przenofił nad wfzyftkie naftępne fwego ftanu obowiązki , zaczyni też pod oczami publiczności i pod dozoretji Edukarymey Magiftratu-ry, powinien bydź wychowany, a lîie zaś w zakącie Seminaryifkiey ©fobności, gdzieby fanatyczne na- >C 47 >( Uczyciele , mogli wpaiać w niego , ? °we tranfalpowe fentymenta i ma* Xymy, tak częfto fię fprzeciwiaią-ce obowiązkom Obywatelfkim w Narodach, w których Duchowieńr ftwo ma tak wielkie wpłynienie w moralność , iak w Religii Chrześci-anfkiey. Każdy Naród chcący w zepiutym wieku obyczaie poprawić , powinien zaczynać od ftanu nauczającego, bo za nauką i przykładem tego ftanu , gmin zwyczay-nie idzie; święte cnoty Duchowień-ftwa , powoli nayprzewrotnieyfze Wieki poprawią, a zepfute tego ftanu obyczaie, naycnotliwlzeNa-cye wprędce zepfuią. To zdanie by można licznęmi przykłady z dziejów poprzeć; doznała tego Pollka W pierwfzey połowie tego wieku , kiedy polityka Domu Safkie» go, dla zapewaienia w Polfzcze te- >C 48 >c go ftanu, któren wychowanie, nauki, i nawet lumienia miał w ręku, temuż pobłażaniem, darami, anay-bardziey prześladowaniem odfzcze-pieńców podchlebiał, bo nie wiernych przeciwników, i roftrząfaią-cych cenzorow,( żadne Duchowień-ftvvo na świecie cierpić nie może, gdyż mu daleko wygodniey, kiedy w Narodzie różności zdań nie mafz , bo każdy w ten czas naukom wierzyć, a nie (zperać powinien, a wten czaj* nawet ta prò-dna, ale rozumy polerująca Polemika , iuż nie ieft potrzebna, i iuż można fie obeyść bez przykrego przefzperania owych ciemnych fyvarliwych produktów prafs Rzym-fkich i Padewłkich, a nato miey. ice w daleko wefelfzy humor wpra-wiaiące produkta z pod prafś Wę-gierfluch fprowadzać, tak fie też i u nas )o( 49 )oC Î ' u nas ftało; wielkie dodatki ten ftan w rolkofzne życie wprawiły, a żadney nad lobą karzącey nie maiąc zwierzchności, ani tego o-bocznego bodźca dyfput i emulacyi, ttYufirał fię za naturalnym biegiem moralności, koniecznie zkorrumpo-wać, a gdzie na ten czas fzukać nielkażonych Aobyczaiòw, kiedy" źrzódło nauk i przykładów nad. pfute„ 36.) Ze Rycerfkie Tzkoły» fzkoły Rękodzieł i Iizemieślniczej,' iakich Autor żąda, byłyby bardzo Kraiowi pożyteczne, wcale nie Wątpię; żeby zaś do ich zafundowania i opatrzenia, mieli fię dobrowolnie przyłożyć owi gorliwi o poleplzenie Iofu Oyczyzny Ćpa-ci» i cnotliwe KlafztoryY,- których Autor wzywa, to wątpię aby dla ciężkości czalów, i fzczupłości do-U wagi • U >c so x chodów, które zaledwo na nieod-byte potrzeby kuchni, piwnicy , ftayni, pfiarni &c. wyftarczą , iego patryotyczne żądanie wypełnione bydź mogło , a nawet ten pro-iekt uflvutkowawfzy, znalazłby fięj zaraz drugi patryota, i dowiódł iż fzkoła Rolnicza, w któreyby teo-ryę i praktykę, tak Kraiowego, ia-ko też Zagranicznego rolnićtwa, w całey iego rozciągłości, zwfzy-ftkiemi różnych naczyń, pługów, fìewników &c. na rozmaitości gatunków ziemi rozrożnionych, z doświadczeniem na oddanych gruntach, do tego gofpodarlką Botanikę , i ogrodnictwo, leśnićtwoy wraz z plantacyą lafów , bydło-chow z konowalftwem, i całą we-terynaryą, a nawet owczarftw® » pafieczni&wo czy chowanie pfzczół* rozmnożenie iedwabniczek , i X 51 )o( îa gofpodarftwo w całey iego ob-fzerności, uczono, ieft bardzo potrzebna, bo gruntowe gofpodarftwo, iako iedyne źrzódło Kraio» wych potrzeb i doftatków fie po-PraWi, i z tey fzkoły bedzięmy mieli nie takich Ekonomów i Pod-ftarościch, którzy o tym nie tylkctf nie flyfzeii, ale nawet ledwo kie-wiedzą, iak Ikiba na zagonie złożona bydź powinna , i w prowadzeniu tych porządków by ni-Śdy końca nie było , a i bez nieb Opaćfcwach, w Klafztorach, i w 3nnych domach bardzo dobrze bywało, 5^0 Zawlze gorliwy o Oby-^ atelfką, a nawet o naturalną ka-ł człowieka wolność nafz Au-tor> nie póftfzéga tego, iż tak li-znemi uftawami, których pod pranym iy^orena chce mieć wpro- >C 52 >c wadzone, znacznie nawet w oboię-tnych dla powfzechnego dobra rzeczach, cywilfią obarcza wolność, i ten zakaz wyiazdu za granicę, byłby nowym♦ ogniwem do towa-rzyfkiego peta; zaprzeczyć temu nie można, iż zupełnie otwarte do wyiazdu wrota, czafem wiecey złego iak dobrego, lub korzyści dla Kraiu lkoiarzyły , zwłafzcza kiedy tępo ciężkie fubiekta, albo zbyt letkie podrygaćze, choć znaczne-mi pieniądzmi w tę fię wybieraią podróż, w których fię te prawdz^ głupie wierfze : Poleciała za morze z nadziei a tega : A nazad powru-cita gęga. I takie półgłówki za wywiezione fkarby, nie wielkie oświecenie do Kraiu wptowadzili, iednak choć fię powracali, częfto z nadwerężonym zdrowiem, i zepfute-mi obyczaiami, przecież te obco'- X , 53 X wania z polerowanemi Narodami , przynaymniey frogie umyfty ułagodziły , i los niefzczęśliwy niewolniczego rolnika nieco znośniey-fzym czyniły. A choć też trzpio-towate Peregrynanty, domowe cnoty i wady w infze obyczaie zamienili , iako to, pofpolicie piiańftwo w Iubieżność, politykowanie w żarcik i &c. przynaymniey nieludzie i dzikie okrucieńftwo w 1 i t u i ą -ludzkość przemienili, tąk iż pod temi zfrancuzałemi Paniczami, pod-danftwo iuż daleko łagodniey traktowane bywało , i może po części tym poftronnie ułagodzonym °byczaium , winniśmy zachowanie ^kięy. części rolniczych nędzarzów, z ktòrychby ftarożytna obyczaiów fr°gość, Kray iefzcze bardziey by. ła wypleniła; lecz czy te wojażowania fzkodUwe, czy nielzkodli- M 54 )°( we, przecież zobfzejrnego Pańftwą nie podobna zrobić klafztorną klauzurę, zwłafzcza że temu fpółko. U v 1 Ł waniu świat fwoie oświecenie , o-byczaie ułagodzenie, a nauki, kun-fzi;a i fztuki, poftępek i wydoflto-nalenie wianY> a P°^a faez tego obcowania , tak iak niektóre pdłą-czone barbarzyńcę Narody , pe-wnikiemby iefzcze w pierwiaftko-wym zoftawała Sarmatyzrnie; wfzak Wfzyfcy prawie owi ilawni Polacy, którzy fwoią Oyczyznę, fwemi ta-Jerieajni i cnotą wfpierali, którzy śmie Polaków w poftrorąnych Nacy-ach wflavyili, którycfi z tak głębokim ufzanowaniem iefzcze wfpomi-namy , do cudzych Kraiów wyie-£dżali, i po Zagranicznych Akademiach fię ćwiczyli ; przykładem tego ten nawet wielki Zamoyfiki, którego godną pochwałę nafz Auto* >( 55 )oC wdzięczney wyftawia pamięci. Kiedy fię wiec z doświadczenia o-kazuie, że te podróże wielkim u-Wyfiom nigdy niefzkodziły, że ich owfzem wydolkonalaiąc w naukach * wiadomościach, coraz więkfze o-swiecenie w Kray wprowadziły, za-czym też Francuzi podobno temu C-iewinni, że Polacy fwóy Kray tak mało kochaią, iak Autorowi fię zdaie, i niż mi pokaże między temi Obywatelami, którzy ani Guwernerów, ani cudzych kraiów, ani Francuzczyzny nie znaią, kto* Tzy ani ftroiu, ani mowy nie ot*-mienili, a których liczba nie iefc ^ała, którzyby z prawdziwego patryotyzmu, choć z połowę z zby-■waiącego nad pierwlze życia po-trzeby, maiątku , gotowi łożyć na ratowania Oyczyzny ( nie wycią-ofobiftey iey z niebe(pieczeń- >Ć 56 )o( , {lwem życia obrony , choć i to iefi: powinnością każdego Obywatela) znaczną iefzcze liczbę ; to rai pozwoli o tym mniemaniu: że Francuzi fą winni temu, że miłość Oy-czyzny tak rhoeno nadwątlona, po-wątpiwać. Gdyby exkuzowanie fiebie, i prawdziwe wyftawienie przyczyn niefżczęśliwych przypadków na tym zawiflo, aby na pierwszego nawiiaiącego fię po-jfhonnego winę zwalić , mógłby ia-./fci Patryota Hollenderflti tym fa-rnym prawem, fatalne dzifieyfze rewolucye fwego Kraiu , na Pola* iòw złożyć ; wfzakci i my tak lak inne-Narody mieliśmy i mamy fwych awanturników, Którzy po Kamfzatce , po Madagafkarze, po Ameryce, i po infzych Kraiach, 4 dziwotworne fwoie awantury roz- nofili , i niemniey iak Francuzi choc )°C 67 >( też w mnieyfzey liczbie w dziejach awanturniczych fię wflawili, a te piefpokoyne burzliwe duchy, chcąc gwałtem w Kraiu zatrzymać, zapewne dobra powfzechnego w niczym nie pomnożą , i owfzem wewnętrzną fpokoyność zawfze kłócić będą. Jakże dopiero zamknąć ^yniście przed przemyślnym Ku-jpcem , któren po nowe doftatki z Kraiu w fwoich handlpwnych fpe-luilacyach wyieżdża, albo to wyi-ście trudnić chciwemu fię dofkona-lenia w Twoim rękodziele rzemieślnikowi, a rozciągać ten wyiazdu zakaz na tych Kawalerów, którzy V Cudzbziemłkich woylkach, z ta* ką dyftynkcyąfi z flawą dla-Naroku Polfikiego flużą, częfto z ob-f 2ernemi wiadomościami Taktyki i ^polobu woiowania do Kraiu po-^racaią, byłobyto te napełnione r V , >C 58 X chwalebną ambicyą zacne Obywatele do gnufności przymglić* boby może czaTem fam kaprys Magiftfa-ckich Ofob nad tą częścią rządu przełożonych wyiazdu im zabronił» Nie ieft to moim ufiłpwaniem zu" pełnego zbiiania tey dobrey myśli Autora, lecz fzęzególnie wyftawie-nie nieporpyślney konfekwencyi , która nadtp zakazami obarczona, cywilną wolność za fobą ciągnie; i z iaką oftrożnością takie zakazy ftanowić należy, aby lekarftwo nie było gorfze nad famą chorobę} ponieważ pierwfze impręffye wpojonych w wychowaniu fentymen-tów, tak fię głęboko w dufzę ludzką wpaiaią, ze ich nawet widzenie lepfzego nie łatwo wyglu-zować potrafi; zaczym też nie bar. dzo obawiać fię potrzeba, aby ia-kiegokolwiek rządu Obywatel, miai D°C 59 >C » ✓ ; Hę tak zaraz zakochać w innym , choćby też oczywiście Iepfzym od ïego Oyczyzny rządzie, albo ze* by też nieco nabrane przeciwne zranią nie miały bydź przytłumione , gdy znowu w fwoim Kraiu iaki ^zas przebywa. Oftry Lacedemoń-C2yk zawfze na wefołych Ateńczy-z pogardą iak rią zniewieścia-kuglarzòw fię fpoglądał, a Aten-czy k wzaięmnip z politowaniem nad mniemaną mizeryą tych politycznych pokutników fię patrzał. Wfzy-fcy nafi wielcy ludzie zoftawali znowu Polakami, iak tylko w granice Oyczyfte powrócili • nię potfzeba fi? nawet tego obawiać, aby nam nafzego rządu Monarchiczni pod-dani mieli zazdrościć, nawet świeżo w niewolę zagarnieni Galicyanie, na których iak nad ubogim chorym nowicyulz L,ekarz wfzyftkie iady )o( 60 )o( doświadcza, Defpotyzm wfzyftkie formy rządów probuie, iednak iuż o nas zapominać zaczynaią, i bardzo pięknie i wefoło fię bawia. 30.) Choć dzieło tak wielkie myśli i zbawjęnne propozycye za-tyieraiące, iak te fą Uwagi, nie należy z wyboru flów przetrząfdć, i porywczo iaką. niewłaściwość wyrazów Autorowi przyganić, choć , teź honor literatury- wyciąga tego oftrzeźenia, aby tak ważne maxy-my powabnieyfzemi uczynić, i przez przyiemność ftylu do czytania zachęcać, zaczym też zofta-wuie Grammatykom z, profefTyi , decydowanie czy fię należy z Autorem; mamkow i laików; czyli też niamek i lalek mówić. Jakie zaś biedy w edukacyi pochodzić mogą z tych nieżywych pofąźków , ia-kiemi dziecinne lalki, wiedzieć >c 61 >( fiie mogę , kiedy fie Autorowi nie podobało, co za gatunek lalek pold tym wyrazem rozumi, nam posiedzieć; w tym fię zapewne wfzy-fcy zgodzą, że dobrego charakte-ru rozumne i cnotliwe mamki, piagniti , i cnotliwe uczone nauczy. Clele, nierównie do wychowania dzieci byłyby lepfzé, nad ten tuo-tłoeh głupich kobiet, i ciemnych nieuków, lub trzpiotowatych Guwernerów; gdyby byio w czym Wybierać, i gdyby nawet oświece-*** rodzice, częfló nie byli przykurzeni do powierzeniafwoich dzie-Cl » pierwfzym fię nawiiaiącym, ie-2e^ ie chcą mieć wykarmione, i nłe zoftawić ich bez wfzelkiey ędu-kacyj. Roztrząśrtienie wfzyftkich Patryotycznych zbawiennych zdań 1 n^}sli Autora, nad edukacyą tu powiedzianych w za bardzo rozwle- >c 62 )oĆ kîe, a nudne moralizowanieby mnie zapędziło, gdybym chciaî wewnetrzny walor każdego projektu z ofobna okazać î iego po*-dobieńftwo , lub moralną niepodo* bnośe, w exekûcyi tu wyłufzczyć? bo chcieć do ièdnëgo razu eduka-cyą publiczną i prywatną, według zamiaru nafzego Autora, od wfzy-ftkich' wad oczyścić, i zupełnie do-ikónałąi zrobić, byłoby to cały Naród prźeftworzyć , i potomności W pierwfzym po pas pokoleniu wyli awić tak wydolkonalone i nienaganne towarzyftwo, którego iô-fzcze pod flońcem riiè było, a u-ikutecznièniè takiego przedfìéwziè-cia, daleko trudnieyfze, iak gdy" by kto chciał krzywe od wiekov/ wydrążone koryta Rzek profto-Wać, kiedy z iedney ftrony wyłoicie góry, a z drugiey nieużyte X Ó3 >( fkały; to dzieło, ieżeli wcale nié podobnym nie czyni, przynay-niniey ludzkie fiły przechodzi. Prawodawiïwo. 490 ^ Arzekania Autora na kro* tkość wymierzonego do Seymo-wania cza fu, iż nie potrzeby Rze-czypofpoIitey czafém i ale czas leY potrzebami rozrządza, i na iq-*ie niektóre wady, tak % dziś iuś P^awiedliwemi zdaią , iż w publi-c*ności te narzekania iednoftaynie ^tarzane wfzędzie ftyfzeć mo-Co zas daley o tey wfze-°cności liberi veto mówi, którym ^ Powiek wnifzczeniu niemal ^2'elny, iak Stwórca w ftwo-2eniU ' i to Iłowo ; nie pozwalam, T asnie w oppozycyi z Bolkim at» tak i£ ja^ mówi Autor >c 64 x ieden obywatel ftaie fię wfzyftkim,1 a wfzyfcy niczym; w tę materyę nawet i wdawać fię nie śmiem. Co tei teraz tym mniey potrzebne,' kiedy zdroźnośó owego mniemanego wolności Bożyfzcza, do tego' powfzechnego przyfzła uznania, iź o tey delikatney zrzenicy iużdzis z takim beśpieczeńftwem mówić I pifać można, toć iuż rzecz do fwo« iey doyrzałości dąży, i fama upadnie} bo przed 30. lat nie życzył® bym był Autorowi po takim napi-faniu, po Polfkim świecie fię prze* fufzać, bo gdyby zaraz po napifa-niu o Ikutec-znym rad fpofobie , ila* wny pamięci X. Staniftaw Konarflti był fię na iakich ziazdach nawinął», niewiem czyliby go świętość Kapłańskiego charakteru i pofżanowa-nie iego wielkich nauk od infultoW było zabeśpieczyło. , 50. X 65 >c go.) Tak, fię dziś wfzyftkie nie-mai głofy na to w publiczności Zgadzaią, iż Polfzcze w Panowaniu naftępflwa potrzeba; iż przy tyni inoim wrodzonym wftręcie, do uznawania inlzego (po Prawach} nad fobą przewyżfzenia, prócz fizycznych i moralnych przymiotoW* i żebym uznawał nad fobą Panowanie niemowlęcego Kopronyma, dlà *ego , że go w purpurowe pieluszki obwinęli , gdyż w tey mierze prawdziwie ieftem zdania tych A-taerykanow, którzy w uftawaclt nowey fwoiey Rzeczypofpolitey napitali ; iż więkfzego ab/tir dum nie-tna(z iak to wierzyć, iż czloWielc do Panowania nad ludem fię rodzić może, nieśtriiem fię nafzemu Autorowi fprzeciwić, iż familia «Panuiąca Polfzcze, teraz ieft potrzebna , a w infzym mieyfcu dokłada, Uwagt E 3t>c 66 )óc iżby tìièócJ włóczni e îednëinu z n'ây-^otezniéyfzych Domów ten Tron W dżiedzi&wo oddać potrzeba. Nie źarziicarn tu tey trtidnośći, na któ-ren Dom by głofy pogodzić riiożna , àie pytam Hę , w którym z tych PomoW Panuiących wielkich Iudzi> prawdziwie do tak żawikłanegc? fzqiù zdatny chby zńaleść można Ì W tyćh 'Fanfiiliach, ktòré fą Panii-iącemi W Europie, i wielkiêmi Mo« ĆarftWami rźadźą, farYiowhicfztwo, rozkofzê, i ^odchfébfïwa, otacza* r&ca ich płaTzcząca podłość, tak té ź"iemfRie Bofbwa po Więkfżey czf-sci zepfowały i-odrodźi?y, ze procśJ cfumy, uporu, pr'ezUmpèyi, niecierpliwości , żadnego fprzeciWienis nie ćierpiąćey i zaciętości, fedwo W którym iaką ifkierke fizycznego w go fu , i p'ierwiaftkowych natury fentymentoW, i wewnętrznego ^ X 67 tzucià ludzkości znaleść fnożnai fcomnieyfze Domy, których ambi-fcya wyrown^ Wania drugim, ief-cze ożywiała * i których fiły Okólne bpory natężały, albo niebefpiecz^ert-&Wa w tey nieprźeftanney czynności utrzymywały; która iedyną ciała i dufzy ifeft fpi-ężyną; iako tal t^omy ; BrahdébUrQci j Sabaûdzki f ^runświcki, i niektórych mniey-%ch Xiążąt i których fzczęśliwa bierność w tym natężeniu utrzymywała, tak że fcałe fzeregi na-wielkich ludzi wydawały; zdaią fanią propozycyą Autora bydż exkludòwatte* bo te mniey-fze Domy W początku, nie do* Jyó doftatećzriie i by nas od napaści poftronney ńife mogły zaflonić; Dom źaś. Brandeburlki, ktòremii Autor riie bardzo fprzyia, podobno-% był za bardzo niebefpieczfly dìal >C 6s >( îiafzey wolności, zwłafzcza , źe fierez zupełnie zgadzam zrozfądnym zdaniem iego, iż Polakami nitat tak dobrze rządzić nie może iak Król Polak. Cały przenikniony, i aż do u-przedzenia napełniony nayfzaco-Wnieyfzą prerogatywą nie rodzić 1ię żadnego wfpôtczîovrieka poddanym , lecz bydź poflufznym dobro-wolnie obranemu rządzcy, to uczucie wfzyftkie moie zmyfły, na wymyślenie iakiego fpofobu nie zawodnego do EJekcyi prędkiey, fpokoy-ney, w wyborze rozumney, nie pair-cyalney, korrupcyi nie podpadaią-cey, a za cel fzczególnie fzczęśli-"Wość Oyczyzny maiącey; w tynl fmażeniu i dręczeniu mego mózgtty wfzyftkie używane i nie używane obrania fpofoby przepędziłem; Eltf-kcye uiritim, przez Polłow* przSti >C 69 )oC zebrane po całym Narodzie fisru-tynia, przez obranych Elektorów, ledwo nie ez rzucanie lofu , ana-refzcie prze- pewnąKomnaiflyą., na-Przykład Edukacyiną, powięklzo-obranemi Kommilïarzami z ^,2yftkich Woiewodztw, dozor ^aiącą nad Seminarium czy Nowi-cyateni Królów i Miniftrow, z których Komtruliarzow , aby każdy zawUe miał Candidata in Petto ( iak Włochy mówią ) wfzyftko mi fię to przez głowę przewinęło; przecież ttióy dowcip daleko nie doftarcza-1^cy , aby nie zawodny wynalazł Srzodek, a co daleko iefzcze ieft rzeGz trudniey ('za , aby naypozor-niey'zy z tych fpotabów, mo.gł zna-leść powlzechną approbatę, a obiecywać lobie powlzachne przekonanie , w tak rożnoftronney mate-ryi, byłaby to niemnieyfza pre« >C C przefadna Pollka tytulatura, tytuł JNJayiaśnieyfzy zarowno z Panijią-cym Królem nadawa, któ/ym wfzy-ftkim krwi Królewfk»ey Ofobom » dla utrzymania okazałości tey nay-v/yżfzey ialności, bardzo licznych dochodow potrzeba, gdyż ta ieft różność między Patryarcłialnym ' Monarchicznym rządem , ze W P'erwfzyni Patryarcha czy Oy-pałą familię i,ywi > a w ^rugim poddani Pana i familie 'eSP utrzymywać mufzą; albo kie-dï ta famil ia rozniolłfzy po równych Panuiących domach pofagp-"we pretenfye, po nieiakim czalj^ Zgaśnie , Cqż za mnoftwo Pretendentów do takiey fukceflyi, ktprzy fwoie Prawa orężem popieraią, a każdy z fwey ftrony wiernych pod* danych do poftufzeńftwa zwołuip, z Przykazem złamania jiarjtu tym M 7* W wfpół-obywatelom, którzy fię równe prawo maiącego, przeciwnego kompetytora ftrony chwycą. Doznawała wfzyftkich okropnych filutków tych pretendentlkich woien, między Domami Yorck i Lancafter, Anglia niemal przez wiek cały; na początku nafzego wieku Hi-fzpania , w śrzodku tegoż Dom Auftryacki, a za świeżey pamięci Bawarya; cożby iefzcze za liczny lzereg Pańftw przyt©czyć m«ożna* W których fukceflyonalne woyny więkfzego fpuftofzenia narobiły, iak nafze Elekcye. Jakież okropne fce-xnynié wyftawiały światu na widok, niektóre Panuiące Domy, nim po jzgwałconey wolności na Tronach fię umocniły, przy każdey Panowania odmianie. Nie dawnemi cza-fy w Danii okazywało fię iefzcze $o ftrafzne widowiflio woyny, mie- >C 73 )oC dzy panuiącą Familią i Narodem, kiedy w famy m momencie (konania Króla , wf/.yftkie bramy pozamykano , mofty pozwodzono , harmaty po kafztelàch i wałach nie z ftrony pola ku nieprzyiacielowi, ale namia-fto naprzeciw obywatelow rychto-^ano, infze wfzyftkie morderfkie ^chiny z zbroiowni wyprowadzo-110 » a żołnierftwo wfzyftkie wrâz 2 ^vorfkiemi fatellitaimi i fzepacza-1111 Pod bronią dzień i noc ftalf, dopóki Naród nie zrzekł fię natu-r.a!ney i człowiekowi właściwey wolności , i niewolę nie zaprzyfiągf. *°dobno wfzyftkie burze zaiadłey ^°yny domowey, nie mogą w o-Czach Filozofa wyftawić okropniey-LS° obrazu, iak ta poftać pra-Vney tyranii, w któreyby fię ia-n'e> P°kas;owała fzkaradna prze-do ktòrey dumne fa- 3oÇ *?4 )o( ^ mowîadztwo prowadzić może tafty iż te przyrodzoną naturalną czułość, do tego krefu przytłumi, \ż ?samiaft płacenia naturze w okropnym momencie utraty Autora fwe? go iefteftwa rzewliwego trybutu, wyrodny od natury fyn, fzczegòlnie jmyśli zabefpieczyć wyniofłą fwoią ambicyę, przez flrąfzące brząkanie niewolniczym łańcuchem, aby przez momentalne go rozwolnienie lud nie domagał fię przyrodzo-ney fwoiey włafności, to ielt ieże-Ji nie naturalney, przynaymniey cywilney wolności, i nie określit mu fam o władz twa granice, choćby ipu tei doftoieńftwo i świetność Tronu zoftawił. 5 a/) Pomiiam ślepy traf lofu W tym proiekcie, lecz tylko to na* mienię, źe ponieważ według tey propozycyi Sęytim Elekcyinego M *75 )oC potrzeba , więc już wfzyftko nai®-» dno uczyni, czy Woiev/odowie f jCzy wfzyftkie Stany Króla obiera?-*3» ponieważ zarówno, tak iedna iak druga Elekcya, znacznego cza-wyciąga, a dla zapobieżenia Wfzyftkim intrygom i cudzoziem-^'mfąkcyom, potrzeba żeby Bezkrólewie nad dni, anaywięcey nad tygodni kilka trwać nie napgło,tjm dożywotnym Elektorom, iakiemi-by byli Woiewodowie , by wiecey ïï!c nie potrzeba, iait żeby fię za czafem. w fwoich dpftoieńftwaćh dziedzicznemi zrobili, a mielibyśmy piękną liczbę Suweranow, i ^ tych Elektoraeh wielkie poda* kièriftwo z Imperium Rzefzy Nier ^^ckiey. 56-) Nazwifikà któremi rządy rozróżniono, iako to Defpotyzm< Qj'garchia, Ąriftokracya, Demokrą; x 76 >c cya, &c. niemal razem z udano-wieniem towarzylkiey fpóìeczno-ści fą wprowadzone: zaczym mógł Autor te ffcarożytne nazwifka cytować bez dołożenia: ia to nazywam Oligarchią &c. gdyż te na-zwitka nie teraz fą wymyślone, ale tak dawne, że ich początku nawet odkryć nie można. 59-3 Wielka prawda, ze roz-pryśnione fily Republikanckiugo rządu , nie długo opierać fie potrafią ziednòczoney przemocy Defpoty-zmu; lecz gdyby też można w wolnym rządzie zakonferwowac cnotę, duch patryctyczny, i zachować go od wfzelkiey korrupcyi : zapewneby nayogromnieyfze Monarchie , przed dzielnością małych Kepublikanckich Narodów, iak niegdyś naywiękfze Mocarftwa, przed iednym miaftem Rzymem drżały* >C 77 )oC Montesquieu rozfądnie za fpręży-wolnego rządu, naznacza cnotę, co to famo znaczy co patryotyzm, miłość Oyczyzny # i ten wfpaniały ^zafunek maiątku i życia, dlafwe-S° Kraiu; a w którey kol Wiek Rza* C2ypofpolitey ta fprgayna iefzczs n!e nadwątlona , lub cale fkrufzo-Tà » nie bsirdzobym życzył zie-dnoczonym flawet De fp,otom, taki Naród zaczepić i bo zapewneby doznali fkmku tey dzielności, którą wfpanlałe męftWo , machinalną biętlpść takiego woyfka prze-v,'yżlza , którego porufzaiąca fpre-^yna ieft boiaźń. (t) ) Gdybym chciał p rze wy ź fza i a c£ przeinoc , którą ma nad IV:tuka woy* iiva^ naydawnieyfzego ćwiczenia , od-V»azna waleczność nowo zebranego! Ochotnika , dowodzić licznemi przy" Kładami z ftaroźytności ; zapewneby" fei pattvzanqi fztuki TakèycZn&y t 3°C 78 Jo( 6%.") Aby Korpus Legislacyjny był aawfze na pogotowiu, aby mógł na każdą wyciągaiącą.potrze-bę V/ całym Rżeczpofpolitą fepre-zentuiąeym Maieftacie, prawodaw-* tze rozpocząć czynności, tego fa-*--------—•—------- którzy o wewnftrżney wfpaniałey waleczności ledwo iàkie wyobrażę* ńie maią , a całą fiłę na machinalnych porufzeniach i obrotach wdyśi fka zafadzaią, odpowiedzieli; że pcf wynalezieniu prochu i machin wojennych, tak flę też fpoTòb Woid-wania odmienił, że bez poprzedzonego ćwiczenia z nówetni zaciągami,' fchoćby też natchnięfemi naywfpa-nialfzą ofiarą Za Oyczvzne, naprzeciw regularnego woylka ofltnć lię nie można ; ale mi c> wyzwoleńcy nauki Taktyczney pozwolą przytoczyć z parę przykładów naizego wieku, na początku którego w Szwecyi farmę chfopftwo z właffney ochoty , prolto od rolniczych i kopahiych robót ż ról i pól zgromadzone, znie-fio do fzczętu regularne Woyfko Dnu-lkie, które to Króleftwo w niebytno-jfrci Króla ( Karói XII. na ten czuS X 79 X potrzeba wyciąga ; żeby źaś tai prawodawcza władza zawfze zgromadzona była , tego nie widzę w prawdzie potrzebę , gdyż nie mam do podawania tyle proiektòw iak w Benderze fiedział) ogniem i mie^ cżem puftofzyło ; a co wiecey , nà poprzedzonym bataliię zpotykaniu , Uformowany Regiment Jazdy tych "wieśniaków, którzy oklep na brono» "Włokach fiedzieli, a pałafze na powrozach przypafane mieli , cały Re» giment Gwardyi konney Króla Duri» flcie go tak porazili, że tyle żołnierzy z życiem nie tifzło , aby było można doftateczną ftraża pozoftałe Sztandary okrywać; a w teraźniey-fzym jat dziefiątku , 8oa. zbieraney drużyny Amerykańlkiey, pod Kom-» mendą Generała Morgan isoo. ludzi Wyboru woyflcaAngielfldego, podkom-mendą Pułko wnikaTarleton, w okolicy Kopwenstak porazili, że tenPułkownifc przefzfo 8o°. łudzi tak zabitych , i*» ko też i w niewolą zabranych utracił » a to takiego woyfka, którego podobno żadne Europeyflcie woyfkrt w regularności i W wal«canoś«i, Iłitf trzewvżr^-i >C s° >C nafz Autor; iednak decyzye tego punktu, zoftawuię biegieyfzym na-deronie w Polityce. Co zaś fie tycze połączenia tey władzy, z mocą wykonywaiącą , na przeciwko tegobym fię z mieyfca mego owâ mało znaczącą cząftką głofu, którego mieć mogę w publiczności § iak nayfolenniey zaproteftował* Wfzyfcy filozoficzni Statyftowie t i wfzyftkich wieków Politycy, iak naydowodniey okazali, iż gdziekolwiek więcey nad iedną z rządzących władz ieft w rekach iedney Oloby, iednego ftanu, albo iedne-go zgromadzenia, tam żadney wła* ściwey niemafz wolności; a co więcey w takim ziednoczeniu naywyi-fzych dwóch Władz rządzących } żadnego czuwaiącego ftanu nad ftanem, i władzy nad władzą, do-fcoru nie^malz, a bez wfzelkiey zwierz- >( Si >C zwierzchności, albo przynaymniey Upomnienia , nawet towarzyftwo z Aniołów złożone z czafemby fie nieco nadpfuło,J co w niedołę-żności ludzkiey ieft dowiedziona rzecz, że każda ludzka uftawa koniecznie zwolnić i pfować fię mufi kiedy kto tey machiny ieżeli nie nowe nakręcanie, przynaymniey iakim potrącaniem , albo odporem «Wolniony , albo zbyt przylkorzo-ny ruch nie ożywi , lub wftrzy-rnuie. W rządzie władz cywilnych» à nie Władz politycznych , tak od przepifow prawodawćtwa, iako od dozoru wykonywaiącey władzy dependuiąca władza fądownicza w przeciwney fzali, tak mało zawa-zy * źe te złączone władze, w żadnych czy dobrych czy bezprawnych czynnościach, iużby żadne-So odporu nie miały. Gdyby zaś Uwagi F X 82 >C ta naywyżfza władza do tego pudla u fie zapomniała ( co i między naywiekfzami cnot Bohaterami nie ieft rzeczą niepodobną) aby miała krzywdzić Obywatela, albo u-cifkać cały Naród (bo o złomaniu praw nawet nie wfpominam , bo te do upodobania znofić £ ftanowić może) ta naywyżfza władza} do kogoż fie udać! do tego Bofiwa, co światem zarządza, iak nafz Autor mówi , to ieft bez wątpienia rada wielce buduiąca, gdyby tylko światowi politycy na niey polegać chcieli , bo tym fpofobem mógłby kto żalącego fie o iaką krzywdę, do oftatniego Sądu Bolltiego odeffać; gdzie nieochybnie krzywdziciel fprawiedliwą karę odbierze, gdy* by tylko Ukrzywdzonym do tego czafu cierpliwości ftało. Od równoważności wydziału, mocy r°* 3°C S3 >c f %m ftanom lub rządzącym Magi. raturom ponadawaney, w których tak ^%ftkie riaiezdne, iako też odpór ne fiły, fą umiarkowane , tak 12 przy uftawicznym fię z fobąpa- °\vaniu, i przefiłowaniu, przecież lGc'na drugiey przemodz nie zdoła; a za równie wfzyftkie rządzące wła- » lą intereflowane wzaiemneęo Ha r i • * » «ebie czuwania, z-awifla' pra- p Cl2'vva każdego wolnego Narodu C2ęśliwość, à całości Pańflwa i W0lri0s'ci trwałość, nie ńaiakieyś ^'ginaryiney iedności, którą fobie 3" cy nafi Autorowie w głowach a która chyba miedzy Pa- terfkierńi, ale nigdy mrędży polo- 10^nenii Narodami mogła fię kie- J 2naydować, ale na tey wfzy- 0/-yvv:aiącey emualacyi, i te- S° ł°wnowaźnego fit podziału, ta' vvdzity a harmonia wewnętrzna )o( 84 >C zafadzafię, choćby też czarem ni® co burzliwą bydź miała. Kto chce widzieć tę prawdziwą iedność, niech idzie do Mofkwy i do oryentalnych Panftvr, ale niech ią nie fzuka W wolnych Narodach. Wfzyftkie o-fobifte fiły i przefilenia , do iedne-go centrum dobra powfzechnego wyrychtowane , to nawet kłótnie i fwary, ieżeli nie koniecznie na dobro publiczne, przynaymniey na więkfze obiaśnienie wfzyftkich ma-teryi, i na utrzymanie w Narodzie owey żywey zapalczywości, ktò* ia wfzyftkie działania orzeźwia/ a od gnuśney niedołężności i zatopienia fię w fpokoynych rofkofzach, jftrzeże. Lubo fię dość obfzernie Hamieniło, że upatrzona przywara w rozłączeniu władz prawodawczych od wykony waiacey ieft wcale imaginaryina , mufzę tu ni© >C 85 >( c° ofnowę textu mego Autora wyprzedzić dla uniknienia pomiefzania materyi i nudnego powtarzania, niektóre reflexye nad naftępuiącym °ddziałem tych Uwag powiedzieć na karcie 71 i 75. znowu Autor na r°zdzielenie tych władz narzeka, i 2a wielką tego rządu wadę poczy. tuie, że Naród przez Twoich Re-Prezentanto\v na wykonywaiącą ^adzę, to ieft Radę Nieuftaiaca. nai2eka, nie które ich czynności Pogania, i tę Radę w iakimfiś ma Pocieyrzeqiu, nie moia rzecz roz-trzafać godziwość, czy nieflufzność tyeh n»rzekań, ale w tym przekonany ieftein, że zamiaft upatrywania \v tey uftawje jako w e y wa- dy ' to na takowym palowaniu fie iii nalegających j odpierających, 1 na tym Wzajemnym na Piebieczu-^aniu, cala dolkonafość dobrego >C s6 3oC rządu zawifta, choć wcale utrzymywać nie myślę , aby częfto vy tych przygąnach rfie miały fie dziać pokrzyy/dzaiące niefprawiedliwo-ści , bo to ięft los wfzyftkich ludzkich Liftaw, że do nąywyźfzey zbawiepności coś kopięcznie nagannego przymiefzać fię mufi ; z natury żaden człowiek zwierzchności i dozoru nad Tobą cierpieć nie lubi, a uwolnić go od tey przykrości , to albo dumne fajnowładz-fcwo fobie przyrpści, albo w ro-fkofze i gnuśne piedbalftwo wpadnie, a na ten czas laine przypomnienie mu iego powinności, buntowniczym będzie kryminałem. Zeby u nas tylko można prawoda-wćlwo czynnieyfzym zrobić, iego pfitryotyzm oświecić, że z bur^y i hafefow nie ''wiele dobra dla Kze* / x czypofpplitey wyniknie9 że tylko \)o( 87 >( konkludowane mądre rezolucye, Jakie zdrożności poprawić , i bezprawiom w naftępnym czafie za-pobieżyć mogą, takowe maxymy mówię, gdyby można powfzechnie ^ umyfly wpoić, to te fwary i, Przygaqy, zarriiaft co złego dla Kzeczypofpolitey, owfzpm wiele dobrego uczynić powinny \ gdyż takie dyfputy wfzyftkie umy$y w tym rzeźwym natężeniu utrzymują, bez których wfzyftkp powoli ^gnuśnieie. Ruguymy z 1 itérât u-Ty wfzyftkie próżne uporczywe dylputy, i znieśmy ową przykra, a Częfto nierozumną grubą kryty-» a nowo wychodzące produca literackie , iuż nie owe przezornie wyftawione prqpozycye, dowcipnie wytłumaczone prawdy, J przezornie twierdzome mniemania, ^ecz nabrzmiała czczych iłów na- X ss 3°C dętość, albo grube faifze bezwfty-dnie za fzczere prawdy wyftawio-ne, zawierać w fobie będą. Tą prawdy mufiał bydź przenikniony oW flawny literator Paryski, którego imienia fobie przypomnieć nie mogę » gdy odrzucił ofiarowane fobie mieyfce w Akademii Francuzkiey» i nieprzyiecia tego z znaczną pen-fyą złączonego honoru, zaktòryni fię wfzyfcy uczeni uganiaią, te izczególnie Akademikom dal przyczynę , mówiąc: a któż was i wa* fze dzieła będzie potym fądził• Niechay woyfko nayreguiarniey fze i nayporządnieyfze , będzie zofta-wione przez iaki czas, bez czuwającego dozoru , i opuści fwoie popify , i częfte mufztry, to to w prętce tak zkozaczeie, iż ffë' wne żołnierftwo Prulkie przenoi®* ni fię w Ordy Filiftynow. F°' >( 89 >C pieważ ta zamiana nieuftannego Seymu w Kommiffye, czy Radę, którą Autor na karcie 77 proporrne, nie rozdziela prawodawczey Władzy, od wykony waiącey*, gdy ź te fame Ofoby do ułatwienia tych fpraw fzczegòlnych, mufzą bydź użyte , które fą ziednoczone z Kor-pufeńi najwyżfzey Władzy, a za tym zoftaie fuppozycya , iż tchną duchem tego prawodawczego ciała; więc też w niedoftatku prawa, zapewne fobie fami go utworzą , 3 nierozdzielna całość pewnikiem tego nie zgani, co nayprzedniey-cześć tètro ciała uftanowiła. w O propozycya wzięta z Rządu ■^ng'elfkiego, wcale to zdanie pożerać nie może; bo tam choć Par* lament przemienia fie w Comité, dla roztrząśnienia pewnych fpraw f2czególnych, przecięż żadna wy- M 90 )°C konywaiąca Władza nie ieft przy tym prawodawczym zgromadzeniu , która lzczególnie przy Króla i Minifterium zoltawa, a zaczyni w tym powfzeęhnie pochwalonym rządzie, wykony waiąca Władza zupełnie od prawodawczey ieft oddzielona, a to rozdzielenie wcale nie przefzl^adza aby Król z Narodem nie formował iedno ciało, bo tey gruntowney fentencyi, którą Autor na karcie 75 n api Cài, że Król 1 Naród, koniecznie iedno ciało fliładać powinni, nikt któ-ren nie ieft z rozumu obrany, nie zaprzeczy ; choćby też nie miał o tym zjednoczeniu takie wyobrażenie, iakie o tym złączeniu może mieć Turczyn, albo dzifieyfzy Duńczyk. Tego nie można mieć za złe na-fzemu Narodowi, że zawf;se był )o£ i (jl >( troflUiwy o fwoie prerogatywy i ^Oiności, aż do podeyrziiwoścf, •aie że ten wfpaniały Naród nie chcący żyć w Anarchii, obifcrai-ae Królów i Magiftratury, przecież Niechciał im bydź poflufznym ; że itanawiaiąc mądre i zbawienne Prawa, onych fam pełnić niechciał, i Pa iych Rządców, którym fam pieczą nad temi prawami oddał, za to fię oburzył, kiedy go do wy* P0inienia tych włafnych fwoich u-ftaw, według fwych obowiązków chcieli przymufić; że ta wyuzdana rozwiozłość, do tego go czafem Przywiodła, że wykony waiącą wła-co raz bardziey określał, a 1)4:1 końcu tak okrępowował, że Ui/C ledwo iey wolno było bez o-bia^enia delikatności wolnych u-Zow ' 0 wypełnienie Statutów fię -mówić, a przecież nie przeftał X 9- >C ten Naród Prawa ftańowić ; że Królom w Paktach przepisywał różne obowiązki, a zarówno na nich fię oburzał, za wypełnienie, i za zaniedbanie tych przepifów, nad tym naywiękfzego dziwaćfcwa, i bez przykładu w dzieiach ludzkich poftępkiem , wydziwić fię nie można, i to fprzeciwiaiące fię zdrowemu rozumowi dziwaczenię, chyba wiekfze oświecenie umorzy , i po części W3>rkorzeni, iakby fię iuż dofzło do tego ftopnia poznawania, a pofkromiłoby fię dzikie pre-tenfye, tych napaftnych roftrząfi-cielów cudzych poftępków, którzy żądaią zamierzonych filutków, a na fprawuiące tych fkutków śrzod-ki pozwolić nie chcą. Bądź to tych badań i przygan ścifly.m ograniczeniem, bądź tei hańbiącym tych dziwa&w wy Szydzeniem, iuź nie >C 95 >C ttiafz fię czego obawiać z nafzytn Autorem, aby Exekutorowie pra-Wa z boiażni tych hałaśliwych narzekań, mieli ręce opuścić, i żeby dla uniknienia dziwacznego ftrofo-^ania iakiey niefpokoyney gło-wy » mieli zoftawić prawa bez e-^ekucyi, kiedy reprezentuiące Na-r°d prawodawckie Z gromadzenie, 2aròwno o zaniedbaną exekucyą, lak° te£ 0 rofzczone famowładz-tWo trofkliwe, pochwali wfzyft-kie chwalebne czyny władzy wy-lt0ny\Vaiącey, tak iak zdarzone ^drożności zgani, bezprawia uchy-» i onych powtorzeniu, fwemi u. Gwarni zapobieży, Uftawyiwy-r°ki wfzyftkich Narodów, Rządów, 1 ^aSiftratur, zawfze duchem pier-Wiaftko^ey formy rządów, a ztąd pochodzących dobrych lub złych axym, zdrowego lub przefądne- X 94 M go rzeczy wyftawienia, i C 95 >C gryzącego fumnienie mola, trun* kami uśpić, Ow wzór cnot pa-tryotycznych. Kato Utycki, dzień 1 noc od ftóp do głowy uzbroiony, 2 wyrychtowaną włócznią, przebiegał Kraie fwoiey Rzeczypofpo-1 itey f wszędzie fzukaiac ratunku dla upadaislcey wolności; lecz na Upomnienie świętych Iłów : Oy-czyzna, Wolność, Prawa, Honor -Narodu, wfzędzie znalazł głuche ufzy, albo nic znaczące, niedołężne, konającego patryotycznego ducha weftchniéhie} wfzyftkie ie-go patryotyczne perory z wiatrem fpełzły, bo iuż pierwiaftkowacno-ta dawnieyfzych Rzymian zgaffa, która od wprowadzonych bogafrw, a zatyrn idącym zbytkiem zupełnie przytłumiona była. Jakże znie-Wiesciałe Obywatele mieli bronić Wolności, kiedy ich ciała oflabio- >C 9Ó )°( ne rofkofzami, nie pozwalały im ciężkiey nofić broni, i na oczy-wifte narazić fię niebefpieczeń ftwo* albo czynić ofiary części maiątku ; litòry im cały , iuż na rozmnożone potrzeby niedoftarczał. Na-daremnieby nawet iaki Monarcha rufzony wfpaniałomyślną ludzkością, chciał udarować niewolniczych poddanych wolnością, któ* rey użyć bez poprzedzonego przy-gotowaniaby nie umieli. Ow ko-' ronowany Autor Xięgi Anti-Ma-chiawela, wktòrey wfzyftkie przewrotne maxymy, a święte prawa ludzkości wynifzczaiąćey fzkara-dney polityki niegodziwego, czy* li fatyrycznego Pv1 achiawela, zwy* ciezkiemi dowodami zbiia, a na to mieyfce ftanawia ufzczęśliwia' iące rodzay ludzki, pełne fp>*a* wiedliwości i filozoflczney ludzko* ści )°Ć 97 X ^ći rządów Reguły, które iednak porwany przëz ambicyą i chciwość* tale mało w praktyce wykonywał.-Fryderyk IL Król Prulki, mówię, zagrzany fentym&ntami filozoflczney ludzkości, które wyczytał ź Dziel owych przyiaciół plemienia ludzkiego , i źaftępców świętych praw ludzkości fiìozofow Kofmópolitow, Cży Obywatélów całego świata* na początku fwego panowania fcHciał w niektórych fwoich Kraiacht ftany Prcwincyonalne przywrócić i * dla tego zwołał Szlachtę Prulką* Ila Seym do Królewca, ta z rado-Sna nadziëia źiechawfzy fię, cała tr^y dni obrady fwòiey, kłóciła fié ^ Ipierwfzeńftwo, à dla klafîyfî'' kowania dawriieyfzych Graffbw j baronów i Szlachty, od poźniey-fzey tiédynie fzperali pò Dyplomâ-* *ach, i podobnemi ważnemi zatrtì-Uwagi G >C 98 >C dnïali fie interelYami, co widząc Król, fkafiował ten ziazd, mówiąc,: poniewaÊ Szlachta Prufka od wolności i obrad odwykła, więc ten ziad kafluię. Toby poniekąd można rozciągać, do przypufzczenia do Obrad publicznych Deputowanych od Miaft, .którym ftaroży-tność niefprawiedliwie tę właściwą każdemu Obywatelowi należy-tość odebrała , i których Autor z chwalebney żądzy dobra powszechnego, chciałby mieć przywro* conych, bez dołożenia, gdzieby chciał mieć tych mieyikich Reprezentantów pomiefzczonych j czy maią tak iafc w Szwecyi, w Rze-fzy Niemieckiey , niegdyś wOa' nii i w ifiFzych Pańftwach, olo-bny Stan w fwoiey włafney Izbie formować , czyli fię też w Izbie Pófelfk.iey maią mieścić, gdzieby >C 99 >C p dol"10 dla owey przefądney ^gaidy, którą Stan Ryoerlki w ^'iiksch Europy Narodach, prócz Anglii i w H o Jandy i , na ten fla-6tny a bardzo pożyteczny ftan °g sjda, nie bardzo figurowali, zwła-CoTa ,eze!lby tylko tych Miaft ^znaczących, które (Verni do-. at ^tni, i oświeceniem nad kra-f erni '"tere/Tami, mogłyby cos do Zdaniem' i Przykładaniem ^ P^vfzeçhnego dobra iaką cząft. IiczbUyZCZyn,C' ^zczupła ich • przewyifzai3cą wie/ością; >Sle przytłumiona była. Si onadj0,"aS te w'zyft^ie rolnicze obiory"01'., 1 floiTlianych chałup ïHy Ł'órych IVI i a fi a m i nazywa- nia - ' P°P}'zedzonego oświece-Łracj ^'Sotowania, do tych O- ' Od te r ' 'CZnych Przypuścić, to b° i niewolą znikcze- G a Jo( ioo )oC jtiionego motłochu, któren naWefi nie żria fwego mieyfca gromadź^ kiego iritereliu, a-o prawodavVctvvie? cywilnym , i polityćźriym , *nawe£ żadnego nie ma Wyobrażenia, chyba nikczemne niewolnicze rtlilcze-nie, albo iakie Wrzafkliwe bydle" ce beczenie , nie zaś rozumne iakie Obrady fpodzićwać fie można, i powôliby fzczegûlnië Wodzowie iâkich fa'kcyi, krzyki' Twoich par-tyi, ich głofiimiby powiękfzyli, a nie wielka ztącf dla Rzeczyporpo^ Irtey korzyść że Czopowe Go-rz afe zane w Wârfzawie nieco pòy-dżie w gore. Tek co ieft rzecZ tïudna , ieżeli wcale nie podobna# od pierWfźego zamachu z zepfu-tytn ludem co zbawiennego dla dobra pofpolifego udzfałać. Na kort-cù panowania AugUlta III. kiedy powfzechna korrupeya naywyz" )oC i©i >C fzego dofzła ftopnia, pokazywano i \y Lwowie ubogich nedzarzów bogatego Szpitala, znacznemi Włościami opatrzonego; na moie zadziwienie nad tym uboftwie przy takich doftatkach , powiedziano mi, Admioiftracya tych Dobr,.cały cyrkuł wfzyftkich ftanów, i różach kondycyi ludzi przefzła, a ttic Hę ubogim nie poprawiło; Ar-Pybifkupi, Kapituła , różne Prała-*•7 i Xiçza , Panowie, Szlachta, ^agiftrat i przednieyfî Miefzczanié, *** przemianę temi Wiolkami za-TMdzali, a ubogich ledwo plewy 2 (*ych włości dofzły •, w porò-Wna^iu owych czafow z nafzemi, *a P°c\erzi-ja wynika konkluzya, iż rr,y luz p wiecey iak dziefięć procentu poprawili, kiedy pomimo tych niefzcześli wych rtwolu-» które fię w Rzeczypolpolitey >Ç ioa zelarżyło , przecież dawnieyfze dzikie obyczaie znacznie ułagodzone. Ciemna a chlubna doterò . ' . j :. . , . , . < ruewiadomosc, znacznie oswieco» • .4» 4 ■ na , edukacya poprawiona, Admi-flracya fprawiedliwości przykładnie wykonywana, Władza wykony waiąca i rządzenie dochodów publicznych uftanowione, i zgoła duch przemyflu i dowcipu w całym Narodzie ozy wioriy ; a to porównanie rodzi pochlebną otuchę, ze z czafem możemy do.yść, w o-swieceniu, obyczaiach tegokrefu» któren mógł kiedyś nayrządniey-fze polerowane to warzy ftwa u-Izczęśliwiać. i że iuż nam nie będzie potrzeba z gminem pofępnych Moraliflo\y, na Królów, na PanoWV na Duchowienftwo , na Szlachtę, na Polpolftwo , i ledwo nie na 0* patrzność narzekać, gdyż nafzey )oÇ 105 )o( bezrzadności żadne fzczegolnie rządzące, albo rządzone Stany, lub °foby. lecz forma Rządów przyczyna była, gdyż wfzyfikie mie-fekańce iednego Kraiu , za wizę ta-kiemi beda, iakiemi ich edukacya utworzy, prawa uformuią , i duch Narodowy nadmie , nie ów niedo-ftatęk imaginaryiney iednoe'ci, któ-nam Patryocyczni Moraliści za> *vlze wyrzucali , i ledwo nie prze* Pływali wielkość i formę dufzy ^^ywatelfiiiey , i miarę ciaîa , nad którą wyraltać nie był powinien. Lecz zupełne przez liherktm rumpo znifzcżenie prawodawczey Wła-dzV, i nieczynne uczynienie wy* ^°ny Waiącey mocy, wfsyftkich n!erządów i bezprawiów były przyczyną? a te'gwałty i rozboie, kto.' le. -Autor na karcie S3> opifufe, które nam zapewne nie wielki ho- >C ?°4 )°C pop czynią, łatwiey ustanowić nięm obostrzonego, a pod pilnyrfl (dozorem trzymanego Sądu, wykorzenić : iak owemi patetycznenai perorami , które m i polityczni nauczyciele fzkaradność takich lu* jpieztw wystawiać ufiłowali. Zgadzam fie z tym zdaniem Aurora na kar: 63. wyrażonym, iź fam wiek nie ieft mądrością; ie-jinakźe niektóre urzędy i funkcy® potrzebuią doyrzałego rozumu, i tego doświadczenia, które tylko lir cznych lat przeciąg naddawać może, a które nawet przedwcześni talenta mieć nie mogą , i żeby przea f^dziwość tym urzędom iakąś Iko-iarzyć powagę , a nie podać ich W jpośmiechowilko, Gdyby u nas te-•igo mądrego przepifu lat pewnych yiie było, uyrzelibyśmy może nie raz w Prawpdawczey świątyni, tę >C 105 )o( Przedwcześnie mądre dziecka, w których JJ. 00. lub JJ. WW. Ma-*ki wielkie rozumy tak ukryte u-jpatruią, że ich żaden infzy, prócz niacierzjńlkiego byftrego wzroku doftrzedz nie może; Światu chciały pokazować^ aby miały tę pociechę fluchania z Galeryi ich piikłi-^yeh głofow, choćby też na ich obranie wielkie fum my łożyć przydało , Władza Sadownicza. *7$.) ^ïle wiem co za zrządzenie ^zę zdania tak rozróżniło, że ufta-^ Ic^nie fprzeciwić fię mufzę kochą-îlemu Autorowi, którego tak wiel* ce P°vvażam i fzacnię, kiedy m fundamejjpie pierwiaftkowych ftą- >C io 6 rożytnych zwyczaiow, znowu mu zaprzeczyć mufzę, aby Sądownicza władza od wykonywaiącey koniecznie, iak nafz Autor pretenduie, -była oddzielona w wfzyftkich wolnych towarzyftvyach, gdzie Prawodawstwo zoftawàfb przy zgroma» dzonym JNarodzie, ftatecznie moc iądząea przy władzy wykonywa-iącey zoftała, także Monarchowie lub Rządzcy oraz byli Sędziami W tych wfzyftkich (prawach , w których fami ofobiście intereffowanemi % bydź nie .mogli, a w takich wist-fnych fporach, *na Arbitrów kompromitowali , gdyż ta Sądownicza iako Prawa exekwuiaca władza, ieft poniekąd częścią władzy wykony-waiącey, a zaś w tych obfzernych Pańltwaoh gdzie taż władza temu wyftarczyć , ani nawet tym zatrudniać fie nie mogła, ullanowiła, )o( 107 )of lub też przez Obywatelow obranych potwierdzała Sędziów, îonym przez fwoią powagę, te iey właściwą cząftke władzy udztęliła , ia-lioż wfzędzie iefzcze pod imieniem Królów i Rządzców, ofkarżonych pozywaią i wyroki fwoie wfzyftkie Wydawaią Trybunały. Wcale tu nieieft moią myślą przyganić tey Konfly tucy i, która te Sądy od Tronu oddzieliła , bo to ielt za zbawienna uftawa, aby co naprzeciw niey mówić można, tylko na ści-śleyTze wyłufzczenie fundamentalnych pierwfzych uftąw- towarzyskich okazanie, iż ta Sądząca moc 2 wykony waiącą nie ieft w żadnym pogodzić fię nie mogącym fprzeci-wieniu, ,choć ie też gdzie Prawa albo zwyczaie rozdzieliły » tak iak \y Polfzcze gdzie Sądząca władza od Królów oddalona,ale nie można >C ics )«C mówić, żeby tą rządka wylcotia-Jącey władzy ijn odebrana była, kiedy zwyczay Królom w wfzy-ftkich prawie Sądach zafiadać i fen-fcencyonować pozwala. Prawoda^ wćlwo zaś w żadnym wolnym rządzie nie było, i nie ieftzwykony-Waiącą władzą złączone, i gdziekolwiek Ile te dwie władze ziedno-ezą, tam niech fię lud z wolnością pożegna. 83- l?0 Przy niewiadomości Praw, nie mogę fię wdawać w raz-trząśnienie tego co tu Autor o Sądach kryminalnych mówi, i ciężko by mu podobno zaprzeczyć, aby w tych u&awach nie było iakich. przywar. Bo też to nayiftotniey-fze Prawo, intereduiące życie ho* nor, i maiątek człowieka, w pol^-rowaney Europie iefzcze ledwo gdzie leftnię co obia«nione , i w tey }c>( io9 )oC ïkzEpôde, kiedy nietyiko wexîo-i infże mnieyfzey wagi Prawa, àie też próżne ceremoniały i dzie* èinfivvà niektórych Dworów, aż do "udności w wfzyftkich bzdurftwacii Pra\Vnie uftanówiońe ; ta zaś kryminalna formalność, w ciemney ^arbarzyńfkiego wieku, opifow zo-fàawiorta. W tey polerowney Fran-cyi gdzie tak pięknie tańcować i spieWać uczą, którego Narodu chlubne niektóre Ofoby na nas Po-làkow iak na iakich Barbarzyńców poglądaią; te kryminalne Sądy w daleko fą okropriieyfzym ftanie iak u nas, świadkiem owe liazne różnych Sądów prawne zâboyftwa* fetóre im Zaftępcy fodzaiu ludzkiego Filozofowie wyliczać, i Wyrzucać nie przeftaią. Na honor Narodu śmiało twierdznć można, że ii nas £*ędzey popełniony kryfciinał be** }o( no )o( kamie fie przemknie, iak żeby niewinny miał bydź ftracony* chyba to czafem ink mnie upewniano przed Konftytucyą Koku 1768- do Trybunałów cum parçitis inquifitionibus przywieziony , iak i o złoczyńfbwo obwiniony, przez to, źe mu oczywiście źle z oczow patrzało , i wiele pięknie pifanych Mańifęftow od dalfzego i nudnego dochodzenia,Sędziów dy Ppęnfowało , na śmierć zo-ftał fkazanym ; iednak niezawadzi-łoby te obwinienia trochę wiecey trudnić, i aby tylko na dowiedzionych faktach fię zafadz^ały, a mniemany Delikwent mógł lię odwodzić, leżeli ma na to dokumenta , i świa» dećlwo , a gdyby mu fię zdawało, że Sąd païcyalny, aby mu wolna była zoftawiona appelacya, bądź to o decyduiący wyrok do wyżfze-§0 S^du, bądź też do iakiey Aka* m )o( demii , w którey facultas Juryftow 1 Doktórów Prawa, wydawaią u-^nawania fwoie Prawne o legalności, albozbytniey frogości ferowanego Dekretu ; zkąd zaś wziąść fun-dufz na żywienie tych ofkarżonych Więźniów? Czy go pobożni Xięża Trynitarze zaftąpić ma^ą , czyli też zkąd inąd ma bydź wzięty, tego decydować nie mogę, gdyż tonie ieft w moiey mocy; ktożkolwiek fię przyłoży do takiego utrzymania przy życiu , nie przekonanego więźnia, godzien nayżywfzey wdzięczności od całego człowieczeńftwa, i taka dobroczynność właśnie przy-ftoyna Miniftrom nayświętfzey Religii, którą duch i uftawy naygo-rętfzą miłością bliźniego tchną, i cały fwóy zamiar na dobroczynności zakłada. . '' >Ć lia )o( 89.) Że fię JJ. WW. Staro fio» Wie za czafem opuścili W Twoich obowiązkach, pod ktòremf fwoië Sfearoftwa dzierżeli, to bardzo naturalnie zatym iśc mufiało, że nacf niemi tey przynukaiącey władzy nie było , bez kfcòrey wfzyftko świecie gnustjieie; fpuftofzałe zaś Garnki w prędkim czafie bed^ naprawione, i Kancellarye oporzą* dzone,iak tyiko Prawodawcza władza ttftańowi lekWefìracyé Staroftwv jZa naymtiieyfzey opiefzałośći do Wiedzeniem, aby t dochodow té wfzyftkie i'puftofzeilià i nowe potrzeby wyftawMone były, to iak wy-fconyWaiąća władza tey ufitawy do-pilnuie, uyrzemy wprędce reliait-rowane publiczne gmachy, porządne Kancellarye, i Archiwa. Kupi' y°( 115 }oc w /i upiectwoi $ 0 lOiąetegó trudno, iak Ail. or z deklarowanym wftretem prze-Metafizycznym abftrakcyont,» c. *)olitycznych Uwagach, nad iy-ClSm 'ednego flawnego Miniftra,-^°8ł zapędzać w głębokie fzpe- i -h P0cz^tkowych u^:aW' natury 5 Ciętego w źyiące ftworżenid pierwfV« instynktu, które bada»' nia tylko w tych ponurych fzpera-ńiac 1 Ukoinycj, mędrców, a zatyrri % dzi^ach Klaffycznych nie zaś W ^wagach nad Kupiećtwem mieścić «Ç powinny; żeby zaś dobroczyj hy Wfzystko oźjwiaiący i przy źy-c<« zachowujący Stwórca, dofwO-* 1 kreatur miał powiedzieć: mo-nieylzy ftabfzego zwyciężay; toi &tù'Qg.i Tjr >C 114 >c iest taki fophism, któregoby moznd metafizycznym, moralnym i fizycznym bluźnierstwem nazwać, którego okropne fkutki w naturze nie widziemy, bo ani Słoń Wielbłąda, ani Jeleń Sarnę, ani Byk Barana , zwyciężać nigdy fie nie kufi , gdyż go do tego ani instynkt, ani żaden interes nie wiedzie. A co fię temu tylekrotnie powtarzanemu i za axyoma nam podanemu wyrokowi iefzcze bardziey fprzeciwia» ieft to: iż Wilk nie równie flabfzy od Konia i Wołu, przecież wiedziony potrzebą włafney konferwacyi * tak często te daleko mocnieyfze żwierzę zwycięża. Cożby za zgu* bne wytępienie w naturze fię dzia* ło, gdyby tak nifzczący instynkt W stworzenie był wpoiony. Opa' trzność Stworzycielfka, formuj0 organizacye drapieżnych źwiei*2^' X 115 X do trawienia miefiwa, a nie ro-^in, nie mogła bez fprzeciwienia ^Çfwoirn włafnym zamiarom, bro-tymże źwierzogryzom , żywić żyiącemi ciałami ; lecz zamiast faworyzowania nifzcz^cey drapieżności , opatrzyła flabfze stworze-1113 » ov^ą boiaźliwą ostrożnością , która ich od zdrady chroni; a nà-d^Wała im tę fzybkość w nogach, ^rzydłach, i fkrzèlach, która ich Przed zgubą i^nofi. Na wielką pociechę ludzkości,' tego fzkodliwe-So natchnienia, ani w tych ręku' natUry żyiącyćh a od nas nazwa-nych dzikich ludziach, ani też w Polerowanych Narodach nie po-strzeSatny, aby z iamey wnętrzney pobudki , człowiek miał iiabfzego Zwyciężać , chyba go interes przy-^łafzczenia iakiego owocu, odzywania iakiego połowu » zazdrosna 'Ils iló )o( miłość kompana niecieipijjca, lub iaka krzywda rozdrażni , û wpole' rowanych towarzystwach , ani wo' ienni zaboyćy, ani nawet kaci, ni-Logo darmo niechcą zwyciężać» aîe im za to zapłacie trzeba. Niei-chayże ta Opatrzność , która czu-iva rïacï konferwacyą flabfzych, dobrotliwie broni, aby to zdanie ni® było ńigciy za rfxyoma przyiętey bobyśmy i wf/ystkie ftabfze towa* rzystwa pewnikiem byli zwyciężę" ni, i podgarnieni pod przemoc potężnych famodziterców, którzy by już nawet nie ufiłowali ufprawiedli-wiać te fwoie łupieztwo, owein1 pózorne m i wywodami, któremi icW ïvïanifesta tak Wytwornie fą o kr#" fzone} gdyż by im dofyć było tÇ początkową natury ustawę ptz#' toczyć : mocnieyfzy flabfzego zwf eieżay. Owe prgewfotney fìloZ0* >C "7 M Tyftema woyny wfzyftkich» przeciwko wfzyftkim Hotiefa, nic gorfzego w fobie nie zawiera, a przecież człowiek z natury nie ieft zły, iak go iego czarny pędzel m^juje. fZczególnie interes, smbicya, chciwość, a naybardziey Powabność owey flawy, któr$ Dzie- iopirowie, Panegiery ści, podchleb-cy » i Poetowie, tak nieroftropnie publicznym zaboyftwoni, W twoich mowach i pifmach udzie-îlli» Więdła człowieka do zwycięża człowieka. Gdyby po wizy-, ftkie wieki zamiaft ubóftwienia tych zboieckich Bohaterów , fędziowie ^"praw ludzkich, filozoficzni Auto-r°wie, te rozboie temi fzkaradne-Arbami byli malowali, które lni Przynależa, mielibyśmy w Ętzie-lach mniey świetnych czynów , 3 c?t°wieczeńftwoby mniey wyte- X ï*8 )oC pione, i uciśnione było. Gdyby Alexander 'W. był wiedział, że go wfzylcy fprzyiaiącey ludzkości Fi' lozofowie, będą mieli w obrzydzę' niu » i że go temi czafy ieden Autor AngieKki porówna z odważny*11 rozboynikiem Bagshot, byłby za* pewne fwoiey dzielności granice przepifał, ą nie ploridrował i ra* bował ęałey Azyi, a całemu świa* tu zniszczeniem nayhandlowniey' fzego Miafta Tyrii nié fzkodził, a dzikiey zapalczywo'sci okrutny»11 morderftwem kilkudziefiąt tyfięcy niewinnych 5 a całemu światu p0' sytecznych Kupców, na krzyż0 przybitych nie nafycił; wykwintne pochwały przewrotnych Oratorów i Poetow Greckich , próżną eh!11' bę w nim wznieciły, zaihigiWaC fobie na takową admiracyą i P0' chwały, co też iawnie wyznać >C 119 >c S^y w niebefpieczeńftwie i nay-^ieklzych trudach zawołał: *' O »> Ateńczycy , wieleż to ia cierpię, s> dla podobania fię wam, i abym »» był gQ(j nym wafzyck pochwał,, ^dyby te izafarze Iławy w Twoich P'frnach i mowach, byli fwoie pochwały famy m tylko obrońcom Oy-czyzny fwoiey, zaftepcom wolno-Sci» i broniefelom niewinnych fą-fiadów, od napaftnych naiazdòw da^li, wieleby był rodzay ludzki vvoien uniknął, bo te nigdy nie Pochodziły z inftynktu natury, ale 2 chciwości doftatkòw, albo fla-których potym. zemfta prze. drżała , j między niektóremi Na- r°dami, wiecznemi prawie uczyniła. 9*7-) Choć w prawdzie uczony j ainal Przepifał reguły Handlu ia-eby bydż powinny, gdyby mia- 120 )oC $y cały Naród ludzki ufzczesliwiaé, me zapędzał fię iedpak ten rozfą? j}ny Autor w chimeryczną Spherę imaginacyinego Kupiećlwa, ale ię-go ftan aktualny , tak iak go prze-: tìQQC wprowadziła, i iak fie między fnocnemi i ftaberni, między ofzu? ftnemi zdziercami, i rzetelnemi poczciwcami praktykuie, opifałzmąr dremi uwagami nad tym fpołko-waniem Narodow różnych części świata, przy tkliwych narzekaniach na gwałty i bezprawia , które te święte węzjy. łączące wfzyftkię l^arody w ipdną Rzeczpofpolitąi r £argaią i ro?ry\yaią. 98 ) Nic zbawiennieyfzego dla plemienia ludzkiegoby hydż nie mogło, iak żeby Monarchowie, i Mar giftratyry Republikanckie, chcieli Vjlìuchac rady l'Abbé de St: Pterv&, i nafzego Autora, i z całego ro- )o( 121 )o£ dzaiu ludzkiego uformowali iedną związkową Rzec/.pofpolitą, ale ze to ziednoezenie i pod złączoną władzę fię poddanie, niecier-piącey dependencyi Monarchow wy-yiiolłości , wiele im do fitiaku bydź nie może, i że piérwfzey potęgi ^locąrftwa , nie łatwo fię podobno wyrzekną Burmiftrzowanie nad rnnieyfzerni Pań (lwami, a z tych pinieyfzych Potencyi, te które przez ^koncentrowanie i natężenie wfzy-f^kich fił fwoich fą na fa r wzrastaniu i daleką lobie urościł* per-fpektywę , nie przychylą fię do tego wiecznego związku , któryby im wfzyftkię drogi do dal-fzego rozfzerzenia fię zatarafq-wał. Przeto też cnotliwego Xię-jdza, przez JJ. RoulTeau obrzerniey pbiaśniony pfoiekt, podobno nie tak prędko iefzcze uikuteczniony będzie, a tym czafem w tym fta >C i2- M nie, w iakim zoftai^ rzeczy na tym świecie, tak polityczne Towarzyftw zbiory, iako też cfobifte iefteftwa, roufzą w zoftawionych im miey-fcach, ciafnych czy obfzernych , fwoim obrotem krążyć, i odporną filą, okolnych ciał napierające .fi-}y odpierać, i podobnie iak o-we milionowe światy , i różnego rodzaiu ciała, po niezmier- ney Niebios obizerności krążą, a * wzaiemną attrakcyą, i repulfyą w równi, i w tych regularnych obro« tach fie utrzymuią, która nieuftąn-ną ftanowi harmonię, z których gdyby ieden zatraci wizy śrzod-ciągł-ą moc , a w różne części powierzchowności, te centralne fiły bcz\ związku porozprofzył, niechybnie od przewyżfzaiącego w mafie i w fiłę Luminarza,by^był porwany, albo od błąkaiącey Komety na fztu-ki pokrufzony. X 123 )o( 99. 100.) Wrpolne Prawo każdego człowieka do ziemi, koniecznie w podział tey ziemi, w to-Warzyfkie i w ofobifte włafnoście, ittufiało bydź przemienione, kiedy rodzay ludzki tak fię rozmnożył, 2e ani famorodnemi produktami, ani łowami zwierząt, ani ryboło-ftwem wyżywić fie niemogł, i koniecznie do uprawy roli i zafiewow udać fię było potrzeba, a tych gruntów zapewnie nikt uprawiać zechce , kiedy każdy może mieć Prawo zbierania, i pafania na tym-' gruncie; więc dla tey że uprawy, Potrzebą było prawa włafności, bo ttiało gdzie widziemy, aby iakie ^polnie żyiące Ordy, miały fię bardzo tą uprawą zatrudniać; więc to ielt niewolą przemyflu , iak Autor mieni, ale owfzem iego zachęceniem. Ale nie wiem na co Iłu- >C *24 >C zyę maią te fzperania początko* wych przyczyn, różnych naftę* pnych powodzeń, w takich Uwagach gdzie o rade do ocalenia Oyczyzny i poprawienia iey lofu rzecz idzie; te głębokie wyfzukan e pierwfzych przyczyn różnych zdrożności > mniey fa potrzebne. Gdybyśmy też narefzcie na fundarpencie natury prawa , oczywiście dowiedli, że ten ludzkiemu rodzaiowi w ogólności bardzo pożyteczny , ale nie równy podział ziemi ieft niefprawiedliwy* to to bezprawie tak mocno ugrun-towane wiekami, ugodami i Pra* wami, tak utwierdzone, że go cała zgraia Autorow, Filozofow, i Prawników nie wzrufzy; zofta' wmy więc te wytworne badani^ izkolnym Mędrcom, a wróćmy do właścityey tym Uwagom teryi, j< 125 >c 3oo.) Jak żadńey rzecz- fizy-fc- ncy ani moralney wcałey naturze ktòraby była ogólnie zła ^lbo ^°hra, tak też Kupiećtwo fwoia mieć mufi, i przeświadczyć 2$> że handel bardzo wiele z tych °d Autora długim regeftrem wy-1CZonych niepomyślności za fobâ 1:ì&nie, alg wfzelako z tąd wnofić e rnożna, żeby W obfzernym Pan* Ule^Kupie( 126 )oÇ Òafz Autor na karcie roi. powtarza, że za czafem Narody o iedne-go Kupca woynę będą więdły, nie jeft taką zdrożnością ; iakby fie za pierwlzym weyrzeniem zdawać mogło, i cała hańba takiego pofte-pku fpadłaby na ten Naród, któreti obcego Kupca Ikrzy wdzi, albo rnu fprawiedliwości odmówi; te zaś rządy,' które aż do porwania fiędo broni za każdym wfpółczłon-kiem Twego towarzyftwa fie uy-muią, nic nie czynią przeciwnego pierwfzym towarzylkińi związkom, w których fię cały Naród zobowiązał, każdego fwego wfpółczłonka złączonemi filami protegować.Gdyby wfzyftkie rządy od dawności przeniknione były tą prawdą, że winny dawać proteltcye każdemu obywatelowi, możebyśmy nie byli utracili, ów za Jagiellonów kwitną' >( 127 >C cy handel* bo upominaiąc fię aż do wydania woyny obce Narody, 0 Ikrzy wdzenie przez łupieże i rozboje fwoicli Kupców, które rabunki nafz Autor na kar: 85. opifuie, przymufiłyby były pokoy lubiącą ■Rzepltą do fkutecznego zapobieżenia tyni bezprawiom, aby nifzczą-cych woien uniknąć, a trafunkowo obrażona ludzkość, prędkoby odebrała była fatysfakcyą. Traktaty handiowne bez uciążliwości włalney 1 bez ucifkania obcego, na fundamencie fprawiedliwości i rozumnego kierowania Kupiećtwa zawarte,1 nic w lobie zdrożnego nie maią,o-wtzem oznaczaią przykładną pieczołowitość rządów o fwoie Kupie-ćtwo. X Pollka gdyby fię od dawności chwyciła była tych politycznych z poftroimemi ugod, to handel rozumnie kierowany, a nie po- >C ì-8 >c rzucony ślepemu lofowi, byłby lié znacznie rozkrzewił, więcey Kraitì-Wi korzyści prźynioft; a tak ć fto w fzale zyfkii i firaty, nie fla£ fie był tak fzkodliwym dia Kraiu* gdyż i w tey części działań ludzkich, nie ograniczona wolność tak iak w Wfzyftkich innych czynach i może fię ftać fzkodliwą Z tychdo-ivodow mufiano nawet żadriych o-brębow niecierpiące rolnićtwo, vï niektórych Kraiach zakazami ob* ciążyć, kiedy fzczególnie Więkfztf dochody z fwych gruntów kalku-łuiący Rolnik, zafadzał one winnicami, morwami, farbierfluemi Ra-l-zeniami i ziołami, częfto' ria pier-ńiądzach od głodu Umierał ; taâ trofkliwé o dachowanie życia twoich obywatelow, rozumne rządy i muliały dla pomnożenia zywnośćł te zyfcowne plantacye czafem a ièh X 129 )o£ lch Wykorzenieniem okryśiić, albo Wcale zakaz ać. JO-0 W zepJfafcyro wieku nadaremne zawfze będą ulitowania i'ządq\y na raptowne wytępienie zbytków; wymyślny nałóg prędzey Pokarmu i rzeczy pierwJfzey potrzeby , iak przepychu i zbytków od-%pi, a ch ciwosc zyflvu, wynay-d2»e tynączne drogi do wprowadzę-Couirabatfdo zakazanych towarów. Cala delpotyczność famo-władztwa zmarłego Króla Prufkie» S°, wfzyftkiémi furowemi ząkaza-*^i , oftremi karami i pilnym ftrze-2eniem , nie mogła zabronić w pro* Uadzenia kry ioni o kawy, ï iey zby-tnie używanie zmnieyfzyć. Potrze-' ba wpr20cjy obyczaie poprawić, i Skromność wprowadzić , nim fię nawet o takie zbytku pohamowanie P°kufić można5 zażywana w tych Uwągi i >C *3° )oC zakazach zbyteczna oftrośc, z alit' dnieniu gorzey iak vfroyna fzkodzić może; zchvvytSna wielka liczba Kontrabandzirów , z czynnych Ol-bywatelow, porobi więźniów, a konfiskaty i grzywny, przeiltocz^ ich na uciążliwych żebraków, albo na niebefpiécznyeh r o/, boy ni ko w i złodzieiow, a îagodnieyfze pobłażanie, ciągnie za fobą pogardę zakazów, i urąganie fie z tych it-ftaw. Takie olzczednicze przepr-fy łatwe fą do wprowadzenia tani, gdzie lud nieutraciwizy iefzcze piei'-wiaflkowey proftoty i cnoty, nie if* puścił i'efzczé z reku wodzy fwey chuci , i nra iefzcze iakież nad namiętnościami panowanie; tak owcii zbiór ludzi z różnych Narodów, W którym to ziednoczenie rozróżnianych umyflow fprawuie tę wrząćf fermentacyą, kcóianieiako umyli/ >( iżt )oC do pierwfzych praw natury wracaj Boftońćzykowie prędzey fię wyrze * kii ulubionego trunku herbaty, niź bez ich włafnego zezwolenia włożone na te ziółka cło płacić mieli.-Pràed kilką laty czytałem w wiadomościach publicznych, iż w Wło-izech w małym zakątnym miafte-czku , Arędarz rzezi i mięfiwa , przełożywfzy Gubernatorowi po» fcrzywdzaiącą go nifką cenę tego' miefìvva, którą ftratę całkowemi kadłubami, i ćwierciami mięfa, talfi iaiao Gubernatorlkim oczom do-Vi.odł, iż zezwolić mufiał na pod-niefienie kilku baiokow na funcie; ^daiwieni tą drogością imefzkańcyy boleli wfpolnie tygodniem predzey poft: wielki zaczynać , iak dawać tey otuchy łakomftwu. Nadaremni pfzykazy rządu j a narefzctà "ievrezesn» ulitowanie famo kupca; i 2 >c 152 X iż z miłofierdzia przykładnego , a-by mu fie mięfiwo nie popfuło, przywrócił taxe do dawney ceny: zawzięty lud dla ukarania chciwości, ftatec.znie całeośm tygodni pościł ; muf! to bydź lud iefzcze nie «zepluty, choć w fkorumpowanym Kraiu. Częfto gornieyfze przykłady i porufzenie tey mocney fprężyny umyflu ludzkiego , iakim ieft próżna chwała, i boiaźń fzyderftwa* z łagodnością bez wfzelkich gwałtowności, więcey fkutkuią iak té groźne zakazy i furowe kary, do których fię zazwyczay zwykły V ♦ dawać defpotyczni rządzcy, c° frogością chcą zarządzać Judzkiettf1 umyftami, nałogami, a nawetrnia' rą i fpofobami myślenia. Tak przed kilku wiekami w zakazie nofzema złota i frebra na fukniach Damfki^1' przez dołożenie; iż od tego z \ >c 133 }pC zu excypuie fię wfzyftkie nierządne kobiety, żony Katów , i inne nieuczciwe ofoby, którym owfzem przykazuie fie dla rozróżnienia ich Dam zacnych . aby galony no-%, to fprawiono ; iż w Fràneyi Jefzcze przed terminem wyznaczonym zakazu tych bogatych fukień, iuż nawet nigdzie śladu nie było; a u Dworu Fryderyka Wilhelma 1 Króla Prufliiego, gdzie powfze-chnie ofzczędnicza proftota wprowadzona była, bogate ftroie zaraz zniknęły, kiedy zamiafł względów i pochwał, te wytworne fuknie znalazły pogardzające wyfzydzenie •, P°d tymże Panowaniem bez zaka-Zu zagranicznego fukna, fzceegól-r,le. ptzez wfpomag!?«nie fukienni-kow , i przenofzenie Kraiowego fu-^na nad obce, tak fię te rękodziel-wzmogły, iż w prędkim czafie >£ 154 )°( wprowadzać zaprzedano obcego lukna. W wolnym Rządzie Polskim , gdzie iefzcze tak mało mamy Fabrykantów kraiowych , zdrO' Wy rozum nawet nie każefię chwytać infzych śrzodków, bo zakazać Towary, które iefzcze mało, albo wcale w Kraiu fie nie fabry-fcuią , na nic wiecey fie nie przy* rfa, iak na zaortrzenie appetytu do tych zakazanych rzeczy, a do ukradkowego onych wprowadzę' nia, i (krzywdzenia komor Rzè-czypofpolitey ; iak zaś te rękO' (dzielnie wprowadzać, rozmnożyć, i utrzymywać, nie moia rzecz tu wyłufzczyć, bobym zapewne mało kredytu i wniścia znalazł, a ma m wielki wftręt od pifania próżnych próiektów. łoi, 104.) Potrzebaby wiekóW pa fliutecznienie tego co Autor W >o( 155 >C nî* dwóch kartach pomieścił, w lądach nawet domowych, nie tak poipiefznie ida poprawy gofpodar^ Ikie , a w rządach Narodowych da* Jeko wiecey iefzcze na to potrzeba czalu, bo każda odmiana potrzebnie poprzedzonego przygotowalnią , leżeli zamiaft bydź pożyte^ Czną, niema fię ftać fzkodliwą, j^ic fprawiedliwfzego, ażeby ta rJaylzacownieyfza część miefzkati-ców Kraiowych , która fwoią pra« ca żywi wfzyftkie wyżfze i niżfze ftany , używała tey iftotpey własności człowieka , wolności } przecież tego naydrożfzego kleynotu temu ludowi dług^ niewolą zni-^tC/'err'nionemu , i prawie do bydlęcy natury upodlonemu, bez poprzedzonego przygotowania do Przyjęcia oney , porywczo do ie* dl?e§o razu powrócić nie moina ; >( 7 3^ >C boby fię znaczna liczba z tych u* żytećznych pracowników , na hul* tayftwo, kradzież, rozboie i włóczęgi po Krain mogła udawać. Odmiana gnnśney pańfzczyzny ęzynfze, aibo wydziałowe roboty» i e fi: prepozycya bardzo zbawię0' na, ale do tey odmiany ten także wprzód przygotować należy. Wątpić nie można, że czyn* fze z gruntów chłopfkich przył^" 'czone do tych co z dworikich pła" cone będą, kiedy fie ich ofadz' * rv 41 J -li wiecey uczynią, iak ta z fufeiefli» i z okruqieriftwern zebrana krefce*1" cya, a przez to nowe zaludnienie * Rzeczpospolita więcey poddanych' a Pan mieyfcowy wiecey doch^' dpw z propinacyi pozyika. Wbaï" dzo wielu wiołkach wyracho^a' łem, że potniemy bardzo czy11^*2 z famych gruntów chłopfkich, 0e C 137 >C y v» vniefie iak zyfkane zbiory^ lec2 ten będzie mądry , któren do P'erwfzego razu i naylekfzą dani. n? od wfzyftkich odbierze, kiedy i c w o 1 n i c z e iarzmo, do tey przelotności ten nędzny ftan ludzi Prz>prowadziło, że w nieczułości ^ez trofiiow o włafne mienie, i przyUłość żyie; zapewneby w gnuśności czas przepędził, a liche zbio-ry na piiańftwie ztrwonił. Były lAX/- takie przykłady, gdzie w pier-wfz?y rzewliwości fentymentów ludzkości, tych nedzarzów od pań- r i 2czy2niabych robot uwolniono, a ^TUiiano fię do dawnych zwycza-iovV W1ócić, kiedy chłop nie tylko dan'ny oddać nie mógł, ale też tak fię opuścil} że go iefzcze wfpar-C 0m 0t* zSLiby potrzeba było ra-cv» .u, Gdziekolwiek od dawno-c'»-2aku|)ieńftw,a i czynfze fą wpro- >.)( 138 X wadzone, tam i chłop fie ma te* piey , i dobra fq intratnieyfze ; ale to fie mufiało ftac powolnym wprowadzeniem, z rjozfądnym wyborem fubiektow , albo też iefzcze przed z^pfuciem tego ludu, nim go ciężka niewola tak upodliła. Wy-działowey roboty wprowadzenie, także wielkie fprzeciwienie tak z ftrony chłopow, którzy machinal" nego wzwyczaienia, nie radzi od-ftepuią, a każdą nowość maią w poJsyrzeniu, iako też z ftrony Dworów, gdzie wielu właścicie-jow i dyfpozytorów , ledwo iedno-r dziennąpańfzczyznę,rozumnie rozrządzić zdołaią, dopiero iakby te roczne pługi, .radła, brony, kofy, fierpy , fury, i inne dni, ofzcze-dzać, i na przyzwoite pory rozdzielić; na toby im nowey nauki potrzeba, a czymże znowu niezli- >C 139 X *zone domowe robcty porobić? P.ewnie na to naiemnika potrzeba: na przeciwko tey rady bardzo wie* Jchmościow fie zaproteftu'e» którzy nie zwykli iednego grofzą potrzeby gruntowe wydawać. Wydziałem roli dla* chłopow, i Wyznaczeniem z tego gruntu dupiny i powinności , Seym wolny £'ężko aby fię mógł zatrudniać, k° niezmierna rozmaitość gatunków gruntu, i ceny produktów rozność, uboftwo, albo dpftatek , i zamożność rolnika , Tą to takie ^ieyfcowe partykularności, w ktò-ri'ch generalne Ziazdy Narodowe, ^ powfzechności nic ftałego fta-P°^ić nie mogą} naywyżfze prawodawstwo aby tylko mogło wycofać rozrządzeniem ogólnym, a Je fzczególności, wprzódy na miey-powinny bydź poznawane. Pod >c 140 >c Krakowem grządka więcey czyni iak na PoIeJiu morg cały , toć te roznoście wprzódy poznać nąieży. Ï03O Warzenie piwa, palenie wódek, i fzynkowanie, tak iak inne działania, przy wolności, potrzebują iakiegoś ograniczenia ; inaczey na złe mogą bydź używa' ne, albo po nalzych Mialiach, i®' , den pie'niezniey fzy, i mocnieyfzy wfzyftko pod fìebie pcdgarnia, a potrzeba żeby znacznieyfze zyfki' między wielu, lecz nie między wfzyftkich podzielone były. W nsy* rządnieyfzych bogatych Miaftac»1 Zagranicznych i' w nafzym GciaO' lku, wolno każdemu przy ofiad3* niu obrać fobie handel, rzemiofl°> lub fzynkowanie , do włafnego Ll' podobania, ale u (ławy nie pozW9' laią nikomu, ani dwoiftego rzetti*0' )o r 141 )oC fla robić, ani rozróżnione gatunki handlów połączyć, ani nawet przy rzemieśle mieć fzynk, albo gofpo-czy zaś te rozdzielaiące zy-i zarobki prawidła, aby iię ^feyftkim coś z nich, doftało, ?ą dobre, albo przemyli ciemiężące, nie mogę decydować: kwitnący ftan iednak tych Miaft wnofić każje, że nie mufzą bydź fzkodliwe. Ta równość poftaci, która fię między Miaftami Prulkiemi, w ten czas kiedy iefzcze były pod panowaniem Polfkim , a nafzemi rolnicze* mi Miaftami widzieć fię dawała, n\ufiała po części i z tąd pochodzić, Pruflvie Miafta ftatecznie przy Plopinowaniu fię utrzymywały, ie-dnak mimo tey konieczności: że do kwitnącego ftanu Miaft, wolne propinowanie ieft potrzebne, przewieź raptowne iey wprowadzenie, )o( I4â )o( na los pufzczenie mogłoby wi ćey fzkody, iak korzyści przy nieść. Widziałem niektóre Bi (kupie Miafta, kióre tę maią wolność , & iednak w ftanie fa wielkiéy nîkcze-mności. Miefżczariie koleyno robi^ i fzynkuią trunki, a piiackie afTaiti-ble za tą koleią idą, na końcu którzy zony tych Miefzczan, u fąfiradek tf' pominaią fię o ftiężowlkie i żonin& długi, które fąliadka kryfkami n& fwoiey ścianie płaci, i tak wzaie* mnie fię kwituią, zmazaniem kry-fek ; a te Miafta mało co okropno" ści niewolniczego iarżma dozn'^' waią, a ieżeli ich takie czafem dolega, to bardziey przez fwoie îne upodlenie, iak przez natęJ źońe famowładztwo. Gdyby wfzy fcy ludzie mieli zdrowy rozum, ^ fcatym naturalnie idącą cnotę i ^ X 145 >( ^0sc ^vvego plemienia v a fwóią przelotnością tak częfto towarzy-ftwu w ogólności i bliźniernu w ZegóiMosci niefzkodzilł • a wro-cl 2 o nym czy nabytym światłem u-iTi!e*1 'ami z fobą fię rządzić, pe« likiem by na świecie o żadney " ^V °U n'e%fzano, i wfzelkie re-^UtUl'Ce uftawy byłyby niepotrze. 1 ' a»e że w Narodzie ludzkim j°Z 3 niedołę£nych półgłówków, P^ewrotnych niecnotów daleka 1 ï \V i 01/ P - 2a, iak ludzi rozumnych, i "'ivvych , więc też w rządnym - ^a,2yftwie' PoCrzebne fą PraWa , aS,ftraturyf ktoreby pierwfzym u n h i e m ludzi zarządzały, a drU- gl Od , i ^ « °sliwych zapędów broniły 2tîflania|v PL » . miłość ; przez wrodzon% Wnie f. VV° » teri nayfzaco-, ak- ^ ^ ^ar Opatrzności nad wfzy^ e P^ymioty natury cenię, iżr 1 >C ï44 >C bym goto w przed niewolą n& koniec świata uciekać, albo tak jak mówi T Abbé Rainai, terni* co na zniewolenie mnie rękę fci^' gnie , w wnętrznościach gotow pni" nał utopić , przecież nie Aidzę ni' kogo godnym tey nieogranicz ney wolności, póki nieda nie wąc* pliwe , cnoty i zdrowego rozum11 dowody, i iż ma dofyć zdatnoścJ' , aby fam Tobą władał, i bez ufzk0' . dzenia komu potrafi z fobą zarz3* dzać; bo nicby zbawiennieylzeg0 dla fzczęśliwości i fpokoyności Pu' bliczney bydź nie mogło, ^ zeby wfzyftkie ciemne i iafkra^0 pułgłówki ,to ieft zaiadłe Fanatycy» chciwe drapieżcy, gnuśne chy, trwoniące rqfkofzniki, izc3 łą zgraią mędrków pomięfzane§° ' albo przewrotnego rozumu ? z opieki nie wychodziły. Gdy^ mnie X 145 )°C śnię ta chęć łechtala, abym fię uczynił reformatorem świata, ob-, ^yśliłbym dla tych dwunożnych dziwotworów moralnych, Przy każdey Parafii, albo zgromadzeniu , nieuftaiącą opiekę, z o-i^ych Cenzorów* i rozfądnych Gii» "^ernorów , bez których zezwolenia i rady, ^by nic im czynić wol-tiie było ; nad temi Parafialne-Çenzorami* uftańowiłbym Prògne Jon a Ine obyczaiow Urzędy, a nad temi znoWii naywyżfzą Magi- itraturij., a prawodawczey Władzy bym zgubieniem KraiU , i nieochy-bney tiiefzczęśliwóści pogroził, ie-śeliby tak mądrych uftaw przyi-fję wzbraniała. Ale^ ponieważ naf2e aflamble, fchadzki i popędzenia zàwieleby ftraciły, żeby te oryginały pozamykano, więc tak Pr2ez wzgląd na te dziwacznie pie-Uwagi ìfc X 146 >( krie role * które na fcenie świata graią, iako też przez politowanie* nad temi wytwurnîfiami , trzeba im pozwolić, aby daley świat burzyli i odurzali* Mas k w ci* IOÓ ) w tyitî Artykule Polityk Jka nie wielkai taiemnicę znaydzie* gdyż ta wiefzcz^ca pomieść : " Z& ,, Molkwa podpadnie wielkiemu ,, mięfzaniu } niech Polfka mai ^ ,, nią baczność, W ten czas będz'^ „ ratować fię mogła!,, gdyby te» nafzą baczność natężyła, przecie® ani nam Woylka, ani broni, ^ pieniędzy , lub innych frzodko^ nie da, na odebranie awu(lfoW » ^ gdybyśmy teź one z tey ftro^y odebrali, to nam wlzelako na 3©C 147 )dÇ ^ Wisianfkim porcie schodzi. Kie-} więc fkutecznieyfzey rady Oy-yznië dać nie możemy i to zo-aw.my tę baczność naftępnym Popkom gabinetowym; ten niefpo- ^liy gatunek ludzi, nie opuści ża-tìnev y Zręcznością do odzyfkania j* 0 "aby\vania ,• àby tylko do të-;° m,a* fpófobńość, choćby też z fwey ftroriy miał go kiedyś iaki Molkiewfki przeklinać; 0 żeby na Ciebie miał ściągnąć z y ft Iv i e te filozoficzne ha ęwał- C lĆie łotr, - l ow 1 łupieżców,- przez Alito-' ra nit i,„ • rz arc>e 9g 1 99 zebrane złó-c^enia; te groźne de&ïamacyév ńie0^-° i ambicye nié ódftrafzą,* ód 'elzCze kiedy idzie o jj,, .. ®n'e Twego, o zeriaftę,- i 3 0ddani« wet za wet. Ki r *43 )°C Bom Lrandeburjki.. 106. &ęc.)Bodayby mi wprzódy ręka zdrętwiała, nimbem ią ścią* gnał do ufprawiedliwienia drapieżnych -łupieżców , iednak to co fi? temu Domowi wyrzuca, każdema Narodowi niemal wyinówićby można , a my fami w poeżątkach na* izey Monarchii , nie iedną podo* bno Prowincyęśmy pod fiebie pod-garnęli. Choć te dawnego iefzcz® barbarzymu przykłady , oświecona dziś Narody me ufpVawiedliw^ * to iednak podobno nigdy nie ufta* nie , aby mnieyfze MoęarftWa, prze2! tę wrodzoną emulacyę, niecierpi6" ni^ mocnieyfzego i wyżfzego, za-wfze choćby też i drapieżnemi fp°J fobami, ufiłoWać nie miały do wy' >(' r49 >C równywania pierwfzym potęgom^ ' & fatalną dla. rodzaiu ludz/kiego na» l'iietność, ambicji i łakom (twa , z którey wfzyftkie niefzcześliwosci 1 ucifki, które czlowieczeńftwo trapią, iak z źrzodła wypły waią, żadne filozoficzne moralizowanie me Wytępi, ani zaftanowi ; naprzeciw tego Ikutecznieyfzego od-, Poru potrzeba, i ten to tylko od* Pór, któren od wiekfzych gwałtów * Ucilków wftrzymuie, i iakążkoi-wiek równoważność polityczny miedzy ]\focar(lwamia cywilną między Wrpółobywatclami lianowi. Gdyby w każdym jowarzy-fW.e, a nawet w każdey ląmoie-ftr*ey o Jobie , te odporne fiły za-wfze natężone były, zaledwoby-srn> kiedv fiyfzeli o politycz-llsy °PF>refiyj , ani też o cywilny nifewoli JÇto wolności Iwo-ley nie chce, 8JUo tez nie' umię x i5° >C bronić, ten nie umieiąc fzacować tego kleynotu, niewiele też z zgU* bą wolności ftraci , i owfzem por zbędzie fię kłopotu myślenia przy włafnym zachowaniu, ora? P ocalenie fwoiey Pyczyzny, Q kfcórey całości tak, iak o prywa* tnym kierowaniu krókow iego, iu3 pótym kto infzy za niego mysieé będzie. Defpotyzm Prufki, na kto-rejn nafz Autor tak częfto utylkii* ie , nie muli bydź iefzcze tak ucią* iliwy, kiedy w Roku 1780 w Heils* bergu mógł panuiącemu Domowi? te wfzyftkie łupieże i okrucień* ft^a z taką żwaw ością wyrzucać. Zdradzałbym święte prawa ludzkości, gdybym Autorowi śm>^ pyzyganiać odważne wyobrażeni® bezprawiom i zbrodni , choć to wyobrażenie nieco przeladn® fie zdaie ; ieżeli zaś w fap1?? 5°C Igi )oÇ T2eczy 2 nuefzkancami Wielkopol-&ierni , 2 takim okrucieńftwem poj> ^-Çpowano, niechayże w dzieiach ,UJ2koś.cif pamięć Rządc w i wy-nVHaczów tych okropności, na ?a\vf?e bę{jzjg w prZekleńftwie, tor fk Pahfiw'a Cefarjkie, 5jE cel czynnych rz-ą-dów N. Celarza Jmci, iak nafz Au. powiada, ieft podatek i woy-°» a takie zamiary podobno prę-do pognębienia S^Q'adow i u-^ ania poddanych, iak do pocie-n,a strapioney ludzkości dążą ; P Zv-z co też ten rozfądny Monar-, a na<^grode Twoich trudów , bar-Zle} na włafhey wielkości, iak na ^elbieniu rodzaiu ludzkiego za )oÇ ISS )o( świadczone mu dobroczynności za^ fadza, a nawet przez wrodzoni? fprawiedliwość nie powinien mieć za złe fwoim poddanym, że li? gorąco modlą, aby naywyzfza 0' patrzność, te nieuftanną bezfenn^ czynność tego wielkiego umylłu? fpokoynością obdarzyć raczyła, żeby nieco odetchnąć i poznać lię niQ' gli z u fta wam i fwego IVIonarchy,których do roku więcey wychodzi » iak Stwórca przez wfzyftkie wieki , natury i pbiawionym prawem mógł uftanowić; przecież Pfaltni* fta mówi : ze fprawiedłiimj ną dzień jiedm razy upada ; eòi dopiero za cywilne grzechy nie mufzą fie dziać W Galłicyi, gdzie też exekucy^ «awet od nnypofłufżnieyf/.ych nia" }o kiedy wychod^i. Ale iak Uwaga Autora nad tym artykułem , ta& fes j móy przypifek , iak żadney 3°( I53 joC flotvey wiadomości, tak też i ża-J^nego pożytku Polfzcze przynieść le m°że, przeto poydżmy iużdo °yfka, gd zie Autor zwyczay-trjbem (Voim zaełebia fie zara 2 W niezgruntowną ftudnią półkowych inftynktów i fkłonno-Sci rU • • u woiowama, a potym rożne ^utki tey kłótliwey moralności C2^owieka wywodzi, z których tu tylko niektóre na przebieganiu nie? co d°tknę. Il20 Już fię wyżey okazsło, ze choć mechaniczne fiły Wilka fą daleko mnieyfze, iak fiły Ko» ^ia lub Wołu , iedna.k ten drapie-^nik te potężne zwierzęta zwycie-» a według znowu powtorzoney uiubioney fentencyi nafzego od 0lra " ^ew n'er^wn'e fl«bfcy Słonia, tak temu wielko-zwie-^ i i * « nid będzie chciał bydź po- )p( 154 >C wolny, iak żadne inaîe Pańfl:W9 wielkiemu Mocarftwu bedzie chcią* I ło bydż podległe ,, Gdyby też; to zdapie Autora było w naturze nieza\yodne , tobyśmy iuż od dawnego ęząfu w świecie mieli polityczną Oligarpbia, leżeliby iu 25 wcale nie przyfzłp było do uni-Werfalney Monarchii ; lecz tak moralne fiły, iako też fizyczne, nię tylko w prqporcyi maffy i fzybko* ści, wywieraią fwpie fiły, ale teź> iak w Mechanice w pomiarze ra-iriienia ważulca, im właściwego , \ tęgości wewnętrznego Twych czę-ści złączenia, takowe fprawuią lliutki- Njeclr kto funtową kulę, na przeciw dziefięciu funtqwego na-boiu drobnego fzrutu wyftrzeli, to ten nieflileiony drobiazg na wizy* ftkie ftrony rozprófzony zoflanic? ale niech połowę tego ołpwi»* ^ )°C 155 X Jedną mafię stopionego, lub iekim kleiem zlepionego, naprze-c*w takiey kpli vyyftr^eli, to tą ?^uia nie tyjkp w równym pędzie ^ftrzymaną , ale też wftecz odpędzona bedzie. Rozdzielcie, a mię? fobą fermentuiące fiły iakie? S° niałego Narodu Republikantr' ft'ego, niełatwo od ściflo fconcen-*r°Wanych fił potężnego famodzier? Py zwycię£one będą, ieżeli ta pier- ^'dftkowa towar2y kleiowatośó, któ»- Wewnętrzne fwary umarza _ 0r^ na hafto Ojczyzny, wc lla gołe (Iowa wierzyć nie chce, wyciaga dowodów. W ftaroży-tlu>ści dla naymnieyfzych fprze* czek rpiędzy niezl czonerhi nialeń-^*emi udzielnemi' Narodami, bardzo czefto przyfzło do woyny , l 'zsz co też tych bitew daleko wie» Cey Mo iak teraz, a na każd^ ^0ynę , prawie wfz.yfcy Obywate-c° broń nofić mogli w pole wy-Ch°d2ili, a ich żadnemi wytwór* "osciami i rolkofzami niezwątło-116 % > przy impetyczney zawzie-SC1 » mężney odwadze i pogar-£le życia , kiedy z flawą nie mo-f° ^ydź zachowane , daleko ftra-^nievlze były iak te nafze ogni* niachiny , co pioruny na wfzy-^tu e W!atry cilkaią. Jeft rzecz nie *-ylko w Taktyce, mechanicznym pofobem dowiedziona, ale teżna-^a^C2nie przez doświadczę- / 11 >£ 158 >c nie potwierdzona, że meżne , £ w Ikorochodnym marfzu, fzyki trzymuiące wóyfko, w nacieraią* ćym attakii, z famą ręczną brà-ni4, zawfze równą liczbę pocifkó-wey broni wdyfka, przy wfzy$" kich arrńatdch i machinach pobite? i za od tey ręcźney broni po'-ćhodzącai rzeź, daleko muliał^ bydź bardzićy zboiecka,- iak te* które 2 nafzych ftrafzfiwych hu* ko w pochodzą, z fyfiącznych przy* kładów tylko iedną przyłączę ba* éaliç pod Kanaś„ w któréy iak iopifowie świadczą, miało źginąc ż okładem fześćdziefiąt tyfięcy la-mych Rzymian'; na fzczęicie iudtó' kości za nafzychwieków, nikt flii jiodobney rzezi nà iè'dnym pol^ ii i e pt>każe. 114.} Pierwfze mechaniczne Û" ftawy natury po dziś dzie-ń lie )°C T59 >C *rz3 niuią, iż przy równych wa« 2u'Ca ramionach, więkfzy ciężar lekfzy przeważy, a przy równym ^Çztvvie fzyku, i £ równym impe-e,T1 naćieraftiti , Jiczmeyfze armie, °^o mnieyfze pobiią, a zatyni ç crcieyfzy flabfzego zwycięży, ai Iztiiką żadnego bitnego do'* rządnego $ a ścifło zjednoczone* ^àrodù ielżcze nie pfobito,-rîl przemyślnością mogli go raz f °bić a|e Zapewne nie podbili go,-ieźeli w liczbie, w mierze i w wadzef 'ePrzyiaćie(owi wyrównywał, albo? o°przewyżfzał; a że teràz iaki fa-^°władzca z kilkunaftu tjfięcy* ^°y łka wkroczy w KraieŃarodu mi-°nówegot ale miedzy fobą fię kło-^ceS°>zgntiśrfiałego, gdzie śrzodd^-^na która powfzechrie dobra? prawuie, jyg zupełnie uftała, a terf foczatko^ kley^któren towarzjrv )o( iéó )oC ftwo, iednoczył iuz zupełnie rozpu* fzczony, i onego fobie podbiie, alb® też nawet zebrane krociowe druży' ny,których cnota i miłośćOyczyzny nie iednoczy, a zafcym tez żaderi wfpaniały urny Ił nie ożywia, z ła* twością rozpędzi, żtąd nie mpżfl& Wnofić iak Autor mówi, ze (laby , mocnieyfzego zwycięża y bo to ie$ wina mocnieyfzego * żfe Twoich fil nie ohcey albo nie umie użyć; 116.) Zgadzam fię fła to, Szlachcic Obywatel nie moż^ bydź takim żołnierzem jakiego tu Autor opifuie, i któren obraz choćby fię nieco przyfadnie zdawał bydzś przyćmiony , iednak te choć upo* dlaiące i hańbiące piemie ludzki® prawdy, aż nad to fą iafne, żeby ich zaprzeczy6 można, ale za c&& Szlachcic nie ma bydź dla obrony fwoiéy Oyczy zny takim zołnierzert*» \&U 3°( 161 )of Wk bywało dawne Pol/kie Rycef. albo iakim i teraz ieft ka-kywatel Kantonow Szway-ier lch? 0dPowie mi kto na to » mufztPrZeCÌW reguIarnéSo Woyfkà ij0 °^anego, takiego Zolnietz# /^br2eba wyftawić* baśnie iak czaf ^°^VVate^oW' Schodziło na ftoscT* na 'pofobno®ci * * tta *?ol-' w. te ćwiczenia fię wpra* 'rldnv I" rfi t0 bydŹ tak y iunfzt» kiedy pod czas woy« n.eLlaalP'0fl°tnieyfzych' t-pych' l-mi PaftUch°w i cepakow, P° 'kudniowey ]edwo muft ^«raz w „fj . kilkakr y Wrazai{ł: do teg® R krotce j„i razy okazałem, że WOyfko ' które§° honor, yczyzny* i obrona wła-°żvw' niai^tku> *«*W * Wolności ®ufem,2rf2eeetl zdradOpW ze rany, a boiaini^ «nie-Uw*gi h >( l6« )oC wolony motłoch nayfzykowniey* fzego woylka, na wfzyftkie wia' try rozpędzi. ii8-) Wydziwić fię dość moina, iak nafz Autor przy taki^ fentymentach ludzkości, i p**2^ takim oświeceniu mógł formoW^ tak fzkodliwe całemu rodzaio^1 ludzkiemu życzenie : aby nikcZe' mne niewolnicze Narody Azya^' ckie, pod fwòy barbarzyńlki nay okropnieyfzy defpotyzm,miały po^' bić owe wolne> oświecone, pr^ wdziwey godności ludzkiey v/y raz na fobie nofzące Greckie A*' rody, którym Europa więkfzączęs<^ fwego oświecenia, fwych nau^ fwoie fztuki, kunfzta, a naw^c 1 rozumne, i ludziom przyzW0'^ prawa i rządy winna; te natfp* i w fwoich burzliwych niefpok^ noiciach, cóż wfpaniałego -i*i*** 5°C 163 x ^yftawu,ące widowifka , mi-a wolnych towarzyftw błędy, e wczytaniu podziś dzień mi-e Iak,eś uczucie fprawuią, i te z ki°en°rem 113 f°bie nofz0*ce imie Iudz* waleczne i dowcipne Naro-^miały bydi zwyciężone od nie-niczych, zniewieściałych, nie-'^nych Perfow , których bar-ar/ynnue zbytki do zwierzęcey ®2Wiozłofci, a Okropny ■ defpo- «noV" tey Wiekuiftey nik"«- żnych Pr7'yprowadz,ł» ptey róża m , mianach Panowania, lub nafte°t! °Wan,u rwoich tyranów » a,nv" H reWoIucyach , tym cie- 8wlnieVVOlnÌCZym Azyatyckim > nawet nigdy na myśl ni« La f }oÇ 164 >C przyfzło , przypomnieć fobie pîer-wfze uftawy towarzyfkie, i nowo obranym , lub w trącaiącym fie Monarchom fwoim, nieograniczony władzę nieco okryślić, a między Panem i Narodem iakiekoiwiek zawrzeć pakta. Wielbić należy Op«S* trzności rządy, iz garftka GrekòW ten ogromny gmin barbarzyńco^ wftrzymała, któren według te y przemocy, którą nasz Autor wymiar, z uftaw natury fprawić" cjliwych zwycięztw kładzie, by by* wpredce całą Europę podbił, aprze^ rząd defpoty-czny w tey części świata, tak umyfly do powfzechntf* sści ziednoczył, żebyśmy iuż terfl^ ani zakłóceń politycznych, ani fw^* rów cywilnych, ani nawet dyfpu^ teologicznych nie ftyfzęli, bo & niwerfalnego Monarchyby iuż %•** 4en Sąfiad nie napaftował. )oQ 165 >( tnikomby iednowładzca kazał łby pourywać; fwarom fzkolnymby fpa-leniem Xiąg, i zakazaniem nauk zapobiegł , a dyfputy wReligiiby fa* *ne uftały t żeby „Zendawefte , al* Alkoran do wierzenia podano, a ^fzelkie dalfze fzperania zaka-zano> ażebyśmy także uczęftnika-ni1 tey iednoczącey fzczęśliwosci, którą przemoc daie, zoftali byli , zâpewneby w Polfzeze , fwarów i kłótni nigdy nie flyfzano. Co do Rzymian to te życzenia Autora : aby fiębyły Narody fkupiły na wykpienie tych zbóieckich łupieżców ®w*ata, ieft bardzo fprawiedliwe , bo te*> Bobatyrfki Naród, któren "Zczególnig nifzczącym woiennym tchnął duchem, bez żadney korzyści dla rodzaiu ludzkiego, tyle bilionów obcych ludzi, a na koń-Cu i włafnych Oby watelów wyrżnął, )oC ió6 )o( • po trzech częściach świata okrutną tyranię i okropną niewolę roz* niòfl; to gdyby Jta ftolica rabu-fiów -Wiata, była zaraz w początkach zoftała z gruntu zburzona, zapewne piemie ludzkie niezliczo-nych ucilkòw i niefzczęśliwościby było uniknęło, gdyby na ten cza* Wiadome iuż były te prawidła równoważności Mocarftw i te fprzy-tnierzenia Pańftw mnieyfzych, któ-remi od Traktatów Weftfalfkich rozfzerzaiącym fię Mocarftwom W Europie burmiftrzącym, pewne granice oznaczają; lecz do poznawania tey prawdy politycznej, tak iak do wyłufzczeńia innych wiadomości ludzkich, y wieków potrzeba było. 119.) Ta kiełka awanturnicze-' go Bohatyra Karola XII. choćpuł-nocney Europie pokoy fkoiarzyl»t )oÇ 167 }oC Pr2eciç£ Polfzcze nie wiele korzy- ®ci , przynioHa, gdyż iey przywro- C^a dwój- nayrozwieźleyfzy , kto-. rea °^yczaie do refzty zepfuł, a k tego tych Sąfiadów wzmocniła, 1 'rzy fwoią przemoc na ucilka-*^8 Polfl^i obracaią, bo Dom Bran-debuiHti przez to Szwecyi oiïabie» *?le. zylkał Pomeranii część, i por-p nac* a zatym ftał fię dla ^ Ifci oraz potęźnieyfzym. Mo* a przez to ugruntowała tę o. gromną potęgę , którą wschodnim ! Pu^nocnym Pańftwom burmiftrzu-którą czy nas także ucilka, niech każdy Polak rozfądzi, coby ^OZe nie było naftąpiło, gdyby »Szwecya Zo(^aja była przy dofta. tecznych liłach, wpływania w wfzy-ftkie polityczne interefla; może-y ta Poteneya nie była fię na to atr*yU fuchy m okiem, kiedy Pol- M i6g >c Jkę fzarpano, bo os'wìcccnn poli* tyka nie pozwala fię patrzyć z o* boiętnością na Sąfiedzkie interelTa» ico) Ta wytworna propozy cya na woienny poiedynek poprze* dzonym na puł roku wprzódy ob-wiefzczeniem wfzyftkich DworòW» o tey przdfięwziętey bitwie zno* Wu nieco fofizmem traci, i chyb* w Utopii, ale nie w Europie ki®' dy ufkuteczniona bydź może; n® cóż zamiaft tego obwiefzczenia woyny, nie iepiey według f ma l'Abbé de St: Pierre, wzywać pofrzednićtwa , lub pomocy Są fi a' dow, aby perfwazyą, lub pogróżką ocfmowioną fatysfakcyę otrzy' mad? a do tego co za niegrzecznoś<$ polerowanych' Dworów , nie odpi* fać na lifty choćby też niefprawie' dliwego krzywdziciela, wfzak ci nu» W odpifie iepiey wyłulzezyć J»0' loC 169 )o( » niegodziwość iego poftęp-^ow, iak tym pogardzającym mil-C2eniem, które go zapewne z błędu nie wyprowadzi f ale go iefzcze bardziey zaiątrzyć może. To co daley w różnych materyach Au-tor napifał, ieft tak rozfądnie powiedziane, iż mu nie tylko przyświadczyć aie też i użyczyć nalepy , aby z iak naywiękfzą atteri-cy% Rozważane było, Admiruię patetyczne Krafomowftwo Autora, którym świętość praw i nayzbawienniey- ^2e zt^d Ikutki na Narody tak Re-Publikant(kich, iako też Monar-cbicznych rządów fpływąiące tak Przekonywaiącym fpofobem wywodzi. Tacy naiezdnicy cudzych ^a-.ątkow, iakiego wyobrażenie na karcie 159 130 widziemy , mogą 2-Qaydować i w naycnotliwfzych >C l>7° >C towarzyftwach ; ale kiedy fis W woinym rządzie, którego porul'za-, iąca fprężyna leH: poczciwość i cnota } tak wyrodne Cyny zr.aydU' ią , których porodzenia godzin^ (krzywdzone matki przeklinaią, 1 którzy iak Autor na karcie 129 O' pifùie, g'òtowi Oyca, Matkę i nay-cnotliwfzego Wuia, pokrzywdzać» a którzy pierwfze pofiadaią w Kra' iii Urzędy, iuż tam nie wielką °* tuchę o dobru publicznym, i oc»' leniu Rzeczypofpolitey fobie rO' ścid można. Rozśmiefcyłbym zapewne czytaiącycb te moie Uwagi» gdybym powiedział, że takie p°#, czwary rodzić fię nie powinny; ate to ppdobno nie wielką będzie zdro" żnością, kiedy powiem, że gdzté* kolwiek iefzcze cnota ieft wpofca' oowaniu, a zbrodnie w ohydzie * tara takie monftra natury zna y do* 3°C 17» >( Wać fin „„ PeWn7 "aWet "ie m°SV bo to za-ła al n? left PochIebna pochwa. AÙt0 6t b"dziey ofl"> co dui» r 26 mòwi : iź wielu znay- ji! Po'? °bywatelòw> którzy fwo-prawu % winni, . 'odzonel y "ie prawu' ale P«y Wev o ' U inrtynktowi, i cnotli-^'"ni aC^' Poczc'Wość byli go ąu^o DziWaczne pretenfyera». P'iWoscì r* ' narerzcie do niecier-ktośmj, Wnie Powiodą. Jak to tyni praw7°'^ ' Źeby d° Swi*" fzych Poiit!!wpurzC2anonayg'?b-^ańfze oroh w' naydyftyn8w°- wyaJrow%flkiemidy- c2nenii r rai°wetm 1 Zagrani-u n ;Przyozdobi°ne, dla tego Wielkie Vz°rrŁ Dw°rÓW fc S'Çdy, a na to nney, prowadzać owycŁ profto- X 172 )ó( tnych poczciwców, co z mebe-fpieczeńftwem, życia fąfiada ratowali, Oyczyzny bronili, chętnie płacą Podatek, albo też co użytecznego wynaleźli, a którzy fami tak mało fwoie zaflfugi znaią, że ich wychwalać nawet nie umieiąj żeby oni wewnętrznie przekonani byli o fwoiey zdatności, toby fif modnie uftroili, a Angielikiemi ka-retami z wielkiemi Dworami przyjeżdżali , żeby fie mogli w świetnym zgromadzeniu pomieścić, za* miaft co w ftarożytnego kroiu pa-kłakach chodzę, albo telegami fię włóczą. Czy możefz też WM.Pan Mo ści Panie Autorze z doprawdy pretendować, aby niektórzy tak świetni Panowie, takim upartym pro fi;a kom te mieyfca, które tak pięknie zdobią, uftąpili# i piękne* )o( 173 X mibyś WM. Pan Aiitykami, Saîe i Izby przyozdobił. 151.) Ten tu na kilku naftę-pnych kartach , malowany obraz dobrego Króla, podobno nie ieft z podflonecznego świata wzięty, przynaymniey W portretach nay-lepfzych Monarchow/ których pamięć nani dzieie świata zachowały, ledwo gdzie iakie podobieńftwo doyrzeć można} na cóż te wykwintne nad ludzkie fiiy przefadno» -» ^cie? to infzego nigdy ìli utku czynić nie może, tylko tak iak owych Stoików zbyt wygurowana moralność , którey gdy nikt nie mògi dopiąć, to narelzcie ta filozofia ^ar^a upaść mufiała: a do tego w dobrego Króla obrazić , tajçiô przeciwne ią pędzlowe ciągu ich z fobą pogodzić nie można* dobry Król nie ma ucifkać lud » X m >Ç podatkami, a milliony ma łożyć na iego wygody, na wprowadzenie rękodzieł, na uftanowienie publicznych fzpiklerzow , aby znich j w czafie nieurodzaiow, mógł fię cały Naród żywić, na wypofaźe-nie Szpitalow, i ledwo nie na u-trzymanie wfzyftkich Miefzkańcow, aby bez pracy żyć mogli. Choćby taki Król był Alchimiftą, nia potrafiłby tyle złota narobić, aby na to wfzyftko doftarczał. Tym Wielowładnym , lub famówładnym Mdnarchom, którzy mogą wiele dobrego udziałać, a przecięż tego nie czynią, takie przypomnienia mogą fprawić dla ftrapioney ludz« kości iakąś ulgę , lub podżwignie-nie; u PoUkśchzaś Królów którzy mają zarówno iak do czynienia złego v tak tez do czynienia dobrego ręce związane, te ugryźli- >C 175 >( przy mów ki, fzczegòlnie umartwienie czułey dufzy, lecz zadney korzyści fprawić nie mogę. Gdyby nafz dobry Król nieograniczoną fzczodrobliwosviq , aż do wyniszczenia fwego Skarbu , ty łeby nie był na wfzyfifcie ftrony porozlewał dobrodzieyftwa fwoie, fam Wzgląd na naydrożfze iego zdrowie, od którego nafze ufzczęśli-Wienie cywilne , exyftencya polityczna,! ucalenie Rzeczypofpoli-tey zawiflo, powinienby wftrzy-mać oftrość piorą, nawet tych Móraliftow » którzy w nayniewin-nieyfzych poftępUach ludzkich, za-tyfze coś zdrożnego upatruią, i nieuchronne od natury ludzkiey o-^yłki z furową zawziętością fą-dzą. Polfzcze gdzie Naród na.-Wet do naylepfzych iwoich Królów •ftwize iakąś urazę, coś naganne- ( \ x i >?6 )o( go, i coś go ftrafzącego upatrywał, zamiaft podżegania * tey ro-fzczoney zawziętości, która za« wfzetym fzkodliwfza była dla Kralu, im bardziey targała te święte węzły, które Króla z Narodem tak nierozdzielnie łączyć powinny , a na których fię cała harmonia ifzczę- śliwość Kraiu zafedza , to naleli żałoby, aby gorliwi o dobro Oy-czyzny Patryotowié, i Nauczyciele rodzaiu ludzkiego , zgodnemi głofy ufiłowali wykorzenić, te przefądne przygany, i rofzczenie niefprawie* dliwych pretenfyi, a przy zafpo-koieniu podeyrzliwego obawiania » natchnęli ducha Narodowego, zaufaną miłością wzaiemną Obywa-telfką^ i aby wfzyfcy fwego Króla kochali, kiedy Monarcha tak godzien kochania, iak nafz Król z taką łagodną ludzkością nam panujący >C '77 K iący, w którym fie owa fentencya flawnego w Itaroźytno^ci Filozofa» ńa bankiecie fiedmiu Mędrców powiedziana, tak fprawiedliwie fię prawdzi, że, ink mówił ten Męj-dzen Pifcukus: tam Pańftwo ńay-^zcześiiwfze, gdzie Naród niczego fię nie obawia od Króla, fzczegól-nie fie o mego boi i tròika fié 6 iego zachowanie. Choć z Wielkim pozorem fpfawiedliwości, Morali-ftó'Wie wyciągaią: aby wfzyftkie U-*zędy famemi pocfcciwemi Mędrcami, wfzyftkie źdolnoście do fprâ-wowania zlefionych im funkcyi mâ*' ^cych# ofadzone były, to iednalć żądanie chyba w Rzećzypofpo-Ì;tjy Platonickiëy może bydź ^ Iwoiey zupełności ufkuteezniońe* gdy i nawet w famowładnyćh rządach nafzego świata/ Monarchowie ^ tym rozdawni&wie, mufzą za-wagi M X *78 >c chować iakieś względy na te ie» dynowładire nad pofpolfłwemprzymioty, urodzenie i doftatki ,.ieżeli nie chcą przeciwko fobie, i tym nowo utworzonym kreaturom4wo-im oburzyć powfzecbn^ indygna-*cyę, cóżby ' dopiero w Pòlfzcze wfzczeły Hę za hvłafy, gdyby Król •W lzafunku Urzędów, pominął tè familie które od w»ekow ($ w pof-fefiryi. plcrwfzych godnością a té •*ózdawał rolniczey Szlachcie,których imiona ie(V.cze w żadnym Kalendarzyku politycznym nigdy nié figurowały, i którychby w odle* jgł^ch zakątach po ubogich fnopka-mi pokr^tyćh domkach fzlakować potrzeba ; albo niżlzych Klafs ofo-bom , choćby też wf/yftkie potrzebne do fyrawowania tych urzędoW ■«przymioty ,i zdolności miały, zwła' izcza kiedy pjrawa ludziom tych >( 179 >c na oftatku namienionych kmidy» cyi, przyffcepu do tych Urzędów zabroniły. Narzekanie na niegodziwe Urzędów ofadzenie, ieft tak po-Wfzechne , • iż w wf'-yftkich Kralach fię go nafluchać można, a nay-hardziey od tych ludzi} których bez względu na ich wielkie zaflu-gi , tym fz-a funkie m Ikrzywdzono^ albo też ich przyiaciół, lub poftu- fznych im dependentów omtn"ęło, W An «iellkim Parlamencie złoże- O ni Miniftrowie, i ci którzy w Mi-nifterium wniść pragną,. ftatecznie fk ładijią lironę przeciwną, złączo-nemi głof^mi na Miniftrow krzyczą, a z gorliwego ,patryotyzmii ^Izyftkie ich złe i dobre działania zarówno ganią, za fzkodliwe Pań-ftwu i zdradzaiące Narodową wolność wywołuią , do pòty aż Oę fa-nii tych rządów dochrapią, dopie- M y \. X iso x 1*0 im znowu tą famą monetą wy-płaeaią. Nie maiący nigdy żadnego Urzędu ani fipikcyi, ani iey źądaiąc, podchlebiam fobie, że też z naywiękfzą bezftronnością o tym rozdawni&wie mogę fądzić, kto-* re ieżeli nie ieft: zawfze nayfzczę-śliwfze, to podobno okoliczności czafu, wewnętrzne i zewnętrzne zaforfowania, i te względności, których rozdawnicza władza na u-kontentowanie każdego, i utrzy* manie fpokoyności wewnętrzney zachować mufi, bardziey winne, iak iaki uprzedzony fawor, i zły wybór. Zamiaft tych jątrzących wyrzucań , żałuymy bardziey dobrych Monarchow,że to dobre, które pragną, częfto dla fprzeci-wiaiących lię okoliczności ufkute-cznić nie mog'4, a natychmiaft przeciwko włafney woli do wyrzą- 181 )o( lżenia złego fą przymufzeni, choć go fercem i rozumem nie nawidzą. Mufzę fie iefzcze wrócić do wy-żey wfpomnionego wypofażenia Szpitalów, i powiedzieć że te bogate wypofażone gęfte Szpitale, nigdy iakiego pomyślnego dia Narodów n e uczyniły lltutku , i ie-dynie nabożnych próżniaków rozmnożyły. Póki wielkie mnoftwo fundufzow takiego fchronienia i pielgrzymujących gofpód po gościn-cach w Anglii fię znaydowało, poty przemyli i Czynność tego Narodu głębokim letargiem uśpiony zoftawał ^ część iedna ludu w świętym życiu próżniackim, w Szpitalach cudzą pracą fię karmiła, kiedy druga w pobożnych świętych mieyfc podróżach, po Kraiu spacerowała, i żywiła fię po K!a-^torach, po gofpodach fundufzo- 3o( 182 )o( wych i po domach, i dopiero ten świątobliwy gmin próżniacki przy-mufzony był udać ile do pracy i przeroyftu, k'ęciy ów dziwotwòf Kròlo,w Henryk VIII w paroxy» zm.i e zapalczywego fzrFénftwa, te wfzyftkie fundufze pozńofił, i na fwoie tak iic'zne potrzeby obrócił, W Stolięy i przy wielkich Mia-ftach, gdzie wielkie ieft zeyście różnego îu'Tù, nie można fię bbeyśd bez iakiego fchroni» nia c^la postronnych kalek i chorych lubo i na to W Hollandyi mfżego nie rriafz (chronienia , tylko przy Kościołach i Bożnicach , gdzie pochowjeńftwo każdey Religii każdego chorego fwego Wyznania przyrąć , i z kładek zgromadzenia utrzymywać i leczyć ieft obowiązane. Dla:w"fzy-ftkich zaś Kraiowyćh kalek i ftar-cow, naylepfze fc h ronienie ieft w X X a fney Parafii i tych mieyfcacl* W których fię ubogi urodził ; tam nie tytko nędzarz znaydzie przy-z woitfzą wygodę, iak w ciżbie zarażonego powietrza Szpitalnego , też oraz odbierze fpr^wiedli-wą nadgrode dobrych lub złych u-czynków , cnotliwego, a fzczegól-nie z zawiftości lofu niefzczęśli-"Wego . każdy go znaiący cief/yć i wfpomagać bedzie, Tym zaś roz-puftnym hultaiom, piiaftom, i burdom , i ten kawałek chleba z ludz- t ......... V - ». kiey czułości wymufzony, goryczą przyfolonym zoffcanie, kiedy So na tym mieyfcu pożywać mu-» które było wido wilkiem ich zbrodni., ktqre dla nich daleko o-Lrcpney fze i a k mi e y fc e k a t o w fkie y exekucyl, ieżeii w nim rozwio.źle zycie prowadzili, albo za czafow levvolucyi? Kraiowe lub Zagrani* X 184 X czneZołnierftwqna złu pienie Wfpoł-miefzkańco w naprowadzili, i tych Wipoł obywatelow fami poniewierali i pokrzy wdzali. Co dla odrażenia od podobnego życia bu!f;ay« , fliiego , tym może bydź lkutecz-nieyfze, że rodzice pokazaniem żywych przykładów, niefzczęśli-wego końca takich niecnot, niektórym do fwawoli Hiłonnym dzieciom,' mogą ich od rozwięzłych zapędów wftrzyinać. Sprawiedli-wiebyin tu wychwalał Psfterlkie rozrządzenie w Dyecezyach rządzonych i adminiftrowanych przez JO. Xiecia Jmci Prymafa, którym Bra-ftwa Miłofierdzia i Parafialne Szpitale fą ultanowione, gdybym fię nie mufiał obawiać, iż przez to obrazić mogę modeftyę tego Xią-żęcia, i poddać fię w podeyrzenie, żem ieft; iaki Partyzant i podły K IS5 )o( podchlebca; kiedy te Uwagi bea czyiego natchnienia, w oddalonym a od Stolicy nawet nieznaiomym pifzę zakącie. W Stolicy i wMia-ftach wielkich, robocze różnych rękodzieł domy, gdzieby każdy mógł znaleść przyzwoitą fwoiey zdolności robotę, któraby go choć ubogo, ale uczciwie wyżywić mogła, iefzcze potrzebnieyfze, iak Szpitale; łecz w Kraiu gdzie dochody Publiczne fą bardzo fzczu-płe, a oddzielone od fzafunku Króle w (kiego takowych fundufzow, od Kaffy Królewfltiey wyciągać nie **iożna, która tak licznemi iałmu-2nami dla świetnego i podłego u« bóftwa f aż nadto ieft obarczona, aby przy innych niezliczonych wydatkach na to była doftarczaiąca. toby potrzeba ikładek maię-tnieyfZych Obywatelow» ale cóż, X Hf )°C jkiedy u nas do publicznych potrzeb f pożytecznego iakiego prżedfie-wzięcia, nie łatwo fię kto zechce przyłożyć (dy. To nie dziw, że toaylepft Monarchowie i Rzadcy Narodów, nie mogli wfzyfikim dogodzić; i ltażcfegó ukontentować, âlê to ieft f^Jsaradna przewrotność u- (3) 1?» chwalebna ftu rannose'-',' któr^ ï'auowijD puer w fzey godności, i nini czci godni Oby watele, teraz'nfiłuią oprowadzać niektóre rękę dzielni e , fabrykatów: pierwfzey potrzeby , iąk ieft robienie płócien , co teli ceîe'nr przedlrçwZiçcia tey prześwietney patryotyczney Kampanii , która za tro(khvVym. ftaraniem JO. Xcia Jmci Pry ma fa uformowana; tudzież owa fzezodrpbUwa fkadka wielkoniysIDych i pełnych miłości 1 ' bliźniego Obywatele*w Woiewództwa Krakowikie^o na utęzymanie żebraków i nedzarzó.w, i używanie onych rìó przygotowania dò Sulćienriięzych Warsztatów ,• W«ełny Krąiowey, » innych pożytecznych robot, a. £9gobie-^%'arifà * przez to: próżniaftwu, wło- X " 1S7 >C rnyl!ów ludzkich, że dobrym Mo» narchotn i Rządcom naybardziey £e fprzeęiwiano, i ich czynności ganiono, a natychmiaft złych Ty-ranow za życia wielbiono, w Nie-biola wyniefiono, a nawet po snijerci ich żałowano; tak w pręd-Ce po śmierci Nerona, te hańbiącą cęgom , i ztąd wynikaiącym zbrodniom,, iako też niektóre inne tey ważności korzyftne dla Krain i ludzkości fil ifitropiczne^ i inne uftanowie-, w;zniecaią nadzieie, iż za tomi Przykładami naśladowania godnemi, p°ydą i inne wielkomyśfne Ofoby; których dobro powlżechne , i fzcze-śliwośó Kraiu intereisuie f a miłość bliźniego ożywia, a przez powfze-®hnieyfz£ krzątanie około tak ważne-dla Oy czyzoy interefsu • z czaić ft» po trafie my próżniaków pożytecznie zatrudniać . rękodzielnie i ma-îT-1-ktury wlkrzffió 1 handel orze-zw>c, przez co może bydź kiedyś Naród n*vòlnio.ny, od teg-o gatunku ł(on-trybucyi, którym fie Cudzoziemcom Za różne Towary opłaca; ' )oC 1 w naturę Judzką, poczwarę, niemal powfzechnie żałowano, a że powrotu tego nayokropnieyfzego Panowania życzy no, można widzieć z tey radości. którą okazował gmin zaślepiony, ii y f/.ąc fałfzywą wieść o zachowaniu tego ftrafzydła przy żjciu} daleko mnieyfza liczba była tych co umieli ocenić ftrate, które Pańltwo ponioflo, przez śmierć rraycnotliwfzego Filozofa Cefarza Markufa Aureliufza, i co żałowali pełnego ludzkości Panowania, tego ulegaiącego ułomności ludzkiey Monarchy , a wiltrzeizenie iego za-pewneby nie wielką było (prawiło radość, a ten zawiltny los prawie wfzyftkich rzadzców, aż do grobu prześladował. Sprawiedliwy Ary-ftydes, bezżądny, ubogi Phocyon, Wielki Epaminondas, patryotyczny Kamil*us, waleczny Scypio , a ną- ( )°C i89 >( wet nafzego Narodu, wielcy Ludzie tego doznawali ; dopiero od podłey interelTowności, zazdrości 1 przefądow oczyfzczona potomność, fprawiedliwie i bezftron-nie fądzic fpofobna , i oddawać mo. że zafjugom przyzwoite pochwały W nadgrodę. 138- 139») prawdziwa czy figurowana opowieść nędzney nie-fzczęśi iwości {krzywdzonego poczciwego Rolnika., tak iak ten o-braz tych miilionòw krociow i Mi-riad ludzi w niewoli ieczących, tym ^ardziey czułą ludzkość rozrzewnić ï^oze, że nie zawieranie w fobifc przefadnego, i coby częfto niemia-ło bydż w tych ucifkach praktykowanego t że zaś bez poprzedzonego przygotowania, razem cały ftan Chłoplki na zupełną wolność wy-f^ścićrztcz ieft, nad którą fię mo- ;>'( '9° M że'zaftanowić' potrzeba, iuż wyżey namieniłćm , do tego zważarac nie-doftarczaiącą liczbę rąk rofę upra-wuiącąy zdawałoby mi iię zamiafc Zachęcenia Rolnika do kunfztow i rzemiofl , aky mu ile możności ła-godnemi fpofobami utrudnić, opu-fzczenie roli , i przenofzenie Pie do jnfzych ftanow, ïak ialc tego żadnemu z Panów nie chwale , kiedy z-itych pracownikow gwałtem W ftayni, w pokoiu, w piwnicy, W kapëli &c. czyni próżniaków , gdyż nafza cala fuftentacysl i wfzyftki-e nalz« doftatkij iedyriië na gruntowych produktach (ię zafadzaią,do rzemioft i handlu , zaś można ludzi od ciężkiey pracy odwykłych używać i Gudzozietńcow zaciągać. 141O Wydzieranie cudzego tfigriatku iak zawfze w fobie niefpffi-wiedliwe * tak takie pokrzywdzenia )°C 101 )or niewinnego człowieka, fzczegòlniè za to , że lie w pewnym (tanie n/e Urodził, do litości pobudza, jednak ściśieyfze badanie ty tułów fziache-ctwi w powfzechnosci więceyby dobrego iak złego dla Rzepkey przyntofto, zmnieyfzyłoby; fie przes to znacznie uprzywilejowanych dò t ' Ł ' 1 ' proinowania liczba , a z niemałym pożytkiem dla Kraiu , tey rozfzczo-ney Szlachcie , naznaczyłoby fie mieyfcé wczyntiey klâffie pracowitych i obrotnych mièfzkaijcow bez4 I ■ ■ a ' i Wydarcia im fprawiędUwie nabytego maiatkUi •//,/c-jy/ z. - . -•/ 14a.. Ze pierwfzey gotjnościi O* foby w ubiorze fwoim mało co ie-fecze fabrykat KraiowycK, zaży-waią , to podobno nie pochodzi z iiprzedzoney pogardy dla tych rzeczy domowych , are' z niedoftatku przyzwoitych na przyftoyną o- )o( *9- )°C dzież materyow, wfzak takich rękodzieł, mało więcey mknie w Kraii* nie mamy; %q błahe fzpilki, które ktoś czafetfi potrzebować może, inoi^ wiadomością nigdzie w Krà-iu fię nie fabrykuią. Co do karet to podobno nie wfzyftkie te, które Autor na dziedzińcu Zamkowym widział, były z Anglii fprowadżo-ne, wfzak ròwney piękności nié tylko w fabryce P. Dangla i Krauza , ale też u innych rzemieślników w Warfzawie fię fporządza, s do tego w Krakowie, w Konfkich, w Drzewicy, w Stafzowie i w bardzo wielu mieyfcach takowe po* Wozy fię fabrykuie. i Prawo / ìk y°( Brawo Ofzczednicze. ï4oÔ Rozfądnieyfi ÌEkònòrot-&ci odradza:a w prawdzie rządom &ie wdzierania lie w rozrządzenie Wewnetrznego Kraiowego handlu j a to ńie tak dla tego, aby i to kit-pie&Wo nie było iftotną cześciądo» orego rządu } i nie potrzebowało Wyżfzego dozoru, i roztropnego kierowania go tam, gd zięby md- , gło czynności Narodowe ożywiać i zkoiarzyc prawdziwy dla Krśiifc pożytek, iecz dla tego, ze w famo w ładny ch Pań ft wach , te ciemni kreatury ślepey fortuny, w rożka-Izach wychowane i do Frafzek przy-zwycźaione, Miniftrowle, którzy Wielką biegłość maią w intrygach dwbrfliifch , przedziwne talenta dek rozporządzenia iakiego balii vrÀ» U wagi iSf M 194 >(. fzkarady lub innych rozrywek, albo z przecudownym guftein w o-bradach towainianych fą obdarzeni, w handlowych zaś wiadomościach tyle maią znaiomośei iak Zy. dzi w ścieńciach Matematycznych; z. fwemi delpotycznemi ukazami, zakazami, rewizyami, taxami, i ty-fiącznemi przeciwnemi fobie dyfpo-zycyami, handel bałamucą, i za-rniaft dzwignienia go, onego ni-fzczą,albo z fzkodą Kraiu obracaią go dorozfzerzenia w Kraiu nifzczą-cych zbytków. Z takowey przyczyny ci Ekonomiści bronią tym na« pełnionym otuchą o iwoich dofko-nałościach rządzcom, aby fwoim wykwintnym mędrkowaniem, ku-piećtwo w fwoim naturalnym biegu nie bałamucili, żadnego zaś wflawionego Kameraiifty nie czyta* łem, aby odradzał rządom wdaw*- >t 19 o ) °C ftie fię w zagraniczny handel, i tert Zoftawić przypadkowemu lofowij' i fpekulacyom kupieckim momentalnych zyfkow* choćby tez tym kupcom dla prędkiego zarobku podobało fie, Kray famemi zbytkami zarazić, a za wprowadzone cacka i iakotki przeplenić Kraiowe pieniądze. Kurs handlu tak iak bieg tyody nieznacznemi, a zwolna po-chowiflemi tamami od podrywania brzegów oddalać# a na fpędzenió Szkodliwych haków i na okrywacie miałczyzn obrócić można , ale nato doświadczoney roztropności potrzeba, aby przykremi Jazami o-kolic nie zatapiać, albo raptownym iozylka rozfzerzeniem, i zagłębieniem Rzekę wcale nie ofufzyć. 147. 148O Prawie żadnego Nàto da o handlu traktuiące, niektórd Pifma, nie trafiło toi fię czytać, W Na 196 )ôf Ictr&rychby fmutni Autorowîe nî« dowodzili ufzczerbek, ktùren ma / handel ich Kralu 2 poftronnemi Narodami ; tak od dawnego czafu > niektórzy Fraftcuzcy, Angieifcy, Niemieccy i innych Nacyi Autoro-wie, oczewiftemi fwego fafonu rà-chunkaffii okazali, zupełne wypłowienie fwych pieniędzy, a te Kraie frïaià po części kwitnące rolni&wo^ fozfzer^one wewnętrzne i zewnętrzne handle , rżefifte rekodzielnie , i bogate góry; cóżby to był za cud, śeby Poilka, która rzeczonych bo-gaćfcw w tak małey fzczupïosci po-flada, kiedyż zupełnie s pieniędzy ofchła, a to moim zdaniem tajcieft rzecz niepodobna, iak żeby za* zdrośni fąfiedzi zatrzymaniem Hzek, chcieli poniżey Jeżące Pańftwa zupełnie z wody ogołocić. Pieniądze^ które fą cech$ ceny wfzyftkich rże- M m >C. czy, na wzor ciekłey matetyi formowania wfzędzie iakieyś rówai iidążaią, tak że te wfzy ftkik prze-mądrey wytworności , niektórych Monarchów i Miniftrow ufiłowania, ściągnienia wfzyftkich obcych pieniędzy do fwego Kraiu , i zatrzymanie onych, zawfze. nadaremne, były, i dziwno mi, że tym głe-bo-%\m Kameraljftom nie przyfzedłie-fzce koncept., zatrzymania w fwo-ijch granicack Rxek, i przymufzer nia przeto poniżey leżące Pańltwa, aby u nich wodę za kupowali _ M o,« że to b.ydź, że bez t rolko w w zbytku żyiący gnuśny iaki Naród znacznie z peniędzy ogołoconym zo-ftanie , lecz fam niedoftatek pozba-&o tych zbytków , a potrzebą przymufi go do pracy ; ten pieniędzy niedobitek bardziey galanter-nika od dofbawienia. giekoyfch. q- M 198 M i ■ • \ zdob î bawideł odffcręczy, iafc nny- furowfzy zakaz. Produkta gruntom we dla fzczupłey gotowizny fpa-dną do bezcenriości, co zachęci po-ftronnych Kupców, aby po tak tanie rzeczy pierwfzey potrzeby zajeżdżali, przez te zagęfzczoną kon-kurencyę zakupna, wfzyftko drożę-ie , ta wzraftai^ca cena do rozmnożenia tych Prodaktow zachęca, a ♦ przybywające pieniądze dawniey* fzą utratę onych ftadgradzaią, i znowu równią ftanowią. Sławny P. Hume tę równią bardzo gruntownie dowodzi, i natrząfa fię nad zaślepionym mgłym ufiłowaniem, tych politycznych i ekonomicznych Szarletanów, którzy fwòyKray pieniędzmi chcą zatopić , co nie tylko ieft rzeczą nie podobną, ale też równie fzkodliwą, iak nadto wielka ofphłość i niędoftatek, a tym ca X 199 x koniecznie chcą zatrzymać wezbraną gotowiznę, radzi aby przed raz--płynieniem tego przybytku, nieia-ką część tego przyzbiorku ubrali, i z cytkułacyi uchyliły, dla zachowania iey na iaki niedoftatek, albo gwałtowną Kraiu potrzebę. Ale gdzieby takie Ikarby ukryć przed łakomą chciwością, przed niena-fyconemi potrzebami trwoniącego roarnotrawftwa, albo przed burzliwą ambicyą, któraby przez takie dodatki chciała fobie uftać drogę wiekopomney Iławy, przez pognębienie fąfiadów, i podbicie przyległych Prowincyj. Podobno ieizcze nikt tego Zamku, ani tego zaklę-ftwa nie wynalazł, coby t»kie zbiory przed temi namiętnościami za-befpieczyli ; Auguft II. prędko dobrał klucza do zamkniętych Saskich fkarbow, i te fpleśniałe me- }' y der y k II - Oycowfkie î^aîby na woynę obrócił, i ce wielkie fu m m y, które Sulli w Francy i za (Vego flawnego IVl/i»iftrofcwa zę • brał, z a pewne by były Europę burzyły, gdyby zbpiecka rek à niebyła Henny ko w i LV", życie wydarła. 351. ) Nie podobna ściśle prze-t^rząCa,ć. rachunki d-cbodow Krajowych. naL-ego Autora, kiedy mi liczba miefzkanców i)\e wiadoma, ą. rozległość Krain nje^yJKp *P9K' gach, ale nawet w milach kwadratowych,, Ledwo, do i a ki ego;;, prz.fr. •^1 iźonego podobieństwa, może by dà determinowana, a w tym ieizczą, ęjeiey dpyść propor.cy :, ^tórą mają grunta urodzayne do ji.ullyń i odłogów, kiedy żpdnyćh omylnych. l£raiu wymiarów nie, mamy. 5( / n sładować w wfzyfêklçk iego mniemanych rachunkach pro duktów gruntowych , i do exportacyi zbywających od domowych potrzeb zboż równego rodzaiu, a dopiepo W te domyślne dochodzenia cyr-^uiuiących pieniędzy wielość, i i-ipśę gotowizny , z tak przedziwnie przenikającą byftrością dochodzo-Ke » wdawać fię nawet nie mogę, gdyż w ty m i cieniu iakieyś pozor-»ey pewnęści, doyrzeć nie morrę^ bez ktòrey żadney kaîkulacyi po-dobieńflwo w fobie maięcey, matematycznym fpofobem zaczynać ìli e można } wiec zo (ba wui e si^n rachowania fpofob Kalkulatorom politycznym, którzy zobfzernośei Kra-iii , z liczby ludności, z ceny ^yvyno-ści , z zapłaty robocizn , \ z infzych znaków , mafie gptowizny Kraio-V/ey> ledwo nie aż do ukrytych i >c 202 )°C 7. cyrKuIffcyi uchylonych pieniędzy dochodzą. Gdyby cena zboża i rzeczy pierwfzey* potrzeby , za-wfze nie ochybnie była w proporli ogólney maffy pieniężney, to Z wzmagaiącey lię co raz w Kraiu drogości, wnofóćby należało znaczne pieniedzy pomnożenie, coby powinno bydź nowiną bardzo po-ciefzną, dla tych co fie zupełnego wyplenienia gotowizny obawiaią, a ten ieden wniofek zbiiałby dofta-tecznie trwożliwe rokowanieprzy-fzłych niefzcześliwości hypochon-drycznych Prorokow. Podobno te pieniądze za te wfzyftkie przeda-wane za granicę łafzty i korce, które nam Autor wylikwidował, na pierwfze nafze konieczne potrzeby na wygody i zbytki wcale niedo-ftarczaiąceby były, gdybyśmy tylko fame zboża mieli z Kraiu wy- >C 205 >C prowadzać, którego ziarna w mniey urodzaynych latach prócz iedney Pfzenicy, nienaywięcey wychodzi za granice ; ale nie wiem zaco tak ści-fiy kalkulator iakim ieft nafz Autor, opuścił inne tak liczne Kraiowe pro-dukta,za które pewnikiem więcey pieniędzy wchodzi do Kraiu, iak za zboże , iak to: za konie , woły, wieprze, barany, fkóry, wełny, łoie, "Wołki, miody, fźczeiS, pierze, lny, konopie, oley, fmołe , żywice* dziegieć, belki, bale , budulec , ma-izty, ^lepki, i różny materyał o-krętowy, potaż, weydafz , popioł, a »awet nieco rękodzielnych robot, iakoto brufki i ofełki od Wąchocka z Sandomirlkiego, a garki i inne na-czyniegliniane odCmiełowaz tegoż Woiewodztwa, od przemyślnego Narodowego rzemieślnika, do portów Prulkich, a nawet aż do Rygi )oC 204 >£ i daley, z przedziwną odwagą Morzem wyprowadzone bywaią. B&-wnieyfzemi czafy prowadzono z o-Jjołic Olkufza, G al man, aż do Szwe-cyi, a Czerwiec, albo korzenili:» Poi fra z Podola i Ukrainy, po far-bierniach Europy rozwożono; n.i.3 dawnerai iefzcze czafy Po doi (kie i Bracławjkie Woiewództwa, do Rarefi a'y fjyoiey gorzałki do Multan i W o ł o £z ç zy z n y, d o k ąd t e r s z i e f z c z s bardzo znaczrla wielość dziegciów z Polifia. wyprowadzona bywa, Ki* i.ow "1 Kremenczuk, więkfzą część fwych potrzeb z nafzay Ukłainy ciągnie, a nowy Ch.erfon niemal wfzyftkie fwoie ży wnoście , gorzałki, drwa, wapno i materyały okrętowe , ma z nałzych wichodnich i południowych Prowincyi , dokąd dla niedaftatku młynów, zboże po •tyitkfąey czyści, iuż mełce , i n« )óf *05 )o( krupy i kafzę obrobione, tak iak fećż cebulę i niektóre inne ogrodnicy doftawiaią. v Jeżeli Beken m&ier fię Rie omylił, to ta iego czafow przypędzano do Szląfea woiow na ośmdzie-•ftąt tyfięcy^ wiele ich żai teraz tam z PolOu idzie, łatwo doyśó twożna % reportow Officyaliftowpó. granicznych Komor. Po dhipie-źfiyni i aż Kraiu rozfzarpaniu w Ki-fzynie pod Działdowem od Roku 1773. aż do Roku 1781. inclufive przedano Wołów £0,196. co Rok na Rok wynoflpo fztuk 2,1:44- Dochodzenie przyczyn, czemu t^ed półtora wiekami z Polfki wię-cey wychodziło zboża, iak poźniey-fzyeh czafow, wcaleby nie byłona fwoim mieyfcu, w tych krótkich Uwagach; w iednym Réka 16ig. fiòca przywozów iądowycii > famą >c 2°ô x Wififi fpłynęło do Gdańfka łafztov/ i^8..789v a w fto lat pożniey, ta ieft 171S. tylko 17,776. łafztow fta-neło, choć wprawdzie ten R. 1618' nad wfzyftkie poprzedzone i nafte p ne, lata był obfitfzy, iednak zwy* kły naymiern'eyfzy fpław w 17* wieku zwyczaynie był od 50. do 60. tyfięcy łafztow, a wi8tym wieku od R. 1700. inclufwe , aż do R< i 750- przez lat 51. przyftawiono* do tego Portu, wfzyftkiego zboża i»547»78a. łafztow, co ieden na drugi rachuiąc, uczyni ńa R. 26,420 łafztow ; tod iui te produkta niżey połowy fię zmnieyfzyły, choć miedzy temi niektóre bardzo były obfite lata, iak to R. 17a8- w którym z okładem 44. tyfiące łalztoW* a w R. 1729, gdzie 64,1*2. łafzto^ W»fzło. Dla jakiegokolwiek przey-raeńia tych Kraiowychexportacyî# )of £07 przyłączam tu Tabelle (pławionych do Portów Bałtyckiego Morza nief których prorìùktow Kraiowych * ile w zakątnym odległym miefzka-ttiu, w fzczuplym zbiorze władnych papierów, uwiadomienia zna-ieść mogłem , z opufzczertiem tego* Co Wartą do Sztetyna, lub Dz\vinî| i innemi Litewlkiemi Rzekami do Rys" lub innych [nflantfkich, Kur-landikich iub Zmudzkich Portow Wyprowadzone bydź mogło, o czym u fiebie nic znaieść nie ma» głein ; iednak z tego krótkiego przełożenia , widzieć można, że te funi-my za przedane zboże, ledwo połowę wyniofą, wfzyftkich ogółem importowanych pieniędzy, które 23 r°zniaite infze rzeczy do Kraisi wchodzą 152.) Namieniłem iuż wyżey* zadney pewney nie mamy wia- >t 26 g >)f domosci o wymierze roi òrnych , zaczyni nic pewnego ar różnych produktach tychże pól ftanowić nie rnćzńś. A!le ze fię dalëy pokaże, iż Autor w-ewaïuacyi grûh-tów, które Rzeczpofpolita aktualnie iefócze pofiada, przez połowę fi* omyli!:, i więcćy iak w dwóy-iiiafób liczbę morgów, które Kró-leftwowfobie Zawiera, powiękfzyf^ zaczym też można powątpiwać? aby wfzy ftkie zbiory Kra i o w e wydawały ńiiljon fto tyfięcy łafztoW" czyftych dochodow, czy w to Wchodzą zbiory chłopów i miefz* ćżan , z tego co Autor mówi zgadnąć nie można, dokłada tylko, że po odtrąceniu trzech kroć fto tyfie-cy łalztów na potrzeby Dziedziców p zoftaie fie iefzcze osmkrod fto tyfięcy łafzjtow na jpraedaź. Lecz w tey ogromney wielości potrzeba M 2°9 trzeba było rozróżnić domowy przedaż, wchodzącą w Kraiową tylko cyrkùlacya, od przedaży zagra* îiiczney, która gotowiznę cîo Krâ-iu fprowadza; bardzo wątpię, aby hafza càia exportacya na wfzyft-kie ftrony teraz, fto tyfięcy łst-fztow przechodziła. 152.) Nie mało fię zadziwiać potrzeba nad fprzeciwieńflweni zdań nafzego Autora, gdzie tak ćzęfto temi fprzeczkami lani z fd^ bą fię kłóci, bo prawie w całyni fciągu fwego fzacownego pifma, dli bcalenia Kraiu, wyciąga więkfzycH daleko podatkow, i te nafbepnié potym W czwornafob nàd te pomnaża , które aktualnie placiemy* a tu utrzymuie, że teraźnieyfzy podatek zabieraiąc chłopu za cza-fem połowę zbioru, wnętrzność? toam iuż gryzie, i że za czafenci U wagi O >C -IO >C fuż i ten lichy podatek nie będziemy mogli płacić. Czy go w niektórych mieylcach uciśnione pod-dańftwo nadal będzie mogło płacić, w to nie wchodzę; ale gdzie nie-litościwi Dziedzice, nędzne chłop-ftwo tak obciążyli, toć iich wła-fnego niepomiarkowania będzie wina, kiedy po wynifzczeniu rolnika, fami za ni^go podatki publiczne będą płacić mufieli* Gdziekolwiek chłop pańfzczyzną i niiey* fcowemi daninami nie ieft obciążony, tam z łatwością ten podatek kominowy zapłacić na zawłze może, wfzak on z ochotą dziefięctnę Kościołowi oddaie, a niewiem gdzie • by to dymowe dziefięcinęprzewyź-fzać miało; w tych wioflkach, które dzie rżałem i te które trzymam, tak wytyczna, iako też bardzo letka pieniężna ciziefięcina, nierównie >£ 211 )o( podatek publiczny przenofi. Nie Wiem wprawdzie, wiele w ogólności toPodymne, dawne Pogłówne przewyżfza; fam zaś miałem w pofsefsyi takie wioftti, gdzie tò Pogłówne znacznie przenofi Koińi-ńowe, któreri ftaródawny podatek przezorność właścicitiłfka* dla nie-zakłócenia nowym Układem poddanych, rzecz w dawnym ftanie zo'-ftawila i a przez te ro lir opną iè-dnoftayność ^ i Dworfkie kominy lié ópłacaią, i iefzcze coś ria Dwor fię okrawa» a to w takiey okolicy,-gdzie chłop dla r o (ko Czy qzefto żó-łądź do ìwego chleba mięfza , aby i dâley iefzcże faógł delekto-tym pierwiaftkowym pokarmem ludzkim. 15-0 Ze Kray bez znacznych publicznych dochodów , ani trwałości, ani powagi, ani befpieczen. Os >( «H >C jftwa mieć nie moie, to ieft prà» \Ha tak w oczy biiąca, że nawet, by tego do przyłożenia fię do tey powfzechney fkładki pociągać powinna , ktòren nad naypierwfzą nieodbyt$ natury potrzebę , kilka złotych ma intraty, aby z nich choc kilku grofzami kontry buo wał; èe zaś bardzo wielka liczba ofob> co immediate nic nie jiłacą, ia fam, że Dziedziczney nie mam Poflefifyi, na fobie doświadczam, bo pròca co mogę do Skarbu importować za używanie cłem opłaconych rzeczy , to fam przez fię nic nie płacę, a przećięż używam dobroczynności Praw i protekcyi rządów, za cóż n^e miałbym fie także do powfzechney fkładki, od którey nikt w Kraiu nie powinien bydź excy-powany, przyłożyć, aby fię takż* i >C 21 z M tylko wfźyfcy moi roxviennie^ $o tego przykładali? *530 Te w wfzyilkich Paib iWach próżne zakazy, wywiezie»-ttia z granic- pieniędzy , pokazuia bardzo iawnie, że w- wiżyftkieft Minifteryach fą czcze głowy, i §dyby fîç z n a i a zł t aki m ę d r ze e , żeby w wfżyftkich Narodacîiprzekonał adminiftracye fiiarbowe o płonności tego ufiłowania, zapewne rodzaiowi ludzkiemu, wielką-by uczynił przyfługę. Bo gdyby ci wie Io władni zakazicie!© chcieli te fwoie przezorne rozrządzenia z doprawdy co do litery mieć wykonane, potrzeba aby èe drobne kur-iuiące monety zupełnie zarzucili, a na to mieyfce kazali bić pieniądze w wielkości kamieni młyńfluch, gdyż taki pieniąds nie łatwo, kto ukradkiem za granice wy wiezie \ ce X i? 14 )o( te zwykle kurfuiące monety, to taje gładko przewiezione bywaią, i tyje znąyduią przefmyków, że tego nawet nayczuynieyfi trzefi-lciefzon-kowe oftrowidze, n e doftrzegą, a na fzczęście ludxkie podobno tego iefzcze nie zasaz doydą , bo to docieczenie prąwieby przerwało fpoł-kowanie między Narodami. Na rór żn\eh granicach, ofobliwie też na ^krainie wydziwipfię dofyć nie mogłem przemylłowi wieśniaków, którzy tak Rublami iakp też miedzią na przemiany RoflTyifką tameczną i PoHką Komorę mufieli ofzukiwa-ć, bo z tego zakata żadnego infzego na fprzedaż fwoich produktow i zakupienie niektórych potrzeb nie maią Portu, prócz Miafta Kiiowa, gd^ie iadąc , Polfka Komora broni wywożenia Rublów, a tameczna nie wpufzcza miedzi, a powracaiąc to X 215 )o( na wfpak, tameczna broni wyiścia Rublów, a Komora nie wpufzcza miedzi. Niechże tu kto to pogodzi z temi publicznemi oświadczeniami faworyzowania wzaiemnego między zobopólnemi poddanemi handlu, ładnym publicznym odgłofetn nie-oświfteonemu rządowi famodzier-fkiemu, tak niefprawiedliwe kroki nie wpufzczenia nazad w fwoie granice fwoiey włainey miedzi, i te trudności, któremi kupieftwo obarcza, nie wiem czy za złe mieć można; że zaś nayła-godnieyizy Rząd Republikantfki, broni zarowno Rublom , aby do pierwfzjego wróciły gniazda, i zarowno wolność handlu zyHtowne-go dla Kraiu trudni, to ciężko tego poiąć, iak przy takim oświeceniu głofem po^fzechnym całey pu-^'iczności, do takich kroków fię )oÇ ai6 X ^dac można, które n,a nic więcey £ię nie przydadzą, tylko że poddanych prowadzą do przekradania zakazanych rzeczy, i urągania fie a tiftaw Zwierzchności W teraźnieyfzym kalkulującym \yieku, kiedy niełatwo kogoftępel, ęecha, i faniowładnie nadany walor uwiedzie , ale w całe y Europie ha$-cliuiącey, pieniądze nie iak idealny zn.ak rzeczy, ale według wła-ąciwey wagi, i fzacunku metalli, iak towar iaki fą cenione, i bar-4ziey w tym wewnętrznym, iak w nadanym, im od fte.pla. walorzę, kurfuią; nie mafz fkutecznieyfzego Cpofpbu do zatrzymania monety w Kr a i u,, iak ten, którego ^ak przezornie używa KommiHya Skarbowa uwiadomiaiąc publiczność o v/e-wnętrzney wartości wfzyftkich za-gr.aniczn.ych.. monet, i porównanie )o( 217 >c 9nych z monetą Kraiową; toc przy tak pieczołowitym czuwaniu tey chwalebney Magiftratury, nie po-Winnyby fię wpadać w wieikiey mnogości w granice fąłfzywe pieniądze , które n^m przed dwudzie-ftą kill lat więkfzą część złota i Ą"ebra za blachy i Ikorupy z Krą-iu wyprowadziły, ani też w takim ceny porownariiu zagraniczne Mennice nie łatwo nam monetę do przekucia wyłowią, zwlafzcza kiedy tak iak teraz nafza moneta z ogra-nicznęmi monetami do równoważności uftanowiona; a ielzczę lepimy, aby fwoia moneta choć pół procentu w walorze nad obcą mo. *iet$ wyniefiona była, to i mimo zakazu nikomu nie przy idzie do f?*owy.» aby z, ftratą monete za gr?-*łicę wywoził. Jak fzkodliwe handlowi i przeciwne Ipaikowaniumif- )ò( 2 18 )o( dzy Narodami te uftawiczne poniżenie w wewnętrzney wartości monety, które od kilku iuż wieków w Europie fię praktykuie, wfzy-fcy rozumni Politycy i Ekonomiści uznawali , i na to bezprawie narzekali; coż kiedy na nief, c?ę-ście ludzkie, naypoczciwfzey rzetelności Naród, do tych krokow ieffc przymufzony. przez fąfiedzkie monet fałfzo.wanie ? gdyż iak fie nie dopilnuie w trzymaniu tey równi, to fwoie dobre pieniądze ftraci, a fca to fkorupy do Kraiu ściągnie. Na przeciwko takiego wylewu w niektórych mieyfcach żadna tama nie pomoże, ale go częfto naylepiey odeprzeć można , . równym w tę ftrone wylewem upodlonych pieniędzy. Podczas fiedmioletniey woy-ny Prufkiey, Miafto Gdańlk nie mogące fię żadnym fpofobem od zato- X 219 )o£ pu falfzywych pieniędzy obronić, »Vielką mnogość równie zniżony monety naprzeciw wyftawiło, 2e ten zalew nie tylko zoftał od-pat fcy m , a[e te£ term pieniędzmi, nawet topiciellkie przyległe Pro-wmcye zpftały pozalewane. Nay-iamowfadnieyfzeby nawet rządy nadaremnie fię pokufiły , opierania iię iakiemu. impetycznemu Wartowi , albo też walczyć naprzeciwko wkorzenionego, a po-wfzęchnie przyjętego zdania publiczności , choćby też to zdanie na famy m tylko uprzedzeniu fię zafa-dzalo. Pokazała to u nas owa po-^fzechna Narodu ewaluacya Czer: ośmnaftowa, choć wfzelkiego ^Undamerttu pozbawiona, jedynie na Przefądnym ocenieniu zafadza-He, przecież ani prawo, ani rza-5, P^^ełamać iey nie zdołały, a )o( 220 dalekoby pożyteczniey dla Kraia fcyłp» gdyby prawodawcze i rząr d/ące wfacłze, wcześniey temu u-przedzeniu były ulegały, toby na-fza piękna i fzacowna moneta me była fie za granice wyniofta. 154. ) Ta nieokryślona wolność wywodu, produktów Kraio-wych za granicę , kto re y Autor każe uprzątnąć wfzyftkie przei^kody, ma tak fwoie ograniczenie, Uk wfzyftkie inne ludzkie działania y wfżak podobno zyîîiowniey niektóre materyaływ Kraiu wykfztałcić , j refżtulące od d^mowey potrzeby feowary dopiero za granicę fprzeda-*wać; gdyż Cudzoziemieć zakuci" uTzy furowe fliory, wełny, lny* konopie i tym podobne produkta* iak one wykfztałci, to ich nam W tak \yyfokiey cenie mqże odprzedać, że mu pierwfay materyał W >c *21 )oC teyfku jodanie , a te produkta bèS iiaymnieyfzego zyiku > dîa Kraiù feczerą darowizną za granicę wyi-dą; toć profty rozum uczy, żeby wywoź takich materyałowj, \ filbo zakasać, albo cłem znacznym obciążyć , a wykształconym z nich fabrykatom dopiero wyiście ułatwić , a podobnych towarów podatkami wniście utrudnić, aby przez to fabrykowanie Kraiowe zachęcać, i rękodzielnie rozmnożyć. Kiedy zaś tych towarów iuj5 zupełny doftatek , to można obca zupełnie zakazać} lecz te abfolu-tne zakazy, wcale nie fą w moim* guście, bo ieżeli przy korzjści nad cłidzemi towarami , na przykład dwudzieilą od fta, to ieft dziefiçé na exportacyi furowych materya-łow, i drugie dziefięć na impo,r-Sacye fabrykat nałożonych, przy 2 22 )oC ofzczędzeniu transportów i innycK mieyfcowych awantażach, w ta-Ii i c h mieyfcach, gdzie podoftatek ieft pierwfzych materyałów * takowe rękodzielnie fię nie wzmogą* albo uftanowione fie nie utrzymują , to iilż tam miifi bydź utajona fizyczna, albo moralna wada, któreyby koniecznie dociec i znieść potrzeba, inaczey przy tak górujących korzyściach, takowe rękodzielnie flabieiące, albo upadaiące, i w konkurrencyi utrzymywać Ge nie" mogące, nie warte fą, aby fię o nie pokufić, albo na ich trzymanie kofzta zapędzać. Gdy na wprowadzenie rękodzieł do Kraiu tak wiele teraz Ofob rozumy fwoie fmaż^, a tyle proie-ktorowftuch kuźmć fię otworzyło t pomimo uroczyftego fię wyrzeczenia proiektorowfiuego rzemiofla, )o( 223 >( przecię kufzony ieftem parę flów nad tą materyą powiedzieć , a to tym mnie^ fię mam przyczyny o. bawiać to wyiawić zdanie, iż za Wielkie mam zaufanie w oświeceniu Publiczności, aby te moie marzenia miały do ich przyięcia poku-fić, zwłafzcza że te Proiekta nic °fobliwfzëgo w fobie nie zawierają » bo ani złote góry nie otworzą, ani GolkondHiie kleynotowe kamienie nie ściągną do Kraiu , ani teź wfzyftkich miefzkańcow zbogacić nie obiecuią, tylko fzczegòinie dążą do iakiegoś ikutecziiieyfzego fabryk w Kraiu Ugruntowania , nad te wfzyftkie chwalebne niektórych ï'anow i patryotycznych Obywatelom ulitowania, które po części mało fliutkuiące, drugie nie wie-kuiftą trwałość obiecuią, infze teź nie wiele korzyści przyniofly, albo )oÇ 2 54 )oC wcale fyełzły. Bez ściflego bada» nia tych wfzyftkich przyczyn,któ-ire tak zbawiennym dla Kraiu przed' fiewzieciem fprzeciwiać fię mogły-; to te podobno nay ważnieyfze były, ze Planta gruntowna takiego ftanowienia rzadko kiedy tak była do wfzyftkich okoliczności przy ftofowana, i z wzgledem na wfzy-ftkie przypadki ułożona, iak fama potrzeba wyciąga; do tego wiekfza cześć tych fabryk w Dobrach prywatnych, albo też pod prywatny tylko powagą ftanowió-ne były» a przez to pozbawione naywyżfzey Praw protekcyi, muli ały podpadać tym wfzyftkim odmianom t pochodzącym z odmiany umyffu, naftępftwa ^ i odmiany ó* fob rządzących, azatyrc. wołnośó i maiątek Enteprerierow i Rzë-mièslnikow, niczym nie zabefpié- czonë| )°C 225 >C czofte, Utrzymywało ich w podey-rziiwëy boiaźrii* ani nic ich nie pociągało do fìatecznego przywiązania fie do fwoich nowofiedłifk , â buntowniczy duch tych rzemieślników, niemógł fię nigdy ofwoić ż rządzącym batogiem niektórych DyTpozytorów > i Uporczywie od tego ftronili, aby fami dla fiebie, albo fwego potomllwa chcieli bydi Ućzęftnikami ufzczęśliwiaiącey kon-dycyi podda» ftwa mieyfcowego, a W tym uprzedzonym mniemaniu tyfzyftkie nawet wielkie obietnice, które im Panowie i. Dóbr właściciele czynili, uporczywie zawfze V iakimfi podeyrżeniu mieli i, ztąd fię pokazuie, iż w tym ftanie, w którym aktualnie rzeczy zoftaią, frie łatwo któremu nawet z nay-toożnieyfzych i dobra publicznego jpragnących Panów, gruntowne u-wagi P )°C fiió fłanowienie wielkich manufaktur /je uda , i aby pomyślny początek miał mieć trwałość odmianom nie-pcfdpadaiącą, co chcąc u/kutecznić, potrzeba aby rządząca władza w to fie wdawała. Na wprowadzenie tych rekodżielni, obrać po Województwach z Dóbr Rzeczypo* fpolitey, niektóre Miafta, do tego pomyślną zręczność maiące, ta Mi afta Królęwfkie, czy, Duchowne z wolną propinacją, z uchyleniem wfzyftkiey partykularney władzy, za zupełnie wolne na wfzyftkie czafy ogłofić, zaś dozor, piecza, i -protekcyą nad temi Miaftami oddać Kommiffyi Skarbowey ; to ni« podobna, aby przy tym ścifku zaludnienia ve niektórych częściach Europy, ta ponęta nie miała zwabić wielką liczbę Rzemieślnikowi a nawet mufiałoby fię do nas przV- 227 błąkać nie mała liczba tych Angiei-fkiégo.Francuzkìego, N iemìeckiego, ^cc.Narodu, fpekulmące głowy Kupców i Kapitaiiftow, którzyby ta» kïcli przedfięwzięciow władnym ko-, lztem lie podięli , zwłafzcza przy tak świeżo zdarzoney rewolueyi w Hollandyi, wie'leby frę znalazło z party i tych zaciętych Parryo-tow, w których gnębiąca przemoc włafną Oyczyznę irn ochydziła:; te miłośniki wolności, w obieraniu fobie Oyczyzny nowey, zape-Wneby Repubiikantflii Pollici rząd, nad wfzyftkie inne rządy obierali, aby tylko doftateczne zabefpiecze-nie wolności i maiątku znaleźli. Namienię tu w krótkości tylko niektórych gatunków rękodzielnie. W Lubelfkim fą bardzo liczne ftada Angielskich owiec , a zstym w przednią wełnę* to Województwo Ps >( 2 S g )oÇ obfituîe, a co więcey, znayduie fię w tey okolicy Margiel folufzo-wy, czyli GImka mydlafta, (Mar» ga ful lor um , feu fmettis) zaczym ma wfzyftkie zręczności do mie-fzczenia fabryk fukienniczych , zwłafzcza przy wielkim doftatku materyałow budowlnych , to ieft drzewa, wapna, różnych kamieni i opoki , a nawet przedni piafko-wnik fie tam znayduie, żywnoście fą tanie, Wifta wielką podaie zręczność do przywozu i wywozu $ Miafta Urzędów lub Kazimierz, nayzręcznieyfzą maią pozycyą z wfzyftkich innych. W Sandomir-fkim , gdzie tak liczne fą Kuźnice, które tak przednie wydaią żelazo , możnaby mieć Stalownie t Drótuciągnie , Topornie, fabrykowanie Strzelby, Broni, Kofs, wfzel-kiego naczynia i inftrumentówj po* >C "9 M nieważ tam także kopie He Miedź, Ołow , Galman , Kobald, możnaby tam uftanowić iabrykacye Mo-fiędzu , Szyferweifu , Bleywaffu, i farb bardzo rozlicznych, a do tego można iefzcze warzyć Witryol, Koperwas i Hałun, iako też na Wyfmażenie z Kiflow, czy Pyry-tòw Siarki, choć nie wiele znaczącą fabryczkę założyć. W Województwach Bracławikim, Podol-ikim , Wołyńlkim i Kiiowllum, możnaby bardzo znacznie Maydany faletrzane pomnożyć , bo nie tylko że ziemia tych żyznych Kra-iow, fama przez fię tym gatunkiem foli napoiona, ale też te liczne Mogiły, wyfypowane różne fzań-Ce i wały fą iakby umyślnie przygotowane do wyługowania z niey Saletry , fzczególnie drew brakuie, ale nay więcey Okolic tak fą obfite X tVyO. X W Torfy, żeby nie tylko do tey operacyi wy (tare żyły , aieby też na niezliczone inne potrzeby fiu-żyć mogły za opał, byleby fie tyl-&Û komu chciało ich kopaniem i fufzeni-em zatrudniać, Widzę że rozhukany Patryętyzm pomimo mego proiektów fie wyrzeczenia, ledwo do wprowadzenia j ed wabili czek, i zgładzenia tey od Natury fełogpflawifiney Prowincyi, Morwami,' W iranica m i * i Oli wkowemi (drzewkami nie zapędził, żebym lobie na/zczęście nie był przypomniał , że to fą tylko moie próżne marzenia, iednak wracam fie ie-fzcze dp moich Manufaktur w wolnych Miaftach uitanowionych, o-kazuiąc iakie. ąw.antaże Komrniflya Skarbona takim dziełom bez ko-" fzru fwego moie fkoiarzyć. Nay-przód upatrzywszy iak^ pewność X 2 3?. >°c i bęfpieczeńftwo z flrony Entre» prąnerów, może onym przez fwo-i| powagę ziednać w Kraiu kredyt, a potym prócz innych róząych dopomagali, to ta Patriotyczna Ma-gifiratura, zaleceniem wfzyftkim fwoim Celnym, i innym Gfficyali-fconi, aby potrzebne Materyaiy dla tych Manufaktur w iwo ich o-h ol i ç a ç h fil u p 9 w a li, ab y z go t o -wy cli fabrykatów przy Celnych Komorach trzymali fkła.cTy,. i one przedać ftaçali fie, bardzo Hi u Łącznie takie przedfięwzięcie wfpie-rać może , a to bez wfzelkiey ex-p.enfy i zbytniego, zatrudnienia»,. 137.) Nie wiem komuby fi| ^ogło udać to przemycenie Ko-^Pr nafzych, aby na iego upewnieni0 Autor z jakimkolwiek pozorem Prawdy mógł wnofić ową o§ro,n* ^Yiejośp wina kontrabando do )o( *32 >r Kraiu wprowadzoną, iak w prze-pifaney Nocie z gatunkiem niezawodności to twierdzi, bo pifać domyślnie na famym mniemaniu, fama ro-ftropna rozfądność nie powinna pozwalać. Miefzkaiąc w poblifkości tego winnego Kordonu, nawet śladu tego przemycenia doftrzedz nie mogłem , tak teraz fą wfzy-ftkie fzlaki ftrzeżone, a na pochwałę nafzych Celników, trzeba powiedzieć, że w przetrzafaiącym Rzemieśle, wfzyftkich Zagranicznych trzęfikiefzonkow przechodzą, tak fię w tym kunfzcie przećwiczyli, iako z doświadczenia upewnić mogę, iż przy moich podróżach, daleko mnie ściśley zrewidowano na Polfkich Komorach, iak na Zagranicznych mytnicach, gdzie . naycześctey famym jjarolem uczciwego człowieka fię kontentowano. )o( 235 >G 159.) Nie maiąc żadney zape-Wnioney wiadomości o exportacyi i importacyi rzeczy , które z Kraiu wychodzą lub wchodzą, i o ich wartości, nie mogę też nic decydującego nad równoważnością handlu , i w którą ftronę fzala tey Wagi ieft nachyldna, powiedzieć; zaczym tey pewności pozbawiony nie mogę Autorowi zaprzeczyć, żeby nie miało coś więcey pieniędzy z Kraiu wychodzić, iak Wchodzić ; lecz że fię nafzemu Autorowi w fwoich rachunkach omyłki przytrafić mogły , zaczym też nie powinien mi mieć za złe, że przyuczony do Matematycznego rozbierania rachunków, bez dołożonych dowodow niezawodność lego kalkulacyi okazujących, o tym zapewnieniu, że z Króleftwa Polskiego na dziefięć.millionow wif- X 534 M cey wy eh od i pieniędzy, iak wchodzi , mocno powątpiwaw ; bo ie-Z2ÌÌ cała mafia. nafzey gotowizny, iedwo fto millionow dochodzi» iak fam Autor twierdzi* to( oczywi-fty rachunek, że w przeciągu lat dziefieciu, i iedney złamaney babki w Klraiu zoftać fie nie powinno, a że to mniemanie na czyftey chyme rze, ieft ^afadzonue, to iuż wyżey pbfzernieokazałem. Z tego zafpoko-ienia troflvow o zupełne wyplenienie pieniędzy Kraiowych, wcale nie wypływa zaniedbanie zabiegów do, przefzkodzenia, aby fię Kra y z dgftatkow nie wynifzczył, i owfzem pieczołowite rządy powinny temu trwoniącemu marnotraw ft w u Narodowego maiątku, ile możności przeszkadzać, i wfeel-kiemi fiłami ftîtVaé fię pomnożyć Krąiowe bog.sftwa, tak prję.ez w.cią- • - ^SÌr f , >C S55 gmenie pièniçdzy Zagranicznych, lako też przez nayrzeźwieyfzą eyrkulacyą wewnętrzną, a zatym Wikrzefić przemyli', wzrufzyć i u-trzymy wać iak nayobrotnieyfzą w Narodzie- czynność; tak ruchavie obroty przy pomiarkowaney o-fcczednosci, i w przepychu fkrom-ności fą nayfkutecznieyfze frgod-l«i do zapobieżenia oftatniemu zubożeniu , ównie niefzczęśliwe iak zbyt wielkie bogaćtwa zazwyczay cło dziko bsjrbarzyńflsiego zbytku prowadzące, które zgubiły Karta-gińlką, Rz ymfką, i inne Rzeczy-pofpolite, przez które Portugalia i H i Impania znikczemniała, a Hol. landya niltczernnieie; przecie my me iefteśmy t^kiemi marnotrawcami, iak nam Autor wyrzuca, wfzak pomimo prywatnego zadłużenia, które jpa izczeście dla znifzczone- 40 - 3°C 236 >ç go kredytu, nie ieft iefzcze tak bardzo wygurowane, w publiczności podobno od wfzyftkich Naro-dow, naymniey Narodowego diii-gu mamy, wfzak to co naybardziey teraz figuruiące Pańftwa, iakiemi fą Anglia i Frànpya winny , przechodzi prawie imaginacye, i ledwo iuż nie przewyifza wartość całych tych Pańftw , wfzak przy fzczu-płych dochodach wydatki nalze tak fą okryślone, że nam fię iefzcze przy każdych rachunkach , coś w Skarbie zoftaie , toć nam nie zaraz do deklarowanego ban-krotu przyiść może , prócz tego w ftariie nafzey flabojści zbyt wielkie bogaćtwa, i zgromadzone Skarby, byłyby dla nas wielkim niebe* fpieczeńftwem , bo to fą zbyt ła-lcome rzeczy, nie tylko z ftrony złodzieiow i rozboyników prywa* 3°C 237 >( tnych, różnerni ukry temi zdradami i chytrym czuwaniem na to dybiących , ale też z ftrony.... trzeba fie refzty dorozumieć, bo niebezpieczno o tym ani mówić* ani pi-fać. ìóo.} Mufze tu znowu z oka-zyi namienionego uwolnienia od poddańftwa, i domaganych przez Autora różnych fabrykat, ofobli-Wie płóciennych .do dopełnienia moich Uwag, nad tym Artykułem iuż powiedzianych , fie wrócić ; o-fobliwie co do robienia płócien. To fabrykowanie nie może fie pomyślnie pomieścić, tylko w bardzo fcaludnioney okolicy, gdzie odpier->Vfzey potrzeby rolniczych robot, 2°ftaie dofyć rąk do obrabiania wło. i uprzedzenia go do tkackich warfztatów. Łatwo fię każdy domyśli/ że do tego przędzenia nie mo- >C a 38 >C zna użyć tych zgrubiałych od eie» żkiey ziemiogrzebnsy pracy rąk, ani tych, które od frogiey niewoli zupełnie iuż fą opufzczone i zgnu-śniałe, gdyż z takiego przędziwa chyba na wory byłoby zdatne pło-tno; zaczym takowe manufaktury tylko w ludnych Miaftach, lub ich poblilkości mogą bydż przedlie-wzięte, albo też, tam gdzie w Pie i rolnicze ofady, tak fą zaludnione, że znaczna cześć ludzi nie znay-dzie iuż dofyć roboty, i żywiącego zarobku , bo nàtak fzczupłezy-iki przynofzącą pracę , nie można drogich (prowadzać Cudzoziemców, chyba tylko niektórych tych robot nauczycielów, albo też mayftrów do warfztatów, doblechu, magli, kolandry i inney przyprawy. Gdzie u nas tak fą ludne qjcolice, tego ni© wiem, chybaby do tego dali fie u- 2S9 X poczciwi Zydkowie, i ich li-lubione Zydo\vice, bo teń płodny KTarod, tak fn± w niektórych okolicach rozmnożył, że iię famemi fza-chrami wyżywić tiie może. Nie *nożnaby z więkfzą korzyścią dla Kïàiù wypełnić od praw natury Wymaganą fprawiedliwość , iaïc tey okazy i, każdą familią t^ch itarozakonnyćh tułaczów , która fwemi włafnemi rękami uprawi pewną wielość włókna, ione xv przepifaney 'cienkości uprzędzie; i na całą przyszłość uprząść przy* Rzecze , tidarować Incolatem , i ti» Wolnie ią od uciążliwego pogłówne* §° » i aby iuż w podatkowania a ChrżeściańHuemi niżfzych khifs poddanemi Rzepltey porównani byli- Możeby ci Żydkowie nawet tak iako \y tym ftaropolłkim Kraia, któremu wykwintna polityka .przy X -4° K podgarnieriiu Hifzpańfkie imie nadała, do roli fie nawet wzięli; ale przy nadawaniu im pewnych praw i fwobod , potrzebaby im potężnych wyznaczyć protektorowy gdyż ten niewierny lud nadto po-deyrzlitoy, aby miał zaufać Panom, właścicielom, lub rządzcom Dobr, w ktòrychby fię fadowili, a przy ftanowieniu Rękodzielni w Kraiu> młódź ZydoWfka przez preferency^ powinnaby bydź brana do nauczenia fie Rzemioft, przez to nie tyl-Ico zatrzyma fie do pracy przyzwy-fczaione ręce przy rolni&wie, ale też te próżnuiące Zydowfkie ręce do poźyteczney roboty fię obroci ; przy takich rękodzieł wprowadzeniu, byłaby także właściwa pora# dla Panów i Dziedziców użycia Wielkomyślrtey ludzkości, i udaro-wania wolnością każdą chfopfką familią >( 241 )°C iflilią, która pewną wielość lnu wy* Pr«dukuie , włókno uprawi, i uprze-dzie w przeznaczoney cienkości, zaręczam za to, że całe gromady razu uwolnić nie przyjdzie, za tych zaś, których fię tyrn fpofobem -Wolni, upewniam ♦ że żaden ze w fi. poydzie, poki takowy Dziedzifc panować będzie, i dopóki iaki nie. obyczayny Podftaroftka iamodzier-fką fwoią Juryżdykcyą batogiem zafunduie. 2a takie Jub inne zaflugi nadana wolność , ani żadnego zamiefzania w Kraiu nie.uczyni, ani liczbę włóczęgów nie pomnoży, ko tylko takim udzielona będzie Wolność , którzy warci bydź wol-ïiemi; a cj którzy dla niedołężno-®ci» gnuśności lub rozwięzłości tey Szczęśliwości nie doftąpią, nie mo-nawet na niefprawicdli wość na-tzekać, bo niech te wzory dobrych Uwagi 1 (I >(\ 242 )o( Rolników naśladuią, to i oni tych fwobod uczęftnikami zoftaną;ale czy nafiPanowie zechcą Hę do tego przychylić? to ied infza kweftya, któ-rey rozwiązać nie mam powołania. ióo.) To ieft: żadnemu powątpiewaniu niepodległa pràwda, że każdy czynny wfpółczłonek towa-rzyftwa, bądź iakiegokolwiek fta-nu, przez fwoią pożyteczność daleko powinienbydź fzaćownieyfzy dl» każdey Rzepltey, iak nayświetrtiey' fzy prożniak;ztym wfzyftkim w ty ni ftanie,w którym aktualnie rzeczy zo-flaią, nie przyzwoicieby było wyż-Tzych ftanòw oToby do niektórych wzgardzonych robot pociągać , ćK#ć też te działania fzczególne przez nie* Sprawiedliwe uprzedzenie w pogardzie zoftaia , żaczym też nieprzy-floynieby było,żeby za radą Autora* Szlachcic bez utraty Szlacheckie* >'°C 245 D°C fc>° imienia, udawał fie do tych u-podlonych poniekąd rzemiofl, jako . fzewftwo, kuminiarftwo boć temu wfzędżie dyftyngwówl-titmu i czczonemu ftariowi, potrze-ba z o (la wić nawet przy naywię-Ł%m ubòftwie, iakąś iikierkę posi » ì nie pozbawiać go tego ho-n°i'u, któren go od niżfzych ftà-, n"vv c^arakteryzuie 5 przy zupeł-nym zaś poniżeniu n;e widzę wca-potizeby, troili!jwejgo zachowa-n'a ^!njenia , Herbu i zafzcżytuSzIa-checkiegb, i zapewne kiedy fkro-^ney poczciwości wftydliwemii ^»aclicicowi do tey-nędzy przyi. ^ie>to zapewne fa nr-fi ę zrzeczë zaiWzytòw , aby poważne ia* },if- nie upodlił; wfzak prócz; ho,\yc|j niektórych ' grubycH eiUofl, zo.laie dla Szlachty fiu-a ^oyOiówa, Rolnićlwo, Handel Qs X 244 X (oprócz kramarzenia, któregobym nierad dopufzczał ) Scyenc-ye wfzy-ftlde , Literackie nauki , a do tego wfzyftkie wolne fztuki i kunfzta, a nawet niektóre poważnieyfze Rzemiolła. iói.) Nie znaiąc położenie Chorodnicy , ani te rekodzielnie , które tam mogły bydź wprowadzone , i potym zatracone, nie mogę też wchodzić w roztrząśnienie pa-tryotyczney proźby, za przywrócenie fabryk do Tronu zaniefioney, i która mi tym mniey potrzebna bydź zdaie , im ten nafz dobry Król fkionnieyfzy do zafundowania , popierania i utrzymania tego wfzyftkiego, cokolwiek tylko Kra-iowi może przynieść iakową korzyść; nieochybnieby i bez tak gorliwego żądania Autora, ten million i więceyby było na to łożone, gdy* >C 245 >C by 2 w%^kich ftron, Tron ota-Za!^ce liczne potrzeby tego do-P ściły. Aiewiemczy fię znayduie ',ikl z'a,i^ w Kraiu, gdzieby nie-siadów dobroczynney fzczo-drobliwości Królew&iey. ; wyliczyć-ym nie potrafił te wfzyftkie ftru-Uly> budowle, i inne dla publi-le8° pożytku wyftawione dzieła 1 funduje,1 które ten Król Filozof, ludzkości fprzyiaiący, fwoim ko-nie wyftawił, albo do nich znacznie nie przyłożył. Pod Mo-giłą w Kraków (kim, z znacznym kofztem tego Monarchy kopano na °1 przez lat kilka, do tey także °nipanii co w Checińlkim pod JRą. ami foli fzukaj tak iak i do tey k°mPanii, która Góry Olkulkie ht zarzucone na nowo o-tw'era, i krufzce na pożytek Kra-y dobywa, KafFa Królewjfka fię )o( 246 )o( przyłożyła; w Miedzianey Górze pod Kielcam; , ko'ztem Kròlewfkim dobywają, miedziane, 'ołowiane i innych metalów ' pól me talów Kru-fzce, z któręy miedzi iuż mamy troiaki i gro 1 że , a za cza! e m ca nnedź może doftaęczać na infze potrzeby, gdyż Jie także w innych mièyfcach tey okolicy doftatkiem znayduie j w tey że M iedzianey Górze , także warzy He Witryol. Zaraz na początku Panowania za fta-xaniem trofkliwego o pomnożenie I kunfztow Króla, ftanęła Kompania re kodzie! na , a! e że ta fabryka w Warfzawie unjięfzczona była, to przez drogość pierwfzych potrzeb j przez znarowienie Rzemieślników, którzy nayj.ofpobtfzey fwoiey roboty, ceny znaleść nie mogą, fabrykaty w konkurenćyi z tąńfzemi towarami utrzymać lic nie mogły, a ,, 1 f' ' >( 247 )oC Zatym ta Rçkodzielnia , tak iak i- îaf orjka fai an (owa upadła ; to nie ied Winą Monarchy, gdyż kunfzt, mi-ftrzoftwo rekodzielne i wiadomo-scie Entiręprenerowfliie wcale- w polityczny nauki do rządzenia potrzebne nie wchodzą. Przez cały przeciąg Twego Panowania nie prze-itawał ten dobry Pan „ wizęlkieml uliiowaniami przemy fl w Ikrze i zac „ i pracowitość zachęcać; napominania, pochwały, na.dgrody,, dy-^ynktóry.a ,. i wizyftkie iprężyny pobudek , 'ten Monarcha porufzał, Łiby ty io obroty Narodowe orze-Zwic , i Lak nayruchawlzemi uczy-nić- Pr-y początkowym iolowar-ftv/ie pOCj Bu (kie m w Wiślickim » id ziaj e m z i.aką intereilowaną ciekawością tenN. Pan.zafiągał.uwiadomienia , i zainformował iię o naymnieyfzey manipuliicyi, z taką 248 )o( fpufzczaiącą fie łagodnością rio nay-podleyfzego Rzemieślnika 1 robotnika, wfzyffckich do cierpliwey prscy i ufkutecznienia przerifięwzię-tego dzieła zachęcał, i hoynie obdarzał, a chwalebna ciekawość widzenia i poznania wfzyftkiego, nie» ochybnieby tego Monarchę przez naygłębfze fzyby była wprowadziła w podziemne pieczyfka, gdyby czuła trofikliwosć o cały Kray oca-laiące fzacowne zdrowie dobrego Króla, przytomnych Qfob fie temu przedfięwzięciu, aż do uporczywości nie fprzeciwiła. W Pań-llwach Dziedzicznych życie Monarchy nie może bydź tak powfze-ehnie interefluiące, gdyż naycze-sciey Naftępca czafem mż z uprzykrzeniem fobie na tę odmianę czeka ; w Elekcyinym zaś Pańftwie , gdzie prawie każde Bezkrólewie X -49 )o( mmey więcey okropne fprawuie flcu-tki » i^każ pobudka do trolkaniafię 0 zdrowie i życie Panuiącego Monarchy, zwłafzcza kiedy te wfzy-ftkie ma cnoty i przymioty co na(z dobry Król ? I^)50 Ze wiele bardzo ufiłowau Piywatnych , na wprowadzenie ia-k'ch manufaktur nadaremne były, temu nawet dziwować fię niemafz przyczyny, gdyż wielu Inftytuto-rew nie maiący żadnego obeznania 2 tym rodzaiem działań , zadnéy duMadney planty takich uftaw formować nie umieli, a zatym częiTo bez zapatrywania fię na obfitość, lub niedoftatek potrzebnych mate-ryałów, na trudne czy łatwe fabrykatów odbycie i inne okoliczności, na ^eP° takie przedfięwziecia ftano-nie którym na doftatecznym M*ku 1 kredycie do u&utecznie- X 2$0 N « nia tych zamyfłów zbywałaś za-c y al zbyt wcześnie łożone fum* my chcieli odebrać, i częfto, dali ta zaraz w początkach' Manufaktury-Ifcom poznać,ze nie fą (prowadzeni dla tego , aby co zarabiali* a i bo dla i.akiey Kraiówey korzyści, lecz fzczegpinie aby właściciela zboga-/ciii; inni choć też z dość łagodną ludzkością z Rzemieślnikami lie obchodzili , przecież nafltepcom nie wiązali ręce , aby fie nad temi no. wofiedlcami paftwić, i ich uciemiężyć nie mogli, ale ich bez nay-m nie y fz e go z ab e fpie c z en i a p r a w n e -gó, na los dependuiący od humoru miey fcowego, faniodziercy ; zofta-wiły, nie wfpominaiąc innych licznych błędów, które zaraz w początku tych ftanowien popełnione bywaią. W niektórych mieyfcach nayprzód turbowano fię o rzeniie- >( S5I >C slrvikòw , a iak ich liczbę znaczną ^prowadżiii, nie mało fie ternu dzi- Wowai^o, kiedy fio ci Manufaktu- rzyści 1 p y tali : czym i z czego, ttiasą co zrobić? a że nad wfzfclkie 4 \ Spodziewanie, z niczego nic nie u-niieli robić, dopiero pomateryały, po naczynie, dG ftawienia gmachów i Warfztatòw lie udawano. W tym Zaniewidziałem początki fulwenni-czey manufaktury, gdzie Sukiennicy P°ftrzygac^ i Farbierz, ani tych V/ i z y ft kich po t r z e b z fp b ą n i e p r z y -Nieźli, ani też kapitały na życie uoftarczaiące nie przynieśli *, niin tyti czafem wełnę fliupcwano ,ł Xvarfztaty, kołowrotki &c. fporzą-^0|io , a naybardziey to ogromne n?-rzędzie Poftrzy gacza i Farbierza v yftawiono , potrzeba było przez półroku rzemieślnikowi dać ftra-lie, które*! nie maiąc roboty, a- )oC 25- X by fie nienuriził, pofzedł na gofpo-dę, i tam grą, kuflem, i muzyka fię bawił, a przez tak'długi przeciąg, tak od roboty odwykł, że kipdy ,go do warfztatu przywołano, to reka zamiaft rzucania czółenka , przez otnowę , wfzy ftkie po-rufzenia czyniła cifkania kuli do kręgli, a nogi co miały podnóżki przebierać, to formowały taneczne pląfy, a tu przy tak przykrey robocie, po prożnowaniu , fukienniko-wi narobiony dług nad karkiem cię-źał, i wielu do tey rozpaczy przywiódł, że wfzyftko porzucili i potichodzili , a tak fabryki poufba-wały, fummy łożone poprzepadały, i rzemieślnika na zawfze /ie zgubiło, bo nayczęściey potym, na włóczęgę, i hultaylkie fie udał życie. " / >C 255 >( Prócz wyftawionych Kuźnic i Oprowadzenia tyle Fabrykantów i Rzemieślników przez flawnegoMi-fiiftra, Wielkiego Kanclerza Ma-^achowlliiego , fundatora Miafta Konflticb, godne wdzieezney padnięci fundacye, któro Krâiowi o-zdobę i korzyść, a pobliżfzym mieszkańcom wygodę i znaczny po-2ytek przynolzą, gdyż na fwoie Produkta zawfze tam zyfkowne znayduią odbycie, to niewiadomo ni1 » aby ktò mógł w wy żCzyni fto-* pmubydź natchniony duchem dzieł takowych, iak ten czynny Obywa* tel.któren 2 Wiotki Przyfuchy , tak przyftoyne zrobił iVliafto; ten 2a rozporządzeniem iednego fa* ^ryk-mayftra, tak poprzednie wfzy-Przygotował, że kiedy pomi-1110 fanatycznego wyklinania, za 2arażenie Kraiu Heretykami, i któ- )oC s54 rzy tylko robie , a krulzące medyta-cye czynić nic umieli, razem z Szlą-fka fprowadzii dwadzieścia cztery farfiiiie; każda z nich nie ty Iko mie-fzkabfe, warfztat, narzędzie i ma* teryał do roboty potrzebny, iuż gotowy zaftała, ale teżf potrzebne fprzety domowe, legummy i inne żywności , a nawet na tarczanie grochowiny, lub inną ppdściołkę znalazła, Tàkim rozporządzeniem mogła fie utrzymać ta fabryka, i fundatorowi łożone fcofzta fowicie nad grodzić ; iaKoż po dzis dzién Rzemieślnicy w tym mieście fie litr zy mu i à. Te przykłady ukazują, iż i do podobnych uftanowień» potrzeba cos więcey wiedzieć, iak wytworne nap i fan i e dyfpozycyi Ekonomiczney, albo KrafomoW* ikiey perory powiadanie. )oC e 55 >( 165.) ]Mim można przyftąpić zakazania Zagranicznych towa* fròw, tak tych pierwfżey potrzeby» lako i tych które wygoda i przy-ftoyność w potrzebę obróciła; potrzeba mieć wprzódy podoftatkiem takich rzeczy w Kraju, a te w ró-\vney , albo przewyżfzaiącey do-f»vonałości ,Cudzoniem(kich towarów fabrykowane, i kilku procentami tańiey przedawane, to te cudze fabrykaty w konkurrencyi utrzymywać fie nie mogą, i fame przez z Kraiu zniknąć mufzą. Przesądna zaś predylekcya do tych cudzych rzeczy, prędzey wyfzydze-niew, iak temi gwałtownemi zakazami wykorzenić można. Wca-nie ma fię czemu dziwować, że wchodzą do nas takie towary, których fabrykowanie fztuczne, wy-tw°rne, a dla niedoflatku rąk, o- M 2 s6 )°C choty i przerhy li u przy trudne ; alé coi nato moWić, kiedy tak ciężkie rzeczy wprowadzamy, i a k fą maf-mury Szwedzkie, kiedy fami lepi ze w nafzych górach mamy ; że z Gdańfka zwożemy fkorupiaftą lichą dachowhę, którą lepfzą na mieyfcu możemy robić, zwłaizcża kiedy Gdańfzczanom do wypalenia tych Ikorup drwa doftawiamy, albo i§ z Hamburga Pskielfieyfze z nafzych włafnych wołów odkupujemy, ione na Komorach cudzych opłacamy ; wftrzymuię fie nad tym artykułem iaki wyrok dołożyć , bo zapewneby nie był bardzo pod-chlebny. 166.) Ta od nafzego Autora Wymagana uftawa, aby Urzędy nafzych IVliafteczek, miały zlecenie przetrząfać Kupieckie bryki przeieżdżaiące , zapewneby nam wewnę- X 257 >( wewnętrzny fzczupły handel dò Szczętu wygubiła; naypoczciwfzy Kupiec, któren chętnie włożonb Cło od towarów opłaca, dla uni-knienia tey fzkodliwey towary mniącey i piamiącey przetrząlki, tzęfto kilkadziefiąt mil obieżdźa, a tak na przemiany Prufkie i Ce-'arflue Kraie omiiaią, aby łię d-chroriili tych przykrych rewizyi^ cóżby dopiero z przednieyfżerrii towarami fię ftało, żeby ich rolnicze rece opuściwfzy dopierd Widły przetrząfały, 1 iakieby decy-zye nad pozwolonemi, lub zàkâ-zanemi rzeczami ftanęły od tâ« kiego łyczakowego Magiftratù , 2Włafzcza zaraz po pofileniu fię ży-tn^ kawą; czyby nieborakowi Kupcowi płótno za batyft , a plifze zâ âkfamit nie pokonfifkowano? T -:gó Zaprzeczyć nie można, że dla pro- Uwagi R X -58 X pinacyi, wieleby ztąd korzyli przybyło. Chwale powolność nafzćgo Au-1 torà, że fie chce z kontrabando towarami lagodniey odchodzić, iak lię z niemi N. Cefarz Jrnć obchodzić każe , i źe zamiaft nifzczące-go fpalenia, te rzeczy chce nazad za granice odpfzedać} ale nie w;erii czy mu Wiadomo, że tfiefprawie-dliwość niektórych iządów, do tego ftopnia dofzła, że wfafnym fabrykatom , nawet powrot do rodowitego gniazda bronią, zaczyn* zamiaft zy łkania połowy wartości, możnaby iefzcze Coś ftrofu dopłacić, albo na feftunku taczkowym fpacyerem fie zabawić. 16Ô.) Wino może bydź wprawdzie wfzedzie zatrzymane, i nie tylko Urząd Mieyflu , ale też i każdy Wòyt na w fi o Kwit fie z*- >( 259 >C Jiytać może; lecz iak te 60 od fta maią bydź uftanowio-ne, i iak Wino przewozem pdfnącone, ma bydź bez pokrzywdzenia! Skarbu * lub Kupca otaxowane, tego docięć fiie mogę. 167.) Te wfzyftkië wielkie trudności ofzczedmczego prawa, tak fkuteczhie ułatwiWfzy, przyftępii-ie nafz Aiitor iuż dó riayłatwiey-^zego , iak mówi punktu, tio ie(i, a° ubioiu DamfkiegO; moim zaś zdaniem tuby dopiero był fę'k nay-twardfzy; nam mężczyznom (Ado-hiiow i towafnianych KycerzóW ^yiąwfzy) nić łatwiey fzegp iak te °kazałoście i piękrzenia w ftroiû °^ebrać, bo mamy W nadgrodziô Łyfi^c2ne zabawy i zatrudnienia, doftoieńft\va> ur2ędy, nauki, i tym Podobne rozrywki które nas do- Matecznie zatrudnić, i od tego me- % s60 >( ïkiey płci niepotrzebnego piefcrzé-nia, oderwać mogą ; kiedy pieknà płeć przy wrodzonym Inftynkcie podobania fię, tych podchlebnycfe dla ambicyi rozrywek pozbawiona, naturalnie od tego natchnienia* muli bydź uniefiona. Z iaką łatwo* ^cią ièdnojftaynie fie bez prawoda-wczey uftawy na Seymikach zgodzono , na zrzucenie ozdobnych Szlif od Mimdurow, a z iaką fta-tecznością tę uchwale wypełniamy, że nawet iefzczè do żadney trzpiotowatey głowy nie welzło» wyfzukania zarzuconego órnamefl-fcu, aby tą nowością Ge dyftyngwo-wać, tey ftateczności podobno bèz pokrzywdzenia umyflu Damlkiego* od tey lubey płci fpodziewać fi? die moina; bo ieżeli Autor bez względu .ria trwałość, ma fzczegòl* file w myśli momentalny rewolt*' 26 r )o£ cy?> to fię chętnie z nim zgadzam, nic łatwieyfzego bydź nie ma-'j ' Jak wpędzić w enthyfiazm pa-Cry°tyc2ny niewieście umyfly; czy z?>s i# przednieyfze i naypowa-2nieyfze przymioty tej płci wcho-nieodmienna ftateczność? ta-S° zaprzeczyć nie śmiem, a twier* także nie mogę } nawet nie rn°§? zapewnić, czy raz przyię-ta °^zczędnicza proftota w ftroią, trzy ma naprzeciw tentącyi moc! ry2kich, i żeby ta patryotycz-na n°wości Wzgarda, miała fię roz-Cj^Sać do zapatrzenia fię z obo-1Çt'jością ng te Lalki , które nau. ^2yciele guftu z tey ftolicy pię-Qsei, z taką powagą i tak fęrick P ry°dycznie do Anglii, Niemiec, ^°ck> i aż do* Molkwy, iakby dżnieyfze expedvcve wvpra- Wuia ~ u , 1 » zeoy choć tylko mimo ia- )o( 2.62 )o(. zdetn ybior tegopofąika zpalezionof źe piękny, śliczny, ładny, guftowny, i iednym flowem przeęudowny; podobno te y ftoickiey oziębłości, nad takiemi pudami nie w nafzym ^yieku fzukap potrzeba, mało kiedy flyfząc z pięknych uft pochwa* ły , zalety , admirscyi i podziwie 1? i a wyrazy, prócz nad rzeczone-jmi pięknościami. jSardzo żałować mufzę pracy nafzego Autora pod-iętey, w napifaniu tak pathety-czney do Pam perory, która pd tych Dam , których Autor z przecudnego guftu w ftroiu wychwala, że w tym wfzy ftkie Na- (ć) nie tak pięknemi zabawami, iakie-nn fą wyborne ftroie, mufiały,fię za-trudniąc dumy amerykańfkie ; kiedy Marquis de Chatrtlux podczaç oliar - tniey-woyny przeieżdźał Północne prowincve te}' części świata , zaftał 11 F h ni Be ech 2,2,00. grujbych kofzuh 3°C x rody celnie i przewyżfza, czyta-na n'e będzie, a nawet od ofob Wytwornego guftu czytana bydź n'e powinna, gdyż całe to dzieło które ta godna córka ftawnego Frank-ina, wraz z zacnieyfzemi obywatelkami miafta philadelphii, ufzyła ;a °brońców wolności proftychżoł-j?'erzy, którzy dla niedoftatku ie-zcze włafnych rekodzielni , i przerwanego z ma tery ami odzieży han» 5* u » na wpuł goli , ochoczo w poiu l0'iili fwego kraiu i wolności , a przecięż ten podróżnik (ch'oc manier-francuz) wychwala te grube ro-°tę tybh dam ainerykańflcich , i one 0 dawnych spartanek i rzymianek przyrównywa; toź podobno ta część nafzych dam, która fie bardziey dobowym gofpodarftwem , ed u kacy ^ ^ieci, ratowaniem chorych, i tym p°/i°bnemi czynnościami , iak (troia-ij 2^trudnia , nie bardzo fìe zatïafu» nié ze ? te§° p®w°du partycypować bo ni°ze ' te^ pochwały daney wy-rzczaeniu. 8uft«wi w ftroiach , zwła-'ezel' przyrodzoną pięknością fię obeyść bez tych kunfzto-w"ych pigkrzydef. >c 264 >( nafzego Autora, nie zawiera w fobie ani romanCowych awantur , ani dowcipnych powieści, ani ładnych wierfzykow, ani ofobli-wfzych nowinek , zgoła niczego Z tego, co przyjemnym i zabawnym nazwać można. Jakże można rościć tak dziką pretenfye , aby tak Cmutne rzeczy czytane bydź miały; zoffcawrny tak nudną .zabawę ponurym Anglikom, gdzie nawet kobiety mèktóre tym patryotycz-nyrh enthuijazniem zachwycone » 2abavvy fwoie na poiity kowaniu zakł^daią. Wcale diepo,wątpiwf'»W o Repubiikantckim duchu zacnych nafzych Obywatelek , i zarówno c Autorem wychwalam ich czułość ftad lofem Oyczyzny; ciekawy ie-dnak byłbym wiedzieć liczbę tych Batryotek ♦ które by uczyniły by* ły w tym okropnym razie, wfpa- 265 )of niałą offiare fwoich kleynotów;, złota, frebra i przednieyfzych fwoich ftroiow, na. okupienie Oyczyzny tym haraczem , gdyby do zbierania tego był znalazł poborca, i gdyby tym okupem było można chciwość, naiezdnikow Kraiu za« fpokolć. 171.) Gdyby w Francyi wfzy-, fcy właściciele nie mieli więcey r»ad 600. millionow liwrow dochodów, a te AvCzyftkie r^ podatki o-brocić mufie.li, zapewneby iuż da-^no byli, albo pod czas ciężkich Jat od głodu poginęli, albo z tak uciemiężaiącey Oyczyzny , na ^^yftkie krainy świata Hę rozbiegi- Nie potrafię wyrachować dochodów Oby watelow tego Pańftwa, które mijsć mogą z famych gruntów; alt.» gdyby też cała ta ogromna fumma óoo. millionow liwrow >c s66 )o C z famey tylko roli wybierana by. ła, toby może do 10. Iiwrow na ieden mórg nafzey miary przypadło, bo Francya do óo. millionow morgow Chełmińskich urodzayney roli mieć może, a zaś iedno na drugie rachuiąc , po odtrąconym fiewie w tym Kraiu, każdy tyki mórg do 30. liwrow uczynić może, w to prawda wchodzi naiem robotnika dla tego, co fam ten grunt nie obrabia, toć wfzyftkie grunta tego Króleftwa około i£ao. millionow iiwrów dochodu rocznego czynią, a przecie iedwo połowa do-chodow publicznych z gruntów fą wzięte; bo Cła z tak ogromnego handlu , dochody z ofad w różnych częściach świata, Cło exportacyi xòznyoéi fabrykat,pieniądze z fprze-daney foli, i inne niezłtczpne podatki, nie mały w tey funimie o- >( s 67 )o( gò.ny czynią artykuł. Wiem ia , 2e niektórzy Ekonomiści, iako też nafz Autor, wfzyftkie te garnki podatków na końcu o grun-ta opierają, i te wfzyftkie Kon-trybucye tak zważaią, iakby z 2!emi iamey pochodziły, iednak ^oirn zdaniem należy tu rozro^ dnienie uczynić miedzy produkta-1111 » które fama powierzchowna pła-^■czyzna ziemi wydaie, j które ie-^ynie w te podatki wchodzą, kto» re fię na łany i morgi nakłada, i fcych które z wnętrzności ziemi do-bywaią, iak to krufzce, pół-kiufzce, farby, kamienie, falia , lumina, a nawet dochody w rykach, jeżeli płafzczyzny wod w rachunek morgów nie wchodzą^ do •eS° te wfzyftkie fabrykaty Kra-^0\'e, które fię z Kraiu wyprowa-^a> leżeli iaką opjacke daią, i ci }o.C 2 68 )o£ Rzemieślnicy co takie cudze roboty robią, ieżeli % fwoich domow, li,ib ofob co płacą, iako też tę Kupcy co przewozowy handel między obcemi Narodami prowadzą, a także iaki podatek daią , toć takie podatki i innych wielu, których nie podobna- wyliczyć , nie zafadzaią fię na gruntowey pła-fzczy źnie. 174.) Lubo w fanie y rzeczy to zdanie niektórych żdzu còw, że podatek dobre mienie Obywatelov/ powiękfza, ieft fsłfzy we , iednak w pewnym okryśleniu ma też coi prawdy w fobie. Niech rządca ia-kiego gnuśnego i dzikiemi produktami natury żyiącego Narodq , o-nego do podatku przymufi, a to dochody na poprawienie gofpodar-ftwa, i zachęcenia do roboty o-bròci, to ten ubogi Naród wpręt- *6$ >( c© ztjogaci. Utwórzmy fobie ia-fcą ofadę, żadnych podatków nie Pocącą; z dwóch tych okoliczności iedna fię ziści: albo miefzkań-cy fą gnuśni, i w tym przypadku Jżoftawuią bogaćlwa ziemi, w tym początkowym łożyfku, gdzie ich datura ukryła, i tyle tylko produktów wyprowadzą, ile na niedołężne potrzeba życie, a w tyrà przypadku i bez tey podatkowey Uciążliwości, ten Naród fif nie zbo-Saci, takiemi fą niektóre dzikie Qr-dy-, albo te miefzkańce fą przemyślne i pracowite, a przy tych przymiotach bardzo wiele produktów nad pierwfzą potrzebę wyprowadzą, a te zamianą dadzą, Za inne rzeczy wygody lub przepychu ^ j t y m fpofobem utworzą fobie °owe potrzeby, ci choć tyni fpofobem fię zbogacą* przecież nie )o£ 270 ńadto rùiec nie będą, gdyż i zbytek ftanie fię potrzeba, ponieważ ii a fzczęście dla rodzaiu ludzkiegoy mała zawfzé bedżie liczba tych łakomych fkąpcow, co martwe fitaf-by zgromadzaią, fzczególnie dla tego, aby cnych firożami byli. Dobrze rozmiarków'ane letkie podatki łożone na poprawy EkonÒ-micznfì, i ria utworzenie nowych bogaćtw, przez żwawą cyrkulacyą* Orzeźwią wfzyftkie czynności Narodowe, czynne ręce do pracy zachęcą , tak iak wymufzoriy podatek leniuchów do pracy przynie-woli; z tych powfzechnych flUa-* dek IVIiaft.., Porty, Kanały, dfogi, fękodzielnie, flotty i tyfiąćzne' wfpariiałe pożyteczne dźieła wy-jftawiorie bydź mogą, czègo pryJ watne dodatki ufkutecznić w o fo-bnoioi nieido&ią,* Kiedy iefzcz® )o( .271 yżfza Burgurtdya QF'ranchs Com-łe) do Imperyum należała, oby wa-t8'Ł Iïla^° płacili, a byli gnuśni i ^bodzy., iak zaś Ludwik XIV", ten ray za«.voiował, i tyranfkim zdo-^ycielów zwyczaiem podatkami o-arczał, przyanufzeni byli tniefzkań-cy Wyjs'ć 2 fwegG letargu, i do pra-y rzucić, zaczym potym wie- 1(J'2 * v podatki z wi^kfzą łatwością Jyphićali , iak mnieyfze , i ponie-'id iepiey fię mieli. Bogdayby ie-ta naaxyma nigdy nie była 'yca> bo w rekach chciwego lub mainocrawnego defpoty, zarowno c^emieżiivvą bedzie ! ^'elką prawdę powiedział JJ. ^eau, że nie idzie o to, wiele ^ dcjny pfac| ^ tylko o to chodzi, ^ Y ma ną to doftarczaiące docho- nie* 1 CZ^ t6n Podatek na2ad fie do Wraca. Uważałem w wielu JoQ 27s }oÇ mieyfcach, że chłopi nie wielkie pańfzczyzny robią, i riic nie płacą* a przecie lud ieft nędzny $ to ztąd pochodzi, &e niema czym co począć, bo przez ubòftwo, ani bydła doftatek , £zatytn brak nawd-zow) ani,potrzebnych fprzętów# à częfto nawet zafiewów potrzebnych niemafz za co kupić; tych ubogich Wieśniaków, W bydło, & oWce, wpfzcżoły, w fprzęty i zà-fiewy zapomdgłfzy, i w iaki kapi-talik wproporcyi przemyflu i zabiegów na uprawienie i dobywanie roli , i na iaki wiesniacki handel òpatrzywfzy, i dalekoby wi^cey płacić mogli , i lepieyby Hę mieli* Wyżey namieniony Autotrozfądnie powiedział: że łatwiey millioner*1 drugi million, iak z niczym pier" wfz^ talar zarobić, a d<3 tego bai" &ęo dobrze, żeby pracowitym r( naft^czy<> zarobki / zęby * P°d czas prożnuiącey w rołni&wi® y> niogjj 2 wy rob kó w to zy-'• W Francyi źa Minidroftwat 0 berta , jedna Prowineya przekła-8 a °'ftatnię fwoię nędzę ; i że nie y a w ftanie zapłacenia podatków ^Plaizaniem ii e o ulgę w tey u-" ^zUwości, ten nayb.egleyfzy w ^adorńośeiach /karbowych Karne-ra'fta, Wcale nie był fkłońny dd °Pa uczenia te? okolicy podatków,- e natychrniaft poflfał kifkakrećftó- *?-ęcy li w rów i za które w tey a'nie kazał kopać kanał do fpła-w* „ ,, r°zrzezWiona przezto cyr- a ac^a» 2nacznîeyfza konfùmpcya t ^ prze«o zyftowny produktom od- / ' ' 2ar°bki ttiiefzkańeów oko-' ^ dzÏQi* . Cafe té okolice ża- °gły » 2e i podatek z łatwością )o( 274 )oC zapłacono , i maiątek Kraiowy powiękfzył. 177.) Wfzyftko to co tu Autor w materyi podatkowania przekłada, ieft tak rozfądnie napifane, że ©prócz należytey pochwały, prawie niemafz co dołożyć; według mego zdania iednak nie podobne* nigdy, aby w powfzechności iedna* kowy podatek z fprawiêdliwyM wydziałem, mógł bydź ułożony y w Tartaryi tylko gdzie wfzyfcy zarówno z rolnićtwa i bydłochoWi* żyią, takowe iednoftayne podatkowanie ma w fobie w proporcyi tó' wności ftanow coś fprawiedliw^-go, w fwoim wydziale ; wfzyfcy miefzkańcy z zbiorowi przychówków, zarowno Chanowi roczni® dziefięcinę oddawaią , tak chłopi ia" ko też Murdzowie, z tą różnością* że chłop oddaie podwoyną dziefi to ieft iedną Krajowemu , a rum gruntowemu Panu, to ieft Jlachcic Tatarfki z IWoich wła-. fwych Rolników zbiorowi a dla fiebie od tychże w ie- L 8rUntach Mdłych rolników; tvn8?, dz,efięcin? h'erze ; już po. 1 każdy cd zdzierftw dalfzych rod" l' ^ °ywi|iz°wanych zaś Na. «h, gdzie tak wie|ka róinoéé fozn°W ' kondycyi ludzi, i taka fund ft0^ d°C,10d°w z różnych n w ' dziaiań i obrotów, fa- wyci?8a-Eby teź 1 ' t °wrne rozgatunkowane ttey ' -*k rolnik ieźeli tylko z fa-ciznie> ]' f Zy'e' oddaie w robo-VnUwoL0W Sotowiznie cześćpe-śniak m b zbioru ; leźef i ten wie- w°2arnife bydfobJló«'. o- aż. do pirzedaynegd Ss X 376 )o( odbytu, albo nawet iaki iefzcze prowadźi hlandiel, może coś z tego-proporeyonalnie opłacać. Rzemieślnik nie maiący grunęu, ieżeli fwo-ią konfumpcyę , akcyzami nie opła-ca , powinien iaką część dać fwego zarobku; toż famo najemnik i llu-żący powinien % fwoiey ofoby coś do publicznej fkładki fię przyłożyć* a taby powinna bydź zawfze zachowana proporcya, że ten co ■więcey pofiada , wiecey używa,, i wiecey partycypuie z maiątku Narodowego wfpolnego, powinien też wiecey dawać, iak ten co mniey-fzey cząftki ielt uezefbnikiem. Już wyżey okazałem, ze nie wfzyffckie podatki na końcu na grunt fpadaią, a choć też niektóre z tych opracele na końcu o rolnicze dochody iię opieraią, nie ochybnieby rolnika znifzczyły, gdyby beawfzelkie- 277 X g° okrążenia profto od niego wybierane były. Na przykład. Zyd, ^ fwoich arędownych fpekulacyach, każdą wiesniacką familię, pod zdzierfkie famokupftwo mu zaprzedaną , według wiekfzych lubmnie.y-fzych doftatkow rnieyfcowych , do pewney kwoty czyftego zarobku, na troynafob nad wartość podrożonych trunków taxuie , niech ten zylk , ktorego iedna ofada czy fa* ttiilia tym fpofobem mu uczyni, ^yniefie do Zł: 15,. niechże kto tę «krytą daninę przemieni w profty podatek., a za to chłopom trunki pr/iedaie wedŁug fame y we w ne trzney wartości, to co w browarze kofztować mogą, \ niech zamiafc *5- tylko Zł: 19. od każdego Gospodarska wymaga, to ten pobor nie tyîkq Wznieci utyfkuiące narzeka-**le » ale też gromadę w prędce zni- >C 278 >C fzczy, bo iuż nie itfl dobrowolny, ale wymufzony} zaczym też opła-ck! na konfumpcye nałożone, mogą bydź tym łatwiey wybierane, źe fą dobrowolne , zwîafëcza ieżeli uciążliwie, nie przyciikaią tylko fame artykuły przepychu , zbytku, albo tych, bez których fię można obeyść, i takiemi fą u nas owe rozumne podatki na karty, na tabaki i tytonie nałożone, a w Anglii w rozkofzach żyiące bogacze, karety, konie, pfy, liberye i inne zbytki fowieie opłacaią, i ćen fpo-fob pożytkowania dia dobra publicznego z dumncy prożności, albo z rozwiozłey rofkofzy, ieft nayle-pf/y , bo w rządnym towarzy ftwie', niepowinign nikt pretendować , a-by za darmo mógł bydź głupim , aie żeby fwoy chlubny przepych dobrze opłacił, a przez te iego zna- X w 3°C •oznieyfzą przykładke, można uboższym Klafibm miefzkańców w podatkowaniu w rzeczy pierwfzey i drugiey potrzeby znaczną ulgę u-czynić; Gdyby zaś wfzyftkie poetki profto na gruntach fię załamały , wielka liczba miefzkancow "^caleby nic nie dawała , a bez tych °płacek na rzeczy włożonych , Ku-Piec ktòren naywiękfżę zazwyczay C!ągnie żyłki, wcaleby nic nie płacił» i w prędceby handlowna Klaf-**a opanowała wfzyftkie bogactwa, 1 Gały towarzyftwA wfpolny maią-tek» pod fiebieby pddgarnęła. l7S.) Nie wielki na (z Autor czyni honor odwadze N. Ce far za •Juiości, iże go w tym tak wiel-Ce admiruie , iż śmiał nadjtrącić tey przefądow Arki, ktòrey dotknięcie k iedyś śmiercią miało gro-^lc» bo nie wiem czy wielkiego mę- )oÇ 2sO *)°C «twa potrzeba , żeby w tym wieku , gdzie wfzyftkie 'węzły , które pierwiaftkowe towarzyftwa wie-dno ciało jednoczyły, tak zupełnie fą potargane, że nawet ślaiiu tego początkowego kleiu, któren towarzyftwa fpaiał , doflrzedz nie można ; gdzie każdy fa,moiftny poddany, żadnego wyobrażenia nie ma o wfpolnym Narodu intereffie , z oziębła oboietnoscia nad lôfem W(pół Oby watelow , bez zaufania w wfpoiney od. niey pomocy, nie zna żadnego 'powfze. hnego dobra, tyiko to, które lie sego ofoby dotyka; przy afiyfteiłcyi trzechkroć* ftotyf ięcy zbroynych fzepaczów,z których każdy gotow na fkinienie Monarchy nietylkò Mi poło bywa te !owì , ale rodzonemu oycu ży' eie wydrzeć, zwłafzcza że żela* zneĘeda Monarchów, takąboia^ft )o( fig i )o( w ^ttiewieściałe umyfly wpoiły , >Zl i W nsedoftatku płatnego exeku-to*a Monarchicznych rozkazów, fa-131 ! Obywatele na wzaiem do wy- F^inienia tych rozkazow z oftatnia f 9 * i rogosciąby fiebie na przemiany niewolili, toć w tych okoliczno-SCiacrh nic łatwieyfzego jak ufkute-G''nić daleko uciążliwfzych uftaw, iCi,c te fą urbaryufze, w których Monarcha łalkawie kontentuiąc fie 40. od fta • toć mu miefzkańcy iak ilc1yzyw(zą winni wdzięczność, że ïm 2 ^°ćhodow gruntowych iefzcza ^°" Pr°centow tak dobrotliwie zo-ftawj(f choćteżby dla wydatków Sruntowych Ceł, i niektórych in« oplacek, te dochody,- dodwu- iCU od fta czyftey intraty zra- UKO\» aie zoftały, toć ito dobro- ' "n ':°ść, że i tey re fa ty nie wy-Jl^ ^ządy. Ze w tych rozrzą- 1 / )X 2 8s >C dzeniach fzczęśliwość iudu., i&ft jedynym ceiem, iak nafz Autor po-wiada> o tym, tym mniey wątpić można, im dawnieyfze o tym ieft Monarchow zapewnienie , i od początku Monarchiow, aż do nafze-go czafu wfzyftkie Prawa, Statuta, dyfpozycye , ukazy, regulamentai rozrządzenia, tak Tytufow iako i Neronów , iednoftaynie nas o tym upewniają, że te wfzyftkie rozrządzenia, innego zamiaru nie maią iak publiczne dobro i fzczęśii wość poddanych, toć to mufi bydź prawda , kiedy to iednoftaynie wfzy-ftkich czafow Monarchowie nam to tak uroczyście twierdzą. 179.) Ta maxyma nafzego Autora, że rządy wCzyftko winne wfpołdoczefnym, a nie potomności» tak powfzechnie teraz przeniknęła rządzących Poiitykow , że tey po- }°C sSg - tomnosci i nawet anticipative , chleb 'adaią, zaciągaiąc na iéy konto t5fidcanii millionòw długu, iak w •Anglii i w Francyi widzierny; czy 2as ta potomność z tego pofagu, który owa dziwacznie fię zdawaia-Ca Quantitas negativa Algebraiftòw, tak oczywiście realizuje, będzie bardzo kontenta , to przyfzłe wieki Kiedy prywatny marnotra-Vca fwoie w/oście długami nad war-aC °^ciąży, zoftaie przynaymniey -tilorowi dobroczynność pra-a > odftąpienie tych Dobr wierzy-lei°ni,ale czy naftepcom to beneji-, Cl- m .uegisinventarli zarowno ftuzy, Je^- cze nie wiadomo, botegoprzy-Pa Ku ieizcze nie było, a zaifjt-e ^eka\yai bedzie rzecz w dzieiach v Ui-icvv , ieżeli ktòren Naród kie- «V Kprl' • ; 12le przymufzony fwoią Oy-Kredytprom odttapić, i od )o( 284 )°C mich iubsrendować fwoie Kraie,al* bo z gęłemi rękami z Pańftwa wy* chodić. Więkfza moim zdaniem ta polityczna maxyma, żeby dla momentalney korzyści nie pokrzy-wdzać całe wieki naftepne , a ieżeli nam miło, żeśmy Miafta publiczne» gmachy, miefzkalne domy, dobyte pola, i zafadzone owocowe drze' wa, od poprzedników nafzych odebrali, z których oni częfto dla krótkości życia , nie korzy fiali, za cóż nie mamy także podobnym Ipolo-bem potomności He zajlugiwać ? igó. Na pograniczu nowey Gal-licyi miefzkaiąc , nie zdarzyło nrri Jfię poftrzedz tego wy wędrowania nafzych chłopow , o którym Autor powiada ; częściey widziałem z Ce-farduch Kraiow wychodzących U1" dzi do Polski ; zwiedzaiąc zaś ^ Roku 1781. nad Dnieprowe pufte >C 28^ )oC ^ra,e » widziałem z niemałym po-ru^eniem, że z nsfzey Ukrainy giomady do Sieczy na nowo fied]lny. które Mofkiewfcy Panowi0 tani zakiada;ą, przychodzili; ^dym fjç icłi pilnie wypytywał o Plzyczynę tych wędrówek, żaden 1 na uciemiężenie z ftrony an°w twoich nie uflkarżał, i fzcze-E hiie żalili (ię na żołnierzy, nar Ukach ftoiących ?88.} Wcale nie żyiemy teraz ^ t>m wieku, żeby na gołe flowo na\*et naypoważnieyfzego Autora MdZ °'ano wiarę, zwłafzcza w ateryach rachunkowych, gdzie P Łrxeba pokazać wprzód funda-menta , , , ' » na których ten kalkul za-dzony ł a nacjto jef2 cze potrze-°kazać gQ dowodami. Jakie- c l, ^°^°^arni Autor dochodził li-^ *norgo\y, które Rzeczpofjpo* Jo( r.86 )oC lita pofiada, i którą od i§o. do 20o» millionow domyślną liczbą kładzie, nigdzie nam nie powiada; zaczym godzi fię ten rachunek nieco roz-trząffląć. Geografowie i polityczni Rachmiftrze, którzy wfzyftko pod fwoią kalkufacyą podciągaią, całą obfzerność Króleftwa Folfkiego £ wfzyfìkiemi attynencyami, przed rozfzarpaniem na 15,875. mil kwadratowych wyrachowali; riiewcho-dząc w ścifle nicowanie dokładno* ści tego rachunku, ani też w tę wielość, która nam z tey płafzczy-zny ubyła, tyle dość pozornie po* wiedzieć rncżna, że cała powierz* chowna płafzczyzna, nafzego bardzo iefzcze obfzernego i pief wfzym w Europie w wielkości M°" narchiom fię równaiące Króleftwo* zawiera w lobie około 9250. niil kwadratowych, ale dla okrągłej >C *87 >C Zey iiczby przyimuie z Autorem IO'°oo. mil □ , długość tych mil Wielkich Pollkich i Niemieckich, których 15. idzie na gradus więk-fzeSo ziemi okręgu, według ewalu-acyi z wymiarów matematycznych różnych czafach od rozmaitych ^e°metrow, w różnych Kraiach świata od Pana Pikard, aż do P; "^aupertuis, X. Lilkaniego, a na* ^et aż do tego wymiaru, które ri ^ Roku 1733, w Anglii przez Ge-nerała Wilhelma Rey był uczyniony , wyciągniony , wyno-j* na nafzą miarę 12,500. łokci ^r°lewfliich, ftop 25,000. albo Pr?tow ióóóf. Morg Chełmińlki Ugości łokci 225. a fzeroko-SGi 75, albo 300. prętów kwa-. rat°wych, pól ofma łokciowych, Wadruiąc iedną milę, to ieft prę- )òf 288 3°c to w ióóòf. $ lóóóf. P= 27777774*|» 300 = 9^59*f-'27. morgow, ktòre iedna mila kwadratowa w fobie zawiera, tę liczbę tnultyplikuiąó przez fcę liczbę ini! □ ktòré Królefiwo w fobie zawiera, to ieft 9^59,1 x 10000. :r 92592529. któreri wmurowany rachunek pokàzuié, źe cała obizèr-ność płafzczyzny* którą Rzecz-poipolita pofiadâ , nié dochodzi 93. millionow morgów, a y/ te, wfzyftkië puftynie, lafy, bagna, rzeki, wody, góry, drogi, i cokolwiek tylko używaney, czy opufzczoney ziemi, wody, jub tę* pfafzczyznę żabieraiąće, orne * nie tykane grunta wchodzą, źkąd dowodnie fię ukazuie, źe Autor liczbę morgow w dwóynafób powię" kfzył. Wcale nie ieft moią myśl$» abyrti zaprzeczył Autorowi, żeby wfzyftkie do kupy zebrane grunta,' nie >C 2S9 >( mogfy tyle podatku bez nifz-czńcego uciemiężenia płacic, ile n£ °calenié Kraìu wyciąga ; ale na oi ^ astenié, że trzeba na pewniey-%ch ofadzai' takie rozrniarkowania fundamentach, i z Wiekfzą dowo-0fiością ich kalkulować, Morg iederi, łi iylepfzey fprawney roli po odtrąconym zafiewie w roku urodzay-nym, wydaie do dziefięciu korcy ^^enicy, któr% po dziefięć złotych tylko rachuiac , to taki ka-Wa^ żićmi uczyni złotych fto; bardzo podły grunt, Owfëm zafiany, ria rok tnrtiey iirodzayny, wyda korcy dwa, ten owies tylko cète -ry złote rachuiac , do tego przy-dawfzy morg na ugór, wypada dochód roczny iedhegó morgu %\: 54^. nie rachowawfzy nic za robotę. e na cóż fie przydadzą te wfzy-ie wykwintne fzperània 9 uczy- V w T aço }oÇ nić tylko ogólny wymiar z iakąkol* wiek pojGornością^ prawdę docho* dzącą, i bez braku na wfzyftkie grunta, po pół złotego nałożyć, te dobra gdzie wiele ieftpuftekod wizy-ftkich innych uwolnić podatkow , a które fą ludnieyfze i urodzayniey-Cze, te iefzcze czopowe, lub niektóre inne podatki płacić mogą, pufty-niom iefzcze naddać wiekuifty przy-wiley, że iakbyfię zaludniły i nay-obfitfzemiby fie Hały okolicami 0 iuż nigdy nie nlog^ bydź więkfzym podatkiem,obciążone, ; ale naprzy* kład podczas inwazyi nieprzyiaciel-fkiey? O ! w niebefpieczeńftwo Oy-czyzny, nikt nie może bydź ochroniony i każdy Obywatel co fam nie, chce iść na wyparcie naiezdnika, w tym razie powinien oftatni fze' ląg, któren mieć tylko może, od' dać na ratunek Kraiu- Ten )°C «9 i )of Ir Czemny podatek, któren od □ mi-' 4630. złotych tylko wynofi, po ^iek.òrych iefzcżei odtrąceniach u-Gzyn.łby Rzppltey do cźterdzieftu ^Hionow dochodu , któren goto-, e n iefzcze do połowy fpuścić , Zeby na mnie nie dąlano, ba ^'iem, co to ieft u nas za przykry ^yraz ,• Podatek. *90.) Nie wątpię aby Autor nié *^0gł doftać wiele rzetelnych in-^entarzow i rachunków, ale W tych 2aP®Wne 0 chłopfkich zbiorach Wzmianki nie było, aiëdnakwtey ^gólney (ui-nmie morgow, Iniefzcza! oraz wizyftkich poddanych gi jft-^ » co w pròporcyi do pól uwor-^ to ieft tey roli co na wła-lc,elow zalieWaią, tiie małą cześć Pe^nikleni Czynif. jjjjjQ W „jg pewnego ftanowić nie można, gdyż n ł°2d2iał tiakażdey Syfi ieft od- T i 29s )ó£ mienny. O rzeczonych chłopfkicfi zbiorach, gdzieby iaką wiadomość cożkolwiek pewną zafiągnąć mo* zna , wcale niewiem , chyba u i0' dnych XX. Plebanów , tam gdzte ieft dziefięcina wytyczna. fri* , , , Polska. 203.) W różnych wyobrażeniach które nam Autor na widowifk0 wyftawia, wfzędzie fię doftrzedz daie, owa oryginalna śmiałość, z fctórą obiekta fwoie maluie, co zaś naywiecey zalety daie, ieft to iż zawfze cnotę z należytą pow«' bnością, a zbrodnie z ohydną fzk®-' radnością tak mocnemi ciągami m*' Inie, tak że go natężony Patry°" tyzm częfto w zachwycenie pory* wa; dowodem tego, to tu P°e' )o( 295 )o( Ryckie malowanie poranltu, które pomimo fwoiey przeładności, wcale w tym dziele nie ieft na właściwym mieyfcu umieizczonej W żadnym mamiącym obrazie podobno tak, łatwo przefadne zmyśleni6 doftrzedz nie można, iak w tym Wyprowadzeniu ptafzkow na fcenę» które znaiąc brzydkosc defpoty-2mu , i fzacunek wolności w gra? nicach famowładztwa nie śmią dziobki fw-oie> otwierać, a dopie-rowefoło naRepublikantfkim g run-eie świerczą i śpiewak], co podobno wcale przeciwnie dziać Powinno, gdyż te niewinne ftwo-rî5enia nigdzie tyle nie maią prza-śladowania , iak w nafzym Kraiu, gdzie niewolą rozfrożone pofpoL* ftWo> nifzcząc^ reką wfzyftko, co, tylko dopadnie, aż do pifikląt w S niazdach niebacznie wytępiaj M =94 >C gdzie heroiczna chęć woiowanig z zwierzęty w żadnym czalie nawet nie fzkpdzącym miefzkańcoTO leśnym nie przepuści, a zwierz w żadney porze nie rnaiąc iakie* go czafu przymierza, tak na re-fzcie zniknie, że naft naftepcy przed upłynieniem wieku, chybi w obrazach i koperfztychach wyobrażenie farny, lub ielenia będą fobie mogli wyftawiać, njie zaś takiego zmierza w naturze, którego podobno iuż w niektórych nawet leśnych okolicach exiftencyl nie będzie. 210.) Aytor dziwi, fię że te rp-zległe lafy, i okropne puftynie w któryçh tylko dziki zwierz i czof' gaiący gad mięfzką , gdzie mu fię podobało zwadzie potężnego Bo* reafa z ogromnym Dębem, gdzie ten wiatr pułnocny porwawfzy >C *95 >C v 2ap2fy z tym niebotycznym drzewem, i z okrutnym łoflsotem , d° góry go koceniem przekoziołkuj » i rozliczne okropne fceny tey natury widowifku wyftawione dzieją fię, których piękne opifania dalekoby przyftoyniey figurowały ^ Dram-ach, i heroicznych Ry-tmopifmach, iak w patryotycznych uwagach , że te pufzcze nie fą w Urodzayne role, i w ludne ofady do tych czas przemienione, ia zaś bynaymn iey fię temu nie dziwuię, pomimo częftych rewolucyi Kra-îowych , i tych niebefpieczeńftw, które Kzeczpofpołitą od przefzło ^och wieków w polityczney nie-Pewności utrzymuią, nawet pomi-1110 Prywatnego defpotyzmu, kto-fen '2antiiaft zaniedbania, albo ni-Uczących fkutków, powinienby włafnego pożytku wfzyftkia X S9Ć partykularne maietności , i iż tak yzekę te wiolkowe Monarchie do jkwitnącego Itami, wydźwignąć» gdyby każdy właściciel był w fta nie poznawania włafnego interei-fu, i ofobiftego. pożytku , fą liczne okpliczncsçi, które tak zbawiennym przed Hę wzięciom nie bardzo fprzyiaią ; nayprzód fzczu<-pia ludność, kęóra ledwo na obrobienie grunto.w, w rolniczym iuź ftanie będących wyftarcza, n.iedo-pufzcza z opufzczęniery gotowey jęoli doby w ar.iem nowych pól fleza-irudnić , wzywać zaś obcych Ko Ionift;ow, temu nayprzod, Oby war telow więżące;, ufęawy w zągraąi' cznych famowładaych Pańftwach lie fprzęćiwiaią, gdzie pofpolicie mi e(z tańców iak w oborach z a m y' l»aią, a na żadną ftronę nie wypa" Ç& zaią , a gdyby też obcy Koloni; 3qC 297 X fta odważył fie rzadow politycznych Niewole, przemienić w niewola prywatną, to zapewne nie ziakiemi doftatkami, ale z gołem: rękamido nas przy idzie, a tak tego obcego Jako też Krajowego nowofiedlca, w bydło, w fprzety rolnicze i dobowe, w zafiewy, a nawet w ca-^roczne żywnoście, potizeba opa-trzyć> miefzkania i pobudynki go. ^podarfkie im wyftawić, a na tp wf2yftko potrzeba wielkich nakładów t na latóre wielu z właścicie-doftarcząiące nie małą kaptca-'nni przez wrodzone przywiązanie do Twoich kochanych gro^ fzow, fj-jpga lię odważyć na doczeine ^ rozitanie z temi ulu-bionemi fkarbami , drudzy przez zrozumianą pfzcęędność, nie ^ią na włafną i Kraipwą korzyść, na niepewną gre te fwoie go- D°C 298 )o( towizny wyfiawić; naj-możmeyff zaś Obywatele, choć maią bardzo wielkie dochody , przecięż dzięki ©byczaynemu wiekowi, i te na pirzyftoyne życie, ledwo fą doftar-czaiące, a zatym o tak kofzto-wnych przedfięwzieciach, choćby też cały Kraj ufzczęśliwić miały» nawet pomyśleć nie można; z tey przyczyny nawet daleko ważniey-fze , i ludzkość iefzcze bliżey do-tykaiące działania, wykonywać nie moz'na, boć nie mało ieft takich dufz czułych , które fami nad nędzą i oprefiyą fwoiGh poddanych ubolewaią, ale iak im ulżyć uciążliwości? przez zapomogę, albo opufzczenie danin, maiątku , lub dochodów ubędzie; przez zmnieyfze-nie robocizny , albo do uprawieni# roli naymować potrzeba, albo też tylepfzenicy na przedażnie będzie# X 299 X a ^acoż potym nieodbycie potrzebne ftroie , meble , kuchenne i pi-śnieżne wygody kupić? Potrzebą bardzo ponurego moralifty dziwa-^Wa, aby wyciągał , żeby te po-tfzeby powciągać, licznych poko-l0wych ftoiakow orfzaki, koni, P{ów, i całey Pańlkiey okazałości * pozbywano, a iakże bez takich f2eczy przyftoynie żyć można? Gdyby wfzyfcy ludzie byli fpra-^'edlivvi, i fkromni, i nie potrzebowali nic więcey nad pierwfze potrzeby natury, i te włafnemi rękami z ziemi wyprowadzać chcieli, aniby tey moralney exhorty , ani °^zczędniczego prawa, nawet le-^vv° Związku towarzyfkiegoby potrzeba było, i teraz dla tey fzczu-^'czby Ikromnych Filozofow , ll^awy prawodawczey władzy, któ-"e każdemu iego włafność zabefple^ >C 300 )oÇ czaią, ftabfzego od napaści m o* cńieyfzego bronią, wcale nie fą potrzebne , gdyż im famo* prawo natury, zdrowy rozum, i miłość bli' zniego za prawidło fiuży. Gd-ybyrt* był tak porywczy do prawoda' wczych proiektòw, iak infi Jch* rność, co więcey zaufania w fwoin* świetîè i po\yadze mnią, prędkibyrrt znalazł fpofob na zaludnienie tyci* rozległych puftyń ; przepifałbyrfl właścicielom konieczną alternat? r albo ofadzenia takowych pufzczy 1 albo onyeh fprzedania ; ażeby za3 przez namiętność zazdrości, kupującym tego nabycia nie trudnili' poihmowiłbym taxe tych wcale nic nie importuiących odłogów, w pro-porcyi wyzey wzmiankowanego podatku po grofzy 15. od morgi*» taka niwka nie powinnaby kofzt^' wać nad złoty dziefięć, niech tafl* )oÇ 301 )o( będzie coś więcey, niechby wreszcie Dziedzicowi nad tym iaki €r°fz wiekuiftego czynfzu zoftał, to tym gruntom wfzyftkie prawa ' ^vłafności i wiekuifte , od napali i podwyżfzenia podatkow zabezpieczenie nadawfzy , znaydzię % Wielka liczba ludzi ^ co fię do dobywania tych pół rzucą, a gdy-% do tego prawa iefzcze przyszyło iakąś cząftkę przy wileió^r * prerogatyw Szlachectwa, tą po-wielka liczba cudzoziemskich kapitaliflów, którzy nabycia tak drogich praw i wiekuiftych fwobod, *ak nayfzacowieyfzy kleynot ludzkości pragną , do nas gromadnis przywabi. Coś odległe pufzcze A-meryki tak prętko zaludniło , gdzie prócz Zamorfkiey przeprawy, potrzeba było z dziką naturą, z za„-*azliwym powietrzem i frogiemi )o( 30a >c Ordami walczyć, reżeli nie ta powabna ponęta włafności, wolności 1 fwobody? Co za zuchwała śmiałość partykularnego Człowieka» tykać tak rzecz świętą, iaka ieft czyia włafność* i chcieć fzafowaé cudzym dziedzićtwem i Narodo-wemi prerogatywami ! trzeba furo-\vo ..é Stoycie ftrafzliwey furowo'-ści przepotężni Sędziowie * wfakci zaraz ź, gór y powiedziałem , że be® Wfzelkiey prawodawczey preterifyi» àie fzczegòlnie dla ofobliwości tale dziwacznego zdania * to tu przekładam. Gdybym fię chciał bardzo pozornemi racyami ufprawiedliwić> przytoczyłbym wielkie axyorn* badaczów pierwfzych praw natury» że tylko robota, Uprawienie, zafis-wanie lub zafadzenie iakieś, prawo włafności famoiftnym Ofobom d<* gruntu daie, inaczey ta zienii# )°C 505 >C ^golnie do całego rodzaiu ludzkie-8° należy ; że niedopufzczać niko-£° uo używania tey îzeczy> z ktci-rey pofiądacż żadnego dla iiebie 1116 c'^gnie pożytku , ieft toniepię-^na zazdrość, która-Kn-tiogryzom, *1 ! o nierozumnym i wfpaniałymprzy-^°i tworzeniom, i tym podobnych Ptzyczyn dość wiele, ale wolę ie-dllym ÂoWem powiedzieć * że nie ^lko nikomu nie myślę narzucić ni0'ch przepiło w, ale nawet radzą-C^ni Ipofobem tego nie podaię , bo Pew'en ieftem , że z tego nic nie będzie, ^ 3 J4-) Czyli kiedy naftąpi ta od . '^O2;ofow żądana fzczęśliwa Epoka, . , wfzyftkie towarzyftwa w ledna <* związkowy Kzeczpofpolits[ , C2^' 0 tym prędzey powątpi®. » iak to fobie obiecywać mo« r"a' a*e gdyby też przez iakieJ >c 304 m ciidowne zrządzenie, Mocarftwâ Europy zrzekły policyczney in* dependencyi, i poddały fię pod m oc i wolą generalną, to iednak przy-tym zewnętrznym bePpieczeńftwi^ politycznym, niechciałbym zarę* czyć miefzkańcom cywilną fzczę* sliwość, bo w tym ftanie, w ia-kim rzeczy zoftaią, bardzo wątpią ze natenczas, iak Autor mówi, bÇ" dzie naypierwfzym zamiarem tà' warzyftw, flarać fię ò iak nayw'Ç* kfzą fzczęśli wosć Twych mielzkan' fców , bo podobno ta powieść, kto* rą Roufleau napifał, wfzędzie prawd/i, żepofpolftwo zawfzepra' gnie dobrego, ale go nie zna, a przcdnieyfi i możnieyfi, znaią dobro powfzechne , ale go nie chc^' Woyny w prawdzie między riaj' wiekfze kiełki i niefzczesliwos'ci» które ludzkie piemie trapią, p0^' czy® 3°C 505 3°( tzyc potrzeba ; iedriak z drugiej Lłuny politycżne woyhy nigdy ty-2iego nie zrobiły, iak bitwy do-^°we, defpotyzm, Ariarchia, ro-Więzły zbitek, uciemiężenia polì» y°zne i pf-ywafrné. Poftronne zas, ^°yny cźęfto wikrżefiły prawdzie vvy patryotyzm j rozfzęrzały nie-^òte wiadomoście ludzkie, i przez eroicżne czyny, cnoty Obywatelek'6 nad naturę ludzką wy wyżfzał^ ^ boiaźń podpadniehià pòd poffcrori-ne larzftiai, wzniecała w umyfły nd-teżone zawfze bohatyrftwo, przë-^ywała dorhowe kłótriie „ broniła od S^uśney hiedołężriośći, i przefzka-Wzmaganiu ìì^ rozpufty i ^ ytkow, do których zapewniona ^ PleczeńftwO, i przez pókoy pd-°nś bogactwa koniecznie pró-^ad;ić ^Ufzą. Mufieli tą prawdą przeniknione tfwë fyzćtty Uwagi y / >( 306 )oC bokiey polityki, Senatory Rzyift' ikie , którzy tak dobrze znać mù' fieli fkłonność do korrupcyi, niczego fię nieobawiaiących ludzi, kiedy fwoiey Rzeczypltey zburzeni^ Kartaginy odradzali-, i ieft wielki® podobieriftwo, że gdyby te łupie* zne świata nifzczyciele , byli zofta* wili jakiś poboczny bodziec, któ-renby ich był w uftâwicznych obrotach poftronnych i w iakieyś boia* źni utrzymywał, żeby była ta Rzepìtà iaki wiek dłuźey potrwała. Polfzćze daleko fzkodliwfzy był rofkofzny pokoy przez całe Panowanie Augufta III. trwający» lak wfzyftkie té okropne najazdy» które za Jana Kazimierza na i^y zgubę fię oburzyły. Ta reflexya wy* cifka mi ferdeczne weftchnienie Opatrzności, za kochaną Oyczy-zną, aby nad utrzymaniem KróU* X 307 joC ^ a czuwające naywyżfze zrz^-^zenie, natchnęło wfpaniały Na-nieuftanną boiażnią o zgubę f\vego Kraiu, wolności , a nawet ■Pollkiegó imienia, i żeby nigdy z ^eztro(kliwą fpokoynością nie połgał na iakim pozornym befpie-C2,enftwie, a nawet nie zaufał tym oświadczeniom, którym teraz niektórzy drapieżni fąfiedzi 2r2ecznie przyrzekają, że iuż wię-Cey tego Kraiu nie chcą urywać; (/) przy podaney zręczności nay-4"nnieyfzy pretext, którenby im flu- ^^rP°dóbno ten Filozof czy Kraifo-Jft°VVca nie zaraz fie iefzcze urodzi, °renby zdołał nielkonczonności jl^ 2 ^dzkich , w pomnożeniu potrze-safb * niepotrzebnych izeczy, bo-posagi, władzy i m 4. ^A Sinice założyć, albo żeby Lr' M°narchom ' Rz^dzcpm Na-tę próżność, a nawet ra fiłoni nieznośny ciężar, kto« tu >C 3^8 >c żył za pozor ufprawiedliwiema fie przed światem i potomnym nifte-pcom, z tak napaftniczych naia- ren zbytnie rozfzerzone Prowincys na rządy ściągaią, albo przekonać ich o tym ufakodzenili, które wynika dla Kraiu i Miefzkańców, gdy dla zbytmey liczby i rozległości dokła-dnie urządzone bydź nie mogą ; kiedy (kraynoście odległych Prc mcyi tak fą oddalone , że ich centralne promienie frZodrządney władzy, żale' dwo dc-fięgnać zdołaiąj kiedy ta nitf pomiarkowana pożądliwość ieft wrodzoną naturze ludzkiey namiętnością» a nawet w prywatności malo lef/cze znayduie rozumnego polkromienia, ^ilyź umiarkowane Żądz określenie, ieft darem nader rzadkim małey liczby filozoficznie myślących ofob , i nigdy podobno nie będzie przymiotem powfzechnym rzefzy w powfze-chności, ta'< molochowego iak tez prze świetnego gminu . a nawet tego naywyżfzego pofpoliłwa, co nayła' fkawize rozkazy wy dai e , które tych granic nigdy 2nać me bidzie , aleni® tylko wfzyftko pod fiebie pocfgarną» nfiłuie f ale tez nawetby chciało wfzy-ftk.o pociągnąć dopowfzechności fwe- )c( 509 )o( zdòw, może znifzczyć te ceremo- ( ^ ttialne komplementa. A gdyby ko- 1 nafze Prowincye coś nie zrę- g » r/ąclu , lpoluou życia i myślenia. Pomiiaui tu ów fanatyczny prozelityzm , któren wfzyftkich iniefzkari-oów świata do iedney wiary nawrócić uhłuie, a namiemę tylko owego Rekrutującego ducha, któren nawet kołnierzy i Mnichów ożywia, aby fwoie zaciągi pomnożyli, choć też ich ftan prawdziwie ieft niewolniczym , a nie wiele podobno lie znayduie takich niewolniczych podda-nyeh, którzyby nie życzyli ' wemu defpoty, zdobycie więcey Kraiow, * Pomnożenie liczby wfpółniewolni-kow, choć to rozlzerzenie granic, nie tylko im żadney nie przv nielie ^Igi, ale im iefzcze pomnoży nowe-' go uctemiearenia różne rodzaie , kie-jjy i u i, z taką pieczołowitością od Wego Monarchy nie będą mogły ydż rządzone. Wielką w tey ma--yi prawdę napifał lławny filozof bbé Mably (iak mi fię zdaię) o woich rodakach , mówiąc, że Francuz nigdy przy zawarciu pokoju nie t kontent, iak kiedy iego Kró! przez Nabycie nowych Prownicyi, ieft przy- >C 510 >( cznie przyległe były, toby niemi może nadgradzał, innemu zabrane Kraie„ które fzykowniey mu przywiedziony do tey konieczności, aby nim gorzey rządził. Od tego pochło-niema wfzyftfciègo, zapewne wolnych Narodow żadne Theologiczne, Filozoficzne, ani Polityczne rnorali-zowaate nie zabeśpieczy, fecz potrzeba fię naprzeciw tego uzbroić w dostateczne fiły, odparcia wfzelkich najazdów , ktoreby chyba w ten czas dopiero uftały, iakby łię Stwórcy podobało przeiftoczyć naturę ludzką. Dowodem tey prawdy, ieftowe fmutne żałowanie całych Narodow utraty iakiego choć oddalonego Krain , choćby tez przez tę utratę pozbyło fię iakiego kosztownego ciężaru , a zalani rządy do więkfzey dzielności przywiedzione były. , Nie dawno była tatóa powfzechna żałość w Anglii» 2 ftraty Pułnocney Ameryki, a trochę dawniey Jlifzpama lakryfikow«" ła wiele rzeczywiftych korzyści , * wielkie furomy na odzyfkanie Wyfp FjJipińfkich, choć te ofady Tą prawdziwym ciężarem bardzo kofzto* wnyrń dla tey Korony, a zapewneby fię każdy JPatryota RoIfyUki weźmie*"' yc sn >c gadały do obkrążenia fwego Partiva. W tak maniernym wieku, nie S*zeczriieby było, żeby nam w przycie zafrafował, gdyby kto. temu Mo-Carft\vu Kamfzatke, albo Irkutfk wy-^arł, choć te Kraie tak tey Monarchii lą potrzebne, iak Auftryi Nider-» albo fjrandeburyi N^wlzatel w ^Zwaycj^racjj. Pańftwa RofTyilkie tak ^bfzerney fą ogrompości , iż niemal dziefiątą część ziemi miefzkalney w; jlobię zawieraią , i iefzęzę przed nabyciem Krymu i Ku banu.., do 300,000 □ Wynofiły, a rozrzuć iw: Izy w o-Solności całą ludność na tę rozle-J5 °sp , to mało co więęey iak. po fto ^lIdzi na milę □ przypadnie, a taki a\vał ziemi tyiiącem dufz, iefzcze nie, doftatecznie zaludniony, prze-,ta Monarchia mniey fię zdaie jV. Z, trolklivvą o pomnożenie mie- 4 a°còw , iak o rozfzerzenie granic, Co i> * • ^ re'z rzecz bardzo ^naturalna , bo jj. 'tnący ftan rolnićtw^i wewnętrzna *'u Szczęśliwość , ieft rzeczą ledwo czne rCZ^ Popada iącą , gdyż'«te li-«d D- °'e z.*e ni i ° g r ze b ny c h proftakow toin 2le'0P'S°w , Rytmotworców , Pa-nHS'eryftów 1 Orator ow, doftrzeżone et "ydź nie njog^. a tak nikcze- >c 312 >c iaznych rozmowach przy komple-mentowych oświadczeniach, z taft grubą proftotą powiedziano , iak ÓW pine działania bardzo licho w pifmach i mowacbby figurowały; źwycięzkie zaś woyny, poboy msllionow ludzi, zdobyte Prowincye, podbite Narody założone Porty, liczne uzbroione o-kręty, ogromny handtl z drogietni cackami , to fą tak wspaniałe czyny» warte podziwienia, i podawania ich w dzieiach i latopifmaeh nayodda-leńfzey potomności. Zeby zaś rządy nafzych mocarftw miały niedbać o zaludnienie, to trochę potwarzą trapi 5 wfzak wfzędaie wzywaią Koloni-ftow. aby z pieniędzmi, z dobytkami». Z talentami, z przemylłem , i praco-'witemi rękami na pufte nowoliedli-ny przybywali , a bogaftwa ziemi przez kopalnie i urodzaie dobywali, » z odwiecznych odłogow na rzec? fwo ą wy mulili, z których zbioroW przy dawaniu z pomiędzy fiebie nie-iaką liczbę Rekrutów na rzecz wojenną , fprzęźaiow i koni pod Artyl' lerya, Żołnierzom i Gońcom, nieć" celnych opłacek od domowych i przy* woźnych rzeczy; zaledwo rządy p°" £owę produktów w daninie wyuiag^i* X 3*5 X ^ziwotworny poetycki olbrzym ï'oliphemns powiedział do Uliflef-fe, gdy go ten do tęy pkropney ia- 1 , ■■■ - - â iuż ofadojlc od dalfzey napaści zupełnie zabefpiec^ony, i chyba tylko przypadkowey od Urzędników, od Kommendantów, od Żołnierzy, i od[ przeieżdżaiących Kuryerów , ponieś gierce podpadać może, toć te małe przykrości przy tak wielkich korzyściach niekogoby niepowinny odftrę-PZyć. Teraźnieyfza woyna, tak z lirowy zaczepioney , iako też zaczepia-iącfey; zapewne infzegoniema celu, tyllro zdobycze Kraiow/ to pewnikiem dla wydarcia miefzkańców z pod Barbarzyńlkiego Panowania, i okropnego defpotyzmu dla u darò w a nia ich wolnością, a gdy to w znikcze-131 ni a łych długą niewolą Narodach , nijeyfce mieć nie może, dta uftano-^'enia im famodzielnych rządów Przyzwoitych, albo dla oświecenia §rubey niewiadomości tych $arba-J2ynców, i ufzczęśiiwienia onych P°d nowym rządem ; tak dziwaczne 2fU»i*ry vv polityce Europeylkiey, ^1!ey fca nawet mieć nie mogą , doje ,Ze fię tym niewolnikom przemie-1 niedbały rz^d Barbarzyński w ti*o- X 3'4. >Ç jfkini zabłąkany Król Itaki, rozwe* felaiącym winem poił: Jam ciebie polubił, i ciebie też dopiero na p°. ilcliwe nieuftanne niemi zarządzenie» że iuź wielkością iedno płatnego ha-. :raczu, razem uciemiężeni nie będą, kiedy im fię ta roczną danina, w codzienną a prawię^co godzinną opła-ckę , od rzeczy, od działań , i wfzel-kich obrotów, po kilka groizy przemieni,; to te maleńkie, a miefzkań-ców bawiące daninki, dziefięć razy tyle uczynią, iak ten Barbarzyńflci ha-, raćz, a razem, nieuciemiężaią. Co. zaś do oświecenia, tych z barbary-zmu wydartych poddanych, to za , codziennie publikowanemi uniwerfa-łami , mandatami, rozkazami, refkry-ptami i dyfpozycyami, famo naftąpić inufi, a exekutorowie tych zarządzeń Monarchy, iak to Urzędnicy, Żołnierze, Poborcy, i Rewizorowie; ią to tacy ProfeiTorowie , którzy daleko prędzey nauczą rozumu , iak fzkolne pedagogi, i ta wfzyftkie publiczność oświecaiące pifma Autorów, którzy iuż niemal do tey wy' kwintnośei przychodzą, że żądai$ od rządów politycznych, abv dla ufizczęśliwienia Narodów, obyczay- >C 5*5 >C ftstku ziem, iak iużpoziadam two* 'eh towarzyfzòw, i innego pokarmami nie ftanie,bądźvv ;łołey my- kością fię zatrudniali, wpaiaiąc W ierca Obywatellkie cnoty , aby pogromili zbytki, wykorzenili luxum, zapobiegali rozwiozłości. a wfzy-ftkich miefzkaYiców przywiedli do 'ozumney fkromności, co Hę w brew Sprzeciwia głebokiey polityce, bo przez takie zarządzenie, Obywatele żyiąc w doftatkach zaczynaliby fzpe-*ać prawach przyrodzonych, względem wolności człowieka , a możeby C2Çfto zamiaft ślepego poftulzeńftwa roztrząfaii dyfpozycye rządów, anie potrzebuiąc tyle pięknych rzeczy ; delikatnych pokarmow, i napoiow, u-ftałaby w nich ta boiaźn , aby im te miłe cacka i łakotki nie odebra-zaczymby prędzey bryknęli; a ^bby znaczną cześć fwoich docho-°w ftracił, przez upadnienie tych °Sromnych funun , które z ceł, któ-ferni ,te śliczne bawidtłka opłacone ywaią , ciągnie. Niektórzy por>u-moraliftowie, pokazali przez to c^°'ą grubą niewiadomość w poli tych* ProP°nowali wieUdm Monar-lQ,îi, które dla ztykaiacey fię przy- >C 316 )oÇ sii , bo vyidzifz iak ciebie kochano. 115.) Już fię namieniło że i przy naymocnieyfzym politycznym ległości, zawfze między fobą m*iî| iakieś zwady do rozpierania, 1 ufta-wicznemi woynami na wzaiem fię "i" fzczą, aby z pomiędzy ległych Pro-wincyi, iakie wąflcie pafmo Kraiu z® wolny ogłofiły, przez co wfzyftki® nieuchronne fwary pograniczne po-lubownieby zakończone były. gdyZ ten flabfzy Republikantflo rząd, mU-(iałby ezafem nie 'co ulegać , a nigdy-by fatysfakcyi należącey uporczywi0 nie mógł odmawiać , a wfpolnymby było intereflein obuftronnych M°" carftw , czuwania nad konferwacy^ tych wolnych Kraiow, aby od n:K°" go nie były podbite; takie ułoZe" nie ofzczędziłoby tym Monarchi01)1 • we niezmierne kofzta na pograniczne fortece , na krociowe woy&9 &c. Tę dziwaczną radę nafi ftntyft0' wie , ledwo k*cerftwem nie nazw^lU bo na zawfze zarzuciliby tamę v rozfzerzenia granie, co oczyw»śc1^ fprzeciwia fię polityce, gdyż głębokiy fcyencyi JimboLum ieft quam fatis; iey przykazania i re~£t $ iiadtym iię zafadzai^, aby wizy**''1 )°C Sl7 )oC L p , łPi5czeń(lwie zewnętrznym,wfzy-°y "lielzkańcy, albo też niektóre ftany 1 klalTy Obywatelów iedne- |Jfiłowania do tęgo iążyły^żeby wfży-podbnać ipod fiebie podgarnąć, a dla dopięcia tego , wfzyftkie fify 'toieć w ieden punkt zkoncentrowane,, *aczym naymnieyfze Obywatelów pizeciwierne , ieft fzkaradnym bun-"Wntftvvem , a nawet każdy poftron-ny. ktoby im w tym dodał iakieyo-c °ty. ieft bezecnym zdraycą , ktò-*eS° za tak brzydki wyftępek przed ca-światem można ochydzić. W Pańkach zaś nienawiftnych, albo przędnych, to nie ieft żadną zbrodnią, to etn w*P*eranie Rebellizantow, J* ieft natenczas chwalebny uczynek, 5/by też nawet przyfzło iakiemu kontowanemu Wielkofządzcy udziel-fijS°' ? nawet Koronę przyznawać, * 2*ś poftronne ( tu przecudowna dzi 1*^ ^ nayhardziey rozrywać i ści pCrra^zi, zaczyni też ile możno-Przez^ między fobą kłócić, i nv W2n'econe między niemi woy-pok'o°n^ ,aby ich tym łatwiey ftarać^f ni°żna, a naybardziey zaś Mzifl-f "«leży, aby ile możności, y «Le ikarby i bogaćfcjira w fwóy >( ;ât s )o( go Kraiu, wfzelako mogą bydź nie* fzczęśliwemi, ieżełi edukacya, wewnętrzne rządy, i moralne oby cza* Kray wciągnąć, a cudzy handel * przeniyft uci/kać , choćby teź refzta ziemi przez takie poftępowanie mia" ìa bydź wyludniona, bo według tych maxym polityki , którym fię Europa rządzi lepiey nad dzikiemi ftepain* panować , iak patrzyć fie na rażący polityczne oczy fżczęśliwośc licznych wolnych Narodów- Żaden widok pò* tlobno nie ieft przykrzeyfzy Mini* ftrowlkiehm wzrokowi w Kopenhâ-dze , iak ludny i bogaty Hamburg» albo rządom Turyńflcim Genewa* Niech każdy fądzi, ieżeliby exorta-mi, modłami lub proteftowaniena • wyznawców, takifego katechizmu od' ftręczyć można , aby cały Naród ludzki pod fvvoie ftodkie iarzrn?; gwałtem nie podgarnęli, kiedy do Pano* wanià nad światem , tak potężne inaia powołanie ; i przekonani w fobie» że tylko ich byftry rozum do rządzenia rodem ludzkim, w ogólności i każdym człowiekiem w fzczegól" hości, ieft zdolny, toć zapewne ni^c racyami nie przełamie , tak wie'ko* inyślne zdania, naprzeciw któreg" >( 319 )°C ,e » nie fą do pewnego krefu wydoskonalone, a fprawiedliwość zaro-^no dla wfzyltkich zachowana -, to polityczne towarzyftwa ^e^pieczeńftwo, nie obroni flabfzei Od ûcifkow 2 ftrony mocńiey-lzeëo w cywilnym pożyciu-, ani P°tłtimi przepychy i zbytki mo-2nieyfZych, tak iak nie wydzwi-Snie 2 mizeryi nędzarzów; a beś Jakiego określenia i warunku z na-f zyrn Autorem powiedzieć : że ^rzy ^filowania , fzczególnie mężny i nie P.r^ełamany odpór wyftawiony, iedy-e tylko zabefpieczyć może; gdyż c^r. °by fię kto zawiódł, gdyby BljCla* polegać na świętości przy-z lerza i traktatów na wieczne cząfy kuWffrt^ch; Polityczna bowiem wie-wi' °SC' nic nie ma wfpolnego z 2ycz*n0^^ Theologiczną i Metafi- >aka n^' * ^°póty trwa , aż iig gdyż *.°rz^^:na zręczność nawinie c2ea a P°lityczn^ wieczną trwałość Wierą fcwïcà w ^°^le ni# aa- >( gi:o )o( £ym politycznym befpieczeńftwie , i chłop w poddańftwie, i Szlachcić w wolności, i żyd w pogardzie, i zgoła wfzyfćy fzczęśliwemi będą, to z równym wnofzeniem mógłby Icéo dołożyć : że też winny i nie* winny więzień, winny i niewinny tia śmierć ikazany, w fwoim ftanié iako Więzień, i w i fie lec , fzczęśli-tyym bydź powinien. W urągaią-cym fpofobie mówienia mógł to powiedzieć ów Xiądz temu garbatemu co mu na kazaniu wychwaloną dofkonałość, i ftofowną pi?' jkność wfzyftkich dzieł, co z rą^ Stwórcy wyfzły, fzpecącymgo garbem chciał zbiiać: że ieft na gar* batego bardzo kfztałtnie uformO' wâny; lécz ten fporob mć>wien'a nie może fię zgodzić z powagi gruntowHością moralney filozofii- }oC 3 si )°t 115 ) Trzykroć fto tyfiecy woy-! ta liczba nie tylko co do na-kego zaludnienia i zdolności u-trzymania , ale też do potrzeby, ńad to przefadzona , ledwo kto* r* z famożdzie'r(kich nay wiekfzycfi J^otencyi, które nie tylko wfafnà obronę, ale też nowe zdobycie; gnębienie Fąfiadow» a może w ïkry-tQści uniwersalną Monarchyę w zamiarze małą, tyle próżnujących. ^*2iyma fzermierzy. Jeżeli Autor w liczbę mieści ÌStan Rycerfki, Ra wzór ftarożytnych Obywatelo^ brcni wprawionych , i na ka-2de zawołanie do obrony granic Sitowych, aby w pole wychodzili, ^°łsiierftwo łanowe iinnà Milicyą s l--broionych i peryodycznie mufz-tTOWanVch , zMiefzczan i ChłopoW łożonych, to wielka zgoda, a w razie moglibyśmy mieć nawet Uwagi W )oÇ 322 >c iefzcze więcey, gdyby tak iak Vf niektórych Kantonach Szwaycar-jflkich, każdy do broni zdolny człowiek, był do tego zaciągnionyî lecz vvoyfko regularne, tak ogromne, uciążliwfze byłoby dia Kraju nad inne ucilki, a dla wolności ObywateKkiey nic ftrafzliwfze-go bydź nie może, bo Kommenda nad woyfkiem , nie powinna bydź - rozdzielona, a w iednym ręku zjednoczone takie nfy, mogą takiego Wodza zawfze uczynić defpo-tą fwego Kraiu, iak fię to widzieć dało , W tych Rzeczachpofpolitych* które Woiennym duchem natchnięte, dla obrony lub podbicia Sąfia* dow, zbyt wielkie woyfka utrzy" mywały, które czefto fwoich dzow ftały fię niewolnikami. & trzymywać tak? ftralzne woyfk°> w zupełnym próżnowaniu, to >C 3*3 }oC' ^ nitzczące marnotrawftwo , i* 7 ? z rozumną ekonomiką politv ^2r>ą wcale zgodzić nie może, a ządyby m u Piały bydź wcale nie- JP2ynne, gdyby tak wieiogłowney P°c2Warze w gnuśności fpoczywae ^afyi ehyba niedołężna pol,itykà y Ich nie używała, do powolne- §° odbierania awulfow; iakby fie , sprawiedliwie odebrać świe- 2:0 stracone Prowińcye, toć kie- do nas należały całe Pr nil y i o«ierania> Szląfk, Inflanty, wfzy- Łie przed , Dniepflkie i za-Dniepr* le Kramy i Ukrainy , Multany i ^ °łofzc2yzna f a przy znifzcze- Kraiu, ale fzczęśliwyni woy- J Pr°wadzerliu # łatwo- nawet zś fnorz» »r ^ P° INeapolitańlkie fum m y do^ do Czech, do Węgier4 nieS Wecyi ^C' na t8y p^y°zy- lilościć pretenfye można, że' W a X 384 JrfC ty/fpòlnie z nami pod iednyïn betf* îem kiedyś zoftawały ; wfzak przy zręczności i przemocy tak fprawie* inliwośc zacłiowui^cym politykom* lakierni Tą nafi Eùropeyfcy, gdzi® ukryte dotknięcie Chorągwi, ( ° czym Autor na karcie ïe7wzmiart-ktìie ) niewątpliwe £rawo daîô dò wielkiey Prowincyi, gdzie zabł$' îcany do nieiakieyś fìieznaiomey ■wyfpy okręt bez zapytania fię oà kogo ta ziemia mo-ze bydś pofi*' dana, imieniem fwego Monarchy bierzè intromilTyą, i taki akt ^ Prawie publicznym bez względu n® miefzkaticow dzikich , czy CyW"1' zowańych, bardzo ieft wielkiey gi ; nawet i tyle pozoru do uf*"' lzczenia lobie iakiey pretenfyi fll0 potrzeba, a przy trzecfl-kroć tyfięcy woyflia, muli bydź natezonà polityka, ińacaey ta-;1 X 325 >c l>-0 ferąjfoyd^a utrzyma© nie 09.0304», które kiedy pęftronnym połowem, ^Ie iefè zatrudnione , to {Voie władne wnętrz ilości gryzię, iak tego ^°2nawały Piowiocye ^z.ym&ie na końcu Rzeczypofpoiitey za Cefa-rz°v/, a iak go dziś doznawaj,ą Tu,r reckie i Pe;.£k i e Pańfbwa , gdzią, ^a-r°0r:e oporv fie. nie fprzeciwily, 2a z# wyciąganiem niepja-rZ6cz^- "àtàziey fie ime-P/iiie, iak odprawia» bo na- )o( 526 )o( wet każdy ochoczy do wfpareia Oyczyzny Patryota , opuści rece, kiedy widzi że nie może dopiąć zbyt natężonego zamiaru. Gdybyśmy tym czafem do czwartey części teg® od Autora wymagane? go woyflta przyiść mogli, a te 7B'-tyfięcy regularnego i dobrze ćwi* czonego woylka w doftatnią Ar-tylleryą , w Rynfztunki, i w wfzy? ftkie inne woyfkowe potrzeby należycie opatrzyć mogli, to przy iakiey liczbie rycęrlkiego ochotnika , pi*zy nieco łanowey i inney milicyi , nie mielibyśmy iuż przyczyny lękania ii e iakiey napaści# lkoiarzone też nowe Allianfe i o* bronne , ale nie zaczepne fprzy* mierzenia z Mocarftwami, które po^ycya , i interes z nami nati1', ralnie łączyć powinien , do relzfy pafzą polityczną exiftencye z W®' )°C 3a7 >C ifikąs przecie pewnością moralttą saoelpieczyć powinny. Takowe .2wiązki w prawdzie fpokoynj| ^zeczpofpolitę w zakłócenie po* Aronne, niekiedyś zawikłać ino-kiedy cafus fœderis (którego utrzymania rzetelności i kre-dyfcu świątobliwie wypełnić nale-2y ) Wyciągać może dawania po* fiłków zaczepionemu fprzymierzeń-Cu» na fzczeście że takie przypad* k' ^rzadkie, niekiedy wiecey do-leS°» iak złego udziałać mogą, P0riieważ woyny napaftnicze, po-^Czeniem fit obronnych, co raz r Zley fą trudnione , a to wcia- ry • ^ fen,enie w cudze fprawy, może nie- co ^ ^ykorzenić tę oboietną famoi-°Sc» która fpokoyne Narody od-ąga 0c^ wdawania fię w poftron-^terefia, choćby też cały Na-^ ^dzki dotykać, i iakie wpły- >of 32$ >C Wan.ie \v przyszłe bcfpieczeńftwo polityczne niektórych towarzyftW mieć mogiy. Tego oziębłego zaniedbania inteiefiow f^iledzkich, wiele jawnych Narodow zgubą fwo-ią i niewol% przypłaciły, gdyby bowiem były wcześnie przecie Wzmagającym owych tak nazwa* raych uniwęrfajnych Monarchii, h f-Cyr/ifeiey, PerJkiey, Greckiej, a naybardziey Rzymfkiey fie w ia* ką powfzechną lige sprzymierzy Ły, to te mocflrftw poczwary, zna* lazłfzy nie zwyciężony z wszech i|ron odpor, nie byłyby świat fa' piły, i tyle Narodow y niewolą nśę wprawiły. Gdyby od iakiego wieku Pollila była przekonana o tey prawdzie, a zawfze wdawała fi? była w medyacye i godzenie Si' liedzkich kłot;ni, a nawet do zbroy-nego bronienia niewinnie naieź* \ >C 529 x Rżanych Mocarftw fię udawała , to 2apewneb,y przy natzym obarczeniu i rozrywaniu, znaleźlibyśmy byli Więęey względów , politowali3 » a może tęż fkuteczney pomocy iakeśmy doznawali w tym okropnym czafie, kiedy nas tak nieprawnie fzarpano. Już my przy-Pocili tey obojętności, wglądania ^ po(lrcn,ne intereffa, a Porta która ^ tey zoftaie dumie , że wfzyftkie Narody iey winny iakiś znak po-^egłości, pęzez trzymanie ufta-"^iczn.ych Pofìów, a fama wfzyft* ^ Mocarftwa z dziką wynio&o-Sc'%tak pogardza, że wzaiemność bałaby p0niżenie, kiedykol-Vne'K tego przypłaci, Z tego po-iikPX dawania zaczepionemu A li -5nt°V/i, nie zawfze dla pofiłkuią- go wynika woyna, bo naiezdn/k Wol -• 1 ten pomierny fukkurs mieć X 330 >( przeciwko fobie, iak całe fiły drugiego nieprzyiacieła na fiebie ściągnąć , a choćby też na refzcie i woyna dla Rzeczypofpolitey wy niknąć miała, to czafem Iepfz3 nawet niefzczęśliwa woyna, iak niedołężny pokoy, ieżeli w nim wfzyftko ma gnuśnić, albo do roZ* wiozłego przyiść zbytku, bo woyna umyfty natęża, i iak na noWÇ €2yzny dążących myśli, przerwa-^ zoftał, bo ^dyby był tak kon» ^ynuował wydofkonalenie rządów 1 C2ynności Kraiowych, to ile 3 *eS° miarkować można , co tu na kilku kartach pomieścił, a co cięż» I{ O * » zeoy w całych wiekach ufku» tecznione bydź mogło, mieliby- Srny wyffcawionę wyobrażenie nay- °nalfzych rządów, i naywyż- ^ y Szczęśliwości towarzylkiey, rey iefzcze w żadnym wieku, i ^ żadnym Kraiu nie widziano, i tór3 nawet wielki dowcip Plato- doflionaley malowaćby nie po-rrr . ^ • uii^czenie takich zarządzeń, Pełnienie ztąd wypły waiących lozof Slnych ^ur^ow» wfzyfcy Fi- wfzyfcy gorliwi przy-Jaciele 1, . /. p . ^zkości, ferdecznie ży« ' 1 ^tkowierni cudów ufacze § °czekuią, tak iak prawdzi- y>c ss* >c wie ufzcz^ ślinieni a ludzkiego pragnącym lubym, i poczciwym myfiom, bez badania w naturi pędobieńft^a^lub niepoaobie ./ir. w a? zawfze fię o tym marzy; ci saś g rur»' cowni fizyczïi^go imoralnęgo przy rodzenia badacze, którzy znai% powfzechną równoważność wfey* fikich rzeczy w naturze, a przekonani fą, że tak iak światło ni® przemoże ciemności, i zupsłni0 nocy z natury nie wyruguje, też rozum i roftropność nigdy zu* pełnie nie prze fili głupftwa i o1' kczemności, i owfzem dla mało w fzali uciążai^cey ^a* gi, gdyż tylko z Duchowney zło20' na niemateryalności, bardzo fzczf śliwa, kiedy może utrzymać f0' ■^nią na przeciw głupftwa, k^'9 cełym ciężarem fwey grubey ïïîS" teryalności, co więcey ni® ii} 5óC 555 X Wie wiekfzą ogromnością, fzale na dół tłoczy; ci mowie kalkuta-tQrowie różnych fkutkow przefiło-^nia, i równoważności mocno P0Wątpiwaią, aby choć część takowych ufzczęśliwiaiących zarzą-^2eń, miedzy ludźmi, kiedy mo-mieć mieyfce. a21.) ]STie dziwno żę tak trffi-^zącg myśli, na końcu zmyfty zmó-tzyh* i przy fzemrzącym ftrumy- naîzego Autora iispityï ten cno-tllwy człowiek, ma dość otwartości fejfca, że nam nawet fwòy ^eîl ha dwa akty podzielony opo* Nitida: w pierwszym tak naturaî-ne ^nayduią fię widowilka, zebé* îîaru^Z1Bnia prawideł pod'obieiiftwa, ^yło można te marzenia na iawie Widzieć, i 2a ^akie ie udać jira-^y; drugi akt fhu, iuż daleko ^czuiey powikłamy, ale że nié Jà c 334 >( gwylcfem nigdy włafne fenfu rżenia roztrząfać, arti mi fie te£ drzymać nie ehce, zaczym nie md* gè rozbierać te widowilka ; fzciseK golnie przy fnu fmacznego życzeń niu, radziłbym kochanemu Autorowi, aby tę zdolność wyftawie* tìia fobie przez fen widowilk, za* miaft przefzłośći, według ftaroży thego fnow przeznaczenia,ku przy' fzłośsi obrócił, a nie powiadałnafl* takie feńne widoki, które mi p° Więkfzey części dawno na iavntf widzieli i >ji u!■■■ ii........... ) ' 1 >—imax, togmfmmmm __ Spofob ratowania Pol/ki. â5°0 Jtiź wyzey przekładał^ niektóre tJwagi, które iakiś wftr^ Węniecaią do oddawania Tron ^ J°C 355 )o( - ^îedziclwo, gdyby tu fzło o m<3-Je ofobiftë zezwolenie, bez które-^zeczpofpolita obeyść fie może* ÇtAiebym na to przyftał, gdy-y n°wy Król dziedziczny dał ialc ^ay^roczy ftfze zapewnienie,że iegoi emie nigdy fié nie wy rodzi, zepfa - Cu "'epodpadnie, i że wfzyfcy na-«•Pcy z iego familii zarówno będą °2umnemi, Ikromnemi, ludzkieriïi, J°tliwemi, i iednym Iłowem ludi-V/*elkiemiî| ale że to ieft rzecsć eP0cjobna, przynaymniey z mego ,eyfca Wyciągnąłbym, ażeby te dà *od Wania * rządzenia wielkim Na-f2c^m Ur°dzone dzieci, nie wpie-w r0°taC^ koronowaney Matufi, nié 0C2^°^zach Dworlkich, ale pod ^urt'411^ Ca*eg° Narodu, i pod cen* fpofobem Lacede- ^wzT .v?chowane by,y'acB ' 2^by nie koniecznie piet* >( 33Ó )oC worodftość dawała jprawâ do Ko rony, aie cnoty, talenta i zaflu gi, coby wzniecało i utrzymywa ło między terni niafeńkiemi ziem ikiemi Bożkami, chwalebny emu lacyą, pobudkę db wydofkonaîe nia fię i nabycia tych przymio tow, które do rządzenia rozumne mi ludźmi koniecznie fą potrzebni Te trzy wàVunki od Autora Królowi dziedzicznemu przepifan® tak mało famowładztwo krępiiią» -tak łatwo mogą bydź pozorne#1 wykrętami fctómaczone i nifzcz*5' ne, że tak umiarkowane rządy nieograniczonego defpotyzrnu, i1' wieleby fię różniły. Po'miiam tykuł pieirwfzy , o którego zg1^3*' cenie haymnie^ obawiać fię V° trzeba, drugi zapewniający watelbwi beTpieczeńftwo ' aby ilife nrôgî bydź przed prze^a liartie^' )oC 337 fcaniem. o iaki wyftępek więzió* tiy} przy zkoricentrowanych wfzy-ftkich władz zirządżących w ié-^ńym ręku > tak ieft ślifki i nie; Pewny, ze zapewne i riayniewiri-^'eyfzegd nié zabefpieczy, jeżeliby był jdvvòrowi nieriawiftrìy * al-też tylko był w iakitii podey-rzeniu. Nie tylkośmy Widzieli H-Ć2ne ofiary ofobiftey zawziętości ^ abfolutnych Pań (lwach j iàk'Maf» fzałek Francuzki Marilak okropny między inrlemì wyftawià przykłady z<à o iégc> niewihności mściwy ie-niéprzyiaciei iriftygàtor i Ali-tor zguby Kardynał RickeÙeù mu-a ^arn b^dż przekonany * że ptf j0^0 ftracèniu fzydź^cym fpofo-Powiedział: iż Pan Bóg ófo1- iwfzym przenikaiącyrii światłeni ^Çdziow1 obdarzył ,• że rìaweÉ tani finiinałow doftrźedź mogą, gdzié Uwagi X ^ X 33S )°C é-aden infzy człowiek upatrzyć ich nie .potrafi, ale nawet w wolnych Republikanckich rządach, kiedy pierwfi Wodzowie w rozfzerzenii* fwoiey władzy, nie dofyć okólne* go oporu znaleźli; tak w przefzłyt*1 wieku w Hollandyi cały kryminał-ny wyftępek poczciwego flawneg0 Barnewelda był, że fię fprzeciwia^ defpotycznemu Stathuderowi, a że go wyrok ftracenia nawet nie wie' le kofztował, pokazuie z tych pochwał, które ieden zaftępca nie" winności iednemu z Fędziow da'e* mówiąc mu: powiadaią, pofp0^' eie, żeś niewiadomy, ale że to iel nieprawdą, oczywiście ztąd ^ pokazuie , żeś przenikaiącym fp°' fobem wyfzperał głównego wy ^ pku w tym człowieku, w któO?nl nikt wady nie upatrywał ; poVł t0 T8 mówią żeś niesprawiedliwy» X 559 M 76 to ieft: potwarzą , zrad wnofić niożrict, żeś śmiercią ukarał, (zcze-&ólnie za grzech pierworodny czło-^'icla, którego miano na świecia Za niewinnego} przyłącza kalumnia powfzechna, żeś chciwy i *'c!kott)y, ale i to ieft fałfz , boś ferował Dekret za maleńką fumkę klika, tyfięcy złotych, któregoby *n' ia , ani żaden poczciwy człowiek, za wfzyftkie bogaćtwa tegd świata by nie chciał podpifać.. W P°deyrzliwym i mściwym defpo» ty?niie , infxych fędziow niïit Gobi è ^!ecywać nie możeo Trzeci punktj Ze Król bez zareiredrowania w Kaci ° 7 łe żadnego prawa nowego ogło- fić nic • i 'e może, przecie cos wiecey i 9. le ° nic nie znaczy , gdyż za trze- rentionftrabya., Król lam przy-izedłr- , 1 zy do Rady, te fwoie wyró-» choćby też z uciemie-X £ >( 540 ,)o( żeniem Narodu, cały Kray zni* fzczyć miały, to iuż na upór żadnego Iekarftwa nie mafz. Czy ta Rada z takową odwagą iak Parlamenta Francuzkie będzie bronić praw Narodowych, i maiątków u-bogich poddanych, tego nikt przed czafem nie zgadnie ; ale biada temu , co fie odważy ufta otworzyć! widziemy to co fîe teraz w Fran-cyi dzieie, gdzie pierw fzemu Xia* żęciu krwi Królewfkiey, takieg0 buntownićtwa nieprzepufzcźaią, * Konfyliarzow proteftuiących ^ taką zuchwałość zbroynym żoł" nierzem w nocy z łóżek p°" rywano, i do więzienia iak zło' czyncow wtrącono, toć fię to wfz?' dzie ftać może \ łagodność dob»"e' go Króla, nie zawfze od taki^ gwałtów ubefpieczy, bo dobrego Króla naypredzey frantowlki )o( 541 )o( ttifter ©panuie, a z przewrotny wylewnością wfzyftkie bezprawia, pozorem dobra powfzechnego, i Zżymania sforności pokryie. Jak do tego krefu wrodzoną do-broć Monarchy omami, dopiero 2aczyna nę Epoka tyrańfkiego par n°Wania, gdzie iuż nie fame tylko uczynki i Iłowa, ale nawet my-defpotycznego Wezyra frogą albo podeyrzenie na fiebie f°c'ą'gnąć mogą; wlzak wfzyftkie sieie i Latopifma Narodow,peł-116 % okronych przykładów, które fie działy pod panowa-n'etïl pełnych ludzkości Monarchów. Coby był nauczył adminiftracy$ Szwedzką t or- bót, czy z palony fkory fztybel, którego Karol • z Tureczczyzny chciał poflaó tak Walecznego Narodu, aby lYn rządził, tego nie wiem, ala 1 )o( 542 )o( to wiem, że gdyby za Ludwika XV". Madame de Pompadunr , albo dii Barry , były pofłały do tayney rady rządźącey i.ą, millionami lu dzi, i trząfaiącey kilkudziefiąt po* fłronnemi Narodami , ktòren 2 fwoic.h pąntofi-i, źadenby z tych przepotężnych rządców , nieśmiaf bez głębokiego relpektu fpoglądać » a tak poważne kapcie. W Krò-lefiwach bardzo bMkich absoluty' zmu, i w famowładnych Ni e mie' çkiçh Xieztwach , przecież pam1' iący Kządca nowych Podatkom » bez zezwolenia ftanow nałożyć-n>e tpoźe , a mybyśjriy przy dobr«' wolnym podwniu lie komu, nie m'*?' łi ten tak ważny punkt , w Pa' ktach Sobie nie oitrzegać, al^0 dziedzicznemu Monarfze, niekt^' re infze artykuły nie przepij' Ryłaby tq taka po/y w cza ^ieofti"a >C 343 >Ç drożność t z ktòreybyśmy fi"ę przed Potomnością, wymówić nie potra-(g) Są wprawdzie w Prawo-Qawćfcvvie tak Politycznym, Cywd- f) Choć po ofèatniey tey rewolucyi, którą Autor wfpouoiua, w Szwecyi Xyładza Królewska znacznie rozfze-2zoną zoftała, iednak cała prawodawcza władza przy Stanach zoffca-^'ona , a Król uroczyście przyrzekłs Ze jak Praw nowych ftanowić nie bę-azie , tak też podatkow nowych iue na}°źy, sni zadney rzeczy nie od--^^rti', bez poprzedzonego zezwoie-fiia ftanow. Tak fkromnie umodero-Wai1e panowanie Monarchiczne , 11 a-^Ve,t naytrofkliwfzego o fwoią wol-' S°riiwego Repubłikanta , za- • ,a -yćby nie powinno, b© ieżeliz r2&jey ftrony władza Monarchy w -v Zącey. i wykony waiącey mocy, gi nie ieft ograniczona , z dru- 2 Z-*""* wUyMle Stany Narodu 1110aC''Z^ prawodawczą, doftatecziłie ïiarch'UtSZ^nia(^ ^za'e przemocy Mo-dna CZney ' n'e z tak^ bezwła-ta g?'f Czynp°ści'ą, iakąby miała bydź którą Autor proponili©* k$ò-U*a a2leinosc na ramouifcracy- M 344 X nym, iakp też Kameralnym i Skar* bpwym, czy Ekonomicznym niektóre rozrządzenia, które dalękP lepfze w iednym ręku, iak w rę- ach , i proźbach zafadzona , na wzòf Parlamentów Francuzkich. naprze-piw tyranii i upqru, żadnego flcute-ęznego odporu wyftawić nie mogą* a na4 tą iedyną Radą, którą Autor ftanowi , te Trybunały maią to prze-wyżfzenie , że ich ieft wiele, w których wizyftkie powfzechne uftaw.y powinny bydź zaregeftrowane, to choć ieden Parlament Ędykta Krò' lewfkie zapifze, to drugie temu przy-ięciu iefzcze fię mogą fprzeciwić « zwłafzcza że te wfzyftkie Magiftr3" tury, poftrzegłfzy źe Rząd wielk'e" rni krokami do okropnego defpoty" żmii dąży, tak fię z fobą porożu-piiewać i łączyć zaczynaią , że z ie' dnoczonemi fiłami uciążliwym roZ' kązom opierać fie zaczynaią , i tey iuź przylzły wielkomyślney 0 ■\yagi,że nayprzykrzeyfze famowład2'. $wu prawdy , bez ogródki Tr°n°^1 przekładaią; tak dalece, że iuż Za" przeczyły Królowi moc ftanowierl1* flpwych podatków, z heroicznym V*' >C 545 >C kach wfzyftkich fprawuią fkutki. J&k nie ieft moia rzecz tak głębo* ko fie w takie roztrząfanie zapędzać, takby też takie wyłufzcze- tryotyzmem utrzymuiąc, że tey władzy nikt nie rha, tylko fam Naród, 1 że na to koniecznie potrzeba zezwolenia generalnych Stanów ; ie-dnak przy tak wfpaniałym zaftgp-ftwie praw ludzkości, Lud aż do o-ft^tniey nędzy Podatkami uciśniony ?tąd oczywiście fię ppkazuie, że Szwe-nie ftuży za przykład tey rnie-^•oney fzczęśliwości niewolniczey, ledni tylko nikczemni Duńczykowie ^ Przefzłym wieku, związane.ai rekami i nogami, pod nieograniczone ^mowładztwo fię poddali. Na Pa-^ryarchalnym rządzie zafadzone Mo-^rchiczne panowanie z wfzyftkich °rrn rządów ieft nay dofkonalfze, nay< ^ynrv.eyfze, a fukcefsyonalne na-wfzyftkim rozruchom i in« naylkuteczniey zapobiega, » yby tylko w rodzie ludzkim znay-°Wały fję niądre , wfpaniałe, Ikro-ne » ludzkie, i wielkomyślne urny* y'Od natury przeciw korrupcyi i P'ucia uprzywilejowane, i tacy Fi« >of 546 >Ç «ie wcaleby tu nie było na ftvoiîft mieyfcu. W podatkowaniu nałożę-nie cła, na wfzyftkie wchodzące w ICray rzeczy zbytku, iako też ńa wewnetrzne artykuły przepychu, niechby przy Królu było; podatek zaś gruntowy, oTobifty , lub od rzeczy pierwfzey potrzeby, ten-bv koniecznie zawlze powinien bydź przy Narodzie, bo on Tam tylko wiedzieć może , iak wielkie fa iego doftatki i dochody , i wie' Je bez zniszczenia faraego fiebi® dać może , oprócz przypadku in* "\yazyi w Kray, niezaczepionągO ____________________ ^ lozofowie ink Markus Aurełiufz-» to ïiaygorbwfzy Repubhknnt' nie povvi-nienby (ię wzdrygać nie ogranie^0' ne famowładztwo ; ale profzę mi p°' wiedzieć w których Domach panui*' cych , te znaydziemy Aurełiufze. a ieżeliby fie go znalazło, iakie n0'łi da zapewnienie , że iego naftępca nie będzie Kom modem ? ' X 947 >°C nieprzyjaciela , na ten czas powinno bydź wolno Królowi, domaganie fie u Obywatelow oftatniego halerza , 1 rufzenia z doirow wlzeł-kiey godności i kondycji miefz-^ańcow na pofpolite Rufzenie , na ^zerniawe, czy na formowanie re-S^larney milicyi , aby naiezdnika 2 Kraiu wypędzić. Ale iak też tey nafzey gorliwey rady nikt iluchać 11 'e zechce, i te wizy fik i ei przez nas obydwuch podane frzodki, któ-re fie nam tak zbawienne bydź zda-przyięte nie będą, do czego c°ś wiecey ieft iak pôdobiepliwo , c°ż tedy czynić przyidzie kochamy Autorze, na ratowanie, czy ^aienie kochaney Oyczyżn-y? przy--Łtlatn fie po proflu , że tego nic. ^'ewiem, bo nie ieftem z liczby niedrcòw, co na wfzyftkood-P°Wied2ieć- unirei^. X 34$ >C Juzbym tu mógł z honorem moje Uwagi nad Uwagami z Szkolnym dixi zakończyć; gdyż pochwała iednego z nayflawnieyfzych Mi-niftrow, i naycnotliwfzych Oby-watelow, iako Oratorlkie dzieło , bardziey pod literackie fądy iakiey Akademii, lub krytyczne rozbieranie Zurnaliftow, iak pod rozwa-zenie polityczne podpadać powin-no, ale że ten Panegiryk, prócz Krafomowlkich wyrazów, wiele W fobie zawiera fizycznych, moral* nych, hiftorycznych, anaybardziey politycznych Uwag, z których drU' gie aż nadto fą ważne, ażeby ic^ milczeniem opuścić można, zwła* fzcza tam, gdzienafzych rządoW* a zatym idącego powodzenia Narodowego dotykaią, należy ich a* ważnie do prawdziwego wewnę* trznego waloru zredukować, a * >C 349 )°C re^2tą dalfzemu rozważeniu publi-Cznemu porzucić* *4*0 £ofhwuie w fwoiey zu-f>ełney wartości, to odwieczne przy-^°wie : że głos Ludu, ieft głós a°^i ; uznawani przy tym tego ^efiiończonego przey/yżfzenia, i ^°flionałości, które niemal zûwïzë 2vvykły miewać decyzye, i różne Wybory t czy elekcyć publiczne * rjad lamoieftnynl zdaniem i wybo-rern ; iednak iak żadne-y reguły nie bez excepcyi, tak też i w tym, W wlzyftkich infzych ludzkich 2iałaniachj nid z pewnością fta-°vvić nie można; to źe i w po-2echnych decyzyacli całe N'aro-y mogą, pokazuią tak li- ii 'h śmierci, wygnania, i % Ienianayniewinnieyfzych inay- ^iefteC2nieyfz^ch ^wo^m Kraiom^ *"ch ludzi, cobym mógł jflra- >C 53° >C ' çettiem cnotliwego Sokratefa, ludzkiego Phocyona, wygnaniem fpra-wiediiwego Ary ftydefa, wfpaniałe-go Scyp;ona , i tyfiącznych pier wf'/.e\ wielkości ofob, którzy fwP' ich włafnych cnot i zaflug ftali fi? niewinną ofiarą zaślepionego gm«' nu, dowodnie okazać, gdybym nU' dzić chciał Czytelnika ; a że też i wybór ofob do rządu, ńie zawW Fię udał, choć powfzechnym okrzy' kiem całego ludu był potwierdzi' ny, mógłbym także liczhemi z dz'e' iow cudzych okazać przykładami' lecz tylko ieden domowy przy" (h) Kiedy fie nie uda Elekcya iakie^ Cudzoziemca , którego interes » ca' łośc łCraiu , lùb inne iakie jprzyczyoy polityczne obierać to wcale nie rnafz lie czemu dz|VV'° wać , gtiyi Elekt mało komu z by mógł by dż znany i czym za® W grubą omyłkę Elektorowie w wybC 551 X ^czę przykład. Żaden podobno Monarcha, nigdy nie był bez podwędzonych intryg, bez zakupie-n'a głofow, i bez korrupcyi iakrey-kolwiek, tak iednoftaynemi zgonem] głofy, i prawie cudownym ^pofobem obrany, iak nafz Król ■^'chał ; czy zaś tego Monarchę V/ liczbie pomierno oboiętnych, Czy też w poczet niedołężnych i 2*ych Królów policzyć należy? żo> Dzieiopiforn i Politykom rozważenia ; w liczbie zaś do-^rych Monarchów, zapewne fię f2e znaiomego Rodaka, popełniona Y niogii pokryć , tego nie zgadnę" ®u'łafzcza że fie to ftafo w takiui cza* '® » gdzie po takich burzliwych re-ł a0irCyach ' ód obfitował w wiei «'czbe pierwizey wielkości ludzi» ^ ®rych zupełny niedoftatek fzcze-kan'^'r tal<^ Elekcyę mógłby poiiie-c ^ P^^wiedłiwić% )o( 352 >C nikt nie ódważy go pomieścić ( ż) W tych Rzecżachpofpoiitych, których cała rozległość na fzczupłey ókoliey zafadźoria * w iedriytn mieście' (i) Z tego co fie tu powiedziało, po-kazuie fię dość iawnie, że na przeciwko zdania Autora któreri na kar-ćie 241. mówi; ze w podobnym wy* biorze tylko cały lud błądzić limie, ze i ten cały lud omylić fi? inoże< W Rzęczypofpolitey Rzymlkiey Lud obiëraîac Konfulow i innych Rządców i Urzędników* iedńak dość czçfto w fWoim wybiorze fie omy* lił; do naywyżfzey i faimowładney Magiftratury, ieden tylko Konful no* minował/a przez kilka wieków famotne mianowanie Dyktatora , o® jamych wielkich i tey defpotyczne/ władzy godnych fpadała. Nic pra' \vdziwfzego, iak to wielkie axioni* Zamoyfkiego, które Autor nai tey karcie *441. i 242. przytoczył. " Se" „ nat ieft Urzędem, Stan Ryeei"^* ,, ieft Narodem, wfzyfcy równi Szł^ ,, chta iefteśmy, wfzyfcy tylko ied11 ciało czyniemy, a wfzyftkìch &0 ,, ofobifte, flcładaią wolę powfze«hn?^ t, którey ftróżem ieit Król; więc >( 353 >( Scie ^ogła bydź zgromadzona, tam Przy pierwfzey p rottoci e , nim fiç ^yc2aie zepfuły , fhanowîenia pa-^yczne i cywilne, których tak " ^ °bierać każdy Szlachcic ma pra-»» w o. f, "Po wielkie zdanie zabefpie-,Zai^c Stanowi Rycërfkiemu prawo obierania fobie Pana, wiekuift% t ^2lęczność tego ftanu, temuż O-ywatelowi zapewnić powinno. Czy-nafze Elekąye rtie były fię fp Pr;lw'iały, z więkfzą prędkością, lic i°yniey ' ' czyby •ławet wmatey łv2, J,e M',e'kich dowcipów, doyrza-ie u ri,ZUinoff > 1 zdań rozfądnych. ì-vt - więcey prźenikaiącey poli- tr2()1' doficonałć poznawanie w e tonę* Wartości Kandydatów, a za-itfcll *eź ' doflconalfży wybór ìfubié-jEjeiZ n^è° do panowania , gdyby Seti'|CVa ^yła Przy famy m zoftawalà ia ir u'e ' do którego gdyby też by-repre\ llczba Ofob Stan' Ryćerfkt Ogr0^2'^ntu'slca wchodziła, iak w ty na ^0nkurf^rn ząromadzeniu, i wielkim Iłow ? /e wfzelkiego gatunku «my **iu C mato potrzeby ograniczona wyci'3" gały, mogły podpadać decyzyi pii-bliczney, gdyż żadnego nie było Obywatela, aby nie miał iakieś wyobrażenie, o fzczupłych in te-reflach, poftrùnnych i domowych# a obieranie na Magiftratury i IJ-rzędy, z tym więkfzym zaufanićfl* podrzucać było można pod okrzyki zgromadzonego gininu, że W małym Narodzie, każdy Kandydat od każdego miefzkańca był dobrz^ znany ; w rozległych zaś Pańftwack nie każdy Obywatel doftatecznté znać może wfzyftkie odległe oko* lice, i ich potrzeby, ani też ten nieprzeyrzany regeftr intereflfotf wewnętrznych i poftronnych wielkiego Narodu, do czego wielkiej biegłości, nauk i doświadczenia p^* trzeba> i w tym razie pofpolito^ powinna polegać na wydo&on^' >( >£ n*y Przezorności małey lićzby o-°wiecotiych Wodzów# którzy przez fj z t Oswiadczoną poczciwość i ćiiofcę, ^afluźyli fobie na nieograriićzone 2ai'îanie# a to nie uchyla Wcale *ego tfolkliwégo czuwania piibli-^^nosci, nad czynnościami tych ^°ich faworytów, których po-^Łwałattii fprâw dobrych, dt> ielz-t2e więkfzey pracy zachęcać * à -prawieniem ludzkich omyłek, i t>anieniem z>drożności * zawlzë na zy Utrzymywać * i głoferrt pti-1C2r,ym ich czyny oświecać na!&-* Od niezliczonego tłokil zgrali 'd20nych ludzi, w Elekcyach roż-wybofu naWet Wyciągać ^ożrta, a to nie tyîkd dla nie- wV* 1 Q t*y^ ' • i OSci W tey mierfe więk- dń ^ C2^^c',a^ tez,że Kandydaci ża-^P°^°bem od wfzyftkich zna-2 nie mogą$ z iakiego po- ' • ' Y i \ \ )ôÇ 306 >( Wodu zaś kto nieznaiomemu Kari" dydatowi może dać fwoią krefae^ albo uporczywie tych przekrzyw czyć ufiłuie , co znaiomego che? obierać, z tego niech każdy fa# z fiebie da fprawę ; na nafzych Elekcyach nie zbywało na bardz0 dżiwacznych okrzykach. Przy bieraniu Augufta II. wielka liczb* Szlachty werłała : iuż i my poz>^a" lamy na Kontego* aby był Safert* a nie Francuzem. 248.) Ten naywfpanialfzv lu^' kości poftępek W. Zamoy fkiego, P0' kazuie prawdziwie wielką dtf^ tego naycnotliwfzego M^źa, "0 ścigał nieprzyjaciół Oyczyzny, włafną urazę i krzywdę wielkonjy' * 0 źlriie darował, to poftępowanie fwemi nieprzyjaciółmi , W^rt*/ wdzięcznego wfpomnienia w <^Z"G iach ludzkości, ale ta karność zcir^y t ^ » / >c 357 >°C Go\v Oyczyzny , niepowinnaby ni* §dy bydź wfpomniona . w depozycie Patryotyzmu. Wolno było czułemu Zamoyfkiemu whafnskrzy-^dę darować, i to ieft akt heroi-czney ludzkości, ale nie miał pra-darować zdradę Kraiu, a ieże* ^ H iako powikłaną z iwoim ofb* kiftym pokrzywdzeniem, w iwo-l€y partykularności darował ; lądo.-Znicza władza tego żadnym fpor ÎQbem nie powinna była przepu* scic. "\\r wolnych Narodach zdrada Oyczyzny, ieft tak fzkaradną abro.-, która pod żadną pokrywką, &ni Wymówką nikomu bez exca-PGyi od Naywyżfzego do naynis* |Zego , w żadnym czaPie lub oko* !C2n°ści, nie powinna b.yda darò-^ana; z' Wfzyftkiemi infzemi wy-^pkami, można cza lem 3 iàgQ" 0sci3 poftąpić, a nawet bez u- >( 568 >( fzkodzenia, wielkie zbrodnie prze* puścić, oprocz iedney zdrady Kra* iu , bo to ieffc grzech, ktoren be« wfzelkiey litości powinien by di karany. Pierwfzy Konful JuniiW Brutus, ten wyftępek w włafnycfo fynach śmiercią ukarał, a ta fu* rowość była przyczyną , że w pier' wfzych wiekach Rzepltey Rzym* lîtiey, żądnego nie znano zdraycy» ja u nas to nayobrzydliwfze fzka' radzeńftwo» jaz płazem przepiî' fzczone , ośmieliło naftepnycł> zdraycòw liczne zgrąie , że poty**1 tyle razy bezwftydnie OyczyzflS zdradzali, a nawet niczego fie ni® obawiali. 249.) Ktobykolwiek fię zadz1' wił nad tym, iż cnota zaflugi » * Wielkie talenta, mogą mieć niepr^y iacioł, pokazałby przez to , iż wowicyufzem w świecie, i o >C 359 )°( iach Naspdu ludzkiego, iako też o namiętnościach., żadney niema wiadomości ♦ podła nikczemność tylko nie 2naydzie nieprzyiacioł, zazdrośników, ani przeciwników, bo ią ^2garda od tego zaftania, miałkie 2aś fubiekta i podłe umyfly, któ-liczba w każdym Narodzie Przewyzfza zawfze wielkie umyfîy, z wfzelkiey inney urazy, wielkim ^ Wcipom, wyfokim talentom, i Cznym zaflugom , tego upakarza-^Cego ich przewyżfzenia nigdy da- J*0\trarY » nie mog^, i tak zawize od ^ c*^tku świata, tak wygurowane ęnotv ; . y 1 przymioty, w wfzyftkich l°dach przez wfzyftkie czafy . z,^tych prześladowców znalazły przyfzłe wieki znaydą. *57.) Xa wfpaniała mowa do try-> *ak Krafomowftwu, takPa- y^mu, j odwadze wielkiego X 3Óo )o( Senatora, zarowno honor czyni» tylko tu kweftya zachodzi , czy iu^ wprzódy Król prywatnie byłotycfr fwoich zdroźnościach przeltrzeżo-i?y, co ieżeli nie było, krzywd? mu uczyniono, że z taką oftro* ścią iego omyłki i. popełnione bez.' jDrawia, cenzurze publiczney wy ftawiono, i wcale niema fie czem*1 dziwować, że go tak przykre ftro* fowanie oburzyło, podobnoby fi? nikczemny niedołęinik obrufzył' gdyby mu kto iego, błędy publiczni wyrąucał, i kilkakrotnie powtarz^ mu te iłowa ; popraw fi ę , cze§° roztropne uleganie każdego W*a" fney miłości., nigdy prędzey czy pić nie dozwala , aż wfzyftkie i11' ne przeftr.ogi , poprawić go nie łaią. W Anglii każdemu zgron3^ gżeniu i f-amotnemu ObywateloW^ ęb warowana \yolność oftrzeżem* )o( 361 >C ^Hnifteryum , a nawet i famego Kro-^a, o tym wfzyftkim, co fię komu Uwagi godnym bydź zdaie, chód przez konieczne przyięcia tych a-dreflow, cierpliwość Miniftrow, az do nudności czytaniem wielu głu-Plch baśni wycięczona, ale też za to o woli powfzechney uwiadoraio-ne rządy, o wfzyftkich fwoich o-myłkach oftrzeżone , i częfto w zapędach bezprawnych witrzyrńane, a to prawo intereffowania fię do a^jniniftraCyj wznieca w każdego Ok Dywatela chwalebną chęć, przy-*°^enia fię fwoią cząftką do publi-C2nego dobra. .Zeby i u nas tym publjCzriym głofem rządy zawfze oftrze2one f o jakich omyłkach popeinjQnycjj f możeby przez ^zg'ędność na wolę powfzechną leśnie fię fpoftrzegły, a przez to ^knęły jątrzących tylko wyrzw- >( 362 >( cari na publicznych Obradach. Dziwować prawdziwie fię nad tym mo-że Zygmunt Iii. znaiącprzezorną politykę, mądrość, i poczciwość Zamoyflciego, a będąc ma aj3 tyle zaflug i utrzymanie go na Tronie obowiązany, nie używał rady tego cnotliwego Miniltra. Działania tego Monarchy nie bardzo u-fprawiedliwiały iego z Kandydatów wybór, i te preferencye , które nitf tak zgodnemi głofy nad innemi konkurentami do Korony dano, ie-Żeli tego prócz ftateoznego Polaków do krwi Jagiellonfkiey przy wiązania, nie wyciągała iaka masy m a ftatyftyczna i polityczna konieczność; Zamoyfkiego zaś w u," trzymaniu teyElekcyi podiętetrtf' dy i narażenia lîç na niebefpieczeń" ftwa, tak temu walecznemu W0' dzowij iak też i Kraiowi nię >C 563 >C ^'ekfza korzyść z tego Panowania * poprzedzona Eîekcya fta-^«ego Stefana, daleko lapiey fie **dała. ^73 ) Prawdziwie w wfzyftkie P°tomne wieki wielbić należy la-H°dność i czułą ludzkość Polaków, Ze przy takim Religii i zdań ro$-'óżnieniu, w ciemnym i fanatycznym 16. i 37. wieku , kiedy pranie wfzyftkie Europeyfkie Narody w Imie Bolkie morderfeim dzikim %°fobemfię zabiiali, w Polfz cze na faiTiych tylko wrzafkach i fwarach ^fzyftko zakończyło, bez zma-2ania Ołtarzów krwią ludzką, i C2ynfen,ia tak zboieclęich ofiar nay-^^^mieyfzeiHU Bogu , choć nie bywało i u nas na tych obroń-cach praw Wfzechmocnego Stwor-» którzy potęgę ludzką na o-r°n? Rządcy Panuiącego wfzy- >C 564 X, ftkich światów, od nietyefpieczneg0 dla iego YVfzechmocności Her ety ków attaku, ufilowali używać, 1 fanatyczne podżegacze , w Swiętey fwoiey zapalczy wości wfzędzi® na gwałt trąbili, i ludzi do zabóy ftwa wzbudzali, rozwijaiąc werbo* wne Chorągwie na woynę święty jednak w oświeconym umyśle 1'^' dzkich Polaków, z wielkim (Voi**1 żalem wiecey znaleźli miłości br£' terfkiey i bliźniego, iak tey św^' tey zapalczy wości, która miłofc®1' nemu Bogu z okrucieńftwem pfa" gnie fie przyflugiwać ; z tego b*r dzo dowodnie fieokazuie, że 11 ten czas Polfka na całą Europę ^ wiecey oświecenia miała t i że czàie tak iuż ułagodzone były» 26 śmy w tych wiekach zdrowy"1 0 zumem i polorem wfzyftkie dy przewyżfzali , bo te wfzy^1* r >C 265 )o( °frropne obrazy, które nafz Autor tgU » 2ywemi farbami, i krzepkim P^zlem maluie, które za równo iego wymowności i ludzkości fen-t^lłlentom honor czynią, nie maią 1110 przeladnegę w fobie , gdy rozłożony fanatyzm niezliczenie wię-Cey wyftawi -ł morderftw,» iak w obrazie zmieścić fię mogło; ^ r°zfrożona wściekłość do tego P^ia dofzła, źe nawet naynie-^VlnuieyfZy wjek życia ludzkiego *araziła- W owey Paryzkiey nocy, ^lekielney pamięci w Święto Swię-^ §0 -Bartłomieia, widziano małe , leci 0 Religii iefzcze i wyobra-nie maiące które fwoie ro-. ***, nożami i widelcami kłó-na Sznurkach do Sekwany na w f'e,nie wlekły. Wielbię cię nay-. yzi'Zey opatrzności zrządzenie » zachoWaja naf2 2SJarod Ç dzikiey zapalczywości Izaleńftwa# i że ta przedwieczna dobroczyri-ność źachowała w rias zawfze i-jfkierkę tey świętey ludzkości 'i fcraterfkiey miłości, którą farti Stwórca w ferće człowieka razerti tchnął z duchem ożywiającym. 28^. 284-) Na tó zapytanie# liilka razy powtarzane od Autori Czy to ieft iefzcze ten fam Naród» Ictóren był przed dwiema wiekami# i czy dzifieyfi Polacy fą prawdzi' wemi Synami owych wflawionyc^ Walecznych M^żoW zefzfych wi®' kow? śmiało odpowiedzieć mogÇ' £e ten farti iefzcźe trwa Naród # tylko okoliczności odmieniły fi? * fzukać zaś w Narodzie w pokoik iyiącym bohatyrów , ieft to fartif lak chcieć znalesć w wnetrzînC i ściach ziemi litych metalów, tych przody z krufzcow w )oC 567 >c tr^bować potrzeba. Zręczna oka-zapewneby riarri i dziś ieîz-CZe pokazała ńiewyrodnych po* ^•°ttikow owych wielkich ludzi, ali£ 4116 trzeba od nikogo wyciągać rti£ podobnych rzeczy# aby kto lum *eden wyftawiał fie na ofiarę prfce-m°cy» kiedy ieft upewniony, i e go wfpierać nie będźie. O w wy ^Walony Patryotyzm ftarożyt no-SCl zawfze tylko napełniał bardżo liczbę dobrych Obywatelom 4 b° wyiąwfzy fame początki SpC 368 )o(; miłośnikom Oyczyzny , zawfzô na.m wprawdzie wyftawuią wielkie wzory, tylko to fzkoda, że to nigdy na cały Naród fię nie rozcig' ga. Wielbię zarówno z Autorem wiekopomney chwały godne łrniO' na Karnkowfkich, Tarnowfkich* Firfeiow, Zamoylkich, Zołki-e\V* fkich, Chodkiewiczow, i innych fta* wnycll Mężpw, ale wfzak w tet* czaś Żt\Qrowfcy i inni tego ftepl^1 Obywatele żyli, toć te poiedy»'1' çze? wzory, cnoty, nie można wziąś^ za Ogólny obraz tego wieku, in£* cztfiyby go Autor na karcie c45- 1 na wielu innych mieyfcach, i^{0 to-309. 534. 535. 337. niefpravVe' (jliwie Ikrzywdził, gdyż nam rôzie wyftawia zdradę, łakomftW# c3umet fwary, i obojętność na rtiefzczęśliwfze okolicznoście, których fię Kray na tan ćźas dow»*' ■s v )o( 569 X dował, iednym Iłowem ledwo nie gorlze fceny, iak te co za nafzych czatow widzieć fie dały; na fzcze-scie Narodu złączone fiły kiîkuna-ftu łub kilkudziefiąt tyfięcy , nà ten czas doftarczały na ratowanie Oyczyzny, i na odparcie iakiegó P°ftronnego naiazdu, a że zaw* łze fiç przecię znalazła taka liczba P°czciwego i walecznego ochotnika, ztąd nie można konkludować na powfzechność, bota kupka cno-, Siwych ludzi me był cały Naród* 1 W tym famym czafie, kiedy tâ Settica Bohatyrow z gorliwością k'egła na ratunek Oyczyzny, da-więkfza cześć Oby watelow » nie tylko fuchym okiem patrzyła na rzeź -braci fwoich, ale też ier ' C2e naymnieyTzych pieniężnych ^'dek czynić nie chciano, Sey-^ rwano, i wewnętrzną fpokoy- ^ l&cigi 'Z >( 370 >Ç ność burzono. Ze za czafow Jana Zamoyfkiego, nie wielkie miano względy na Polłow Brandebur-fkich, wcale fię nie ma czemu dziwować, ten Elektorat iuż z 1Jrufa mi złączony na początku 17. wieku, nie miał nad osra tyfięcy gotowego woyika, które liły zaczym nie były tey natury, aby mogły zaftrafzyć tak wielki Naród » a pofkromienie hardości Polla ta' kiey potencyi, ktòrey iedne Mi*' fto Hamburg nie bardzo fię lek3» choć tak blifko przyległe Danii t nie wielki honor może uczynić ta'£ bitnemu Narodowi, ktòren zwyk* wftrzymywać całą potęgę Rufin°v* i Ottomanow. Ale niech ktoZ,e' den przykład pokaże , że na naV więkfze niebefpieczeńftwo Pańft^3' w gwałtowney potrzebie iednoft3^' nQ# nemi głofy podatek uchwalono,p X 571 )oC wfzeęhną fkładkę czyniono, albo vìrìtim iak mawiarço bezopornie cały Naród w pole ruizał, to tey epoce dopiero i w ogólności patry-°tyzmu powfzechnego zaprzeczyć-by nie możria. Ze w ogolności zebrawfzy * Polak nigdy nie był nader gorliwym Patryofcą, tego mu nawet za złe mieć nie można, gdyż fròcz wrodzoney cnoty i wielko-^yślności (nader rzadki dar natii" ry » zachowany fzczególnie dla ma-*ey liczby dufz uprzy wileiowa-^ych} bardzo mało do tego zna-pobudek w pierwfzych gruti» towych uftawach fwego towarzy-; ten początkowy .węzeł tak: ftabo był ściągniony , a śrzodci%-nioc Jednocząca wfzyftkie fa-Ill0cne fity do iednego centrum-tak była nieczynnością rozwolnio-a> że te wfzyftkie famotne fiły ; Za I >c 37? )o( bardziey były rozpierzchające W wfzyftkie okolne ftrony, iak frzod- dążne, do iednego punktu fie zcho- dzące, tak, ze w pożnieyfzych cza- fach iuż prawie tego pierwiaftko- wego lepu, ktòren wfzyftko fkle- iać powinien, nigdzie nie było do* jftrzedz można, gdyż żadnego iu£ intereflu nie było , ktòrenby umy fly koiarzył: kiedy iuż Liberum ve* to, czy liberum rumpo fwoią dziel' ność rozfzerzyło , cóż mogły byd2' za przyczyny, ktòreby miały Oby t watelow choć na partye połączyć kiedy i w naywiękfzym zkupie*1111 famotnemu przeciwnikowi opf*e^ fię nie mogły? wfzyftkich zaś &ó fiebie przeciągnąć, i wfzyftkie nia ziednoczyć, ieft tak czy**3, chimera, iak ta, która jednak wierzenie w całym rodzaiu luC^ kim wyciąga, więc do(uftano^10 >C 373 x Ma czego, wfzyftkie te ziedno* ®zenia nadaremne były; potrzeba '2aś komu było co znifzczy*ć, a fta cóż mu było potrzeba przyia-c»ół zbierać, albo ligi formować, W kiedy on to fam wfzyftko ie-dnym wyzionionym Iłowem: nie pozwalam , mógł obalić. W tych ^°lnych rządach, gdzie więkfzość g^ofow decyduie, każdy Wfpół-słonek; towarzyftwa, fam przez ('0 Pod tym wyrazem przyiaźni i zwią-2|^ ^ ^kywatelami koiarzą, koń-1'n P°ninoźenia powfzcchnego lub ywatnego dobra , tak przez bez-_ v\ low znielienie , »ako tez rządów Prawienie , lub inną iaka prawo- >C 374 x fię niefkończenie mało waży, zą-czym czy iaką uflawe popierać, czy też znifzczyć pragnie, to ną dokazanie tego, muPi formować partye; te JJgi w dobrev czy złey intencyi zkoiarzone, rodzą przy-iaźń i ziednpczenie $ ta potrzeba cudzey pomocy, te różne prywatne związki za fobą ciągnie, a te częfto przeciwne fobie Ligi, łatwiey w potrzebie pogodzić, ieżeli mi' łość Oyczyzny iefzcze zupełnie ! _ ' _'_ ^ ft dawczą czynność, o którą podobno i naypotężnieyfza Liga, iub koaJicya różnych Partyi pokufić fię nawet me mogła , kiedy famoiftna Ofoba wfzy; ftko pfuć i nifzczyć mogła,* te związki, które fię formuią na u trzy' manie kogoś na Funkcyi, iub UrzÇ" dzie , albo ną przefzkodzenie kom1*' iąko partykularne łączenia, w p*^1 tycznym prawodawstwie wcale ^ jkonfyderacye nie wchodzą, i ch( fobem okażę, że tego Króleftwa Polityczna exîftencya, całego wieli u dotrwaćby nie1 mogła. Na cóź lie frożyć na ułomności nieoddziei-ne od natury człowieka , kiedy tu "wfzyftka, wina na forme Rządu fpa* d ć powinna ; tam ząwfze mał° cnotliwych będzie, gdzie nie ma'*25 żadnego pożytku z cnoty, a ta»*1 fię natoet i cnotliwi zepfuia, gdzie nie tnaiz żadnęy władzy do à°' brëgo nukaiąeey, albo od wyftęp' kow wftrzymmącey. W PoiizC&e gdzie w poźnieyfzych wie kac h afl1 talenta , ani cnota, an,i żadne |ir / fze przymioty, nikomu doftoń'11' ftwa, Urzędy ] honory nie zfpe-\yniały, bo do tych ofiągnjenia P°* trzeb» było koniecznie mieć vl'û dzenie ( które tyîko przypadek ^ ie ) i bogsćhwa ; na coś było 'c°^ mu z trudnością o nabycie OrC X 577 >( Przymiotów ftarać, kiedy mu t® ładnego honoru, ani pożytku przy niesć nie mogło, zwłafzcza jeżeli r°^dawnielwo łafk. i honorow zo-ftawało w fiabych rękach iakiego n,edołężnego rządcy; bo miałkie ubieKta nie tylfto wielkich zaftug P°2nawać nie zdołaią, ak? iefzcze to maja do fiebie, że góruiące do-^ 0 j p , 'Py az do niecierplenia niena-bo zazdrość i prezumpcya '.Yftkich nikcz emników nayifto-^ leyi/.y przymiot. Qdpowie mi tu zę i pod nie bardzo że pobudki do zaflug ,bardzo fiabe, a zaś dla literackich za- n' • t>> "świecenia publiczności , nari ^ ^fzechnym intereflem, tak Poli-tez 1 Cywilnym, nie °Xadney zachęcaiącey nie było bardgr°dy ' ^6CZ t0 ie^zcze r3 k-Z,° n*ekefpieczna Praca » któ- śl Autor peVne znalazł prze- °Wan,e » byle mu fię tylko ia-2ne^rZ^^ła Prawda z pióra wyśli-Çhw- / t0 °^zczerca za tak zu-<. śrniałosć zoftał ohydzonym; >C 58o >( skądże tedy było fię można fp<*' dziewać lubych błędów oświeceni® tym światłem prawdy, przed leto* tym oczy mrużono, i ufzy zaty kano, a na tych nienawiftnyck prawdomowcòw, kamieniami cifka' no, Gdziekolwiek wprowadzony błąd, za nieomylną prawdę W p° wfzechności przyięty, takowy bez cudu, famy m domowym śwj3* tłem, nie może bydź wy korzeń'0 tiy, na to iuż koniecznie pofer0n «ego w tey materyi nieuprzedz0 nego oświecenia potrzeba, i to ie^ co fpółkowante między Narodartf1' na które nafz Autor tak moçno^ rzeka, czyni tak potrzebnym i F° źytecznym. Jak ma zacięty czyn poprawić fizyczne , moral110' j cywilne niezliczone przyvvar^ fwego okropnego barbarzyń^iie° rządu, kiedy w tym ieft przefą^2^ X 381 >C e *ego Duchowne i Świeckie pra-fą dziełem przèdwieczney mą-dl°ści, że nic w tey mierze dofko* ftaH2ego bydź nie może; niechże tam kto o tym powątpiwać od'-Waźy , ieżeli ma wolą zoftać n>ę-C2en«ikiem prawdy: taki rząd tyl-przez zgubę, i zupełne obale-niQ może bydź poprawiony. Mię-fprężynami porufzaiącemi ro-formy rządów, rozfądny °ntesquieu wyznacza dla defpo-boiaźń, dla Monarchii punkt °noru, a dla Kepublikantfkie bo zarażaiąca ctiiu-» ^yrównanią drugim w powa-W^^0cIac^' iP°n-kad nieia-nieczność figurowania we- X 382 >C dług przyzwoitości fwego ftantf i bez względu na włafne doftatki> wznieca gwałtowne potrzeby , 3 konieczna potrzeba , potrafi przy' rrçufic nawet umyft mierney poczci* wości , do zaprzedania intereffovV miłey Oyczyzny. \VTzak ci to n»0 z łakomftwa, ale z oftatniey czy* ni potrzeby , do tego jeżeli to $0' wfzechne mniemanie ieft prawd?" że przyflowia charakteryzują N^' rody, to nafze przyflowiei głup daie, a mądry bierze, ieżeliby by^ prawdziwe, nie bardzo mufiało granicznym korruptorom trudni ^akupieńftwo dla fiebie partyz311' tow, a zdraycow fwego właffle5a Kraiu, bo podobno ta uwaga z"3 lezienia famych tylko Fabry^yu fzow, Zamoyfkich, i tym p0<^° bnych niedowiarków tego przy$° wia, nie bardzo ioh kiedy zaft1^ >( 080 )°C fzyîa. Nadaremnieby tu kto za-Tzucił tę naygruntownieyfzą, i od nikogo niezaprzeczoną prawdę : że dobro powfzechne ieft oraz dobrem famoiftnym każdego Obywania; choć tą prawdy wfzyttkie ^fpaniałe, fkromną pomiernością % kontentuiące umyfly, fą przecenione , iednait te niewolnik! gru-b^ch zmyftow, którzy tylko momentalnych pragną rofkofzy, a na używaniu doczefnym, całą łwoią Zakładaią fzczęśliwość , w tey na-Uce nic do fwego fmaku nie znąy-zaczym też więcey na nich ^utkować nie mogą, iak owe śwrę-te prawdy , przez gorliwych Ka^ 2n°dzieioW rozwiozłym grzefzni* Qttl pod pogrożeniem kary wie-Czney °powiadane, pò których wy-Uchaniu, profto do fwoich nało-*i°w wracaią, fwoią boiaźń zaś X 384 )o( tych przy (złości, to powątpiwa* niem o niezawodności , to oddało' nym iefzcze czafem , tego ftrafzli-wego momentu, i różnemi inne-mi facy.imi iak mogą tłumią, * wzrufzone fumnienie ufpokoiaią/ na utrzymanie takich temperarne^' tow, potrzeba coś fikutècznieyfzô' go nad naygvuntownieyfze mora* lizo wa nie i co Wfzy- {l) Między przyczynami upadku K»'^' in zapomniałem włożyć rozdać'»1' ftwa Dóbr Królewfkich. Ten cbî^j zalłiiżonych z c żale m wymufzony ty ^ z (zafunkp Króle*wikiego od zajtj^ dytowanych natrętmkow, którzy Unego innego pràvvà -do tego n -inieh, tylko świetność Urodżen»a znaczne doftatki, z któremi gi pokoiarzyii, że nawet nìebe'P1 czno było im co odmówić, inac2^-by byli przeciw Dworowi liczne cnigi fwoich rękodaynikow obur^V a iweuii narzekaniami na przev >C 3$ 5 >Ć ^fzyfcy Statyftowie i Politycy lu2 od dawnego czafu, bardzo ia-^n'e okazali trudność, i prawie mo- tność rządów że im za ich niezliczo-ne zaftugi , które im famym tylkd wiadome były, tyle nie elano Sta-r°ftw, ile bez narufzenia wrodzoney ^nodeftyiby pretendować mogli , d do każdego wakanfu takich Prezydentów było fto, a Król nie miał tylko ieden do rozdania, więc tez cąia reTzta urażona , zoftała nie na-, .,sna Dworowi, i wfzyftkie ufiłówa-l!* obracała na podburzenie Obywa-e ow, i pomnożenie Królowi niéprzy-10z tego też tó powodń podobno! j^ypfywało : że nawet naylepfzych °low nienawidzianò, co też zawfzë ię zy Narodem i iego Królami ^niecało fzkodliwe poróżnienie, à ^avvet między Familiami tych Kom-'abłka niezgody wpro-któr?!?'0 we zawzięte nieprzyiaźnie; m na rak°ye % podzieliły,-rócl ?!arzy^y> a nawet cały Na-*zy zat ^0z"e Partye rozrywały; któ-8° Dok r ulegaiąc dla włafne- invoK J01" ' natretniÀwù przępote-^trafh a wielką liczbę ""■■eyfzych Suroftvr, do iriaezï "wagi Ài >C 386 >( laine niepodobieńftwo, utrzym^ nia fiç zupełnie wolnego Rząd^ Republikanckiego, w bardzo obfze»" nych iuź maiętności małey liczby fob pododawali, to z tego uftawiczfle' go Dóbr przybytku, uroiły owe og1"0' mne fortuny, które zaledwo niefyir' mowały Statuiti in Statu, i Właśc:c'e' Iow tak rozległych majętności do faYnowładney independencyi prZ^ wiodło , że na befpieczno z praw iowych urągać fię mogfy, a zaś faP', przypomnienie o ufzanowaniu ftatti, i polłufzeńftwie prawom , by* !t to fzkaradny wyftępek obrażoney lkiey godności. Tym wynieCef"^ fzczególnych Dynaftow, owa RfF ^ blikantfka równość , która Rząd ńy charakteryzuje, niemal do tu zniizcżona zoftała, a w Aryft0^ cyi, czyli Oligarchii, która ztąd ł niknęła, ta nayfzacownieyfz*1 wność , na którey fię cały ment Rządii wolnego zafadz*» ^ tylko w mniemaniu i w czczy0*1 wich , ale nie w famey iftocie ? . zoftała , gdyż pofpolitfza Szl^c od namienioney górney zXIf} ^0* łey Szlachty , zaledwo nie z 111 0 , * chowym pofpolftwem zrnię^2911 ,jia niemal z równą wzgarda iak te )o( 387 )oC nym Kraiu , gdzie ani cały Naród do obrad publicznych zgromadzić kczemny gmin od tych Oligarchów traktowaną by waia , ztąd z iedney ftrony owa wyniolła dumność , a z drugley pfafzczące upodlenie . któ-re do nikczemności wiedzie , koniecznie wynikać mufiało Gdyby W tyjn Rzeczpofpolita fię była wcźe-sn'e fpoftrzegła, a te Dobra na Skarb publiczny odebrać rozkazała, albo °ne prawem emphiteiUycznym poddzierżawca, toby tyle dochodow P^przybywało, żeby było można i w°ylko" pomnożyć, i granice inne-1111 potrzebami od naiazdow zabefpie. c^yć » a to źrzódło wfzyftkich nie-^S"d, któtni i korrupcyi, zoftałoby y 0 zatkane, i widowifko brzydkie- ka ,^Tp^°rzen'a P° ^iaftacb i Zam-Królewfkiih, nie obrażałoby by-> » nie podawałoby fe roz-coin naro^lone ruderaCtidzożiem-fob na P°^m'ew'fk° : 'ecz iakim fpo-g}oetîlr. takie zarządzenie ftanąć mo-'Zeky z ftrony tych wielowła-' P°^sefsorow Królewfzczyzn, mi0^mey Propozycyi zaraz przytłu-du. ,? nie było; potrzebabv było cu-^Udo\^ ta'C 3S8 D°C niepodobno , ani tez wfżyftkie fa*' moiftne uliłowama, do ledneg^ punktu, lub wyrychtowania, zkofl' centrować nie można, zgoła tak rozpierzchnionemu fządowi, zatf' fze mufi zchodzić na ziednoczO' ney frzoddzielney czynności, be& którey ciała polityczne, w Twoich krągobrotacb, ani ziednbczonega działania, ani zamierzonego ceW w Twoim biegu mieć nie mogą; ^ tego w ftarożytnych i późnimy fzych wiekach, Ikoiarzono ^wiązkowe Rzeczypofpolite, w rey każdy famodzielny NaródJ°l mował famorządne towarzyft^3' a dopiero generalna Liga, tew^ ftkie iefteftwa, w iedno ciało P lityczne łączyła. Wfzyftki^ rody Greckie, w naydawniey^^^ flarożytności, miały między 10 ^ taki polityczny związek » * ? >C 539 )°C Amphiktyony, mufieli coś wfpa-niałego i poważnego reprezentować, kiedy Filip Król Macedonici Oyciec Alexandra W. natarczywie fię domagał, aby w tym związkowym Senacie był pomiefzczony ; poźniey za ftaraniem Aratufa, flko-'arzona była w Peloponezie Liga Achayczykow » a za^ w nayciem» n'eyfzym barbarzynfkim ia. czy 15. wieku, ftanął związek Anzea-tycki, wktòren kilkadziefiąt Miaft Wchodziło, ktòrey Ligi dyrekto* r^'Jrn było wLubeku, którego dzia-ìania , opify t w tego Miafta Archiwum » ięfzcze po dziś dzień fię Znayduią. Kantony Szwaycarfkie , ^lc w prawdzie wlpolnego nie ma-z fobą, prócz fprzymierzenia 0^r°nnego; Hollenderflia zaś Rzecz-P°lpolita, w Stanach Prowincyo-ln^clx » każda prowincya ma Iwo- )o( 590 X ie włafne prawodawftwo, i rzfl^ oddzielny, ale w Stanach gęneral' nycb, ma reprezentujący całąRzecZ' pofpolitą Senat. Coś podobneg0 w fwoim nowo uftąnowionym rz**' dzie , ma nowa Rzeczpofpolita t Prowincyi Ąmerykańfkich,, a ^ Irnperyurn Rzefzy Niemieckiey ' widziemy związkową famych M?' narchow, udzielnych Xiążąt, Gł*3' fow, liczby dośę znaczn^y oi°^ Stanu Rycerftyego , i niektóry^ IVI i aft wolnych , Rzeczpofpolic^' którey głową ieffc Cefarz. Ta f°r' ma Rządu związkowego, dołattf'0 ści zmnieyfzopego wewnętrzn?^ ^arządzenja, łączy mocne z^e' fpieczenie polityczne, od poftfQil ney napaści , gdyż zebrane fity °', gromnego związku, mogą zdolne do odparcia potężnych ,ia lazdow. Kiedy wielość interi0 \ X 591 >c i potrzeb rozlicznych Ktaiow, i ob* Ornych Prowincyi Rzeczypofpo-^ltey nafzey, niedozwalały aby mo« byrjź doftatecznie roztrząfane u^atwione na generalnych obra-a°h Seyniowych , niewiem, czemu ?rzy takiey nieczynności prawo- «wczych zarządzeń, Prowincye , t °'e^òdztwa, Ziemie, lub Powiaty» nie udzieliły fwoim partyku-,rn^m Seymikowym obradom, te e'naść wglądania, w wfzyftkie ti°mOWP ^ . u • ; Jut - PQtrzeby 1 rozrządzenia jr . e^°w partykularnych fwoiey rę,|.. * które generalnego interi (] Ca^eg° Kròlewftwa w ogolno-2a|u;;ien; 'ka"ły naprzyktsd , Wprc ,e» poprawienie Rolnićiwa, i R ac^zenie Rękodzieł, Rzemioff, ^«nTztow rU u- • kf?f*ł " wyrobienia i wy- C0 jo y i> °^u^eru ^wia'nych produktów, la biot, poprawienie dróg, >C 392 X Wyftawienie moftow, chędoźenfs rzek, i fpoiobienie ich do fpławu* Jub połączenie onych kanałami, * przez to orzeźwienie handlu, & tych fzczegóinie częściach dotyka' iących fwoią włafną Krainę; bo c<* do regulowania ogólnego Marodo' wego handlu, to do powfzechnyc^1 obrad Narodowych należy: doby wanie Krufzcow, zapobieżenie wy' ładnieniu przez choroby i zarazy* lub umorzenie noworodnych dz'e* ci, i inne klęfki, przez wpro^3' dzenie Lekarzòw, Chirurgów, ptek i' dozorcow, nad zdroW'eI11 jniefzkańcow, zapobieżenie df° żyzny, i nędzy pofpólftwa, ra iefzcze bardziey Kray wylll^n!3' iak morowe powietrze, i tyifl P° dobne millionowe mieyfcowe P° trzeby, które dla różności p°z^ cyi i różnych pkpliczności, ba*"1*2* >( 595 M % od fiebie odmienne, a zatym też w ogólności , na Zieździe Narodowym od wfzyftkich, ani do-ftatecznie poznawane, ani też przy* zWoicie regulowane bydz nie mo-6^* Jakby z dostatecznym poznawaniem rzeczy mógł fię wdawać W regulowanie handlu z Włóknem Siemieniem Litewfkich Woie* Wòdztw. Pofeł z oddalonego ia~ ìtiego WoievòdztwaProwincyi Ma-^°polfluey, gdyby potrzeba iakich Przepifow wyciągała, albo coby doradzać W materyi Manufaktur Sukienniczych w Wielkiey ^°lfzcze » z Ukraińfkich okolic Po* gdzie takie fabrykowanie tak r^adi<ą jeft rzecząt a wzaiernnie cò£ ^ iellvop0|anjn d0 jakich prawideł krainy przydać może, ieżeli te tóżniące fię od wfzyftkich ^Rych Kraiow okolice, nie fą wia- X 394 )oC dome? Miedzy w elu partykularno* sciami , powfzechnemu prawodaw-ćtwu mniey właściwemi ( bo ta naywyżfza i cały Maieftat Rze«-czypofpolitey reprezentuiąca wła-dza, nie powinnaby fię zatrudniać, tylko walnemi; cały Kray, i wfzy-ftek Naród interelfuiącemi ogol-nemi fprawami ) czytam w Kon* irytucyi pozwolenie dane Staro- i'' \ ście Nowomieyfkiemu rozbierani® .Zamku Puftego w Nowym Korczy* nie; wiem że wielka cześć tych Poflow, co na to zezwolenie fw0' ie dali, ani tego Zaimku, ani Okolicy, w ktòrey ftoi, nie W*" dzieli ; te materye zaś na Seymik1* trokruiąc, każdy wotufący z pozna' wanìém rzeczy mógłby o tym >3' dzić. Jak poftrzegam. to mnie k°' chany Autor fwoim gorliwym tryotyzmem zarazii, od ktòreg0 )o( 395 )o( i ia aż do zachwycenia porwany , ledwom iuż nie ftanawiał Stany ^rowincyonalne, i oftym do u-fzczęśliwienia każdego z olobna ^oiewòdztwa , władze , Prawa , i regulament przepijał, gdybym fobie na fzczęście nie był przypomniał, że to ia nie Proiekta, ale Uwagi pifzę. Pozwoli Autor fobie przypomnieć, że na karcie 6$- nam powiedział, iż fam wiek nie ieffc r°zumem , i przez to nie na wiek, a*e na talenta wzgląd mieć kazał; a tu z taka admiracyą wychwala natI) publiczna obradę, iż niewi-t«ni było żadnych o.śmnafto-^tnich młokofow; toć ten wiek °d doyrzałgy mądrości w owym Czafie t^uHaî bydź wyłączony: zaś za fwemi prawidłami nie * niZcba było tego pochwalić, bo )q( 596 )ûC to ieft fprzeciwień&wo oczywifte, W które kochany Autor dość cze-fto wpada , a w tym tłoku zgro' piadzoney materyi, bez rozrożnio-nego ułożenia, podobno i ia w te siady wftępuię, i czafem fam lobie fie fprzeciwiam , bo te nieźli' czone Uwagi, rodzą także nielkoń' ezone mnoftwo reflexyi, a w ta' ldey wielości potknąć fię czafem» ieft rzecz ludzka. -8 5*) Jak przedziwnie rozfy' dne fą rozumowania polityczne 1 moralne nafzega Autora , tak pra' wie fą zawfze omylne , ile ra^y fię zapędza w Metafizyczne ba^**' nia początkowego przyrodzeni ' w tym mieyfcu wywodzi ztądW0' dzoną dobroć człowieka, że fobie co złego uczynić, nawet chciec l1'c może ; ia choć nigdy o tym iftotnieyfzym przymiocie duizy nł X 597 )°C powątpiWałem , i w tych Uwagatłi ftarałem fię to moim fpolobem dogodzić, lecz z tego wftrętli uczynienia fobie co złego, okazowac Grodzoną dobroć, to tym fpolo-kem konkluduiąc , mógłby kto dogodzić dobroć Wilka i Tygfyfà, i z tych drapieżców, żaden lobie nic złego nifc uczyni , a ^ nafzym zmądrzaiym wieku, tà Prawda iuż prawie wfzyftkich ludzi przeniknęła, że każdy fobie iak ^aywięcey dobrego uczynić ufiłu-ieżeli zaś to bez pokrzywdzę^ nia bliźniego bydź nie może, à P'zecięż ńaycześciey ludzie koltem bliźniego co dobrego fobie UC2ynić vifiîuia , a podobïto to bardzo rzadko ieft fkutkiem niewia-^omości, iak Autor mieni, ale to ^ kalkuluiącym nafzym wieku, ^ Skutkiem ściflego rachunku, ba X 398 >C iak kto z tych pofpolitych, a nawet wyobrażenia o wielkoinyślno-ści, do głowy nie przypufzczaią-cych fubtektow, wykalkuluie, wie-le fobie będzie mógł W honorach » w wygodach, i w rolkofzach dobrego uczynić, iak komu fumkę, kawałek ziemi, lub inny maiątek wydrze , to zapewne ani pretex* tu,' ani zręczności nie opuści, ie' żeli mu fię w tym Prawa niefprzfl' ciwią , albo też zaczepiona ftron^ równą mocą nie odeprze takiey napaści; tym podobno fpofobem 1 ci kalkuluią, co fwoią OyczyzrîÇ przedaią, bo to podobno nigdy-nie dzieie z tey niewiadomośc' * związków człowieka z czło\vie' lnem; bo podobno nikt tych zwi^2"' jkow lepiey znać nie może, iak ZWyczay tak oświecone zsaczym też nie fama tylko nieWia >C 599 /")°C domość ieft przyczyną, złości czło* Wieka, iak Autor mieni. 289.) Cłatoć też nader fzczupfà taam wiadomość o prawach i pra~ ^nościach, przecięż ta różność między fprawą fprawiedliwą, alpra-prawną, nie tak mi fię dzika 2daie, iak Autorowi, nawet przeciw iego zdaniu prawda może bydź rivvoiaka, bo iedna może bydź ia^ Nvna i pod oczy podpadaiąca, a ^ruga przed ludzkim wzrokiem iv kryta. Gdyby iakie przenikające ^erca ludzkie i wfzyftkie innefkry-tQści, iefteftwo, lprawy ludzkie ią-dz»ło, zapewneby tey dyftynkeyi między fprawą prawną, a fprawie-bydź nawet nie mogło, file człowiek inaczey fądzić nie może, 2 ^Vladećtw, z dokumentów i ^ywodow , a do tego mało prze-^ ieft na Izćzęście, tak abfolu- 400 X ihych Sędziów, aby arbitralni^ według fwego Upodobania fądzić fa-fnowîàdnië itïogti'V ale maią pfawa i przepifańe forttiatnoście; niechże kto przyidzie do takiego Sądu z hay fprawiedliwfza, do kogo preterì' fyą, a bez świadków i dokumentów, zapewne nic nie wlkura, tafc iak nawet ten coby pewne prawem przepifane fbrmalnoście opuścił • bez których Sędziemu zakazani Ifeffc w roztrząfanie fprawy wch^' dzić, toć i takiey natury fpraW9 choć i fprawiedliwa, wielkim podp3' da trudnościom, źaprzeczyć zaś W* fnoźna, aby He w tey materyi miały częfto dziać wielkie be^ prawia, bo to ieft los nielzczęśi1 wy wiekfzey części działań I kich, że na bezprawiach lię koi* tz% K 401 )oc . "930 Ze lud oryginalnie byt, P°winien bydź fwoim prawodaw^ 0 tey prawdzieby nawet nay-Uînn'eyfZy famodzierżec powat- piWar «: iud nieP°Włnien; czy zaś ten ^ tak głęboko przenika rzeczy, tylko mądre a do iego włafne-^ U ZczÇsliwienia, iako też do u-ple ^s^'wienia całego ludzkiego nJien- 2amierzaiące prawa fta* ,a» to znowu ieft infza kwe* y 30 f> 1 20r ' a ni^dre przeyrzenie i prze-dobr Pu^^icznego z prywatnym czas m "a Przytomny i przyfzły g° Ce^°^0dzen'e * tego zbawienne-iitycv, U,' r2cłdko podobno w pofpo-iednon,8°WaCh Sminu fię znaydzie* dłUg 2^lność zaL nie 'y"50 we- C2ynna n'a ^lltora rzadko żności zda!'6 t6Z W naturalney ró" POlï)i^zaniu 1 Umyllów' * w W™ Vivaci pr2eeiWnych między M 402 )oÇ fobą intereffow różnych Stanów 1 ofob, nayczęściey leffc próżną ma-rą, którą gdyby kto chciał wprowadzić, nie tyikoby mufiał wfzy* ftkie te tak przeciwne intere fik p0' godzić, aleby nawet potrzeba roz* różnione głów organizacye na ie' dną forme przeftworzyć. . 298-). Choć nader chwalebne U' fiłowanie Zamoylkiego, że, ink Ai1' f f. tor mówi, Królom dobroczynność zoftawił, bydź zaś fzkodliwemi z*' bronił, aleć też nie potrzeba by' lo z Króla malowany obraz zrobic> bo odebrawfzy mu prawie całą ł"e' fztę mocy wykony waiącey , P0' trzeba było dla tey władzy £be^ którey ani prawa wykonane, żaden polityczny i prywatny rZ^ utrzymać fie nie może } iakiź 1(1 ny fkład obmyślić, gdzieby ta ^raiąca nad prawami, obyczaiał111' >c 403 >c * całością Kraiu władza rezydo-Wafà ; bo kiedy dla przeciwności i "^przełamanego Uporu niektórych OIob, nie było można wprowadzić Radę Krolewiką Konfyliarzow z Stanu Rycerlkiego, a rezydenta Senatorów , była nie pewna.; 1 Cak nie doftatécznie na zawfze ii-^^gulowana, zwłafzcza że ci Sé» borowie bardziey iak Stróże dla CiiuWania nad poftępkami Królew-, iak do exekwuwarìià praw 'ego boku przydani byli, toć epiey było zoftawić rzeczy w dà-ftanie* iak ich tak niefku-. c^emi frzodkami poprawić, ie- ^Tzcze przewidzieć było md-zna, 4 . . . t i te nowe poprawy zpet- 1 wykonane nie będą. Ńiećh-y ^ był lepiey Naród nà dobro?-fn°lnie obranego Króla dąfał, a wła-^ uchwały prawa pełnił, niech* Bb s >C 404 >( fey lepiey żył w iakiey niefpokoy* ney podeyrzliwości o fwoie fw®" body, a b;ył czynnym, iak żeby A-aż do niedbałey gnufnosci o p0' wfzechne dobro opuścił, i zoft3' wał w Anarchiczney independe*1* cyi; z takiego zwaśnienia więcey zawfze przykrości, iak ufzkodze' nia wynika. Rządcyjwolnych Na' rodow na wfzyftkie te utylkiW** nia, narzekania, łaiania i hałaty' powinni bydź zahartowani, i mnieyfzey rzeczy temi przeciw00' sciami nie dać fię zaftrafzyć, ^ odftąpienia przedfięwziętych 2:3 mïarow, które do ufzcześliwie°!a A rf Kraiu dążą, Wcale nie fztuka by° wielkim Wezyrem w Stambuł » ale utrzymać fwoie przed/ię^1? eie w Londynie, w Hadze, w War -fzav^ie, na to potrzeba bydź bokiey polityki wyzwoleńcei*' >C 403 X iefzcze bardziey bydż uzbrojonym cierpliwością, na wytrzymanie zarzutów fprzeciwieńftwa, nawet fabianie i urąganie , a niezfatygowa-ną pracą, wfzyftkie fprzeciwiaią-ce fię wftecz zdania, i interefla pogodzić, i do iednego celu zjednoczyć. 299.) Na początku tey karty, Autor fam prxjznaie potrzebę, czuwania władzy nad władzą, a daley znowu wraca fię do ulubionega Włttdz połączenia , utrzyrouiąc, ż« rnoe wykonywaiąca, powinna bydź ^dna nierozdzieina , i od prawo* ^awczey władzy nie odłączona$ chcę tu na nowo woiować z *yni zdaniem , ponisważ iuż wy-ZQy wyftawiłem przyczyn}' na prze* c'\v przyczyn; zaprzeczyć zaśnie ^ożna temu co Autor daley mòwte ten co Prawa ftanowi >. nayle- )o£ 406 )o( piey Ich też zna, i one tłomnczyę moie, o czyna nawet wątpić ni* należy, tylko to naygorfza, ifi żaden ftatyfta nie radzi pozwalać Praw tîomaczenie, a to dla przy mufzenia Prawodawców do iafne' go i proitego wyłufzczenja myś^ Prawa, żeby żadnego tłomaczeni^ nie potrzebowało, bo dla uczy nienia fie na zawfze potrzebnemu możeby na końcu prawodawcy ciemnego i ząwikłąnego ftylu uży wali, żeby go iak dawne Egip^10 hifoglifiki i oryentalne zagadk1* żaden nie przypuszczony do taie' mnie, ani zgadnąć, ani decyfr0' wad nie potrafił. Nie rzadko ^ przytrafić może, że nowo uch^3 Ione Prawo przeciwne bydź 1710 ze przypadkowemu intereflo^1 fobiftemu którego z Prawo^^ cow, w tym zaś przypadku zo^ >( 407 M Wić przy nim tłomaczenie, ieft to famo iak Pana Woyta w fwey fpra-^ie uczynić Sędzią. Tam ieft rząd dobry, gdzie wykonywaiąca władza, każdego Prawodawcę do wypełnienia tego prawa przymufza, ktorego dopiero podpifał, choćby 11111 też iefzcze pioro nie ofchło, a leżeliby w czym przekroczył tych uftaW, Sądownicza wiadza na nins *xekwuie zaraz te kary , które ma fio t' " podobało temu naznaczyc wy-kępkowi. Takie konfyderacye po-Wlllny pociągać każdego praw fta-^Wiciela, do przezorney oftro-*n°ści , do używania iafnych a Cale nieoboiętnych, lub obuftron» nych wyrazów, żeby to prawo nie niogło bydź kiedy tłomaczone 113 ®e^o włafne ufzkodzenie. . S°6.) Na naywiękfze niefzczę- ŚCJr * 1 1 hańbę rodzaiu ludzkiego, X 40 S >( òo fcego ftopnia przyfzły rzeczy» przez zepfute obyczaie i wprowa' dzone zbytki, że bez faciów kry ininalnych, ani fię obeyść, afl' rniefzk-ańcow zabefpieczyć nie mo' ?na ; więkfząhy ten daleko przy fiu,gę uczynił ludzkości, ktoby wy nalazł fpofob niezawodny zapa' biegania popełnienia wyftępkoW 1 zbrodni (my (a że na toby Ile m°' gło znaleśjć nie zawodne fpofoby' »a. parol upewnić îiioge) iak tefl (111) Hańbienie uczciwego człowiek*' przez (roinotne publiczne kary * niebacznie popełnione Polityczne wy itęplci, daleko więcey w tôwarzyft^^ złego ia.k dobrego fprawuie , bo nczciwfzy ttmyft wprawi w te okl°^ pną konieczność włafnego famob°J^ ôwa ^ ieąeli bez hpnoru żyć nie. n]° że, albo wyzuć fię z wftydu, 1 u pełnić wfzyftkie zbrodnie, kiedy „ droga cnoty iuż na zawfze dzona ; Wfzechmocne fainov/ła Iw , które bez bg.danik fie naèuf/ )o( 409 )o( c9 nayrządnieyfzy i nayprzykła-^niey(Zy w czynieniu fprawiedli-^ości fąd kryminalny uftanowi; na ^arno to okropne wfpomnienie na- ,nftynktu , wyobrażenia o honorze i Przyrodzonych człowiekowi fenty-IT1entow eftymacyi , lub pogardy , 2£ifadza rządy fzczegòinie na fwoich r°zkazach , i iak nad ciałami , tak zarownie nad umyllami, a nawet mycami panować ufiłuie, pofpolicie za-pobiega temu, aby hańbiąca zelży-\°sć nie rozciągała fię nąd czas ka-*Ze i fromocie wyznaczony, i zape-do tego przyidzie, że o tym ®czyfz czonym winowaycy, nawet ^ e pornyślić, albo fobie iego zhań-ie^n'e Pr2ypomn'eć zakażą, czy zaś cz*° t: wy umyft nad tyłn zabefpie-tvv-^C ^ nibże, to podobno me ła-kip^ . kto odważy utrzymywać, nie£odziwy przefad częfto na* exiaeev fmufieli» aby uniknęli tey <■ ey ïromoty. >C 410 >c ' i tura fię wzdryga. Choć też kryminalne proceda prawie nigdzie iefzcze nie fą do pewnego ftopnia dofltonałości doprowadzone, w Li' teraturze zaś ta materya temi cza' fy aż do nudności ieft przetrząsną, gdzie wfzyfcy Autorowie niemal nie Geometrycznie wymierzO' ne kary każdego rodzaiu wyftęp' kom , w proporcyi wielkości zbrodni, bez względu na ftan i kondy cye ofob wyznaczają, a między aktualnemi uftawami, mamy św'e* ży zbiór praw kryminalnych Cefar^a Jmci, w którym wfzyftk'e grzechy, zbrodnie, przywary , ftępki i błędy ludzkie, które kie^y mogły bydź popełnione, i niep°Pe* nione, albo na poty m mogą bydź P° broione, fą wyregeftrowane, na ktD re każde wykroczenie z prze^?f wna akuratnością liczba batog0v' )o( 411 X bykowcow, mietełek, iako też czas więzienia w dybach , kayda-nach, pętach i łańcuchach, oraz robót publicznych i wyftawienie u Pregierza fą wyznaczone, tak że Sędziemu nie zoftaie tylko odliczenia każdemu winowaycy przy-naleźytey porcyi, bez względu na i kondy cye ludzi, a to nie tylko W kryminalnych , ale też i ^ Politycznych wykroczeniach, te fame kary zarówno fą wyznaczo-île» 2 proporcyonalnym iednak u> ^njeyfzeniem, przeciągą trwałości, lak° też liczby plag; i to przeciwne dzieło Ęjuftitia dijiributivœ m°że flużyć za prawidło tym wfzy-którzy drewnianym berłem r2^ić. i cnotę batogami wfkrze-^ * îub wpaiać ufiłuią, tak iak ci, ^ Qrzy w Theoryi tey materyi chcą ^ ^ostatecznie zainformować, mo- )o( 412 )o( gą fię udać do mądrego dzieła, przez P. Becaria o wyftępkach i karach napifanego. Z codziennego doświadczenia, wynika że więkfz® część zbrodni, przez marnotrawców, leniuchów, włóczęgów, prò' żniaków, i wfzyftkich w rozwio* złym życiu żyiących popełnior^ bywaiąi zaczym nayfkuteczniey fzy fpofob zapobieżenia zbrodniom# aby liczbę tak fzkodliwych wfpół' członków towarzyftwa, ile n>0' zności zmnieyfzyć, a dla wftrzy' mania fkłonnych do hultayfkieg^ życia, w każdym zgromadzeni11 obmyślić dozor, ktòrenby nikog° z opieki nie wypuścił, aż każdy dav dowody, że fam fobą umie rz$' dzić, i pokaże te fpofoby, ktòte mieć może do zarobienia fobie p°" - • • flC żywienia, bez naprzykrzenia 1- wfpółmiefzkańcom, a te miey^c0 X 413 X ^ych obyczaiGW- przełożeńftwa, powinny bydź w odpowiedzi za ka- kryminał popełniony w ich o- ^rÇbie, (ny iak;0 też nawet za ten, ^òrenby mógł gdzie indzieyzbro- » Wypufzczony .niedołężnik. Ta ^zika pretenfya , choć iuż aż nadto dzi baczna, i do wprowadzenia nie ^ niektórych Wfchodnich Kraiach ^ naydawnieyfzey ftarożytności u.-snowione było prawo Ikazuiące na ón*c«ne grzywny całą Krainę * lub olicf, w którey iakie zabóyftwo fn ,'one było, to na pozor nie-n ^ledliwe prawo karzące niewin-row *na Srzywny, od wielu Auto-Jie lak niegodziwie było ohydzo-Cze' a poftrzegli w tym te bada-.ar°żytności, że tylko tą furo-byvJ^ ^arano oziębłą niedbałość O ftWoa, 0 publiczne befpieczeń- g0 p' a taką uftawą chciano kaźde-^PieczZ^n1U^za^ czuwania nad be-potJdft6111 ern wfpołmiefzkańców i Xv tych^^ ' Poclobno też zaboyftwo ^edwrn L- r,a'ach rnufiała bydź i'ZèCZ praktykowana. >C 414 x podobna, to to, co o wydziale fprà-wiedliwości i wymierze kar, nie do> wielkości zbrodni , ale do pożyteczności lub fzkodliwości Klafs ludzi, przyftofowanych , powiem , daleko dziwaczniey, zdfowemu rozumowi» i wfzyftkim dotąd o równym wymierze fprawiedliwości dla wfzy ffckjch, mniemanym i okazanym prawdom, przeciwniey fię zdawać będzie , a dofyć mam zaślepione-go uporU, mego fię trzymać zdania. Klaflyfikacyę, którą w te y mierze w towarzyftwie na ieft®' \ ffcwa pierwfzey i drugiey potrzeby» ńa ofoby oboiętne* to ieft te,2 których Rzeczpofpolita ani poży tku , ani fzkody nie ma, i rtaKlaf" fe izkodliwą z próżniaków , Pu' bliczności fię naprzykrzaiący0*1' albo z ofzukańftwa i îupieztv^ ży iących czynię. W pożyteczną D°C 415 >C nie tylko fię mieści pracuią-cy Rolnik, Rzemieślnik i Robotnik , ale też Stan rządzący i radzący, tak rządy publiczne, iako domowe fprawuiący , tak iako teź nauczaiący, duchowny, li* bracki i fzkolny, wraz % ftanem Goniącym C 4*6 X fzkodliwego ciężaru, RzeczpofpO" lita ftraci iefzcze pożytecznego Obywatela. Nie wielkąby znalazł od fąfiadow pochwałę ten gofpo- darz, co z fwoią fzkodą robocze" mu koniowi włeb ftrzelił, za to że małpę błaznuiącą zabił ; przeci' ciwnie żaś, gdyby fię przytrafiło» że z tey hultayfkiey, próżni*1" ckiey Klaffy, kto zabił, albo tyIk° Ikaleczył człowieka użytecznego» ten bez miłofierdzia powinien byd^ ftracony, zwłafzcza w takim K*"*' iu, gdzie niemafz Fortec, i infze' go opatrzenia, aby złoczyńco^ do robot publicznych zażywać t'*10' / żna, to i kradzież, lub inne kaP'' talne wyftępki śmiercią ukarać &° żna, bo przez tę furową wiedliwość, pozbędzie fię oraz t04 warzyftwo próżnego ciężartfc to za wrzawa, co za h Jaty tak$ )o( 417 )oC iakądziką nieludzkość, na tak przebrzydłą niefprawiedliwość i okru-cieńftwó? Wfzyfcy Filozolbwie > ^zyfcy zàfltèpcy ludzkości, wfzy-lcy tkliwi i litościwi, miłofierni i czuli przyiacielé ludzkiego plemier nia» widzę fię na mnie oburzaią; a'e ftoycié przeaaćrii i cnotliwi o-krońcy Świętych praw ludzkości i Sprawiedliwości ; wlzak iefzcze te# S° prawa nikomii gwałtem nie na-rztfcam i gdybyście chcieli cierpli-poczekać fkutkow takich iiftawś ^Uczylibyście • że* w prędce fcałe Parnie hultaylkiego łotroftwa wy-bo nikt nie będzie, chciał ^ tak obrzydłą i prawami upoÊ ^°ną Klalsę bydż umiefzczoriynij ^atytu z prózniàckiéy Klàffy wy-fio praCQ^fitey i ftatku* ^Cey ; wfzak navzbawienniey fze narządzenie, nie może byd£ Vwctgl C c X 45 8 X b«z momentalney przykrości i bea cżyiegoś ufzkodzenia wprowadzo* ne, wfzakci nie mówiłem, że' by zaboyftwo bez wfzelkiey kary było przepufzczone, znam cał$ prz«brzydłośc tak fzkaradney zbro' dni, fzczegóinie przez fzacune^ pożytecznego Obywatelfkiego ży eia, nie chciałbym żadnego P0' trzebnego człowika utracić, a tego z góry powiedziałem t że t(> fą dziwaczney imaginacyi maf2e' nia, które w urządzeniach sąteJ" fca mieć nie mogą, choć też i*10' im partykularnym fpolobem ślenia, wynikające ztąd dobre tki, z matematyczną pewność fą wykalkulowane. 316,) Kiedy iakieś zawisie Jwi" dzfenie, tak przeciwnie fporzą ło moią organizacyą, od tey ^0 ♦ A £1 ra ożywia tak lubego Autor*1* >°C 419 >c p. ! w lieuftannie z nim fwarzyć mu- » to pomiiam iuż te metafizy- C2ne poprzedzone wyfzperanie Worzyciellkich wyrokow do ftwo- rzę?nia powiedzianych, abym fię \ ^ tak ciemney materyi nadare- rrinie °ie kłócił, i zupełnie fie zga* c*L,ani 2 iego zdaniem, że eduka- Cya w nikim dowcipu nie ftworzy, ani z kazdey głowy, Newtona nie j? tra^ zrobić , luboby fię można Miewać było po trolkliwości 0ra o honor i flawę fwego Narodu X » ze w tym przykładzie na ^5jawienie naybyftrzeyfzego do- ^łafU' ta^ wzór wziąść 2 nych Rodaków, zwłafzcza ie- "J1 ^ /> fał arney rzeczy te Uwagi pi- ** okcJeilS^rgU ' Pow*nna 11111 cai tełne a Przypomnieć nieśmier- prae^t0KOpernÌka pami<^' toreri 0 famo wart przenielienia Ges )o( 420 >C nad filozofa Angielfkiego, że ieft nalzym ziomkiem, i że prze tzło wieku tamtego poprzedzał, a za' tym był mu nauczycielem, ate tez pifał iefzcze w ciężkich oko' wach fanatyzmu i uprzedzenia, fl* ten czas, kiedy światłonauk 1ed#° zaświtać zaczynało ; bo gdyby było wolno z taką śmiałością re' zonować, iak to mógł czynić i®' go naślednik , zapewneby i ter*11* godnemu fwemu dyfcypułowi ^ materyi Kofmograficzney, nie W*0' le był zoftawił do mówienia ; ie' dnak z tego opufzczenia, czy ł> mion zamiany , nie myślę Aut° rowi żadnego zadawać wyftęplC 4^2 )oC a zaś przyczynę tey ìego poczwa*"' ney oryginalności , Czczególnie ^ przyrodzeniu włafnyra, coś z terfl' nia wyroku śmierci,, wnofię mozn^» iź nie trudnoby było przywieść te' go dziwoleżnego okrutmka , do-11' dawania zinyśiuney dobroęi . iety! go był mógł kto łatwo namknać jak Tytus żałował niefzczerze dz;^rI ite a eony, w którym nikogo niei/cZ?* śitwił , i niezoftnwił iąkie znalyi d°" • broczy iipości ; żeby zaś "łaftaW^gf TytuTą tzczegylnie ludzkością i nił' łoścrą bliźniego tchnącego mógł kt° nak/onié do wyziónienia tego naV° krju.tnięy(V,ey trogośęi źyęzec-in , wP/yftkie i ud/, ki e gfo yvy na iedny^1 karku zfą. zone byfy , żeby ied^y^j xama.chetii ça l'y rodzay ludzki o'°b ^ wytępić, lak ten krwią ludzką nafycony ok rutilile Nero z tym dał iłyf/eć , tęmu nigdy meda m vV ^ ry ; do tego nie tylko czule fcj nigdy nakłonione bydź nie n)"'^ ' ale tei nawet do wynurzenia tak krop nego żądania nie ppfpolitcy lc OŚ.ci u m'y (ł u. potrzeba, zaczymbv W naypiZf wrotnieyfąey eduka-tV' wet nie każdy fi©tgi urny# na NèU K a by fig. udał. i M 425 M P^amentow Tygryfa, dzika i małpy K l + °zonego, fzukać potrzeba ; po* €^^ebllwo, podfzczuwanie, a naybar-dziey nieograniczony defpotyzm, rn°S^y coś przydać do zupełnego ZLP'ucia , ale naygorłza i nayprze-^l0tnieyfzŁ,. edu&aeya, może nie» ^°liczenie zepfuć człowieka , ino» 11 a wet Ty t u fb we m u podobne fer-Ce » do czafii rozfirożyó , ale przy ^lr>dzoney czułości, na zawfze ni» nie zrobi tyrańikiego Nerona. îotr* Wielkiego Imperatora, nay-^'at,iza i n^yprzewrotróeyfza była dl>kacy^. która mu na- całe życie y,. J 1 n pewne wady, iednak nie mo- & '3 w nim przytłumić wielkiego iv- •'^u» i tea zdrowy rozum, które» tak j]oU/ "wne ìego panowame cnarar- y^uie. W ciemne zaś głowy p Prze\ylotne £erea mo^ria coś, m»- chir.Łiln ney wtłoczyć cnot-y-, i po- >( 424 >C "îvierzchawny blafk obłudney dobroci, ale Tytufow z nk?h zrobić nie podobno. Podobno ten Cefar^ którego pamięć na zawfze powifl* na bydź wdzięczna, kiedy nie p0* chlebcy ale potomni Filozofowi0 nazywali go rofkofzą rodu ludzkie* go , nie naylepfzą miał edukacya» a wątpić nie można, aby brat i6' go Domicyan iuż w purpurze wy' chowany, nie równie miał lep fety a iakaż różność między tym W godnym Monarchą, a tym dzikie •pkrutnikiem? Choć dziś ci wfzy fcy co fwoy rozum fzczególn'e winni Guwernorom i Metrom, e' dukacyi wfzęch mocną z włafneg0 uczucia przypifuią dzielność, ,e* dnak nie ftjizałem iefzcze, żeby tę aż do formowania według w?* fnego upodobania Tytulbw i ronow rozciągali. Niech taka °' 0°( 4-5 >( belga tak miłe caîey ludzkości po-P'°ły, tego miłośnika c&łowieczen-ftwa nie dotyka, niech dla hono-ru ludzkości tak przebrzydłe mnie-111 anie nigdy nie znaydzie kredytu, Zeby z dobrotliwego ferca można Nerona zrobić*, niech fzkaradna pa-tego przebrzydłego mon-ftrum zawfze będzie w obrzydliby ohydzie, tak iak dobroczynność Tytufa po wfzyftkie wieki po-^lr,tia bydź błogoflawiona ; niech ^iedzą rządzące Narodem ludzkim yfcufy i Nerony, co ich u poto-nin°^ci czeka! , ^44.) Znam Oratoria wolność, ^ fwoich wyrazach nie ieft o- ^reś'n ' l°na , wyftawić rzeczy w rze- zy-iftey noftaci , ani rachować J|Q^b ^ % nieprzyiaciòt od fwego Bo-razem zwyciężonych, lecz ^ygurowana przefadność, na- JK 4-6 )a( wet Poetom niepozwolona ; a f®* żeli ci Twoim Bbhatyrorn przechodzące ludzkie (iły , przy włyfzcza* ia czyny , przynaymniey im zarftZ niewidome Bogi na pomoc fprovvâ' d;aią. Sława naywalecznieyfzego Hetmana Zamoyxkiego , i rrez b tność Rycerftwa i Woyfka Po^* IkiegQ » tak dobrze na prawdzie 1 rzeczywiftych czynach ugrunt0' wana, że bez tych wfzyftkich pi'/e' ładnych amplifikacyi, powlzećh^6 ieil uznana, gdyby też przed łą kwotą mężnego Woyfka, zliczone Turków i Tatarów W°V fiva nie były broń złożyły, z pok*7 ' " i rą o pokoy profiły, a potym niezmierne tłumy Bifurmanow, P° fiulznie przeznaczoną imdrog^PJ wracały. Wfzyftkie przefadne obrażenia więcey* flawie iak przyczyniają, bo naymn,e^ >C 4^7 )°C niepodobieńftwo , albo okaza. 1115 zmyślenie, naypewnieyfze na- ^et czyny w wątpliwość podaie^ Czyż można dać temu wiarę,, aby °gromne woyfko z naybitniey Łze~ 8° na czas w Europie żołnie- rza złożone, w czafie naywiękf/,ey w°ienney (lawy tego zuchwałego bez fpotykania fię, z żadnych ^r°n nie będąc ani opalanym od przeciwnego woyfka, ani z kto- ftrony w reyteradzie przecię- te » miało przed małą garftką Ry- Cerftwa broń złożyć? nie wiem iak- ^ fi? z takiego pofeępku Pafza , CZV Serafkier przed Dywanem u* r a w i e d l i w i ł ? Daleko więkfze ieft P°^°hieńftwo, że podczas trwaią- 6^° z ^°lfką przy mierzą , ten Kom. ^ndant Turecki nie miał żadnego roj> j- ^ zu °t-war£vm boiem zacze- P'ad p i , * ola Ko w , choć Muzulmańfka )o( 458 )of drapieżna polityka, pozwalała za* wfze z nienawiści ku Chrzęście nom, fwemu woyjOku, w Kraie fprzy' mierzone, rabufiowe zboieckie czy nić wycieczki , a te łupieztwa 1'rzód pokoi u czynione, pokryta* rio zawize tym: że niepodobnO fwawolę Woylkową utrzymać; z£' czym też ? w tym razie, gdyby fie było ochotnikowi Tureckiemu udało 'urwać co Chrześciarilkiego wOyfka, toby za to nigdy fatys* fakcyi nie było, ale Serafkier ^ Buńczukamiby nie był wyfzedł ^ pole, bo na tym zawilî był pokoy z Porta, że chętnie dopufzcz^* zrabowanie całych Kraiow, i zn°" fzenie nawet woy{ka SąfiedzkieS0' aby tylko w takich akcyach , ^e' zyr, albo Serafkier z Chorągwi ł i z Bunczukami fię nie znaydo^â przytomny, to nawet nie mieli ^ >C 429 )oC zadne Traktatów złamanie, ale że-hy był ktòren Pafza na o w cziis ^'°n złożył, byłby to głową przy -płacił. Zeby był Pafza Iłyfzał źe le§° Janczary i Spahowie Chrze-Scian biią, to zapèwneby fię był Uczynił w Namiocie śpiącym, że-nie był wiedział o tym zgwał-*eniu przymierza \ ale iak fpo-rzegłlzy że iego ludzi wfzędzie ^'to' Zapewne dał im haflo do co- n,enia fie ,• à fam poflał do He- Łniari^ ~ * • * * t , » z proznemi wymówkami 1 zatni, względem tey fwawoli n,erfkiey,. j tak fię nayczęściey ^ ubne fceny kończyły : dofyć Wo^rU nieśmiertelney pamięci tak a* * ^ na^zego woyfka, że? woyfka nie śmiały go 2 W ^ 2aczepiać, i że ie wftrzy-"ifg OC* ra^°Wania Wołof?czyznyv 2sfaciności& wcale niewiem nsl X 4o° ) oÇ co fie przydać mogą; częfto uij1' warte chlubne wyrazy, żt» przed fzabią Poilką* wfzyftkie drżą Na* rody , wiecey nam ufzkodzenia ia^ chwały i pożytku przyniofly. Nie wfpoiłiinam tu o niepowetowaney poniefioney (tracie pod Cecorą> która może także była poniekąd Ikutkiem zbytniego zaufania w fwo' iey włafney file i waleczności; tylko tę dołożę uwagę: że częft0 kiedy na iedney (krayności Kr°' leftwa wtargnął* i Prowincye pu' ftofz,ył nieprzyiaciel, na drug'ey ikrayności Obywatele w tym mni0' maniu, że nieprzyiaciel na larîl wfpomnienie iuż ftrachem przclil kniony, wcale nie kwapili fi? Ild ratunek Współobywatelom; nieprz^ iaciel zaś tym czafem drżał, a je Rzeczypofpolitey puftofzył, częfto trzeba było z ftratą X 431 )°C go kawałka ziemi , n-adgrodzL ten mniemany poftrach. Niech t Narody fwoie miałkie czy03 !•" t *\> i przefadoie wynolzą » kto'e Vr fwych d zie i ach i latopifvnach , mogą na widok wyftav* tu wielkie działania; Polakom ta Wytworna chluba, wcale n.e po t^^bna , gdyż maią do wyłożeń I*zed światem tyle heroicznych czynów, że żaden z naywalecz-^eyfzych Narodow, ani odwazmey-^z>ch , ani walecznieyfzy0^1 » *art* też wieki ze y liczby wlpąniałych ^ohatyrfkich działań nie pokaże, których dowodność tak iawna, że lck i nayzazdrośnieyfzy Cadzo-zlemleC| zaprzeczy6 fię nie ośmie-lu Imie Zamoy(kiego zawfze bę-dz'ie wielki® i flawne, choćby tei Pr^ed famym poftrachem tego Ï* bitne i waleczne Szwedy >C 43* >ÔÇ nie byli uciekali, boć podobno mu- iieli fię nieco opierać, kiedy tà woyna, z tym pułnocnym Naro- dem lat kilka fie przeciągnęła» WTzyfcy ci wielcy ludzie, których nalz Naród na fcenę światu wyfta- wiał, ieżeli w heroiczney waleJ czilości nie przenofzą Bohatyrotf postronnych, nielkońezenie ic^ przewyżfzaią ludzkością y cnotą 0' > bywatelOtą i fkromnością, gdyż ^ tym licznym gronie Boliatyrò^ nie mieliśmy, ani podftępnycfi ziflratow, àrii obłudnych tyr^; Ikich Dyonizyufzow, ani frog'c Syllow, ani wynìoffych Cerarci» ani też chytrych Óktawiufzow, k$1'' rych cała fztuka i waleczho^ 'e dynie dążyła do opanowania lvv'n O0 iey Oyczyzny, i podbiiani» ^ kropną niewolę Wfpołoby*vate^' wfzyftkie ufiłowania piferw^ey )o( 433 )°C wielkości Narodowych świetnych ludzi zawf/:e dążyły do ocalenia i uszczęśliwienia kochaney Oyczy-2ny, że nawet przy tych różnych darzonych zręcznościach , do-ftrzedz nie można naymniey fzego kulenia, aby fwemu Narodowi nieWolriicze miały kuć pęta, bo podobno przy tych geftych rewo-iucyach , nie zbywało na okazyi prz^'zarpnienia dó fiebie tyran-Ikiey wj[a(}Zy . gdyby między te-tak wielkiey powagi Obywate-» był znalazł iaki obłudny ^r°mwel, ale prędzeyby był mię-niemi znalazł {kromnych Pa-kryotow , którzyby na wzór wiei-Andrzeia Dorya Çp~) ^D^l,yałławny Admirał nay-Fr.°( W ftużbie Francifzka I Króla CernCUZVeS0- a potym Karola V. Hu; QZa '^okrotnie wfzczęte w Ge-yczyźnie fwoiey iey rozruchy Uwagi D d X 434 >C ofiarowaną dobrowolnie naytf'y2* {'zą władze odmowili, iak tak pod' ftepnego tyrana ; a ieżeliśmy także mieli Twoich Katylinow, £e> przynaymney nigdy nie byli z świsrconey K1 a 11 y wielkich dowd' pow, i herojczności, ale tylko * ciemney Klafly nikczemników 1 próżney dumy niedołężców, kt0' rzy nigdy przed oczami nie niie'1 flawe wiekopomną, ale monie. włnlnyui Iwòim tfoyflciem i;foo' à choć p/żez to niiàî tę R/ecZp0^ fpolitą w fwoiey mocy, przecie _ imiieyfz^y fobie władzy ani P°v*', gi nie przywfafeczyf, a gdy ta ność , iako też wielkie cnoty Wodza flcłoniły wfzyftkie uniyfly inu dobrowolnie rraywyżfzsj. w'f;1 c ^ na całe życie offiarowali; ten p°Ciu wy Obywatel, tego nawet Pr^\( 435 yo( bi:1& podłego podchlębftwa, i ni( n dyconą chuć rofkofzy i wy- * god. " * . Cidy kto z tych przeftróg nad Cagami Autora', i niektórych P°dchwytań popędliwie fądził* zé tey dyfpucie nie wiele propozy- V i i n * eg° ocalało, a zatyiw całe ie- JïQ , . J Qzieło, nie wiele przydatne: tenbv f, . j ,JÇ Wielce omyliły gdyż to £ fj 1 » », - dzieło , tyle w fobie zawierâ y ». ** nt°wnego uwiadomienia, zbâ- naey rady , j głębokich za- llarò\v 4 . , , i |v * Ze nie moze bydz nie ]et, OV/n!e^'zeg°> i tak godne zà- mîî ta praca Autora * ktòrd «•chnie ć7 inił ' ZGZeS°łnie patryotyzmerrli c C'^ ror!u ludzkiego* i publi-n<5£o w L . °brai i nic chwalebniey- bvd^ ni * t i Ca . Ł ïï?°2e, iak taka prâ- • ktòrahv . " o ^ vv Wolnym a famemti la-!zącyrn IVurodzie, pd-l)d a X 43Ó X winna bydź iedynym celem pò' wfzechnego ufiłowania, aby każdy do tego przykładał (Voie zdanie > rade i obiaśnienie. Kiedy zaś ta* kie Uwagi fą tak potrzebne i roZ' fądne , na cóż ich tak potężni naieżdżać, zbiiać, i niektóre ifl*' xymy z gruntu znifzczyć? diate' go, że zdania ludzkie bardzo ty rozróżnione, i podległe różny*11 tłómaczeniom, dla wyciśnienia ^ nich iak naydoWodnieyfzych pratf^' te fprzeczki l\ iftotnie potrzeb-przez to fię rozumy poleruią, tr0SL/ rzeczy fię wyłulzcza, a wiadorf0 ście nad publicznym interefl"eITl' co raz bardziey fię rozprzeftrze niaią. W ciągu tego pifania m°i0 fię częfto przytrafiło, żem bł?^ Autora, memi błędami inney pa 7 3* tury zbiiał, nie przepufzczai^0 dney omyłki wymawiał®*11 >( 437 )°C nioże i takie, które fam popełniłem , wyrzucałem mu nawet Polskie folecyzmy, a fam w trakcie P'lania, tak w moiey Pollzczy-zniem ofechł, że mi wcale wyrazów na wyłufzczenie moich myśli braknęlo, bądź że ten ięzylc tak ielzcze 'w fiowa nie obfity, bądź też że tylko mnie iako wcale w Folfluey literaturze niewiadomemu Wyrazów nie ftało, tak że nie tylko do zarzuconych makaronizmów C2ęfto udawać fię potrzeba było, ale ^fzcze częściey wiele myśli wca-opuścić mufiałem. Wcale nie pi zywłafzczam tym moim Uwa- S°nn tę wartość, aby text oryginalny przyćmić miały» owTzem «^mteniu zoftaie zawfze fzacunek pierwlzey oryginalności, bo nicła-w ex, fzego, iak nad gotowemi my* ^an'i ^wagi pifać, a ieżeli coś-' >C 45 S >C kolwiek mogłem powiedzieć nowe*! go i pożytecznego , to te Uwagi do tego były powodem, bez których zapewnęby mi nigdy nawet do głowy nie przyfzło , abym mia? fiç ośmielić wkroczenia w tak sIifki Departament, iakim ieft po-Jityczny , z którego u nâs żadnych nadgród, zy fkow, ani nawet flawy fpodziewać fię nie można* ale ie-fzcze nienawiści i prześladowania obawiać fie potrzeba, do tego bez ofnowy rozrzucone materye textu» uwolniły i mnie od porządnego u-ioÈenia, *bo gdyby było przyfzło cześć nadtknietych materyi gruf' Łownie wywodzić i methodyczn'0 traktować, ledwoby za tyle lat to Ukończyć można, ile mi tygodni w pifaniu zefzło, gdyż dopiero n3 końcu Roku 1787» o tych U^a" gach nad Życiem Ząmoyfkiego >C 439 >C Szałem, i przypadkowo mi fię po-tym daftały. Zamiaft odftręczenia °d podobney pracy Autora, po-fcrzebaby go zachęcać i imieniem Oyczyzny zobowiązać, aby kontynuował oświecać publiczność nad iego prawdziwym interelTem, tak 'a^ każdego dobrego Obywate-^ ieft; powinnością do tego fie Przykładać. Ja z mey ftrony na Co fie przy tey okazyi na prędce ^dobydź mogłem, to publiczności °fiaruie, zoftawuiąc iey wolność Çdzenia do włafnego upodobania , czym nikogd niechcę uprzedzić, b° me mam tey zuchwałości , a,-bym groźbą i pogardzeniem , chciał Przyganom zapobiedz , ani też tey podłoścj^ żebym approbaty czyiey Zebrał, dla tego nawet ani z8wi* °sc ftyU', ani pospolitość wyra-2°w «iechee exkuzowac, bo w ta- ( ' , )°C 440 >c Jiich materyach idzie bardziey o p°* * t f zyteczne prawdy, iak o piękność ftylu, i wybór iłów dobranych; wytworne piekrzydła, do dzieł Poetyckich, i do zabawnych pifm należą. NayiftotnieyCze prawo Republi* ïcantfkiego rządu, ieft nie tylko Cywilna wolność, ale też oraz wol' ność każdego Obywatela wyiawifi' nia zdania 1'wego, nad uftawami* rządem , i intere Hem fwego Kraiu» a z zjednoczonego zbioru tycfr zdań fabnotnych, wynika owe św'a' tło, które takî przewy żfzaiący111 fpofoba m, nad farnowładnemi rz£' dami, obiaśnia wfzyftkie polipy* czne i cywilne materye. Tey fzacownięylzey iftoty wolności 11 ' my fio w, nie powinniby nawet nay dumnieyfi famodziercy zakaża1111 lirępować , gdyby defpoty zm mpgt ile iednoczyć z zdrowym rozU' >( 441 >Ç a nie był prezumpcyą zaślepiony. Ale ta wolność wyłu- Czczenia z otwartością fwego zda- *» " n,a » nie daie nikomu z ofobna tego prawa, aby mógł komu fwoie partykularne uftawy narzucać, i Wfpóiobywatelow uo przyięcia ie-8° proiektów przymufzać choćhy J "ayzbawienniey fze były ; rączym r°zumiem , że nikt na Czemu Au-torowi nie bedzie miał złe, że ró-2n°n:ronne proiekta podaie, a nic ^onkluduiacego w materyi ocale-nia Oyczyzny, i ulzczesliwienia Kraiu nie ftanowi, co ieft bardziey ^łafnością chwalebney fkromno-SCl » iak wahająca wieloftronna rileSruntowna oboiętność , gdyżby to było niejaką zuchwałością, że-' » nayoświeeeńfzy Obywatel, \y c _ OIey partykularnoćci decydu-fpoiobem względem odmia- X 44- >( ny praw i zwyczajów coż liano* wił, i tych wyrokow przyięcie u* fcaźnie fie domagał. Te uftaw prze-iftoczenia, i generalne reformy otł woli powfzechney całego, albo wiekfzey części Narodu za w i Iły > albo tfeż do wybranych do pano-' wania i rządzenia Ofob należy , kiedy do tego maią prawne powoła-nie. Tą prawdą przenikniony całe moie ufiłowanie na tym fzcze-gòlnie zalad^ałem, abym ten pro< myk błahego światła, którym po* lityczne materye przez Autora traktowane moim fp o io be m obiaśniarfl» przyłączył do światła powfzschn®* go , nie zyś żebym w moiey par» tykularności , miał fobie rości® prete nfyé formowania zwyczaioW* lub obyczaiow Narodowych, a pf^y zupełnym przeświadczeniu o tyî1f1 nayiftotnieyfzym prawie* które Ka' )o( 445 >C £dego wolnego człowieka auto* ryzuie wyiawienia fwego zdania,' 1 mówienia z otwartością tych prawd, ktòremi ieft przenikniony; rnoia trofkłiwa oftrożnośc nie ura-Zenia nikogo, tak w powfzechno-Sci » iako też w ofobności, niemal ^0Iaźliwey lekliwości dofzła, tak 2e dla nieobrażenia delikatnych ufzovy, wiele bardzo ważnych prawd °Puścić mufiałem, kiedy bez przy-krych wyrazów, i bez fprzeciwie-niî> fie w brew publicznym mnie-nianioin , one wyiuf zczyć nie mo.* rozumiem że za te oziębłą *"rw°źliwą oboietność, nikt mnie 1 * ' C aiac nie będzie, ze nie śmiem fi . dotykać bolącego fednà, gdyż " r'ie^tòre moralne wrzodzenice , których ^ r , , . ^ J nayrnmeylze dotknięcie , . ez w*2e'kiey ulgi dla choroby roz-Ì ,zy» i zaraźliwą materye tym )o( 444 )o( bardziey rozfzerza, trzeba to cza* łowi zoftawić , ktòren wfzyftko do doyrzafości doprowadzi , i wfzy-ftkie wady tak fizyczne , iako też moralne uleczy. Nim zaś rzer.zy doydą do tego ftopnia (bo daleko więcey czafu potrzeba, dodoyrza-łości raorainey , iak do fizyczne y ) niechże tym czafem wolno będzie imufcnym hypochondry kom płakać z fwoim Patryarchą Heraklitem, nad niedolą ludzką z zaślepioney niedołeżności i przewrotności u-myflu ludzkiego pochodzącey, tak jak Welołym przedrwiwaczom > niech zoftanie wolność, naśmiewania lie z Demokrytem, nad wartogłoW ftwem i dziwaćlwem wfpółżyią' oych; ten oftatni fpofob daleko fku* tecznieyfzy do przyfpiefzenià ^ Jfzczęśiiwey pory, wiekfzego moralnego oświecenia, iak te 3°C 445 X ftkie żałosne narzekania, i okropne przyfziości wy ftawienia, bo pofpolitości daleko mniey fie ^naydzie dufz czułych, na takie lamentacye, iak tych tkliwych o Włafną chlubę umylłow, którzy dla wftydu nayulubieńfze nałogi °dftąpią, gdyż dla ich chluby f:ry-derftwo daleko ieft nieznośnieyfze, iak w Izy ftkie łaiania nay i urowlzego ^oralifty , a ieft rzeczą bardzo o-k°»ęthą, iakiemi frzodkami do-można zamierzonego celu, byleby tylko co przyczynić mo-Zna do powfzechney fzczęśliwo-SCl, to w wyborze naypredfzy i nayfkutecznieylzy fpofob zawfze naylepfzy. PRZYDATEK DO* UWAG nad V WAG A Ml Po ńapifartiU tych Uwag, ktòré zaraz na początku zelzłego Koku I7S8- dokończone były , a dla oddalenia od Prafs druknrikich nie mogły bydź prędzey, aż w bieżącym Koku wydrukowane , tak w przeciągu tego czafu ftan rzeczy fię odmienił, iż gdyby fie miało pifać ftofownie do wfzyftkieh teraźnieyfzych okoliczności, toby przyfzło wfzy(Ikona nowo przeifto' czyć, do czego ani czafu, ani fp°' fobności niemam, gdyż poprzedni nawet wiefzczema Duchowi, zs!~" dwoby można było przewidzieć, 66 >C 44S >( V/fzyTtkie odmiany, które nifeniat do izczętu ciiłe Syfterna Polityczne nafzey Europy przeifto-czyły* i fproWadziły dla Pollki nayfzczęśliwfźą Porę dò dźwi-Snienia fie z Iwego upadku, i figurowania na nowo w fwoiey kolei między nay pierw fzemi Mocarftwa-1111 tey świata części. Niedotyka* tych przyczyn , które z Rza-d°w Opatrzności, takowe przemia-ny w związkach politycznych ścią-Sn?ły , iednak co do wewriętrzne-S° wfkrzefzenia Patryotyzmu , i ^częśliwey fermentacyi, któ-d VVl2yftkie umyfly z długiego le- f łjy, O S11 ocuciła, i do iednego celu P ucznego dobra iednoczy , to po Części < * » można przypifać tymUwa- ^ 1 nad Życiem Jana Zatnoyfkie- cn' C° patryotyczney dufzy z ti-^uto**a niemałą powinno >C 44(> )°C bydź fatysfakcyą i nadgrodą, pocjięcą pracę. Jak mocno Publiczność intereflbwało to Pifmo, ia-wnie fię pokazuie z tych licznych Komm&ntaryufzow ì reflexyi, które nad tym Dziełem powychodziły te* które moie roztrząśnienia zupełnie niepotrzebnemiby uczynić mogły» gdyby to było podobierulwem, aby fię różne zdania iednoczyć i do ie' dnego punktu zeyść mogły , a że to bydź nie może, przeto też te Uwagi w fwoiey Oryginalności be^ naymnieyfzey poprawy tak iak ^ oddalonym zakącie napifane były» pod fąd Publiczności podaię, choc w prawdzie to nie wielki honor czy ni moiernu przeniknieniii, że częfto śmiałem powątpiewać W °' golności o powfzechnym Patryk' tyzmie Narodowym , za co fluf^'e powinienby mcałą Publiczność profić t >C 449 X profić, ale że na fzczęście lepiey znałem Patryotyc*ne Sentymenta ^'elkomyślnego Narodu, iak móy Autor, kiedym na przeciw Jego zdania utrzymywał, iż to iefzcze C1 fami wfpaniałomyślni fą Polacy » którzy byli za Zygmuntów i Stefanów, tylko że fię okoliczno-Sci odmieniły. A że też pomimo tych wfxyftkich nayOkazalfzych po-Cz^tkow-, Dzieło ufzczęśliwtenia ^yczyzny iefzcze nie ieft dokona* in © . f -f} * iego trwałość iugruntowa- na> zaczyni też aż do tey żądamy Epoki można fie z tym prze-ftolzeriiem zatrzymać, i wcale nié ^tpię, abym tak jkfótkiey zwło- 1 n'p miał otrzymać , kiedy riâitt febiecuia * i ^ iz to wprędce ma na- ftąpić. Lecz niewieni iak fię ufpra- wiedliwić potrafię przed płcią pié- n^ł ° ^c^rey Patryotyzmië śmia- Uwagi Eè )o( 450 )o( lem także powątpiewać, kiedy ta-raz na moie pohańbienie widzę fubfkrypcyach tfyle pięknych rączek podpiły, tych przezacnych Dam, które z fzczodrobliwą wfpa-niałością kieynoty i inne hoyn* dary na ofiarę dla Oyczyzny nie-fą; przecie na iakieżkolwiek gry* z%cego fumnienia ukoienie, widzę# że liczba tych podpifow iefzcze ni^ ieft^ak znaczna, aby imie powfze-chności nofić mogła, a ia tei za* wfze tylko o powfzechnosci 010-wiłem , zaczym też dopiero z nay ' rzewliwfzą fkruchą, te przezacn# Damy przeprofzę , iak w tym R''" geftrze ichwfzyftkie świetne i czc* godne Imiona zobaczę. Skutki wiekuiftych prawideł ^ równoważności 4 które w świeci® fizycznym i moralnym od rżenia fię utrzymuią, i z żnifzcze* )d( 451 )ó( ir'a iednych ciał fltładaią inne i & 2 fliefzcześłiwości iednych iefteftw tofoczęśliwiaią drugie * i teraz w tym żaiośnym dla ludzkości cza-fie czuć fię daią, bo w tey famëy Epoce i kiedy na iednym brzegu Europy woienna zaiadłość krociami niewinnych ofiar ż dobrych, pożytecznych i fpokoynych Judzi na *zéz prowadzi, w pośrzodku tey Świata części formuie ÎGç potężna Eiga, za cel maiąca zapobiegania ± a przynaymniéy utrudnienia na po-tyTri takowych politycznych za-ll°y 'tw; a ieżeli zamiary tego wielkiego fprzymierzenia fą tak fżcze-re. iak iè nam ci żaftepcy PraAśr Pr? y rodzonych , powfzeehney wol-°°sci , ^dzielności i niepodległości ^iarodow , iak0 nietìarufzoney Palności każdego zofobna wyfta-^ui%, to wielbić należy nafz wiëk Ëè à >C 45* M «świecony, który tak święte ko» iarzy związki, tak, że nawet ogromne Potencye, których ta Li" ga w fwoich granicach określać ti* fiłuie, pomimo teraz poniefioney przykrości z tego ograniczenia, aby fię aż do niefkończoności nie roZ' fzerzały, i w fąfiedzkie rządy fif nie wdawały , bedij kiedyś blo' gofiawić tę konieczność, ktò' ra ich do polityczney fpokoyfc0' ści przymufiła, zwracaiąć wfzyfc' kie ich czynności do prawdziwego ich celu , to ieft do wewnętrznego Iwych Kraiow interefiu, aby w n»c^ przéz wfparte rolnićfcwo, zagęfzcz0' ne rękodzielnie, i rozkrzewio11^ handel, włafne Kraie wewńętrz°ie Wzmocnić i poddanych dobrym dem ufzczęśliwić, a to nawet n^y ©gromnieyfze Mocarftwo, ktòre£ fozległość do czterech Morza b*"2* X 4S3 M £°W fię rozciąga, zapewne fwoi© °kropne puftynie zaludni , kiedy luz zewnętrznemi zatargami mniey Zakłócone obrdci czynną fwou} troskliwość do wewnętrznego fie przez iudność , rolnićtwo, rękodzielnie i handel zmocnienie, gdyż tey Po-tencyi fce wfzyftkie zwycięzkie Lau-ry » które z wfzyftkich ftron świa-taodnofi, bardziey fą fzkodliweiak k°rzyftne, bo choćby też nayzna* . 0rnitfze zwycięztwo , i zdobycz ,akieg0 Króleftwa, utratą iednega Człowieka nabyte było, to ftrata ie-eS° Pracownika zdatnego do wy-pienia puftyni iakiey i pomnożenia P ^mienia fwego dla zafilenia ludno-acj' nac^er Szkodliwa dla takiey ^ ni'niftracyi, która krociami mil ^^^owych ma puftyń, (g) cóź lîlaî!1y dać' wiarę powieściom a imperatora Piotra I. to }o( 454 X dopiero kiedy te próżne zw^eîezfc twa, i nowe zdobyte ftepy . krwią kilku tyfięcy fzacownych pracowni* ten Wielki Monarcha miał w przed-fiewzięciu flconcentrowanie iwoiey Monarchii, i d(a tego zamyślał Mieszkańców z oddalonych Prowincyow Azyatyckich, i nawet od Eoropey* fkiey Tartaryi, wśrzodck Pańftwa ścią* gngć, i fzczgòlnie tyle tylko Kraiu po-Ofadzać, ileby mu na doftateczne zaludnienie Miefzkańcow doftawâîo , a ? ilrony Kamfzatki, Kafplyfkiego i Czarne-' go Morza rozległe zoftawić pnfzcze, ktò-reby naiezdnym nieprzyiaciołom dla trudnego przebycia przyftępu do miefzkal-nycli Prowincyi brón.ilii to według zdania niektórych Pol i tyków było bardzo mądre ułożenie, bo przez to byłoby fi? zapobiegło Sgfiedzkim napaściom , \ ^chroniło (ię nifzcz§cey konieczność trzymania w gotowości licznego wo?* łka, z wielkim zawfże ufzczerbiem dk* Rolniftwa , w proporcyi zaś iakby l'? była ludność pomnożyła , było można fię ofadnikanni na wfzyftkie ftrony roZ' fzerzać , i te puftynie wyrabiać; cZ%'-mu zaś naftępcy tego Monarchy Planty fię nie trzymali, z tego nieÇ*1 fiç fami przed Trybunałem ludzkość'« i przed potomnością ufprawiedliwig. >( 455 >C fcow okupić potrzeba. Co za fzko-da dla tych puftyń, a naybardziey *^a przyfzłey ludności , kiedy tert użyteczny gatunek ludzi w kwie-c'e Ut fwoich razem z całym pienieniem ginie, i iak tylko temu "'efpokoynemu Minifterium zasadzone będą drogi do kłócenia Szwecyi , Chin, Tartaryi, Perfyi, ^-zerkafow, Wołochow , Greków, kg'Pcyan, a naybardziey Pollkę, Przez którą na Turków, na Pru-fa ko w i na JTrancuzow, iako przez °twarty Kray Woyfica prowadzono, to te obrotne rządy obròciwfzy Ca*ą fwoif* ftarannoić na wydarcie tyo( kie rozrządzenie, to Mocarftwo W fwoirn czafie doyść może do naJ-pierwfzey potęgi ftopnia, którego nawet Monarchia Kzymfka w kwi' tnącym ftanie nie miała, bo pomi'* mo fwoiey poczwarney ogromności», przecięż ani rozległością, ani regularnością zakrążęnia nie wyra* y^nała dzifieyfzey KoiTyi„ Takowe u,d ziała nie, ściągnie ną Rządy wdzięcz ne błogofławieńftwo, w i*' Chych, poddanych, a u potomności daleko trwalfzą Iławę ziedna, iafc tę która rozlewem, krwi ludzkiey w Latopifmach ieft zapifana. Ta^ chwalebne dzieło prawdziwi® godne tey wielkiey Monarchici, ,ktà' ra z taką flawą ten Tron pofiada*. i bardzo ftofowne do tych nayd0' brotliwfzych fentymentow lud; k°" ści, ktpre iey naywfpanialfze fe3f" cę ożywiaią, aby tylko wfzyft^ie )oC 457 )o( okazye Sąfiedzkiego zakłócenia dworlkim intrygantom umknięte kyły. Na fzczęście w Południowy Europie niewypowiedzianey Wielkości długi, które.Francyą i •Anglją obarczaią, wprawuią te dwa niefpokoynę Mocarftwa w tę fzczę-sliwą niemoc, ze fię na wzaiem 1Uz prawie więcey nifzczyć nie mo-8*1* Zeby iefzcze Polityka potrawa W okolicach Bałtyckiego, Czar-ïle§° i Adryatyckiego morza utwo-lzyc przefzkodę tym wojennym za-boyft*om , toć kiedyś możemy pokoy trwalfzy, Podchlebna Maro ! czyż można temu zaufać, ^efpokoyność, ambic.ya i chciwość ludzka do tego krefu fkro* mnoś^ doyść miała, ażeby u* ^ZUcie ^łafney pizemocy oiemia-o° Przywieść kiedyś mocnieyfze-41 do pognębienia flabfzego, od )o( 43 8 >C czego go fzczególnie nieprzełam»' ny odpór uzbroioney gotowości odwieść zdoła. Dążące do takiego celu uzbroienie nafzego Narodu , i inne tey natury chwalebne i ledwo fpodziewane zarządzenia# trofldiwego o Dobro Publiczne Króla, i Patryotycznym Duchem pa-łaiących wielkomyślnych Mezòfl^ których ocucony duch Narodowego Patryotyzmu do Prawodawftw^ wybrał, wznieca w fercach Oby*" watelfkich tę podchlebną nadziei?» iż Rząd wewnętrzny, famowładn* niepodległość, i trwałe befpieczeń' ftwo wewnętrzne i zewnętrzne Rze' czypofooiitey, czynnościami tera' źnieyfzego Prawodawftwa ugruntowane zoffciną, a tak chwalebni działania zapewnią teraźniey i'ze' mu Seymowi nie wygaftą wdź'£" czność całego Narodu, miłe \vfp°' )o( 459 >C dnienie fzczęśliwey Potomności, 1 Wlekopomną flawę w Latopifmach Narodowych, i dzieiach świata. Przy tym fzczęśliwym Patryo. tyzmu porufzeniu, kiedy cały Na-r°d w powfzechności tak ieft ochoty do podatkowania, a w fzcze* S^lności wielka liczba przezacnych ^^ywatelow z maiątkow fwoich hoyne dla Rzeczypofpolitey Czynią Ofiary , wątpię nie można 3hy po tey flawney 20. Paździer-Iìl^Ca» prawie cudowną iednomyśl-*10s'cią ftanowioney Konftytucyi , ^tòra tey Epoce i Narodowi Pol-^'emu na wfzyftkie wieki honor Przyniefie , aby na to nad fpodzie ^an'e Uchwalone Stotyfieczqe Woy-* nie miał fię znaleść doftate-ny fundufz na iego erygowanie i zyn'anie, iajio teź na opatrzę-Ple * n w wfzyftkie potrzeby. * >( 4^° D°C Naywiękfza fzczególnie bęcizi® trudność, zkąd przy tak fzczti' płey ludności zaęiągnąć tak liczne' go Rekruta, bez ufzkodzenia Roi' nictwu i warfztatom, zwłafzęz® kiedy Konftytucya oddalająca ClJ' dzoziemcòw od wfzyftkich awan* fow, zamyka .nam wrota do Zagra' nicznych zaciągów; ieft bowie1* nawet w niżfzych KlalTach ludzi' W wfzyftkich Narodach wielka c-zba awanturników ; ci choć zrządzenia na dozgonne flint tiQ' fzenie fą przeznaçzenî, przecie^ w zapalonych głowach zawfze 0 wyfokich honorach i wielkiey f°r' tunie fie coś roi, choć fię z nią fll' gdy pie zeydą, iednak to iedyn0 * ffc ludzkie ufzcześliwienie, iaka ,e h nadzieia, znaczną iaką liczbę tyc / ludzi do nafzego Woylka ściąg0^ może, co nawet podwyźfzona )°C 461 >C ca » nie tak łatwo ufluitecznić po* tra^» iak ta łudząca nadzieia, ktò-ra w^zyftkie trudy i przykrości ^oyfkowe oftadza. (r) Choć wąt- 00 Kiedy do tego czafu przy tak fzezu-P ym woyflcu , przecięż rekrutowanie ,a ( uciążliwe dla Kraiu było, gdyż prawie ładnego gatunku nie mafz excefPow,ktò-f?§°by fię Rekrutarze nie dopufzczali, ledy P° nocy domy naieżdźali i zna-fU Zen,em befpieczeńftwa domowego z y.ch fpokoynych fiedlifk użytecznych Pracowników, z popełnieniem różnych . ezprawiow porywali, na Jarmarkach publicznych gościńcach gwałtowne za-iu rJ °żyn''*> cżęfto w pośrzód poko-j m°wa woyna' i zabóyftwa Wyniknę-y» czêgoz dopieroby fię nie potrzeba fpo-iak flotyfięczne woyfka erygo-je^C,.1 reknitowaniem żacalić przyidzie, 7n« 1 rekrutowanie w rękach weyfkowych którn'1'/ ' zwła^zcza że ta kalkulacya , zafa^ 'i na famych luźnych ludziach Wnoś? ' nle wiele ma w fobie pe-*ych L' -1' P0(^bnt> te tyfigczne liczby wane ^rr!?n'a^ów, do fetkow zreduko-kniecie taif-n?"' d° te»° w iakie zam- Wundurami i zbi^ow ofadzić> żeby z kie^v fortAr. • Z Br0ni§ nle pouciekali, ^^iadczenin nie mailly- Jeft te^ z do-żatwierdzona prawda, że ✓ yoQ 462 pić fiie należy, aby do tey fto-ty* Jfieczney Armii, nie miała fię ieść między vyfafnemi Rodakami doftaéeczna liczba Officyerow ^ włalhym Woyfku , w Korpufie Ka' decow, i w Zagranicżney flużbie W wfzyftkich ćwiczeniach wydo* ikortalonych, z tym wfzyflîtim któ zna Ikłonność ludzką do Opiefza-lości i do korrupcyi, kiedy żadn* emulacya, i obgczny bodziec àz^' lania, i obroty nie porufza, i ^ natężeniu utrzymuie , ten zape' wne żądać będzie (kładania Woy ika z różnych ÏSTarodow, które próc^ rzeczôney emulacyi iefzcze śc>3' na Żołnierza potrzeba człowieka dobre*' go i poczciwego , aby wypełniał itkie lwoie obowiązki cò zapewne c zbieranego łotrowftwa oczekiwać ^ rńożna , w tym zarządzeniu f>otrzt'' iak nayvtâçkfzey dołożyć przezorno^'1 > żeby Iekarftwo na zewnętrzne ni fpieczeńftwo nie było gorfee od choroby, 3°C 465 )d( do Kraiù wynalazki wfzyftkich ^1 °dòvv, a przez Ikupienie po- świefneS° Wfzyftkich brodów fi ' ' ' coray' lS;auki i wiadomości ^*ydo{konzUiç , tak iak uprze, Piaia^ 1 PrZeia»dy % Powoli wyte-jar 1 \ ecz Wczafie powfzechnego M G°1W Cudzoziemcom uprzedze-*a 0W°âle iefzcze teraz n/e ieft po-łowienia, potrzeba zo-Wad2if aby to przypro- îîaf2ev ° d°yrzafosci. Choć przy ności, i epubIikant^'ey fpokoy-Sci ]\r,( chwaJebney fkromno-gdy n r°dowey nietargania fię ni, Ciu p' :ud2^ przy Wfpar- ftôtypj. ^Znycil Sprzymierzeńców^ ftatec^e"! W°^° aŹ "adto do- pieczenie ^ fi? Zda'e na zabe" .tey Wielkich ''^"^P0^01'-,»2cJo\y P°ftronnych na- •z 'y» w%ftkim> komu X 464 x z Dzieiow wiadomo, że przy nie" fzczęśliwym woyny prowadzeniu » taka Armia , przez iaką znaczny porażkę w przeciągu iakiego Mie' fiąca do fzczętu może bydż zni* fzczona ( s ) ten zapewne be' dzié (j') Z niezliczonych przykładów, któfefl*1-by dowodzić można, ze nayogromnieV' łże woyfka po iedney klęfce mogg-by^25 (fo fzczetu znffzczone, tylko iedenprzV toczę przypadek, z fiedmioletniey wo?' ny, w którey półtora krociowe Woy^ Auftryackie po odniefionym pod K° -nem i Praga nad Królem Prufkim "z^. cięztwie, po zbiciu Xcia de Bevern Ve Wrocławiem, i opanowaniu tey Szl§^,L^ 1 Stolicy na początku Grudnia Roku przez iedyną porażkę pod Leuthen, ^ zottało znifzczone, że liczba do ^z.en, fchronionego Żołnierza 20000. niedoc ^ dziła,a ieiżcze dwa faworyzutace padki tę Armig falwowali , iedna n0!,y dząca ciemna noc, któia przerwe &e,c, rJt uczyniła, a druga pora Zimowa, * , uciekai§cych ścigać nie pozwalała 1 0 czey nie wieleby ufzło z tak ogrofl111 Vyoyfka, które pod czas akcyi do 6°°^« wynofić miało, utraciwfzy na tey ^ >( 465 )oC dzie żądał, aby przynaymniey nad każdego Sąfiada granicą ziedną fortece wyftawiońo, żeby podczas vvoyny, taài mieć złożenie am-niunicyi i żywności, i żeby małe "Woyfko mogło fie do czafu oprzeć wielkiey Armii, i onę od dalize-S° wtargńienia wftrzymać, oraz w pośrzodku Kraiii umiefzczo-nV był Magazyn wfzyftkich po-*rzeb woiennych, i żeby ten fkład £eneralny dobrze był ufortyiiko-^any » do teęo moim zdaniem nié ^vidze zrecznieyfzegò mieyfca; iak prawym brzegiem \Viffy W Wó-lewodztwie LubeMkim, na tych nié-^°ftepnych i od natury przepaści- iii w zabitych i niewolnikach do 24000. a w Wrocławiu 17000. Garnizonu, prócz; tych co w rozfypkę póyść mb gli, i ni-ÇdY do Regimentów nie powrócili. Takie przyk-ady Uczą i îak£ można pokła-tiiność w Woyfkachi Vwàgi F f >C 466 >c Itemi parowami Ufortyfikowany oh .gorac^t, które fię w przeciągu bli* iko mil trzech od Wiofek Wilkowa i Podgórza, po nad M i afte m Kazi-' mierzeni» i*Wio(ką JBochotmcą, 82 do- Puław ciągną; lecz nad Wizylikiemi korzyściami tego tak zdatnego położenia , gdzie bardzo małym kofztem to przedfięwźięcie-by uskutecznić można* niechcefi? rozfzerzać. Z wfzy ftkich zaś fpo-fobow naylkuteczniey fzy i naydo-świadczeńfzy śrzodek trwałego za-befpieezenia całości Kraiu, udziel ności i niepodległości Na rodo w e y« iako też wolności Obywatelttuey » ieft êen, aby przy gotowym bitny i*1 woyfku , oraz cały Naród ([choć nie po?d bronią ) ale zawfze był gotowy do dania fobie famemu tunku, i był przyfpofobionym wfzyftkich woiennych ćwiczeń* 1 )°C 4Ś7 >t determinowanym na każdą potrzé-bę tak w pWfzechnośći, iako też to Szczególności każdego odeprzeć nieprzyjaciela, b^dź poftrońhegó, t>ądz wewnętrznego na Uflzielność ■^arodoWą , czy Oby watelfką wol-tl°s<ć naftępuiącego ; zaczyni pb* uzeba aby Stan Rvceîfki nie dla JT> irney tytularney okazałości Imię ^yeerfki^ na fobie nofił, lecz że* hy w fanie y iftofcie uifzćzał; 2aczym zèby też fam bèz exce-Pc}'i czynii fwbie Popify, i ty wfzel* !c ^v°iennych fztukach i mufżtraćh ćwiczył, ale żeby téjk każdy olobna Obywatel; fwoich fllig i ddanych do broni przyzwyczà-t 'ahy w gwałtówney pòttzebiè h3iy ^ai"°d mógł ftanąć pod brd-k ^ ^ufiałby bowierti z rozumtì ci^Z °biany ia^i chciwy zdoby-* aby fię porwał na takt Naród, Ff a 3°( 468 )oÇ w którym wfzyfcy Miefzkańcy rodowitemi żołnierzami. \V Gabinetach bowiem chciwych zdobycia Kraiow , i podbicia fąfiadow, głę' boka Polityka poprzednie przed zaczepką kalkuluie na wiadomy od-por gotowego woylka , które uta-ione bydź nie może, i propofcyo-nuie fwoie naiezdne fiły , aby do-Jftarczaiącemi były 'na przełamani® tego odporu* Lecz żeby fię mia' no porywać z krociowym Woy fkiem na millionówe Narody, które fą pod bronią, i w gotowości odparcia wszelkich naiazdow, gdzi0 i po zniefieniu gotowego woyfl^ tey Hydrze na nowo ucinane gł°" wy odraftaią , to nigdy nie podo' bna, aby gdzie tak wartogłoW110* go Miniftra znaleść, aby to che Wemu famodziercy doradzał. ^ obronna gotowość Szwaycarow ^ X 469 >c zabefpiecza, że fie nikt nawet na nich nie porywa , a Polikę ta czą-ftkowa Narodu gotowość kiikakro-tnie iuż falwowała, ofobliwie pod ^anem Kazimierzem, i w Roku **77-. nieochybnieby nas była oca-^ ìa, gdyby z fani ego Stanu Rycer-^e8°, choć dziefiąty był fię znalazł 2aftepnik całości Kraiu i niepodle-S ości 9 któryby fie był na wypar-na,ezdnikow rzucił y co,by było k fzcvUpjey jjczj-,je obrońcow wła-^ °ści ną nie fchodziło, toby me-^ cye » perfwazye i wdawanie fie ^ ^3 iacielQi.ci, i Neutralnych Mo-Wcj^W dokot1ały. Jeft to wpra* e fmutna konieczność bvdź Zawfzp Cze ^ron'?» lecz ieżeli ina- y Oyczyzny . w{afnyCjj fwo. d ocalu . . t * n'e można, to îepiey t^iaP^nofić Przykrość, iak z ofta-ańbą zgubić Oyczyznę, i iść V >C 47C )G( w niewolę , w czym tu powtarzacz dawniey nąmienioną gruntowną JRe-. bublikantfką maxyme : " Kto wol-,» ności bronić nie umie, czy nie-,, chce, nie wart też aby był ,, wolnym; ,, gdyż ta wolność, która tylko przez płatnych Prokuratorów, i zbroynych Pełnomocni-k'ow ieft utrzymana, nie bardzo też w eie może mieć niezawodnego zapewnienia^ nayîepiey fie tam dzie-ie , gdzie każdy w fwey fprawie, fam od fiebie ftawa. Między licznemi nakładami, które fię na różne dochody, zyfki i zarobki ftanowić zwykły , w Republikańskim Rząęjzie nayiepfzy,nay-niezâwodnieyfzy, a nawet do wyboru nayłatwieyfzy Podatku gatunek ieft ten, który na grunta ieft nałożony, który zarówno wfzyft' ftich z produktow gruntowych ży* X 471 )o( i^cych Miefzkańcow dotyka, i do Pr°porcyonalnego do fwych dochodów procentu, przykładania fię do pubiiczney potrzeby obowięzuie, • "'^wchodząc w inne potoczne Po-c'atki , które na rzeczy, na zarób- ki r » "a oloby, a nawet na dobyt-na^ożone bydż mogą, bo tych P°bór zawfze ieft trudny i koizto-Xvny*» a do tego Summy zta.d wy-^'kaiące, zawfze fą nie pewne, i dianom podpadaiące, ani też wie r°ztrząfaiąc bardzo rozfadny Pro-e^t Procentowego Podatku, ktè-y choc nayprzyzwoitfzy , i nay-Prawiedli\vfzy, pocfągaiąp każdego do proporcyonalney przykład- » ale te za (oba inkonweniencve C1^^nie * * » ze nayprzód potrzeba z 1 ^zeniesTi wolności Obywatel-'n^w'zycyine badania aż do n°Wych Ciemnic wprowadzać , i \ M 47- )o( przetrząfać partykularne Pifma i T» V I Kegeftrą, ço fiç wbrew Sprzeciwia temu, befpieczeńftwu , które każdy wolny Obywatęl w domu fwoira mieć powinien ; powtore » daie pochop do utaienia wielu, in-trat, a zatem do wykrętów i krzy-vyoprzy (ięftwa prowadzi; potrzèçie, i? i gdy równo nie rozdzielą nakłady ♦ bo poczciwy i patryofcyczni© myślący Obywatel, który (kłamać nie limie , daleko więcey pła--ęi iak wykrętny famoiściec , %tò' ry tylko fwoię, ale nie publiczni zna Çobro, a fwpie Dochody zataić potrafi. Morgowy zaś Podatek , choć także dla różności gruntów i, uprawności., nie może bydź. równodzielny lecz bądź że i0> Morgowe w ogólności na wfzyftki® grunta bądź uprawne, bądź oàtor gowe , bąd4 zupełnie pufte i QÌe" X 475 X używane bez excepcyi nałożone, albo też z wyfzczegòlnieniem gatunków roli £ iednak żadne pufty-nie powinny bydź zupełnie ex* cypowane, gdyż wolno każdemu właścicielowi one używać, i za to famo tey podatkowey kary godzien, ze takich gruntów nie wyrabia) wproporcyi ich Produktów ftanòwione, to taki Podatek nio-na fobie ftepel publiczney o-tWartości, tym też łatwiey może bydź wybrany, im powfzechniey ^'adomyi tym ieft w ftałości nie zawodny, że żadnym odmia-n0rn n*e Podpada, gdy liczbą Mor-nigdy przybywać ani ubywać °^e» tak iak fie dzieie wnałożo* , ych na °^oby , na rzeczy, na do- 1 » a nawet i na kominy poetkach n * 'i , zas naybardziey je- ten gatunek podatkowania >( 474 )o( zalecić może, ie(t owa fzacowna łatwość dla Prawodawczey Władzy pomnożenia , lub zmnieyfze-nia Podatkow, a^to iednytn piorą pociagnienięm bez kofztownych nowych Luftracyi ,■ i bez przykrego badania w taiemn cach domowych. Niech bowiem będzie wfzyftkicłi gruntów Rzeczypofpolitey go. mil-lionow Morgow, a niechby przy teraźniey fzych nadzwy czaynych potrzebach na każdy Morg był pie-tnafto - grofzowy podatek nałożony , to za zafyceniem tych po* trzeb, zaciągnienia nowego\ Woy* fka, z kupowaniem Ar&ylleryi broni &c* &c. to zaraz na pierwlzyn1 Seymie do połowy -może bydź zmnieyfzony , a zaś w gwałtowney potrzebie Kraiu podwoi wfzy ten oryginalny Podatek, to, do Skaf' bu publicznego wniydzie 80. X 475 >C pionów £łotycł}, i ten iedyny Pp> ^atek ieft tego gatunku, że nayfą-^^władniey fi Monarchowie Euro-peyfcy ielzcze fie go nieśmieli do-tykać bez dołożenia fie Stanów , tam gdzie fię ich iaki cień iefecze P°z°ftał, kiedy przez wymyślenie rn '^°n°wych infzych opłacek od rZeczy i działań iuż wfzyftkie in* Eiementa, Ogień, Wodę i Wia* ry °płacać kazały, przecie Zie-nakiarJami obarczać fię wzdry-°8i3 i W tey materyi, choć cere-°n'aInego zezwolenia fie doma-to<^ wielkim każdego wolne-^ °du intereffem ten grunto-^t,Ł'Cek iak naymocniey obwa-aby 1 prz^ iak,eY Rządu no'v nie> ^ez ^onfenfu Sta-Rat-.,J'I6 m°sł f,« wzierać w ten %ich - nakładow' bo przy wfzy-. ,nnych V/yrnçdrkowanych >C 47Ó )o( datkach , które chciwość i zmyślna Polityka na wfzyftkie rzeczy nakładać zwykła , rozumny i lliro-jnny Obywatel, który % włafnemi Produktami kontentuie, może fiç U* chronić tych podatkow, kiedy fobie używanie tych drogo opłaconych rzeczy odmówi. Naywiękfza trudność która tu zachodzi, ieft ta : że do uftanowienia tych Morgowych napadów zadney ięfzcze ftałey bazy nie mamy, gdyż wymiarów o' gólnych Kraiu nigdy iefzcze ni® czynionio, te zaś niezmierne, trudne, kofztowne, i wiele czafa potrzebujące ; iednak te wfzyft* kie trudności nie wyftawuią na111 takie przefzkody, aby ich pr2e" zwyciężyć nie można, bo niech' by tylko do każdego Powiatu z ,e' den był wyflany Indzinier, Ge0' inetta czy Miernik, któryby X 477 D°C ny uczynił wymiar, a właściciele Włości niechby obowiązani byli, według . podaney informacyi tego biernika, aby każdy fwoią maię-tność iafc nayproftfzym fpofobem Wymierzyć kazał, i temuż Geometrze podał, choćby też do pierwszego razu ten wymiar nie był z Geometryczną ściflością ufkute-jZtli°ny. gdyby też w nim nie by-wy^zczególniona klaflyfikacy a SatunKovv 2iemj^ i różność uży-^anych czy nieużywanych grun-Xv» bo według mego partykular-^ °° zdania, Prawodawca wtedro-w^^ZCzegolnienie wchodzić nie t lk6' 'eS° obiektem fame zu. ° °^°^ne ^ intereffa, boć ro-I» ern » że kto ma cóżkolwiek ie-fn 1 ^n'*°sc' bliźniego, i poważa p yn°SĆ ^hywatellką , ten z,a-wyk\vintnego Urbaryufzo- )ò( 473 >;( wania tiie doradzi, które w Gialli cyi kilkuletnim ciągiem, i kilk^* krotnym przerzuceniem Obywatć' Iow znaczney' części liiaiątkoW ^ fpokdynóśći pozbawiło, i ktòré chyba ty przyfzłym dopiero wiek11 ( dokończone będzie, chdć rzec2 \ rprawie^Jliwa, aby żyzne grunta i bogate okoîice, które zy/kowniey* Izy na fwoie Produkta maią odbyt, wyżfźe Morgowe płacili iaté płonne role i wydmuchowe pialki; to tę różność na całe Powiaty Okolice uftanowió mdżńia, wcHodżąc w 50 kto ma więcey °r' hey roli czy odłogów, boby pr25/' i'zło przez to pracowitość i prz^ friyft opłacać, (j) ten co (t) W tym ogólnym całego Kraiu miarze, w którym wfzyftkie Srun bez wyłączenia wchodzić pow!"0. ^ gdyż ten nie tylko dlą dokład'ie=> IVIappy tak gefreralney , iak też X 479 )°C poddanych rozpędziłj albo pufzcże iwoie nieofadził, niech za tę niesprawiedliwość, lub gnufność, tę podatkową odrto/i karę. Niechby tym czafem nawet naywiękfze majętności w ogólny wefzty wymiar, te Dobra gdyby kiedy podziałami rozrywane były , to wtedy będzie interefìem od dzielnych Poiïeflo-łow rozmiarkowania Gę między lo- —,-. ■ — Szczególnych Plant pnieyfcowycb , àie też dla zupełnego uwiadomienia tak Rządów, iak też całey Publiczności iftotnie ieft potrzebny , przez co wcale wnofić nie należy, aby za-*ó\vne Morgowe na wfzyftkie role "Cz excepcyi nałożyć można, różney natury Prawa, według którego Do-te fa pófiadane , w tym też źna-różność ' ftanowtą, tak bowiem °bra Stołowe , Staroftwa i Królew-zczyzny , Dobra Duchowne, Dobra lernflcie Dziedziczne , co do natury Prówności , bardzo miedzy fobą Poróżnione. Wyłufzczenie zaś Gra-Hcyi tey różności i ultanowięme U» , )oÇ 48° )o( bą, wiele na którey Wiofce podatku zoftanie, co ich pociągnie do uczynienia miedzy fobą rozmiaru, a opufzczenie tych drobnieyfzych partykularności nader ułatwi te robotę i czas ikróci, tak ie to całó dzieło w przeciągu dwóch lat nay* daleyby mogło bydź zakończone > przez które Rządy odbiera dokła-\ dne każdy gatunek Pofsefsyi proporcyo* nalnego Podatku , to do PrawodaW-czey należy władzy ; to fie tu tylko dokfada, że gdy-by Podatek tego Morgowego miał kiedy naftąpić na ktò~ rychkohviek rodzay Dóbr, to iuż & tych Włościach Podatek Kominów^ powinien bydź zniefio-ny. Czy za5 poddam zarówno z Dworflciemi fw°" ie roie opłacać bedą, w to także ni® wchodzę, w niektórych Okolicach mi wiadomych -, to od Morgu r<^1 Chłoplkiey poddani na Dyniowe pł2". fcą od 20. do 24. grofzy, toć pod' dańftwo, tam Morgowym , wcale fl,ć? będzie obciążone. )o£ 481 dne Uwiadomienie o wielkości i roz* ciągłości całego Krain, ziemi włafno^ ści aktualnych Produktow i wfzek-kioh innych uwiadomi-eń do fpekula-cyi w zarządzeniach tak mocno potrzebnych, a Publiczność zyfka do-Madną Mappę,którey do tych czas iefzcze niema, a dopiero potyra tnożna uftanowić Podatek, zarówno ^fzyftkich dotykaiący, a przez to poprawić zdrożności , któreby "fc' Protunkowe lub inne podatkowania wśliznąć mogły, W tycfi Wfzyftkich rozfądnych Proiektach» które różnoftronnemi fpofobami Staroftwa i Królewfzczyzn,y chc^ mieć w przyfzłości adminiftrowa-ne > w Emfiteutyczną Dzierżawę pufzczone , albo też Dziedzictwem odprzedane-, ta fprawicdliwa uwa* widzieć fie daie, aby główniey* fze Miafta przy dawnych Prawach* Uwagi G g M 48a X wolnościach i bezfrzednie pod dem Rzeczypofpolitey zoftawio* ne były, co też ieft nayzbawien-nieyfzą radą, która w tey matery1 dawana bydź może;' w tych bowiem wolnych Miaftach nayłatwi®y fię kiedyś wprowadzać mogą p°* żyteczne dla Kraiu Rękodzielnik* albo znakomitfzy domowy lub Zagraniczny handel, g^dyż dobrze za-befpieczone fwobôdy, ï fzczegòl-na podległość, od iakiey Magiftra' tary od Rzeczypofpolitey urtano-wioney, fą to takie ponęty, któ' reby wielu Entreprenerow * Kup' cow i Rzemieślników do takich Miaft przywabić powinny, który*1* gdy Skarb publiczny wfparcie, lu& inne iakie korzyści udzieli, pewn»' kiem fie w prędce handel i prze* myft w Kraiu dźwignie. Jaby»*1 W moiey partykularności iefzc^ >C 4S5 £%dał w\Kfzyftkich Pańftwa Okolicach , wfzelkiego gatunku gruntu zatrzymać, po iakiey Wiofce pod adminiftracyą Kommiffyow Skarbowych oboyga Narodow, aby W nich kofztem publicznym iaką nad-zwyczayną kulturę tych roślin, które iefzcze nafze rolni&wo nie produkuie wprowadzić, i takby rn°żna ftofownie do rodzaiu zie-i klimatu, zafadzeniem Winnic, Morwowych i innych fruktowych drzewek, zafiewaniem krzewney bawełny, zafadzeniem przednich ^ytuniow, Wirginlkiego i Tureckiego gatunku, iako też różnych farbierfkich i innych do Manufaktur potrzebnych ziół i korzonkow, a w bezl«^nych Okolicach by można Próbę uczynić zafianiem różnego r°dzaiu AmeTykańfkich Drzew, ^tòre w niektórych Sąfiedzkich Kra- G g % >o( 434 JoC fcach tak rofkofenie, i tak prędko-poraftaią, zgoła prócz ipodziewa-ney z tego poprawionego rolnictwa, korzyści miałby iefżcze iVa-ród to w zyfku, żeby te nowe Plantacye (łużyły Pry watnym Rolnikom za wzór do naśladowania*, a z wfzyftkich popraw fpofobów,. nay lkqtecznieyfże fą podoczna przykłady, gdzie nawet nayuparfc-fzy iafnym doświadczeniem moź» bydź przekonany. Z tych Wio* fek możnaby niektóre oddać pod' Rząd KomrniiiTyi Edukacyiney, aby w nich Szkoîy Ekonomiczne założyć, w którychby rolnictwo, ' fàdowniétwo, leśnićtwo, Wetery- . naryą czy Konowalftwo z bydfo< | ęhowni«fhvem, pafrecnićtwem i te' mi wfzyftkiemi gofpodarfluemi wiadomościami uczono, które każdemu gofpodarzowi tak mocno fąpo/ )o( 485 )oC trzebne. Gdyby iefzcze która z tych dla Szkół deftynowanych włości przypadła w gorzyftą Okolice, gdzieby można góry otworzyć, toby można wfzyftkie Nauki górnicze tam zaraz otworzyć, jako to Mineralogie, Metallurgie, i tym podobne wiadomości i fztuki, i te pożyteczne Nauki rozfzerzyć, bez których gofpodarftwo nigdy z fwo-iey niedołęźności nie wyidzie. /.V* , y OMYŁKI DRUKU. Karta Witrfz 125 5 przeświadczyć czytay przyświadczyć Ï2& 9 dowodów czytay powodów 130 4 Kontrabandzirów czytay Kontraban- dzier ow 134 *a na fkutpcznienie czytay na ufkuite- cznie nie 169 9 użyczyć czytay życzyć 314 14 tameczna czytay ( Tamoina taii fig 21 tameczna - ( Komory czy My-*15 i tameczna - ( intct Rojfy fki» ( nazywają, Ter-( min mnuy sena-{ tomy. 'îi iç trzymanie czytay utrzymanie HS 8 opufzczone dołożyć w Mifcdzian^y Go.rze toi 16 nayfzacowieyfzy czytay nayfzaro- wnieyizy 3t»AWaaa Rzecz czytay Kzeź 3t5 3 wfołey czytay wefoley ^34 i fenfu czytay fnów ^35 14 wyciągnąłbym czytay wyciągałbym 346 Notu 4 niegraniczone czytay nieograbiczo- neg« 22 karność czytay bezkarność •35 4 Gdy kto czytay Giyby kto ii miai zte czytay miał za słe formowania czytay reformowania 4 nota 17 rzeczy czytay rzfzi £ do czytay od *0 wzierać czytay wdzierać >RNIA* nrLfU1-nJT-r WARIAT ANTYKWARIAT xxxxxxxxxxx! Eiblioteka GŁÓWNA w s n /mtno Słupsk |