CENA 5,00 ZŁ (w tym 5% VAT) NR 5 (498) MAJ 2016 ROK PROF. GERARDA LABUDY www.miesiecznikpomerania.pl MIESIĘCZNIK SPOŁECZNO-KULTURALNY ROK ZAŁOŻENIA 1963 KSIĄŻKA 977023890490601 II LETNIA SZKOŁA JĘZYKA KASZUBSKIEGO RUSZA DRUGA EDYCJA LETNIEJ SZKOŁY JĘZYKA I KULTURY KASZUBSKIEJ! Letnia szkoła języka to nauka języka kaszubskiego pod okiem profesjonalnej kadry, ale również niepowtarzalne doświadczenie żywej kaszubskiej kultury, możliwe dzięki atrakcyjnym wspólnym wyjazdom do okolicznych miejscowości, uczestniczeniu w najważniejszych imprezach kulturalnych, wynikających z kaszubskiego kalendarza obrzędowego. Kurs jest połączeniem wiedzy teoretycznej z praktycznym doświadczeniem. Uczestnicy kursu zakwaterowani będą w obiektach położonych w malowniczej Szwajcarii Kaszubskiej Miejsce kursu: Wieżyca - Szymbark Cena: 1000 zł Termin: 27 czerwca -10 lipca 2016 OFERUJEMY PAŃSTWU: CZĘŚĆ TEORETYCZNĄ w systemie stacjonarnym (60 godzin lekcyjnych, w tym 50 godzin zajęć z gramatyki i ortografii języka kaszubskiego i 10 godzin z historii, kultury, sztuki i regionalizmu); CZĘŚĆ WARSZTATOWO - PRAKTYCZNĄ (60 godzin lekcyjnych wyjazdów studyjnych z kaszubskojęzycznym przewodnikiem do miejsc utrwalonych w literaturze kaszubskiej). Szczegółowe informacje można znaleźć na stronie www.kaszubi.pl ZRZESZENIE KASZUBSK0-P0M0RSKIE KASZEBSKÖ-PÔMÖRSCZÉ ZRZESZENIE I POMERANIA Numer wydano dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Samorządu Województwa Pomorskiego Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji WOIEWÓDZTWO POMORSKIE W NUMERZE: 3 Weńc, pogadać i wząc knéżka do raczi Z direktorką Wëdôwiznë Kaszëbskô-Pômôrsczégö Zrzeszeniô gôdôł DM 5 Księgarnia na Straganiarskiej Łukasz Richert 6 Kontrowersyjny, ale wielki Z dr. Krzysztofem Kordą o ks. Józefie Wryczy rozmawiał Waldemar Gwizdała 9 Ö pômôrsczi szkole w Pelplënie Dariusz Majköwsczi 10 Gduńsczi Wik nié dlô rëbôków? Pioter Léssnawa 12 Pômachtóny żëwöt Bruna Richerta wedle aktów z archiwum INP (dzél 2) Słôwk Förmella 14 Gawędy o ludziach i książkach. „Pamiętasz, była jesień..." Stanisław Salmonowicz 16 Reklama i ogłoszenie w międzywojniu na przykładzie „Gazety Kartuskiej" (część 1) Piotr Schmandt 20 Porucznik Leon Kąkol - żołnierz i wychowawca Marian Hirsz 22 Miks amerykańsko-pomorski (z Dziennika podróżnego, cz. III) Daniel Kalinowski 25 Literacki bal w teatrze BC 26 Cassubia CantaL Bögati brzôd bëtowsczégô festiwalu Tomôsz Fópka 29 Z Kociewia. Zdziwienia i zachwyty Maria Pająkowska-Kensik 30 Pamiętne dni. Bismann to nie Bismarck Józef Ceynowa 0H Gadki Rózaliji. Matka Zyta Wejer 32 Kaszëbsczi dlô wszëtczić Róman Drzéżdżón, Danuta Pii 34 Gdańsk mniej znany. Kiełpino Górne Marta Szagżdowicz NAJÔ UCZBA. Edukacyjny dodôwk nr 5(97) 35 Sposób jistnieniô kaszëbsköjazëcznégö tekstu Hana Makurôt fi 40 Spływ Śladami Remusa. Po raz pierwszy Wierzycą Edmund Szczesiak 42 Nowé sztëczczi ju wnetka Z Rafała Rąpcą z karna Fucus gôdôl Adóm Hébel 43 Listy i ogłoszenia 44 Z południa. Nasz człowiek Karnows Kazimierz Ostrowski 45 Z pôłnia. Nasz człowiek Karnowsczi Kazmiérz Ôstrowsczi, tłóm. Iwóna Makurót 46 Zrozumieć Mazury. Krzyże Waldemar Mierzwa 48 Gdze są te Kaszëbë... Stanisłôw Janka 50 Jerzy Szews (1925-2016) Józef Borzyszkowski 54 Lektury 57 „Blaszany bębenek" w Thalia Theater w Hamburgu Miłosława Borzyszkowska-Szewczyk 59 Wiążą się z nimi emocje... Marek Adamkowicz 61 Klëka 67 Sëchim paka uszłé. Ô kaszëbsczim chrzcenim Tómk Fópka 68 Z butna. Brazylio Rómk Drzéżdżónk POMERANIA MÔJ 2016 ^ li é PRENUMERATA Pom£T(UiLa/ z, dostawą do dowws! Koszt prenumeraty rocznej krajowej z bezpłatną dostawą do domu: 55 zł. W przypadku prenumeraty zagranicznej: 150 zł. Podane ceny są cenami brutto i uwzględniają 5% VAT. Aby zamówić roczną prenumeratę, należy: • dokonać wpłaty na konto: PKO BP S.A. 28102018110000 0302 0129 3513, ZG ZKP, ul. Straganiarska 20-23, 80-837 Gdańsk, podając imię i nazwisko (łub nazwę jednostki zamawiającej) oraz dokładny adres • zamówić w Biurze ZG ZKP, teł. 58 301 90 16, 58 301 27 31, e-mail: red.pomerania@wp.pl Prenumerata realizowana przez RUCH S.A: zamówienia na prenumeratę (...) można składać bezpośrednio na stronie www.prenumerata.ruch.com. pl. Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: prenumerata@ruch.com.pl lub kontaktując się z Infolinią Prenumeraty pod numerem: 22 693 70 00 - czynna w dni robocze w godzinach 7-17. Koszt połączenia wg taryfy operatora. Zamawiający roczną prenumeratę obejmującą co najmniej 6 miesięcy 2016 roku otrzymają jedną z książek do wyboru. Lista pozycji do wyboru jest dostępna na stronie www.miesiecznikpome-rania.pl/kontakt/prenumerata. Książki wyślemy we wrześniu br. Od Redaktora Sporo dobrych wiadomości dociera ostatnio do miłośników książki pomorskiej i kaszubskiej. Przede wszystkim historycznej. Dwa miesiące temu pisaliśmy o pracy Marka Smolińskiego Świętopełk Gdański, przed miesiącem zapowiadaliśmy biografię Bernarda Szczęsnego, w tym numerze Krzysztof Korda opowiada o swojej publikacji poświęconej ks. Józefowi Wryczy. Tym, którzy żyją nie tylko historią, warto polecić poezję Bożeny Ugowskiej, która pod koniec kwietnia w Nowej Karczmie promowała swój drugi tomik wierszy Okrëszënë żëcégö (pierwszy, wydany 20 lat temu, zatytułowała równie skromnie Zdebło na świat cësniatéj. Całkiem niedawno ukazała się Szescdzesątka Stanisława Jankego i Macieja Tamkuna, zawierająca wiersze pierwszego z nich (piszemy 0 niej w kwietniowej „Pomeranii") oraz kaszubskojęzyczne książki nie tylko dla dzieci: Balbina z IVB i Miedzwiôdk Pufôtk. Ponadto ukazały się Bajki i bajeczki. Bôjczi i bójeczczi Alojzego Nagła, a także wiele innych publikacji, które dla mieszkańców Pomorza mogą być interesujące. Wszystkie te książki można znaleźć w nowej księgarni, która została uroczyście otwarta 1 kwietnia w Domu Kaszubskim w Gdańsku. Anna Dunst z Wydawnictwa Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego zapewnia, że na półkach obok publikacji ZKP i Instytutu Kaszubskiego znajdą się (właściwie już są) książki wydawane m.in. przez Region, Bernardinum, Rost, Uniwersytet Gdański, Uniwersytet Jagielloński, Polską Akademię Nauk, Akademię Pomorską w Słupsku, Wojewódzką 1 Miejską Bibliotekę Publiczną w Gdańsku czy bibliotekę w Bolszewie. To trzeba zobaczyć! POMERANIA MIESIĘCZNIK SPOŁECZNO-KULTURALNY ADRES REDAKCJI 80-837 Gdańsk ul. Straganiarska 20-23 tei. 58 301 9016,58 301 27 31 e-mail: red.pomerania@wp.pl REDAKTOR NACZELNY Dariusz Majkowski ZASTĘPCZYNI RED. NACZ. Bogumiła Cirocka ZESPÓŁ REDAKCYJNY (WSPÓŁPRACOWNICY) Ka Leszczyńska (redaktorka techniczna) Marika Jocz (Najô Uczba) KOLEGIOM REDAKCYJNE Edmund Szczesiak (przewodniczący kolegium) Andrzej Busler Roman Drzeżdżon Piotr Dziekanowski Aleksander Gosk Ewa Górska Stanisław Jankę Wiktor Pepliriski Bogdan Wiśniewski Tomasz Żuroch-Piechowski Tłumaczenie na język kaszubski: Iwona Makurat Projekt okładki: Waldemar Gwizdała WYDAWCA Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego 80-837 Gdańsk, ul. Straganiarska 20-23 DRUK Drukarnia WL Elbląska 68 80-761 Gdańsk Nakład 1200 egz. Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i redagowania artykułów oraz zmiany tytułów. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń i reklam. Wszystkie materiały objęte są prawem autorskim. KASZËBSKÔ KSĄŻKA W KASZËBSCZIM DODOMIE WEŃC, PÖGADAC IWZĄC KNÉŻKA DO RACZI Z direktorką Wëdôwiznë Kaszëbskö-Pömörsczégö Zrzeszeniô Aną Dunst gôdómë m.jin. ö nowi pömörsczi ksagarni we Gduńsku i ö ksążkach dlô dzecy a ustnëch. W czerwińcu łonsczégö rokit jesmë piselë ö nowim graficznym öbleczënku internetowi ksagarnie Kaszubska-Ksiazka.pl. Terô jesmë sa doznelë ö pöwstanim ksążnicë w Kaszëbsczim Dodomie köl szas. Straganiarsczi we Gduńsku. Wiele sa dzeje. To dokôz wiôldżégö zaintere-sowaniô czetińców czë je czësto jinak: jidze tak lëchö, że na möc szukôta czegoś, co kureszce przëchloscy lëdzy do pömörsczi ksążczi? Zdrzącë öd stronë wëdôwcë, wëdrëköwóną ksążkaje musz przedac. Mómë stara robie to na rozmajiti ôrt. W ödnie-senim do kaszëbsczich ksążków sprôwdzają sa wëdôwné stojiszcza örganizowóné z rozmajitëch leżnosców. Woźnym kroka dłô naji wëdôwiznë bëło ötemkniacé w 2012 roku internetowi ksążnicë - w maju miną 4 lata od zrealizowa-niô pierszégö zamówieniô. Czas pökôzôł, że bëła to dobrô decyzjo. 230 tësący odwiedzającëch, pôra tësący zamówie-niów swiôdczi ö tim, że ten ôrt kupiwaniô je pasowny -ösoblëwie dlô lëdzy z butna Kaszub, co chcą miec kontakt z kaszëbsczim jazëka i nają kulturą. Jak wëzdrzą pierszé tidzenie fónksnérowaniô ksagarnie w Kaszëbsczim Dodomie? Gduńczanie i gösce zazérają do waju czasto? Ksagarnia jesmë ötemklë 1 łżëkwiata. Je to za krótko, żebë otaksować ji fónksnérowanié. Na gwës möga rów-nak scwierdzëc, że dôwô öna nama bëlną leżnosc do bez-pöstrzédnégö kontaktu z lëdzama, chtërny są zaczekawio-ny kaszëbską kulturą. Je môla, gdze môże weńc, pogadać i wząc do raczi köżdą z pozycjów, co są dzysdnia na kaszëb-skö-pömörsczim rënku. i POMERANIA 3 KASZËBSKÔ KSĄŻKA W KASZËBSCZIM DODOMIE Ww'IaAun Co je bestselera westrzód ksążków dlô ustnëch? W naji ksagarni dozdrzeniałi nôbarżi rôd sygają pô bédën-czi, jaczé pomogą jima lepi pöznac kaszëbsczi jazëk, jak np. słowôrze abö naje uczbówniczi. Westrzód nôczascy kupi-wónëch ksążków są téż pozycje znónëch na Pômörzim autorów, jak Historio Kaszëbów czë Moi mistrzowie i przyjaciele prof. Börzëszkówsczégó abó Kaszubi. Tożsamość. Rodzina ks. prof. Perszona. Wëdôwizna bédëje czetińcóm dosc wiele historicznëch knéżków. Miesąc temu jesmë zachacywelë w „Pomeranie" do lekturë ksążczi ö Bernace Szczasnym, w tim numrze gôdómë ö biografie ks. Wrëczë... Pö prôwdze historiczné ksążczi to woźny dzél przedôwónëch publikacjów. Czetińcowie mają osobie wie dowier-nota do pózycjów wëdôwónëch przez Kaszëbsczi Institut, jaczi ob dwadzesce lat swöjégö dzejaniô óstôł uznóny za bëlnégö wëdôwca nôuköwëch ksążków z historie, socjologie czë lëteratu-roznajôrstwa. W slédnym czasu lëdze ród kupiają téż publikacja Póznańsczi Wëdôwiznë Świętopełk Gdański. Biograficzne ksążczi to póstap-ny dzél, jaczim są zaczekawiony naji czetińcowie. To dokôz na to, że kol naju je jistno jak w w Polsce i na calim świece. Möżna sedzącë w zeslu óbzerac kógós żëcé, czëtac priwatné lëstë, dokumentë. Na nowó ôdkrëwac historicz-né pôstacje. Czëtanié biografiów ks. Wrëczë i Szczasnégö dô möżlëwöta póznaniô dzejów óstatnëch sto lat Pómórzô i Pólsczi z pózdrzatku kawlów dwuch bëlnëch i zasłużo-nëch kaszëbskó-pómórsczich dzejôrzów. Na pölëcach nôwiacy je ksążków wëdónëch przez KPZ, ale môta dosc wiele jinëch publikacjów. Z jaczima wëdôwiznama wespółrobita? Mómë stara, żebë na pölëcach - tak ti wirtualny, jak i stacjonarny - bëłë wszëtczé pozycje tikający sa Kaszub a Pómörzô, jaczé le są przistapné na rënku. Ökróm ksążków wëdôwónëch przez nas i Kaszëbsczi Institut, mómë w swójim bédënku publikacje taczich podmiotów, jak: Region z Gdini, Rost z Banina, Bernardinum z Pelplëna, Gduńsczi Uniwersytet, Jagielońsczi Uniwersytet, Polsko Akademio Nóuków, Pomorsko Akademio w Słëpsku, Wojewódzko i Gardowô Biblioteka we Gduńsku, biblioteczi z Kösôkówa i Bólszewa, Poznańsko Wëdôwizna, rozmajité óficynë z Warszawę i Krakowa. Mómë téż stara, żebë naje ksążczi trôfiałë na całé Pomorze, żebë bëłë krótko lëdzy, np. w Bëtowie, Kartuzach, Wejrowie, Wdzydzach, Pucku, Se-raköjcach... Mdzemë dbać, żebë lëczba pónktów z kaszëb-ską ksążką wcyg rosła. Môta w planach jaczé promocje? Zachacywómë do czëtaniô newsów na stronie kaszubi.pl a téż na najich profilach na facebooku, bo promocje i autor-sczé zeńdzenia warają całi czas. Łoni jesmë zôrganizowelë jaż sztërdzescë stojiszczów óbczas rozmajitëch wëdarze-niów: öd Gduńska po Chónice, ód Słëpska pó Starogard. Móm nôdzeja, że latoś badze jistno. W slédnëch latach Wëdôwizna KPZ opublikowała czile ksążków dlô dzecy: Réza Francka, Biblio dlô dzecy, Mie-dzwiôdk Piifôtk, Balbina zIVb... Jaczé je zainteresowanie tima publikacjama? Kaszëbskó-Pömórsczé Zrzeszenie ód pora lat baro móckó zajimó sa promocją czëtaniô westrzód dzecy i młodzëznë. Widzewnym znaka tego je chócle spólëznowó kampanio „Kaszëbsczé bajania", óbczas jaczi nôprzód jesmë zacha-cywelë do póznanió klasyczi kaszëbsczégó utwórstwa dlô dzôtków wëdôwóny w póstacji audiobooków bojków Majkówsczégó, Sadzycczégó, Nôgla, Karnowsczégó, późni przeszedł czas na terôczasnëch autorów - Sampa, Schramka, Drzéżdżona, Mamelsczégö. Łoni pojawiła sa nowo bohaterka kaszëbsczi lëteraturë - Balbina, a latoś rëchtëjemë póstapną nowósc - tim raza fantasticzną. Móga le zdradzëc, że zaczała sa ju w ti sprawie wespółrobóta z nagraniowim sztudia Radia Gduńsk. Mómë stara, żebë ksążczi dló dzecy wëdówóné przez KPZ zachacywałë do póznówanió kaszëbsczégó jazëka i kulturę, ale téż óglowó do czëtaniô. Ökróm kampanie „Kaszëb-sczé bajania" wspiérómë téż kónkursë piaknégó czëtanió pö kaszëbsku, jak chócle „Czëtanié Remusa" czë „Méster Bëlnégó Czëtaniô" (órganizowóny przez biblioteka w Ból-szewie). To bëlné inicjatiwë uczącé wôrtnotë czëtanió. 4 POMERANIA WYDAWNICTWO ZKP KSIĘGARNIA NASTRAGANIARSKIEJ W ostatnich latach w izbach Domu Kaszubskiego zrodziło się bardzo dużo ciekawych pomysłów. Ich część dotyczyła działalności wydawniczej, czego efektem jest znaczący wzrost liczby nowych publikacji firmowanych przez Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie oraz Fundację Wydawnictwo Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. W 2015 roku wydaliśmy aż 18 nowych książek, do których można dodać 7 tytułów, które doczekały się kolejnej edycji lub dodruku. To znaczący wzrost, zważywszy, że jeszcze 5 lat temu Zrzeszenie wydawało 2-3 pozycje rocznie. Na ten rozwój działalności wydawniczej złożyło się kilka czynników: coraz skuteczniejsze pozyskiwanie dotacji przez pracowników ZKP, polepszenie współpracy z nauczycielami języka kaszubskiego oraz szkołami uczącymi jedynego języka regionalnego w Polsce, podniesienie jakości produktów ukazujących się pod naszą marką, nawiązanie kontaktów z nowymi instytucjami i osobami działającymi na szeroko pojmowanym rynku wydawniczym. Ostatnie lata to był również czas wnikliwej obserwacji rynku oraz podpatrywania najlepszych. Równolegle do wydawania nowych książek staraliśmy się rozwijać sprzedaż i dystrybucję naszych publikacji. W 2014 roku uruchomiona została księgarnia internetowa www.kaszubskaksiazka.pl. Zależy nam na tym, aby była ona postrzegana „jako najlepsza, innowacyjna księgarnia na kaszubskim rynku wydawniczym" i „aby oferta książek oraz informacja o nich była jak najszersza". Aby to osiągnąć, nawiązaliśmy współpracę z wieloma podmiotami z rynku wydawniczego i dzisiaj ofertę księgarni internetowej tworzy ponad 450 różnych pozycji. Chcąc ułatwić dostęp do naszych wydawnictw i umożliwić bezpośrednie zapoznanie się z książkami z naszej oferty, postanowiliśmy utworzyć stacjonarną księgarnię. Żeby ten plan można było zrealizować, musieliśmy przygotować odpowiednie pomieszczenie w Domu Kaszubskim, co wiązało się z przeorganizowaniem miejsc pracy redakcji „Pomeranii" i pracowników Zrzeszenia. Po kilkunastodniowych zmaganiach z przeprowadzką udało nam się osiągnąć cel: 1 kwietnia 2016 roku w Gdańsku przy ulicy Straganiar-skiej 22 uruchomiona została księgarnia kaszubska z prawdziwego zdarzenia. Czarno-żółtą wstęgę otwierającą nowe miejsce przecięli: Dyrektor Wydawnictwa ZKP Anna Dunst, Członek Rady Fundacji Wydawnictwo ZKP Jerzy Kreft, prezes Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego Łukasz Grzędzicki oraz niżej podpisany. r A. A. Milne ~ Miedzwiôdk Piifôtk POMORSKA EMIGRACJA DO BRAZYLII JQiszebsczri Jako inicjator powstania tej księgarni jestem przekonany, że na trwałe wpisze się ona w krajobraz gdańskiego Głównego Miasta, a zaglądać do niej będą zarówno krajowi, jak i zagraniczni czytelnicy zainteresowani kaszubską kulturą. Serdecznie zapraszam wszystkich czytelników „Pomeranii" do odwiedzenia kaszubskiej księgarni w gdańskim Domu Kaszubskim i zapoznania się z bogatą ofertą książki pomorskiej i kaszubskiej oraz licznymi ręcznie robionymi przedmiotami świetnie nadającymi się na przykład na upominki, takimi jak hafty czy biżuteria, poduszki i zabawki z regionalnymi motywami. ŁUKASZ RICHERT KASZUBSKA KSIĄŻ KA.PL Mëslisz ö darënku? Na szczescé są ksążczi. Kupiwôj ksążczi: na darënczi i bez leżnoscë, dlô blësczich i dlô se. Nôlepszé kaszëbsczé title nalézesz wiedno na www.KaszubskaKsiazka.pl. Rôczimë do internetowi ksagarni i do patronacczich ksagar-niów w Bëtowie, Gduńsku, Gdini, Kartuzach, Köscérznie, Lëzënie, Pucku, Rëmi. POMERANIA 5 http://kaszubskaksiazka.pl/ KONTROWERSYJNY, ALE WIELKI Z autorem pierwszej naukowej biografii ks Józefa Wryczy dr. Krzysztofem Kordą rozmawiamy o zaletach i wadach tego Króla Kaszubów rodem z Kociewia. 6 POMERANIA / MAJ 2016 Przez kilkadziesiąt lat napisano wiele biogramów ks. Józefa Wryczy i artykułów mu poświęconych. Dlaczego aż tyle? To zaleta osób wielkich. Mają swoich zwolenników i przeciwników, nikomu nie są obojętni. Taki był ksiądz Józef Wrycza. Kontrowersyjny, ale wielki. Skąd się wzięły tak różne opinie na jego temat? Pochodzenie opinii jest różne. Ksiądz był legendą. Co rusz dopisywano mu (w ludowej opowieści) nowe zalety i zasługi. W rzeczywistości miał, co prawda, wielu Ks. J. Wrycza pierwszy od prawej. Po jego lewej stronie gen. J. Haller zwolenników, nawet wyznawców, ale z każdym rokiem było ich coraz mniej w jego najbliższym otoczeniu. Miał ich wielu w Polsce, z dala, tych, którzy znali go tylko okazyjnie, podczas imprez czy manifestacji. Wśród najbliższych, sąsiadów, parafian, oceniany był i jest różnie. Nie chodzi o to, że bardzo źle, nie. Oni oceniają go po prostu tak, jak go pamiętają. Przypominają wszelkie dobro, które uczynił, ale złych uczynków księdza nie wymazał z pamięci nawet upływający czas. Słowa „kapłan" używam w biografii Wryczy bardzo ostrożnie. Wprawdzie kapłaństwo nadawało bieg jego osobistym dziejom, umiejscawiało w kontekście, na który składało się wiele szczegółów, zależności i osób, jednak nie było czymś, co tak naprawdę by go opisywało. Mając dostęp do różnych dokumentów, nie da się obronić tezy, że był wyjątkowym księdzem, gorliwym duszpasterzem. Prawdą jest, że ten wysoki ksiądz, pułkownik, legenda Pomorza, mający dodatkowo bardzo silny głos, budził nabożny szacunek wiernych. Nie nazywam go jednak w swojej pracy „kapłanem", bo ten zwykle kojarzy się przede wszystkim ze sprawującym liturgię pośrednikiem między Bogiem a ludźmi, z kimś, kto dźwiga ciężar człowieka ku Bogu i dźwiga ciężar Boga wobec ludzi. Wrycza ^ WAŻNE KSIĄŻKI »—0 www.kaszubskaksiazka.pl lOlUŁM był księdzem konfliktującym się z parafianami, rozdającym kopniaki, biorącym udział w bijatykach. Trudno widzieć w nim człowieka przepełnionego misją duchową. Dla pamięci potomnych warto jednak odnotować, że pod koniec potrafił codziennie o północy chodzić do kościoła na modlitwę za swoich dobrodziejów. A zatem która z ról odgrywanych przez ks. Wryczę -bycie kapłanem, żołnierzem, działaczem społecznym czy politycznym - pańskim zdaniem była mu najbliższa, której oddawał się z całym zaangażowaniem? Niestety ze smutkiem muszę przyznać, że nie była to rola duszpasterza, w największym stopniu był działaczem społecznym i politycznym, liderem. Ksiądz Józef Wrycza nie wahał się zabierać głosu w trudnych chwilach. Często ponosił za to kary. Także w demokratycznej Polsce po 1920 roku. Za swoją działalność był ścigany zarówno przez Niemców-zaborców (m.in. był członkiem organizacji filomackiej, brał udział w powstaniu wielkopolskim), przez Polaków po 1920 roku (rozpracowywany przez policję polityczną), przez Niemców-okupantów (działał w konspiracji) i przez Polaków-socjalistów po 1945 roku. Wrycza to typ człowieka bardzo odważnego, o niespożytej energii, który po prostu musiał wszędzie się angażować. Mimo że nie przynosiło mu to korzyści materialnych, wręcz przeciwnie. Taki był ten wielki ko-ciewski Kaszuba, Król Kaszubów. Skąd się u niego wzięło zainteresowanie dziejami naszego regionu? Młodego Józefa Wryczę, ucznia Collegium w Pelplinie, a potem seminarzystę pasjonowały badania naukowe. Poznał je, był bowiem uczniem m.in. księdza Stanisława Kujota i współpracował z wybitnym historykiem Pomorza Pawłem Czaplewskim. W Pelplinie spotkał też historyków z Pelplińskiej Szkoły Historycznej. Warto przypomnieć, że tylko dzięki nim młodzi Pomorzanie mieli możliwość poznawania historii ziem ojczystych. Co więcej, mogli ją poznawać aktywnie - podczas wypraw do archiwów w Warszawie czy Krakowie. Tam odczytywali napisane po łacinie dokumenty ukazujące dzieje i kulturę Pomorza przed wiekami. Stąd zapewne wzięło się u Wryczy zamiłowanie do badań regionalnych. Później jako dorosły człowiek świadomie angażuje się w ruch młodokaszubski - fenomenalny ruch. Tam poznaje kolejne wybitne osobistości, współpracuje m.in. z Aleksandrem Majkowskim, publikuje w „Gryfie". Pasję kaszubską będzie realizował do swoich ostatnich dni. Był szczególnym miłośnikiem Hieronima Derdowskiego, którego często cytował i w którego wsi został proboszczem - w Wielu. Tam też postawił pomnik wielkiemu kaszubskiemu twórcy. Angażował się również w dokończenie kalwarii wielewskiej. Jakim był człowiekiem? Człowiekiem w pełni. Jak się w coś angażował, to całkowicie, kiedy się rozzłościł - także, potrafił nawet uderzyć... Nie lubił konkurencji ani osób o innych niż on poglądach, inaczej myślących. Nie cierpiał nielojalnych Ks. Wrycza wkraczał z błękitną armią Hallera na Pomorze 1 POMERANIA 7 WAŻNE KSIĄŻKI 'AZZ^lDipiHZIil 1 • • www.kaszubskaksiazka.pl Ks.Wrycza z kapelanem Daru Pomorza ks. Wójcie- Pod pomnikiem Derdowskiego we Wielu chem Kossak Główczewskim wikarych. Ale troszczył się o ludzi, nie tylko o swoich parafian, wspierał wiele osób i instytucji. Wspierał np. budowę kościołów na Pomorzu jeszcze jako żołnierz. W mowie pośmiertnej jego przyjaciel mówił, że pod nieprzyjemną zewnętrzną skorupą krył się wspaniały człowiek o szlachetnym sercu. Ze wspomnień przeciwników wyłania się obraz osoby lubiącej zawsze być na pierwszym miejscu. Ale również oni dostrzegają w nim dobre strony, zwłaszcza odwagę. Zaimponował np. przy przegonieniu oddziału Łupaszki wędrującego po parafii wielewskiej. Zwolennicy zaś ukazują przede wszystkim wspaniałego organizatora, człowieka, za którym szły tysiące osób, oddanego sprawie i wierzącego w ostateczne zwycięstwo. Człowieka pełnego nadziei, ale i pewności, że się uda. Czy zasłużył na legendę „walecznego księdza"? Tworzono ją już za jego życia, a on przeciwko temu nie protestował. Nie lubię słowa „legenda". Pisząc doktorat o księdzu Wryczy, musiałem zwalczać tę legendę. Musiałem obalać mity. Rozumiem, że naród je tworzy w chwilach zagrożenia, rozpaczy. Dzięki nim łatwiej znosić niedolę. Wrycza był wielką postacią. Jego zasługi są również przeze mnie pokazane i doceniane. Był walecznym, odważnym człowiekiem, nie cofał się przed niebezpieczeństwem, nawet kiedy groziła mu śmierć. Zasłużył na miano wielkiego człowieka, ale... był tylko człowiekiem, miał słabości jak każdy z nas, jak każdy POMERANIA z jemu współczesnych. Tyle że był od współczesnych sobie lepszym organizatorem, człowiekiem, który jak mówiłem, w pełni się angażował w urzeczywistnianie celów uznawanych przez siebie za ważne. Zasług ma wiele. Wymieniłem już kalwarię wielewską i pomnik Derdowskiego, ale warto dodać, że zajmował się też wydaniem jego książek. Ponadto służył w wojsku polskim. To on wkraczał z błękitną armią Hallera na Pomorze i to on wygłaszał kazanie w Pucku podczas zaślubin z morzem. Podczas jego wystąpienia Kaszubi płakali, gdy usłyszeli, że język kaszubski, dotąd poniżany, został przez księdza Józefa Wryczę postawiony na piedestale. Chyba najbardziej znane jego dzieło to partyzantka: Gryf Pomorski. Nie powstałby, gdyby nie ksiądz Wrycza. On, podpułkownik wojska polskiego, stał na czele organizacji paramilitarnej w okresie międzywojennym. To członkowie jego organizacji (zwalczanej przez sanację) założą partyzantkę na Pomorzu w czasie wojny, a on stanie na jej czele jako honorowy prezes. Warto poznać postać Wryczy, ale tę prawdziwą, nie z legendy. Warto poznać Wryczę odbrązowionego. A że nie było dotąd naukowej biografii księdza podpułkownika, postanowiłem wypełnić tę lukę. Wierzę, że moja praca w niczym nie umniejszy jego zasług. ROZMAWIAŁ WALDEMAR GWIZDAŁA Fot. ze zbiorów Aleksandry i Lecha Zdrojewskich Pomnik ks. Wryczy w Tucholi O POMORSCZI SZKOLE • • W PELPLENIE Problemë pömörsczi edukacje, diskusjô ö tradicje i promocjo nowi platczi z pustonocnyma spiéwama.To nôwôżniészé wëdarzenia latoségö Pelplińsczego Areöpagu. W dniach 22-23 łżëkwiata do Pelplëna przëjachelë przedstôwcowie kaszëbskö-pömörsczi rësznotë z rozmajitëch strón. Dëchöwny i swiecczi regio-nalëscë przëzdrzelë sa przede wszëtczim jiwróm edukacji w najim regionie. Na zóczątku przëwitelë göscy pelplińsczi biskupöwie - ördinariusz Riszard Kasyna i pömöcniczi Wiesłôw Smigel, chtëren prowadzył ôbradë pierszégô dnia. Pierszi referat wëgłosył prof. Cezari Öbracht-Prondzyh-sczi, jaczi zgódno z témą swöjégö wëstąpieniô wëprowadzył uczastników na „szköłowé rozdrodżi". Gôdôł m.jin. ö roz-majitëch ôrtach rizyka, jaczé żdaje na lëdzy, co zajimają sa edukacją - nié leno regionalną. Profesor pödczorchiwôł téż móckó, że Areöpag je cygnienim dali bëlny tradicje Pelpliń-sczich Pötkaniów, jaczé ôb wiele lat bëłë platformą do diskusje midzë pömörsczim Kóscoła i dzejôrzama KPZ. Dzysdniowi przédnik Zrzeszeniô Łukôsz Grzadzëcczi zaczął cykel referatów namienionëch nauczaniu kaszëb-sczégö jazëka. Gôdôł ö dobëcach, jaczé mómë w tim öbrëmienim w slédnëch latach i dôł boczenie na zagróżbë, na chtërne muszą öpasowac szkólny. Öbczas diskusji Teréza Höppe z gdińsczćgó partu KPZ wskôzała konkretno, że jednym z nôwiakszich jiwrów w edukacje kaszëbsczégö jazëka je felënk swiądë westrzód starszich (a czasa i szkól-nëch), chtërny wiele razy pitają: za czim uczëc sa rodny möwë, czedë w żëcym dzecóm barżi przëdô sa anielsczi abó jiny przedmiot? Ks. prof. Jan Perszón w referace „Wychowanie religijne w rodzinie w kontekście kulturowego zerwania z tradycją" przedstawił kómudny óbróz chutczégó ödchôdaniô öd tradicje, jaczi je widzec na Kaszëbach. Podług niegö mô to lëchi cësk na dzysdniowé religijne i spölëznowé żëcé. Diskusjô na zamkniacé pierszégö dnia tikała sa pierszim dzéla prawie tegö wëstąpieniô. Żôl, że czasu na nia bëło tak mało... .. Ra Ju późnym wieczora - pó wieczerze - ödbéł sa krótczi koncert, jaczi promöwôł płatka z pustonocnyma śpiewania wëdóną przez Kaszëbskö-Pömörsczé Zrzeszenie. Póstapny dzeń Areópagu zaczął sa ód referatu Karolënë Keler, chtërna gôdała ó doswiôdczeniach w nauczanim kaszëbsczégó jazëka w słëpsczich szkołach. Direktor Zespołu Katolëcczich Szkotów w Gdini Dariusz Kruca dôł bôczënk na uczba patriotizmu i tradicje w kato-lëcczich szkołach. Pó nim direktor Marión Góstkówsczi z Katolëcczégó Öglowösztôłcącégö Liceum i Gimnazjum w Kartuzach kórbił ô edukacyjno-wëchówny rolë regio-nalëzmu (na spódlim doswiódczeniów z prowadzonego przez se mola). Öbczas slédnégó diskusjowégó panelu uczastnicë Areópagu przëzdrzelë sa bórowiacczim edukacjowim doswiód-czenióm (referat Marie Öllick), kulturalny spódkówiznie Powiśla (Pioter Widz) i regionalny uczbie na Kócewim (Michół Kargul). Łońsczegó roku, piszące ó Areópagu, jesmë sa jiscëlë, że mało dzejôrzów KPZ przëjachało do Pelplëna na to wëda-rzenié i wiólgó robota organizatorów i referentów nie ostała przez to dobrze wëzwëskónô. Na szczescé latoś bëło wiele lepi. Westrzód uczastników bëło wiacy ksążi, klerików i swiecczich jak łoni. Chcemë miec nódzeja, że taczi fre-kwencjowi pókrok badze téż za rok i w pöstapnëch latach. Rôczimë do wësłëchaniô wszëtczich referatów z Pelplińsczego Areópagu na stronie www.radioglos.pl. Pó prówdze wórt! Wëstąpienia wszëtczich prelegentów ukôżą sa téż w pókónferencjowi publikacje. Örganizatorama Pelplińsczego Areópagu bëlë: Kaszëb-skó-Pómórsczé Zrzeszenie, Diecezjalnô Pelplińskó Kuriô i Teologiczny Wëdzél Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. DARIUSZ MAJKÔWSCZI [ERANIA Gduńsczi wik nié dlô rëbôków? Projekt rozpórządzeniô tikającégö sa reglów rëbaczeniô jiscy rëbôków, armatorów i firmë przetwôrzającé rëbë. Slédny rôz te łowiszcza miół zamkłé miemiecczi okupant w 1940 roku -pöd taczim hasła (le po polsku Ostatnio te łowiska zamknął okupant niemiecki w 1940 roku) wiacy jak 50 rëbacczich kutrów z Hélu, Jastarnie, Wiôldżi Wsë, Łebë, Gduńska ë Zôpad-nëch a Óstowëch (Wschödnëch) Gór-ków wëszło pôd kuńc strëmiannika na wödë Gduńsczegó Wiku. Prawie na nen ôrt chcelë zaprotestować procëm projektowi rozpórządzeniô Minystra Môrsczégö Göspôdarzeniô ë Strzódlą-dowi Żegludżi, jaczë tikô sa szczegóło-wëch reglów rëbaczeniô. W papiorze są zôpisë, jaczé - letkö gôdając - nie widzą sa rëbôkóm. Öb czas akcje zrzeszëlë sa rëbôcë ze Zrzeszeniô Mór-sczich Rëbôków - Organizacje Produ-ceńtów, Organizacje Produceńtów Wiôlgô Wies ë Pömörsczi Organizacje Produceńtów Arka. W dokumeńce, jaczi rëchtëją urzad-nicë z Warszawę, je midzë jinszima zôpis, że wiôldżé kutrë dłëgszé jak 12 métrów nie mdą mógłë łowić w ödległoscë 6 mórsczich mil ód sztrądu, a na Gduńsczim Wiku nie mdą mógłë łowić wcale. Co wiacy, dlô rëbó-ków z môłëch bôtów rozporządzenie - jeżlë weń-dze w żëcé - przewidëje zakôz łowieniô lososa ód półowë séwnika do kuńca roku. To je prawie tedë, czej lososa sa łowi. Na to nie mdze przezwôleniô najégô strzodo-wiszcza - gôdają rëbôcë. Jak pódczorchiwó Michół Necel, przédnik Zrzeszenió Mórsczich Rë--bôków, blós dlô rëbóków z Zópad-nëch i Wschódnëch Górków óznacziwó to kóżdą razą trzë abó sztërë gódzënë płëniacó na łowiszcza. Ni ma w tim sensu ani téż ekonomie - dodôwô. Skuńczi sa to tak, że bôtë, jaczé nie są techniczno przërëchtowóné na dludżé rejsë, mdą muszelë östac w portach. Öglowô calô Gduńskó Glabiô to łowiszcza, na jaczich rëbôcë z Nordë wiedno lowilë i nie wiémë, jak bë to miało wëzdrzec, czej ni mielëbësmë tegô dali robie - dolmaczi Michół Necel. Nie chce-më wëchôdac na sztrasë ë blokować ruchu autów, równak chcemë pôkôzac nają móc ë téż to, że nie zgôdzómë sa na - najim zdanim - lëché prawo. Udba Minystra Mórsczégó Góspó-darzenió ë Strzódlądowi Żegludżi to nié blós jiwer dló rëbôków czë armatorów, ale téż dló firmów, jaczé zajimają sa przetwórzanim rëbów. Blós w puc-czim pówiôce to czileset placów robótë, jaczé môgą bëc zagrożone, jeżlë Gduńsczi Wik óstôłbë zamkłi dlô rebaczenió - przestrzégô Riszard Gróenwald z firmę Koga Maris z Hélu. Gduńsczi Wik je osłoniati ód wiatrów ë móżemë na tëch wódach łowić nawetka ób jeseń, czej na Bółce są sztormë. Tujich ni ma i móżemë wińc w morze nawetka na cziles gódzënów ë dostarczëc rëbë do zakładów przetwórczich. 10/POMERANIA/MAJ 2016 MORSCZE GOSPODARZENIE « *** * * * Nagwës mómë zwrócone uwóga na naji jiwrë - rzekł ju po protesce Riszard Grôenwald z firmë Koga Maris. To nie je wiôldżi kuńszt zamknąć akwen, żebë kutrë ni miałë czegô łowić. Ale co wiacy më möżemë zrobić? Mdzemë chôdzëc, gadać, pisać pisma. Na Gduńsczim Wiku me łowimë czilenôsce tësącôw ton konsumpcyjny rëbë. Zniszczëc to bez niżódnyprzëczënë? Za czim? Ni ma dlô tegô niżódnëch przedkłôdków. Ani spôlëznowëch, ani ekönomicznëch. To wiedno bel wiôldżi jiwer ë wiedno bëlagôdka ó tim, żebëzona 6 môrsczich milów öd sztrq.de bela zarezerwôwônô dlô môlëch bôtów, jaczé lowią netama - kömentérëje pösélc PO, Kazmiérz Plocke, bëti wiceminyster gburzëznë, jaczi przez ösmë lat zajimôł sa sprawa-ma rëbôków. Téż miiszimë zdrzec nó to z drëdżi stronë, że ti, chtërny lowią wlókama, téż mają prawd do swôji robôtë - dodôwô. Administracjo - jeżlë mdze chcala wprowadzëc zona 6 milów, tej blós pô-gôrszi dzysdniową stojizna. A to prawie sami rëbôcë bë muszelë sadnąc raza ë pogadać, nawetka sa pôsztridowac, ale na kunc wëcygnąc wniosczi. Wiém, że kompromis nie zadowoli w caloscë żód-ny ze starnów kónfliktë, ale to jedurné wińdzenić z tego problemu. Równak rëbôcë nie chcą ze sobą gadać. Ti z wiôldżich kutrów - jak na przëmiôr Andris Dettlaff z Jastarnie -gódają wprost, że ti z môłëch kutrów chcą jima zabrać chléb. Miewcowie bôtów bez slédné cziles lat mielë zainwe-stowôné wiôldżé dëtczi w remońte jednostek ë dzysô móże rzeknąc, żefelëje jima môrzô do lowieniô rëbów. Dlôte téż lobbują we Warszawie, żebë nas wënëkac z Gduńsczego Wiku - dodówo rëbôk z Jastarnie. Wiém z môjégô doswiôdczeniô, że je to wiôldżi jiwer, żebë sa dogadać, ale nicht za nas tegô w biôlëch rakawicach nie zrobi. Muszimë sami zadbać ó swoje PIOTER LÉSSNAWA interesë - kuńczi pósélc Kazmiérz Plocke. Ten konflikt béł wiedno ë wiedno ba-dze. Ju tu nie widza jaczich szans na kompromis - dodówó Dawid Sztor-mówsczi z Pómórsczi Organizacje Produceńtów Arka. Limitów je za mało, a kutrów na Bôłce je za wiele -w tim je całi jiwer. Za sobą mómë dwie nieudóné kasacje ë tak pô prôwdze jesmë w tim sarnim placu, w jaczim jesmë bëlë 10-12 lat nazôt. ** * A co w ti témiznie rzekł resort Mór-sczégô Gospódarzeniô ë Strzódlądowi Żegludżi? Na internetowi starnie mi- nysterstwa pojawił sa komunikat, w jaczim dorôdca minystra ds. rëbaczeniô Grzegorz Hałubek pódczorchnół, że protest rëbôków na Gduńsczim Wiku béł dló nich zaskóczenim. Jak dolma-czi: „projekt rozpórządzenió w sprawie szczegółowëch reglów rëbaczeniô nie je jesz w swój im slédnym sztółce, a konsultacje dërch warają". W komu-nikace pojawił sa téż zópis, w jaczim resort „apelëje, żebë jiwrë midzë kólsz-trądowim rëbactwa (stosëjącym bierné nôrzadza [do łowieniô rib]) a rëbactwa wióldżich kutrów trałowëch nie bëłë wëzwëskiwóné procëm dzejanióm resortu ë pólsczégó rządu, chtërnégó intencją je odbudowa populacje rëbów w Bôłce ë obrona pólsczégó rëbacze-nió". Ödj. PL MÔJ 2016 / POMERANIA /11 Pömachtóny żëwöt Bruna Richerta dzél 2 WEDLE AKTÓW Z ARCHIWUM INSTITUTU NÔRODNY PAMIACË ORGANIZACJO KASZËBSCZI/ NÔRODNY MŁODZËZNË Póczątk II światowi wöjnë i czas ta-ceniô sa Bruna Richerta na pôłnim kaszëbsczi zemi zrzeszone są z dzeja-nim w tim ökölim Wojskowi Organizacje Kaszëbsczi Młodzëznë (pol. Organizacja Wojskowa Młodzieży Kaszubskiej). Wedle dokumentów, w jaczich B. Richert öpisôł bezpiece swöje donëch-czasné żëcé, östa öna założono w lësto-padniku abö w gódniku 1939 r. Założił ja sóm Richert raza z czile sztudérama i uczniama, a zrobić to miôł nibë na rozkôz ksadza Józefa Wrëczë, chtëren tacył sa tedë w tim sarnim ókólim. Organizacjo ta wspömnionô je w hi-storiczny lëteraturze (np. w dokazach Andrzeja Gąsorowsczégö i Józefa Bó-rzëszköwsczégó). Wéstapiwô öna tam jakno jedna z pierszich kónspira-cjowëch örganizacjów na Pómórzim, chtërna dzeja na grańce krézów chój-nicczégö i köscersczégö w óbeńdze Wiela, Kôrsëna i Ösowa. Nôleżnikama ji bëlë colemało szkölôce gimnazjum w Kóscérznie. Zeńdzenia jich ódbi-wałë sa krëjamno abö na wielewsczi kalwarie, abó w gburstwach drëchów, a öb czas tëch pötkaniów jich uczast-nicë ôdkôzywelë sobie wiadła uczëté w radio (jaczégö w tim czasu nie bëło wôlno słëchac). Sóm Richert w swójim żëcopisu pisze, że dzejnota ti organizacje ógrańcziwa sa przede wszëtczim do werböwaniô nowëch nôleżników. Wôrt wspömnąc przë leżnoscë, że böhater najégô artikla w swöjich żë-copisach kąsk jinaczi jak uczałi w ksąż-kach pödôwô pözwa swöji organizacje. W 1949 r. napisôł, że bëła to Organizacjo Nôrodny Młodzëznë na Kaszëbach (pöl. Organizacja Młodzieży Narodowej na Kaszubach), zôs w 1953 r. pödôł pózwa Wojskowo Organizacjo Nôrodny Młodzëznë na Kaszëbach (pól. Organizacja Wojskowa Młodzieży Narodowej na Kaszubach). Cekawą sprawą je to, czë Richert i jego organizacjo mielë łączba z ks. Wręczą. Jak jem ju przódë nadczidł, sóm Richert pisze, że założił ja prawie na jego rozkóz. Taczi pózdrzatk widzec je téż tej nisej w historiczny pismieniznie. Równak sóm ks. Wręcza, chtëren pod sóm kuńc swojego żëcégö pötkôł sa dwa razë z Léóna Lu-becczim, nie pöcwierdzywô tego, co pisôł Richert. Wedle Lubecczégó ksądz Wręcza w 1961 r. rzekł mu, że do czasu sparłaczeniégó sa z Józefa Dabka ni miôł dëcht niżódny swöji kónspiracjowi grëpë, ó Wojskowi Organizacje Kaszëb-sczi Młodzëznë ni miôł nic czëté, a łączba trzimół blós z bracynama Kulasa-ma. Ni möżemë tedë bëc gwësny, czë B. Richert i nôleżnicë jegó organizacje pó prôwdze mielë łączba z ksadza Wręczą, ale z drëdżi starnë ni móżemë téż na zycher rzeknąc, że ti łączbë ni mielë. A wszëtkó to temu, że czas, czedë ks. Wrëcza kôrbił ó swóji uszłoce z L. Lu-becczim, to je czas Lëdowi Pólsczi, nie zachacywół do gôdaniô całi prôwdë ó tim, co sa robiło ób czas wöjnë. Temu téż móżlëwé je to, że ks. Wręcza mógł niechtërne rzeczë ze swóji downy dzej-notë zatacëc przed L. Lubecczim, chtër-négö zresztą przed swójim pierszim z nim zetkanim nie znół. DËCHÖWNÉ SEMINARIUM, POLSKO NÔRODNÔ RËSZNOTA, „SZARE SZEREGI" Pod kuńc pierszi pôłowë 1940 r. hitle-rówcë wpedlë na szlach organizacje i dzéł ji nôleżników zamklë w aresz-ce. B. Richert dół tej rada umknąć sa przed Niemcama. Przez póstapné trzë miesące tacył sa na Pómórzim, ale w séwniku tego roku przecygnął z naji zemi, chtërna w tim czasu włączono bëła bezpóstrzédno do nie-miecczégó państwa, do Generalnego Gubernatorstwa. Jesz w tim sarnim czasu óstół przëjati do warszawsczégó dëchównégó seminarium, gdze zaczął sztudérowac teologia. Sóm prówdac w jednym ze swójich zrëchtowónëch dló bezpieczi dokumentów napisół, że w seminarium pöliticzną robotę sa nie zajimół, ale ób czas feriów 1941 r. zós nawlókł łączba z Nórodnym Stronnictwa, chtërnégó przëstojnika, jak wiémë, béł ju przed wojną. Prawie tedë w Piotrkowie Tribunalsczim B. Richert poznać miół jednégó z barżi znónëch dzejarzów pólsczi nôrodny rësznotë prof. Léóna Dzubecczégó (pól. Leon Dziubecki). Wspómnął ón téż, że nibë dzaka niemu (to je Richertowi) Pómórsczi Grif zwëskôł tej łączba z przédnictwa Nórodnégó Stronnictwa, a posłańczice ti partie ód tego czasu regularno wëjeżdżiwelë na Kaszëbë. Gwësno wszëtkó to, co nadczidł jem o łączbie Richerta z Pómórsczim Grifa, musz je richtich sprawdzëc gdze jin-dze, bó nié wszëtkó, co nen człowiek pisôł ó se (i ó jinszich lëdzach téż!), muszi bëc „swiatą prówdą". W kóżdim razu Richert w dokumence o swóji pôliticzny dzejnoce zrëchtowónym dló gdińsczegó urzadu bezpieku w 1949 r. pódsztrëchiwôł, że baro interesowôł sa tim, co dzejało sa w konspiracje na Kaszëbach. Ökróm tegó nadczidł téż ó tim, że pisywół tekstë do wëdôwóné-gó przez dzejarzów pólsczi nórodny rësznotë cządnika „Walka". W 1942 r. raza z jinszima sztudéra-ma teologie z diecezjów chełmińsczi 12 POMERANIA KASZËBIW PRL-U i póznańsczi Richert przeniósł sa do dëchöwnégö seminarium w Kełcach, gdze cygnął dali swöja uczba, chtërną skuńcził w czerwińcu 1945 r. Cząd bëcégö w Kelcach zrzeszony je w żëcym najégö bohatera téż z ucz-bą historie i etnografie na dzejającym w pódzemim ob czas II światowi wojnę krëjamnym Uniwersytece Zópad-nëch Zemiów (pol. Uniwersytet Ziem Zachodnich). Wôrt möże w tim môlu przëbôczëc, że céla dzejnotë nadczi-dniati przed sztóta pódzemny ucz-bówni bëło zagwësnienié dalszi ucz-bë absolwentom strzédnëch szköłów wëwiozłim z włączonëch do Niemców zôpadnëch zemiów Pólsczi, to je z Pómórzégô, Wiôlgópölsczi ë Szląska. Dërch dzejôł téż Richert öb czas wôjnë w harcersczi rësznoce. W 1944 r. ód czerwińca do jesenie (sóm Richert w zrëchtowónëch przez se dokumentach pödôwô rôz rujan, rôz lëstopad-nik) robił jakno instruktor w pódzem-nym harcerstwie wëstapiwającym tej pod pozwą „Szare Szeregi" w óbeńdze Piotrkowa Tribunalsczégó. Krótko po wojnie, w czerwińcu 1945 r., skuńcził Richert w Kelcach swoje filozoficzno--teölogiczné sztudia i zarô pó tim wró-cył na Pómórzé. KSAŻEWSCZÉ SWIACENIA I... ZWOLNIENIE OD NICH W pierszich miesącach po zakuń-czenim II światowi wójnë biskupa gduńsczim i apóstolsczim adminy-stratora chełmińsczi diecezje béł jesz Karól Mario Splett. Za jegó czasów B. Richert zdążił ótrzimac niższe ksa-żewsczé swiacenia, to je óstôł sub-diakóna i zarô pótemu diakona. Żebë mógł równak stac sa „richtich" ksadza, muszół jesz miec swiacenia na prezbitera. Te slédné przińdny redaktor „Zrzeszë Kaszëbsczi" miôł ótrzëmac w zélniku 1945 r. pó ódbëcym rekölek-cjów, równak z jich zwëskanim pöjawił sa jiwer. Wedle Richertowégö żëcopisu z 1953 r. na dwa dni przed jego swia-ceniama biskup Splett östôł areszto- wóny przez Wëszëznë Lëdowi Pôlsczi. W połowie zélnika nowim apóstolsczim adminystratora diecezjów chełmińsczi ë gduńsczi óstôł ks. Andrzej Wronka, chtëren nakôzôł Richertowi wrócëc do dëchównégó seminarium w Pelplënie na nie je wiedzec jak długo. Nen slédny nie zgódzył sa na to, a brzada tego bëło to, że kóscelné wëszëznë zagrozëłë mu suspensą, to je sztrófą sparłaczoną z zakóza abó Gwësno wszëtkö to, co nadczidł jem ö łączbie Richerta z Pómör-sczim Grifa, musz je richtich sprawdzëc gdze j indze, bö nié wszëtkö, co nen człowiek pisôł ö se (i ö jinszich lëdzach téż!), muszi bëc „swiatą prôwdą". ógrańczenim móżlëwótë robienió niechtërnëch rzeczów, jaczé słëchają dëchównym osobom. Równoczasno dejade przedstôwcowie kóscelny hierarchie delë diakonowi Richertowi móżlëwóta napisaniô prosbë ö laicyzacja i wësłanié ji do Apóstolsczi Stolëcë. Z aktów przińdnegó wiadłodôwôcza „C5" wëchôdô, że wëzwëskôł ön ta móżlëwóta i w krótczim czasu udo-stôł zwolnienie öd swiaceniów. Tak tej skuńcza sa dérejącô czile lat „przigóda" B. Richerta z kapłaństwa. W REDAKCJE PÖWÖJNOWI „ZRZESZË KASZËBSCZI" Séwnik 1945 r. to czas, czej zaczała sa robota B. Richerta kól „Zrzeszë Kaszëbsczi". W drëdżi połowie tego roku wëszëznë Pólsczi tej sej miałë stara, żebë udokaznic to, że w kraju je jesz jakôs wólnota dzejaniô. Ale i tedë kaszëbskô gazéta, jakô mia wëchadac, muszała przede wszëtczim robie to, co widzało sa przedstôwcóm rządu ë rządzący partie. Tak sa skłôdô, że ti slédny zgódzëlë sa na wëdôwanié w Wejro-wie „Zrzeszë Kaszëbsczi". Państwową institucją, jakô ósoblëwie włączała sa tedë w ta sprawa bëło Minysterstwó Wiadłów i Propagandę (pól. Ministerstwo Informacji i Propagandy). Słëchôł mu w tim czasu Urząd Wiadłów i Propagandę w Sopóce, w jaczégó sedzbie prawie w séwniku 1945 r. ódbëło sa ór-ganizacjowé zćńdzenić Redakcj owégó Komitetu „Zrzeszë", chtërnégó przed-stówcama bëlë sóm B. Richert i Jón Rómpsczi, z môlowima wëszëznama. Dëtczi i materialne wspiarcé miôł zagwësniwac kaszëbsczi gazéce nad-czidniati przed sztërka urząd. Tak tej je wiedzec, że cządnik miôł óbrzészk rozszerzać rządową propaganda i dze-jac tak, żebë Kaszëbi chutczi sa asymi-lowelë i cobë znikwic różnice midzë nima a przëbëczama z jinszich dzélów Pölsczi. Przędnym redaktora odrodzony pó drëdżi wojnie „Zrzeszë Kaszëb-sczi" óstół tedë prawie Bruno Richert, chtëren czerowôł tim cządnika ód rujana 1945 r. (pierszi numer wëszedł 4 rujana 1945 r. w Wejrowie) do séw-nika póstapnégö roku. SŁÔWK FÖRMELLA* Autor je starszim archiwistą w archiwalnym dzélu gduńsczćgo partu Insti-tutu Nôrodny Pamiacë. POMERANIA 13 Pamiętasz, była jesień STANISŁAW SALMONOWICZ Powiedzmy na wstępie, że niemal każdy pamięta ze spraw otaczającego świata inne wydarzenia, inne blaski czy cienie epoki. Pamięć zbiorowa, oficjalna, rodzinna czy wspomnienia z młodości, reminiscencje z lektur, z oglądanych filmów, z lat szkolnych - wszystko to razem po latach stwarza pogmatwany obraz nieraz daleki od realiów danej epoki. Nasze wspomnienia z młodości mają z reguły charakter ściśle indywidualny: co z tego, że wokół była wojna, bombardowania, brak żywności, terror, jeżeli w tym czasie ktoś przeżywał pierwszą, wspaniałą miłość... O takich dniach pisał jeszcze w spokojnych latach przed I wojną światową poeta Kazimierz Przerwa-Tetmajer: „Pamiętam ciche, jasne, złote dnie...". Spotykana dziś dość często jakaś nostalgia za czasami PRL-u, za wprawdzie zgrzebnym i trudnym, ale dla wielu spokojnym życiem, najczęściej dotyczyła czyjejś młodości bądź życia w środowisku, które władzy ówczesnej się nie narażało. Można by tu przypomnieć fragment jednej z piosenek barda epoki Wojciecha Młynarskiego, którego utwory jednakże nieraz miały podtekst ironiczny czy satyryczny. Śpiewał Młynarski tak: Światowe życie, szum i gwar, Feerią neonów błyszczy mleczny bar, Porcję leniwych zjadam a la fourchette, I syty i szczęśliwy czuję się wnet... Wiemy więc, że pamięć prywatna różni się od oficjalnej, zbiorowej, szerzonej w przestrzeni publicznej prawdy (?) o danej epoce. Tak, jak oficjalne czy przeważające wersje historyczne głoszone w danym kraju różnią się nieraz zdecydowanie od ustalonej, niezbitej nieraz faktograficznie wersji wydarzeń sformułowanej w badaniach poważnych historyków. Od dawna dobrzy fachowcy wiedzieli (nie tylko w Polsce), że mord katyński był dziełem Rosjan. Przez przecież ponad pół wieku w ZSRR-Rosji jedyna oficjalna wersja głosiła, że mordu dokonali Niemcy. Gros Rosjan bodaj do dziś pozostaje w przekonaniu, że szlachetni Rosjanie pod wodzą Stalina takiej zbrodni nie popełnili i że to Polacy, jak zawsze im niechętni, historię fałszują. Czytając najnowszą popularną syntezę II wojny światowej wydaną w Moskwie, z pewnym zdziwieniem zauważyłem, że to jakby zupełnie inna wojna niż ta, którą Polacy na własnej skórze od 1 września 1939 r. odczuli. Dla Polaków i poinformowanego świata wojna rozpoczęła się nie w czerwcu 1941 roku, lecz „...dnia pierwszego września roku pamiętnego", jak śpiewano w Warszawie po klęsce wrześniowej wiersz napisany w formie dziadowskiej poezji odpustowej. Dla nas drugim elementem tej wojny był atak Związku Radzieckiego na Polskę 17 września 1939 r., rezultat tajnego porozumienia Hitlera ze Stalinem. Dla Polaków broniących się rozpaczliwie przed nawałą niemiecką był to od sąsiada „cios w plecy". W Rosji do dziś uważa się, że była to normalna sprawa „przywrócenia pod władzę rosyjską terytoriów białoruskich, ukraińskich, a wkrótce i litewskich". Robert L. Stevenson, zapomniany dziś pisarz angielski pierwszej połowy XIX w., kiedyś napisał: „Mam doskonałą pamięć do zapominania..." Jak więc widzimy, pamięć ludzka to problem dziwny i skomplikowany. Narody jako pewne całości kultywują zazwyczaj jakąś panującą wizję przeszłości. Najczęściej dawniej formowała ją szkoła. Dziś wobec mnogości globalnej siły mediów w krajach wolnych od cenzury problem jest jeszcze bardziej niejasny. W dobie, kiedy w wielu krajach nie był jeszcze realizowany powszechny obowiązek szkoły dla dzieci, ogromną rolę odgrywały tradycje rodzinne, tradycje regionalne. Były one również dlatego silne, że społeczności lokalne były od siebie bardziej izolowane, a to, co dziś nazywamy możliwościami komunikacji społecznej, ograniczało się do węższych kręgów. Adam Mickiewicz tak pisał o roli tradycji, wolnej nawet od piśmiennej formy przekazu: „O pieśni gminna, ty stoisz na straży / Narodowego pamiątek kościoła". Dziś jedno jest pew- 14 / POMERANIA / MAJ 2016 GAWĘDY O LUDZIACH I KSIĄŻKACH ne, że pamięć ludzka jest niezwykle selektywna. Inaczej być nie może w epoce, kiedy człowiek, który nie czyta książek czy gazet, i tak jest bez przerwy bombardowany setkami informacji w mediach, w internecie, w nieustającym szumie reklam, które napastują nas w domu i na ulicy. Ktoś, kto bez przerwy prowadzi rozmowy przez komórkę (nawet ich nie przerywając przy przejściu przez jezdnię i nie zwracając uwagi na taki drobiazg, jakim jest ruch samochodów) czy posługuje się na oślep internetem, otrzymuje bez przerwy jakieś, socjologicznie to nazywając, „komunikaty". Gromadzą się więc informacje o najrozmaitszej wartości i nowsze siłą rzeczy eliminują dawniejsze. Nasz mózg wprawdzie część informacji (ważnych dla danej osoby?) chowa głęboko, jednak procesy selekcyjne umykają naszym możliwościom analizy. Po latach dana informacja może wracać w jakimś nowym kontekście, równocześnie wiele zdarzeń nie tylko zewnętrznego świata, treści wpajanych w oświacie, ale i intymnych przeżyć ulatnia się bezpowrotnie. Psychologowie kładą nieraz nacisk na specyficzną selekcję wspomnień dla nas przykrych, naruszających nasze dobre mniemanie o sobie. Jeżeli gdzieś się „zbłażniliśmy", to staramy się o tym szybko zapomnieć. To cecha szczególnie zalecana dziś politykom, by zapominali, co dawniej robili, co głosili, a czego dziś już nie głoszą. Najczęściej w starszym wieku gubimy nazwiska, daty, okoliczności wydarzeń. Jedno jest pewne, że emocje, przeżycia własne są zawsze silniejsze, głębiej w nas tkwią, niż to, co czytamy, widzimy, słyszymy. Zwłaszcza szybko zapominamy stale się zmieniający kalejdoskop obrazków telewizyjnych. Natomiast to, co „na żywo" widzimy własnymi oczami, wywiera wpływ o wiele większy. Stąd nie wieści telewizyjne każdego wieczoru nas trapiące informacjami, kto, gdzie i kogo zamordował, jaki autobus w Chile spadł do przepaści i ile bomb wybuchło w Iraku, ale fakt, że widzieliśmy na własne oczy zderzenie tragiczne dwóch samochodów pozostaje dla nas ważniejszy, nieraz szokuje. Widok wypadku człowieka, którego znaliśmy jako sąsiada, ma o wiele większe znaczenie psychologiczne niż nowiny o dalekich zbrodniach, klęskach i nieszczęściach. Zauważył to już angielski pisarz z końca XIX w. Wiliam Hazlitt, który napisał, może i okrutnie, ale realistycznie: „Najmniejszy ból naszego palca bardziej nas niepokoi i martwi niż zagłada milionów naszych bliźnich"! Kiedy to pisał, cywilizacja europejska sprzed I wojny światowej wydawała się przeczyć temu pesymizmowi, ale jakże „obojętne" reakcje krajów bezpiecznych (zwłaszcza USA) na dziejący się na oczach świata mord milionów w czasie II wojny światowej, na czele ze zbrodnią Holocaustu, potwierdziły owo pesymistyczne mniemanie, że egoizm człowieka (świadomy czy nieświadomy) jest zjawiskiem stałym społecznie i statystycznie. Dziś wiadomo, że wiele ofiar nazizmu można było ocalić, ale bezpieczne kraje neutralne, na czele ze Stanami Zjednoczonymi, wolały unikać kłopotów z uchodźcami, choć jako żywo, ci, co uciekali z Europy przed Hitlerem, na pewno nie byli terrorystami. Ważną formą pamięci zbiorowej dla danego środowiska są wspomnienia uczestników wydarzeń historycznych. Wyznać jednak trzeba, że o wiele lepiej jest, jeżeli osoba opowiadająca nie mówi o własnych ważnych działaniach, lecz pozostaje raczej bystrym obserwatorem, relacjonującym swoje wrażenia, opinie i fakty dotyczące innych. Politycy czy generałowie zazwyczaj traktują wspomnienia jako okazję do przerzucania odpowiedzialności za własne błędy na innych bądź do udowadniania, często wbrew faktom, że zawsze mieli rację, i to mimo tego, że ich działalność zakończyła się Pamięć wspólnoty winni kształtować historycy, fachowcy wolni zarówno od narodowej tromtadracji (...), jak i wolni od przesady zbytecznej w spojrzeniu na własne sprawy. spektakularną klęską. Przypomina mi się tu fakt, że we Francji po drugiej wojnie światowej pojawiło się sporo takich wspomnień wielce „załganych", jak o takich tekstach zwykł pisać Stefan Kisielewski. Moim zdaniem swego rodzaju curiosum, poczynając od samego tytułu, były pamiętniki czołowych winowajców francuskiej klęski roku 1940: naczelnego wodza generała Gamelina i ówczesnego premiera Reynauda. Maurice Gamelin, fatalny wódz, do żadnej winy się nie poczuwał i swe pamiętniki skromnie zatytułował Servir, tj. służyć - w domyśle, że zawsze służył wiernie Francji. Paul Reynaud, też rzecz dość niezwykła, skoro Francja poniosła druzgoczącą klęskę i poszła na hańbiącą kolaborację z Niemcami, nazwał swoją książkę dość jednoznacznie: Francja uratowała Europę! Trudno się dziwić, że wspomnienia weteranów różnych wojen nie mają nieraz dobrej opinii. Już w starożytnym Rzymie komediopisarz Tytus M. Plautus napisał utwór pt. „Żołnierz samochwał", który w różnych przeróbkach czy imitacjach, naśladowano bądź kontynuowano od XVI w. aż po koniec wieku XIX. Tragiczna pierwsza wojna światowa w jakiejś mierze odebrała satyrykom wenę w tej sprawie. Co więc mamy robić z naszą i narodową pamięcią? Pamięć wspólnoty winni kształtować historycy, fachowcy wolni zarówno od narodowej tromtadracji, opiewania kolejnych szarż ułańskich, jak i wolni od przesady zbytecznej w spojrzeniu na własne sprawy. Zawsze - w każdym środowisku - zwyciężają siłą rzeczy miłe wspomnienia, opowieści, które można podziwiać. Nikt nie jest tu bez winy. Trudno jednak żyć bez pamięci tylko z uchem przy komórce. Od przeszłości ani naród, ani człowiek w pewnym wieku, mający za sobą taką czy inną przeszłość, w pełni nie ucieknie. Byśmy niczego nie pamiętali, niczego nie mogli porównywać, o tym marzą politycy i ich media. MÓJ 2016/POMERANIA/15 Reklama i ogłoszenie ir międzywojniu część 1 PIOTR SCHMANDT Nie ma dnia, który byłby wolny od reklamy. Atakuje nas w telewizji, radiu, prasie, w Internecie, na ulicach. Może drażnić, ale czy tego chcemy, czy nie, stanowi składnik naszej rzeczywistości. Reklama to tekst o charakterze perswazyjnym, nakłaniającym. Zawiera w sobie dwa elementy, oba są konieczne, aby reklama w ogóle zaistniała. Są to perswazja i informacja. Perswazja jest najczęściej hasłowa, natrętna i niezna-jąca umiaru. Bywa oparta na zwrocie charakterystycz- Kartuzy, soboto, dnia 24-go października 19811 GAZETA KARTUSKA Bezpartyjne pismo katollcko-polskie dla powiatu kartuskiego. Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus! S «2"»• >'-"'i 'ti. -ô'é' Wyd»wc« i tedaklor naczelny: Jan BieJiAuki w Kartuzach. Burzliwe zajścia w sejmie. Ostra dyskusja w sprawie wolności nowb w »t|mle Najważniejszym punktem obrad sejmu \ Barbarzyńskie niszczenie różnych pamiątek polskich w Gdańsku przeciwne. Mówca wyiimi i»ole, ie wnijjwek^ten Jest dowailoin^^H Wiadomości ze świata. Obrady selmu I senatu kfoui zmiany regulaminu Sprawa spisu ludnoicl w Polsce. Grudniowy cznani złoczyńcy pow; częściowo od łamał i je nuwot od ogrodzenia. sposób Jedna z najpiękniejszych bunin zjawił Hic poseł Car (Bezp nurzania, Juk i' ' vlcy 1 prawic,—.—___J___ Socjalista Hiendzlńskl coA zuczgł \ kluczył z posiedzeniu. Na snlg weszli dwaj poseł ftlendziński nie wychodtllt ililii wiraży Gottawsa i dwóch Innych strażni-iyr, nic tymczasem ńlendzióskiego otoczyli wrzyn/.i- partyjni I Krwtulcy nit mogli go Mpéć. Marszalek wykluczył posła ftjon-Jffkkiego na trzy panledioiila. I'öaeł Wyrzykowski; Car i p. Switalski. skiego. I Ht raź nil.. ""UL i gdzie był w;tedy pan posłn Wyrzykow > Wyrzykowskiego podi f, a Wyrzykowski woła: izbic wyklucmle i ustaje. Marszałek pi-zerywu posiedzenie i minut. Posłowi o łowicy opuszczają ««1? wi I'o przerwie po-.. Cnr broni wniosku fi. I i parlamentaryzmowi l wolności I.), .stwierdzając- _ J________ In swojej Izby, lecz dia Izby wrogów. i Tnjmpi zyńskl przy otwarciu sejmu przestrzegał posłów, aby w przeciwniku politycznym ulo widzieli wroga. S Projekt ustawy aptekarskiej domoécl publicznej 17 bm. Niemcy przyznają się urzędowo. " ydajł rocznie 707722 02...... i ziły lodowe przypada posiadają. Itównleż łiio wojskowo i rozmieszczonych w kruju ......... polij) gdyż pod to pojęcie nie podpadnji) „stahl wojskowego niby ni» sejmu projekt wydzielenia portu j _1 r. zarządu państwowego. Projekt t - - - - -------------r---UP—.■ •• j ...... ------- rządowych i goś|>o- neimy" i inno togo rodzaju organizacje, wspie- darczych jako poważna rękojmia nuleżytegn i rząd niemiecki. Mimo to Jednak nawet we dane, tyczące się wydL......... ............. godne sij uwagi, zwłaszcza, gdy je rozpatruj się w porównaniu z danemi polskiemi. ogio- e Jut nadeszły In nym, pomysłowym, czasem zniekształcającym normy obowiązujące w języku. Informacja o produkcie powinna być rzetelna i często jest, natomiast podawane są jedynie te dane, które podkreślają jego mocne strony. Samochód ma napęd na cztery koła, przejedzie po każdej nawierzchni, niestraszna mu zima. I to jest prawda, natomiast w takiej reklamie nie znajdziemy informacji, ile pali silnik takiego auta, ani tego, że napęd na cztery koła mają tylko niektóre modele. Reklama istnieje od zawsze, zmieniały się natomiast jej nośniki. Najoczywistszą formą reklamy były i są szyldy oraz wszelkiego rodzaju oznaczenia umieszczane bezpośrednio na sklepach, fabrykach, restauracjach lub w ich sąsiedztwie. Niektóre eleganckie, inne raczej krzykliwe, wszystkie zaś miały i mają zachęcać potencjalnych klientów. Pośrednią formą informacji i zachęty handlowej były ogłoszenia prasowe. Często reklama jest ogłoszeniem, a ogłoszenie reklamą, natomiast nie zawsze ogłoszenie ma na celu zachętę do kupna jakiegoś dobra. Ogłoszenie często dotyczy imprez kulturalnych, poszukiwania pracy lub pracowników, bywa apelem do uczciwego znalazcy, wyjaśnieniem dotyczącym spraw sądowych lub obyczajowych. Dwudziestolecie międzywojenne na Kaszubach charakteryzuje się lawinowym wzrostem czytelnictwa polskiego; rynek prasowy rozkwitł wówczas z dnia na dzień. Właściwie każde miasto kaszubskie posiadało swój tytuł: dziennik, „niemal codziennik", tygodnik. W tego typu prasie aż się prosiło o reklamy i ogłoszenia, a gazety owe były swoistym forum wymiany nie tylko wiadomości ze świata, z kraju, z Pomorza czy rodzinnego miasta, ale też informacji handlowych, towarzyskich i innych dotyczących międzyludzkich relacji. Jakie wybrać ubrania, jakie pijać alkohole, gdzie najlepsze wędli-ny, gdzie znaleźć dobrą i uczciwą posługaczkę (lub innego pracobiorcę, jak również pracodawcę), wszystko to wyczyta się w prasie kaszubskiej z lat 20. i 30. Można było jeszcze ostrzec nieuczciwego sąsiada, wystąpić 16 / POMERANIA/MAJ 2016 Z DZIEJÓW POMORSKIEJ PRASY w obronie własnego dobrego imienia i - wystosować apel natury matrymonialnej. Nie sposób zresztą przywołać wszystkich sfer życia objętych zakresem tematycznym ówczesnej reklamy i ogłoszenia. Typowym, wręcz modelowym przykładem może tu być zawartość „Gazety Kartuskiej", pisma ukazującego się od roku 1922 do 1939 i posiadającego wszystkie cechy, jakimi charakteryzowały się tytuły prasowe również z Wejherowa, Kościerzyny czy Chojnic. „Gazeta Kartuska" (w tekście korzystać będziemy ze skrótu GK i informacji o roku wydania, roczniku i numerze) chętnemu do poznania dawnych reklam i ogłoszeń oferuje szeroki wachlarz informacji i... wrażeń. Treść ich bowiem, ich przedmiot często budzą uśmiech, a język, dla ludzi początku wieku XXI archaiczny, wdzięczy się zza zasłony minionego czasu zwrotami i związkami frazeologicznymi, które... Może jednak oddajmy głos naszym bohaterom, dla większej czytelności podzielonym według zakresów tematycznych. ŻĄDAJCIE W WYBORNIEJSZYCH SKŁADACH! Reklama dźwignią handlu, a handel dźwignią gospodarki. Przy okazji lektury ogłoszeń typowo handlowych można zauważyć, jak prężnie rozwijała się sieć sklepów i innych punktów handlowych, a także wytwórczych, co świadczy o energii społecznej naszych przodków na terenach, które nie były wszak jakimiś szczególnie dużymi centrami produkcyjnymi i dystrybucyjnymi. Szczególnie dużo tu reklam produktów spożywczych. I tak oto pojawia się informacja, że wszyscy używają dziś już tylko kawę słodową „Maltopol", bo jest najlepszą i najtańszą - a w smaku nieprzewyższoną. Fabryka wyrobów słod. „Maltopol", Kartuzy - Pomorze (GK 1923, R. II, Nr 150). Składy, jak dawniej nazywano punkty handlowe, posiadały rozmaite udogodnienia, o czym informowały skwapliwie: Wszelkie towary kolonjalne poleca po najtańszej cenie (odsprzedającym odpowiedni rabat) „Zgoda" Spółdz. sp., Kartuzy, Rynek nr 3. Nadmienia się, że „Zgoda" ma obszerny zajazd i stajnie do wyprzęgu (GK 1925, R. IV, Nr 39). Zdarzały się wyrafinowane formy reklamy, mające budzić w czytelnikach (wszak potencjalnych klientach!) pozytywne skojarzenia: „Szczęść Boże" w Nowym Roku życzę wszystkim moim klientom. L. Paszki, skład towarów kolonjalnych, Kartuzy (GK 1924, R. III, Nr 1). Podobnych ogłoszeń było mnóstwo, o czym świadczy chociażby kolejny przykład: Szanownej mojej Klienteli życzę szczęśliwego Nowego Roku. Skład bławatów J. Kraśkie-wicz, Kartuzy, ulica 3 Maja (GK 1925, R. IV, Nr 2). Apel do obywatelstwa Kartuz! się miejscowo przyszłym roku w „Kuj „Ber książki pi zutn ludzki j dr.y, bezmyśli jest, ubogi. iuirody, jako h Gospodarstwo, handel i przemysł. Wywóz cowculu przoz Gdynię. Program radiowy z Warszawy. 7 00 19,47 DliM ^ wfcci. „C< 7oo _ ^ Órodn, dnia «. XII. listu w Bieliński wa nr. 7. ule odpowiada śp. Brygita Rąpska Nadzwyczajne walne zebranie Kurk. Bractwa Strzeleckiego Kartuzy odbędzie się w sobotę, dnia 16 bni. o godz. 19.30 w lokalu p. 1'lichty. W ruzio nieprzybycia przepisanej liczby nków odbędzie się pół KOdziuy później dm-nadzwyczajne walne zebranie, którego u aly będę prawomocne bez względu na liez-nę obecnych członków. Porzijdek obrad: 'k/"Kaje,ue. 2) Odczytani.- i przyjęcie Sprawozdanie zarządu i komisji rewizyjnej. i> ■'chwłlcłiic zarządowi pokwitowania " -----SM dotyt- gie wego zarządu. 7) Wybór poszczególni3^- Uchwaleniu wysokości wstę- w>- organizacyjne. 10) Wolne wnio- Mieszkanie -pokojowe i 3-pokojow »rokow^Wej,anr "o Blok. gimnazjum. HozpowK :»cf Gai*tę Kti'1 obuwi© r Teatr Narodowy z Poznania i e wtorek, dnia 5-go bm. o godz. 20-tej w sali .Hotelu Centralnego- >- przedstawienie p. t. ,Ogniem i Mieczem" i Zawiadomienie. Zarząd okręgu pomorskiego Ligi : i Kolonjalnej w Toruniu okólnikiem pkt. lc z dnia 29 listopada W ' dzenie, aby zarządy oddziałóv minie do dnia I • - Kół szkolnycl h powiati danych: 1) t Mor«ki« 29 listopada 1933 r. wydał zady ode" ' ' - -----10 grudnia rb. nadesłały I . eh L. M. i K. na terenie poszczególnych powiatów z uwzględnieniem następu-icych danych: 1) data powstania, oddziału. 2) oło szkolno przy szkole powsz. w . 6) dokładny adt r powyiszego .uprzejmie ,'.vrac« > apelem do pp. kierowników powiatu. by nadesłali t ola. Ogłoszenie W dniu 7 12 o ROdz. 4 w lokalu p, Potrykuao odbędzie się wydzierżawienie polowania gminy Miszewo na przeciąg 0 łat. Wybór Zarząd Spółki łowieckiej Siyj« garderobę damski) i dziecięca kres krawtectws ° ' T d': KltOWSkO. Gdańska t> gospodynię omowego. Zgłoszenia d £ KINO CORSO| r -•i Darmo - na gwiazdkę! Tylko za 13 zL 8S f 1 metrów tylko za 2» - WszelMedrufcld jg Czy wiecie, ^ Zdaje się wam może, że zabawka służy dziecku tylko jako rozrywka — mylicie si^ jednak! dla was otaczający i wiat. laz. Kartuskiej Zabawka Jest dla dziecka tern, ■ Zabawka uczy dziecko my i leć. Zabawka wzbogaca iego świat uczuć. Zabawka uczy dziecko pracować, Zabawka wzbogaca Jego wyobraźnią. Chcecie dziecko rozweselić i nauczyć żyć, dajcie mu odpowiednia zabawkę, kturit zna'j4j»itcli- w olbrzymim wyborze ___ W KSIĘGARNI „GAZETY KARTUSKIEJ" & rr* ......11 11 1 ......mmmmm w KARTUZACH. Język reklam retro niekiedy jako żywo przypomina dzisiejsze techniki manipulacyjne, nieznające umiaru: Piękna nadaje - różowe, młode świeże oblicze, biała, aksamitna, miękka skóra i świeża cera. To wszystko nadaje tylko prawdziwe mydło liliowo - mleczne „Ergasta". Zważać na nazwę „Ergasta", gdyż są bezwartościowe naśladownictwa. Do nabycia wszędzie (GK 1926, R. V, Nr 26). Reklama powyższa i poniższa należą do tego „gatunku", który nie wskazuje konkretnego sklepu; jej celem jest nakłonienie potencjalnego klienta, w sposób iście bajeczny, do kupna określonego towaru: Ach! Jak mnie głowa boli! Nie należy jednak rozpaczać. Jakże szczęśliwym jest ten, kto ma Togal w domu. Przezorna Pani Domu kupuje stale tabletki Togal, gdyż wie dobrze, że ten środek jest dla niej, męża i dzieci potrzebny. Jak wiadomo Togal zapobiega nagromadzeniu się kwasu moczowego i dlatego też tabletki Togal leczą neuralgie, bóle nerwowe i głowy, reumatyzm, grypę i przeziębienia. Nieszkodliwe dla serca, żołądka i innych organów. Spróbujcie i przekonajcie się sami. Do nabycia we wszystkich aptekach. MOJ 2016/POMERANIA/17 Z DZIEJÓW POMORSKIEJ PRASY Pamiętaj to słowo: Togal (GK 1933, R. XII, Nr 21). Skądś nam znajomy ten język, nieprawdaż? Nachalna perswazja to nie jedyna cecha reklamy. Bywa, że język urzeka wytwornością godną najlepszych europejskich salonów handlowych: Szan. Publiczności Kartuz i okolicy podaję do łaskawej wiadomości, iż z dniem 26 bm. otwieram przy ul Jeziornej nr. 10 skład GAZETA KARTOS Licytacja przymusowa. allnoitłkl, egzekutor pow świeczki na groby w Dzień Zaduszny z ho loro w cml abażurami ira na składzie U Księgarnia , Gazety Kartuskie]", Kartuzy Sprzedaję tanio i w dogodnych ratach z mego rozparcelowanego majątku Rumia, pow. Morski resztę parcel budowlanych. ^ ą I majątku lub w Biurze parcelacyjncm przy < Zagórzu. z pow . p. Jai Reszt.p Sulęczyno Fr ' Alt kty Kło., PlaiectBO. pow. Gniew. (****»*»)( SiKKKKKttKM* • w Dostarczam w2qc M WEGIEL *! górnośląski 1-szej Jakości « 5 dla urzędów, rolnictwa i opalu drmowego, ^ g po cenie nadzwyczaj korzystnej, o czcm się ^ «1 możno przez zu/ądanie oferty pizekonać. « 3t Detalicznie dostarcz* m węgiel w katdej.M K Hołci, w tutejszej miejscowości .Ownie* U y z_dostawą w dom. ję 5 Wszelkiej irojej klienteli polecam bez- >4 X gtątnie icoją K flo wtitnia bjiłłe I Sulli — Kartuzy dzielę 25 bm. odbędz .Hotelu Cen akadetTija na czeSc Chrystusa Króla. Słowo wstępne (ks. proboszcz). Wiem (dziecko Marii). Przemowa (p. prof. Borcjko). Kantata na 4 gl. .Króluj nam ■ („Cecylja"). .Pokłon Lewitów" \ „„ceni,*, ilcy" f < 6. .Modlitwa 7. O akcji K; 8. Śpiew wspólny: .My Początek punktualnie o go ' • ' 'ny. jedn; paratji (p. L. Lniski). Licyt. dobrowolna Llcyt dobrowolna nitthi»ito! », ®ljr> hłttii.opy, wu-tr.k 11«> łtulfi) Sf4 V S. i *H-mlta >• niljfukle 1,20 mir. (FłłBtiim) mmio «*>»•»«■ Antoni P«trą«ow»kl, Kawaler lat 31, posiadający 150-raórgowe gospodarstwo, z fotogTafj'ą8 pros/ę skie- ziemi Ciyukt, H«pow«. Pokój umeblowany do wjyn»|ącła tfogod zajazdy, I Jui < dja/dy znajC Kartuzy. Akcja katolicka: "Emil Lniski,. * Szkoła gospodarstwa domowego i hotelarstwa dla dziewcząt fiiyu nowsze zdobycze techniczne na trwałe zagościły w Kartuzach: Radio Telefunken. Odbiorniki fonoplastyczne. Gwiazdka na długie lata. Nie na krótkotrwałą uciechę, ale na długie lata radości należy nabywać prezent gwiazdkowy. Takim ideałem daru gwiazdkowego są fonoplastyczne superheterodyny najwyższych klas Lord, Arystokrata, Magnat oraz odbiorniki Premier (GK 1936, R. XV, Nr 151). Najczęściej jednak reklamowano to, co służyło do codziennego, przyziemnego użytku, czyli artykuły żywnościowe (choć nie brakowało pośród nich i wiktuałów kolonialnych), np.: Hallo! Polecam: świeżo kiszoną kapustę, świeżo kiszone ogórki, prima Endlandzkie matjasy, codziennie świeże mleczarskie masło kg. po 1,35 zł. Nadszedł świeży transport winogron hiszpańskich po 1,10 za 1/2 kg., pomarańcze grappe palastyńskie itd. Jan Kreczkowski, Kartuzy, skład delikatesów, ul. Marszałka Piłsudskiego 19. Tel. 69 (GK 1934, R. XIII, Nr 117). Mieszkanie » Wfz/, P u y najęcia. Nieruchomość w Sierakowicach „ser majątku Bącz p. Kartuzy budynek masywny I stnlnlę z kamieni w bardzo dobrym stanie icr* /.li i 1«h. lub bez. Wpłata podług ugody, reszta na hipotekę " tiszą. Staakowikl „Gazetę Kartuską" z Kartuz na miesiąc listopad ; pobrać odemnie przez listowego przedpłatę znie 1,50 zł. ł 19 groszy pobory pocztowe. KKXXXXX)(XXXltXXX*XKK Już tylko tygodnie d.i.l., .... .,d terminu ciągnienia Wielkiej ' Loterj5 na lem J6-KO listopada 5-mleslączny Kurs yuycii i hrojd 50 cent -uchrj iytalej słomy Mak, J.ntrow.BI, Uwaga i pracownia cholewek Grzybno. W bn mbawa piiżegnala•. rekrutów odchodzących do wojfk» ohottcy jfk'Héj i.p" ' ' *""" obertyit*. Zebranie Polskich Osadników rentowych Rompskt, Prok. „V E S T A" Bank Wzajemnych Ubezpieczeń Tow. Wzaj. Ubezpieczeń od ognia i gradobicia w Poznaniu Grudziądz, Plac 23 Stycznia 10." Telefon S3. Ubezpieczenia: życie ogień wypadki nieszczęśliwe szyby odpowiedzialność cywilno prawna kradzieJ grad | i Nowo wydawnictwa kaszubski©: SI GRYF* ■ GRYF KASZUBSKI' mo2na nabyć t księgarni „Gazety Kartuskiej" Afi ki, I . Aptec i""" Śledzie ""i Emil Lniski, Kartuzy. r 'KARTY DO GRY ma na składzie Księgarnia Gazety Kartuskiej •MMMMawmtose' 0&KS:H5SKHsEKaSE; rzeźnicki i wyrobów mięsn. Zadaniem mojem będzie wszelkim wymaganiom Szan. Klienteli sprostać, przeto proszę o łaskawe poparcie. Henryk Kiciński (GK 1934, R. XIII, Nr 62). Kartuzy to nie jakaś tam prowincja! W wielu reklamach czuć powiew wielkiego świata, ot choćby tu: W niedzielę, dnia 19 września wystawiamy w naszych 4 oknach wystawowych najnowsze modele kapeluszy damskich je-sienno-zimowych. Dom Towarowy, telefon 72. Kartuzy, plac św. Brunona 2-3. Prosimy zwrócić uwagę na nasze okna wystawowe! (GK 1926, R. V, Nr 109). Również naj- KUPIĘ-SPRZEDAM Niejako na marginesie handlu hurtowego i detalicznego kwitł handel „prywatny". Słowo „margines" nie jest tu jednak precyzyjne, ponieważ szpalty prasowe pokazują, że ten segment gospodarki procentowo stanowił treść bodaj największej liczby zamieszczanych ogłoszeń. Oferowano Za Zarząd: Żnbt&łfci dosłownie wszystko. Teofil Socha z Prokowa wy-gospodarstwo stawia na sprzedaż całe gospodarstwo: 45 mórg z dobremi łąkami i torfem. Budynki masywne (GK 1923, R. II, Nr 48). Kreft z Kczewa ma na sprzedaż 1 maszynę do młócenia, 1 maszynę do sieczki i 1 kierat (Rosswerk) (GK 1924, R. III, Nr 9). Tematyka gospodarstwa wiejskiego w ogóle jest szeroko reprezentowana w naszych ogłoszeniach, przy czym ich język dziś wielu czytelnikom, zwłaszcza mieszczuchom, sprawiać może niemałe kłopoty: Mam na sprzedaż wysoko nośną kozę. Walerjan Hopa, Prokowskie Chrósty, p. Kartuzy (GK 1924, R. III, Nr 31). Albo: Sprzedam 60 kop suchych falgów od 2 - 3 cali i 40 kop suchych śpic razem lub w małych ilościach. Marczak, Stężyca (GK 1925, R. IV, Nr 68). Zdarzały się przecież komunikaty proste i lapidarne: Mam na sprzedaż prośną świnię. Anzelm Kobiela, gospodarz, Ręboszewo (GK 1925, R. IV, Nr 26). Można też znaleźć ogłoszenia „kulturalne", gdy rozpatrywać je pod kątem oferowanych przedmiotów: Okazyjnie sprzedam 22 tomy wyborowych dzieł Dumasa. Luksusowa oprawa. 7300 stron. Cena 25 zł. Adres wskaże „Gaz. Kartuska" (KG 1937, R. XVI, Nr 81). Niektóre z ogłoszeń brzmią osobliwie. Zacytowane poniżej należy przy tym do stosunkowo dużej grupy 18 / POMERANIA / MAJ 2016 Z DZIEJÓW POMORSKIEJ PRASY 91 ajpoczytniejsza gazeta jest anonsów dotyczących gruntów i majętności nieruchomych: Sprzedam jezioro koło szosy w dobrym położeniu niedaleko schroniska i obozu. Antoni Trowski, Borowo (GK 1937, R. XVI, Nr 41). Sama „Gazeta Kartuska" była podmiotem handlu i dystrybucji dóbr rozmaitych, z reguły jednak związanych z kulturą i religią: Wielebnemu Duchowieństwu polecamy obrazki do przyjęcia dzieci do I Komunji św. we wielu odmianach, barwne i jednokolorowe. Artystyczny wyrób polski. Ceny niskie. Księgarnia „Gazety Kaszubskiej" (GK 1925, R. IV, Nr 122). Gazeta rozprowadzała zresztą wiele różnych towarów, nie tylko druków okazyjnych czy medalików. W okresach przedświątecznych jej oferta imponowała asortymentem: Stosowne podarki gwiazdkowe we wielkiem wyborze: albumy do pocztówek, pamiętniki, teki do pisania listów, papier listowy w kasetkach i w teczkach, kałamarze [w cytatach zachowano oryginalną pisownię], podkładki na biuro, wieczne pióra, obrazy, torebki damskie, portfele, portmonetki, teki skórzane, papierośnice skórzane, plecaki, różne gry, książki powieściowe, skarbonki dla dzieci, drukareńki domowe, powieści i bajki dla dzieci i młodzieży, książki z obrazkami, różne obrazki dla dzieci do wycinania, szopki, skrzypce, mandoliny, futerały do skrzypiec i mandolin, pulpity do nut i t. d. poleca po niskich cenach Księgarnia „Gazety Kartuskiej" (GK1932, R. XI, Nr 153). Specyficzną formą obrotu towarowego były licytacje, wynikające z rozmaitych powodów. A licytowano nie tylko majątki czy inwentarz. Niekiedy bywało i tak: Licytacja przymusowa. Odbędzie się dnia 28 bm. o godz. 10 przed poł. Sprzedawać będę palto. Zbiórka na sołectwie Żukowo. Gleinert, woźny (GK 1931, R. X, Nr 115). ZATRUDNIĘ SIĘ-ZATRUDNIĘ W okresie międzywojennym, tak jak i dziś, trudno było o dobrze płatną, satysfakcjonującą pracę. Niełatwo też było znaleźć zaufanego, całkowicie lojalnego i uczciwego pracownika, a pracodawca często ryzykował, dając komuś zatrudnienie. Jednak trzeba było komuś zaufać, zwłaszcza gdy pojawiało się takie oto, tchnące profesjonalizmem, ogłoszenie: Gospodyni znająca się na pierwszorzędnej kuchni poszukuje posady na wieś jako samodzielna w domu pojedynczym (GK 1924, R. III, Nr 11). Zdarzały się ogłoszenia mniej szczegółowe, ale zawierające to, co najważniejsze: Tania krawczka domowa po- szukuje pracy. Adres wskaże Gazeta Kartuska (GK 1928, R. VII, Nr 114). Częściej spotyka się oferty pracy. I tak gospodarz J. Mówiński z Kartuz informował, że poszukuje młodszego człowieka do konia (GK 1924, R. III, Nr 14). Zdarzali się desperaci, nieliczący się z zawartością portfela (przepraszam, pugilaresu): Służąca porządna, może się za wysoką płacą zaraz zgłosić. Leonard Głowacki, Łapin pow. Kartuzy (GK 1924, R. III, Nr 70). Nie brak ogłoszeń lapidarnych, np.: 2 uczennice do nauczenia się ku-charstwa przyjmie zaraz Hotel „Kaszubski Dwór", Kartuzy, ul. Gdańska (GK 1925, R. IV, Nr 100). Teksty prozaiczne, rzeczowe, w rodzaju: Chłop z czterema za-ciężnikami potrzebny. Majątek Skrzeszewo, p. Sierakowice, pow. Kartuzy (GK no ponoiecie kartuskim " „Qaze\a ^Kartuska" dla lego ogłoszenia zamieszczane no „Qazecie ^Kartuskiej" przynoszą każdemu ogłaszajqcemu korzyści. 1935, R. XIV, Nr 27) występują zresztą najczęściej. Mimo rolniczego charakteru okolic Kartuz i w zasadzie przewagi ogłoszeń dotyczących zatrudnienia w tej sferze można było odnaleźć swą przyszłość także gdzie indziej: Zarząd Gminny w Sierakowicach, pow. kartuskiego przyjmie 2 praktykantów biurowych. Po trzymiesięcznej bezpłatnej pracy może być przyznane wynagrodzenie według umowy. Kandydaci posiadający ukończone co najmniej 7 klas szkoły powszechnej zgłoszą się w godzinach urzędowych do Zarządu Gminnego w Sierakowicach osobiście. Wójt Gminy Sierakowice Gronowski (GK 1936, R. XVI, Nr 66). Oferta pracy często zawierała, zwłaszcza w odniesieniu do płci pięknej, określony, a już wyżej zacytowany, warunek: Poszuk. zaraz porządn. panienki. Ignacy Jó-skowski, skład kolonjalny, plac św. Brunona nr 5 (GK 1932, R. XI, Nr 87), czy też: Gospodyni skromna na wieś pod dyspozycję pani potrzebna. Adres wskaże „Gaz. Kart." (GK 1935, R. XIV, Nr 102). Albo: Uczciwa i porządna dziewczyna zaraz potrzebna. Zgłoszenia do „Gaz. Kart." 1658 (GK 1937, R. XVI, Nr 150). Ogłoszenia oferujące zatrudnienie są kopalnią wiedzy na temat profesji, które na przestrzeni późniejszych dziesięcioleci zaniknęły, ot choćby: Potrzebny są od 1. go 4 1928 r. kołodziej z zaciągiem. Zgłoszenia przyjmuje W. Lniski, Dolna Brodnica (GK 1928, R. VII, Nr 7). 00K0NCZENIE W NASTĘPNYM NUMERZE MÓJ 2016 / POMERANIA /19 D O O a - żołnierz i wychowawca Po zaniechaniu na Kaszubach powstania kaszubska młodzież, która była przygotowywana do walki, masowo uczestniczyła w powstaniu wielkopolskim i wstępowała do tworzonego tam kaszubskiego pułku. Przybliżę losy jednego z tych młodych ludzi - por. Leona Kąkola, obrońcy Ojczyzny i zasłużonego pedagoga. SŁUŻBA WOJSKOWA Urodził się 19 września 1898 r. w Cieszeniu na Kaszubach. Jego rodzicami byli Józef i Weronika (z d. Brylowska). W 1917 r., jak wielu Polaków z zaboru pruskiego, został wcielony do pruskiej armii. Walczył na froncie francuskim pod Verdun i Laon. Podczas służby w garnizonie gdańskim ucieka z armii z zamiarem wzięcia udziału w powstaniu wielkopolskim. niu kaprala brał udział w bitwie pod Bobrujkami. Dowódca 5 kompanii kpt. Podwysocki tak pisał o swoim podwładnym: Kapral Kąkol Leon ewidencyjnie przynależny do 5 Komp. 66.p.p. pełnił służbę linjową podczas pobytu pułku w polu. Jest odważnym i energicznym żołnierzem. 17.IX.20 r. został ranny (w czasie bitwy o Kamień Królewski - przyp. MH) i odszedł do szpitala. Po powrocie pułku do garnizo- Staniszewo, Leon Kąkol z ojcem, kierownikiem szkoły. Fot. ze zbiorów M.H. Ucieczka się nie udaje, zostaje aresztowany przez Prusaków i osądzony przez gdański sąd wojskowy. Karę więzienia odbywa w gdańskim i grudziądzkim zakładzie karnym. Po wyjściu z więzienia 19 lutego 1920 roku przedostaje się na teren objęty powstaniem wielkopolskim i ochotniczo wstępuje do 66 Kaszubskiego Pułku Piechoty. W stop- nu kpr. Kąkol był wcielony do Komp. z powrotem, gdzie nienagannie spełniał swoje obowiązki. W marcu 21 r. był odkomenderowany na Kurs oświatowy w Grudziądzu. Żadnej złej opinii o Kpr. Kąkolu nie słyszałem. Po ukończeniu kursu w Grudziądzu został podoficerem oświatowym w swojej kompanii. I SŁUŻBA PEDAGOGICZNA Zwolnił się z wojska na własną prośbę 10 marca 1922 r., ponieważ chciał się poświęcić służbie w zawodzie nauczyciela. Napisał prośbę o zezwolenie na pracę w oświacie. Otrzymał stosowną zgodę pod warunkiem ukończenia kursów nauczycielskich. Pierwszą pracę w charakterze nauczyciela podjął w 1922 r. w szkole w Kobysewie, a następnie został skierowany do pracy w szkole w Staniszewie jako nauczyciel pomocniczy. Tam poznał przyszłą swoją żonę Anastazję z domu Bągorską. Był bardzo zdolnym samoukiem. W 1926 roku zdał I, natomiast w 1929 r. II egzamin nauczycielski w Seminarium Nauczycielskim w Toruniu. Wówczas otrzymał uprawnienia stałego nauczyciela polskich szkół powszechnych. Ale nie poprzestał na tym. Ukończył wyższe kursy nauczycielskie w Warszawie i Poznaniu. Z dniem 1 listopada 1926 r. rozpoczął pracę w szkole powszechnej w Grzybnie (k. Kartuz). W 1930 r. wstąpił do Związku Nauczycielstwa Polskiego. A w 1934 r. został członkiem Związku Strzeleckiego Oddział Kartuzy, gdzie był dowódcą kompanii. Za zasługi na polu wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego otrzymał 19 marca 1936 r. Srebrny Krzyż Zasługi. Został awansowany do stopnia podporucznika rezerwy z dniem 1 listopada 1929 r. W 1938 r. przenosi się do Gdyni i podejmuje pracę w Szkole Podstawowej nr 9. Rozkazem Ministra Spraw Wojskowych, Dziennik Rozkazów nr. 3/39 z dnia 19 marca 1939 r., otrzymuje stopień porucznika rezerwy. 20 / POMERANIA / MAJ 2016 ZASŁUŻENI DLA POMORZA OHM 1 Dziś zwyczajowa nazwa części Gdyni w okolicy skrzyżowania ulic Zielonej i płk. Dąbka (na granicy Obłuża i Oksywia). Przedwojenne osiedle robotnicze pracowników gdyńskiego portu. W planach Kwiatkowskiego miała się tam znajdować portowa składnica drewna. W 1939 roku wielu mieszkańców tego miejsca zostało rozstrzelanych i wywiezionych przez Niemców. W KAMPANII WRZEŚNIOWEJ IW NIEWOLI Po wybuchu wojny, nie posiadając karty mobilizacyjnej, starał się dotrzeć do macierzystej jednostki wojskowej, którą był 66 Kaszubski Pułk Piechoty. Jednakże szybko postępujące wojska niemieckie uniemożliwiają mu dotarcie do niej. A zatem 2 września 1939 r. zgłasza się do gdyńskiego punktu mobilizacyjnego. Otrzymał przydział do dowództwa Lądowej Obrony Wybrzeża. Zostaje oficerem łącznikowym pozostającym w bezpośredniej dyspozycji dowódcy Lądowej Obrony Wybrzeża płk. Stanisława Dąbka. Z narażeniem życia dostarczył płk. Pruszkowskiemu na gdyński Paged1 ostatni rozkaz od płk. Dąbka. Na polecenie pułkownika Dąbka bierze udział w ostatniej walce, w obronie Kępy Oksywskiej, jako jeden z 16 oficerów, którzy do końca wypełnili swój żołnierski obowiązek. Jest świadkiem śmierci i pochówku płk. Stanisława Dąbka (który za bohaterstwo został pośmiertnie awansowany do stopnia generała brygady). Po zakończeniu walk na Kępie Oksywskiej dostał się do niemieckiej niewoli. Jako jeniec wojenny przebywał w obozie Prenzlau-Oflag IIA i w Oflagu IID Gross Born, gdzie prowadził zajęcia dla żołnierzy m.in. z historii Polski i arytmetyki. Tu ukończył w dniu 2 września 1944 r. Wyższy Kurs Nauczycielski w ramach Studium Pe-dagogiczno-Społecznego pod kierunkiem prof. Stanisława Kwiatkowskiego, otrzymując uprawnienia, które po wojnie (3.05.1947 r.) zostały pozytywnie zweryfikowane. Brał udział w zarządzonym przez Niemców marszu jeńców w kierunku zachodnim. POWRÓT DO POLSKI I SŁUŻBY W SZKOLE Pod granicą niemiecko-holenderską został wyzwolony przez wojska amerykańskie. Dostał przydział do dywizji generała Stanisława Maczka. Jednak ze względu na zły stan zdrowia nie brał udziału w bezpośrednich walkach dywizji. Od czerwca 1945 r. do maja 1946 r. był organizatorem i kierownikiem szkoły dla polskich dzieci w Westrhau-derfehn. Prowadził, wraz z innymi żołnierzami o wykształceniu pedagogicznym, zajęcia edukacyjne dla dzieci, które zostały wyzwolone z niemieckich obozów koncentracyjnych i były przywiezione przez Niemców z powstania warszawskiego. W 1946 r. wrócił do kraju. Podejmuje pracę w Szkole Podstawowej nr 9 czący w wojnie z bolszewikami w 1920 r. był niewygodny dla władz komunistycznych. W wyniku zmian politycznych w latach 1956-1957 został przywrócony z dniem 1 stycznia 1957 r. na stanowisko kierownika Szkoły Podstawowej nr 2 w Gdyni, którym był do 1968 r. W okresie jego kierownictwa rozbudowano szkołę, zbudowano salę gimnastyczną i boisko szkolne. Oprócz pracy nauczycielskiej udzielał się społecznie. Pełnił funkcję kasjera w Związku Nauczycielstwa Kompania Strzelców w Kartuzach. Leon Kąkol jako dowódca z szablą. Fot. ze zbiorów M.H. w Gdyni. Od 1 maja 1950 r. pełni obowiązki kierownika Szkoły Podstawowej nr 2 przy ulicy Leśnej (obecnie Wolności) w Gdyni. Uczy też geografii. Jako kierownik poświęcił się całkowicie służbie szkole. Mając zacięcie społecznikowskie, nawiązał kontakt z Hutą Jedność w Siemianowicach Śląskich. W zamian za organizowanie na terenie szkoły corocznych kolonii letnich dla dzieci swoich pracowników, Huta pomagała w jej odnowieniu i rozbudowie. W 1954 r., z przyczyn politycznych, przestał być kierownikiem szkoły. Leon Kąkol jako żołnierz wal- Polskiego, działał również w Związku Bojowników o Wolność i Demokrację. Zmarł 24 lutego 1976 r. Jest pochowany na Cmentarzu Witomińskim w Gdyni. Za zasługi został uhonorowany między innymi medalem Polska Swemu Obrońcy oraz Srebrnym Krzyżem Zasługi. Uchwałą Rady Miasta Gdyni z dnia 28 kwietnia 2004 r. został patronem szkoły, w której był kierownikiem i dyrektorem. Natomiast Rada Miasta Gdyni uchwałą z 26 sierpnia 2009 r. nadała Jego imię jednej z ulic gdyńskiej dzielnicy Chwarzno-Wiczlino. MARIAN HIRSZ MÓJ 2016 / POMERANIA / 21 Mikô am&af fkwiô fu> -p omow ki W Winonie działają trzy uniwersytety. Do każdego uczęszcza po kilka tysięcy studentów. Uniwersytet Stanowy jest najstarszy, istnieje od przeszło 160 lat i ma najszerszy chyba profil kształcenia i najbardziej okazały kampus, Uniwersytet Świętej Maryi to niepaństwowa jednostka także kształcąca na wielu kierunkach, czyniąca to wszakże z obecnym w nazwie zapleczem światopoglądowym, wreszcie Południowo-wschodni Stanowy Uniwersytet Techniczny, który zgodnie z nazwą przygotowuje kadrę dla przemysłu wyższych technologii. Obecność tak silnych ośrodków akademickich w mieście, które wedle statystyki ma jedynie 30 tys. mieszkańców, może się wydawać nieprawdopodobne, ale świadczy o tym, że dobrą markę wypracować można również poza wielkimi centrami miejskimi. Daje to sygnał, że okolica nie musi jedynie żyć z rolnictwa i turystyki. JEDZ-UCZ SIĘ-ŻYJ! Pewnego dnia idziemy zobaczyć z bliska jeden z ośrodków akademickich -Uniwersytet Stanowy w Winonie. Zaproszono nas tutaj, gdyż miejscowe środowisko naukowe doskonale wie, skąd wywodzą się ich przodkowie i ma duży sentyment do Polski, Pomorza i Kaszub. Wita nas Carolyn O'Grady, uniwersytecki pełnomocnik ds. programów międzynarodowych i prowadzi nas po najważniejszych obiektach kampusu. Wyglądają imponująco: przestronne budynki wydziałów, dostojna zabudowa rektoratu, mensa z umoralniającym napisem nad salą: „Jedz - Ucz się - Żyj!", centrum odnowy biologicznej z profesjonalną sauną i masażami, uniwersytecki teatr, w którym odbywają się zajęcia z tańca, aktorstwa czy reżyserii. W foyer biblioteki, na połyskującej podłodze, miły akcent polski: „Nauka klejnot, nauka skarb. Tego nie wydrze nieprzyjaciel srogi. Nie spali ogień, nie zabierze woda". Ten polski napis jest częścią większej całości, kompozycji w kształcie róży wiatrów, na której widnieją różnojęzyczne sformułowania tej samej sentencji. Ma to oznaczać, że i kultura polska uczestniczyła w powstawaniu winońskiego środowiska, mając swój udział w wypracowaniu samoświadomości dzisiejszych Amerykanów. Niekoniecznie przekła- da się to na zasoby biblioteczne, w których czytelnik odnajdzie bardzo mało polskich książek. Carolyn kieruje nas na zajęcia z historii Europy Środkowej, które prowadzi dr Matt Lungerhausen. Zostajemy na nich przez godzinę i z przyjemnością patrzymy, jak solidnie, bez konieczności robienia pseudomedialne-go show realizowany jest wykład o latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku. Wykładowca nie musi naśladować Hitlera, przynosić na zajęcia książek z hakenkreuzem albo ubierać się w rubaszkę i częstować samogonem, aby zainteresować słuchaczy. Z kolei studenci nie żują gumy, nie piszą smsów i nie romansują... A zatem kolejny raz okazało się, że telewizja kłamie i amerykańskie uniwersytety nie wyglądają jak w filmach typu Zemsta frajerów czy Legalna blondynka. POKOJOWE PRZESŁANIE DLA WSZYSTKICH WINOŃCZYKÓW...? Później idziemy na spotkanie z rektorem Scottem Olsonem. Mamy dla niego obowiązkowe darënczi wyprodukowane przez Kaszëbszi króm i kilka pomysłów na przyszłość. Najpierw jednak trzeba odnaleźć budynek rektoratu, który... jako żywo przypomina dostojną pomorską architekturę ceglaną lat dwudziestych. W środku budynku dalej panują te lata, tyle że z tendencją do czasów propagandy lat trzydziestych. Oczywiście nie czyni tego sama architektura, a raczej wystrój wnętrza, który krytycznego uczestnika kultury europejskiej wprowadza w pewne zakłopotanie. Oto bowiem popatrzmy na freski zdobiące wejściowy hall: Po lewej stronie widzimy wielki profil Indianina wykonującego gest pozdrowienia, na który nachodzą obrazy rdzennych mieszkańców tej ziemi. Stają oni wobec „epokowego" wydarzenia, pojawia się bowiem wśród nich chrześcijański misjonarz przynoszący nową religię i nową cywilizację. W takiej sytuacji część z nich wciąż praktykuje dawne obyczaje, część wszakże słucha obcego. Lewa strona obrazu pokazuje tych zwracających się ku przeszłości, prawa tych, którzy spotykają się z pierwszymi osadnikami z Europy. Drugi fresk znajdujący się po prawej stronie schodów prowadzących do rektoratu opowiada ciąg dalszy historii regionu. Tym razem na planie pierwszym widnieje wielka twarz białego człowieka, kapitana parowca trzymającego w rękach ster. Pod nim znajduje się grupa białych kolonizatorów, pracujących w tartaku lub na roli, natomiast obok inna grupa robotników przenosi szyny linii kolejowej. Informacja jest tutaj prosta. Kolonizacja Ameryki Północnej przyniosła w puszczę i prymitywne społeczeństwo jakże wzniosłą 22 / POMERANIA / MAJ 2016 REPORTAŻ cywilizację i organizację... Ostatni spinający obydwie części fresku malunek znajduje się nad samymi drzwiami wejściowymi. Widać na nim dwie dłonie: indiańską i traperską łączące się w dotyku, na ten obraz zaś nałożony jest wizerunek mężczyzn przykrywanych do snu (?) przez Indiankę: przychodzącego z zewnętrz pioniera i odwiecznego mieszkańca tych ziem. Ma to być pokojowe przesłanie dla wszystkich winończyków...? Czy taki komunikat wizualny na pewno zadowala Indian? Raczej nie... Przecież oni nawet nie chcą być nazywani Indianami, gdyż to z pomyłki geograficzno-etnograficznej najeźdź-cy - Krzysztofa Kolumba - wywodzi się ich miano. Wolą, jak nazywa się ich własnymi określeniami: Wabasha czy Siuksami. Poza tym dlaczego mieliby się identyfikować z takim przedstawieniem ich reprezentanta, jak to uczynił James Frazer w rzeźbie ustawionej w pobliżu biblioteki uniwersyteckiej, która ma znamienny tytuł „Koniec szlaku" (The End of the Trail)? Przedstawia ona wyczerpanego Indianina siedzącego na zabiedzonym koniu. Człowiek i zwierzę wyrażają skrajne zmęczenie, ich ciała są zgarbione, niemal w ostatnim odruchu życia. Rzeźba tego typu wzbudza emocjonalną reakcję, lecz czy rzeczywiście jedynie smutek i współczucie dla jeźdźcy miałyby wypełniać całość estetycznego oraz ideowego przesłania rzeźby? Przecież na takie przedstawienie ich społeczności nie zgadzają się dzisiejsi Indianie, sądząc, że narzuca się im bierność, społeczną przegraną i marginalizację. Dziś nie w taki sposób czują się na współczesnym uniwersytecie... Oni sądzą, że freski na holu rektoratu czy rzeźba wśród atrakcji kampusu to zafałszowanie ich poczucia tożsamości. WYBIERAMY UŚMIECHY I RĘKĘ NA SERCU Z zadumy wyrywa głos sekretarki: rektor czeka. Jest z kim rozmawiać, gdyż to politolog, który w Polsce i na Pomorzu był już kilkakrotnie, więc i specyfika kulturowa Kaszub nie będzie dla niego nowością. Sama rozmo- -wmg s"k , BiERBKW HiEaryr Przy grobie Derdowskiego. Daniel Kalinowski i Adela Kuik-Kalinowska wa jest sympatyczna, choć nie dotyczy wprost spraw kaszubskich. Z perspektywy Winony kaszubszczyzna to bardziej kwestia korzeni rodzinnych, nie zaś problem akademicki czy społeczny. Trudno się temu dziwić, skoro rektor musi zadbać o wymianę studencko--naukową z Chinami czy Japonią, ale niekoniecznie z Polską. Wszystko rozumiemy. Życie nie toczy się jedynie wokół Kaszub i Pomorza... Znajdujemy więc wspólny temat w postaci chodzenia na koncerty rockowe. Mogę więc zaprosić rektora do mojej wioski -Strzelinka, w którym po sąsiedzku z Doliną Charlotty można spędzać Blanche Krbechek i Adela Kuik-Kalinowska czas na słuchaniu ultraamerykańskiej muzyki Carlosa Santany, Boba Dylana czy The Doors. Kiedy kilka dni później znowu się spotykamy z rektorem na uroczystej kolacji w restauracji, możemy wejść na wyższy poziom konwersacji i dowodzić wyższości Brucea Springsteena nad Lionelem Richim. Dyskusję przerywa nam restauracyjna kapela, która dowiedziawszy się, że na sali znajdują się Polacy, gra do kotleta Mazurka Dąbrowskiego. Trochę nas zaskakują... jak się zachować, skoro w dłoniach wino, a w ustach tutejsze smakołyki? Wybieramy uśmiechy i rękę na sercu... Uśmiechy są zresztą zdecydowanie najlepszym pozawerbalnym sposobem komunikacji w Winonie. Kiedy w ramach zacieśniania przyjaźni ka-szubsko-amerykańskiej poszliśmy do Urzędu Miasta, aby zobaczyć się z animatorami kultury, właśnie one były najważniejsze, aby przejść przez rozmowy o sytuacji społeczno-politycznej i przepytywanie, dlaczego w sensie politycznym przesuwamy się w Polsce na prawo. Później było już tylko lepiej, kiedy zaczęliśmy się zachwycać umieszczonymi na ścianach reprezentacyjnej sali obrad członków zarządu miasta kilkoma symbolami Polski i Kaszub. Poza nimi roztkliwiły nas wywieszki i proporce z Bytowa w municypalnym Heritage Room (Pokój dziedzictwa) oraz wspomnienia niektórych członków zarządu, że tylko raz w życiu nocowali w prawdziwym średniowiecznym zamku i było to właśnie w Bytowie. Takie osiągnięcie zapewnia im mir wśród innych winończyków, którzy też by chcieli spróbować kaszubskich atrakcji u tych słynnych Teutonów. PRZYJADĄ KIEDYŚ NATO POMORZE, ALE NAJPIERW... „Winona to nie cała Minnesota" -powiedziała Blanche Krbechek, amerykańska tłumaczka literatury kaszubskiej, aktywistka i folklorystka, kiedy opowiadaliśmy jej o wizycie w Urzędzie Miasta. „Musicie pojechać do Minneapolis, do mnie, aby zobaczyć trochę więcej". Więc wraz MÓJ 2016 / POMERANIA / 23 REPORTAŻ z nią pojechaliśmy. Najpierw do Saint Paul, na comiesięczne spotkanie jednego z oddziałów amerykańskiego towarzystwa genealogicznego. Adres znaliśmy, temat spotkania o pomorskiej emigracji także, lecz odnalezienie właściwej sali nie było już takie łatwe. Oto bowiem w jednym pomieszczeniu wielkiego budynku o wielu piętrach siedzieli znawcy przedmiotu opisywanego z niemieckiego punktu widzenia, w drugim miejscu innego piętra z perspektywy badań skandynawskich, w trzecim wreszcie natknęliśmy się na swoich, tzn. tych, którzy podkreślają, że są potomkami polsko-kaszubskich rodzin. Prowadzącym spotkanie był Joe Hughes, profesor kultury antycznej z uniwersytetu stanowego Missouri, ze swadą opowiadający o Kaszubach, szukający co pewien czas potwierdzenia podawanych informacji u Blanche lub u nas - żyjących, namacalnych przykładów Pomorzan i Kaszubów. Po jego wykładzie podchodzą słuchacze: „Naprawdę jesteście z Polski? Czy słyszeliście o..." i tutaj następował potok pytań o miejscowości, rodziny i wydarzenia, o których zgromadzeni na zebraniu czytali i słyszeli, lecz teraz chcieli od „tubylców" usłyszeć jakieś potwierdzenie: „A więc jak to jest z tą końcówką -ski? To naprawdę nie jest oznaka szlacheckiego nazwiska nadanego za czasów Sobieskiego?". Jak zapewniają, przyjadą kiedyś na to Pomorze, ale najpierw muszą przejść na emeryturę, zaliczyć wakacje na Hawajach i tygodniowy pobyt w kasynie w Las Vegas... Tylko czy tam na tych Kaszubach można wynająć jakiś samochód z automatyczną skrzynią biegów? KEEP SMILING AND GO TO THE GOD „Jutro do Kościoła" - zarządziła Blanche, przerywając naszą rozmowę o pomorskich drogach i samochodach. Tak też zrobiliśmy... w Minneapolis. Bazylika Świętej Maryi prezentuje się bardzo okazale, biały kamień jako budulec, wysokie nawy ze strzelistymi filarami, wielkie witraże, piękny ołtarz. Zaczyna się pieśń... i nagle ktoś 24 / POMERANIA / MAJ 2016 w pierwszym rzędzie wstaje i zaczyna wymachiwać w stronę wiernych rękami. Coś mówi, ale nic nie słychać. I jakoś specyficznie rusza dłońmi. To tłumaczka języka migowego, która objaśnia niesłyszącym treść pieśni. Potem pojawia się ksiądz sprawujący ofiarę, okadza ołtarz i mszał, wszędzie towarzyszą mu ministrantki ze świecami. Kapłan zostaje na środku prezbiterium, nastaje cisza... „Jak się macie? Piękną mamy niedzielę! Świetnie wyglądacie, kiedy tak stoicie całymi Bazylika Świętej Maryi w Minneapolis rodzinami w domu Bożym". Celebrans jest swobodny, przechadza się przed ołtarzem niczym na scenie. Spod ucha wystaje mu dyskretny pręcik z mikrofonem, gestykuluje zamaszyście, moduluje głos, wyraźnie zagaduje wiernych. Dopiero po chwili przechodzi z prywatnego tonu do zasadniczej mszy. Ta zaś jakże uroczysta i wystawna... Cały katolicyzm w pełnej krasie obrzędowości. Kadzidła, szpaler ministrantek i ministrantów, przenoszenie mszału, liturgia słowa prowadzona przez kobietę i mężczyznę, wszystko jakby mszę prowadził nie proboszcz parafii, lecz przynajmniej biskup. I wreszcie moment Komunii, do której wierni ruszyli gromadnie. Objęty podszeptami niewiadomego pochodzenia myślę: skąd taka łaska uświęcająca w amerykańskim kościele? Czyżby wszyscy mieli tak czyste serca, że niemal co do jednego przyjmują sakrament? Z zamyślenia wybija hasło kończące niedzielną mszę: „Keep smiling and go to the God". No tak, nawet tutaj nie można zwątpić w amerykański styl życia... DOTKNĄĆ DERDOWSKIEGO CHOĆ PRZEZ KAMIEŃ Po kilku dniach pobytu u Blanche, krótkim zwiedzaniu Minneapolis, ciepłej wizycie u Katarzyny Gawlik-Lu-iken wracamy do Winony. Do cichego miasteczka gdzieś nad Missisipi. Na koniec chcemy trafić do najcichszego miejsca okolicy... cmentarza miejskiego, aby dotknąć choć przez kamień Hieronima Derdowskiego. Skoro tylekroć mówimy o nim na Kaszubach, dlaczego nie spotkać go w Ameryce? Jego grób wygląda jak wiele innych tutaj. Jest zadbany, solidny, odświeżony, dobrze świadczy 0 tych, którzy go stawiali i którzy się nim opiekują. Derdowski do czegoś tu doszedł, budował firmę z entuzjazmu 1 pracowitości, zostawił prężne wydawnictwo prasowe z poważnymi udziałami. Po jego mogile to widać. Trochę gorzej mają się inne nagrobki, niektóre popękane, z glonami na powierzchni kamienia, z zardzewiałymi krzyżami. Na jednym z postumentów widać memento... z błędami literowymi, ale bezbłędne w odwzorowaniu prostoty: „Rodzicie kochany / nie płaczcie o mnie / ja nie jest umarła / tylko spie tutaj ja / niebiła wasza tylko / Boga samego on / mie kochał naile-piej / i wzioł mie do domu / swego". Dzień później odwozi nas z Winony na lotnisko do La Crosse wolonta-riuszka z uniwersytetu. Jest bardzo miła. Rozmawiamy o jej wyjeździe do słodkiej Francji, o wspólnych znajo-mych-buddystach z San Francisco i małym kraiku nad Bałtykiem. O tym ostatnim raczej nie słyszała... ale na pewno jest bardzo exciting... DANIEL KALINOWSKI Fot. ze zbiorów A. D. Kalinowskich WYDARZENIA LITERACKI BAL W TEATRZE Nad Gdańskiem noc cicho zapada, księżyc zagląda do bram, w taką noc na Dworze Artusa zasiada z gośćmi do stołu Jerzy Samp. To początek „Uwertury", piosenki otwierającej widowisko zatytułowane „Bohaterowie legend Jerzego Sampa", które 12 lutego br. można było obejrzeć w Gdańskim Teatrze Szekspirowskim. Przedstawienie zostało przygotowane przez uczniów i nauczycieli II Podstawowo-Gimnazjalnego Zespołu Szkół Społecznego Towarzystwa Oświatowego w Gdańsku i wystawione kilka dni przed pierwszą rocznicą śmierci prof. J. Sampa. Nie uczestniczyłam w tym wydarzeniu w GTS-ie, „Bohaterów legend Jerzego Sampa" poznałam dzięki płycie z zarejestrowanym widowiskiem. Po pierwszym obejrzeniu godzinnego nagrania poczułam podziw dla twórców przedstawienia, ogromne wrażenie wywarł na mnie jego rozmach, wielka liczba wykonawców (jak sądzę, ok. 120 osób), bardzo dobrze przemyślana scenografia i świetnie dobrane rekwizyty, wspaniała gra świateł, różnorodność kostiumów, z których część była zapewne i pracochłonna, i kosztowna, rozmaitość tematyczna (wśród postaci dostrzegłam m.in. Wikingów, Radunicę, św. Wojciecha, stolema, Dyla Sowizdrzała i Jana Heweliusza), a także muzyczna: od kompozycji nawiązujących do tzw. muzyki dawnej po rap. Spodobało mi się również to, że spektakl został obmyślony w taki sposób, by mogli w nim uczestniczyć uczniowie z wszystkich grup wiekowych. Oglądając nagranie po raz drugi, postanowiłam poszukać w nim kaszub- skich wątków. Poza postaciami z kaszubskich baśni, stolemem i Radunicą, motywy kaszubskie pojawiają się jeszcze trzykrotnie. Z ust narratora/Jerzego Sampa, siedzącego przy biurku przed maszyną do pisania, tyłem do widowni, pada deklaracja: „sercu memu najbliższy jest Gdańsk i Kaszuby". Następnie dowiadujemy się, że na Jarmark Dominikański „zewsząd zjadą tu Kaszubi". Słyszymy krzyk: „Nadchodzą Kaszubi!" i po chwili: „Më sa dzysó tu zebrelë, żebë so pógadac, potańcowac i pośpiewać..." w wykonaniu chóru. Widzimy też (oczywiście, cóż by innego?) tzw. wiązankę tańców kaszubskich żywiołowo zaprezentowaną przez młodych ludzi w kaszubskich strojach świetlicowych (trójka z nich „kieruje ruchem" to członkowie akademickiego zespołu Jantar). Trzecie, mocne wejście ma „kaszubska gospodyni" w fartuszku z kaszubskim haftem i z tłuczkiem w ręku, która podobno „rejwach w kuchni czyni", a na scenie co jakiś czas podrzuca imponujący sztuczny biust (sic!). Jej „tańcowi" towarzyszy pochód kuchcików i kucharek/kucharzy oraz piosenka, w której wymienia się kaszubskie dania: kuch, swońsczi chleb, pułki, klósczi, cytronszpajza, klopse i kotlete (zapisuję te słowa tak, jak są wymawiane), co to „zdrowsze są niż dieta". Dowiadujemy się też z piosenki, że „Na Kaszubach ludzie wiedzą, że turyści chętnie jedzą. W całym widowisku jest tylko jeszcze jeden podobny, kabaretowy i stereotypowy element, który nie budzi mojego zachwytu - w scenie, w której Wojtek, jeszcze niedawno kruk, a teraz małżonek ukochanej Róży, jest przez nią gderliwie nawoływany do powrotu do domu. Wykonawcy: soliści - gimnazjaliści z kl. Ila chór-uczniowie z różnych klas, w rolach zbiorowych uczniowie klas „a" (od 0 do 6), kl. la oraz lila i b gimnazjum, członkowie Zespołu Pieśni i Tańca UG Jantar oraz nauczyciele. Reżyseria, Bożena Ptak i Irena Sawicka, scenariusz i teksty piosenek: Bożena Ptak, opracowanie muzyczne i kompozycje: Kuba Zaleski, muzyka do „Na Kaszubach gospodyni": Marek Kuczyński, choreografia. Małgorzata Krzaczyńska, przygotowanie i prowadzenie chóru: Wacława Stoppa, scenografia, kostiumy: Bogna Tarnowska i Barbara Zaleska światła: Bogna Tarnowska Fragment przedstawienia można zobaczyć tu: https://www.youtube.com/watch?v=NFuQ7i-m5vbc&feature=player embedded Z wątków pozakaszubskich szczególnie mnie ujęły dwie sceny: taneczna bitwa przy użyciu kijów między Wikingami (Krzyżakami?) i gdańskimi mieszczanami przy akompaniamencie elektryzującej muzyki oraz piękny taniec i równie piękna pieśń, tak w warstwie tekstowej, jak muzycznej, „Swarożycu, bogu ognia". Urocze były też żabki z zerówki i mali rybacy... Ponieważ był to „spektakl szkolny", nie oceniam ani gry aktorskiej odtwórców głównych ról, ani zdolności wokalnych wykonawców. Skupiam się na tym, za co odpowiadają dorośli twórcy i realizatorzy przedstawienia. Po dwukrotnym obejrzeniu widowiska „Bohaterowie legend Jerzego Sampa" z przyjemnością obejrzę je kolejny raz, najchętniej tym razem na żywo. Może w którymś z gdańskich teatrów? „Dobra robota" wykonana przez zespół II STO w Gdańsku zasługuje na to, by ją docenić. BC MÓJ 2016 / POMERANIA / 25 MUZYKA rujana 2011 roku w bë-1 towsczim muzeum ödbë-JL ła sa finałowô konferen- cjo Festiwalu „Cassubia Cantat". Ten projekt je dzecka ti institucje, a w całoscë Jaromira Szroedera, latoségö dobiwcë Medalu Stole-ma, regionalistë-eksperimentatora w óbjimie téatrowö-muzycznym a muzealnika. Cwiardégö przestój -nika syganió do zdrzódłów. Östrégö procëmnika cmuleniô sa do ödbiércë kuńsztów1. Pödrechöwanié dotëchczasny historie (2009-2011) pódjimu (téż kön-ferencjowé referatë) nalazło sa w trzë-nôstim numrze rocznika Zôpadno-kaszëbsczégö Muzeum w Bëtowie „Nasze Pomorze". Czëtómë tam m.jin.: W tym miejscu w sposób szczególny podkreślić należy inicjatywę Muzeum Zachodnio-Kaszubskiego w Bytowie, które w roku 2009 wdrożyło projekt „Cassubia Cantat". Jego założeniem była m.in. digitalizacja kaszubskiej części Zbiorów Fonograficznych Instytutu Sztuki PAN, powstałych podczas (realizowanej w latach 40. i 50. XX w.) Akcji Zbierania Folkloru i wydanie płyty „Cassubia Incognito" z 98 najcenniejszymi zabytkami muzycznymi tam odnalezionymi. Kontynuację tego przedsięwzięcia stanowi Festiwal o tej samej nazwie, podczas którego na nowo interpretowane są utwory z płyty2. Re jestracja dokumentalna koncertu finałowego CASSUBIA CANTAT 2011 Dzysô mómë piać platk z nagra-nim pösobnëch edicjów festiwalu a nowé są w drodze. Co roku festiwalowe karna muszałë wëbrac pôra spiéwów z tëch 98 na piątce „Cassubia Incognita" i je pö swöjému wëkönac. Na zôczątku bëło to 5 sztëczków3. Chcemë przëzdrzec sa kąsk brza-dowi tegö pódjimu, jaczi utrwalony östôł na płatkach. Wôrt je zmerkac szpôrtoblëwé uzasadnienia juri, jaczé znankują pösobné protoköłë4. Chto göscył w Bëtowie? Jaczé lë-dowé dokôzczi nôchatni bëlë bróné przez uczastników festiwalu? Jakô muzyka powstała? Pierszi przezérk konkursowi Festiwalu „Cassubia Cantat" miôł môl öbczas Kaszëb-sczi Sobötë w Bëtowie, 19 czer- wińca 2010 roku5. Grand Prix trafiło tedë do karna Kapela Rodziny Drąż-kowskich6. Festiwal wëgrało karno The CDN7. Wëkönania dobiwców, jaczé nalézemë na piątce Cassubia Cantat 2011, jakô ostała zgłoszono do Folkowego Fonogramu roku 2011 w öbrëmim XV Festiwalu Pölsczégö Radia Nowô Tradicjô, to: Ewelina Brzezyńskó z karna Blue Folk - „Kole jezoreczka, köle bëstri wödë", The CDN - „Miała baba jedna krowa", Sarkazm - „Badze biéda, badze biéda"; Levino - „Ożenił sa wróbel z kawą", Ö co jidze - „Trina, Trina pój le sa", Mo-realless - „Dobrô tobaczka, co ją w rogu noszą". Wëkônania pöwarköwné na piątce (gósce festiwalu), to: Boris Malkovsky: „Rheinlander", „Czë jô bada sëna miała", „ „Wide, wide wita, dzeż të bëła?", „Köséder"; Olo Walicczi Kaszëbë: „Kaszëbskô polka", Hej jadą, jadą z tą panną młodą", „Pila, pila gąska na ogrodzę", „Hej, le, le pilczi dróżką!", „Hej, hej tak pón jedze po óbiedze". Płatka Cassubia Cantat 2011 bëła dodónô do muzealnego rocznika „Nasze Pomorze" z tego roku (nr 13). Płatka z zôpisa Festiwalu AD 2012, jaczi 1J. Szroeder, Uwagi na marginesie Festiwalu „Cassubia Cantat", „Nasze Pomorze". Rocznik Muzeum Zachodniokaszubskiego w Bytowie, nr 13, 2011, s. 250. 2 T. Fopke, Współczesna muzyka kaszubska a muzyka ludowa. Poszukiwania i inspiracje, „Nasze Pomorze". Rocznik Muzeum Zachodniokaszubskiego w Bytowie, nr 13,2011, s. 242. 3 http://www.bck-bytow.pl/aktualnosci/2010/casubia/regulamin.pdf, przestąp: 24.04.2016 r. 4 W 2011 juri postanowiło m.jin. nagrodzić za dystans, poczucie humoru i punkowski stosunek do muzyki kaszubskiej nagrodę w wysokości 400 zł zespół Morealless, dodatkowo nagradzając książką prof. Gerarda Labudy „Historia Kaszubów" z zaleceniem jej przestudiowania. 5 http://www.bytow.com.p1/kalendarium/104/n/414, przestąp 24.04.2016 r. 6 http://skladkolonialny.pl/, przestąp 24.04.2016 r. 7 http://www.bck-bytow.pl/aktualnoscil.php?nr=369, przestąp: 24.04.2016 r. 26 POMERANIA béł na pödwörzim bëtowsczégö zóm-ku 4 zélnika 2012 roku, mô na se 12 dokôzków. Kapela Rodziny Drążkowskieh, co ôsta wëprzédnionô przédną nôdgrodą Marszôłka Województwa Pómórsczé-gö za m.jin. pököra pódług tradicyjny muzyczny materie, wëkönała: „Köl Nowégö Miasta w jedny wsy", „Nie pówiadôjże przed ówczarczika" a „Spij, dzeckö, spij". Karno Levino z Labórga ostało achtnioné za m.jin. pasja i pöswiacenié w uprówianim kaszëb-sczi tradicje, a przédnik karna Fran-cëszk Okuń - za niespótikóny kuńszt graniô na diôbelsczich skrzëpicach. Zagrelë: „Czerwiono jem sała" i „Koza półkła jeża". Morealles östelë wëprzéd-niony m.jin. za sprawné wëz-wëskanié tradicyjny muzyczi w teró-czasny alternatiwny muzyce, a jegó nôleżnik Robert Kamińsczi - za órigi-nalné pódeńsce do spiéwaniô pö kaszëbsku. Wëkönelë: „Wezero wieczór sa biczczi gzałe', „Zaszło słuńce za las" a „Lecą gąsczi, lecą, przez las krzikająco". Karno Ö co jidze, chtërno zagrało „Czë jô bada sëna miała" a „O du liebe panna mein", juri nód-grodzëło za „humor i nietuzinkowe połączenie tradycji z muzyką popularną". Pósobnym karna fólkloristicz-nym, pó Levinie, bëła Ziemia Lęborska, jakô zrzesza muzykowanie z téa-tra, a jich nôleżniczka Izabela Hópa ósta achtnionô za tradicyjny ôrt mu-zykówaniô na skrzëpicach. Zaspiéwelë „Leżi bót köle wrót" i „Jô wejle jem ten Tóna Szmugała". Tego roku, 19 rujana, zarejestrowónëch ostało jaż 27 śpiewów! Je to nôbrzadniészô jak donëchczas edicjô festiwalu. Pója-wilë sa nowi artiscë. Pöwstôł snôżi, dwapłitowi album, dze nalézemë nw. dokazë. Strzecha -„Zelonô chöjina, pód nią korzenie", „Dobrô tobaczka, co ją w rogu noszą" a „Jidze chłopiec pó miedze'. Skład Kolonjalny (dôwniészô Kapela Rodzi- 8 J. Szroeder, op.cit., s. 256. MUZYKA ny Drążkowskich) wëkónôł: „Bulwë z mléka usztapóné", „A dzeż të bëła Dorotko, dze cnotko" a „Psë szczekają, młinka grają". Karno wëdało rok późni swoja płatka demo, na jaczi nalazło sa 11 dokôzków, jaczich powstanie zainspirowół jich udzél w festiwalu. Levino zaśpiewało dwa dokaże: „Tfu, jak jó sa urzasła" i „Czë jô bada sëna miała". Anto Kami Szuk wëkönełë: „Czerwiono jem sała", „Öd komina do komina padzy diabeł cepelina" a „Jidze chłopiec pó miedze". Damroka Kwidzyńskó sygnała pó: „Hej, jadą, jadą, z tą panną młodą", „A dzeż të, bëła Dorotko, dze cnotko" i „Hej, dzéwcza, dzéwcza, naucz sa robie". Kaszëbsczé Duo Artisticzné „We Dwa Konie" zabédowało: „Hej, sónkó, són-kó", „Koza półkła jeża" a „A të miłi tobaczniku". Ö co jidze, dobiwcowie ti edicje festiwalu, wëkónelë: „Hej la, la, pilczi dróżką" a „Szedł Pón Jezës prostą dróżką". Morealless z Roberta Ka-mińsczim nódgrodzonym za „niezy-kle urokliwą osobowość sceniczną" zagrelë: „A dzeż të bëła Dorotko, dze cnotko" i „Czedë jida z karczmę do-dóm". Hógo Boss za to: „Hej, jadą, jadą z tą panną młodą", „Hej, sónkó, sónkó" i „Czerwiono jem sała". Na fólkló-wą nóta zabrzëmiało karno Sztërë Kötë, co przërëchtowało: „Dzéwcza, dzéwcza, co të môsz?" „Nënka mie tu przesłała" i „W zelonym gaju lëstë podają". Ökróm dobiwcë - Ö co jidze -wszëtczé karna dostałë równą drëgą nôdgroda, pó 200 zł. Festiwal béł 4 rujana. 15 wëkönaniów a piac karnów, w tim jedno nowé - Monsi-gniore Porcellio, jaczé zabédowało: „Öd komina do komina padzy diabeł cepelina", „Czerwioné górë, zeloné lasë" a „Hej, dzéwcza, dzéwcza, naucz sa robie". Przędnym dobiwcą festiwalu (2500 zł) bëło karno Morealless. Wë-kónelë: „Psë szczekają, młinka grają", „Hej, sónkó, sónkó" i „Hej, dzéwcza, dzéwcza, naucz sa robie". Drëdżi mól ikuraentalna koncertu finałowego festiwalu SEPiS®^ Rejestracja CAS5UBIA -rCANTAT pejestrocjo Rejestracja dokumentalna koncertu finałowego festiwalu CA5SUBIA ĆANTAT 2015 POMERANIA 27 MUZYKA /WAŻNE DATY Donëchczasny öbsądzëcele Cassubia Cantat w Bëtowie to (zgodno z proto-kóła): Leszek Kułakowski (2010,2011), Dawid Martin (3010,2012),Tomasz Stroynowski (2010), Aleksandra Kucharska-Szefler (2011), Jaromir Szroeder (2011,2012), Teresa Treder (2012), Macej Rychły (2013), Mateusz Rychły (2013), Robert Jaworski (2012,2013,2014), Grzegorz Nawrocki (2014,2015), Lawrence Okey Ugwu (2014), Justyna Jary (2015), Mariusz Bronk (2015). Dobrzińce Festiwalu: Urząd Marszôłköwsczi we Gduńsku, Gmina Bëtowö, Starostwo Powiatowe w Bëtowie. Organizator: Zôpadnokaszëbsczé Muzeum w Bëtowie, téż przë wspiarcym Bëtowsczégö Centrum Kulturë. zajało Ö co jidze. Zaspiéwelë: „Chłopi seką żëto", „Zaszło słunuszkó za las" i „Na Głodówku riczum wirdum". Wëprzédnienia trafiłë téż do Dam-roczi Kwidzyńsczi („Czë jô bada sëna miała", „Ożenił jô sa" i „Dzéwcza, dzéwcza, co të môsz?"), Roberta Ka-mińsczegó z Morealless a Tomasza Drążkówsczégó ze Składu Kolonialnego („Köle Szëbina trzeszczi leszczi-na", „Pila, pila gąska na ogrodzę" a „Na Głodówku riczum wirdum"). 12 dokôzków na piątce. 'The CDN: „Czë jô bada sëna miała", „Szedł Pón Jezës prostą dróżką" i „Dzysô wieselé, witro précz musza". Levino: „Gasy ud, miał-czi brót", „Trzeszczała leszczinka" „Nënka mie tu przesłała". Ö co jidze: „Éwa pierze na jezorze", „Gasy ud, miałczi brót", „Jô wejle jem ten Tóna Szmugała". Skład Kolonjalny: „A të miłi tobaczniku", „Wszëtkô möja nó- dzeja w ti torbie skórzany" a „Hej, sónkó, sónkó" Nôdgrodzoné óstałë wszëtczé karna, a pierszi mól dostało Ö co jidze. Widzec je, że Festiwal „Cassubia Cantat" mó karno swójich wiérnëch przestojników, jaczi co roku ódpó-wiódają na róczba Jaromira Szroedera i przejeżdżają do Bëtowa, cobë zmie-rzëc sa na nowo ze stôrima spiéwka-ma zarejestrowónyma na Kaszëbach öbczas akcje zbiéraniô folkloru. Jaczé dokôzczi nôchatni wëbiérają? Wëz-drzi na to, że są to: „Czë jô bada sëna miała", jaczé 7 lepińca 1951 roku zaśpiewała w Strzelnie Ötilia Tocka (ur. 1881) a „Hej, sónkó, sónkó" nagróné tego samégó dnia przez Zofia Ceyno-wa (ur. 1930) z Pôłczëna. To béł wiera dobri dzeń na nagrania. Na pófestiwalowëch płatkach arti-scë grają w różnëch zortach: folklor, folk, letczi pop, alternatiwnó muzyka, téż punk, a jazz8. Brzód bëtowsczégó festiwalu je stolëmny a badze jesz wikszi, bó niedługo wińdze przëszë-köwónô ju piakno dżezowó płatka Dominika Stricharsczégö pt. Czôczkô. T0MÔSZ FÓPKA SPROSTOWANIE W kwietniowym numerze „Pomeranii" w artykule „Płyń po morzach i oceanach..." pojawiły się następujące błędy: • Na s. 48 błędnie podaliśmy, że prawnucz- ka Marii Konopnickiej Joanna nosi nazwisko Konopnicka. • Na s. 50 powinno być: „Bardzo dużo zawdzięczamy Małgosi i Tomkowi Grusz-kowskim" (a nie: Gruszczewskim). • Poza tym wystawa w Gdyni na Darze Pomorza ostatecznie nie zostanie udostępniona w 2016 r. Organizatorzy starają się ją przygotować na rok 2017. Za wszystkie pomyłki przepraszamy. • DZIAŁO SIĘ W MAJU • DZIAŁO SIĘ W MAJU • DZIAŁO SIĘ W MAJU • 11 V1926 - w Rumi-Zagórzu powstał pierwszy na Pomorzu Uniwersytet Ludowy. Jego działalność trwała zaledwie 3 lata. W1938 r. został reaktywowany w Bol-szewie. 11 V 1996 - Państwowy Dom Opieki Społecznej w Wysokiej k. Tucholi otrzymał imię Leona i Marii Jan-ta-Połczyńskich. 13 V 1996 - od tego dnia zaczęły obowiązywać nowe zasady pisowni kaszubskiej. Na spotkaniu zorganizowanym przez zespół ds. oświaty ZG ZKP w Domu Kaszubskim w Gdańsku osiągnięto kompromis w sprawie pisowni kaszubskiej. W spotkaniu wzięli udział również przedstawiciele środowisk nauczycielskich, twórczych, naukowych i mass mediów. 15 V 1996 - w Rumi odbyła się uroczystość zakończenia I Ogólnopolskiego Konkursu Prozatorskiego im. Jana Drzeżdżona, zainicjowanego przez red. Aleksandrę Zdrojewską z„NaszegoTygodnika - Gryfa Wejherowskiego" i dyrektora Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie Bogusława Brezę. 16 V1886-w Czarnowie k. Brus urodził się Jan Karnowski, filomata pomorski, założyciel Koła Kaszubolo-gów w Seminarium Duchownym w Pelplinie (1908), powstaniec wielkopolski, sędzia, jeden z ideologów Towarzystwa Młodokaszubów, pisarz i historyk regionu, nazywany „sumieniem regionalizmu kaszubskiego". Zmarł 3 października 1939 w szpitalu w Wyrzysku. Po- chowano go najpierw w Krostkowie, a w 1947 przeniesiono jego prochy na cmentarz parafialny w Brusach. • 24 V1686 - w Gdańsku urodził się Gabriel Daniel Fahrenheit, fizyk światowej sławy, twórca termometru. Skala Fahrenheita rozpowszechniła się w krajach anglosaskich i do tej pory jest tam stosowana. Zmarł 16 września 1736 w Holandii. • 29 V1966 - w Wejherowie zorganizowano I Festiwal Pieśni o Morzu. • 31V1936 - we wsi Rąb (gm. Przodkowo) urodził się Henryk Hewelt, gawędziarz kaszubski, artysta rzeźbiarz i poeta, współtwórca wydawnictwa „Szos". Zmarł 7 lipca 1995 w Gdyni-Redłowie. Został pochowany na cmentarzu parafialnym w Gdyni-Wielkim Kacku. Źródło: Feliks Sikora, Kalendarium kaszubsko-pomorskie 28 / POMERANIA / MAJ 2016 z KOCiEWiA mm ZDZIWIENIA I ZACHWYTY Kiedyś na Kociewiu mówiono: czyś ty nie stónd..., gdy ktoś odróżniał się niewiedzą, zachowaniem lub się czemuś dziwił. Jak je stónd, to musi wiedzieć. I wystarczy powiedzieć jo\ Małe, przyswojone słowo, a tyle znaczy... stało się wyróżnikiem tożsamości regionalnej. Mój ojciec bardzo by się zdziwił, gdyby się dowiedział, że właśnie ten wyraz, którego nas oduczał, by nie było kłopotów w szkole, teraz staje się hołubiony i nie można się wstydzić jego użycia. Ważne, by przełączanie kodów językowych było świadome. Nie pierwszy raz przywołuję Niemenowe „dziwny jest ten świat". Zdziwienie jako reakcja na fragment rzeczywistości nie jest jednoznaczne. Może denerwować, może poruszyć i zachęcić do poznania obiektu zdziwienia. Jest dobre, gdy zmienia się w pozytywną emocję. Uważam, że nie tylko dzieci mają prawo do zdziwień. Niezwykłe, niecodzienne wpisujemy w pamięć, wspominamy. Podobają mi się pomysły typu „księga zdziwień". Może też „księga zachwytów"... Swojej jeszcze nie prowadzę, choć już wiele razy o tym myślałam. Ostatnio bardzo pozytywnie zdziwił mnie śp. ks. Jan Kaczkowski. Pewnie wielu też, - 0 czym świadczy reakcja na jego odejście. Dobrze, że też ludzi całkiem młodych, których posądzamy o interesowanie się tylko światem wirtualnym. W naszej rodzinie wielu z dobrej woli czyta jego książki (w formie wywiadów), wraca do audycji telewizyjnych, śledzi wpisy w internecie. Niezwykły człowiek, mimo poważnej choroby niosący światło. Na okładce jednej z książek napisano: „Miliony Polaków _ pokochały go za wyrozumiałość dla słabości człowieka, wierność sobie, błyskotliwe poczucie humoru i determinację w walce ze śmiertelną chorobą". Trudno tym słowom zaprzeczyć. Pamiętam, że już wspominałam o jego ocenie wstrzemięźliwej postawy Kaszubów dotyczącej wyrażania uczuć. Trochę szkoda, ale tak oszczędni bywają ludzie północy... właściwie Kociewiacy też. Wracając do wspomnianych książek, dużo w nich mądrości z zakresu bioetyki i naszych codziennych zmagań. Trzeba się modlić, by więcej było takich księży. Ostatnio na uroczystym spotkaniu rodzinnym miałam okazję przytoczyć słowa ks. Jana, które mogą być mottem dla wielu z nas: „Grunt to twardo stąpać po ziemi, nie przestając patrzeć w niebo. Zamiast ciągle na coś czekać - zacznij żyć, właśnie dziś. Jest o wiele później, niż ci się wydaje". Już nauczyłam się tych zdań na pamięć 1 będę je sobie powtarzać, dodając, że tyle jest zachwy- cającej i różnorodnej rzeczywistości na naszej ziemi. Też w regionalnej przestrzeni. No i w niebo często spoglądać, przecież mamy dążyć do „tego, co w górze"... I trzeba się śpieszyć kochać, by nie było za późno. Taki kochany ksiądz, jeszcze długo będzie nas zadziwiać swoją otwartością i spojrzeniem na świat. Zwiększa się w naszej pomorskiej przestrzeni zastęp osób, które szczerze podziwiam. Na przykład Hubert Pobłocki. Stworzył i przez wiele lat prowadził Trójmiejski Klub Kociewiaków. Wspaniałe dzieło. Wybitny regiona- „Grunt to twardo stąpać po ziemi, nie przestając patrzeć w niebo. Zamiast ciągle na coś czekać -zacznij żyć, właśnie dziś. Jest o wiele później, niż ci się wydaje" (ks. J. Kaczkowski). lista, który teraz zająć się musiał sprawami rodziny, ale jest szansa, że jego ważne dokonania będą miały kontynuację. Prowadzenie przejęli młodzi, którzy przygotowali referaty, promocję wydawnictw. Ktoś może się dziwić, że są jeszcze tacy, którym nie jest wszystko jedno. Niekiedy młodzi zadziwiają mnie mniej pozytywnie, jeśli na przykład upowszechniają modę na prostactwo, brzydotę, bylejakość. Pomyślałam tak na widok ładnej dziewczyny, która „dla szpanu" założyła podarte portki, czyli dżinsy specjalnie podziurawione. W dziurawych spodniach nawet do pracy w polu nie wypadało się wybierać... Starsi ludzie powiedzieliby: Od czego jest na-rzóndko, czyli mniejsze dziury się ceruje, duże trzeba załatać. Porzóndny człowiek nie może wyglóndać jok łachudro. Żeby dziury były do pucu - jak tu się nie dziwić... MARIA PAJĄKOWSKA-KENSIK REKLAMA 2 [ pomerania.kaszuby ■ H2 REKLAMA MÓJ 2016 / POMERANIA / 29 Pamiętne dni BISMANN to nie Bismarck Kreft z Brudzewa obsługiwał bibliotekę Towarzystwa Czytelni Ludowych i działał aktywnie w puckim Towarzystwie Ludowym. Niemcom to się nie podobało. Zaczęli go inwigilować. Robotę mieli ułatwioną, Kreft bowiem miał sąsiada Niemca, który śledził jego ruchy. Gdy pewnego dnia Kreft wrócił z wycieczki odbytej do Torunia, gdzie brał udział w zebraniu bibliotekarzy TCL, to sąsiad ten przyszedł do niego, by go pod pozorem prośby o odstąpienie mu pod zasiew pewnego gatunku fasoli, zwanej polską, indagować o ten zjazd i jego sprawy. Między nimi, jak Kreft mi powiedział, wywiązała się następująca rozmowa: - Sąsódku - przëdôj mie doch pôra bónków, tëch pólsczich, z Torunia - zaczął swoją chytrą prze-szpiegę tamten. - Żódnëch pólsczich bónków ni móm - odpowiedział gospodarz. - Të doch béł w Toruniu ë cos ta dobrego chapsnął. - A béł jem, béł, ale jo ta nic nie chapsnął. Cëż të? - Wiém, wiém, że ta wa omówią wôżné sprawë; jinaczi të bë ta nie jachół, Toruń dalek. - Hm, hm, ó bibliotekach rol-nëch më gôdalë. Rolnice muszą wicy czëtac, uczëc sa dobri góspó-darczi. - A ta polsko gospodarka lepszo? - Lepszo. Ale cëż ce to óbchódzy. Waji niemiecką chwólita, że lepszo. - Chtëż ta z tobą béł jesz, kó le z naszich wspólnëch znajomków? - A cëż to ce óbchódzy? - Wiém, wiém, że mota swoje tajemnice; jo jem niszrëch [czeka-wi], wszëtkó, co dokoła, mie inte-resëje, a mést, ce, sąsódze téż, wic so móżema to ë no pówiedzec, chóc të katolëk, a jó lëter, możemy żëc ze sobą we zgodzę. - Të mie szpiegujesz ë falszëwé donosë slesz do Landratsamtë, wic jak jó móga z tobą bëc na jedno. Teraz tamten się żachnął, podniósł głos: - Co të pleszczesz, falszëwé dono-së? Jó? Oni sami wiedzą, co robisz, co robie zamiérzôsz, że wëszczérzôsz sa z dobiwanió naszich nieprzëjace-lów, a to doch fejn nie je. - Tak cos? W mójim budinku mie pasérëje - miał powiedzieć Kreft. To pewne, że chwycił intruza za kołnierz i go wyrzucił za drzwi. Mógł to zrobić z łatwością, bo mierzył metr i dziewięćdziesiąt centymetrów wysokości i był barczysty. Wszystkich przerastał głową, gdy kroczył w puckiej procesji. Niemiecki pułkownik Hannemann podziwiał jego budowę, mówiąc: „Was ist das fiir ein stabiler Kerl der Brust-dauer Kreft" [Cóż to za krzepki chłop z tego pieczystego Krefta]. Szpieg się pozbierał, łypnął złowrogo oczyma i ruszył co rychlej do swojej chałupy. Kreft czuł, że z tego incydentu nic dobrego nie wyniknie, i zawczasu poczynił pewne porządki, tak w bibliotece, jak i w swym gospodarstwie. I się nie mylił, bo za 30 / POMERANIA / MAJ 2016 WSPOMNIENIA/GADKI RÓZALIJI kilka dni wjechał w jego podwórze na siwku i z szablą u boku, przystrojony wysoką „pikielhaubą" sam wachmistrz puckiej żandarmerii. - Halo! Kreft - zawołał głośno (naturalnie po niemiecku) - rewizja, gruntowna! Nakaz pana starosty, a więc spokojnie i na miejscu... - Proszę, jeśli tak władza każe, widocznie ktoś coś na mnie nakłamał. Rozpoczął więc żandarm swoją niemiłą robotę. Prowadził ją bowiem bez przekonania o prawdziwości posądzeń. Przeglądał bacznie wykazy książek, porównywał ich tytuły z indeksem książek zakazanych przez władze państwowe, zerknął i w wykaz czytelników. - Innych książek nie macie? - O co chodzi? Inne książki mam, ale własne, do nabożeństwa, to też książki polskie. - O te nie chodzi, mówią, że macie książki podburzające przeciw porządkowi w Rzeszy, przeciw Cesarzowi. - To fałsz, książek takich nie mam, proszę szukać. - Mówią, że macie broń; proszę ją wydać, a wystąpię o łagodny wy- miar kary. Tam pod lasem, na waszym polu słyszano strzały; dajcie tę flintę albo giwerę, bo będzie źle. - Pod lasem inni strzelają, ci, co mają pozwolenie na broń, co dzierżawią polowanie wiejskie. Ja broni nie mam, bo po co. Polowania nie dzierżawię, pozwolenia na broń bym w ogóle nie dostał. Żandarm wstał i zaczął niby przeszukiwać rzeczy i kąty, w domu, oborze i stodole. Wiedział, że choćby Kreft broń miał, to ją tak ukrył, że sam diabeł by jej nie znalazł. W końcu ten stróż politycznego porządku w powiecie machnął ręką i rzekł: - No tak, znowuś czysty, ale jednak cię, bratku mam. Kreft zrobił duże oczy: - Co to znaczy „mam", panie Wachtmeister? - O, tam wasz pies - wskazał na leżącego opodal stodoły psa. - Tego psa nazywacie ku poniżeniu wielkiego człowieka Rzeszy Bismarckiem! Czy tak jest? Powiedzcie, jak go nazywacie, ha! - My go nazywamy po polsku Kęszny, ale wy zakazujecie po polsku wołać i nawet rozmawiać. Nie wolno nam na publicznych miej- scach, a więc i na drogach używać naszej mowy, więc tam wołamy go po niemiecku, przetłumaczywszy słowo polskie „Kęszny" na słowo niemieckie „Bismann". Żandarm słuchał i rozważał ten wywód, szeptał: „Kęszny - Bismann - stimmt". - Proszę mi tego psa przywołać, ale głosem wyraźnym i donośnym. Kreft już od początku rewizji widział owego wścibskiego sąsiada, jak stał na swoim podwórzu wlepiony w obejście Krefta i czekał na rozprawienie się żandarma z tym, który go za drzwi wyrzucił, toteż aż za mocno zaakcentował imię psa. Jego słowa „Bismann, pój tu" - tamten słyszał tak wyraźnie, jak i indagujący o to imię żandarm, więc spuścił głowę i się schował do chałupy; przecież miarkował nici ze swojego donosu. - Na ja - na to wszystko stróż porządku. - Bismann ist doch nicht Bismarck. Donnerwetter! - zaklął, wskoczył na konia i odjechał. JÓZEF CEYNOWA MATKA Chocbiś przeszed śłat dokoła, nalaz syrcu łuśmniych rzadki, nicht zastómpjyć Ci niy zdoła łukochani Twoji Matki! Nicht tak dobrze nie zrozumni, nie łukoji Cia wew rozterce, jako Łóna jedna potrafsi swygo Dziecka łodczuć syrce! Wjanc dopókónd Matka żije, pókónd słodko zez Tobó gwarzi, niech Twe syrce dló ni bjije ji mniyłośció niech Jó darzi!!! PS Tego wjyrsza nauczyła nas nasza Matuś. Miśla, że wjera jak była gzub, to gadała go we szkole na Śłanto Matki. Tera mi pó ni szlabru-jim jak zez ti zderti płiti! Mniarkuj-ta tedi, czi bi sia Wóm nie nadał, ji tedi zrobjim gyszeft, cobi nie był zginianti! Ja bi byłóm rada, że go przeszmuglowałóm, jak za Mniam-ca szpek! Mniamci, to wej wiedzieli, co je dobre, na niy? Ja móm wew mojych papsiyrach dużi rejwach, ale może nańda esz-cze jedan pjankności stich, jak ga-dajó Ruskę, pt. „Pożegnanie", ji go Wóm wew nadgroda napjisza! Tedi obaczita, jak bandzieta riczyć (czit.: płakać) ji sznoptucham „bzi" łop-ciyrać. Mi żam zawdy przi tim wjy- rszu beczeli jak ty bestre łowce. Nó dóm łuż na pokój - jano pómnian-tajta na Dziań Matki nie zróbta łob-ciachu! Nie zabaczta ło kwjatusz-kach, słodkych całuskach, łuscis-kach ji co tam eszcze! Toć to wjele nie kosztuje, a dló Matusi równak łuciecha! Wjam to po sobje! Toć żam tyż je Matcziskam mojych dzieciów. Rózalija wjy, co gada - na niy? Zez Bogam! Obaczim, jak sia spjiszeta! ZYTAWEJER Tekst w gwarze kociewskiej w pisowni autorki POMERANIA 31 UCZBA Kaszëbsczé czarownice Czarownica wëmôwiónô z przëcëska na pierszą szlabiza to po polsku czarownica. Möże téż rzec: czarzbónka, czarzëcélka, czarzélnica, czarznica, czarzónka, czarucha, kutina, heksa, jadza, jaza, jiza, jadzëbaba, cota. Czarownice mieszkają we wsach czarownicczich (wsiach czarownic). Cwiczënk 1 Przeczëtôj gôdka i przełożë ja na pölsczi jazëk. Wëzwëskôj do te słowôrz kaszëbskö-pölsczi. (Przeczytaj rozmowę i przetłumacz ją na język polski. Wykorzystaj do tego słownik kaszub-sko-polski). - Czemuż të môsz czerwioną szléfka so urzeszoné? -Jô jada, leno nikömu ö tim nie gadôj, do Stajszewa, dze mieszkają czarownice. - Rozmieja, że na szléfa mô ce chrónic przed lëchim óka jaczi jadzë? -Jo. Tak pö prôwdze to jô w to nie wierzą, ale jak to gôdają Kaszëbi, cos w tim je. - Jô cë rzeka tak: të ni miej strachu. Dzysdnia naju kaszëb-sczé cotë ni mają taczi wiôldżi möcë jak przódë lat. - Czedës öne bëłë möcniészé? - Pewno! Öne rozmiałë latać, z purtkama gadać, zwie-rzatóm rozkazowac, môłé dzecątka zaczarzëc, lëdzóm a zwierzenie wszelejaczé chöroscë zadać. Terôczas öne nie są tak möcné... - Czemuż to? - Prosto temu, że lëdze öprzestelë w heksë wierzëc. - Eee, znaja taczich, co wierzą. - Jô téż wierzą. Wierzą, że są białczi, co rozmieją chłopa zaczarzëc. Jô jem sóm trafiony... -Trafiony przez czarzbónka? - Nié, przez moja białka. Prôwdac öna na miotle nie lôtô, ale pć> checzach na pludrë jo, z purtkama nie gôdô, ale naszkalowac jak diôcheł rozmieje. A jak zwierzatóm rozkazëje! Żebë të widzôł, jak nasz tószk ji słëchô. Jist-no jak naje dzôtczi. Te sedzą jak öczarzoné z szerok ôpen gabama, czedë öna jima bôjczi öpöwiôdô. A co do chörosców, to ona nie rozmieje jejich zadać, leno wëlékarzëc. - Wiém, wiém, na twoja je doktorką. -Jo, jô cë żecza, żebë të so téż taką czarzëcélka czedës nalôzł. - Në kö prawie jô wti sprawie do Stajszewa jada! - Le pamiatôj, że to të môsz zmienić sa w czarznika, bë na dzéwka öczarzëc! Cwiczënk 2 Przeczëtôj tekst i odpowiedz na pętania. (Przeczytaj tekst i odpowiedz na pytania). Czarownica möże gödzënama wzerac w słuńce, mô dzëwé, czerwioné öczë, a w oczach zamiast panienków kozła z rogama na głowie. Czarownica nosy czerwioné rakawice, czerwioné nogawice i czerwiony czitel. Na głowie pod czerwioną chustką nosy smól-nica, a na nogach wiôldżé körczi. Czarownica nie spi w łóżku jak jinszi lëdze, le na karze, wiedno do se gôdô i zbiérô zela pö cëzëch półach i miedzach. Czarownica potrafi w krowach mlékö zasëszëc, zniszczëc óbrodzôj na półach i łąkach, zapalëc miłosc w wëznobionëch sercach, wëwrócëc wózë z wieselim, uroczëc lëdzy i chowa, zadać diôbła, zasadzëc kołtun, unëkac dzeckó z klina matczi. Zrëchtowóné na spödlim B. Sychta, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, 1.1, s. 154. Jaką farwa lubią czarownice? Co czarownica nosy na nogach? Dze spi czarownica? Co lëchégó może zrobić czarownica? Cwiczënk 3 Przedolmaczë i zapisze po kaszëbsku pózwë môlów, ó jaczich sa gódało, że są wsama czarownic. (Przetłumacz i zapisz nazwy wsi, o których się mówiło, że są wsiami czarownic). Strzelno, Smolno, Wierzchucino, Chałupy, Wielki Kack, Pogórze, Karsin, Rekowo, Ramleje, Pierszczewo, Rębiechowo, Przodkowo, Staniszewo Cwiczënk 4 Słowó czarownica je dobrim póspódlim do pókóza-3 niô, że w kaszëbiznie przëzwak może bëc rëszny i swobodny. Na przëmiôr może on bëc: a) inicjalny (na pierszi szlabizë): cza - row - ni - ca (taczi przë-zwak je czasto użiwóny na pôłnim Kaszëb); b) kolumnowi/ szpaltowi (w stałim placu midzë szlabizą z przëzwaka a póczątköwą/nagłosową szlabizą; lëczba szlabizów sa zmieniwô, a przëzwak óstôwô w tim sarnim placu): cza-row-ni-ca cza - row - ni - ca - ma c) óksytoniczny (na óstatny szlabizë): cza - row - nic (tak na nordze Kaszëb) d) paroksytoniczny (na przedóstatny szlabizë): cza - row -ni-cą 32 / POMERANIA / MAJ 2016 KASZËBSCZI DLÔ WSZËTCZICH (Słowo czarownica jest dobrym przykładem no pokazanie, że w kaszubszczyźnie akcent może być ruchomy i swobodny. Na przykład może on być: a) inicjalny [na pierwszej sylabie - taki często jest używany na południu Kaszub]; b) kolumnowy/ szpaltowy [w stałym miejscu pomiędzy sylabą akcentowaną a początkową/nagłosową sylabą; liczba sylab się zmienia, a akcent zostaje w tym samym miejscu]; c) oksytoniczny [na ostatniej sylabie - tak na północy Kaszub]; d) paroksytoniczny [na przedostatniej sylabie]). Odmieni słowö kószik przez przëpôdczi i zaznaczę we wszëtczich jegö formach plac kolumnowego (szpaltowego) akcentowaniô. (Odmień słowo kószik przez przypadki i zaznacz we wszystkich jego formach miejsce akcentowania kolumnowego). Cwiczënk 5 Na nordze Kaszëb czasto stosëją akcent öksyto-vjy * niczny - na slédny szlabizë (ale nié we wszëtczich słowach). Nôleżą tuwö: a) dwaszlabizowé znanköwniczi, np. sëri, żôłti, bëlny; b) dwaszlabizowé przëczasniczi, np. piechti, wczorô; c) wëższé stąpienie przëczasnika, np. wëżi, blëżi; d) nieöznaczniczi tipu zawléc, przëwléc, zebléc; e) czasniczi w ternym czasu tipu grzëmi, dërżi; f) czasniczi uszłégö czasu tipu czëta, plëwa, pözwa; g) jistniczi tipu rolô, céniô; h) przëzwaköwe zestroje, np. z tobą, ze mną, do mie, do ce). (Na północy Kaszub często jest stosowany akcent oksytoniczny -na ostatniej sylabie [ale nie we wszystkich słowach]. Należą tu: a) dwusylabowe przymiotniki, np. sëri, żôłti, bëlny; b) dwusylabowe przysłówki, np. piechti, wczorô; c) stopnie wyższe przysłówka, np. wëżi, blëżi; d) bezokoliczniki typu zawléc, przëwléc, zebléc; e) czasowniki w czasie teraźniejszym typu grzëmi, dërżi; f) czasowniki czasu przeszłego typu czëta, plëwa, pözwa; g) rzeczowniki typu rolô, céniô; h) zestroje akcentowe, np. z tobą, ze mną, do mie, do ce). Cwiczënk 5 W pödónym teksce zaznaczę szlabizë, w jaczich na .<■' nordze bë wëstąpił oksytoniczny przëzwak. (W podanym tekście zaznacz sylaby, w których na północy wystąpiłby akcent oksytoniczny). Jida jô so wczorô piechti do Karwi. Je snôżé wiodro. Wnym czëja za mną wiôldżi rëmöt. Wëżi głowë, corôz blëżi nad-cygô czôrny blón. Do mie zbliżô sa chaja, ju grzëmi, że jaż zemia dërżi. Wszadze céniô, żôłté słunkö zdżina, bëlné wiodro odeszło. Wczorô bëło tak fejn, a tu wiater muszôł przëwléc deszczowe chmurë. Terô, mëszla, musza sa flot dostać do chëczi i zebléc mökré ruchna. Gwësno nipöcé cotë nadałë taczé niéwiodro. Cwiczënk 6 Niechtërne słowa w kaszëbiznie mögą bëc wëmô-i wióné baro podobno i czasa je tak, że leno przë-zwak zdradzywô, ö jaczé z nich jidze, np.: malëna (malina leśna) i malëna (truskawka); piszeta (piszecie) i piszëta (piszcie). (Niektóre słowa w kaszubszczyźnie wymawiane sa bardzo podobnie i tylko akcent zdradza, o którym z nich mowa...) Przełożë zdania na pölsczi jazëk. Zaznaczę w pöd-sztrëchniatëch słowach przëzwaczi. (Przełóż zdania na język polski. Zaznacz w podkreślonych słowach akcenty). Wczora më nazbrelë w lese ful zbón malënów. Witro badzemë zriwelë w pölu malënë. Co wa tam znôwu piszeta? Piszëta chutczi, bö zarôzka mdze kuńc uczbë. Cwiczënk 7 Öpöwiédz dzeje czarowniców z dôwnëch czasów. vjy * Jak sa do nich ödnôszëlë lëdze, jak je kôrelë, co bëło znankama czarzélstwa. (Opowiedz historię czarownic z dawnych czasów. Jak się ludzie do nich odnosili, w jaki sposób je karali, co było oznaką przynależności do czarownic). Cwiczënk 8 >> Zapisze familie słów do pödónëch niżi (zapisz -—- rodziny słów do wyrazów podanych niżej): czarzëc, latać. Cwiczënk 9 Öpiszë wëzdrzatk cotë (wedle swöjich wëöbrażeniów i z wëzwëskanim zebróny słowiznë i zwëskóny wiédzë). (Opisz wygląd czarownicy - według swoich wyobrażeń i z wykorzystaniem zebranego słownictwa i zdobytej wiedzy). chörosc - choroba jistno - tak samo ôpen - otwarte pludrë - plotki szléfka - wstążeczka urzeszëc-zawiązać zaczarzëc - zaczarować ROMAN DRZEŻDŻON, DANUTA PIOCH PHI w w w. Kaszubska Książka, pl zamówienia telefoniczne pod numerem 607904846 MÓJ 2016 / POMERANIA / 33 POMERANIA / MAJ 2016 GDAŃSK MNIEJ ZNANY KIEŁPINO GÓRNE To chyba najbardziej niemiejska część Gdańska. Odwiedzamy dziś Kiełpino Górne leżące przy południowej granicy miasta. ŚLADY PRZESZŁOŚCI Docieramy do niego ulicą Otomińską. Po drodze mijamy najnowszą inwestycję w tej okolicy, jaką jest Szpital Jednodniowy im. dr. Michała Pawlaka. Zbudowany przez Nadmorskie Centrum Medyczne, został otwarty w grudniu 2015 roku. Szpital upamiętnia postać wybitnego człowieka - chirurga dr. med. Michała Pawlaka, który zmarł w roku 2009. Zwiedzanie Kiełpina Górnego, które zachowało wiejski charakter, zaczynamy na ulicy Goplańskiej w miejscu jej przecięcia z ulicą Otomińską. Pierwsza wzmianka o Kiełpinie pochodzi z 1283 roku. W XIV wieku komtur gdański nadał 13 łanów ziemi Peterowi Litto-wi. W późniejszym czasie wieś miała różnych właścicieli. Byli wśród nich szlachcice. Pamiątką tego okresu jest pięknie wyremontowany przez obecnych właścicieli dwór z XVII wieku, który zobaczymy pod numerem Go-plańska 34. By do niego dotrzeć, musimy skręcić w boczną drogę za pętlą autobusową. Najsłynniejszym gdańszczaninem posiadającym nie tylko Kiełpino, ale i Sulmin, Otomin oraz Jasień był Karl Stanislaus von Gralath (wnuk burmistrza Daniela Gralatha, któremu Gdańsk zawdzięcza utworzenie Wielkiej Alei). Należał do Towarzystwa Przyrodniczego oraz loży masońskiej Eugenia. Jego ojcem chrzestnym był sam król Stanisław August Poniatowski. Gralath kupił kiełpiński majątek w 1822 roku i prawdopodobnie na jego polecenie dwór został przebudowany. Do dziś zachował się mansardowy dach z lukarnami, można też dostrzec założenie parkowe z końca XIX wieku. Od 1982 roku dwór jest w rękach prywatnych. STREFA SACRUM Wracając na główną drogę, dotrzemy do kościołów - są tutaj aż dwa. Pierwszy, mniejszy to zabytkowa świątynia zbudowana w 1926 roku przez Ewangelicki Kościół Unii Staropruskiej. Po II wojnie światowej katolicy przejęli i odbudowali zniszczony obiekt. W środku zobaczyć można ołtarz ze sceną chrztu Jezusa w rzece Jordan. Obecnie służy parafii tylko sporadycznie. Natomiast funkcję głównej świątyni przejął zbudowany w latach 2000-2005 kościół św. Jana Chrzciciela. Pod takim wezwaniem jest też parafia, działająca samo- dzielnie od 1994 roku. Obiekt zaprojektowali architekci Maria Żurek i Maciej Abramski. Kościół ma wieżę z trzema dzwonami. Na placu przy nowej plebanii zbudowanej w 2011 roku zobaczyć można pomnik Jana Pawła II. W Kiełpinie Górnym znajduje się także cmentarz. Jego historia sięga okresu przedwojennego, ale stare nagrobki zostały usunięte w latach 80. XX wieku. Cmentarz funkcjonuje od 1973 roku do dziś, choć odbywa się tu kilka pochówków rocznie. KASZUBSKI AKCENT Kiełpino Górne zostało włączone w granice administracyjne Gdańska w 1973 roku. Obecnie należy do dzielnicy Kokoszki. Nazwa wskazuje na umiejscowienie na wzgórzu, w przeciwieństwie do Kiełpinka usytuowanego w dolinie, po drugiej stronie obwodnicy. Teren położony jest na wysokości około 120 m n.p.m. To właśnie stąd wypływał Potok Siedlecki, jednak w latach 70. XX wieku zmieniono jego bieg. Mieszkańcy Kiełpina korzystali przez wieki z dobrodziejstw jeziora Jasień. Zostali jednak od niego oddzieleni przez budowę tzw. obwodnicy trójmiejskiej. Dziś zadowolić się muszą niewielkim stawkiem, który niestety jeszcze nie doczekał się zagospodarowania. Spacerując po osiedlu, warto zwrócić uwagę na nazwy ulic, ponieważ nawiązują do kaszubskich jezior -jest więc Charzykowska, Sudomska czy Wdzydzka. MARTA SZAGŻDOWICZ •^sssas. EDUKACYJNY DODÔWK DO „POMERANII", NR 5 (97), MÔJ 2016 Teréza r')elińihó Mcjajizba Cwiczënk 1 Podpisze öbrôzczi słowama pödónyma w tabelce. flórcëh jigrćw dlć nômméózich łóżkö, biórkö, laptop, lapa, ökno, ruchnowô szafa, pölëca z ksążkama, stółk, kösz z zabôwkama, wëscélôk NAJÔ UCZBA, NUMER 5 (97), DODÔWK D0„PÖMERANII" Cwiczënk 2 Jaczé rzeczë môsz w swöji jizbie? Wëbierzë pasowné słowa z tabelczi i wpiszë je do diagramu. moja jizba łapa, wadka, köło, wëscélôk, ökno, grzib, łóżkö, ruchnowô szafa, öbrôz, zdrzélnik, pölëca z ksążkama, lodownica Cwiczënk 3 Rozwiąże krziżną tagódka i zapisze hasło. Miesąc, w jaczim katolëcë chodzą na nóbożeństwa do przëdrożnëch kaplëczków. Odrôbiôsz przë nim domôcé prôce. Wiészôsz w ni swöje ruchna: klédë (sëczenczi), köszle czë buksë. Farwny wisy na scanie. Möże na nim pisać, grac i z niegö weseląc e-maile. Cwiczënk 4 Je to prôwda czë łeż? Przeczëtôj zdania i zamaluj na czerwono dobrą odpowiedz. Z pööstałëch lëtrów ułożë słowö, a dowiesz sa, jak pö kaszëbsku môże nazewac meble. Wëscélôk leżi na podłodze. J Z Stółk mô piać nogów. A 1 Na zeslu möże sedzec. Z c Öbrôz wisy na scanie. B H Na stole sa spi. Ë A ■.......,W\w< ------4 Hasło:................................................... ^ I 1____^ NAJÔ UCZBA, NUMER 5 (97), D0DÔWK DO „POMERANII" NÓRCËK JIGRÓW DLÔ NÔMNIÉSZiCH Cwiczënk 5 Przeczëtôj öpöwiôstka. Öbrôzczi zamień na słowa, jaczé të dzys pöznała/pöznôł: Hubert wstôł z ö sódmi reno. Wëzdrzôł przez , a tam padół deszcz. Włącził môłą i pömëslôł: bada czwiczëc w swöji jizbie na . Wëcygnął z U [ sportowi öbleczënk. Rozezdrzôł sa pö jizbie: ódłożił ksążczi na "f, zabôwczi z pódłodżi włożił do - odstawił krzesło do . Późni włącził muzyka na i zaczął gimnastika. fW Namaluj i pófarwij zachë, jaczé bëłë w jizbie kol Huberta. NAJÔ UCZBA, NUMER 5 (97), D0DÔWK DO „POMERANII1 WANOŻIMË PÖ KASZËBACH, KLASËIV-VII GIMNAZJUM Harolëna Ciemplik Sopôt - trzëgardzczi kiirort Céle wanodżi Uczeń: • pöznôwô historia Sopôtu • zapôznôwô sa z wëzdrzatka i symboliką herbu gardu • utrwaliwô wiédza zwënégöwóną öb czas zwiedzy-waniô gardu Zadanie 1 a) W westrzódku swiatnicë są trzë wizerënczi sw. Jerzégö. Napisze, gdze ône sa nachôdają. b) Wëbierzë jeden wizerënk i öpiszë gô w piać zdaniach. Metodë robötë • usôdzanié samöstójny nadczidczi • wskôzywanié zdaniów zamikającëch w se bezzmił-kôwé i falszëwé ödpöwiescë • dofulowiwanié pustëch placów w teksce Förmë robötë • indiwidualnô / w pôrach Didakticzné pómöce • kôrta robötë (möże ja öprôcowac np. w formie ksą-żeczczi) Bibliografiô G. Niewiadomy, Trójmiasto. Gdańsk, Gdynia, Sopot. Przewodnik turystyczny, Gdynia 2003. F. Mamuszka, Trójmiasto: Gdańsk, Sopot, Gdynia: informator krajoznawczy, Gdańsk 1984, s. 111-141. http://www.molo.sopot.pl/pl/history.html http://visit.sopot.pl/atrakcje.php Przed zaczacym uczbë szkolny dôwô kôżdému uczniowi (abô pôrze uczniów) jeden egzemplôrz kôrtë robôtë z zada-niama do zrobieniô. CYG WANODŻI Dzys ödwiedzysz Sopöt, chtëren je jednym z nôbar-żi znónëch kurortów w kraju. Twöjim zadanim mdze odwiedzenie môlów, chtërne przëblëżą Cë dzeje negô gardu. Jeżlë mdzesz bôczlëwó słëchac i zdrzec, na gwës udô Cë sa bezzmiłköwö dofulowac kôrta robötë. Dobri zwënédżi! Pierszé zadanie żdaje na Cebie na placu przë köscele sw. Jerzégö, jaczi nachôdô sa przë szaséju Köscuszczi 1 (pöl. ul. Kościuszki). Cobë wëkönac pösobné zadanié, muszisz jic na szaséj Herojów Mönte Cassino (pöl. ul. Bohaterów Monte Cassino), jaczi nachôdô sa sprzëti kôscoła sw. Jerzégö. Sza-séj mô 635 métrów długóscë i je przędnym deptownika nadmôrsczi uzdrawnicë. Dówni szła tądka droga, chtër-na ód XVII stalatégó parłaczëła sopocką wies z rëbac-czim sedlëszcza nad sztrąda morza. Zadanie 2 Napisze, jak mieszkańcowie Trzëgardu i turiscë nazéwa-ją szaséj Herojów Monte Cassino? Jidącë w dół szaséja Herojów Mónte Cassino, zatrzëmôj sa przë budinku nachôdającym sa pód numra 53. Na gwës nie przeńdzesz kol niego bez daniô na niego bôczënku. Mól nen je charakteristiczną znanką Sopotu i symbóla nowóczasnoscë. Zadanie 3 a) Jak nazéwô sa nen mól? Nacechuj bezzmiłkówą ödpöwiésc. a. Bójkówi Dodómk b. Krzewi Dodómk c. Spiti Dodómk b) W westrzódku budinku nachódó sa „Scana Sławë" nazéwónô téż „Scaną Znónëch Pôdpisënków". Swöje autografë östawiłë tuwó znóné personë, jaczé brałë udzél w kulturalnëch wëdarzeniach, co ödbiwałë sa m.jin. w budinku, chtëren prawie zwiedzywôsz. Napisze, na jaczim piatrze nachôdô sa ta scana. NAJÔ UCZBA, NUMER 5 (97), DODÔWK DO„PÔMERANII" WANOŻIMË PÖ KASZËBACH, KLASËIV-VII GIMNAZJUM c) Przëzdrzi sa bôczlëwie autografom (wikszosc jich je dosc czëtelnô). Pôdôj miono i nôzwëskö trzech arti-stów, jaczi delë tuwö swój pôdpisënk. Pösobné zadanie żdaje na Cebie w Zdrojowim Dodomie. Cobë do niegö duńc, muszisz jic szaséja Herojów Mönte Cassino w dół do placu Drëchów Sopotu (pol. plac Przyjaciół Sopotu), a póstapno muszisz przeńc nad tunela na Zdrojowi Plac. W Zdrojowim Dodomie (adres: sz. War-szawsczich Powstańców 2-10; pol. ul. Powstańców Warszawy), wióldżim budinku pó lewi stronie, nachôdô sa tu-risticznô informacjo, jako je ötemkłô co dzeń od gódzënë 10 reno do 6 pô pôłnim. Cobë sa do ni dostać, muszisz wjachac windą na drëdżé piatro. W turisticzny informacji możesz dostać darmók reklamowe rzecze spartaczone z garda abó kupie pamiątka z wanodżi. Póstapno muszisz jachac windą na trzecé piatro. Miescy sa tuwó Zala Napicégó Solankówëch Wödów i widzënkówi punkt. Napij sa wódë z jednego z kranów. Pó krótczim ódpóczinku odpowiedz na poniższe pętania. Zadanie 4 Kol köżdégö zdanió zapisze lëtra P, jeżlë zamikó óno w se prôwdzëwé informacje, abó F - jeżlë falszëwé (nie-prôwdzëwé). Nad przędnym weńscym do budinku Balneologicznego Zakładu nachódó sa ................................. Sopotu. Na ........................... spódlim nachódó sa ........................ méwa. Ptóch sedzy na ................................. ostrówku piósku, na jaczim leżi pómuchel. Slédnym i nôwôżnié-szim elementa herbu je.................................mur z trzema wieżama. b) Cobë poznać symbolika apartnëch elementów herbu, dofuluj pusté place, wëbiérającë pasowné elementë spömidzë pödónëch w ramce. jasnomódré spödlé ■ pieglëszcze - mur nawleczenie do sąsadnégö Gduńska, nadmôrsczé dunë, położenie gardu nad Bôłtëcczim Mörzim c) Przë Balneologicznym Zakładze nachódó sa wieża, chtërna swöjim wëzdrzatka przëbócziwó wieże z bojków abó zómków. Napisze, jaką funkcja mó ta wieża? d) Jak nazéwô sa park, w chtërnym nachódó sa budink Balneologicznego Zakładu? 1. Wóda w Zalë Napicó Solankówëch Wódów wëpłiwó Jeżlë zwiedzywósz Sopot w czwiórtk, to muszebno ze zdroju sw. Wójcecha. P/F zwënéguj móżlëwóta bezpłatnego zwiedzenió Muzeum 2. Wóda mó metłi i słodczi smak. P/F Sopotu, jaczé je umôlowóné przë szaséju Ksyżëca Józe- 3. Cobë napie sa wödë, nót je „pómujkac" kran. P/F fa Pöniatowsczégö 8 (pól. ul. Księcia Józefa Poniatow- 4. Z widzënkôwégö punktu rozcygó sa widzënk na skiego). Muzeum je ötemkłé w gódzënach 10-16. Cobë Gduńską Hówinga. P/F duńc do budinku muzeum, muszisz jic na Kuracjowi 5. Balneologiczny Zakłód je widzec pó lewi stronie. P/F Skwer (pól. Skwer Kuracyjny) dównym wińdzenim na sopöcczé molo. Póstapno skrac w prawo (na pôłnié, Bôczënk: W nym zadanim możesz zwënégöwac w strona Gduńska) i biéj nadmórsczim deptownika kol dodótkówé punktë. Sygnie, że napiszesz jesz róz zda- 700 metrów. Na wësoköscë wińscó na pieglëszcze nu- nia, przë jaczich rëchli mósz postawione lëtra F, tak cobë mer 29 nachódó sa pó prawi stronie drodżi Muzeum nym raza öne zamikałë w se prôwdzëwé informacje. Sopotu. Przed weńdzenim do muzeum zaznajemni sa z infórmacjową tóflą tikającą sa Ernsta Claaszena. Öb ........................................................................................................................................................................................czas zwiedzywanió odpowiedz na poniższe pętania. Zadanie 6 a) Jak nazéwô sa zabëtköwô willa, w chtërny sedzba mó Pó prawi stronie Zdrojowego Placu nachódó sa Muzeum Sopotu? Balneologiczny Zakłód, chtëren badérëje znanczi pödzemnëch wódów. Miescy sa tuwó téż Zakłód Lécz- niczi Rehabilitacji. Przëzdrzi sa wjimno budinkówi. Dój b) Skądka póchôdó pózwa wille? bôczënk na przédné weńsce do zakładu i na wieża. Zadanie 5 ............................................................................................ a) Dofuluj pusté place w nadczidce. NAJÔ UCZBA, NUMER 5 (97), D0DÔWK DO „POMERANII WANOŻIMË PÖ KASZËBACH, KLASË IV-VII GIMNAZJUM c) Öpiszë eksponat tidzenia w piac zdaniach. Biéj nazôd na Kuracjowi Skwer. Jeżlë môsz taką möżlëwóta, biéj téż na mölo. Darmôk zwiedzywanié möla dostapné je latos do 29 łżëkwiata, a pözdze pö zakuńczenim latnégö sezonu. Zôczątczi möla sygają 1827 roku. Dzysdniowi sztôłt mölo zwëskało w 1928 roku, czej ostało öno wëdtużoné do 516 métrów długöscë. Je to nôdłëgszé drzewiané mölo w Europie! Czedë mdzesz ju na skwerze, biéj do Nordowégö Parku. Cobë do niego duńc, muszisz öpuscëc skwer wińscym nachôdającym sa pô jego lewi stronie (jak zdrzisz na mölo). Pö przeńscym kol 200 metrów (w strona Gdi-nie) nalézesz sa przed znónym Grand Hótela, jaczi te-rôzka nazéwô sa Sofitel Grand Sopot. Budink nen óstół zbudowóny w latach 1924-1927. Béłto czedës nôdrog-szi i nôbarżi luksusowi góscyńc w Sopóce. Po przeńscym pöstapnëch 100 métrów nalézesz sa w Nordowim Parku. Zadanie 7 Ödszukôj w parku pomnik przedstawiony na céchunku. Napisze, kógum na nim widzysz. To ju kuńc Twóji wanodżi po Sopóce. Po krótczim ódpóczinku na jedny złôwków przeńdze do wëf ulowanió slédnégó zadaniô. Jeżlë jes bôczlëwó óbserwówôł/ obserwowała pamiątczi gardu, to bez jiwru dofulëjesz krótczi tekst tikający sa dzejów i historii Sopotu. Zadanie 8 Sopot to jeden z nôbarżi znónëch kurortów w kraju. Załóżcą uzdrawnicë béł doktor........................................ Do charakteristicznëch elementów gardu möżemë zarechówac szaséj .................................................. jaczi nazéwóny je ....................... a téż ................... Do- dómk, Grand Hotel i mólo, jaczé mó jaż.........metrów długöscë. Badącë w Sopóce, wórt je jic do Zalë Napicégö Solanköwëch Wódów, chtërna nachôdô sa na ......................... piatrze w budinku naprocëm .................................................. Na wësoköscë wińscó na pieglëszcze numer.......nachôdô sa Muzeum Sopotu, ja- czé miescy sa w wille............................. ÖDPÖWIESCË Zadanie 1 a) Wizerënk sw. Jerzégö nachôdô sa na kazalnice i na witrażu. W lewi nawie kóscoła nachôdô sa figura swiatégö. Zadanie 2 Möncak Zadanie 3 a) b. Krzewi Dodómk b) na parterze c) np. Krësztof Kolberger, Zbigórz Zamachôwsczi, Ölga Lipińsko Zadanie 4 1P, 2F, 3P, 4P, 5F 2. Wöda mó słony smak. 5. Balneologiczny Zakłôd je widzec po prawi stronie. Zadanie 5 a) Słowa, jaczé nót bëło wpisać: herb, jasnomödrim, biôłô, żôłtim, czerwiony. b) położenie gardu nad Bôłtëcczim Mörza - jasnomödré spödlé nadmôrsczé dunë - pieglëszcze nawleczenie do sąsadnégö Gduńska - mur c) Wieża mó funkcja blizë. d) Park m. Marii i Lecha Kaczińsczich (Półniowi Park). Zadanie 6 a) willa Claaszena d) Pözwa willë wëchôdô ód ji pierszégö miéwcë - Ernesta C. Claaszena. Zadanie 7 Jón Jerzi Haffner - doktor, załóżca uzdrawnicë w Sopóce. Zadanie 8 Sopot to jeden z nóbarżi znónëch kurortów w kraju. Załóżcą uzdrawnicë béł doktor Jón Jerzi Haffner. Do charakteristicz-nëch elementów gardu möżemë zarechówac szaséj Herojów Monte Cassino, jaczi nazéwónyje Móncaka, a téż Krzewi Dodómk, Grand Hötel i mólo, jaczé mójaż 516 métrów długóscë. Badącë w Sopóce, wórt je jic do Zalë Napicégö Solanköwëch Wódów, chtërna nachódó sa na trzecym piatrze w budinku naprocëm Balneologicznego Zakładu. Na wësoköscë wińscó na pieglëszcze numer 29 nachódó sa Muzeum Sopotu, jaczé miescy sa w wille Claaszena. Tłómaczëła Hana Makurôt NAJÔ UCZBA, NUMER 5 (97), D0DÔWK DO „POMERANII" GRAMATIKA Hana Makurôt tyglowe wiodła aczamihii \ Olmiana cza&nika przez ö&ob'é i lëczbë Czasnik - je parta möwë, jaczi nazéwô aktiwnosc, np. pisze, czëtô, abö stón, np. redëje sa,jiscysa. Ödpöwiôdô ön na pętania: co robi?, co sa z nim dzeje?, w ja-czim je stanie? Czasnik pödlégô koniugacji, to znaczi ötmieniwô sa przez ösobë, lëczbë, czasë, ôrtë, stronę, tribë; czasniköwi möżemë téż przepisać pasowny aspekt. Cwiczënk 1 Z pödónégö tekstu wëpiszë czasniczi. Eugeniusz Prëczköwsczi Mësla dzecka Nôlepi lubia doma bëc Dëcht bliskö mëmë, tatë Na ptôszczi buten zdrzec I szmërgac kamë w plëtë. Nôbarżi redëje mie smiéch Na lëpach möjich starszich Jô wiedno widza jich Jak są do se wcyg barżi. Nôwicy dobrëch czëja słów Öd moji mëmczi, tatka Co dbadzą, żebë zdrów Më bëlë z sostrą, bratka. Nômöcni, jak le möga, chca Tak kôchac matka, öjca Za wszëtkô jô jim sla Pödzaczi lop, bez kuńca. [E. Prëczköwsczi, Dzecynny czas, Banino 2012]. Cwiczënk 2 Spartaczę pödóné jistniczi z pasownyma czasnikama. malownik warzi kwiôt płënie szkólny piecze pujk graje rzéka mrëczi kuchôrz rosce muzyk malëje piekôrz uczi ÖTMIANA CZASNIKA PRZEZ ÖSOBË I LËCZBË Czasnik möże wëstąpiwac w infinitiwie (nieöznaczniku) abö w ösoböwi formie. Infmitiw to spôdlowô förma, np. robie, sedzec, spac. Czej czasnik ôtmienimë przez ösobë, mómë do uczinku z ósobówima fórmama, np. robią, robi, sedzysz, spimë. W kaszëbiznie wëapartniwô sa sétmë ôsobów czasni-ka, trzë w pöjedinczny lëczbie, trzë we wielny lëczbie i póczestną forma. pöjedincznô lëczba l.jô 2. të 3. ön, öna, öno Wë wielnô lëczba 1. më 2. wa 3. öni, öne Ötmiana czasników przez ösobë i lëczbë w ternym czasu przedstôwiô sa nôslédno: bëc 1. jô jem, 1. më jesmë 2. të jes 2. wa jesta 3. ôn, öna, öno je 3. öni, öne są Wë jesce pisac 1. jô pisza 2. të piszesz 3. ön, öna, öno pisze Wë piszece robic 1. jô robia 2. të robisz 3. ön, öna, öno robi Wë robice znac 1. jô znóm 2. të znôsz 3. ön, öna, öno znô Wë znôce 1. jô znaja 2. të znajesz 3. ön, öna, öno znaje Wë znajece jesc 1. jô jém, 2. të jész 3. ön, öna, öno jé Wë jéce 1. më piszemë 2. wa piszeta 3. öni, öne piszą 1. më robimë 2. wa robita 3. öni, öne robią 1. më znómë 2. wa znôta 3. öni, öne znają 1. më znajemë 2. wa znajeta 3. öni, öne znają 1. më jémë 2. wa jéta 3. ôni, öne jedzą NAJÔ UCZBA, NUMER 5 (97), DODÔWK D0„PÖMERANH" GRAMATIKA Cwiczënk 3 Dofuluj tôfla pasownyma ösoböwima förmama czasników w ternym czasu. jô të ón, ôna, óno më wa óni, ône Wë wié leżimë ödpócziwôce nëkóm smiejesz sa zdrzą widzyta Cwiczënk 4 Utwórz zdania z nôslédnyma förmama czasników: sni, słëchóm, wiémë, jidzece, jiscysz sa. Cwiczënk 5 Dofuluj tekst pasownyma ôsobôwima förmama czasników w ternym czasu. Dzeń jak dzeń. Znôwu jô....................(jic) do szköłë. Më...........................(miec) dzysô szesc uczbów. Czasa nawetka jô...............................(lubić) chödzëc do szköłë. Szkolno wiedno..............................(gadać), że jô bëlno............................. (czëtac). Jô nie...............................(wiedzec), kuli...........................(bëc) w tim prôwdë. Möże wa mie................................ ......(pówiedzec)? Raza z jinyma uczniama më na przerwach...............................(grac) w bala. Na uczbach më.............. ..........................(odpowiadać) na pętania szkolny. Cwiczënk 6 Dofuluj tekst czasnikama z ramczi. mieszkają, roscą, je, kwitnie, pötkôsz, panëje, mëszla, swiécy Ta krôjna..................................cëdownô. Tam................................drzewa wiôldżé jaż do nieba i wiele kwiatów tam ..............................W lasach......................dzëwé zwierzata, jaczich nie..........................na zemi. Słuńce tam...................... ob dzeń i ob noc. Jo....................... że w ny krójnie...............................leno redota. AKADEITIIA BAJKI KASZUBSKIEJ Kaszubskie Bajania to spölëznowô kampanio realizowónô przez Kaszëbskö-Pömörsczé Zrzeszenie i Radio Gduńsk. Pôwsta öna z mëslą ö dzecach, żebë ju ôd nômłodszich lat pöznôwałë kulturową spôdköwizna Kaszub. Jednym z célów kampanii je pödniesenié w spölëznie swiądë tegö, jak wiôldżé znaczenie mô czëtanié dzecóm. ^ wicy na www.akademigbąjkikaszubskięj.pl Redakcjo: Marika Jocz / Projekt: Maciej Stanke / Skłôd: Piotr Machola / Ôbrôzczi: Joana Közlarskô /Wespółroböta: Hana Makurôt, Karolëna Czemplik x r SPOSOB JISTNIENIO KASZËBSKÖJAZËCZNÉGÖ TEKSTU Articzel nen je wëchôdënka möjich gwôsnëch doswiôd-czeniów w zasygu usódzaniô kaszëbskójazëcznëch tekstów, a téż öbserwacjów warköwni jinëch autorów twórzącëch taczé wëpówie-scë. Wińdzeniowim punkta dłô roz-wôżaniów nad spösoba jistnieniô kaszëbskójazëcznégó tekstu je fakt, że sztandardowô lëterackô kaszëbizna, a ösoblëwö ji pisónô ótmiana, wcyg jesz nachôdają sa in statu nascendi. Tak kaszëbskójazëcznô wëpówiésc, jak téż kaszëbsczi jazëk są w cygu nieóprzestó-wnégô twórzeniô sa, pöwstôwaniô, rodzeniô sa, w parłace z nym spösób jistnieniô kaszëbskójazëcznégó tekstu je wëznôczóny przez stôwanié sa, dzejanié sa, procesualnota. Dërchny pökrok i rozwij, progresywnota kaszë-biznë sprôwiają, że nen jazëk je bël-nym przëmiôra dlô pôkôzaniô procesów sztôłtowaniô sa tak jazëköwégö kodu, jak téż usôdzónégö w formującym sa terôczasno kódze jazëkówégó przekazu. W hewótnym dokazu analizom póddóne óstóną uprocëmnienia mi-dzë kaszëbskój azëczną tekstową wë-pöwiescą a systema kaszëbsczégó lëte-racczégö jazëka. Jazëkówi komunikat badérowóny mdze tuwô jakno proces, jaczi pôwstôwô na skutk aktiwnoscë subiektu, nié jakno wëchôdënk negö procesu. Przedmiota badérowaniów mdze w hewótnym artiklu spósób budowaniô kaszëbskójazëcznëch wë-pöwiesców, ötniosłi do historicznégó kontekstu i do butnowëch zastrzégów taczich, jak: subiekt piszący nen tekst, jegô przëjimôrz, jazëkôwi system i leż-noscë pówstaniô tekstowi wëpöwiescë. PRZEŁOMOWE ETAPË W ROZWIJU LËTERACCZÉGÖ KASZËBSCZÉGÖ JAZËKA Ösoblëwósc kaszëbsczégó jazëkówégó kodu i usôdzónégó w nym kódze przekazu wënikô z apartny jeleżnoscë kaszëbiznë jakno jazëka, co funkcjo-nowół donądka przede wszëtczim w gwarowëch ótmianach. Prówdą je, że lëterackó ótmiana negó jazëka ósta zapóczątkówónó w XIX stalatim raza z pókózanim sa utwórstwa Floriana Cenôwë, równak do kuńca XX stalaté-gó tak personów, jaczé pósługiwałë sa nym jazëka, jak téż tekstów, co powstałe w lëteracczi kaszëbiznie, bëło niewiele i colemało bëłë to leno dokaże snóżi lëteraturë. W XIX stalatim i przez wikszi dzél XX stalatégó lëte-racką kaszëbizną pósługiwelë sa blós niewielny utwórcowie pismieniznë, jakô pówstôwała w nym jazëku, a ók-róm piszącëch i téż môłégó karna czë-tińców jich dokazów lëterackó kaszë-bizna bëła mést jazëka martwim, zato żëwé bëłë kaszëbsczé gwarë. Dopiérze pod kuńc ósmëdzesątëch latów XX stalatégó lëterackó kaszëbizna barżi sa rozköscérziwała, bëła użiwónô w co-rôz barżi pópularnëch strzódkach ur-mówégó kómuniköwaniô i w corôz wikszi lëczbie lëteracczich dokazów. A ji prôwdzëwô ekspansjo zaczała sa pö roku 2005, czedë to 6 stëcznika uchwôlony óstôł Ustôw ô nôrodnëch i etnicznëch miészëznach a ö regionalnym jazëku. Ustôw nen, w ósoblëwi spósób öchrôniającë kaszëbizna jakno regionalny jazëk, dół zôczątk nowim pódjimiznóm, jaczé przëczëniają sa do rozköscérzaniô lëteracczégö jazëka i tekstów usôdzónëch w nym jazëku. Nie zmieniło to równak faktu, że kaszëbizna wcyg je jazëka zagrożonym wëmarcym i rzódczim, a ókróm tego ód nôdôwniészich czasów póó-stówó w kóntakce z pólaszëzną, jako nacëskó na ji sztółt. Dówóm tuwó bôczënk na historiczny kontekst i przełomowe etapë w rozwiju lëterac-czégó kaszëbsczégó jazëka temu, że terôczasné jiwrë, jaczé pókazywają sa ób czas urôbianiô kaszëbskójazëczné-gó tekstu głabók są zakórzeniałé w historii negó jazëka. URÔBIANIÉ NOWI KASZËBSCZI LEKSYCZI Lëterackô kaszëbizna je młodim jazë-ka, a ji rozwij w slédnëch latach je di-namiczny. Nie zachódó ón ewólucyj-no, przejinaczi nie nastąpiwają stapié-niowó, ale mają prziroda intencjonalną i są próbą gwôłtownégó czerowanió jazëka. Rozwij kaszëbiznë dokónywó sa często jinaczi nigle rozwij pölsczégó jazëka, jaczi wëapartnił sa z dialektów stapiéniowó w cygu ewolucji. Żëwó i dinamiczno póstapiwający w sléd-nym czasu rozwij usztandarizowóny Hanna Makurat Interferencjowé przejinaczi w gôdce bilingwalny spölëznë Kaszub Ôbkłôdka pierszi doktorsczi rozprawę napisóny pö kaszëbsku MOJ 2016/POMERANIA/35 LËTERACKÔ KASZEBIZNA kaszëbiznë mô jawerny cësk na sztôłt i kwalitet usôdzónëch w nym jazëku tekstów. Tim, co w nôwikszim stapniu sztôł-tëje lëteracczi kaszëbsczi jazëk, je prawie kaszëbsköjazëcznô wëpöwiésc. Słowa Rolanda Barthesa, że tekst je produktiwnotą i biną produkcji1 może do terôczasny kaszëbiznë ötnaszac w jich nôbarżi dosłownym znaczënku. To prawie w kaszëbskójazëcznym teksce dochôdô do produköwaniô jazëkówégó systemu kaszëbiznë w nô-barżi dokładnym znaczenim. W ka-szëbskójazëcznym teksce autor robi nad óglowim jazëka komunikacji w rozmajitëch jegö aspektach. Mómë do uczinku z kreatiwnotą, jakô przejôwiô sa w könkretnëch zachowaniach pölégaj ącëch nić leno na wpisa-nim sa w system pösługiwaniô sa jazëka, ale téż w jazëkôiitwórczich dze-janiach. Kreatiwnota je tuwó nie blós skutka pöddôwaniô sa reglom analogii. Nie je to leno realizowanie móż-lëwötów jazëkówégó systemu w cygu konkretny wëpöwiescë, ale mechani-zna pôlégającô na wëtwôrzanim czësto nowëch jazëkôwëch jednostko w, nie-znónëch donądka systemowi. Utwór-czô postawa w uprocëmnienim do jazëka wërôżô sa nié blós w dbie zwë-négöwaniô zastónëch ju elementów jazëköwégö korpusu, ale téż w uróbia-nim nowëch elementów dodôwónëch do negó korpusu i nowi lingwisticzny organizacji nëch elementów, przede wszëtczim je to robota nad wëtwórze-nim felëjący kaszëbiznie słowiznë. Bö wej kaszëbskô leksyka nie je usó-dzónó w apartny ód tekstu czasorëm-noce, ale môla kreówanió nowi sło-wiznë je prawie jawerno jistniejący kaszëbsköjazëczny tekst. Kódoutwór-czô aktiwnota piszącego pó kaszëbsku subiektu przejôwiô sa w ösoblëwóscë przez budowanie nowëch słowów: neólogiznów i neósemantiznów (słowów znónëch ju kaszëbiznie, jaczim östôwô nadóné nowé znaczenie i chtërne zaczinają bëc użiwóné w no- wëch kontekstach), ókróm tego piszący usôdzô nowé jazëkówé rzeczenia i frazë, jaczé donądka w wëpówiescach ni miałë leżnoscë sa pojawić. To wë-pöwiôdający sa subiekt rozsądzywô ö tim, co mdze znaczëło iiżëté przez niego słowo czë rzeczenié. Wszëtczé te ködoutwórczé operacje nié wiedno są zrozmiałé dla czetińca kaszëbskója-zëcznégó tekstu, a równoczasno w realny sposób nacëskają one na sztółt kaszëbsczégó jazëkówégó kodu. Muszebnosc urôbianiô nowi lek-syczi w cygu budowanió kaszëb-skójazëcznégó tekstu parłaczi sa z historią negó jazëka. Przez wiele stalatów béł to jazëk brëköwóny przede wszët-czim przez wieską spölëzna, tak tej wielëna wëtwörzony słowiznë ógrań-cziwała sa do słowów użiwónëch w co-dniowi komunikacji, a téż leksyczi brëkówny do nazéwaniô nôrzadłów i maszinów wëzwëskiwónëch w robó-ce na gburstwie abó na nordze Kaszub - w rëbi-twie. Nie wësztôłcëła sa zato leksyka, jakô bë mogła są przëdac do wjim-négö ópisënku wëtworzony przez człowieka kulturę, a tim barżi nie powstała szpecjalisticz-nć> terminologio, jako służëłabë nazéwaniu zjawiszczów ti-picznëch dlô rozmajitëch, nieznónëch donądka na Kaszëbach óbrëmieniów lëdzczi aktiwnoscë. Gwësną robóta w nym zasygu wëkónôł Jón Trepczik w swój im dwa-tomówim Słowniku polsko-kaszub-skim2, równak je to dokóz z jedny stronę niekompletny, z drëdżi - nié czësto bëlny. Zwënégujący gó brëköw-nik, jaczi ni mô wikszi jazëkówi swią-dë, móże pópadnąc w łapica autorita-tiwnégó zdrzenió na no leksykó-graficzné obrobienie, timczasa posługiwanie sa przëwółónym słowarza wëmôgô óstróżnoscë i distansu. Niekompetentne wëzwëskiwanié dokazu Trepczika może sprawie, że tekst usa- dzony z pómócą omówionego tuwó słowarza mdze do negó stapnia her-meticzny, że badze ón wëpöwiescą niezrozmióną nawetka dlô bëlno óbez-nónégó z kaszëbizną jinégó brëkówni-ka jazëka. Taczé tekstë w historii kaszë-biznë pówstówałë i bëłë publikówóné m.jin. w cządniku „Kaszëbskó Ödro-da". Nóukówi redaktor Słownika polsko-kaszubskiego Jerzi Tréder sewier-dzył, że czejbë béł w sztadze przewidzec skutczi, jaczé mdą pósobizną przërë-chtowanió do drëku ny publikacji, ni-gdë bë tego nie zrobił3. Wiele neólogiznów ödnotérowónëch w słowarzu Trepczika to, niestetë, formacje nieii-dałé, nietrafione, colemało ópiarté na germańsczich słowóbudowiznowëch spódlach. Przede wszëtczim równak czasto są to neólogiznë czësto cëzé zwëczajnému brëkównikówi jaczi le kaszëbsczi gwarë i dló niegó niezroz-miałé. Kaszëbskójazëczny tekst, w ja- AUTOR, CHTËREN USÔDZÔ PRZEKÔZ W KASZËBSCZIM JAZËKU, SWIĄDNO A8Ö MNI SWIĄDNO BIERZE UDZÉL W PROCESU FÖRMÔWANIÔ SA LËTERACCZÉGÔ KASZËBSCZÉGÖ JAZËKA. czim je wiele negó órtu aiitorsczich nowëch słowów usadzonëch przez Trepczika, nie zjiscywô swóji spödlowi funkcji, jaką je kómunikatiwnô funkcjô. W taczi jeleżnoscë autor kaszëb-skójazëcznégó tekstu colemało je zmuszony sóm uróbiac leksyka brëkówną do stwórzenió jazëkówégó przekazu. Zapóżëczanié kóżdégó felëjącégó słowa z pólaszëznë je jakąś móżlëwótą, ale na gwës nie je to nólepszó droga, bó kaszëbsczi tekst, w jaczim je wiele póloniznów, przëbôcziwô barżi zepsëtą pólaszëzna nigle autenticzną kaszëb-ską mówa. Mójim zdanim udokóz-nioné je przejimanié do kaszëbiznë internacjonalnëch słowów, chtërne miałëbë bëc póddóné fóneticzny asy- 1 R. Barthes, Teoria tekstu, [w:] Współczesna teoria badań literackich zagranicę, t. IV, cz. 2, red. H. Markiewicz, Kraków 1996, s. 195-196. 2 J. Trepczyk, Słownik polsko-kaszubski, naukowo opracował i aneksem opatrzył J. Treder, 1.1, II, Gdańsk 1994. 3 Informacje z priwatny kôrbiónczi z prof. Jerzim Trédra. 36 / POMERANIA / MAJ 2016 LËTERACKÔ KASZËBIZNA milacji. Pöôstałą felëjącą leksyka autor kaszëbskójazëcznégó tekstu muszi dobierać z wiôldżim jazëköwim wë-czëcym. Neölogiznë nót je budować na domôcëch kaszëbsczich słowö-budowiznowëch spódlach, dobierające do nich förmantë na taczi ôrt, cobë znaczënk gwësnégö słowa béł czëtelny dlô przëjimarza tekstu. Wnet kôżden terôczasno tworzący w kaszëbsczim jazëku autor napötikô na swöji pisarsczi drodze taczi sztót, w jaczim z przëczënë niedostónku jazëkówi materii zachôdô brëköwnota usadzeniô nowégô słowa czë wëraże-niô. Równoczasno wnetka köżden czetińc kaszëbsczich tekstów napötikô wëtwörzoné przez jaczégös autora kaszëbsczé słowö abö wërażenié, jaczégó ön nie rozmieje. Paul Ricoeur pisze ö semanticzny autonomii tekstu, chtërna ödriwô jazëkówi pisóny prze-kôz öd autora i ötmikô nen przekôz dlô czetińców w jaczims nieokreślonym czasu4. Timczasa kaszëbsczi jazë-köwi komunikat je w swöjim dër-żéniu semanticzno zanôléżny öd autora negö komunikatu. Apartné słowné znaczi usadzone przez kaszëbskója-zëcznégö autora i colemało leno przez niegö rozmióné nie są znakama ôtemkłima dlô nieskuńczony wielënë czëtającëch. Te zachôdającé na nadawczo-öd-biérczi rówiznie könfliktë i uprocë-mnienia są wëchôdënka w pierszi ré-dze niedostónków w słowiznie kaszë-biznë, w drëdżi rédze pösługiwaniô sa przez autorów neölogiznama, jaczé nie są powszechno znóné kaszëbsczim przëjimarzóm, w ósoblëwöscë czetiń-cóm pisónëch tekstów5. Jiwra je to, że lëteracczi system kaszëbiznë nie je kompletnym systema, dôwającym móżlëwóta swóbódnégö budowaniô rozmajitotémôwëch wëpówiesców bez muszebnotë dotwôrzaniô leksykal-nëch jednostków. Tak pö prôwdze to w köżdim jazëku słowa möże usadzać w nieskuńczonosc, ö czim pisôł ju Wilhelm von Humboldt, cwierdzącë, że w niżódnym mómence dérowaniô jaczégó le jazëka ni möże bëc ön uznówóny za zamkłi system, ale wied-no je ón pókrokówim systema6. Rów-nak w wikszoscë ustandarizowónëch jazëków fakt ten nie je problematiczny do tegö stapnia, cobë nie bëło móżlëwé stworzenie szpecjalisticznégö tekstu napisónégö w nym jazëku bez urôbia-niô gwôsny autorsczi leksyczi. W ka-szëbiznie zato napisanie szpecjalisticz-négö artikla wëmôgô colemało do-twôrzaniô słowiznë w póstacë neólo-giznów, neósemantiznów, nowëch frazów i zwrotów. FORMOWANIE FUNKCJONALNYCH SZTÉLÓW Utwórczó postawa subiektu piszącego kaszëbskójazëczny tekst nie ograń-cziwô sa równak colemało do kreówa-niô felëjący leksyczi, ale óbjimô téż zagadnienia sztélu. Teróczasno w ka-szëbskójazëcznëch tekstach mómë do uczinku z ekspansywnoscą potocznego sztélu, jaczi użiwóny je nić leno w gôdónëch tekstach, ale téż w roz-majitégö ôrtu pisónëch. Pótocznó leksyka, föneticzné i fleksyjné znanczi przirodné dló potocznego sztélu trô-fiają nié leno do snôżi lëteraturë, ale téż do tekstów, jaczé mają charakter publi-cysticzny, pópularnonóukówi czë nô-ukówi. W kaszëbiznie möże nawetka gadać ö gwësnëch sztélistnëch hibri-dach, ö funkcjonalnëch sztélach mié-szónëch, jaczé zapöżëczają elementë potoczny sztélisticzi. Budowanie przez autora gwôsnégö kaszëbskójazëcznégó tekstu je tej téż włożënka w formowanie tegó funkcjonalnego sztélu, w ob-rëmienim jaczégó gwësny tekst sa miescy. Przëmiôrowó w przëpôdku nôukó-wëch tekstów nót je zastanowić sa, w jaczim stapniu udokôznioné je wparłacziwanié förmów aktiwnégó znanköwnikówégö mionoczasnika, jaczi dërżéniowó cëzy je kaszëbsczim gwaróm, a pokazywanie sa gó w pi-sónëch tekstach, w ösoblëwóscë nôu-köwëch czë pópularnonôukówëch, möże wskazëwac na interferencje pólaszëznë. Równak wëeliminowanié ny förmë zmusziwô piszącego do czas-tégö stosowaniô kónstrukcjów z rela-tiwnyma zamionama jaczi abó co, chtërne znôwu przënôleżné są potoczny sztélistice. Szlachówny jiwer je z niepersonowima förmama, jaczé ti-piczné są dlô nôuköwégó sztélu. W kaszëbsczim jazëku ni ma fórmów na -no, -to, jaczé są w pólaszëznie, a niepersonowösc w kaszëbiznie dërżéniowö wërôżónô je förmama czasnika 3. ósobë wielny lëczbë uszłé-gó czasu, użëtima bez personowégó znaczeniô, w przódku chtërnëch nie nachôdô sapersonowé zamiono. Równak stosowanie tego ôrtu niepersono-wëch förmów użëtëch w 3. osobie wielny lëczbë w kaszëbsköjazëcznym nôukówim teksce mógłobë bëc słabó czëtelné i bładno zrozmióné, bö są to fórmë nié dosc wërazné; dlôte autor taczégó tekstu muszi nalezc jiné roz-rzeszenié, poszukać jaczichs fleksyj-nëch ekwiwalentów, cobë wëpówie-dzec zamkłoscë niepersonowö, colemało w ny funkcji stosowóné są m.jin. konstrukcje pasywny stronę. Na użëtk nôukówëch tekstów nót je téż usadzać szpecjalisticzną terminologia przënô-leżną gwësny wietwi uczbë, teróczasno taczé szpecjalisticzné póchwôtë w nié ful zasygu óstałë wëtwórzoné leno w óbrëmienim mównoznajemnotë i w mniészim dzélu w nôukach ô lëte-raturze; w jinëch wietwiach nôuczi kaszëbskójazëcznô terminologio jist-nieje leno përzinkówó. Zato w tekstach ó artisticzny przi-rodze nót je zastanowić sa, do jaczégö 4 P. Ricoeur, Język, tekst, interpretacja. Wybór pism, wybrała i wstępem poprzedziła K. Rosner, przełożyli P. Graff i K. Rosner, Warszawa 1989, s. 109. 5 Przër.: Przëjimôrz kaszëbskôjazëkôwégô tekstu, [w:] Warsztaty regionalne. Remusowa Kara 2007. Materiały pokonferencyjne. Starbienino, 26-28 października 2007 r., Gdańsk 2007, s. 49-54. 6 W. Humboldt, O myśli i mowie. Wybór pism z teorii poznania, filozofii dziejów i filozofii języka, wybrała, przełożyła i poprzedziła wstępem E. M. Kowalska, Warszawa 2002, s. 474. WI POMERANIA I 37 LËTERACKÔ KASZËBIZNA bGbDROEKr Wëchôdô ôd 1999 roku Pismiono Wötnëch Kaszëbów Bëtowô-Brusë- Chmielno -Gdiniô-Gdunsk-Kartuzë-Kôscérzna Hormnl^ Leba-Lëzëno-Puck-Rëmiô-Slëpsk-Sopôt-Szemud-Wejrowô L/dl I I łL/i\ N° 1 (32)/2004. STËCZNIK-GROMICZNIK http://odroda.zk-p.pl/ Lest Dariusza Króla........2 n e.. Tobaczisz? Nim zażëjesz... przeczëtôj. Pôra rzeczë 6 tobace: m.jin. pôwiôstczi, radc, przësłowia. przcpisë. A wszëtkö na starnach 14-16 Dlô lepszégo zrozumieniô Wëwiôd Pawła Szczepte z prof. Jerzim Trédrö ô reedicëje znormalizowónégó c scaionégö słowôrza Sztefana Ramöłta z 1893 roku. Na starnie 10 Mlodé Żukowo 6 gödnika mia môl w żukówsczi restauracëji „Grif' wëdarzenié, jaczć möże bëc zôczątka zjinacze-niô öglowégô pözdrzatku na kaszëbską rësznota. Ni ma co tuwö krcc, że w wiôldźim gardze ka-szcbsczé dzejanié parłączëło sa w picrszi rédze ze starszima lcdzama. Mómc nôdzcja, że organizacyjne zéndzenié Karna Kaszebsczi Mło-dzeznë gminë Źukówö, ó jaczim tuwö piszemë, mdze zôczatka procesu, czej dlô młodëch kaszëbizna nie mdzeju wicy parlączëc s5 leno z malowóną W skrócenkii, to je nowi serwis kaszëbsczich wia-dłów..............;................ 3 BAT - pô prôwdze kaszëbskô firma.............. 8 Wëstówk nôstarsze kaszëbsczi piasmienniznë 16 gödnika nizné ë Muzyczi Pömörsczi mialo ödemkniScć jaczégô jesz Pöetyczczi debiut Michała Roschka............ 9 Drzéżdżon do śmiechu ë do przemësleniô.........12 Nowöscé na pôlëcë nie le zknćgama...................... 12 skrzënią ë starkama kôrbiącëma midzë sobą w dzëwny gôdce. Czëtôj na star nie 3 Ôdszedl Friedhelm Hinze 5 gromicznika umarł Friedhelm Hinze - nadzwëköwi slawista, bał-tolog, etimôlog, chtëren przede i pöswiacył sa badérowa-kaszëbiznë. Wspômink na starnie 3 Na gromicznik Czéj dzéi'i Matczi Bôsczi Gromiczfiy pôgódny, Badze rok miodny, Czéj kômudny, Badzc gbttrny (brzadny) Swiali Walali, czéj ödmrozë piatë ■ Na wëżëwienié weprzedôwaj nôrzada Czedë Sw. Macéj lodu nie topi -Badą dlugd dmitchalë w race knôpë przercchtowa A. Bradtkc Ôdroda. N1 I (32). Niekompetentne wëzwëskiwanié słowôrzaTrepczika möże sprawie, że tekst mdze niezrozmióny nawetka dlô kögös, chto znaje kaszëbsczi.Taczé tekstë bëłë publiköwóné m.jin. w cządniku„Kaszëbskô Ödroda". stapnia udokôznionô je gwarowô sztélizacjô, pôlégającô m.jin. na stoso-wanim dialektalnëch fleksyjnëch kunôszków, wëzwëskiwanim - cole-mało przënôleżnëch domôcy gwarze autora - föneticznëch znanków, tipicz-négö dlô narzeczów spösobu usôdza-niô słowów i gwarowëch syntakticz-nëch könstrukcjów. W kaszëbskö-jazëczny snôżi lëteraturze wikszosc lëteracczich dokazów pisónô je z uw-zgladnienim rozmajitëch gwarowëch znanków, rzôdkö pötikô sa dokazë napisóné w czësti lëteracczi kaszëbiz-nie; nié wiedno je to célowi krok autora polegający na sztélizacji, czasa zja-wiszcze to wënikô prosto z nie-swkjdnoscë autora; tendencjo ta zjed-ny stronë pökôzywô rozmajitoôrtnosc kaszëbsczich gwarów, równak z jinégö pözdrzatku sprôwiô öna, że przënôleż-nô sztandarizacjô kaszëbiznë je barżi dragô. Urzadowi sztél wiera je nômni roz-witi ze wszëtczich funkcjonalnëch sztélów w kaszëbiznie, bö prakticzno wnet w ögle nie pöwstôwają kaszëb-skôjazëczné iirzadowé tekstë. Kaszëbi-zna w urzadach sprowôdzô sa w dërżé-niu leno do gôdónégö jazëka, zato urzadowé tekstë pisóné pöwstôwają zwëczajowô pô pölsku. Takô jeleżnosc je przëczëną tegö, że kaszëbsköjazëcz-ny urzadowi sztél je mést sztéla mar-twim, bö nieużiwónym. Czim jinym je sztél prawnëch aktów, kö niechtërne z państwówech ustawów óstałë przedolmaczoné na kaszëbsczi jazëk, ale miescą sa öne w szpecjalisticzno rozmiónym prawniczim jazëkii. Dlô gazétniczégö sztélu wiôldżi znaczënk mają idiomaticznë rzeczenia i zwrotë, frazeologio, słowné spartaczenia i skrócënczi. W pölaszëznie tak idiomë, frazeólogiznë tipiczné dlô publicysticzi, jak i skrócënczi stójno ju są weszłé do powszechnego użëcô, zato w kaszëbsczim jazëku jesz nie östała wëkönónô całô robota w nym zasygu i jazëkówé znanczi gazétniczé- gö sztélu urôbióné są w cygu twörze-niô pösobnëch tekstów ö gazétniczi przirodze. Przëmiôrama słownëch sparłaczeniów wëtwórzonëch w ka-szëbsköjazëcznëch tekstach gazétniczé-gó sztélu są np.: chutkô gardowô bana, miono gardu, spôlëznowé ôbgôdczi, spôlëznowi spisënk, fusbalowé karno. Ob czas pisaniô kaszëbsköjazëczné-gö tekstu robi sa tej nié leno nad uro-bienim leksyczi, ale téż w öbrëmienim tekstu robi sa nad przënôleżnym temu tekstowi funkcjonalnym sztéla. Autor w könkretnëch tekstach robi nad öglo-wim jazëka; nierôz wëpöwiésc kaszëb-sköjazëcznégö utwórcë mô włożënk w całoscową organizacja jazëköwégö systemu kaszëbiznë. INTERTEKSTUALNOSC MIDZË KASZËB-SKÖJAZËCZNYMA PRZEKAZAMA To, co östôwô wëprôcowóné przez jednego autora w cygu twörzeniô przez niego kaszëbsköjazëcznëch tekstów, ISSN 1734-5049 odroda.zk-p.pl k ,Nr1/200S(4C 38 POMERANIA / LÉTERACKÔ KASZËBIZNA möże bëc pötemu zapôżëczoné przez jinëch autorów. Jak pisôł Michôł Bachtin, köżden tekst je ôrta dialogu, zato dialogowe uprocëmnienia môgą ôstac nawleczone midzë jednostkama jazëka leno na rówiznie konkretny jazëköwi wëpöwiescë7. Intertekstual-nosc midzë rozmajitima kaszëb-skójazëcznyma przekazama môże za-chadac m.jin. na równi ôpisóny wëżi sztélisticzi - tekstë te bierzą ôd se tendencja do sztôłtowaniô wëpöwiescë w óbrëmienim potocznego sztélu; felënk abô niskô frekwencjo jinëch sztélisticznëch modłów je przëczëną tegö, że kaszëbsköjazëczné tekstë roz-majitëch gatënków colemało pööstô-wają w öbrëmienim potoczny sztéli-sticzi. Równak nôczascy mómë do uczinku z intertekstualnoscą na leksykalny rówiznie - neölogiznë i neöse-mantiznë utworzone przez jednégö autora są zwënégöwóné w tekstach jinëch piszącëch. Szlachöwné dialo-giczné uprocëmnienia sztôłtëją sa na rówiznie idiomaticznëch wërażeniów i zwrotów, nowëch frazemów i jinëch słownëch sparłaczeniów. Intertekstu-alnosc w zasygu stosowónëch słowów i słownëch sparłaczeniów, wzôjné za-póżëczanié ôd se przez autorów leksy-kalnëch elementów póstrzédno pro-wadzy do sztôłtowaniô sa jazëkówégó systemu kaszëbiznë. Indiwidualno ukönstituöwóny ka-szëbskôjazëczny tekst je włożënka w budowanie óglowi strukturę jazëka. Jazëkóutwórczé zachowania dokonywaj ącé sa na materiale könkretnëch kaszëbsköjazëcznëch tekstów wparła-cziwają sa w mechaniznë budowaniô jazëköwégö systemu kaszëbiznë. Autor, chtëren usôdzô przekôz w kaszëb-sczim jazëku, swiądno abô mni swiąd- no bierze udzél w procesu förmöwaniô sa lëteracczégö kaszëbsczégó jazëka. Przënômni dzél słowiznë, słownëch sparłaczeniów wëtwórzonëch w cygii pisaniô tekstów na wiedno trôfiô do jazëköwégó kórpusu kaszëbiznë. Her-meneuticznô kółowô relacjo je ópiartô na tim, że nié leno w cygu budowaniô kaszëbskójazëczny wëpówiescë subiekt wprowôdzô do indiwidualnégó tekstu elementë ustanowionego rëchli jazëkówégó systemu, ale urôbióny konkretny tekst mô jawerny cësk na system. Tak tej autor nacëskô tak na gwësny tekst, jak téż póstrzédno na jazëkówi system kaszëbiznë. W cygu usôdzaniô kaszëbskójazëcznégó komunikatu w sposób barżi wërazny i ewidentny nigle dzeje sa to w przë-trôfku jazëków w całoscë ustandarizo-wónëch, mającëch długą historia lëte-racczi ôtmianë, widzec je wzôjné interferencje midzë langue i parole. System kaszëbiznë je nić leno materiała, twó-rziwa, dzaka chtërnému pówstôwô kaszëbskójazëczny przekóz, ale za-chôdô tuwö téż ópaczné uprocëmnie-nié - kaszëbsczi jazëköwi köd je wë-chôdënka robötë wëkönóny przez autora w öbrëmienim kaszëbskó-jazëcznégó tekstu. Mómë tuwó tej do uczinku z wërazną ôbastronową zanô-leżnotą: system - tekst, jakô w przët-rôfku jazëków ó dłudżi lëteracczi tra-dicji nie je tak öczëwidnô i czëtelnô, a tim barżi nie je systematicznô i czastô. Kaszëbizna jakno jazëk nié do kuńca ustandarizowóny je baro ela-sticznô, a raza niestabilno i zmieniw-nô, pöddôwô sa cëskóm i módifika-cjóm dokönywónym przez autorów i je ötemkłô na jich utwórczé upro-cëmnienié do jazëka. Cobë tekst mógł utwórczo nacëskac na jazëköwi sys- hiacynt hiacynt m bot hiacynta / hiena/ zoo hiena /, - cmentarna smętó- raowi złodzćj hierarchia / hierarchijô, ksydzewina /, urzędnô szezeblöna hierarchiczny ad hierarchny, szczeblowi hieratyczny ud ksydzewny, ksyżi hieroglif m hieroglifa/ hieroglificzny ad hieroglifowi, hieroglifhy higiena / higiena, czëstota/ uczba dba-toseö o zdrowie; - ciała czöstosc cała higienicznie ach higieniczno, często higieniczny ad higieniczny, c/ësti, zdrów higienista m higienista m higroskop m higroskop ni higroskopijny ad higroskopowi. higro-skopny, mokronainikny; wata -na hi-groskopowô, tnokrowmiknô wata Hindus m Hindión. Hindus m Hinduska / Hindiónka. Hinduska/ Hiob m Job m 0 cerplëwi jak Job (bardzo cierpliwy) hiobowy «-gający hipoteza/ docyga, hipoteza/, docyganić n hip(p)iczny ad rid(ow)ny, jazd(ow)ny; zawody —ne ridowné miónczi hip(p)ika / wiedzo o ridowanim. hipika/ histeria / rozprzeniesöna. histerijó / histeryc/.ka / rozprzeniesalënô, histe- histeryczny ad rozprzeniosłi, hisicriczny historia / historëjô f, dzeje pi powiôstka f. kuósztaph - literatury dzeje leterałure. -nowożytna, starożytna nowotnć. stôrotné dzeje, ~ naturalna nóternć dzeje, profesor —ril profesor, szkolny od uczbö dzejów, ~rie wyprawiać kuńszta wëprôwiac a. zrobić szpetôcziel, a to to cCjc fątka! historiograf m dzejopisórz, historiograf/// historiografia / dzejopisönk m, historio-grafijô / historyczny at! dzejowi, historëezny; dzieło -ne dzejowi dokôz Iłistoryjka / dzejónka. powiôdka, kôrbión-ka/ historyk nt dzejopisórz, dzejownik, historikm Hiszpan m Szpanión m Hiszpania fgeo Szpańskó. Szpanijó / Hiszpanka1 / Szpaniónka / Strona ze Słownika polsko-kaszubskiego J.Trepczika tem, brëkównô je robota nad konkretną wëpówiescą pödjimóną przez subiekt. Utwórczi włożënk subiektu w jawerny sposób nacëskô na budowanie jazëkôwégó systemu kaszëbiznë . Kaszëbskójazëczny tekst nie je tej rów-noznaczënkówô wtórzny w uprocëm-nienim do jazëköwégö systemu, bo nić leno je pochodną tego systemu, ale też wprowôdzô do niego nowé elementë. HANA MAKURÔT Dolmaczënk artikla: H. Makurat, Sposób istnienia kaszubskojęzycznego tekstu. Wzajemne relacje między systemem językowym kaszubszczyzny a wypowiedzią zbudowaną w tym języku, w: Językowy, literacki i kulturowy obraz Pomorza, t. 2, red. M. Klinkosz, A. Lica, Z. Lica, Gdańsk 2015, s. 95-104. ' M. Bachtin, Problem tekstu w lingwistyce, filologii i innych naukach humanistycznych. Próba analizy filozoficznej, [w:] tegoż, Estetyka twórczości słownej, przełożyła D. Ulicka, opracowanie przekładu i wstęp E. Czaplejewicz, Warszawa 1986, s. 415. MÓJ 2016 POMERANIA/39 SPŁYW ŚLADAMI REMUSA Tegoroczny XXXI Kaszubski Spływ Kajakowy Śladami Remusa będzie trwać od 2 do 10 lipca. Start do pierwszego etapu nastąpi w Kościerzynie, a zakończenie w O widzu. Biwakować będziemy w jednym miejscu - w Stawiskach. Popłyniemy tym razem Wierzycą, chociaż powinniśmy Słupią, jak wynikałoby z naszego cyklu olimpijskiego: cztery trasy, na każdą z nich powrót po czterech latach. Skąd więc ten wyłom? Rzeka Słupia jest wyjątkowo trudna, miejscami o charakterze górskim, obfituje w liczne przeszkody, w rezultacie najwięcej tu wywrotek, nieraz groźnych. Niektórzy kajakarze to lubią, ale nasz spływ ma charakter rekreacyjny, od kilku lat przybywa całych rodzin, nie chcielibyśmy ich stracić, proponując rzekę, na której trudno byłoby płynąć z dziećmi. Wierzyca jest nizinnym szlakiem wodnym, ale bynajmniej nie monotonnym. Najlepiej jej charakter oddaje tytuł przewodnika Zakręcona rzeka pełna wrażeń pod redakcją Lecha J. Zdrojewskiego (wyd. przez OKO-LICE KULTURY). Nie takich jednak wrażeń, jak Słupia. BIWAK W JEDNYM MIEJSCU Po raz pierwszy popłyniemy zatem Wierzycą. A jednocześnie, także po raz pierwszy, spełnią się marzenia wielu uczestników, żeby biwakować w jednym miejscu, unikając uciążliwego rozstawiania namiotów po przypłynięciu i zwijania następnego dnia rano. W tym roku naszą bazą przez cały spływ będzie Ośrodek Gdańskiej Fundacji Dobroczynności w Stawiskach, w gminie Kościerzyna. Będziemy tam mogli korzystać z sanitariatów z prysznicami (zaczynam od tych udogodnień, bo one stały się ostatnio podstawą wyboru miejsc na biwaki), jest sklepik, kawiarnia, boiska sportowe, strzeżone kąpielisko nad jeziorem, wiata przeznaczona na biesiadowanie przy ognisku. Możemy też zamówić obiady, które będą podawane po powrocie z etapów (w cenie 15 zł). Jest także możliwość wynajęcia pokoi w pawilonie ośrodka. Najlepiej wypoczywa się na wodzie. Fot. z archiwum spływu Na miejsca startów (z wyjątkiem drugiego etapu, gdy wypłyniemy ze Stawisk) uczestników zawiezie wynajęty w Kościerzynie autobus, który ich również odwiezie po zakończeniu etapu. Obok grupy kajakowej dopuszczamy udział grupy rowerowej. ZARYS PROGRAMU Program lądowy jest w trakcie przygotowania, ale pewne wydarzenia są już znane. I tak w sobotę 2 lipca udamy się ze Stawisk autobusem na XVIII Zjazd Kaszubów w nieodległych Wdzydzach. Wybór tej miejscowości na wielką i pełną atrakcji imprezę nie jest przypadkowy: znajdujące się tam najstarsze muzeum na wolnym powietrzu w Polsce obchodzi w tym roku 110. rocznicę działalności. Ponieważ pojedziemy tam rano, zainteresowani uczestnictwem w zjeździe mogą przybyć do Stawisk już w piątek 1 lipca (jest to uzgodnione z kierownictwem ośrodka). Prosimy zatem podać w zgłoszeniu, czy będą Państwo uczestniczyć w zjeździe we Wdzydzach, abyśmy mogli zamówić autobus z odpowiednią liczbą miejsc! Uroczyste otwarcie spływu, poprzedzone rejestracją, odbędzie się na polu biwakowym, tak jak w ostatnich latach w godzinach wieczornych. W niedzielę 3 lipca będzie można uczestniczyć w mszy świętej polowej z elementami liturgii w języku kaszubskim, a odprawi ją kapelan naszego spływu ks. kanonik Roman Skwiercz. Następnie kajakarze zostaną zawiezieni do Kościerzyny, gdzie przed jeziorem Wierzysko nastąpi odbiór kajaków i start z Wierzycy do pierwszego etapu, który zakończy się w centrum wsi Stawiska, skąd do ośrodka tylko 2 km, więc podążymy tam spacerkiem. W godzinach wieczornych planujemy zabawę taneczną. W środę, w dzień lądowy, udamy się do Kościerzyny, aby tropić w tym mieście ślady Remusa. W inne dni rysują się takie wydarzenia, jak spotkanie z władzami Urzędu Gminy Kościerzyna (bardzo wspierają nas w przygotowaniach), z władzami Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, które obchodzi w tym roku jubileusz 60-lecia istnienia, z redakcją „Pomeranii", dzięki której pomysł dr. Janusza Kowalskiego zorganizowania tego rodzaju spływu się urzeczywistnił, i z Zytą Górną, autorką książki o kuchni kaszubskiej, ponadto prezentacja wydawnictw i upominków regionalnych dokonana przez Księgarnię Kaszubsko-Pomorską Czec. Nie powinno też zabraknąć wieczoru kociewskiego, jako że znaczna część trasy będzie wiodła przez ten region. Przewi- e/POMERANIA / MAJ 2016 IWIJ SPŁYW ŚLADAMI REMUSA dziane są zawody kajakowe na jeziorze w Stawiskach, wieczory piosenki kaszubskiej i turystycznej, i wiele innych atrakcji. PRZEWIDYWANE KOSZTY Wstępnie szacujemy, że wpłata na cele statutowe Klubu Turystycznego ZKP Wanożnik wyniesie, podobnie jak w roku ubiegłym: normalna 270 zł, zniżkowa 230 zł. Zniżka przysługuje członkom ZKP i KT Wanożnik, którzy opłacili składki członkowskie do 2016 r. włącznie (co należy udokumentować podczas rejestracji, okazując dowód uiszczenia składek; nie dotyczy to członków KT Wanożnik, gdyż listę opłaconych przez nich składek będzie miał sekretariat spływu). Zniżka przysługuje także studentom i uczniom. Dzieci w wieku poniżej pięciu lat są zwolnione z wpłaty na cele statutowe. Ostateczne kwoty zostaną podane w informatorze spływowym, ale ewentualne korekty nie będą znaczące. Opłata za wypożyczenie i przewożenie kajaka wyniesie 250 zł (125 zł od osoby), ale też może się nieznacznie zmienić. Osoby zainteresowane obiadami (serwowanymi po powrocie z etapu) od niedzieli 3 lipca do soboty 9 lipca powinny to zadeklarować w formularzu zgłoszenia na spływ i następnie wpłacić na nasze konto dodatkową kwotę 105 zł (7x15 zł). Osoby, które chcą wynająć pokój w pawilonie, same muszą się zgłosić do p. Jarosławy Grulkowskiej, tel. 501 894 627. Promocyjny dla nas koszt wynajęcia pokoju 1-osobowego wynosi 30 zł za dobę, a w pokojach dwu- i trzyosobowych -20 zł od osoby. Osobom, które zamieszkają w pawilonie, zwrócimy kwotę wniesioną w ramach wpłaty za korzystanie z pola biwakowego. Główny organizator: Klub Turystyczny Zrzeszenia Kaszub sko-Pomorskiego Wanożnik. Współorganizator: Stowarzyszę nie Kajakowe Wodniak w Gdańsku Instytucje i organizacje wspomagające: Urząd Gminy Ko ścierzyna i Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie Oddział w Ko ścierzynie Patronat prasowy: redakcja „Pomeranii" Komandor spływu: Wojciech Kuc. TERMINY ZGŁOSZEŃ I WPŁAT Pisemne zgłoszenia udziału będą przyjmowane do 10 czerwca br. Można je przysyłać pocztą do siedziby Klubu Turystycznego ZKP Wanożnik: ul. Straganiarska 20-23,80-837 Gdańsk lub e-mailem (najbardziej pożądany wariant) pod adresem: anna.slonce@interia.pl. Formularz zgłoszenia, a także informator spływowy znajdą się niebawem na stronie internetowej www.kaszubi.pl/o/wanoznik. Tam też zostanie zamieszczony pełny program spływu i regulamin uczestnictwa. Do 20 czerwca należy dokonać wpłaty na konto KT Wanożnik: 39 1160 2202 0000 0002 0852 1487 (Bank Millennium), z dopiskiem „Spływ Remusa" (podając nazwiska uczestników, kwoty im przypisane i ew. wpłatę za obiady). PRZEWODNICZĄCY KOMITETU ORGANIZACYJNEGO EDMUND SZCZESIAK tel. 608 466 356; e-mail: szczesiak@wp.pl Zgłoszenie na XXXI Kaszubski Spływ Kajakowy Śladami Remusa 1. Osoba prowadząca kajak (pełnoletnia) lub rower Imię i nazwisko............................................................................... Data urodzenia .. Nazwa i nr dowodu tożsamości............................................................PESEL.............. Adres (z kodem)........................................................................................................ Telefon........................................................................E-mail........................................ Należy do: ZKP (podać oddział).....................................KT Wanożnik............................. 2. Członek załogi kajaka lub niepełnoletni rowerzysta Imię i nazwisko............................................................................... Data urodzenia .. Nazwa i nr dowodu tożsamości............................................................PESEL.............. Adres (z kodem)........................................................................................................ Telefon........................................................................E-mail........................................ Należy do: ZKP (podać oddział).....................................KT Wanożnik............................. Zgłoszenie do grupy: kajakarze..................................rowerzyści........................ Chcemy pożyczyć kajak od organizatorów (tak lub nie).................. Chcemy uczestniczyć w Zjeździe Kaszubów we Wdzydzach (tak lub nie; 1 osoba czy 2 osoby) Chcemy korzystać z obiadów w ośrodku w Stawiskach (tak lub nie; 1 osoba czy 2 osoby)........ Podpisy osób zgłaszających się (nie dotyczy wysyłających zgłoszenie e-mailem). MUZYKA Nowé sztëczczi ju wnetka Karno Fucus z Wejrowa ôd pôranôsce lat bez pauzów fąkcjonëje na rënku, a öd dłëgszégö czasu twörzi pö kaszëbsku. Zaczało sa öd aranżacje „Świat sa krący" autorstwa Stanisława Janczi. Czekawé, cepłé i lubné irlandzczé ritmë sparłaczoné z sërą klimą szantów to je recept na sukces - mało jaczé karno spiéwô pö kaszëbsku bez pauzów muzyka jiną jak folklor. Rafôł Rąpca, lidera karna, zapöwiôdô nowi materiôł, jaczégö dzél ju na zymku uczëjemë. Lubötnicë szantów i irlandzczi muzyczi badą zaskök-niati czë uczëjemë stôrégö Fucusa? RAFÔŁ RĄPCA: Badze pö stôrému, ale ti, jaczim nie lubi irlandzko muzyka, téż cos dlô se należą. A co taczégö nalézą? Përzna nowömódnëch, elektronicznëch brzëmieniów, a téż sztëczczi „pöd nóżka", tak tej jô mëszla, że na przëmiôr słechińcowie Göspödë Radia Kaszëbë téż mdą z tegö rôd. Östôwôta wa przë kaszëbsczich tekstach? Pewno, że jo! Témizna jich badze szerszo, më sa nie ógrańczime do mörsczich historiów. Niedługo sa pókó-żą pierszé dwa single, jeden z nich to „Zymköwi dzćń", tekst wedle mie dobri dlô białków, drëdżi to „Dzéwcza do tuńca". Te rzeczë më chcemë ju na zymku wëpuscëc. A czedë më uczëjemë nową płatka? Płatka mdze dopierze na jeseń, rëchli to sa nie dô. Przed nama je końcertowi sezón, temu chöc më ju w sztudiu sedzymë, to skuńczime to dopierze pö latnëch feriach. Jeżlë më ju zaczalë gadać ô sezonie, tej jaczé wa môta z nim spartaczone piane? W dzélu kaladôrz je ju wëfulowóny. To dô téż köhcertë na pôłnim Pölsczi. Në prawie, dze kaszëbskô muzyka je lepi ödebiérónô? Tam, dze öna je czims nieznónym, czë kol swojińców? Kol naju je corôzka lepi. Te czasë, czej nowömódnô muzyka nie bëła bëlno na binach widzónô, są ju za nama. Równak czim dali w Polska, tim lepi nas ôdebiérają, bö kaszëbizna je dlô nich achtniacym. Nôlepszé je to, jak jima sa wëdôwô, że rozmieją, ö czim më spiéwómë, a ji-dze ö cos czësto jinégô (smiéch). Na Kaszëbach, tak jak jô rzekł, wikszi dzél placów je żëczny nowomodny muzyce. Nôbarżi to je pô szkołach widzec. Młodi lëdze corôzka lepi nasz jazëk rozmieją i jich ödemkniacé sa na to, co sa w kaszëbsczi kulturze terôczasno dzeje, je wiedno wikszé. GÔDÔtADÓM HÉBEL Ödj. z archiwum karna Fucus 42 POMERANIA LISTY Listy red.pomerania@w GDAŃSCY KSIĄŻĘTA W RUMI W marcowym numerze „Pomeranii" ukazał się m.in. ciekawy artykulik Jerzego Nacla pt. „Książę Pomorza nie tylko w toponimach". Wśród miejscowości z ulicami i innymi obiektami, którym patronuje Świętopełk, pominięta została Rumia. A przecież właśnie dawną Rumię wiele wiązało z władcami Pomorza Gdańskiego i jest tego ślad w lokalnym nazewnictwie. Jako cenny dokument z ok. 1220 r. istnieje potwierdzenie przez Świętopełka II własności wioski Rumi z rozległymi gruntami (obecnie poza tzw. Starą Rumią jest to Janowo i część Białej Rzeki) oliwskim cystersom. Zakon był właścicielem Rumi aż do I rozbioru Polski (1772), czyli przez kilka stuleci. Legenda o głowie św. Barbary i nieszczęsnym biskupie Sedenzie zwykle jest wiązana z Rumią, a wg niej biskupa uwolnili razem biskup kamieniecki i książę Świętopełk. A potem książę zniósł prawo brzegowe wobec chrześcijan. Ma też Świętopełk w Rumi już przynajmniej od 1938 r. (por. „Gazeta Gdyńska", 1938 nr 240) swoją ulicę, i to ważną, przebiegającą obok kościoła i targowiska miejskiego. Od 2002 r. imię księcia - w wersji Svan-topôłk - nosi oddana w tamtym roku do użytku siedziba rumskiego oddziału ZKP (na zdjęciu). Poza napisem na bocznej ścianie jest tam spiżowy odlew głowy Świętopełka. Przy okazji: jako ulice boczne od wspomnianej mają swoje ulice w Rumi - choć nie od tak dawna i skromniejsze - również Sobiesław i Mściwoj II. Staraniem rumskiego oddziału ZKP został w 1994 r. ufundowany na zabytkowym cmentarzu pomnik-obelisk Mściwoja II. Po uroczystym odsłonięciu pomnika dzieci ze Szkoły Podstawowej nr 1 wystawiły „Ostatnią gwiazdkę Me-stwina" Bernarda Sychty. Księcia Mściwoja upamiętniono m.in. dlatego, że właśnie w samej Rumi podpisał dla ojców cystersów kolejny ważny dokument. A w 1999 r. najstarsza szkoła średnia w Rumi, czyli I Liceum Ogólnokształcące, przybrała imię Książąt Pomorskich jako swego patrona (do 1990 nosiła imię Rewolucji Październikowej). KASZEBSCZI DZEN W SŁEPSKU Na binie w Kaszëbsczi Dzeń, jaczi w Słëp-sku badze latoś 19 maja, uzdrzimë m.jin. henëtną kapela Zgoda i karno Perlë ze Spödleczny Szköłë nr 2 téż w tim gardzę, Labôrsczé słunuszka z Labórga, Małe Go-chy z Lepińc i kamo Jantar z Môtarzëna. Młodzëzna z Kaszëbsczégô Ôglowósztôł-cącégô Liceum w Brusach (prowadzono przez Felicja Baska-Bôrzëszkôwską) przërëchtowała na to wëdarzenié słowno--muzyczny pökôzk. Uczastnicë öbezdrzą téż szpëtôczel w wëkônanim Krajeńsczego Téatru pôd czerënka prof. Jowitë Kacyń-sczi-Kaczmarek i pôsłëchają nôlepszich słëpsczich recytatorów, chtërny mdąprzed-stôwcama miasta na latosym finale konkursu „Rodnô Môwa" w Chmielnie. Ôkróm tegô swöje ksążczi sparłaczoné z Kaszëbama i całim Pômörzim zaprezentëją: Wëdôwi-zna Kaszëbskô-Pômôrsczégô Zrzeszeniô, Kaszëbsczi Institut, Centrum Turisticzny Informacje w Słëpsku i Wëdôwizna Re- gion. Słëpsczé wësziwôrczi i uczniowie Spödleczny Szkôłë nr 2 przërëchtowalë téż wëstôwk kaszëbsczich swôjoracznëch dokazów. Wôrt jesz dodać, że z leżnoscë Kaszëbsczégö Dnia 19 maja na antenie Radia Słupsk ódbadze sa panelowô disku-sjó na téma regionalny edukacje (pôczątk ö 12 w pôłnié). Na rozegracja rôczimë do Spödleczny Szköłë nr 2 w Słëpsku (szas. H. Pöbôżnégô 2). Zaczinómë ô 8.30 reno ôd wëstapu kapele Zgoda, a późni badze uroczësté ötemkniacé. Ôrganizatorama są: Kaszëbskö-Pômör-sczé Zrzeszenie Part w Słëpsku i Spôdlecz-nô Szkoła nr 2. Kaszëbsczi Dzeń je we-spółfinancowóny ze strzódków Miesczégô Urzadu w Słëpsku. RÔCZIMË DO POLANOWA! Latoś na Swiati Pôlanowsczi Górze zôs ôdbadze sa Kaszëbsczi Odpust. 18 czer-wińca uczastnicë ti religijny i patrioticzny uroczëznë zeńdą sa pôd pomnika sw. Ottona (jegö dzél je na ódjimku) w Polanowie, jerzy hoppe skądka rëgną ou francyszkańsczi pustelnie, gdze ôstónie ôdprôwio-nô mszô swiatô z kaszëbską liturgią słowa. Kôzanié wëgłosy ks. dr Leszk Jażdżewsczi, archidiecezjalny kapelón Kaszëbów. Wôżnym pónkta ôdpustu mdze wnie-senié relikwiów sw. Faustina, tczonégô przez Kaszëbów ju w strzédnëch wiekach patrona kamieńsczi diecezje, jakô öbjima-ła m.jin. zemie Pômôrsczëgô Ksastwa. Jego relikwie udało sa nalezc w bocznym wôłtôrzu w gówidlińsczim kôscele i prawie przedstôwcowie ti parafie przekôżą je do naji pustelnie - gôdô öjc Janusz Jadrëszk, przędny organizator odpustu. Serdeczno rôczimë na to wëdarzenié. Pôczątk ö gôdz. 11 do pôłniô, eucharistiô na Swiati Górze ô 12, a późni dlô uczastników badze przëszëkówóné jestku i artisticznô częsta na binie. red. POMERANIA 43 Z POŁUDNIA NASZ CZŁOWIEK KARNOWSKI Przypadająca w tym miesiącu 130. rocznica urodzin Jana Karnowskiego skłania myśl ku niemu. Sam Karnowskiego nie znałem, bo z powodu różnego czasu ziemskiego bytowania poznać go nie mogłem, a mimo to jest postacią bardzo mi bliską. Przypominam sobie, że w pierwszych latach działalności Zrzeszenia Kaszubskiego mówiliśmy w Chojnicach o Karnowskim jak o kimś z nas, o „naszym człowieku", co prawda już w zaświatach. Zapewne dzięki temu obrałem twórczość Karnowskiego jako temat pracy magisterskiej na seminarium u prof. Andrzeja Bukowskiego. W październiku 1964 r. obchodziliśmy 25. rocznicę śmierci Karnowskiego. W auli szkolnej odbyła się uroczysta akademia, podczas której referat o bohaterze dnia wygłosił mój promotor prof. Bukowski, a w gmachu sądu, gdzie Karnowski przez 10 lat pracował jako sędzia (orzekał w sprawach karno--skarbowych i karno-administracyjnych), została odsłonięta pamiątkowa tablica. W związku z tablicą pojawiły się pewne kłopoty, bo nie było nią zainteresowane środowisko prawników, natomiast władze polityczne sprzeciwiały się jej wmurowaniu. Sprawę posunął do przodu mecenas Edmund Piękny poprzez Wojewódzki Komitet Frontu Jedności Narodu w Bydgoszczy. Ostatecznie odsłonił tablicę dygnitarz partyjny Tadeusz Czapiewski, a przemówił do zebranych wiceprezes Sądu Powiatowego Jerzy Drążkow-ski, obaj Kaszubi. Pozwolenie przyszło późno, więc tekst ustalano ad hoc, bez konsultacji. Napis głosi: „Tu pracował przed rokiem 1939 na stanowisku sędziego poeta kaszubski Jan Karnowski. 16.5.1886 - 2.10.1939". Tablica o tej treści nadal wisi w sądzie, choć znikła na kilka lat i była obawa, że po remoncie gmachu nie wróci. Tekst oczywiście wzbudził zastrzeżenia, gdyż daty rozpoczęcia i zakończenia pracy poety były dokładnie znane, ale jak tłumaczył jeden z chojnickich regionalistów, chodziło o zasugerowanie, że „był on ofiarą hitleryzmu, przecież ściganie przez gestapo przyspieszyło zgon". Szukałem w tym czasie śladów wybitnego młodoka-szuby w naszym mieście, co okazało się trudne, bo minione ćwierćwiecze, a zwłaszcza wojenna zawierucha, dość skutecznie owe ślady zatarły. Nie żyli już dwaj bliscy przyjaciele sędziowie - Franciszek Gayda zginął w Sachsenhausen, Rudolf Skrodzki (pochodzenia niemieckiego) zmarł w NRD. Z trzech znanych adresów Karnowskiego w dwóch kamienicach (Młyńska 23 i 26) zupełnie wymienili się mieszkańcy, trzecia (Strzelecka 15) została spalona przez sowieckich wyzwolicieli. O swojej znajomości z Karnowskim opowiadał mi Julian Rydzkowski, który reżyserował jego sztukę „Kaszubi pod Widnem" (z weselem kaszubskim jako ostatnim aktem) na 250. rocznicę odsieczy wiedeńskiej (autor był z przedstawienia zadowolony), a ponadto spotykali się m.in. przy redagowaniu „Zaborów". Wspomnienia ze współpracy z Karnowskim przywołał Franciszek Pabich, w latach 30. młody urzędnik, sekretarz sądowy w wydziale karnym, a przy tym z zamiłowania historyk. Karnowski niemal codziennie dyktował Pabichowi swe wyroki z uzasadnieniem („Zawsze były krótkie"). Nierzadko w swoim gabinecie dyktował mu artykuły historycz-ne i utwory literackie, które następnie poprawiał, uzupełniał i własnoręcznie przepisywał. „Poprawione maszynopisy szły do kosza, żałuję, że ich nie zabierałem" - mówił mi Pabich. Dużo też opowiadał dr Aleksander Wysocki, zamieszkały w Czersku adwokat, który z Karnowskim znał się z pelplińskiego Koła Kaszubologów. Później panowie zbliżyli się podczas pracy w Urzędzie Wojewódzkim w Toruniu. O pamięci przechowywanej w kręgu rodziny dowiadywałem od pani Elżbiety, najmłodszej siostry Jana, którą w Krostkowie k. Wyrzyska odwiedzałem z bratankiem Mieczysławem Karnowskim. Tam przecież autor Nowôt-nëch śpiewów zamieszkał dwa lata przed śmiercią. Oboje z wielką życzliwością przybliżali mi odbrązowioną sylwetkę poety, w dniu jego powszednim. Przez długie łata pielęgnowaliśmy wspomnienie o wybitnym Kaszubie z Czarnowa, który uczył się w chojnickim gimnazjum, a potem żył i działał w naszym mieście. Wcześnie otrzymał swoją ulicę, pod jego patronat oddaliśmy szkołę (dotąd jedyną na Kaszubach), by młodzież od niego uczyła się miłować małą ojczyznę. Znakomitą pomocą w popularyzowaniu jego postaci stała się monografia Cezarego Obracht-Prondzyńskiego Jan Karnowski (1886-1939). Pisarz, polityk i kaszubsko-pomorski działacz regionalny (Instytut Kaszubski, Gdańsk 1999). Sięgamy do artystycznej i intelektualnej spuścizny wybitnego Kaszuby, a z monograficznego dzieła czerpiemy wiedzę o nim. Bo Jan Karnowski to ciągle jest nasz człowiek. kazimierz ostrowski Sięgamy do artystycznej i intelektualnej spuścizny wybitnego Kaszuby (...). Bo Jan Karnowski to ciągle jest nasz człowiek. 44 POMERANIA ZPÔŁNIA Przëpôdającô na nen miesąc 130. roczëzna urodze-niô Jana Karnowsczégö czerëje mëslë na niegö. Samégô Karnowsczégö jô nie znôł, bô z leżnotë jinégó czasu zemsczégô bëtowaniô pöznac jô gö ni mógł, ale nimö no je mie póstacą baro blëską. Möga so wdarzëc, że w pierszich latach dzejałnotë Kaszëbsczégö Zrzesze-niô më gôdelë w Chönicach ö Karnowsczim jakno ö czims z naji, ö „naszim człowieku", prôwdac ju w zaświatach. Wiera dzaka temu jô ôbrôł utwórstwô Kar-nowsczégö jakno téma magistersczégö dokazu na seminarium u prof. Andrzeja Bukówsczégö. W rujanie 1964 r. më öbchôdelë 25. roczëzna smier-cë Karnowsczégö. W szköłowi aulë ödbëła sa uroczëstô akademio, ôb czas chtërny referat ö bohaterze dnia wëgłosył mój promotor prof. Bukówsczi, a w gmachu sądu, gdze Karnowsczi przez 10 lat robił jakno sadza (órzékôł w sprawach karno-skarböwëch i karno-admi-nistracjowëch), ôsta ödsłoniatô pamiątkowo tôfla. W parłączë z tôflą pöjawiłë sa jedne jiwrë, bô nie bëło nią zainteresowóné strzodowiskó prawników, a póli-ticzné władze bëłë przék ji wmurowaniému. Sprawa pösënął w przódk mecenas Édmund Piakny poprzez Wójewódzczi Komitet Frontu Jednotë Nôrodu w Bëd-göszczë. Ostateczno odsłonił tôfla partijny dignitôrz Tadéusz Czôpiewsczi, a przemówił do zebrónëch wi-ceprzédnik Powiatowego Sądu Jerzi Drążkówsczi, óbadwaji Kaszëbi. Pozwolenie przeszło późno, tej tekst béł ustaliwóny ad hoc, bez kónsułtacjów. Nódpis głosy: „Tu robił przed roka 1939 na stanowiszczu sadzégö kaszëbsczi póéta Jón Karnowsczi. 16.5.1886 - 2.10.1939". Tôfla z tim pisanim dali wisy w sądzę, chóc zniknała na czile lat i më bójelë sa, że pó remónce gmachu ju nie wrócy. Tekst fakticzno wzbudzył zastrzédżi, bó datë zaczacô i zakuńczenió robótë póétë bëłë dokładno znóné, ale jak dolmacził jeden z chónicczich regionalistów, chó-dzëło ö pödczorchniacé, że „béł on ofiarą hitlerizmu, ko doch gonienie bez gestapo przërëchlało umercé". Jô szukôł w nym czasu znanków wëbitnégó młodo-kaszëbë w naszim gardzę, co sa ökôzało dradżé, bö minioné cwiercwieczé, a ösoblëwó wöjnowô chaja, dosc skuteczno ne znanczi zacarłë. Nie żëlë ju dwaji möcny drëszë sadzowie - Francëszk Gayda zdżinął w Sachsenhausen, Rudolf Skrodzczi (niemiecczégö póchôdaniô) umarł w NRD. Z trzech znónëch adresów Karnowsczégó w dwuch budinkach (Młińskó 23 i 26) czësto wëmienielë sa mieszkańce, trzecy budink (Strzelecko 15) óstół spólony przez sowiecczich wëzwólëce-lów. Ö swóji znajemnoce z Karnowsczim öpówiôdôł mie Julión Rëdzkówsczi, chtëren reżiserowôł jegö dokóz na bina „Kaszubi pod Widnem" (z kaszëbsczim weselim jakno óstatnym akta) na 250. roczëzna wie-deńsczi ódseczë (autór béł z przedstówku zadowolony), a nadto pótikalë sa m.jin. przë redagówanim pismiona „Zabory". Wdarzënczi z wespółrobötë z Karnowsczim przëwöłôł Francëszk Pabich, w latach 30. młodi urzadnik, sądowi sekretera w karnym wëdzélu, a przë tim z zamiłowanió historik. Karnowsczi wnetka dzćń w dzeń diktowół Pabichówi swoje wëroczi z uza-sadnienim („Wiedno bëłë krótczé"). Niemało w swójim gabinece diktowół mu historiczné artikle i lëteracczé dokazë, jaczé późni póprôwiôł, uzupełniwół i wła-snoraczno przepisywôł. „Poprawione maszinopisë szłë w kósz, jô żałuja, że jô jich nie brôł nazód" - gôdôł mie Pabich. Wiele téż ópówiôdôł dr Aleksander Wësocczi, mieszkający w Czersku adwokat, jaczi z Karnowsczim znôł sa z pelplińsczegó Koła Kaszëbólogów. Późni chłopi zetklë sa ób czas robótë w Wójewódzczim Urządzę w Toruniu. O pamiacë przechówiwóny w kragu rodzënë jô do-wiadiwół sa ód wastnë Elżbiétë, nómłodszi sostrë Jana, jaką w Krostkówie k. Wërziska jô nawiedzół z bratanka Mieczisława Karnowsczim. Tam doch autór Nowôt-nëch spiéwów mieszkôł dwa lata przed smiercą. Oboje z wiôlgą żëczlëwötą przëkrocywelë mie ódbrunioną sylwetka póétë, w jego pówszédnym dniu. Przez dłudżé lata më dozérelë wspómink ö wëbit-nym Kaszëbie z Czôrnowa, chtëren ucził sa w chónic-czim gimnazjum, a późni żił i dzejół w naszim gardzę. Chutkó dostół swoja szaséja, pod jego patronat më óddelë szkoła (donąd jedurną na Kaszëbach), bë mło-dzëzna ód niego uczała sa miłować mółą ójczëzna. Bëlną pomocą w pópularizowanim jego póstacje stała sa monografio Cezarego Obracht-Prondzyńsczćgó Jan Karnowski (1886-1939). Pisarz, polityk i kaszubsko-po-morski działacz regionalny (Instytut Kaszubski, Gdańsk 1999). Më sygómë do artisticzny i intelektualny spód-köwiznë wëbitnégó Kaszëbë, a z monograficznego dokazu wëzwëskiwómë wiédza o nim. Bó Jón Karnowsczi to dërch je nasz człowiek. kazmiérz ôstrowsczi, tłómaczëła iwóna makurôt 2016 / POMERANIA / 45 v'k ■ ■ jM fc;...'"* ■ tfSr* '©^>s •J®>. _% *»*# . .' * * tJ *•*► i , ^Tj Łjtgwg Położoną w Puszczy Piskiej, przy zachodnim brzegu Jeziora Nidz-kiego, wieś Krzyże (niem. Kreuzofen) znaną uczynili warszawscy artyści z kręgu Studenckiego Teatru Satyryków. Do 1945 r. większość jej mieszkańców stanowili wierni niemieckiemu państwu Mazurzy. W plebiscycie 1920 r. mającym stanowić o przynależności części Prus Wschodnich nie padł tu za Polską nawet jeden głos. Mazurscy krzyżewianie, których w 1939 r. było prawie pięciuset, utrzymywali się z pracy na roli i w lesie oraz z rybacze-nia. Nie było tu ani specjalnej biedy, ani spektakularnego bogactwa. Przed wybuchem wojny działały we wsi klub sportowy, chór, zespół taneczny, ochotnicza straż pożarna, a nawet orkiestra puzonistów. Rosjanie weszli do Krzyży pod koniec stycznia 1945 r. Giinther Schiwy, mieszkaniec wsi, a po wojnie jej niestrudzony kronikarz, wyliczył, że z 84 domów pozostały 33, spłonęło 13, trzy stały w ruinie, 35 zaś „rozebrano i ponownie postawiono w centralnej Polsce". W latach II wojny Krzyże straciły 24% mieszkańców: 61 poległo lub zaginęło jako żołnierze, 14 zginęło podczas „ucieczki i wypędzenia", pięcioro cywilów zamordowano, dwie osoby zginęły w podpalonych przez szabrowników domach, 31 zaginęło bez śladu. Większość mieszkańców opuściła wieś 22 stycznia. Schiwy wyruszył w drogę z mamą, dziadkami i rodzeństwem, by po trwającej sto dni ucieczce dotrzeć do Lubeki. W grudniu 1945 r. w puszczańskiej wsi Kreuzofen, która nosiła już polską nazwę Krzyże, Kazimierz Śmigielski, późniejszy leśniczy w Krzyżach i Praniu, a latach wojny robotnik przymusowy u tutejszego gospodarza Gottlie-ba Borutty, po długich poszukiwaniach znanych sobie Mazurów zastał ukrywającą się w jednym z domów grupę dziewięciu kobiet i dwanaściorga dzieci. W 1956 r. ostatni przedwojenni mieszkańcy Krzyży wyjechali do Niemiec. Jak nie bez dumy zauważy po latach Schiwy: „także po 1945 r. mazurscy krzyżanie dotrzymali wierności państwu niemieckiemu". Nim z Krzyży wyjechał ostatni tutejszy Mazur, pojawił się we wsi Andrzej Strumiłło (ur. 1928), absolwent ASP w Krakowie, malarz, grafik, człowiek wielu talentów. To właśnie jemu przypisuje się powiedzenie, że „senne Krzyże są sposobem na życie". Osiedlił się tu w 1953 w opuszczonej chałupie z żoną i dwójką dzieci. Jak wspominał w rozmowie z Magdą Brzezińską, „warunki były spartańskie - często nie można tu było kupić nawet chleba i cukru. Żeby dostać się do sklepu, trzeba było płynąć 10 km łodzią do Rucianego, a i tak nie było gwarancji, że coś się kupi. Łowiłem ryby, sadziłem kartofle, zbierałem grzyby, trochę kłusowałem. Ale miałem czas na malowanie, a mojej rodzinie dobrze tam się żyło". W puszczańskim azylu „rysował trawy i korony drzew, w pokorze i bez pracownianych ambicji", nawiązując „do szczęśliwych krajobrazów z dzieciństwa, które miały niebo północne, śnieg wypadał nieco wcześniej, a wiosna przychodziła później". Stru-miłłowie wyjadą stąd w 1956 r., artysta będzie jednak wracał do Puszczy Piskiej często, by wybudować się w Niedź- wiedzim Rogu nad brzegiem Śniardw. Dom w Krzyżach przejmie po nich Stanisław Popowski, były leśniczy z Prania, który w latach 1950-1953 gościł w swojej leśniczówce rodzinę Gałczyńskich. To nie Strumiłło jednak zbuduje legendę Krzyży. Jej autorstwo można przypisać pewnie kilku osobom, ale pierwszeństwo oddać trzeba Agnieszce Osieckiej (1936-1997). Mazury, także puszczańskie wioski, przyciągały uwagę wielu pisarzy i artystów. Jako jedni z pierwszych pojawili się w Puszczy Piskiej Jerzy Borejsza, Igor Newerly, Ziemowit Fedecki i Jerzy Putrament. Newerly, autor ważnej, choć socrealistycznej, mazurskiej książki Archipelag ludzi odzyskanych (1950), osiądzie w Zgonie. Agnieszka Osiecka odkryła Mazury w połowie lat pięćdziesiątych. Najpierw przemówił do jej wyobraźni Archipelag, potem, podczas kajakowej ekspedycji z koleżanką ze studiów Hanną Żurek, zauroczą ją tutejsze jeziora, w końcu zachwyci się zagubionymi w Puszczy Piskiej wioskami. Trafi do nich dzięki kolegom z założonego w 1954 r. Studenckiego Teatru Satyryków, po raz pierwszy przyjedzie wiosną 1956 r. z Jarosławem Abramowem-Newerlym (synem Igora) i Andrzejem Jareckim. Zacznie od Zgonu, w Krutyni pozna Karola Małł-ka. Krzyże polubi najbardziej, aż do końca lat siedemdziesiątych będzie tu przyjeżdżać co roku. Mazury uzna za odkrycie swego pokolenia, w Szpetnych czterdziestoletnich napisze, że „wszystkie nasze dawne podróże na Mazury miały charakter rytualny, to były drogi do jasności". Przez kilka- 46 / POMERANIA / MAJ 2016 zrozumieć mazury dziesiąt lat Krzyże będą miejscem wakacyjnych pobytów wielu związanych z STS-em osób. Odwiedzać ich tu będą przedstawiciele stołecznej bohemy: pisarze, aktorzy, plastycy, satyrycy, pojawią się też politycy i luminarze kultury. Poza już wymienionymi byli to m.in. Olga Lipińska, Barbara Wrzesińska, Krystyna Sienkiewicz, Jerzy Mar-kuszewski z żoną Zofią Góralczyk, Andrzej Drawicz, Jerzy Dobrowolski, Ryszard Pracz, Stanisław Tym, Daniel Passent, Andrzej Wajda, Marian Brandys, Wojciech Siemion, Anna Prucnal, Jan T. Stanisławski, Jacek Janczarski, Maryla Rodowicz, Ignacy Gogolewski, Władysław Kowalski i Bohdan Łazuka. Wrzesińska twierdzi, że Krzyże odkrył Fedecki: „STS to było biedne towarzystwo - grali za darmo albo za marne grosze. Ale chcieli być zawsze i wszędzie razem, więc Ziemek, który miał motor (...), jeździł po Polsce, szukając jakiejś taniej, nieprzepłaconej jeszcze przez turystów wioski, w której mogliby wszyscy spędzać wakacje. Dotarł do Krzyży, gdzie nawet pies z kulawą nową wtedy nie zaglądał. STS jak raz się tam zwalił, tak został do dziś. Nocowało się u miejscowych za grosze. Agnieszka (Osiecka - W.M.) spała u pani Marii Popowskiej, Markuszew-scy u Paliwodów, Rysiek Pracz u Szoków, Krysia Sienkiewicz u babci Kwiatkowskiej. W Krzyżach życie toczyło się na gankach, między grą w kości a szklanką wina i ogórkiem kiszonym". Pokój i łódź można też było wynająć u Tadeusza Rokossa-Szczu-paczkiewicza, „Szczupaka", malarza, absolwenta krakowskiej ASP, który osiedlił się w połowie lat pięćdziesiątych w dawnej Rybaczówce. Jego przystań i plaża stanowiły ulubione miejsce wypoczynku warszawskiego towarzystwa. W oddalonej od najbliższej stacji kolejowej o 7 km puszczańskiej wsi, która pierwszego sklepiku doczekała się na początku lat sześćdziesiątych, elektryfikacji w 1962, telefonu w 1967, autobusu PKS w 1980 r., a asfaltowej drogi dopiero w połowie lat osiemdziesiątych, powstawały nowe progra- my STS-u, pisano książki, układano wiersze i piosenki. Każdy znajdował tu to, czego potrzebował. Jedni ciszę do pracy przy lampie naftowej, inni odpoczynek, wielu okazję do zabawy. Romansowano, politykowano, środowiskowo spiskowano, obficie trunkowano (ktoś nazwie Krzyże letnim oddziałem legendarnego warszawskiego SPATiF-u), w miarę możliwości ucztowano. Jak wspominał kompozytor Adam Sławiński w książce Zofii Turowskiej Agnieszki. Pejzaże z Agnieszkę Osiecką: „Mar-kuszewski z asystą warzył czasem zupę cebulową, Olga Lipińska smażyła grzyby zebrane w lasach przez kolektyw, a Putrament obdarowywał szczupakami". Nikomu nie przeszkadzał ani brak bieżącej wody, ani wygódka w podwórku, ani nawet to, że w jedynym „punkcie sprzedaży pomocniczej", jak zapamiętał Sławiński, były tylko „za-pleśniałe sporty i zbielała ze starości czekolada", a na dostawę chleba czekano w dwóch kolejkach: „długiej, babskiej, i krótszej, chłopskiej, zgodnie z regułami patriarchatu najpierw obsługiwano mężczyzn". Dzięki letnikom Krzyże i krzyżewianie uwiecznieni zostali w literaturze. Uczynił to m.in. Stachura, który uczył się tu smażyć placki i patroszyć ryby (opowiadanie Jak mi było na Mazurach, 1962). Putrament opisał Krzyże w cyklu opowiadań Piaski (1975). Sporo pisała sama Osiecka. Mazury są tematem jej wierszy, felietonów, powieści dla dzieci Dzień dobry Eugeniuszu (1969) i oczywiście piosenek. Do dzisiaj trwa spór, komu poświęcona była ta najsłynniejsza „Na całych jeziorach ty": leśniczemu Po-powskiemu czy Jeremiemu Przyborze. Z tym pierwszym miała romans prawdopodobnie, z tym drugim na pewno. Osiecka przestała przyjeżdżać do Krzyży w latach osiemdziesiątych, kiedy zaczęła się tu czuć obco. Rozstała się wierszem „Zabierz mnie stąd" (Zabierz mnie stąd na litość boską,/ bo to już nie są te Mazury,/ gdzie się jeździło kochać wiosną/ i powracało w czas purpury). Mazur nie przestała kochać do końca, choć pisać już o nich nie mogła, bo „serce się kraje. Tylu przyjaciół nie żyje, tylu wyjechało, tylu do cna zmieszczaniało, a ja sama połamałam się". Dzisiejsze Krzyże nie przypominają tych esteesowskich. Wieś dawno straciła swój leśno-rolniczy charakter, właściciele wielu domów przyjeżdżają tu na wypoczynek z różnych części kraju, tak, jak w innych miejscach Mazur, hałas coraz częściej pokonuje tu ciszę. Liczba stałych mieszkańców spadła poniżej stu. Niewielu z letników w ogóle kojarzy STS, wiele nazwisk nic już dla nikogo nie znaczy, choć własne domy zbudowali tutaj m.in. Marku-szewscy, Wrzesińska, Jareccy i Olga Lipińska. Wakacje w Krzyżach. Od lewej: Andrzej Jarecki, Zofia Góralczyk, Andrzej Drawicz i Jerzy Markuszewski. Za: Mazury. Słownik stronniczy, ilustrowany. Archiwum Muzeum w Praniu. W 2007 r. zmarł Markuszewski, dwa lata później odeszła jego żona. Prochy obojga przyjęły ciemne wody puszczańskiego jeziora Wesołek. Tego samego, nad którym toczy się akcja mazurskich opowieści Giinthera Schi-wego (zm. 2013). Jego Wielki skarbiec mazurskich bajek, legend i podań (2007) był ostatnią książką zilustrowaną przez Zofię Góralczyk-Markuszew-ską, pierwszym i jedynym wspólnym dziełem mieszkańców wschodniopru-skiego Kreuzofen i polskich Krzyży. Co ciekawe, autor i ilustratorka nigdy się nie spotkali. waldemar mierzwa MÓJ 2016/POMERANIA/47 W jednym z lëstów do mie widzałô kaszëbölożka prof. Hana Pöpöwskô-Tabörskô nadczidnała, że ji chłop Róman Tabörsczi, bëlny warszawsczi geografa, znôł Tadeusza Dubiecczégö, lubieńca kaszëbiznë roda z Krakowa. Z rozmajitëch artiklów i przez szukanie w ksążkach, biblioteköwëch zbiérach a w internece jô pomału, tak jak sa skłôdiwô puzzle, budowôł postać tego człowieka. Tadeusz Dubiecczi urodzył sa 26 lepińca 1885 roku w Krakowie. Jegó ôjc Marión, pisôrz historiczny, béł nó-leżnika Nôrodowégö Rządu ób czas stëcznikówégó pówstaniô (jakö sekretera na Rus), a jesz do tegö béł drëcha i żëcopisôrza samégö Romualda Traugutta. Za to béł zesłóny na Syberia, gdze przebiwôł öd 1864 jaż do 1883 roku. W 1914 roku Tadeusz skuńcził Jagelońsczi Uniwersytet na historicznym wëdzélu, krótko pótemu obronił doktorat ö köscuszköwsczi insurekcji. Jako historik szpecjali-zowôł sa w dzejach Pólsczi XVIII i XIX stalata. W 1915 roku zaczął robie jako gimnazjowi szkolny, midzë jinszi-ma w Krakowie, na Szląsku i w Toruniu. W DZECNËCH LATACH BÉŁ Z ÖJCA W SOPÖCEI PUCKU Jak miôł dzewiac lat, ób lato 1905 roku, wëjachôł z ójca pierszi rôz na Kaszëbë, nad Bôłtëcczé Mörze. „Më miesz-kelë w Sopóce, chtëren béł czësto zatopiony w miemczëz-nie -wspöminôł [pö polsku, tłóm. sj] wlësce pö szesedze-sąt latach Tabörsczému. - To bëło wczas reno w dzćń Matczi Bösczi Zélny. Öjc tej wëszedł sóm, a rëgnął w strona Kólibków. Ön wrócył baro skrëszałi. Spôtkôł tamö Kaszëbczi, chtërne niosłë kwiatë i zéla do póswia-ceniô. Öne gôdałë, że to je baro dobré »na grzëmôt«. Ön uzdrzôł, że pö prôwdze pölsczi jazëk i zwëk sygają jaż do mörza". Tej jesz lëdzóm z pôłniô Pôlsczi nawetka do głowę nie przëchôdało, że to môgłë bëc znanczi kaszëbiznë. W pöstapną niedzela öbëdwaj Dubieccë rëszëlë na wa-noga do Pucka. „Kôscół béł nafulowóny Kaszëbama - pisôł w jinym môlu lëstu do Tabörsczégö - kôzanié bëło pö polsku [to bëło za czasów dzekóna i proboszcza Aleksandra Borna (1853-1920) - sj]. Pó mszë swiati më szlë na pôłnié do jedny restauracje na rënku. Gwôscëcel Wilutzky, nié Kaszëba, ale Mazura ze Wschödnëch Prësów, wdôł sa z nama w gôdka. Wskôzywôł na zacht zala nafu-lowóną lëdzama a rzekł: »To wszëtkö je szlachta, sama szlachta«. Pö prówdze na Kaszëbach w tim czasu bëło wiele drobny szlachtę, chtërna midzë jinszima wzała udzél w przińdzenim pömôcë Wiedniowi. Piać lat pózdze mój Öjc ni mógł ukrëc wiôldżégó skrëszeniô, czej na zamkłim zeń-dzenim Kaszëbsczégó Towarzëstwa w Sopöce [jidze ó To-warzëstwö Drëchów Kaszëb (Towarzystwo Przyjaciół Kaszub), a bëło to mést 29 łżëkwiata 1912 roku] chór zaspiéwôł »Boże, coś Polskę« w przirodny kaszëbsczi wëmówie". Czej Dubieccë szpacérowelë pó miesce, chtërno wnen-czas miało kol dwa tësące mieszkańców, widzelë tôblëce na checzach leno pó miemiecku. Le jeden nôdpis tamo béł pó polsku: Dr Jan Żynda, lekarz. „Më gó zaró ódwie-dzëlë - wspöminôł Tadeusz Dubiecczi. - Ön béł sómnika. Ön tak sóm sebie nazéwôł. Z Miemcama nie utrzimiwół niżódny parłączbë. W tim zapadłim nórce i intelektualny pustinie nicht bë nie chcół z nim dzelëc kawla. Tak tej w całoscë sa zajął lékarzenim i pödtrzëmiwanim pól-skóscë westrzódka rëbôków i gburów w całim powiece. Ale zdówó sa, że to bëło contra spem [procëm nódzeji -sj]. Wëprowadzył nas na górka poza miasta, a tej wskózywół raką i gôdôł: »Ne wszëtczé wse, co je widzec, są czësto kaszëbsczé«, ale dodół: »Lasciate ogni speran-za... [pórzucta wszelejaką nódzeja... - wedle Bôsczi komedie Dantego - sj]«". Wezdrzi to na jakąś ópówiednia wëmëszloną przez sztôłconégó na anticzny kulturze hi-storika, to prawie pôchnie mie czëstą lëteraturą; ko le może tak pó prôwdze bëło... PISÔŁ Ö KASZËBACH W GAZETACH PRZED„EUROPEJSKĄ WÖJNĄ"! ÖBCZAS NI Tak tej ód tego 1905 roku Dubiecczi wiele razy biwôł na Kaszëbach. Pôznôł Aleksandra Majkówsczégö, béł zacze-kawiony jegó młodokaszëbską rësznotą. Öb lato 1913 roku uczastnicził w zćńdzeniach kaszëbsczich dzejórzi sparłaczonëch z pówstanim Kaszëbskó-Pómórsczégó Muzeum w Sopóce, a téż Towarzëstwa Młodokaszëbów, chtërno dzejanim tego muzeum sa opiekowało. Tadeusz Dubiecczi miôł w swójich zbiérach pierszi wëdôwk prowadnika Bernata Chrzanowsczégö Na kaszubskim brzegu (Poznań 1910). To prawie taksążka wiól-gôpólsczégó historika, prawnika i krajowiednika, chtëren ódkrił Kaszëbë dlô Pólôchów, towarzëła jemu w wan-kówanim pó molach nad Bôłta. 48 POMERANIA w oczach pôlôchów Dubiecczi sa jiscył Tabôrsczému: „W stëczniku 1912 roku jô ödwiedzył we Warszawie Stanisława Krzemińsczćgó, płomnégô patriota, nôleżnika Nôrodnégô Rządu w stëczniköwim pöwstanim, a jesz do tegö widzałégö pisôrza i kritika. Jô jemu öpöwiôdôł ô Kaszëbach. Słëchôł jak ö sprawie dëcht sobie nieznóny, jaż kureszce ôn przeniósł mapa i mie pópro-sył, żebë jô mu wskôzôł, gdze tak po prôwdze są te Kaszëbë..." Rozgörzony tim Tadeusz Dubiecczi dół do smarë czile ar-tiklów w znónëch gazetach, colemało wëdôwónëch w Krakowie, we Lwowie i Warszawie. Ön chcôł, żebë Pólôszë sa dowiedzelë i so bëlno uswiądnilë, że mają nôtëralny dostąp do Bółtu, że tamo na Kaszëbach żëją lëdze, chtërny sa przëznôwają do pölskóscë; co wicy, że sło-wama pierszégö kaszëbsczégö piesnio-dzejôrza Jarosza Derdowsczégó spiéwają na nóta „Mazurka Dąbrowsczégó: „Tam gdze Wisła ód Krakowa/ W pólsczé morze płinie,/ Polsko wiara, polsko mówa/ Nigdë nie zadżinie". We lwówsczim politicznym dwaniedzelniku „Rzeczpospolita" (nr 120) ógłosył 16 maja 1914 roku articzel „Kaszuby". Ju na początku tego dokazu dół jednoznacze-niowi pózdrzatk na tak pözwóną kaszëbską sprawa. „Je to nić leno problema ócalenió ód znikwieniô östatnëch troczków póôstałëch z dôwnégó Pómórzó - pisół pód-skócony - i utrzimanió kól pôlskóscë wiacy niżle 100 tësący sztëk lëdzy. Je to sprawa óbarnë jedinégó etnograficznego mostu, chtëren parłaczi Polska z morza, je to problema zachówanió jedinégó sztëczka wëbrzeżó, gdze mie nic, tobie nic jesz pöwiéwô stanica naszego nôrodné-gó jistnienió. Tak tej sprawa ta mó jak nóbarżi óglowópól-sczé znaczenie, je jedną z nôwôżniészich z pónktu widzę-nió przińdny odbudowe pólsczégó państwa. I prawie tako ni może bëc leno starą jedny molowi óbćńde czë jednégó zôbóru; to przënôlégö do całégö pôlsczégö lëdztwa i przez nie bë muszało bëc bezustanköwó i z niesłabnącym nap-niacym uzéróné". Muszimë pamiatac, że bëło to pisóné na pora miesacy przed wëbucha I światowi wöjnë, tej zwóny europejską. W 1916 roku, ju öbczas wójnë, ukôzôł sa óbsyżny articzel Dubiecczégó w krakówsczim miesaczniku „Rok Polski" (nr 5 i 7) pöd nódpisa „Pomorze polskie w przeszłości i dziś". Tamo on przëbôcził historia Pómórzó, pisół o stanie pólskóscë na Kaszëbach, ó dzejanim Prësóków w sprawie miemczeniô Kaszëbów, a téż - co bëło widzec baro wërazno - dwiganim sa westrzódka Pómórzanów nórodny pólsczi swiądë. ROZPÖMIÓNOWIWÔŁ KASZËBSKÖ-PÖMÖRSKĄ TEMATIKA TEŻ W MIDZËWÖJNOWIM CZĄDZE Pó zwëskanim przez Pomorze samóstójnoscë Tadeusz Dubiecczi napisół wiele artiklów, w chtërnëch rozpómió-nowiwół kaszëbskó-pómórską tematika. Piiblikówół w cządnikach „Słowo Pomorskie" (wëch. w Toruniu) i „Kurier Poznański", w lëteracczim dodówku „Pomorze" do pismiona „Kurier Gdański", a téż w czile warszaw-sczich cządnikach. Prawie we warszawsczim codniow-niku „Rzeczpospolita" (nr 161, z 24 lëstopadnika 1920 r., wieczornó smara) wëszedł jego articzel „Korytarz kaszubski". Pisół tamo midzë jinszima ó bolesny sprawie lëchégó, niebëlnégó öbchôdaniô sa z Kaszëbama pań-stwówëch urzadników ze strzodkówi Pólsczi. W póstap-nëch artiklach przëbócziwół ö dramace lëdzy - nadwi-słowëch Pómórzanów, Kaszëbów - z zemi sztumsczi, labórsczi, bëtowsczi, to je óbćńdów, chtërne nie weszłë do pölsczégö państwa pó wersalsczim traktace. Znowu w pismionie „Słowo Pomorskie" we łżëkwiace 1921 roku dół w dzélach articzel ó Słowińcach. Ju tej widzół jich biéda i beznadzejnota, że są stracony i dló Kaszëbsczi, i dló Pólsczi, a ta nie chce abó nie rozmieje jima pomóc. Nen cykel artiklów béł tak obrazowi i wërazësti, że pó 36 latach zrobilë z niegö przëdrëköwanié w pówójnowim cządniku „Kierunki", wëdowónym przez tak pózwónëch katolëków-patriotów. Czasto publikówół ó baro stôrëch sprawach i dzejach, na przëmiôr z leżnoscë 700-lecó sprowadzenió Krzëżôków do Pólsczi. Ale nie zabéł napisać w tim sarnim artiklu ó wąsczim dostąpię midzëwójnowi Pólsczi do morza, a jesz POMERANIA 49 WSPOMNIENIA do tegö z dwuch stron okrążonym przez zemie, chtër-ne nôleżałë do miemiecczégö państwa. „Taczi stón - pisôł proroköwö w 1926 roku w cządniku »Warsza-wianka« - ni möże sa długö utrzëmac. Ju dzys Miem-cë czësto ötemkło dążą do jesz pösobnégö ódcaco nas öd morza (...). Polsko muszi doprowadzëc ju dzys do znikwieniô Wschödnëch Prësów jakô miemiecczégô pösadłowiégö". W latach 1931-1933 Tadéusz Dubiecczi mieszkôł w Gdinie, gdze béł direktora jedny z nôstarszich strzédnëch szköłów w tim miesce, co sa zwała Prywatne Gimnazjum Męskie nr 803; ji partecznika je dzys Zespół Szkół Ogólnokształcących nr 2, to je II Liceum Ogólnokształcące z Oddziałami Dwujęzycznymi im. Adama Mickiewicza i Gimnazjum nr 23 z Oddziałami Dwujęzycznymi przë sz. Wolności 22B. Historik z Krakowa objął ta fónkcja 1 gódnika, po Janie Trzceniecczim, chtëren direktorowôł le trzë miesące. Po Dubiecczim direktora tego gimnazjum béł Józef Miemc [pól. Niemiec], W całoscë, wszëtkó na to wskôzëje, direktorzë ti szkółë nôleżelë do krągu nonejszi władze, piłsudczików, bo leno taczi w tam-tim czasu rządzenió sanacji móglë czerowac szkóła-ma, nawetka priwatnyma. Jo nalózł ódjimk Tadeusza Dubiecczégö (publiku-jemë go raza z tim artikla, na starnie 49 - dop. red.), chtëren raza z nieznajemnym młodim ksadza je we-strzódka knópów przëjatëch do pierszi kómónie swi-ati w tim gdińsczim gimnazjum. Ksadza nie udało mie sa rozpoznać. Tadeusz Dubiecczi jesz w 1. numrze dodówku „Kaszuby" do pismiona „Gazeta Kartuska" ópublikó-wôł articzel ö udzélu Kaszëbów w kustrzny rësznoce w 1577 roku kól Dërszewa, za królowanió Sztefana Batorego. Ö tim jego wespółdzejanim z kartësczim cządnika wiedzół prof. Andrzej Bukówsczi. Jó ni mógł nalezc niżódny wiédzë, co robił lubieńc kaszëbiznë z Krakowa óbczas II światowi wôjnë. Ön umarł w Krakowie 8 séwnika 1972 roku. Z tego, co pisze w pismionie „Rocznik Gdański" (t. XXXXVIII, 1978, zeszyt 2) Róman Tabórsczi, wëchódzy, że w óstatnëch cziledzesąt latach przed smiercą Dubiecczi Kaszëbów ju nie ódwiedzył. STANISŁÔW JANKA (i925-2016) nauczyciel akademicki, historyk, badacz dziejów filomatów pomorskich, biografista i bibliofil Zastanawiając się nad tytułem niniejszego wspomnienia o zmarłym niedawno prof. Jerzym Szewsie, myślałem i o tym, żeby od razu podkreślić jego wyjątkową, nie tylko w środowisku ludzi nauki i sztuki, życzliwość, bezinteresowność! Będę o tej stronie Jego osobowości zawsze z wdzięcznością pamiętał i innym przypominał, bom ja tylko jednym z licznego grona jego studentów, znajomych i przyjaciół, którzy z tej dobroci tak wiele skorzystali. OD ZJAZDU FILOMATÓW POMORSKICH DO WSPÓŁPRACY NA POLU BIOGRAFISTYKI Poznałem Go bliżej już po studiach, gdy jako sekretarz Zarządu Głównego ZKP wspomagałem go pod firmą Zrzeszenia w organizacji Konferencji i Zjazdu Filomatów Pomorskich w 1972 roku w Wejherowie. Spotykałem Go wcześniej, m.in. w Gdańskim Towarzystwie Naukowym, gdzie Jego szef i promotor, prof. Kazimierz Kubik, koleżanki i koledzy z Instytutu Pedagogiki, z grona profesorów Halina Borzyszkowska, Irena Jun-dziłłowa, Lech Mokrzecki i inni, od lat studenckich nie byli mi obcy. Jako pedagodzy z powołania byli chyba bardziej niż inni profesorowie otwarci na studentów i młodzież asystencko-adiunkcką. Ów wejherowski Zjazd Filomatów Pomorskich odbył się 20 maja 1972 roku w gmachu Gemaji - dawnego Gimnazjum Klasycznego, które ukończył m.in. prof. Gerard Labuda. Będąc jednym z najmłodszych uczest-ników-organizatorów, miałem okazję nie tylko współprzewodniczyć obradom, ale przede wszystkim poznać wielu seniorów inteligencji polskiej Pomorza, ukształtowanych w świecie filomackim jeszcze przed odzyskaniem niepodległości w 1918 roku. Z niektórymi wkrótce poznałem się bliżej i przyjaźniłem, podobnie jak J. Szews, do ich śmierci. Był wśród nich śp. Józef Iwic-ki (1891-1988) z Katowic, absolwent PG, autor tomu listów słanych z frontów I wojny światowej do matki w Pelplinie (wyd. przez Ossolineum w 1978 r. pt. Z myślą o Niepodległej...) (...). Był także ks. prał. Dominik Szo-piński (1883-1984), który jako gimnazjalista i filomata chełmiński wyruszył do Ameryki, skąd na rodzinne 50 POMERANIA WSPOMNIENIA Kaszuby wrócił po 70 latach. Poznałem go dzięki Jerzemu Szewsowi, który z chwilą, gdy podjąłem badania nad dziejami inteligencji polskiej Prus Zachodnich, ofiarował mi dwa bezcenne dokumenty - filo-mackie pamiątki, jakie otrzymał od ks. Dominika, będące pierwotnie własnością jego starszego brata, też filomaty i wybitnego działacza amerykańskiej Polonii, Leona Szopińskiego. Pierwsza to „Notes Leona Szopiń-skiego, zasłużonego działacza Polonii amerykańskiej, redaktora »Gazety Polskiej« i »Gazety Katolickiej«, Prezydenta Zjednoczenia Polskiego Rzymsko-Katolic-kiego". Drugą pamiątką jest „Orfeusz czyli zbiór na-julubieńszych pieśni polskich z melodiami, ułożonemi na 4 męskie głosy przez Bogdana", czyli ks. Ignacego Zielińskiego (1846-1881), prof. Collegium Marianum w Pelplinie. (...) Mogę powiedzieć, że od tego śpiewnika, darowanego }. Szewsowi w roku 1974 przez ks. Dominika Szopińskiego, skąd w następnym trafił on do mnie, zaczęła się na dobre moja pasja gromadzenia śpiewników i modlitewników. Szukając dokumentów i innych śladów życia i działalności inteligencji polskiej z Pomorza, wymienialiśmy się z drem Szewsem kontaktami, książkami i dobrym słowem. Z czasem w gronie jego i moich najbliższych przyjaciół - towarzyszy doli i niedoli na polu nauki - znaleźli się m.in. uczeni księża Henryk Mross i Anastazy Nadolny oraz prof. Witold Molik z Poznania. Podziwialiśmy pracowitość i dociekliwość }. Szew-sa. Współpracowaliśmy z nim szczególnie na polu biografistyki, a zwłaszcza przy pracy nad kolejnymi tomami Słownika biograficznego Pomorza Nadwiślańskiego, w którym jest Jego ogromny udział. Już w XXI wieku, pod koniec życia, J. Szews opracował trzytomo-wy Słownik biograficzny Ziemi Lubawskiej, odwdzięczając się niejako tym dziełem rodzinnej ziemi Jego ukochanej żony Wiktorii, która zmarła dwadzieścia lat przed Nim. Głównie za to dzieło Rada Miasta Lubawy w 2012 roku nadała Mu tytuł Honorowego Obywatela Miasta Lubawy. (...) Inspirując nieco ten fakt, miałem na miejscu w Lubawie sojusznika w osobie ks. prał. Mieczysława Rozmarynowicza, wychowanka Pelplina. KSIĘGA PAMIĄTKOWA DEDYKOWANA DOKTOROWI JERZEMU SZEWSOWI Dwa lata wcześniej w wydawnictwie Instytutu Kaszubskiego, którego dr Jerzy Szews był członkiem, ukazała się ważna książka - dokument życia i dorobku naukowego bohatera niniejszych wspomnień oraz wyraz uznania i wdzięczności dlań uczniów i przyjaciół. Jest to dzieło zbiorowe pt. Z badań nad dziejami oświaty i polskiego życia narodowego na Pomorzu Nadwiślańskim w XIX i XX wieku. Księga Pamiątkowa dedykowa- na doktorowi Jerzemu Szewsowi z okazji Jubileuszu 85. rocznicy urodzin, pod red. Lidii Burzyńskiej-Wentland (Gdańsk 2010). Jej współtwórcami są pracownicy bliskiego Mu Zakładu Historii Nauki, Oświaty i Wychowania Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Gdańskiego oraz członkowie Instytutu Kaszubskiego, który zmarły współtworzył. Warto przywołać tu zawartość tego dzieła, a przynajmniej niektóre jego fragmenty. Otwiera je „Słowo wstępne" redaktorki (...). W pierwszym akapicie czytamy: „Doktor Jerzy Szews to człowiek niezwykłej łagodności, wielkiej skromności i tytan pracy. Wszyscy Go znają i szanują, a jeśli nie poznali osobiście, to czytali Jego liczne artykuły, książki i słowniki biograficzne, tematycznie nawiązujące do dziejów pomorskiej i wielkopolskiej oświaty wplecionej w nurt życia narodowego Polaków". Wszystkim, którzy nie znali osobiście Doktora, polecam i dziś lekturę tej księgi. Biografię Adresata poznajemy dzięki lekturze części pierwszej i ostatniej. Część I zatytułowana jest bowiem „Wokół osoby Jubilata", a część V to wywiad z Jubilatem pt. „Całe moje życie..." przeprowadzony przez Lidię Burzyńską-Wentland. Z pierwszego artykułu w cz. I MÓJ 2016 / POMERANIA / 51 WSPOMNIENIA „Doktor Jerzy Teofil Szews nauczyciel akademicki, badacz dziejów oświaty Pomorza Gdańskiego" autorstwa Józefa Żerki poznajemy Jego życiorys, opierający się m.in. na napisanej w 2009 roku autobiografii, którą najchętniej zacytowałbym tu w całości. Przywołam jednak tylko najważniejsze zeń fakty. J. Szews urodził się 29 kwietnia 1925 roku w Gnieźnie w rodzinie urzędnika miejskiego. Jego ojciec Teofil pochodził z Pomorza, z Wierzchucina Królewskiego koło Koronowa. W rodzinie pamiętano o kosznajder-skich korzeniach Szewsów, z których Marcel (1880--1953) związany był ze spółdzielczością polską już w okresie zaboru, a ks. Bolesław (1859-1957) zasłynął jako obrońca czystości języka polskiego. Jerzy w Gnieźnie ukończył szkołę powszechną i gimnazjum, w którym pobyt przerwała wojna. Podczas okupacji pracował jako robotnik przymusowy w miejscowych niemieckich firmach budowlanych. W dzieciństwie i młodości, dzięki szkole i rodzicom, pokochał nie tylko Wielkopolskę, ale też morze i Pomorze, a zwłaszcza Trójmiasto. Maturę zdał w 1947 roku i rozpoczął studia pedagogiczne na Uniwersytecie Poznańskim. Równolegle przeszedł Państwowy Kurs Nauczycielski, dzięki któremu mógł już wtedy pracować w szkole powszechnej. Pracę magisterską przygotował na seminarium prof. Stefana Wołoszyna (1911-2006). Jako dodatkowy przedmiot studiów wybrał biologię, a nadobowiązkowo historię sztuki - egzamin u słynnego Kaszuby ks. prof. Szczęsnego Dettloffa (1878-1961) - i antropologię - u nie mniej słynnego prof. Jana Czekanowskiego (1882--1965). Dyplom magistra otrzymał w 1951 roku, ale już jako student był asystentem w Katedrze Pedagogiki u swego mistrza. Z Uniwersytetem Poznańskim musiał się wkrótce pożegnać, gdyż nie chciał być członkiem komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej. Nie znalazłszy pracy w rodzinnej Wielkopolsce, skorzystał z okazji objęcia etatu w Liceum Pedagogicznym w Szklarskiej Porębie, specjalizującym się w zakresie wychowania fizycznego. Tam poznał m.in. malarza Vla-stimila Hofmana (1881-1970) i swoją żonę, wuefistkę Wiktorię Szczepańską. Ślubowali sobie w 1955 roku. W następnym wyjechali na Pomorze. Najpierw żona do Wejherowa, a pół roku później Jerzy do Lęborka, gdzie przepracował 6 miesięcy. W 1957 roku i On uzyskał etat w Liceum Pedagogicznym w świętym mieście, gdzie pracował do 1962 roku. Na dobre poznał wówczas Kaszuby; zapuścił głęboko korzenie; nawiązał wiele przyjaźni, zwłaszcza z wychowankami. Byli wśród nich Jan Drzeżdżon i Jerzy Treder, a także bardzo aktywny również na polu piśmiennictwa kaszubskiego Feliks Sikora. Do Gdańska Jerzego Szewsa jako swojego asystenta w Wyższej Szkole Pedagogicznej (WSP) ściągnął prof. Kazimierz Kubik. On też jako promotor rozprawy doktorskiej skierował Jego badania na dzieje oświaty i języka polskiego w szkole na Pomorzu Gdańskim w okresie zaboru pruskiego. Jemu to J. Szews poświęcił m.in. piękne wspomnienie pośmiertne. Na WSP, wkrótce Uniwersytecie Gdańskim, podobnie jak w wejherowskim Liceum Pedagogicznym, J. Szews opiekował się praktykami i studenckimi wycieczkami, zwłaszcza do NRD. (...) Tytuł rozprawy i książki doktorskiej Jerzego Szewsa to Język polski w szkolnictwie średnim Pomorza Gdańskiego w latach 1815-1920 (wyd. w 1975 r. przez Ossolineum). Po drodze i później powstało wiele artykułów. W 1987 roku ze względu na zły stan zdrowia dr Jerzy Szews przeszedł na rentę, nie przerywając pracy naukowej. W 1992 ukazała się jego monografia poświęcona filomatom pomorskim, która mogła być habilitacją. W 2000 roku ukazał się Słownik biograficzny członków tajnych towarzystw gimnazjalnych w Wielkim Księstwie Poznańskim 1850-1918, opracowany z Marianem Paluszkiewiczem. W międzyczasie z udziałem J. Szewsa ukazały się księgi pamiątkowe poświęcone Liceom Pedagogicznym w Szklarskiej Porębie i Wejherowie. O wielkim słowniku biograficznym ziemi lubawskiej już wspominałem. Dorobek naukowy dra Jerzego Szewsa od lat sytuował go w gronie profesorów, stąd tak właśnie do Niego się zwracaliśmy. Wydanie Księgi Pamiątkowej z okazji 85. urodzin jest tegoż uznania wyrazem. W części pierwszej tej księgi znalazł się również mój artykuł pt. „Jerzy Szews i jego droga pomorska przez Polskę i Kaszuby", a ponadto prof. Ireny Jabłońskiej-Kaszewskiej „Moje spotkania z Profesorem Jerzym Szewsem" oraz dra Józefa Żerki „Bibliografia prac naukowych dra Jerzego Szewsa 1962-2009", obejmująca 231 pozycji. Jako ostatnia pozycja figuruje t. III Słownika biograficznego Ziemi Lubawskiej (Lubawa 2009). Część druga księgi pt. „Z badań nad nauką i szkolnictwem w czasach nowożytnych" obejmuje osiem artykułów, w tym J. Tredera „Slawistyka połowy XIX wieku o kaszubszczyź-nie"; Witolda Molika „Kształcenie synów ziemiańskich z Poznańskiego i Prus Zachodnich w katolickich szkołach średnich poza granicami zaboru pruskiego w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku". W części trzeciej zatytułowanej „W kręgu instytucji, stowarzyszeń, polityki i prasy" jako pierwszy opublikowany został artykuł ks. prof. Anastazego Nadolnego „Biskupi chełmińscy w dobie Prus Królewskich", a na piątym miejscu dr Lidii Burzyńskiej-Wentland „Działalność kulturalno-oświatowa Rosyjskiego Stowarzyszenia Kulturalnego w Gdańsku". W części czwartej pt. „Znaczące osoby dla nauki, oświaty, polityki i kultury" znajdu- 52 / POMERANIA / MAJ 2016 WSPOMNIENIA jemy również sześć artykułów. Wśród nich prof. Cezarego Obracht-Prondzyńskiego „Jan Karnowski jako filomata pomorski i badacz dziejów ruchu filo-mackiego"; prof. Tadeusza Orackiego „Stefan Wysocki - zapomniany dyplomata, redaktor i tłumacz literatury polskiej" oraz dra Tomasza Maliszewskiego „Narcyz Kozłowski i jego uniwersytety ludowe". Jeszcze raz warto podkreślić, że całość księgi warto poznać! ROZPROSZONA BIBLIOTECZKA I ARCHIWALNA SPUŚCIZNA PROFESORA Profesor Jerzy Szews wiele wędrował, nie tylko po archiwach i bibliotekach, ale też po księgarniach i antykwariatach. Niestety, wśród licznych dokonań Profesora zabrakło inwentarza Jego biblioteki i zbiorów archiwalnych. Wśród książek sporo było starodruków, które za życia oferował do sprzedaży - z różnym skutkiem - bibliotekom akademickim m.in. Gdańska i Poznania. Bolał nad tym, że biblioteki uczelniane nie chcą przyjmować nawet w darze całości profesorskich księgozbiorów. Stąd gros jego książek i archiwaliów trafiło jako dar do innych zbiorów. Między innymi do Biblioteki WSD w Pelplinie, Biblioteki Miejskiej w Lubawie, Biblioteki Miejskiej w Gnieźnie, Muzeum Vlastimila Hofmana w Szklarskiej Porębie, MPiMKP w Wejherowie, członków rodziny i osób w rodzaju niżej podpisanego. Ich wartość dla mnie polega m.in. na tym, że bardzo często zawierają one glossy pierwotnego właściciela, kartki z uzupełniającymi informacjami, niekiedy fotografie, list od bliskiego i dla mnie nadawcy. Zabytkowe gdańskie meble zaoferowane zostały Muzeum Narodowemu w Gdańsku z myślą o gotówkowym wsparciu gnieźnieńskiej części rodziny, która przejęła też wybrane co cenniejsze książki, nie tylko pozostałe starodruki. Odwiedzając dom Profesora, mogłem i ja zakupić do swojej kolekcji po jednym z modlitewników i śpiewników. Wśród zgromadzonych przez Profesora dzieł były jeszcze w 2007 roku, jak wynika z oferty skierowanej do Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, m.in. egzemplarze najważniejszego dzieła Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza Dokładny słownik Polsko--Niemiecki (Königsberg 1835) i Dokładny Niemiecko--Polski słownik (Königsberg 1837). Była też Gotfryda Lengnicha Historia Polona... (Lippsiae MDCCXL), a także Tractatus Pacis inter Reges Sveciae et Poloniae, Altranstandii die 14. (24.) Septembris 1706. Przyszły biografista Jerzego Szewsa, jeśli zechce poznać zawartość i losy jego księgozbioru, to będzie musiał przebadać archiwa niejednej biblioteki. Książki przekazywane bibliotekom i osobom prywatnym z reguły otrzymały zamówioną przed laty przez właściciela pieczęć głoszącą: „Dar dr Jerzego Szewsa". Cieszę się, że w sytuacji, kiedy państwowe instytucje nie wykazały troski o całość archiwalnej spuścizny Profesora J. Szewsa, poza cymeliami, sporo zebranych przezeń materiałów, także fotografii i korespondencji, trafiło do mojego domowego archiwum, skąd z czasem, mam nadzieję, znajdą swoje bezpieczne miejsce w MPiMKP w Wejherowie... *** Przez ostatnie lata Profesorem J. Szewsem opiekowali się troskliwie Teresa i Jan Liedtkowie z Oliwy (Jan to siostrzeniec Wiktorii, żony Profesora). Ostatnie miesiące życia, gdy domowa opieka nie była już możliwa, spędził On w prywatnym domu leczniczo-opiekuń-czym pod opieką prof. dra hab. med. Leszka Biena-szewskiego w Dzierżążnie, gdzie poza najbliższymi i niżej podpisanym raczej nie było innych odwiedzających. Nieco liczniejsze grono przyjaciół i znajomych oraz krewnych towarzyszyło Mu w ostatniej drodze -podczas uroczystości pogrzebowych w Oliwie. Msza święta żałobna odprawiona była w kościele pw. NMP Królowej Różańca Świętego na Przymorzu; w koncelebrze uczestniczyli: ks. kan. Zenon Żmijewski z parafii pw. Niepokalanego Poczęcia NMP w Pokrzydowie, ks. kan. Wojciech Michalak z przymorskiej parafii wraz z ks. prof. Anastazym Nadolnym i ks. dr. Krzysztofem Kochem z Pelplina. Ks. kan. Zenon Żmijewski, jako krewny z rodziny Zmarłego, przewodnicząc koncelebrze, wygłosił również homilię. Na cmentarzu pożegnali Zmarłego w imieniu rodziny i przyjaciół z Instytutu Kaszubskiego niżej podpisany, w imieniu współpracowników z Instytutu Pedagogiki UG dr Józef Żerko oraz w imieniu burmistrza Lubawy dyrektor tamtejszego Domu Kultury mgr Zenon Paprocki. Śp. Jerzy Szews spoczął na Cmentarzu Katolickim w Oliwie obok swojej żony. Żegnając Profesora, przywołałem dwie refleksje mędrców, znalezione w zakupionej kilka dni wcześniej w antykwariacie książeczce pt. Bądźmy dla siebie życzliwi. Głoszą one: 1. „Największą pociechą starości, tym, co daje poczucie najwyższej satysfakcji, jest radosne wspomnienie dobrodziejstw i przyjacielskich przysług, które wyświadczyłem innym ludziom". 2. „Jeżeli po twojej śmierci będzie można o tobie powiedzieć, że byłeś dobrym człowiekiem - to wystarczy". Obie można odnieść do śp. Jerzego Szewsa. Nie wystarczy jednak powiedzieć o Nim, że był dobry... W pracy nauczyciela i badacza, w czynieniu dobra i przyjacielskich przysług był człowiekiem ponad przeciętność - WYJĄTKOWYM! R.I.P. JÓZEF BORZYSZKOWSKI MÓJ 2016 / POMERANIA / 53 LEKTURY !!!}M ? Stan pomorskiego, kaszubskiego dziennikarstwa Na rynku księgarskim pojawia się coraz więcej słowników biograficznych. W pewnym uproszczeniu można je podzielić na terytorialne, zawierające biogramy najwybitniejszych osób z danego obszaru, i środowiskowe, obejmujące sylwetki wybijających się postaci w poszczególnych grupach zawodowych lub społecznych. Nie jest to podział sztywny, na ogół słowniki obu kategorii swoim zakresem nakładają się na siebie. Widać to też w treści niedawno wydanego Słownika dziennikarzy i publicystów Pomorza 1945-2015, przygotowanego pod zbiorową redakcją, której przewodniczył Jerzy Model. Do jego opracowania wykorzystano bowiem między innymi Słownik biograficzny Pomorza Gdańskiego, pod red. S. Gierszewskiego, Z. Nowaka i J. Borzyszkowskiego (Gdańsk 1992-2012), oraz Encyklopedię Gdyni (Gdynia 2006), gdzie również sporo krótkich biogramów zasłużonych mieszkańców tego miasta. Jednak głównym źródłem opublikowanych w słowniku informacji były wypełniane przez dziennikarzy ankiety, uprzednio opracowane i rozesłane do nich przez zespół redakcyjny. Innymi słowy, sami bohaterowie omawianej książki decydowali, czy chcą, żeby znalazł się w niej ich życiorys i jakie dane mają być w nim ujęte. Jak można przypuszczać, bo wprost tego nie zaznaczono, w odniesieniu do osób nieżyjących wykorzystywano podane na końcu, niezbyt liczne, wcześniejsze publikacje oraz ewentualne informacje rodziny. Uprawnione więc jest spostrzeżenie, że stanowi ona odbicie samoświadomości pomorskich dziennikarzy 0 sobie i pomorskim dziennikarstwie w ogóle. Tym bardziej, że do dziewię-cioosobowego zespołu redakcyjnego też weszli wyłącznie dziennikarze, ich biogramy znajdują się również w prezentowanym wydawnictwie. Takie podejście to prawdziwa gratka dla Czytelnika, nie mówiąc o socjologach i ewentualnych przyszłych historykach. Gołym okiem można dostrzec różnice w osobowościach poszczególnych dziennikarzy, ich charaktery itp. Gdy czytamy wyłącznie krótką informację o imieniu, nazwisku i funkcji danego publicysty, wiadomo, że nie odpowiedział on na ankietę, czyli nie chciał występować w słowniku. Okazuje się, że sporo dziennikarzy nie ukończyło studiów wyższych, do czego się przyznało. Znalazłem jednak i takie biogramy, w których pochwalono się byciem absolwentem jakiejś uczelni, chociaż skądinąd wiadomo, że do jej formalnego ukończenia zabrakło jakiegoś egzaminu (-ów) czy chociaż napisanej i obronionej pracy magisterskiej. Intryguje, dlaczego upubliczniono te, a nie inne odznaczenia, stanowiska, czasem ciekawy jest też sposób, w jaki to zrobiono itp. Warto się też pochylić nad wymienionymi we wstępie troskami współczesnych pomorskich dziennikarzy, jak przechodzenie miejscowych utalentowanych dziennikarzy do „redakcji warszawskich" 1 innych. We wstępie podano też, że jedynym kryterium, które decydowało o zamieszczeniu w słowniku biogramu danej osoby, był co najmniej pięcioletni staż pracy w dziennikarskim zawodzie lub trwały, znaczący doro- bek publicystyczny z pominięciem „rozwijającego się dziennikarstwa obywatelskiego, autorów blogów i -uznawanej przez prasoznawców - kategorii nieregularnych komentatorów politycznych". Twórcom słownika, jak to ujęto, zależało na ukazaniu „tradycyjnych dziennikarzy", pracujących na etacie lub stałych umowach z profesjonalnym zapleczem redakcyjnym. Pomijając kwestię nieostrości, niejednoznaczności pojęcia profesjonalizmu, to w mojej ocenie przy doborze haseł zastosowano jeszcze jedno kryterium: pracę w stolicy regionu, Gdańsku i innych dużych miastach. W prezentowanym wydawnictwie nie znalazłem na przykład żadnego dziennikarza stale pracującego w redakcjach zamiejscowych „Dziennika Bałtyckiego" (Kartuzy, Rumia, Wejherowo itd.). Namawiam do zaglądania do omawianego słownika. Można zagwarantować, szczególnie Czytelnikom trójmiejskiej prasy, słuchaczom Radia Gdańsk i widzom TVP3 Gdańsk, że ułatwi on odbiór i pełne zrozumienie zamieszczanych na ich łamach artykułów i emitowanych audycji. Nie jest przecież odkrywczym spostrzeżenie, że poznanie osoby autora stanowi integralną część analizy jego twórczości. Niewątpliwie treść biogramów dużo mówi o ich bohaterach: kiedy i gdzie się urodzili, jakie mają wykształcenie, w części zainteresowania, niekiedy rodzinne powiązania, jaka była ich dotychczasowa droga zawodowa, przynależność organizacyjna, jakie mają osiągnięcia, kto ich do tej pory docenił itp. Cenne uzupełnienie stanowi też wykaz zespołów redakcyjnych gdańskiej prasy, radia i telewizji. Tym bardziej, że Słownik dziennikarzy i publicystów Pomorza 1945-2015 jest też kopalnią wiedzy o Kaszubach. Już we wstępie zaznaczono, że w porównaniu do pierwszego jego wydania 54 / POMERANIA / MAJ 2016 LEKTURY szerzej zaprezentowano środowisko dziennikarzy prasy regionalnej, kaszubskiej. Rzeczywiście trudno w nim znaleźć biogramy, w których nie znalazłoby się jakieś nawiązanie do tego tematu. Mają w nim hasła między innymi redaktorzy „Pomeranii" i część ich zespołów redakcyjnych, współtwórca Zrzeszenia Kaszubsko-- Pomorskiego Lech Bądkowski, redaktor radiowego magazynu kaszubskiego Dominik Sowa i wielu innych. Szczególną uwagę zwraca także wymienienie w wielu hasłach nawet krótkotrwałej współpracy z regionalnymi czasopismami, w tym organami prasowymi Zrzeszenia Kaszubsko--Pomorskiego. Niewątpliwie prezentowane wydawnictwo uwydatnia, że wzajemne powiązania kaszubskich regionalistów z środowiskiem dziennikarskim zasługują na oddzielne opracowanie, wyjaśnienie. Na pewno pomorskiemu środowisku dziennikarzy należy pogratulować udanego przedsięwzięcia (na przykład podobna inicjatywa wśród kaszubskich działaczy regionalnych się nie udała). W założeniu prawdopodobnie miało ono służyć uchronie- Kiedy się czyta doniesienia prasowe 0 przeglądach lub konkursach, podczas których w różnych kategoriach wiekowych spotykają się kaszubscy gôdkôrze, można mieć wrażenie wielkiej żywotności tego typu sztuki. Kiedy wybierzemy się do Wiela, aby posłuchać, kto i z jakim repertuarem pojawia się na tamtejszym Turnieju Gawędziarzy Ludowych Kaszub 1 Kociewia, zauważymy panującą tam atmosferę święta, spotkania towarzyskiego i biesiadne nastroje. Trudno nie ulec wrażeniu, że oratorska sztuka na Kaszubach ma się dobrze, będąc reprezentowana przez wielu wykonawców z różnych części Pomorza, występujących w strojach regionalnych, w czepcach, kapeluszach, z krawatami, wstążkami, rogami z tabaką, niu od zapomnienia jego osiągnięć i znaczenia, ale słownik będzie miał też trudny do przewidzenia wpływ na kształtowanie najbliższej przyszłości w odniesieniu do pomorskiego, może także kaszubskiego, życia kulturalnego. Jest jednak podstawowy warunek: odpowiednie jego upowszechnienie i rozprowadzenie. Do dotychczasowej dystrybucji omawianej książki można odnieść dawne powiedzenie „Szlachta na koń wsiędzie i jakoś to będzie". O jej ukazaniu się - jak wiem - nie dowiedzieli się nawet wszyscy jej autorzy, dziennikarze, którzy nadesłali zamówione ankiety. Zrobiono w obecności iluś ważnych osób uroczystą promocję, opublikowano o niej kilka niewielkich artykułów, co naturą rzeczy w tym przypadku nie było trudne i raczej nie stanowi szczególnego osiągnięcia. Teoretycznie słownik można nabyć w dwóch punktach Gdańska: 1) w budynku przy ul. Chlebnickiej 2, w którym - jak podano - ma swoją siedzibę współwydawca, oddział Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich. Obiekt ten na ogół jest zamknięty, a gdy bywa otwarty, zdarza akordeonami, diabelskimi skrzypcami i pielgrzymimi kosturami. Czy jednak równie dobre wrażenie wynosi się z wysłuchanych prezentacji? Czy są one równie atrakcyjne i poruszające? Z jednej strony wydaje się, że tak, gdyż deklamatorzy z pasją opowiadają anegdoty i dykteryjki, przywołując rozliczne realia życia wiejskiego, rozt-kliwiając się nad dzieciństwem, rodzicami i dziadkami, wychwalając własną okolicę i krąg znajomych. Wszystko przedstawia się takie radosne, połyskujące humorem i mądrością wcześniejszych pokoleń... Z drugiej jednak strony ilość oracji o pięknie własnej zagrody, przygodach wiejskich chwatów i utraconym porządku dawnych pokoleń sprawia wrażenie schema-tyczności i wyczerpania się gatunku... się, że spotkane tam osoby niczego nie wiedzą o tej publikacji, 2) w małej księgarni w nowoczesnym budynku Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Gdańskiego (ul. Bażyńskiego 4), gdzie po prostu zapomniano, że jest w jej ofercie ten słownik i przez kilka miesięcy zawierające go nieroz-pakowane paczki przeleżały pod ladą. BOGUSŁAW BREZA Słownik dziennikarzy i publicystów Pomorza 1945--2015, Stowarzyszenie Dziennikarzy Rzeczpospolitej Polskiej Oddział Morski w Gdańsku i Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich Oddział Gdański, Gdańsk 2015. Słomnik lz>ennikarzy Pubiicyst6w Pomorza 1945-2015 Niegdyś kaszubskimi gôdkôrzami byli mężczyźni, ale wraz ze zmianami kulturowymi drugiej połowy XX wieku także i na Kaszubach od około lat osiemdziesiątych pojawiły się oracje kobiet. Dało to silny impuls do rozwoju kaszubskiej tradycji twórczości oralnej. Białczi potrafiły ze świeżą energią, z odmiennym punktem widzenia, a przede wszystkim na nowo opisać tradycyjne motywy gadek, w których to właśnie one stawały się pełnoprawnymi bohaterkami. Żeńską odmianę gawędziarstwa możemy odnaleźć w niektórych numerach „Pomeranii" i można tylko żałować, że jest tego typu twórczości stosunkowo mało... W takim układzie sił środowiska recytatorsko-literackiego działalność Eugenii Laski wydaje się bardzo potrzebna i patrząc na to, co jest dzisiaj wydawane drukiem po ka-szubsku w zakresie oracji, niemal nie ma ona dla siebie konkurencji... Czy MÓJ 2016 / POMERANIA / 55 Słowo w klatce LEKTURY to dobrze? Czy Autorka-deklamator-ka może spocząć na laurach? Przeglądając wydane niedawno przez Gminną Bibliotekę Publiczną im. Franciszka Sędzickiego w Li-puszu dwa zbiorki Eugenii Laski pt. Tuszkôwsczé przëtrôfczi oraz Z lëpusczich strón, można pomyśleć, że oto dokumentuje się tutaj jakże ulotną rodzimą twórczość gadkarską. W pierwszym zbiorku znajduje się 25 krótkich form prozatorskich, które sformułowane zostały po kaszubsku i wydają się gotowym materiałem do oracji. Część z nich - jak wskazuje dopisek - została doceniona podczas wielewskiego turnieju. Niektóre wyglądają bardzo ciekawie i w takich gadkach, jak Zeńdzenie z Tuszków-ską matkę, Wrëje, Przigôda, Czarcy séw, Kukówka, Krôwc i diôbeł, Gbur Môrcën czy Nôuka łacëznë odnajdziemy mnóstwo rozpoznawalnych dla tradycji kaszubskiej motywów. Są zatem opowieści mityczno-legendo-we dotyczące najbliższej okolicy lub świata rodzimej natury, historyjki z postaciami biblijnymi, w których dokonuje się opisu praw moralnych i porządku świata, pojawiają się także wiejscy bohaterowie, którzy swoją przemyślnością i rzutkością zwyciężają w codziennym życiu. Jednakże ta różnorodność tematyczna nie jest w stanie ukryć słabości kompozycyjnej i artystycznej. Oto bowiem gadki te, o ile bronią się jeszcze na scenie, w czasie deklamacji, o tyle w zapisie literackim nie mają już owych środków pozawerbalnych, aby ująć czytelnika tematyką lub swoją formą. A właśnie forma jest poważnym mankamentem wielu pozostałych gadek z pierwszego przywoływanego tutaj tomiku Eugenii Laski. Weźmy inicjalną anegdotę Kąpanie w biikwi-ce albo Jak w Tuszkach wëbiérelë szôłtësa. W czasie słuchania ich ze sceny mogą się wydawać dowcipne i wartkie, ktoś może pokiwa głową i potwierdzi, że rzeczywiście dawniej tak bywało. Jednak kiedy się je czyta w książce, wydają się nachalne w swej moralistyce i „twarde" w proponowanym humorze. W innym znowu przypadku w opowiastkach typu Dëgusë czy Dżadë i mëszë mamy co prawda zawarte elementy życia obyczajowego Kaszub i docierają one dobitnie do odbiorcy w jędrnym języku, lecz pojawić się musi pytanie z punktu widzenia dzisiejszego czytelnika: Jaki właściwie jest cel publikacji kolejnej, bynajmniej nie odkrywczej i powtarzającej najbardziej oczywiste elementy kultury ludowej, historyjki? Jeszcze bardziej można się zniecierpliwić przy lekturze drugiego zbiorku Laski pt. Z lëpusczich strón, w którym opublikowano 34 utwory, w przeważającej części napisane po \Mét: ■ .. Eugenja Laska ~ TUSZKÖWSC2É ^RÖFCZ, Eugenia Laska, Tuszkôwsczé przëtrôfczi, Z lëpus-czich strón, Gminna Biblioteka Publiczna im. Franciszka Sędzickiego w Lipuszu, Lipusz 2015. kaszubsku. Podzielone zostały na pięć grup tematycznych: Z pamiat-nika möjégô dżadusza, Dzywné zdarzenia w żëcym môjégô ôjca, Na Fisze-wie, W Lëpiiszu i ôkôlim, Legendë ô Zómkôwi Górze. Tytuły dobrze wskazują na treści opowiastek, lecz one same są zapisami nieprzemyślanych kompozycyjnie i „dramaturgicznie" historyjek, które tylko częściowo się bronią ze względu na propagowany system etyczny lub motyw obyczajowy. Zdarzają się w zbiorze gadki typu Straszëdło na sztrece, Më sa niczego nie bójimë, Przestroga czy Pón Paweł, które podejmują dość udanie tematykę wiejską, sławiąc zaradnych, wyśmiewając zaś godnych drwiny, ale inne formy są już dużo słabsze. Oczywiście ktoś może ich bronić, podkreślając, że historyjki typu Dzëkô jachta, Chcëwi köwôl, Hrabia Freimauer czy anegdoty z serią przëtrôfków silnie związane są z ludowym odbiorem świata, pełnym zdarzeń niecodziennych i dziwnych, ale przecież są to opowiastki tylekroć już słyszane, ty-lekroć już lepiej zapisane, że nie ma większego sensu ponownie je przepisywać i podawać jako własne. Być może gadki pt. Jak lëpuszanie zaselë sól albo Gminnó sesja w Lëpuszu śmieszą miejscowych Kaszubów, ale w lekturze nie robią już dobrego wrażenia i świadczą jedynie o chęci ułożenia niby to zabawnej opowiastki. Podobnie jest z utworami ostatniego rozdziałku zbioru, które wyglądają na zapis legend i podań związanych z Zamkową Górą. Trochę tutaj tajemniczości, trochę opisów obyczajowych, lecz podanych bez artystycznej świadomości, czym jest zagajenie czy zamknięcie tematu. Może formy te opowiadane w atmosferze ogniska, w nocy, gdzieś nad jeziorem, zrobią na kimś wrażenie, lecz w spokojnym czytaniu wersji książkowej ani wydarzenia nie wyglądają fascynująco, ani narracja nie robi pozytywnego wrażenia... Trochę szkoda, że zabrakło w wydaniu owych form drukowanych dystansu czasowego, krytycznego spojrzenia na tekst, którego otoczenie komunikacyjne jest zasadniczo odmienne od oracji. Eugenia Laska jako autorka/dekla-matorka ma umiejętności tworzenia kaszubskich oracji. Tego nikt Jej nie odbiera. Dlaczego jednak stale sięga po dawne czasy dziadów i ojców, a zapomina o sprawach współczesnych? Oczywiście być może w tym, co dawne i sprawdzone, czuje się jako gadkarka najpewniej, ale czyż nie warto czasem poeksperymentować i spróbować te- 56 / POMERANIA / MAJ 2016 lektury/recenzje matu opowiedzianego z perspektywy dzisiejszych wydarzeń, obyczajów, polityki. Nie musi to być kabaret, lecz przecież jako tak specyficznie „wygadana" kobieta, kiedy już wejdzie na scenę lub dysponuje bronią w postaci słowa drukowanego, ma przecież tyle możliwości surowo lub satyrycznie, dosadnie lub ironicznie, tradycyjnie lub feministycznie opowiedzieć o aktualnym świecie... Kiedy sięgnąć do tradycji kaszubskiego oratorstwa Ostatnie wystąpienie w blasku fleszy Guntera Grassa miało miejsce na hamburskiej premierze „Blechtrom-mel" w adaptacji Luka Percevala, uznanego za specjalistę od adaptacji scenicznych wielkich dzieł prozatorskich literatury nie tylko niemieckiej. W relacjach mediów twórca powieści wygląda na szczęśliwego i zadowolonego z jej teatralnej adaptacji. Hilke Ohsoling, która od 1985 roku prowadzi sekretariat artysty, wspomina, że pomimo wcześniejszych zapowiedzi 0 szybkim powrocie do domu lub pójściu na kolację „na mieście", został z aktorami, aby świętować premierę. Ponad dwie godziny przysiadali się do Guntera i Ute Grassów kolejni rozmówcy. .. Jeszcze w okresie intensywnych prób, w lutym 2015 roku, pisarz zaprosił aktorów do Domu Guntera Grassa w Lubece. Zdjęcia z odwiedzin 1 zapis rozmowy o przygotowywaniu adaptacji znajdziemy w programie z załączoną płytą DVD, który można nabyć przed spektaklem. Oskarów na scenie Thalia Theater jest dwóch - wspominającego gra Barbara Niisse, 74-letnia grand dame teatru Thalia, której obsadzenie w tej roli zostało uznane za jedyny radykalny krok w tej inscenizacji. Aktorce udało się zbudować suwerenną wersję Oskara, meandrując pomiędzy spojrzeniem z bliska i z dystansu na sposób doświadczania postaci literackiej, i powołać się na Hieronima Derdow-skiego, Jana Karnowskiego, Franciszka Sędzickiego, Józefa Bruskiego czy Jana Piepkę, widać wyraźnie, że dotykali oni nie tylko przeszłości, lecz i śmiało angażowali się w satyryczne lub sapiencjalne oceny współczesnej im rzeczywistości. Wykreowane przez nich figury kaszubskich frantów są silne ze względu na swoją dobitność i atrakcyjność przekazu. Tej odwagi można dzisiaj życzyć także Eugenii uznanej za „syntezę obcości". Tym samym aktorka po trosze uwolniła także postać od stygmatu demonicz-ności. Z głębi sceny dochodzi natomiast „magiczny off-głos" Oskara wspominanego, dopowiadający wydarzenia słowami powieści. Oprawę muzyczną i scenografię cechuje mi-nimalizm i symbolizm. Silnie przemawia plastyczna oprawa przedstawienia - przypominająca żaglowiec konstrukcja lin z wywieszonym praniem, niemieckim symbolem drobnomieszczaństwa. Poprzez regulowanie wysokości linek tworzone są lub przedzielane kolejne plany na scenie. Pieśni i piosenki nucone w harmonijnym chórze siedmioosobowej obsady spektaklu tworzą estetyczne przejścia pomiędzy poszczególnymi scenami. Słowo nie ustępuje w tej adaptacji ani na chwilę centralnego miejsca - wypowiadane fragmenty w postaci tekstu przewijane są równocześnie na ekranie, który tworzy białe płótno rozwieszonego prania. Pojedyncze słowa czy też litery giną w przestrzeniach pomiędzy tkaniną. Ten efekt przywołuje na myśl fragmentaryczność pamięci i trudności z rekonstrukcją przeszłości ze strzępków zachowanych wspomnień. Krytycy niemieccy chóralnie wskazują na wierność adaptacji wobec powieści, niektórzy akcentując ten fakt pozytywnie, inni formułując jako Lasce, aby i ona zbudowała figurę kaszubskiej kobiety, zaradnej, dobrze radzącej sobie w dzisiejszych realiach, śmiałej i dowcipnej, która przy tym sprytnie potrafi przedstawić argumentację i wie, jak trafnie zakończyć opowiastkę. Takich obrazów pomorskiej kobiety zdecydowanie w tradycji kaszubskiej brakuje. DANIEL KALINOWSKI zarzut - adaptacja nie proponuje nowego odczytania tekstu wyjściowego, który został li tylko skrócony do łatwiej strawnego formatu („Spiegel"). Podkreśla się ładunek dydaktyczny spektaklu. Hamburska inscenizacja utrzymana jest zdecydowanie w nurcie klasycznego niemieckiego odczytania powieści: opowiada o narodzinach i ciężarze niemieckiej winy, ale też o samobiczowaniu się za przewinienia - rzeczywiste i domniemane. Na scenie pada nazwa Waffen SS, która niemal automatycznie prze-kierowuje widza do burzliwej debaty o późnym/opóźnionym/spóźnionym wyznaniu Grassa-narratora o jego członkostwie w Waffen SS, która towarzyszyła opublikowaniu autobiograficznej powieści Przy obieraniu cebuli. Niejako konsekwencją wpisania się w tok narracji o niemieckiej winie jest wyeksponowanie wątków historii obydwu postaci żydowskich występujących w powieści: sprzedawcy zabawek Sigismunda Markusa i ocaleńca z Treblinki Fajngolda, przejmującego sklep Alfreda Matzeratha po wojnie. Każda adaptacja sceniczna to oczywiście indywidualna propozycja przycięcia złożonej struktury powieści, wybór wątków i tematów. Gunter Grass podkreślał zresztą często, że oddając manuskrypt, pisarz traci kontrolę nad swoim dziełem. Ten spektakl niewątpliwie wpisuje się ściśle w niemiecką narrację o przeszłości, choć reżyser jest Belgiem. To, co dla gdańskiego, pomorskiego czy też kaszubskiego czytelnika jest istotne w Blaszanym bębenku, czyli obraz złożoności pogranicza, poddane zostało „Blaszany bębenek" w Thalia Theater w Hamburgu MÓJ 2016 / POMERANIA / 57 RECENZJE £ie Blecht rommel«gs von Giinter Grass owej negatywnej selekcji. To Grassowi zawdzięczamy przecież wielogłosową opowieść o pograniczu, zintegrowanie narracji niemieckiej, polskiej, kaszubskiej i żydowskiej dotyczącej przeszłości Gdańska i Kaszub. Widma pogranicza polsko-niemieckiego w scenicznej wersji „Blaszanego bębenka" można się doszukać w kilku motywach - postaci Jana Brońskiego i obrony Poczty Polskiej, który to wątek w hamburskiej adaptacji przycięto 58 / POMERANIA / MAJ 2016 pod Oskara domniemaną odpowiedzialność za śmierć jednego z ojców. Kolejny wątek to utrata niemieckiego Wschodu; rozbudowany został motyw exodusu Niemców, jednak bez sceny na dworcu z babcią Koljacz-kową, której postać w ogóle nie pojawia się w adaptacji Luka Percevala. Kaszubskie wątki są nieobecne, co zresztą pokrywa się z dominującym nurtem niemieckiej recepcji powieści i twórczości Guntera Grassa. I tak też przywoływana nazwa Danzig funkcjonuje głównie jako symbol utraconej niemieckiej małej ojczyzny na Wschodzie. Z perspektywy niemieckiego horyzontu poznania czy też postrzegania hamburski spektakl to trzecia propozycja po zaprezentowanej dla Ruhr-triennale Jana Bossa w 2010 oraz frankfurckiej 01ivera Reese z 2014 roku. Krytycy niemieccy, wyliczając adaptacje Blaszanego bębenka, pomijają gdańską w Teatrze Wybrzeże z 2007 roku w reżyserii Adama Nalepy. Ta bądź co bądź światowa premiera wystawienia na scenie powieści, ukazując wielokulturowy splot mikrokosmosu Miasta, proponowała interpretację nie pozbawioną uniwersalnego przesłania: eksponując wątek eskapizmu, a zarazem niemożności ucieczki od odpowiedzialności za towarzyszenie Złu. W kontekście niedawnej dyskusji wokół filmu „Nasze matki, nasi ojcowie" gdańskiego widza kłuje i niepokoi scena, w której niebezpiecznie zrównane są cierpienia Niemców i Żydów. Monologi rozpaczających po stracie najbliższych: Marii Truczinski po śmierci Alfreda Matzeratha z rąk radzieckich zdobywców miasta oraz Mariusza Fajngolda po śmierci żony i dzieci w tragedii Holocaustu, prowadzone są jednocześnie. Choć przecież i tę scenę można interpretować jako li tylko równolegle funkcjonujące monologiczne narracje ofiar rozpamiętujących osobiste tragedie. Gdy połączę się z Internetem, okienka reklamowe w imieniu przewoźników przypominają mi stale, że już za 99 zł czy też 109 zł można przemieścić się samolotem z Gdańska do Hamburga. Pomijając oczywiście wszystkie opłaty dodatkowe i fakt, że to cena zapewne za przelot do Lubeki. Może ktoś z czytelników „Pomeranii" wybierze się na spektakl w adaptacji Luka Percevala? Z wielu powodów warto. MIŁOSŁAWA BORZYSZKOWSKA-SZEWCZYK 1 marca 2016 r., przebywając w Lubece na stypendium „Gość Obywatelski" towarzystwa Die Gemeinniitzige (zal. w 1789 r.) W MUZEACH Wiążą się z nimi emocje Obrazy, fotografie i wyroby złotnicze. Nadto mapy, monety, medale, a nawet kafle piecowe można zobaczyć na otwartej w Ratuszu Głównego Miasta Gdańska wystawie „Niniejszym przekazuję... odsłona druga". Holzarbei ...... £.;.<• . a.. ,?X.„ ,:w £.» . ...-a /.'3ua -«v .-. ■ sUs/o. ■ Zeitund ik i /"•» • ' f'y V ' •»?i:;>#/4. //i.-: -<•<'/>* ''fa&ttf&r J&T9*I fi-' f£&tr /»• I /•>' -.-**■**? " \_y~' ^ ■ i.;«- '•......- ,.•> °'9an des Oeutsihen Hoinibeiter-Vertianćes , „yiK.-Y T/^* "r / /tŹLrfy/f .&»• «. AOmr ..... • .....'• kspozycja stanowi prezentację darów i nabytków, akie w latach 2013-2015 trafiły do zbiorów Muzeum Historycznego Miasta Gdańska, przy czym, jak zaznacza kurator tego wydarzenia dr Janusz Tru-pinda, jest to zaledwie cząstka pozyskanych obiektów (niespełna sto z około czterystu). Na wystawie znalazły się przedmioty najcenniejsze pod względem materialnym i najbardziej wartościowe z punktu widzenia dziejów Gdańska i jego mieszkańców. W sposób szczególny cieszymy się z darów, zawsze bowiem więżę się z nimi czyjeś emocje i wspomnienia - wyjaśnia Janusz Trupinda. Tego rodzaju pamiątki przypominają nam również o początkach muzealnictwa. Zalążkiem wielu wspaniałych kolekcji były przecież zbiory prywatne, które dopiero z czasem zostały udostępnione społeczeństwu. Doktor Trupinda zwraca uwagę na to, że nowo otwarta wystawa ma nie tylko walory wizualne, ale też jest podsumowaniem benedyktyńskiej wręcz pracy muzealników, którzy poświęcają wiele czasu na identyfikację eksponatów i możliwie precyzyjne opisanie ich losów. BURSZTYNOWE CUDEŃKA Wystarczy pobieżny ogląd ekspozycji, by zwrócić uwagę na różnorodność zabytków. Nie świadczy ona bynajmniej o przypadkowości zbioru, ale pokazuje wachlarz zainteresowań muzeum. Poszczególne obiekty są dopasowane do profilu poszctzególnych oddziałów Muzeum Historycznego Miasta Gdańska, m.in. Muzeum Poczty Polskiej, Domu Uphagena i Muzeum Bursztynu. Cygarniczka Cartiera Muzeum Bursztynu wzbogaciło się między innymi o elegancką biżuterię - mówi Dorota Powirska z Działu Sztuki, współautorka, razem z Januszem Trupindą i Martą Krzyżowską, scenariusza wystawy. Można zobaczyć wyroby powojennych spółdzielni rzemieślniczych, takich jak Imago Artis czy Orno, ale są też cudeńka w stylu art déco - od Cartiera. Ów Cartier to... cygarniczka. Muzeum zakupiło ją za ponad 2100 funtów w domu aukcyjnym Christies. Bursztynowe cudeńko zdobione jest brylantami, szmaragdami i białym złotem. Trudno choćby na chwilę się nad nim nie pochylić, mimo że na wystawie ma godną, nie tylko jantarową, konkurencję. SCHLAUBITZ PO RAZ PIERWSZY Sukcesem MHMG jest pozyskanie wyrobów gdańskich złotników, ponieważ do tej pory - mimo że złotnictwo było jednym z wiodących rzemiosł w dawnym Gdańsku - placówka nie posiadała reprezentacyjnych obiektów. Satysfakcja jest tym większa, że wśród zakupów znalazły się dzieła Nathanaela Schlaubitza, złotnika zaliczanego do grona wybitnych przedstawicieli dojrzałego baroku w Gdańsku. Opinię tę w pełni potwierdzają prezentowany na wystawie kubek z wizerunkami króla Jana III Sobieskiego i królowej Marysieńki oraz kufel z postaciami alegorycznymi. Przy okazji warto przyjrzeć się uważniej dzbanowi POMERANIA 59 Kubek Schlaubitz w muzeach / zachë ze stôriszafë liturgicznemu z ok. 1650 r. oraz kuflowi ze sceną biblijną - dziełem Andreasa Haidta. A skoro mowa o pięknie zaklętym w metalu, trudno nie docenić nowo nabytych medali, zwłaszcza upamiętniających króla Stanisława Leszczyńskiego i luterańskie-go teologa Aegidusa Straucha. Na ekspozycji korespondują one z unikatową, XIX-wieczną odznaką gdańskiego towarzystwa bezpieczeństwa oraz z numizmatami, wśród których znalazł się grosz gdański z 1812 r. ZABYTKI Z PIWA Od kilku lat pomocą w pomnażaniu zbiorów MHMG służy Browar Amber z Bielkówka, który część dochodu ze sprzedaży piwa Johannes przeznacza na zakup eksponatów. Dzięki temu placówka wzbogaciła się o portret Johna Sprota Stoddarta. Dzieło wyszło spod pędzla Louisa Friedricha Rudolpha Sy i przez lata było znane jako „Portret kupca gdańskiego". Tożsamość mężczyzny z obrazu ustaliła dopiero Krystyna Jackowska z PAN Biblioteki Gdańskiej. Według badaczki John Stoddart urodził się w Edynburgu. Rodzina planowała, że pójdzie w ślady ojca, oficera marynarki wojennej, ale ostatecznie wybrał on profesję kupiecką. Osiadł w Gdańsku, gdzie zajmował się handlem zbożem. Zmarł w 1892 r. „Piwnemu" sponsorowi muzeum zawdzięcza również dzieło już nie malarskie, ale porcelanowe. To baranek będący elementem galanterii stołowej. Powstał on wprawdzie w słynnej wytwórni w Miśni, ale na swój sposób jest też dziełem gdańskim. Baranka za- Stoddart projektował bowiem Peter Reinick (1711 lub 1715— 1768), który przyszedł na świat w mieście nad Motła-wą. Figurka ta, a zasadzie pojemniczek, sąsiaduje na wystawie z niezwykłej urody personifikacją rzeki Elby, wyrobem również porcelanowym. Kafel OCALONE Z GRUZÓW Większość prezentowanych na wystawie zabytków przykuwa uwagę, m.in. maestrią wykonania. Są tu jednak eksponaty nieoczywiste, takie jak kafle piecowe. Pochodzę z XVIII i XIX wieku. Można powiedzieć, że są to wyroby charakterystyczne dla Gdańska, ale nas ujęła ich historia - przyznaje Dorota Powirska. Kafle zostały przekazane w darze. Teść ofiarodawcy był zdunem, który tuż po wojnie, w gruzach zniszczonego Gdańska, wyszukiwał piece i zabezpieczał ich elementy. Niektóre kafle pozostawił sobie na pamiątkę. Po śmierci zduna rodzina zdecydowała się oddać je do muzeum. Cieszymy się, że tego rodzaju rzeczy przetrwały do naszych czasów - mówi Dorota Powirska. - Są one dla nas nie tylko interesujące, ale też stanowią swego rodzaju łącznik z Gdańskiem, jakiego już nie ma. MAREK ADAMKOWICZ Fot. M. Adamkowicz Wystawę „Niniejszym przekazuję... odsłona druga" w Ratuszu Głównego Miasta Gdańska (ul. Długa 46/47) można oglądać do 2 października. Prôwdac w szafie sa nie zmiescy, ale jakno woźne nôrzadło do trańsportu mia bë bëc w nym dzélu przedstawiono. Kara to dzysdnia je baro pötrzébnô chöcbë na gburstwie i budowie. Je użi-wónô do wöżeniô słomë, sana, gnoju, cegłów, tarasu... Może nawetka na ni halac pita z göspödë abó wëwiezc jaczégö direktora. Czedës kara köjarzëła sa z biédą, kö lëdze gôdalë tak: „U nich biéda piszczi jak köło öd karë" abö „Czemu kara piszczi? Bo ona le biéda wözy, chtô mô konia i wóz, ten ju ni mô biédë". Wedle kaszëbsczich wierzeniów zapisónëch w sło-wôrzu ksadza Sëchtë „kara służi czarownice za łóżko, a na köle öd karë jezdzy mora". Kureszce kara köja-rzi sa nama z Remusa, chtëren pchôł ja pö kaszëb- sczich Stegnach nafulowóną ksążkama i rozmajitima fizmateńtama. Kara z bórtama pözéwónô je kumkarą i prawie taką je widzec na ódjimku - na użiwónô je jakno rekwizyt ob czas Tôrgów Ksążczi w Köscérz-nie. RD 60 POMERANIA m CHMIELNO. REMUSOWÓ KARA 2016 Uczniowie ze strzédnëch szköłów z całégö Pömörzô wzalë udzél w re-gionalnëch warköwniach Remusowó Kara zörganizowónëch przez Sztu-dérsczi Klub Pomorania i Kaszëbskö--Pömörsczé Zrzeszenie. Latosô, ju dzewiątô edicjô warköwniów ödbëła sa w Chmielnie, gdze w czwiôrtk 14 łżëkwiata przëjachelë szkölôcë z Chöniców, Kartuz, Köscérznë, Brus i Pelplëna. Céla Remusowi Karë je pógłabie-nié wiédzë młodëch lëdzy ö regionie i kaszëbsczim jazëku. Dlôte téż war-köwnie bëłë przërëchtowóné na roz-majité ôrtë. Tegô roku żdałë na szköłowników zajaca z grë w kaszëb-ską baszka prowadzone przez Mirosława Ugöwsczégö i malowanie na szkle, jaczé przëszëköwa Karolëna Serköwskô. W piątk pö pôłnim odwiedza nas Andżelika Szulfer z ka-szëbsczi prôcowni Farwa, dzaka ni uczniowie möglë ôbaczëc tworzenie kaszëbsczi módë „öd kuchnie", cobë późni samému spróbować, jak to sa robi. Jazëkówé zajaca przeprowadzëłë sztudérczi kaszëbsczi etnofilologie. Sobota bëła dnia wëjazdowim. Më mielë leżnosc óbaczëc, jak fąksnérëje fabrika ceramiczi Neclów, a Tadéusz Maköwsczi z Gminnego Östrzód-ka Kulturë w Chmielnie wprowa- dzył uczniów w swiat kaszëbsczich lëdowëch jinstrumeńtów i tobaczi. Badącë tak krótko, ni można bëło nie skórzëstac z leżnoscë i nie ód-wiedzëc chëczë w Łątczińsczi Hëce, gdze jesmë spadzëlë czas pö półnim i gôdelë midzë jinszima o tim, gdze w przińdnym roku mô sa ódbëc Remusowó Kara i czemu wôrtno je bëc zrzeszonym w karnie Pomorania. Remusowó Kara zakuńcza sa w niedzela 17 łżëkwiata. Jak zgodno stwierdzëlë ji bëtnicë - za chutkó! Przez sztërë dni stwörzëlë zgódné, bëlno wespółdzejającé karno i sa wiele nauczëlë tak ód prowadzącëch warkównie, jak i ód se wzajemno. Cél warkö wniów óstół dobëti w 100 pro-ceńtach! Mómë nódzeja pówiedzec tak téż za rok i dali w póstapnëch edicjach Remusowi Karë, na chtërne ju terô serdeczno rôczimë. SZTUDÉRZË Z KS POMORANIA m GDUŃSK. KONKURS WIEDZE Ô POMORZU 2 łżëkwiata na Filologicznym Wëdzélu Gduńsczegó Uniwersytetu ödbéł sa XXIX Konkurs Wiédzë ó Pómórzim. Szkółow-nicë strzédnëch szkółów z całégó regionu stanalë do biôtczi nóprzód w drëdżim, pisemnym etapie konkursu. Szescdzesąt pëtaniów z lëteraturë, historii i geografii Pómórzégó to cë bëło ale wëzwanié! A to béł dopierze póczątk... Nólepszich sétmë szkólóków przestąpiło do wiôldżé-gó finału, w chtërnym muszelë odpowiadać na pętania przed konkursową komisją. W jury bëlë przedstôwcë rozmajitëch dzélów nóuczi: dr Éwa Grëcza sprôwdza-ła wiédza szkółowników z lëteraturë, dr Éwa Wózniók szëka szkólóka, co sa nóle-pi znaje na geografii, z historii pitôł bëtni-ków dr Michôł Kargul. Nólepszim ókózół sa Macéj Teclaf z Zespołu Szkółów Wëżi-gimnazjalnëch w Serakójcach, drëdżi béł Dominik Narloch z Collegium Ma-rianum w Pelplënie, trzecy mól zajała Ewelina Stefańskó z I Öglowósztôłcącégö Liceum w Kóscérznie. Riwalizacjô óbczas XXIX Konkursu Wiédzë ö Pómórzim midzë baro dobrze przëszëkówónyma uczastnikama bëła zacató. To dobri pro-gnostik przed przińdną, jubileuszową edicją Konkursu Wiédzë ó Pómórzim. SZTUDÉRZË Z KLUBU POMORANIA m HÉL. W JASTARNIE WARZĄ NÔLEPI Do wióldżi Reginalny Kulinarny Pó -bitwë doszło ju trzecy róz! Latoś, 14 łżëkwiata w Hélu, na miónczi szłë białczi z partów Kaszëbskö-Pömör-sczégó Zrzeszenió ze Strzelna, Żukowa i Jastarnie. Przërëchtowałë siedzą z pulkama, młodzowi kuch i rëbną zupa pó hélsku. Uczast-niczczi muszałë baro chutkó spra- wie sa z robotą, a do te pamiatac ó szmace jôdë i ji esteticznym pó-danim, bó na to wszëtkó bóczno zdrzelë jurorowie. A chto dobéł? Tim raza jastarniczczi i to one za rok badą róczëc do se na póstapną Kulinarną Póbitwa. Na góscy rozegracje czekało bël-né jestku i fólklorowó muzyka. Impreza prowadzył Rafół Pótrëkus. RED. kont MÓJ 2016 / POMERANIA / 61 KLĘKA m czersk. ô czórlińsczim Domôcô atmosfera towarza „I Szkó-łowému Konkursowi Czëtaniô pö Kaszëbsku" jaczi zrëchtowała 31 strë-miannika szkolno Aleksandra Dzacel-skô w Spódleczny Szkole m. Janusza Korczaka w Czersku. 16 uczniów klas V-VI zapoznało sa chudzy doma z wëbrónyma wëjimka-ma pöémë Ô panu Czórlińsczim co do Pucka pô sécejachôł H. Derdowsczégô. Könkursowô komisjo - przédniczka KPZ w Czersku Bogumiła Milewskô, szkolno Hana Frëca i piszącó ne słowa - miała téż leżnosc przëzdrzeniô sa donëchczasny roböce na uczbach kaszëbsczégö w ti szkole, bö rodnô mowa królowa tu ód zóczątku do kuńca. Organizatorka w bëlny kaszë-biznie wprowôdzała krótëchno w te-matika prezentowónégö wëjimku. Wszëtcë uwôżno słëchelë, a dzôtczi miałë stara ö bëlné ödczëtanié. Pö kôżdëch trzech prezentacjach tekstów pöémë... cekawé ödetchnienié. Bët-nicë konkursu samöstójno i wespóło-wö redosno spiéwelë terôczasné piesniczczi. Wtórzëlë jesmë jima na rozmajiti ôrt öbczas wëkönywaniô taczich frantówków, jak „Pómidoro-wô", „Nadzwëköwnô farwa ôczów", „Möja mëma", „Treker"... Wastna direktorka Bożena Spica wraczëła nôdgrodë wszëtczim bët- nikóm. A nôdgrodów bëło wiele, bó laureacë (I môl - Kristión Czópiew-sczi, II - Natalio Łosyńskó, III - Ölë-wiô Magulskô, wëapartnienia: Paulëna Jankówskô, Agnészka Glinieckô, Kornelio Narloch i Ölëwiô Spica), pakujące je do darowóny taszeczczi, rechówelë ze szkólną: rôz, dwa, trzë... Krësztof Pelowsczi, rozmiszlający nad sztudérowanim w przindnoce et-nofilologie, w miono swöjich drëchów z Kaszëbsczégö LO w Brusach öbda-rowôł wszëtczich malinczima ksą-żeczkama Stanisława Frimarka Zwier-cadło Remusowégô swiata. Dzél 1 Zôr-no. Dzaköwôł młodszim drëchóm za to, że miôł leżnosc przëbôczëc so do maturë zamkłosc Pana Czórlińsczego. Ugwësnił téż, że licealistom uwidzôł sa projekt szkólny z Czerska ö pisanim do se pó kaszëbsku z wëkörzëstanim rozmajitëch móżlëwösców. Jadące do se, kôrbilë jesmë ö słowach łgôrza z Wiela: „Chto kaszëbsczi jazëk znaje, ten óbjedze wszëtczé kraje". Jô jem gwësnô, że cobë gö poznać abó óbaczëc, jak to robie, nót je zajachac do szkólny Aleksandrë i ji uczniów. Z pózdrówka dlô Kaszëbów i Bóro-wiôków w Czersku FELICJO BÔSKA-BÔRZËSZKÔWSKÔ m wejrowô. zymkówcë znów sAzeszlë 2 łżëkwiata, wnet dëcht 15 lat ód pier-szégó zćńdzenió (bo to miało mól 24 strëmiannika 2001 r.), w tim sarnim placu, co i tedë, to je w wejrowsczim muzeum, zymkówcë znów sa zeszłe. Nie bëło to równak tak richtich jubileuszowe potkanie, fest uroczëznowé, ful busznëch słowów, kwiatów, winszo-wanió so, mni a barżi cekawëch wëstą-pieniów, etc., chóc kawa a castka bëłë, do te górze wspominków. Bëło to le zéhdzenié taczé, jak wiele rëchlészich, z czëtanim swój ich nónowszich doka-zów, malinczim pógódanim o nich, kąsk wiakszim pókórbienim tak w ca-łoscë ó rodny lëteraturze, a téż óglowó ó tim, co sa w najim kaszëbsczim świece dzeje. I bëło ó czim powiadać, potkanie dérowało dobré trzë gódzënë... Zćńdzenić to bëło pierszé ód pora lat. Kó slédné miało mól 1 gódnika 2012 r. Dejade nie je prówdą, żebë zy-mkówcë czedë bądz oficjalno (a nieófi-cjalno téż) zawiesziwalë dzejanié. Môł-czenié barżi bë móże szlachówało za ôrta zëmówégó spiku, ób czas jaczégö nóleżnicë zajimalë sa drëdżima swóji-ma sprawama i bëlë przëtómny na jin-szich gónach żëcégó (téż pisarsczégó). Sniegulińca czë może lepi rzec gro-micznikówą łiskawicą bëła teró dló Zy-mku Gracjana Pótrëkus. To prawie óna w óstatny dzeń stëcznika, czej ju doch dzeń dłëgszi nié na jeden, a na ze trzë öwczé skóczi, a słuńce ju dostôwô swi möcë, ób czas fejsbukówégó mejlowa-nió napisa: „Mdze jesz czedës Zymk?". Zdebkó późni ju jem gódół bez telefon z Rómka Drzéżdżona, a nen flot ju miół wszëtkö zórganizowóné i klëka ó pó-sobnym zćńdzeniu puszczone na świat. Na zeńdzenim nie bëło wiele lëdzy. Le póra sztëk. Dzél z resztë z żóla ód-kózół, że ni móże bëc tego dnia we Wejrowie, dwóje do te przesłało swoje tekstë. Na pótkanim królowa proza. Ostałë téż m.jin. zamëszloné dzejania na nôblëższi rok. Pierszé: bë znów sa zeńc na jeseń. Drëdżé: bë rëchli, do czerwińca, zgromadzëc tekstë do nowego zsziwku. Kó kuńc kuńców bë sa ju przëdało nen dzesąti wëdac. GRÉGÓR SCHRAMKE 62 / POMERANIA/MAJ2016 KLËKA m kaszëbë. „kaszëbsczé dnie" w szkołach W wiele szkołach, a może we wszët-czich, w jaczich je uczony kaszëbsczi jazëk, są örganizowóné kaszëbsczé dnie abö tidzenie. Bëła jem rôczonô na taczé öbchödë w Przëwidzu, Czôrny Dąbrówce i Roczitach. We wszëtczich tëch môlach bëło czëc kaszëbsczégö dëcha. Pöjawilë sa kaszëbsczi artiscë, bëłë spiéwë, artisticzné kónkursë i tuńce. W Roczitach ökróm tegö öd 7 lat ödbiwô sa Gminowi Konkurs „Ka-szëbsczé ABC", jaczi sprôwdzô wiedza na téma gminë Czôrnô Dąbrówka i całëch Kaszëb. Uczniowie sprôwdzają téż swoje umiejatnoscë pisaniô pó kaszëbsku, a na warków-niach swöje artisticzné spósobnoscë. W Przëwidzu bëtnika rozegracji béł przédnik Kaszëbskó-Pómórsczé-gö Zrzeszeniô Łukôsz Grzadzëcczi, chtëren óstawił w darënku kaszëb- Könkurs w Roczitach sczé ksążczi i winszowôł robötë i do-bëców. We wszëtczich szkołach bëlë wójtowie i spölëznowi dzejôrze. Szkólne, co órganizowałë óbchödë (w Przëwidzu m bôrzestowô. krąg na wdôr ôfiaróm piôsznicë Kôżdi Remusowi Krąg je jinszi. Tu nick sa nie pówtôrzô, ókróm dzé-lëków romana Żëcé i przigôdë Re-musa Aleksandra Majköwsczégó, czëtónëch przez Bronka Cërocczé-gö. Łżëkwiatowé zćńdzenić bëło namienioné przede wszëtczim ofiarom Piôsznicë. Na zôczątku wëstą-piła „kaszëbskô rodzëzna", jaką öbczas wieczerze zaskóklë Niemcë i wënëkelë z chëczów, a pózni raza z jinyma aresztowónyma wzalë do Piôsznicczégó Lasa i zabilë. Przédnik Kragu B. Cërocczi béł baro skrëszo-ny, czej wracziwôł na pödzakôwanié kwiatë wastnie Katarzënie Butow-sczi, jakô przërëchtowa młodzëzna ze Szlachecczi Kamieńce do wëstapu. Pózni wespół z ks. Zbigniewa Kul-wikówsczim uczastnicë zćńdzenió wanożëlë pó tragicznëch Stegnach Kaszëbsczi Gölgótë. Przesłanie bëło jasné - pamiatómë, żebë nigdë sa to nie pówtórzëło. Pó póspólnym ódjimku, na jaczim je widzec téż młodzëzna z Kôłpina z opiekunką Janiną Czerwińską, jakô czasto góscy na czwiôrtkówëch zćń-dzeniach Kragu, zaczała sa diskusjó i prezentacjo planów. W tim óstat-nym pónkce wôrt nadczidnąc chócle ó udzélu we wraczenim „Ringrafów Witosława" w Szlachecczi Kamieńce (19.05), Majówce z gen. Józefa Webic-czim (21.05), finale konkursu Rodno Mowa w Chmielnie (11-12.06) czë Kaszëbsczim Ödpusce na Pólanow-sczi Górze (18.06). Pierszi rôz bëła na Remusowim Krągli Barbara Kramp, jakô zajimó sa edukacją w gminie Chmielno. Może zachacy do bëtnoscë dzysdniowëch szkólnëch kaszëbsczégó jazëka (bëlë leno ti emeritowóny)? DAMROKA Teréza Dunst i Aneta Witos, w Czôrny Dąbrówce - Éwa Kósyńskó, w Roczitach - Bożena Labuda) dzaköwałë dire-kcjóm, drëszkóm i drëchóm za we-spółrobóta. „Kaszëbsczé ABC" w Czórny Dąbrówce zaregistrowała gduńskó telewizjo. Relacja badze można óbez-drzec w niedziela 17 majaw„Tedëjo" (a pózni w archiwum TVP3 Gdańsk). WANDA LEW-CZEDROWSKÔ m rëmiô. kaszëbskô biblioteka Wiacy jak milion złotëch dostónie Rëmiô na utworzenie Kaszëbsczi Bi-blioteczi, kól (nomen omen) Kaszëb-sczégö Placu w tim miesce, w jego nóstarszim molu. Pieniądze do Mi-nysterstwó Kulturę i Nórodny Spód-kówiznë. Wedle rëmsczégö burméstra Michała Pasecznégó - to badze enklawa kaszëbiznë w tim stórim, wcyg përzna zaniedbónym dzélu miasta. Nowo sedzba filialny biblioteczi badze miała kól 214 kwadratmétrów, ó wnetka 150 wicy niżle storo biblioteka przë sz. Kóscelny. Wórt dodać, że Rëmiô niedówno dostała budink banowiszcza na nową sedzba główny biblioteczi (Stacja Kultury), a projekt ti sedzbë dostół I nód-groda ód swiatowëch architektów za widzałé, nowóczasné rozwiązanie architektoniczne. SJ MÓJ 2016 / POMERANIA/63 KASZUB klëka öHHzmzm q ^ www.kaszubskaksiazka.pl m kroköwô. roczëzna partu kpz Ju 25 lat mô skuńczony part Kaszëbs-kö-Pömörsczgö Zrzeszeniô w Krakowie. Jëbleuszowé uroczëznë - nô-przód w köscele pw. sw. Katarzinë Aleksandrijsczi i pózni na kro-köwsczim zómku - ödbëłë sa 24 łżëkwiata. Na uroczëstosc przëjachelë przede wszëtczim Kaszëbi z Nordë - öd Rédë pö Pilëce. Na zómku öbezdrzelë film ö dzejanim henëtnégô partu öb slédnëch 25 lat. A co udało sa zrobić w tim czasu? Przez 12 lat part prowadzył kaszëbsczé karno Jurczi, örganizowôł wiele rézów pö całi Polsce, rëchtowôł rozmajité rozegracje, jak np. Kartofelbal, a łońsczćgó roku wëdôl Domienikôwé pôwiôstczi. Öbczas roczëznë dzysdniowé przédnictwô partu wëprzédniło dôw-né wëszëznë i lëdzy, co na wszelejaczi ôrt pömôglë w jegö rozwicym. Kroköwsczé Zrzeszenie mô dzysô 49 nôleżników, ale jakpödczorchiwô jegö przédniczka Éwa Kur - przéd-nictwö partu badze robic wszëtkö, żebë bëło jich wiele wicy, nawetka dwa razy tëli, co terô. PL m wejrowô. 25 lat jednotë nordowëch partów Zrzeszeńce z nordowëch Kaszub 2 łżë-kwiatawwejrowsczimMuzeumKaszëb-skö-Pömörsczi Pismieniznë i Muzy-czi (MKPPiM) swiatowelë 25 lat dzeja- niégö Jednotë Nordowëch Partów (JNP). Uroczëzna zaczała sa mszą swia-tą z kaszëbską liturgią słowa w kön-wikce köscoła sw. Léóna w Wejrowie. Ödprawilë ja ks. Daniél Nowak i ks. Marión Dettlaff (wëgłosył kôzanié pö kaszëbskii). Wëstąpiło Spiéwné Towa-rzëstwö m. Jana Trepczika. Drëdżi dzél zéhdzeniô, pözwóny kaszëbsczim sejmika, pöprowadzył w MKPPiM Pioter Léssnawa. Wszët-czich pözeszłëch przëwitôł direktor muzeum Tomôsz Fópka. Pózni béł czas na wszelejaczé pödzaköwania i przëpömnienia. Dzysdniowi przédnik Radzëznë Nor-dowëch Partów (wëkönawczi wëszë-znë JNP) Andrzéj Kass wracził pa- miątkowe ringrafë i ksążczi dobrziń-cóm i zasłëżonym dlô „Nordë". Wë-przédniony östelë wszëtcë przédnicë Radzëznë: Bernat Hinc, Józef Lanc, Zygmunt Örzeł i A. Kass. Obczas uroczëznë ódbëła sa téż promocjo ksążczi Norda. 25 lat Rady Związku Oddziałów Północnych wëdó-ny przez Kaszëbskó-Pömörsczé Zrzeszenie. Ji autora je Jerzi Hoppe, chtëren gôdôł ó sami publikacje, ale téż ö początkach Radzëznë. Wejrowsczé potkanie bëło pierszim pónkta obchodów 25 lat JNP. Ö pósta-pnëch rozegracjach z ti leżnoscë ba-dzemë informować w „Pomeranie". RED. Kwiatë ód Z. Górny dló uczastników pierszi kaszëbsczi mszë. bzgôrzałé. mionodlô regionalny jizbë Öd niedzelë 24 łżëkwiata Regionalnô Jizba w Zgórzałim mô miono Pierszi Kaszëbsczi Mszë w Wigódze. Z ti leżnoscë óstała pókôzónô tôfla upa- miatniwającô to wëdarzenié. Całô uroczëzna miała pözwa „Powrót do korzeni/Wrócenié do korzeni". Ji drëdżim dzéla bëła konferencjo pt. „Zasłëdżi ks. Francëszka Grëczë dlô ödprôwianiô katolëcczich mszów swiatëch pö kaszëbsku", w ti czascë ó tim, jak doszło do ódprôwieniô pierszi mszë w kaszëbsczim jazëku, gôdôł przédnik Redakcjowégó Kolegium „Pomeranie" Édmund Szczesôk. Pökôzôł m.jin. dokazë, że to wôżné wë-darzenié ödbëło sa w ruj anie 1983 r., a nié, jak je to powszechno przëjaté, rok pózni. Na zalë bëlë téż uczastnicë ti „mszë pód ustrzechą". Wspöminelë óni swöje przeżëca i lëdzy, z jaczima wnenczas sa módlëlë. Na zakuńczenić nôleżniczczi Stowô-rë Białków Zgórzałégö przëszëköwałë bëlną kaszëbską wieczerza. RED. 64/POMERANIA/MAJ2016 m nowô karczma. benefis bôżenë ugôwsczi Autograf ód autorczi... W bibliotece w Gminowim Östrzód-ku Kulturę, Sportu i Rekreacje w Nowi Karczmie Bożena Ugówskó 24 łżë-kwiata swiatowała 25 lat dzejaniô dlô kaszëbiznë. Z ti leżnoscë östôł téż wëdóny przez Kaszëbskó-Pómór-sczé Zrzeszenie zbiérk ji wiérztów Ökrëszënë żëcégô. Na zôczątku przedstôwcczi Kaszëb-sczégö Öglowósztôłcącégó Liceum w Brusach i drëchnë wastny Bö-żenë zaprezentowałë artisticzny dzél (pötemu taczich pöéticczich przed-stôwków bëło jesz wiacy) i rzekłë czile słów ö ji dzejanim i miłoce do kaszëbsczégö słowa. Pózni zaczała sa gôdka z póétką prowadzono przez redaktora cząd-nika „Pomerania" Dariusza Maj-köwsczégö: ô wiérztach, tłomacze-niach, roböce w „Zwónku kaszëb-sczim", „Stegnie" i „Pomeranii" a téż ö Stanisławie Pestce, jaczégö B. Ugöw-skô mô za jednégö ze swöjich més-trów i ö chtërnégö utwórstwie szëku-je doktorską rozprawa. Ö dzejanim böhaterczi uroczëznë gôdôł jesz downy przédnik Kaszëbskö-Pömörsczé-gö Zrzeszeniô Artur Jabłońsczi. Na kuńc béł czas na żëczbë i darën-czi dlô pöétczi, tłomaczczi i redaktor-czi z Ötalżëna, autografë w Ökrëszë-nach żëcô a wspöminczi. RED. m pruszcz gdański. poznali uroki żuław Młodzież z Zespołu Szkół Ogólnokształcących nr 1 - Gimnazjum nr 1 w Pruszczu Gdańskim w marcu poznawała zabytki i krajobraz Żuław Gdańskich. Pruszcz położony jest na styku trzech krain: Kaszub, Kociewia i Żuław. Mieszkańcy, w tym również nasi uczniowie, pochodzę z rodzin o różnych tradycjach i zwyczajach. Warto więc im przybliżać także najbliższą okolicę - powiedziała Marzena Miś, dyrektorka pruszczańskiej szkoły. Młodzież zwiedziła dom podcieniowy i kościół pw. Znalezienia Krzyża Świętego w Krzywym Kole, średniowieczne ruiny świątyni w Steblewie, cmentarz i drewnianą dzwonnicę w Wiślinie. Podróż po Żuławach Gdańskich przypomniała uczestnikom wycieczki nie tylko dorobek tych ziem w minionych stuleciach, ale też przybliżyła działalność Caritas Gdańskiego w Krzywym Kole. W zabytkowym domu podcieniowym prowadzone są Warsztaty Terapii Zajęciowej dla osób niepełnosprawnych intelektualnie. Ich prace i dzieła wykonywane na zajęciach wywołały podziw i zachwyt zwiedzających - mówi nauczyciel geografii Michał Albiński. Ziemia żuławska kryje w sobie jeszcze wiele tajemnic, które warto przybliżyć uczniom z Pruszcza Gdańskiego -dodaje. Organizatorami wyjazdu i opiekunami byli Michał Albiński i Jakub Neumann. TOMASZ JAGIELSKI klęka 0 0 www.kaszubskaksiazka.pl m lepińce. hitë pô kaszëbsku „Zachacywómë do póspólny zabawę wszëtczich, co ni mają strachu jic na miónczi ze spiéwa w kaszëbsczim jazëku. Jesmë gwës, że interpretacjo pölsczich abö swiatowëch hitów badze dlô wszëtczich uczastników przigódą, doswiôdczenim i móżlëwötą pözna-niô nowëch lëdzy" - tak organizatorze rôczëlë do udzélu w VII Kaszëbsczim Festiwalu Pólsczich i Swiatowëch Hitów w Lepińcach. Na ta rôczba, jak rok w rok, ódpówiedzało wiele ôdwôżnëch młodëch lëdzy, ósoblëwie z zôpadnëch i pôłniowëch Kaszub. Do tamecznego Zespołu Szkółów w sobota 23 łżëkwiata przëj achało (abó przeszło) 35 uczastników, jaczi startowelë w 5 kategoriach. Nôlepszi-ma podług karna jurorów (Tomôsz Fópka, Paulina Közyczkówskô i Urszula Studzyńskó) bëlë wëkónôw-cë pódóny niżi. Spódleczné szkółë: kl. 0-1 - Aleksandra Łącko i Aleksandra Labun z ZS w Lepińcach (śpiewa: „Czôrné jagódczi"), kl. II-III - Agata Wantoch-Rekówskó z ZS w Lepińcach („Piesniczka drewnianëch pupk"), kl. IV-VI - Hubert Jutrzenka-'Trzebiatowsczi z ZS w Lubnie („Tak baro jô sa starół"); gimnazja -Karolëna Kossak Główczewskó z ZS w Brzéznie („Nie wrócą ne lata"); wëżigimnazjalné szkôłë - Justina Kuling ZSEU w Bëtowie („Wiedno tam gdze të"). Za bëlną kaszëbizna ostała wëprzéd-nionô Zofiô Gawron z ZS w Bórowim Młinie, a nôdgroda za nôlepszé tłóma-czenié na kaszëbsczi jazëk dostała K. Kossak Główczewskó. Protokół z konkursu jidze nalezc na starnie ZS w Lepińcach: http://zslip-nica.info/konkurs_piosenki_16.html. RED. MÓJ 2016 / POMERANIA / 65 klëka t7mbbi ę ^ www.kaszubskaksiazka.pl **»* 66 / POMERANIA / MAJ 2016 b damnica. wnetka 100 kaszëbsczich spiéwôrzów I Midzëgminowi Przezérk Kaszëbsczi Spiéwë w Damnicë béł wôżnym wëda-rzenim ösoblëwie dlô młodëch lë-dzy, jaczi uczą sa kaszëbsczégö jazëka w kôlsłëpsczich stronach. 15 łżëkwiata wëstąpiło w nim wnetka 100 uczast-ników m.jin. z Łupawë, Damna, Do-môradza, Głobina, Zagórzëcë i Słëp-ska. Wiakszosc bëtników przëjachała w kaszëbsczich ruchnach. Nie felowa-ło téż przedstôwców samörządowëch wëszëznów (z wójta gminë Damnica Grzegorza Jawörsczim) i zrzeszeńców. Młodi spiéwôrze prezentowelë baro rozmajiti repertuar - öd tradicyjnëch dokazów: „Mój tata kupił köza", „Czin-da", „Rëbôcë, rëbôcë" pö dzysdniowé: „Potrzebny drëch", „Tómk-Sómk" i wiele jinëch. Wszëtcë uczastnicë dostelë ód direk-tora Zespöłu Szköłów w Damnice Andrzeja Kordelasa diplomë, wëprzéd-nienia i darënczi. Inicjatorka przezér-ku Małgorzata Mödzelewskô pódza-köwała szkolnym za przërëchtowa-nié dzecy do wëstapów i rôcziła na pöstapny przezérk za rok. RED. ÖDJ. Z. BËCZKÔWSCZI m lëzëno. xiv kaszëbsczé spiéwë W Spódleczny Szkole miona Lecha Bądköwsczégó w Lëzënie 15 łżëkwiata béł XIV Pömörsczi Festiwal Kaszëbsczé Spiéwë. Latoś uczastników tegö wôżnégö muzycznego konkursu öceniwelë: Wérónika Körthals (przédniczka juri), Mieczisłôw Bistroń, Tomôsz Fópka, Witosława Franköwskô i Pioter Jadrzejczak. Hewö dobiwcowie pierszich placów w swój ich kategoriach (tak soliscë, jak i wókalno-instru-mentalné karna): karno z Gmi- nowégô Publicznego Przedszkólô w Lëzënie, Zuzanna Kapiszka z ZS w Parchowie, Aleksandra Pilarsko ze Spödleczny Szköłë w Wejro-wie, karno z ZKiW w Brodnice Górny, Natalio Machóll z ZKiW w Szlachecczi Kamieńce, karno z Publicznego Gimnazjum w Leżenie, Marcelina Schroeder z ZS w Parchowie i karno z Kartësczé-gö Centrum Kulturę w Kartuzach. Nódgroda Grand Prix dostało karno z Publicznego Gimnazjum w Lëzënie, a Czelëch Trepczika Aleksandra Pilarsko z Wejrowa. SZTUDÉRZË Z KS POMORANIA • wieżëca. promocjo DŻINĄCÉGÔ RZEMIASŁA NA KASZËBACH W sedzbie Kaszëbsczégó Lëdowégó Uniwersytetu w Wieżëcë 15 łżëkwia-ta cziledzesąt lëdzy wzało udzél w promocji albumu Dżinącé rzemia-sło na Kaszëbach wëdónégö przez Kaszëbskô-Pömörsczé Zrzeszenie. Bëlë m.jin. niejedny fotografowie, jaczich ódjimczi są w ti publikacje, w tim udbódôwôcz pöwstaniô ksążczi Krësztof Falcman, Andrzéj Sewerińsczi z Labörga i Warszawsko artistka Kasza Kalua Krińskó. Nie felowało téż bohaterów, jaczim album je namieniony - rzemiasni-ków uwiecznionëch na odjimkach. RED Öbczas promocji ópówiôdelë öni ó swóji prôcë, jaczi ôddelë żëcé. Pôtkanié zaczało sa od wëstą-pieniô prof. Cezarego Öbracht--Prondzyńsczćgó, autora wstapów do dwuch dzélów publikacje. Pód-czorchiwôł ón mésterstwö fotografów, chtërny pókôzelë w ódjimkach piakno robötë rzemiasników. Wórt wspómnąc, że w albumie ostało pökôzónëch wnetka 40 wcyg warkówó dzejającëch grónkôrzów, rëbôków, ceslów, torebkówników, szewców i przedstôwców jinëch rze-miasłów. Ksążka je brzada projektu udëtkówionégô przez Minysterstwó Kulturę i Nôrodny Spôdköwiznë. . NA PODSTAWIE NOTATKI K. KOWALKOWSKIEGO sëchim paka uszłé Ö KASZËBSCZIM CHRZCENIM Chrzcënë. Rëchcënë. Pölanié swiaconą wödą. Zapôlenié swiécë öd gromicë. Ceremonie. Przeżiwanié. A czas lecy. Dzeckö płacze. Sa zanôszô a zanôszô sa na długö. Organista grô ju trze-cą sztrófka. Ksądz czëtô jaczis jimrotny lëst öd biskupa do lëdzczich öwieczk. Lëdze sa wierzgölą. Gösce sa spieszą, bö pôłnié zamówione w restoracje, a to sa cygnie, a to sa wlecze... Dzeckó (Marija Dżoana) napiszkałkało. Drëdżi (Majkel Dżonatan) chce jesc. A jesz Florens Antonina mć> co grëbszégö zrobione. I je czëc. Z ti a ny stronę, bo sa niemiłoserno drze. Czë sa wërzékôta? Jo. Czë wierzita? Jo. Matczi na glanc ödpicnioné. Chłopi w ancuchach za to wëzdrzą jak ze krziża zdjati. Zmókłi, zgrzóny. Białczi kôzałë jima to öbléc - to öbloklë. Cerpią. Chtos z kamerą sa kracy jak kószla w rzëcy. Jakôs białka z ódjimkócza spurgnała sa na trapach. Ekstra włożą nowé bótë ze stolëmnyma ha-fzecoma, co to nie we-spółrobią z ödjimköwim aparata. Dôlëbóg jo. Kóżdi chce miec to jak nôchutczi za sobą. A nôbarżi lëdze w köscele. Tec ni mają tëli czasu, cobë tak se-dzec a sedzec. Trzeba re-ale a żanë ödwiedzec. Na niedzelną wanoga wërë-gnąc. Niedzelné pôłnié wpurgnąc. Möże jaczé lo-dzëska wczëszczëc. Kawa z kucha. Grila ödpôlëc. Piwö wëżłapac. Film jaczi öbezdrzec. A to sa cygnie. Cygnie sa jak historio. A prawie bödôj je 1050 lat od chrzęstu. Pólsczi. Tak trąbią w mediach a centralno fejrëją. Czë to znaczi, że Kaszëbi bëlë chrzcony w 966 roku? Pisza w nece. Renata pitô, czë tedë ju bëlë Kaszëbi. Na to Adóm ji ödpöwiôdô, że jesz nié, bö wëlezlë z jôj tësąc lat późni, a skörëpë przeczidlë różkama öd tobaczi. Że mielë czôpczi z czerwioną szléfką. Bogusza dodôwô, że białczi miałë czepce. Dali jidze ju dosc meritoricz-no. Tomôsz bédëje rok 967 i chrzest z rak prasczégö biskupa Wójcecha. Stachu - zymk 977, we Gduńsku. Witk znowu za Derdowsczim, że to bëło za Subisława „Nen Subisłôw, co tak na nôs patrzi z wësokóscë, dół sa ökrzcëc w roku tësąc sto i kilkanósce..." Na to mu jeden niemiecczi Kaszëba, że to łgôrz, nen Derdow-sczi. Macéj prawi, że pöczątk christianizacje béł w 1123, za czasów Ottona z Bambergu a że to dër-chało i dërchało, bó jesz Lorentz cëtowôł Kaszëbów na przełómanim XIX i XX stalata: „öni mielë naszi starszi dwu Bogów, jednego biôłégö Boga, jednego czôrnégó". A jesz, że ksądz Sëchta pötikôł naszich, co sa kłónielë słuńcu. Robert zez Warszawę chutkó pócwierdzył, że taczi jesz trzë lata temu mieszkelë nad Żarnowsczim jęzora... Wójk sa znerwówół. - Në, tej kureszce jaką data muszi przëjąc?! Kö jô musza móji mëmce rzeknąc, że to nie je naszô roczëzna rëchcënów... Jak to w internece biwó, chutkó zeszłe z przędny stegnë. I wëszło na to, że Gall Anonim to béł téż łgôrz a méster ód propagańde a że profesor Józef ni muszi miec prôwdë, a że... Zamknął jem kómpa, bó dostół jem strach, co to sa na mie ta gala nie wëleje. I zós wrócył do mie öbrôz kóscelnégö obrządku z łanim wödë. Płaczące dzótczi. Nasze swójsczé Dżonatanë, Majkele, Andże-liczi i Samantę. Ksądz, co jaguje na chłopa z kamerą, że tuwó ni może łazëc, bó on tu mszą ódprówió. Służce, co ju przë kózanim są dalek mëslama, przë gra-nim w bala pewno. I ny wszëtcë wkół dzecątk taczi niedzélny, ódswiatny. I ny wierny, co to jimrotno pówtórzają, że wërzékają sa a wierzą. A czasa sa zmilą, i sa wërzékają nié tam, dze trzeba. A wżerają na zégarczi, na ekranczi swich kómórków, co to je nawetka wëcëszëlë. Trib „mszo-wi" knypsnalë. Ödjimk z dzecka przed wółtórza. Z ksadza-chrzcëcela. Bez ksadza. Z familią a gósca-ma. Jedzemë na pôłnié. I znowu dewólaje z bulwama a surówką. I wszëtcë sa cmulą do malisa. Straszą biédnë dzeckó te wszëtczé cotczi a wujowie. A że taczi do mëmë podobny, a że taczi do tatë. A że... to dô latoś 500+. I debatëją. O rządze, o unie, o pierszi kómónie. Góscka w latach żdaje, że ti nowi copną nen emeritalny wiek, bó ona ju wicy ód dochtora zwólnienió nie dostónie, a do robötë nie chce jic na-zód, bó ji szef... kóże robie. A sąsôdce Baszë podniesie emeritura o 5 złotëch. Starce Marce zós ujalë 2 złoté, a jesz brifce dała 5 za halanié tego bëszétu. Takô pódwëżka. Ko nié wiedno a wszëtkö znaczi to samo. Tak jak z tim kaszëbsczim chrzesta J.ÓMK FÓPKA Në, tej kureszce jaką data muszi przejąć?! Ko jô musza möji mëmce rzeknąc, że to nie je naszô roczëzna rëchcënów... MÔJ 2016/POMERANIA/67 Z BUTNA BRAZYLIO Brifka flot, jak ódzewiałi, pödjachôł na swójim stôrim köle pod moja checza. W tim óbarch-niałim galopie sygnął do taszë, wëcygnąn paczét lëstów, bez póchwólenió, chöc mie dobrze wi-dzół, szmërgnąn gö pöd butnowé dwiérze a... tëli jem jegö widzôł. Kö taczi je brifka, dzysô tak, witro jinak. Pewno znôwu ön wszëtczich doma ni mô. Wząn jem podniósł paczét, a szedł w chëczë bón-kôwka so zrobić. Wtim sa dwiérze z trzóska ötemkłë a w jizba wiózł czerwiony na gabie a ledwo dichający brifka, chtëren lëft jak rëba chwëtającë, wëdësził z se: - Môsz të möże czéda? -Jakô czéda? - Bëlë jakô czéda, bëlë bëła... do köła. - Ni móm - nałgôł jem kąsk, bö chóc köła jô ni miôł, to pewno jakô stôrô czéda na pszatrze czë w szaruzni bë sa nalazła. Ale më doch dobrze wiémë, że taczé chutczé szëka- nié je do nicz, kö stôrô prôwda głosy: czej chcesz co chutkö nalezc, to nijak nie nalézesz, a jak tegö nie brëkujesz, to sa ö to zwrócysz. - Tej jó so kol ce pë-rzinka óddichna. Móga? - po prówdze cos nen brifka je dzysó ód se, kó nigdë sa mie nie pitół, czë może. - Chcesz bónkówka? Prawie robią. Drëch cziwnąn głową, sódł na stołku a rzekł: - Por favor... ale trzë łëżeczczi cëkrë mie wsëpie. - Jak të rzekł? - Trzë łëżeczczi abö nié, sztërë, jo? Jô terózka brëkuja wiele tegö waglowódanë. - Nié, to, co bëło rëchli, „por favor" të rzekł -wsëpôł jem brifce piać łëżeczków z grëpą, a co mda jemu żałowół, postawił jem tasczi na stół a sódł kol drëcha. - To je pó pórtugalsku - wëdolmacził brifka. - Bo wiész, olimpiada je wnetk, wnetk. A jak człowiek chce jachac, tej so muszi pôra słowów nauczëc, bë nie zdżi-nąn na trasę. - Co të zós môsz wëmëszloné? - Në co, chcą na olimpiada do Brazylie jachac. Jó móm tëli, jakno brifka, kilometrów przejachóné, że spokojno, tak mëszla, dóm rada sa zakwalifikować. Musza leno olimpijską norma wërobic. Temu fëst trenérëja. - Të na olimpiada? - A co, doch kóżden może, nawetka amator. Nie czuł të ó tim szkolnym z Pëlckówa, co kulą szmërgô? Kównatke sa zwie. Amator a dobéł nad nólepszima w najim kraju. Kó jak on może, tej jô téż. Prówda? -brifka wezdrzół nó mia pëtającë. - Chto wié, czë nen Kównatke na olimpiada póje-dze. To nie je tak einfach. Do Brazylie prowadzy długo a drago droga. -Jó mëszla, że on pójedze a nómni w pierszi szóstce mdze. Jistno jak jó - brifka buszno wëpiął sa do przodku. - Uzdrzisz jesz medal na ti piersë. - Jó cë tego z całego serca żëcza, ale prówda gó-dającë... pó francësku cë rzeka: mósz marné szanse... Brifka sa zgrużdżił. Mëslół jem, że wëbuchnie szka-lingą, ale nen, dzywné to, spokojno rzekł: - Ną razą mósz prówda... - widzec bëło, że móckó mësli, bo łësëna zmórlił. Wtim riknąn jak z kanónë: - Dożdżë! Mómë më w Pëlcköwie jaką Brazylia? - Pewno są jaczé pustczi o ti pozwie. - Tej më so ta zrobimë swoja, gwësną olimpiada. Móm ju programa ób-mëszloné. Zrobimë prów-dzëwie pëlckówsczé miónczi w szmërganim stolemöwim kama, zagrajemë w klipa, kulanie kraga, buszka pr pr... - brifka wezdrzół na mie pro- - szącë. - Nëże, wëmëslë jesz co. - Chócbë koszenie trôwë czë jachanié na kóle z ful taszą lëstów... Drëch wiózł mie w słowo. - O, to cë je co dló mie! Ju teró móm dobëté! - Kańdidatów do medalu jó wicy widza. Chócbë w nëkanim. Je takó jedna wiceredachtór, ó wëbaczë, kó ona nie lubi chłopsczich ortów pozwów warków dló białk, wastnó redachtorka naju pëlcköwsczi ga-zétë, co nëkanié fëst trenérëje. - A, wiém, o kógum cë jidze, to je na Bóguszka. Jó ja znaja. Dobro je, bó codzén nëkó taczégó wióldżégó scërza sąsôda, co za kótama goni... Rôz mie nawetka przed nim ureta. Brifka z ucechë zacarł swoje wiôldżé paje a z redo-tą w głosu zawółół: - Tej co, miast jachac do Brazylie, robimë olimpiada kol naju! - Robimë! - uscësnąn jem drëchöwi race a bez sztócëk poczuł jem sa jak barón... barón Coubertin. Tej até logo, do uzdrzenió w Brazylie Pëlckówióce! rómk drzéżdżónk Zrobimë prôwdzëwie pëlcköwsczé miónczi w szmërganim stołemöwim kama, zagrajemë w klipa, kulanie kraga, buszka pr pr... 68 / POMERANIA / MAJ 2016 a Polska Filharmonia Bałtycka im. Fryderyka Chopina w Gdańsku MAJ 2016 08/05 NIEDZIELA 18:00 SALA KONCERTOWA POMORSKIE TALENTY. WYBITNI SOLIŚCI AKADEMII MUZYCZNEJ IM. S. MONIUSZKI W GDAŃSKU 20/05 PIĄTEK 19:00 Massimiliano Caldi dyrygent Dyplomanci Akademii Muzycznej w Gdańsku: Michat Krężlewski dyrygent Maria Malinowska sopran Michat Mossakowski fortepian Jan Rejnowicz fortepian Orkiestra Symfoniczna PFB BRAHMS, VERDI, DVORAK, GERSHWIN SALA KONCERTOWA PAWEŁ MYKIETYN. GDAŃSKA PRAPREMIERA Ernst van Tiel dyrygent Łukasz Długosz flet Agata Kielar-Długosz flet Orkiestra Symfoniczna PFB Konrad Mielnik prowadzenie MYKIETYN Koncert na dwa flety koncertujące i orkiestrę - PRAWYKONANIE, BRAHMS Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu „Kolekcje" - priorytet „Zamówienia kompozytorskie", realizowanego przez Instytut Muzyki i Tańca. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowegoi instytut muzyki i tańca " I I I " T EdESnmH SALA KONCERTOWA WIELCY DYRYGENCI. GEORGE TCHITCHINADZE George Tchitchinadze dyrygent Tomasz Strahl wiolonczela Orkiestra Symfoniczna PFB Konrad Mielnik prowadzenie HAYDN, GÓRECKI (syn), MAHLER bazylika św. mikołaja w gdańsku KONCERTY ORGANOWE Z CYKLU „BLIŻEJ BACHA" WTORKI, 20:00 10/05 Patryk Podwojski Kamila Olas akordeon 17/05 Marek Stefański 24/05 Mario Duella Marino Bedetti obój 31/05 Kamil Dżalak Julian Gołosz 07/06 Maria Gavryluk Wstęp wolny na koncerty cyklu INSTYTUCJA KULTURY SAMORZĄDU WOJEWÓDZTWA 7 POMORSKIEGO Dyrektor Naczelny prof. Roman Perucki Dyrektor Artystyczny Orkiestry PFB Ernst van Tiel O 22/05 NIEDZIELA 12:00 SALA KONCERTOWA KONCERT FAMILIJNY. GORĄCE RYTMY Z SERCA KARAIBÓW NA POWITANIE WAKACJI Jose Torres i Havana Dreams Tancerze Torres Salsa Group Muzyczna podróż na Kubę, do krainy pełnej energii, słońca i żywiołowego tańca! I 70. JUBILEUSZOWY SEZON 2015/2016 * FILHARMONICY GDAŃSCY NA SWÓJ JUBILEUSZ 05/05 CZWARTEK 18:00 Bałtycki Kwintet Dęty: Agnieszka Respondek flet Marietta Stefaniak obój Karol Respondek klarnet Ewa Naczk-Jankowska fagot Zbigniew Kaliciński róg MOZART, ŚWIDER 06/05 PIĄTEK 19:00 Michat Tyrański trąbka Michat Krężiewski fortepian EWAZEN, MORALES, TURRIN, GERSHWIN i głównie nowe utwory amerykańskich kompozytorów, w których trąbka jak i fortepian traktowane są na równi jako instrumenty solowe 30/05 PONIEDZIAŁEK 9:00,11:15M 07/05 SOBOTA 18:00 31/05 WTOREK 9:00,11:15 O SALA KONCERTOWA KONCERTY EDUKACYJNE. KOCIE ZABAWY Z MUZYKĄ W autorskim przedstawieniu muzycznym pt. „Kocie zabawy z muzyką", Kot Tralalot „który najchętniej w słoneczku śpi otworzy dla dzieci muzyczne drzwi"! W barwnej scenografii wykonanej specjalnie na potrzeby tego koncertu, śpiewający Kot Tralalot wprowadzi dzieci w sekrety dotyczące prądu i elektryczności. Laura Haras-Cejrowska )ako Kot Tralalot i Pani Wiosna prowadzenie, śpiew Halina Cichoń-Haras jako Czarodziejka Tralalina prowadzenie, fortepian, improwizacja Kamil Kruczkowski trąbka, flugelhorn Artur Elert trąbka, trąbka piccolo Jakub Szynal trąbka, trąbka barokowa Zespół taneczny Ogólnokształcącej Szkoły Baletowej w Gdańsku prof. Adam Haras scenografia Laura Haras-Cejrowska scenariusz Halina Cichoń-Haras, Laura Haras-Cejrowska kierownictwo artystyczne W programie DVORAk, LUTOSŁAWSKI, GRIEG, KARŁOWICZ, GERSHWIN, CICHOŃ-HARAS Krzysztof Karpeta wiolonczela Michał Rot fortepian MENDELSSOHN-BARTHOLDY, DEBUSSY, BRAHMS 15/05 NIEDZIELA 17:00 Małgorzata Piotrowska skrzypce Adam Matysek gitara klasyczna Artur Dobrzyński baryton PAGANINI, KUMMER, CAPUA, CHOPIN 03/06 PIĄTEK 19:00 sala koncertowa ZAKOŃCZENIE SEZONU ARTYSTYCZNEGO 2015/2016 Marek Pijarowski światowej sławy batuta Konstanty Andrzej Kulka światowa sława wiolinistyki Maciej Kułakowski nadzieja polskiej wiolonczelistyki Robert Kwiatkowski solo skrzypcowe Orkiestra Symfoniczna PFB Konrad Mielnik prowadzenie BRAHMS, STRAUSS 18/05 ŚRODA 18:00 Carlos Roberto Pena Montoya harfa Dorota Dąbrowska flet Anna Bona skrzypce Piotr Kwaśny skrzypce Tomasz Pozorski altówka Mariusz Mruczek wiolonczela STRAUSS, PIAZZOLLA, ROUSSEL, MOZART, CHACZATURIAN, GRANDJANY, IBERT 19/05 CZWARTEK 18:00 Amber Brass Ouintet: Adam Stachowiak trąbki Marek Gawkowski trąbki Adam Wiśniewski puzon Viktor Korunny waltornia Zenon Gileta tuba DELANOFF, BELLON, FRIEDMAN, WEBBER, RAVEL 21/05 SOBOTA 18:00 Mirosław Pachowicz fagot Izabela Paszkiewicz fortepian Sonaty BRAHMSA, SCHRECKA, SAINT-SAËNSA, BERGA 22/05 NIEDZIELA 17:00 Andrzej Wojciechowski klarnet Sławomir Wilk fortepian BRAHMS, POULENC, DEBUSSY, WEBER I JU eDF WYDARZENIA IMPRESARYJNE AL Dl MEOLA WWW.FILHARMONIA.GDA.PL ■ BILETY@FILHARMONIA.GDA.PL ■ TEL. 58 320 62 62 • TEL. 58 323 83 62 ■ WWW.FACEBOOK.COM/FILHARMONIA KUP BILET www.bilety24.pl i wydrukuj na domowej drukarce, w kasach biletowych PFB Gdańsk, Ołowianka 1, w Biurze Podróży „Barkost" Gdynia, Świętojańska 100 eDF V3WŁ Radio Gdańsk Dziennik , Bałtyckie trójmiasto pl Dobre Twoia Gazeta, -oyjk,i€- a n y LIVE&TRAVEL ™ 5 * C 4 Energa http://www.filharmonia.gda.pl Nadbałtyckie Centrum Kultury w Gdańsku Ratusz Staromiejski, ul. Korzenna 33/35 It's Always Tea-Time Wystawa ilustracji inspirowana „Przygodami Alicji w krainie czarów" Kuratorka - Viive Noor (Estonia) Wernisaż wystawy, godz. 19.00 Szczegółowy program: www.nck.org.pl oraz www.baltyckiespotkaniailustratorow.blogspot.com 13 maja 2016 Akcja: Alicja, godz. 17.00-19.00 Instalacje przygotowane pod kierunkiem dr Katarzyny Zawistowskiej przez multidyscyplinarny zespół Pracowni Scenografii ASP w Gdańsku Prezentacje co 20 minut 14 maja 2016 wykłady, warsztaty -10.00-14.00 Anita Wincencjusz-Patyna, Viive Noor, Marianna Oklejak fur LOTOS włi=. JH ISBKflii Opl trajirSaslOfll !