www.miesiecznikpomerania.pl HESIĘCZNI^ SPOŁECZNO-KULTURALNY ;0K ZAŁOŻENIA 1963 I numerze 977023890490606 MUZEUM - KASZUBSKI PARK ETNOGRAFICZNY IM. TEODORY I IZYDORA GULGOWSKICH WE WDZYDZACH KISZEWSKICH PRZED SEZONEM TURYSTYCZNYM W NUMERZE: 3 Ô kaszëbsczi tożsamôscë i kulturze Łukôsz Zołtköwsczi 4 Smaki i aromaty Pomorza. Biesiadowanie na świeżym powietrzu Rafai Nowakowski 6 Örmuzdowé Skrë 2018. Smukanié nie sygnie do rozwiju Z Daniela Kalinowsczim kôrbił Dark Majkôwsczi 10 Pochwala tradycji. Relacja z XXIV Festiwalu Pieśni o Morzu w Wejherowie Witosiawa Frankowska 13 Pomorskie Kresy w przedwojennej „Zrzeszë Kaszëbsczi" Piotr Schmandt 17 Dawne obyczaje i tradycje związane z urodzeniem się dziecka Rajmund Głembin 21 Gdyńscy kolekcjonerzy. Nie tylko o tabakierach Z Jerzym Zającem rozmawiał Andrzej Busler 24 Listy 25 Opowieści z Jastarni. Wypadki lipcowej niedzieli Marcin Herrmann 28 Gawędy o ludziach i książkach. Pisać? Czytać? A może tylko tańczyć? Stanisław Salmonowicz 30 Tacewnô pôzwa „Kaszub", to je Zbigórz Talewsczi w papiorach SB (dzél 4) Słôwk Förmella 32 Bliżej morza. Jak babka bycza statkiem nad Bałtyk przypłynęła Sławomir Lewandowski 34 Gdańsk mniej znany. U Kazimierza w Sobieszewie Marta Szagżdowicz NAJÔ UCZBA. Edukacyjny dodôwk nr 6 (128) 35 Historio niczego nas nie nauczëla... Ô Marianie Köłodzeju i téż ô Halinie Słojewsczi pisze Karolëna Serkôwskô 38 Wôjnowi Kaszëbi. Miemcë bëlë ôkrutny, a ubówcë téż! Z Józefa Sosnowsczim gôdôł Eugeniusz Prëczkówsczi 41 W Gdańsku o dziejach Mazurów BC 42 Po kaszëbsku, spiéwôj leno pô kaszëbsku Ô X Kaszëbsczim Festiwalu Pölsczich a Swiatowëch Szlagrów pisze Łukósz Zołtkówsczi 44 Nordowé pöwiôstczi. Piwny geszeft (part 1) Mateusz Bullmann 46 Môje ôddzaköwanié z Benedikta Karczewsczim Felicjo Bôska-Börzëszköwskô 47 Nôdzeje kaszëbiznë. Nicht sa nie wësmiéwô Z Bartka Stina gódół Dark Majkówsczi 48 Z Kociewia. Wyczulenie na Kociewie Maria Pająkowska-Kensik 50 Pôde drogą z Jerzim Stachursczim. Wanoga z méstra (dzél 1) Tomôsz Fópka 52 Z południa. Ogród niezwykłych ludzi Kazimierz Ostrowski 53 Z pôłnia. Ôgard ôsoblëwëch lëdzy Kazmiérz Ôstrowsczi, tłóm. Ana Cupa 54 Debiut w „Pomeranii". Kaszubskie pszczelarstwo ludowe Mateusz Klebba 56 Lektury 58 Słowo gra we mnie jak muzyka O promocji tomiku wierszy Adeli Kuik-Kalinowskiej pisze Ł.Z. 59 Klëlca 67 Sëchim paka uszłé. Czedës a dzysô Tómk Fópka 68 Z butna. Hó, hó, hó, krôsniata są tu Rómk Drzéżdżónk Numer wydano dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji. Zrealizowano ze środków Województwa Pomorskiego. Dofinansowano ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji WOJEWÓDZTWO Ministerstwo POMOliSKIE Kultury i Dziedzictwa Narodowegoa PRENUMERATA Pow£raJtub z, dostawą do domu/l Koszt prenumeraty rocznej krajowej z bezpłatną dostawą do domu: 55 zł. W przypadku prenumeraty zagranicznej: 150 zł. Podane ceny są cenami brutto i uwzględniają 5% VAT. Aby zamówić roczną prenumeratę, należy: • dokonać wpłaty na konto: PKO BP S.A. 28 10201811 0000 0302 0129 35 13, ZG ZKP, ul. Straganiarska 20-23, 80-837 Gdańsk, podając imię i nazwisko (lub nazwę jednostki zamawiającej) oraz dokładny adres • zamówić w Biurze ZG ZKP, teł. 58 300 06 83, 58 301 27 31, e-mail: prenumerata@kaszubi.pl Prenumerata realizowana przez RUCH S.A: zamówienia na prenumeratę (...) można składać bezpośrednio na stronie www.prenumerata.ruch.com.pl. Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: prenumerata@ruch.com.pl lub kontaktując się z Infolinią Prenumeraty pod numerem; 22 693 70 00 - czynna w dni robocze w godzinach 7-17. Koszt połączenia wg taryfy operatora. Od Redaktora „Smaki i aromaty Pomorza" to tytuł nowego cyklu, którego premierową odsłonę publikujemy w czerwcowej „Pomeranii Rafał Nowakowski, pomysłodawca cyklu, w swoim pierwszym artykule pisze m.in., że chce „namawiać wszystkich, którzy lubią jeść na zewnątrz w okresie letnim, do tego, by starali się korzystać z ofert autentycznych, ofert związanych z regionem organicznie' Zwyczaje i obrzędy towarzyszące narodzinom dziecka to, z kolei, temat omawiany w tym numerze naszego pisma przez Rajmunda Glembina, dotąd znanego Państwu z artykułów o Sopocie. Autor przybłiża okołoporodowe obyczaje panujące na Kaszubach w XIX i pierwszej połowie XX wieku. Jego zdaniem ich część nadał jest kultywowana na Pomorzu. Także o trwałości dawnych zwyczajów, ałe związanych z ludowym pszczelarstwem, pisze dla Państwa na stronach 54-55 kolejny nasz nowy współpracownik Mateusz Kłebba. Polecamy też rozmowę o pasji kolekcjonerskiej, którą zgdynianinem Jerzym Zającem dla „Pomeranii'' przeprowadził Andrzej Busler. Z artykułu dowiemy się m.in., dlaczego dawne tabakiery nie miały zatyczek oraz skąd taki, a nie inny ich kształt. Sławomir Lewandowski POMERANIA MIESIĘCZNIK SPOŁECZNO-KULTURALNY ADRES REDAKCJI 80-837 Gdańsk ul. Straganiarska 20-23 tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31 e-mail: red.pomerania@wp.pl REDAKTOR NACZELNY Sławomir Lewandowski ZESPÓŁ REDAKCYJNY Bogumiła Cirocka Dariusz Majkowski Krystyna Sulicka Aleksandra Dzięcielska-Jasnoch (Najô Uczba) Ka Leszczyńska (redaktorka techniczna) KOLEGIUM REDAKCYJNE Piotr Dziekanowski (przewodniczący kolegium) Andrzej Busler Roman Drzeżdżon Aleksander Gosk Ewa Górska Stanisław Jankę Wiktor Pepliński Danuta Pioch Edmund Szczesiak Bogdan Wiśniewski TŁUMACZENIA NA JĘZYK KASZUBSKI Anna Cupa Dariusz Majkowski ZDJĘCIE NA OKŁADCE Fot. Piotr Januszewski WYDAWCA Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego 80-837 Gdańsk, ul. Straganiarska 20-23 DRUK Bernardinum, ul. bpa Dominika 11, 83-130 Pelplin Nakład 1200 egz. Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i redagowania artykułów oraz zmiany tytułów. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń i reklam. Ô KASZËBSCZITOŻSAMÔSCË I KULTURZE Przë pełny zalë Pioter Dzekanowsczi pöprowadzył pôtkanié z autorama dwuch ksążków. Pierszô to nowi tom dwajazëkówi serie Vademecum rëchtowóny przez Kaszëbsczi Institut i Kaszëbskô-Pömörsczé Zrzeszenie pt. Współczesna kultura kaszubska. Terôczasnô kaszëbskô kultura. Öpöwiôdalë ö nim i prowadzący zeńdzenie, i dwaj i z autorów dokazu: prof. Cezar i Óbracht-Prondzyńsczi i Tomôsz Fópka (trzecą wespółautorką je dr Katarzëna Kuliköwskô). Seriô Vademecum (kaszëbsczé) pôwsta z mëslą przede wszëtczim ö szkólnëch kaszëbsczégô jazëka, a téż sztudérach kaszëbsczi etnofilologie. Pó tomach m.jin. ô historii czë lëteraturze terôzka wëszedł smarą tom ö kulturze. Béł baro dradżi do napisaniô. Jeżlëjidze ô historia czë kaszëbską rësznota, mómë dosc tëli ju napisóné. Ö terôczasny kaszëbsczi kulturze ju tak wiele ni ma. Tej wedle mie nen tom je nôbarżi potrzebny - gôdôł na promocje prof. Öbracht-Pron-dzyńsczi. W ksażce bôczënk wôrt dac chöcbë na kalendarium. W nym nalazłë sa nôwôżniészé wëdarzenia ôd 1945 do 2018 roku. Wëszło na to, że nawetka w nôgôrszich latach co rok dze-jało sa cos wôżnégô dlô kaszëbsczi kulturë - dodôł profesor. Je tam m.jin. pierszi po wojnie zjôzd kaszëbsczich dzejôrzów, nadôwanié cykliczny audicje w Radiu Gdańsk „Wieś tuńceje i spiéwô", Festiwal Pieśni ô Môrzu, pierszô mszô ôdprôwionô pö kaszëbsku, Powiatowi Przezérk Szkölnëch Téatrów, wëdanié tłomaczeniô pôlsczi konstitucje czë Festiwal Cassubia Cantat. Ö tim slédnym wëdarzenim môże przeczëtac w dzélu ksąż-czi namienionym muzyce, chtëren to napisôł Tomôsz Fópka, direktór Muzeum Kaszëbskö-Pömôrsczi Pismieniznë i Muzyczi we Wejrowie. Tëli mómë nowëch karnów, płatków, udbów, że tak pö prôwdze felëje mie z dwa - trzë lata, bë to wszëtkö spisać. Zrodzëła mie sa takô mësla, cobë stwôrzec osobny tom Yademecum, w jaczim badze leno ö kaszëbsczich pieśniach - rzeki Fópka. Pódsztrichnął w tim sztóce dzejanié bëtowsczégö Zôpad-nokaszëbsczégö Muzeum w rozkôscérzaniô dôwnëch piesniów prawie przez Festiwal Cassubia Cantat, jaczi pökôzëje, jak może wëzwëskac stôré dokazë i dac jim nowégô, terôczasnégö dëcha. Ö drëdżi promówóny tego dnia ksążce, Znaki tożsamości. Wzór haftu kaszubskiego w przestrzeni publicznej, gôdôł ókróm red. Dzekanowsczégö i prof. Öbracht-Prondzyhsczégö ji wespół-autór, Pioter Zatoń, jaczi zrobił do ni ódjimniaca. Wespółautorką ti publikacje je Katarzëna Kulikowskô, chtërna przërëchtowa téż wstąp do ni. Album pökôzëje wëzwëskanié elementów kaszëb-sczégö wësziwku m.jin. na banerach reklamówëch, budinkach a szildach. W ksążce nalazło sa 197 ódjimków z rozmajitëch môlów na Kaszëbach. Mómë swiąda, że to nie je wszëtkô. Pöjôwiałë sajinszé place, chtërne téż wôrt ôdjimac, co robią. Tej robôtë nie przeriwôm - rzekł Zatoń. Z uczastnikama pödzelił sa swöjim pözdrzatka na przëczënë wëkórzistiwanió elementów wësziwu. Czasa je to przëtrôfk. Ödmikô sa np. spöżiwczi króm, miéwca ni mô udbë, co dac na reklamie, tej dôwô cos z haftu, bô nickjinszégö na mësl mu nie przeszło - tłomacził ódjimkórz, ale jesz dopówiedzół: Jinszim raza udbôdôwcë wëchôdają z auten-ticznégö przërzeszeniô do kaszëbsczi tożsamöscë. Dokóz Wzór haftu kaszubskiego w przestrzeni publicznej to pierszi dzél serie Znaki tożsamości. W przindnoscë mają powstać ksążczi, co badą sa tikac wëkôrzistaniô grifa, kaszëbsczégö jazëka, kaszëbsczich farwów czë módë (öbleczënków) w publicznym rëmie. Pó prezentacji béł jesz czas na pętania. Jedno z nich tikało sa tulpów w kaszëbsczim wësziwkii, to je tego, jak i czedë sa w nim pójawiłë. Wedle prof. Óbracht-Prondzyńsczćgó Stegna pewno bëła na morsko bez port we Gduńsku i wëmiana z Holandczika-ma. A do nich cëbulczi tulpów trôfiałë z Orientu. Stędka w pałacu krimsczich chanów w Bakczisaraju może óbaczëc wësziwk baro podobny do naszégô, kaszëbsczégó... Na kuńc autorze dostelë snôżé róże i wzalë sa do pódpisywa-nió ksążków, a tëch wiele bëło tegó dnia przedónëch. ŁUKÔSZ ZOŁTKÖWSCZI POMERANIA 3 i i avom o mor 7 a esi ad owinie na swie7i)m powietrzu Majówka zazwyczaj bywa kojarzona z rozpoczęciem sezonu grillowania. Dzieje się tak zarówno w wielkim mieście, jak i w ośrodkach wypoczynkowych nad morzem, agroturystycznych w cieniu pięknych lasów czy na wiejskich festynach. Dzieje się tak również na Kaszubach, które wówczas odwiedzają tłumy gości. W każdym ze wspomnianych miejsc jesteśmy zasypywani prawie identycznymi ofertami gastronomicznymi niezależnie od tego, czy na majówce, a później na wczasach wylądowaliśmy w Jastarni, Ciechocinku, Krakowie czy Karpaczu. Chleb świeży wiejski na zakwasie w dwóch wersjach: pajda ze smalcem lub pajda na bogato, ze smalcem i ogórkiem. Oscypki z gazowego lub elektrycznego grilla, bigos, kiełbasy, tłuste kawałki karkówki lub boczku. Do tego uniwersalne piwo z sieciowych browarów. Te propozycje co najwyżej są „wzbogacone" nazwą określającą region, w którym spędzamy właśnie wolny czas. Jeżeli są to Kaszuby, to dostaniemy KASZUBSKĄ pajdę chleba, jeżeli Zakopane, to - GÓRALSKĄ herbatę z prądem i może kwaśnicę. W miejscach, w których proponuje nam się takie „dania", unosi się wątpliwy aromat przepalonego oleju i kłębi się tłum ludzi depczących sobie po palcach, by dostać się do lady. Jest swojsko, bo takie rzeczy znamy. Ale czy tak być musi? Czy rzeczywiście musimy kształtować swoje gastronomiczne upodobania na podstawie takiej kultury kulinarnej, takich ofert? ,,r> -• STANISŁAW SALMONOWICZ Szekspirowski Hamlet pytany był przez dworaka: „Cóż to czytasz, mości książę?". Przez kilka wieków w Europie sądzono, że sztuka czytania jest ludziom szczególnie potrzebna, a książki w życiu niezbędnym towarzyszem. W średniowieczu i w wiekach późniejszych, czas długi, sztuka czytania była przywilejem mniejszości. Oświata i książka „dla ludu" trafiły szerzej dopiero dzięki wyznaniom protestanckim, które wzywały do lektury Biblii i psalmów kościelnych. Stąd kultura książki czas długi szczególnie kwitła w krajach skandynawskich, Holandii czy wśród niemieckich protestantów. Po roku jednak 1914 analfabetyzm w Europie w sporej mierze zlikwidowano, gorzej było tylko w Rosji, w krajach bałkańskich czy w polskiej Galicji. Dziś w Europie, teoretycznie przynajmniej, analfabetów nie ma, ale niekoniecznie to oznacza, że chcemy czytać książki... Czy lepiej mają autorzy artykułów w gazetach, komentarzy politycznych, reportaży społecznych? Sądzę, że dzisiaj jedyna znaczna grupa osób, które sporo czytają, ale głównie czasopisma tzw. kobiece i plotkarskie, to są kobiety. Podejrzewam, że w każdym zakątku kraju czekają na wieści ze świata mody, rozrywki, na rady kulinarne, zdrowotne czy jakiekolwiek inne. Daleki jestem od krytykowania takich lektur. Panowie bowiem, w sporej chyba większości (?) ograniczają się do zainteresowań sportowych czy motoryzacyjnych, wolą jednak raczej widowiska na żywo bądź w telewizji, nie muszą się męczyć słowem drukowanym. Stwierdzam więc raczej beznamiętnie, że wszelkie inne, także polityczne teksty uwieńczane drukiem, wielkich dziś szans nie mają. Oczywiście są tygodniki czy miesięczniki, jak choćby „Pomerania", które mają pewien stały, wierny krąg czytelników. Nie brak, oczy- wiście, różnych nisz dla wtajemniczonych. Jedni od lat kolekcjonują skandynawskie kryminały, inni głód wielkich przygód zaspokajają lekturą mrożących krew w żyłach reportaży z krajów, gdzie zgodnie ze stałą formułą Hitchcocka, na początku mamy wojnę, cyklon lub trzęsienie ziemi, a następnie napięcie stale rośnie poprzez kolejne klęski klimatyczne, ekonomiczne i religijne rzezie. Takich reporterów mamy dziś dostatek i chyba utwierdzają nas w przekonaniu błogim: „Niech na całym świecie wojna, byle polska wieś zaciszna, byle polska wieś spokojna". Czy me rozważania mają coś wspólnego z pisaniem felietonów? Otóż, rozważając różne „za" i „przeciw" sztuce pisania, trudno nie dojść do przekonania w pewnym wieku, że może - tak czy owak - świata nie zmienimy. Może więc pójść za przykładem Kmicica, który przegrywając pojedynek z Wołodyjowskim, wyszeptał przez zaciśnięte zęby: „Kończ, waść, wstydu oszczędź". Można traktować felietony jako próbę „poprawiania świata", tak działał sam Bolesław Prus, można jako próbę przemycania, pod okiem cenzury, treści niedozwolonych, jak czynił to Stefan Kisielewski. Kiedyś jednak trzeba z wszelkich prób zrezygnować, realistycznie na świat i siebie popatrzyć. Kończąc swe felietonowe zmagania, chciałbym jeszcze jedną ciekawą sprawę poruszyć, która zasługiwałaby na duży odrębny felieton. Chodzi tu o spojrzenie laika na współczesne trendy w sztukach plastycznych, czyli o kwestie, które można określić delikatnie mianem kontrowersyjnych, a nawet niekiedy niebezpiecznych dla zainteresowanych. Istnieje tu ugruntowana teoria, że profanom vel nieukom nie wolno tykać problemów, które eksperci, zwani krytykami sztuki, objawiają jako rozstrzygnięte. Przypominam jednak, 28 / POMERANIA / CZERWIEC 2019 GAWĘDY O LUDZIACH I KSIĄŻKACH że felietonista, jakby z definicji, jest profanem co do większości zagadnień, o których pisze... Myśl, że trzeba się narazić pewnym modnym trendom od dawna mnie dręczyła. Całe życie byłem wielbicielem malarstwa, kolekcjonowałem to i owo. Wielki tu był wpływ mojego otoczenia młodości w Krakowie, miasta muzeów i zabytków. Karola Estreichera Juniora, wielkiego historyka sztuki, dobrze znałem, jak i wielu specjalistów tej dziedziny Bieda jednak w tym, że historia sztuki to jedno, a współczesne trendy plastyczne to zupełnie inna sprawa. Wiadomo, że w literaturze pięknej nie każdy wielbi tych samych autorów, nawet do najgłośniejszych można nie mieć przekonania! Jeżeli nawet teoretycznie uznajemy czyjąś wielkość w dziejach danej twórczości, to niekoniecznie chcemy go czy ją wielbić. Jeżeli to dotyczy celebryty naszych czasów, to z reguły taki krytyczny czytelnik czy miłośnik sztuki uzyskuje nieuniknienie epitet człowieka o staroświeckich gustach. Polska jest wprawdzie krajem, w którym rzeczywista kultura plastyczna społeczeństwa jest niezwykle niska... Mamy też wąskie grono ludzi spragnionych zawsze „nowinek", informacji, co się w tym sezonie chwali, podobnie jak co się w tym sezonie na grzbiecie nosi! Jednak nikt się nie chce wychylać w takim gronie, gros krytyków sztuki współczesnej fetuje autorów, chwali, stara się komentować, w najgorszym razie ograniczają się do niejasnego sformułowania „... coś w tym jest..." Należę do miłośników malarstwa różnych epok. Zawsze uważałem, że treść obrazu nie jest tak istotna, jak jego forma, jakość artystyczna; nade wszystko byłem i jestem miłośnikiem koloru. Stąd w monumentalnym malarstwie podziwiam jedynie witraże. Nigdy natomiast nie wielbiłem obrazów historycznych, religijnych, mitologicznych czy mitycznych. Natomiast siła wielkiego malarstwa to dla mnie szczególnie martwe natury holenderskie, Cézanne, malarstwo może mi najbliższe od Moneta po „młodego" Picassa. Moim zdaniem ostatni wielcy malarze XX wieku to Picasso, Chagall i Braque. Salwadora Dali nie lubiłem i nadal nie lubię. Od współczesnej plastyki odstręcza mnie pragnienie wielu tworzenia bezpośrednio dla muzeów! Chodzi też o twórczość obliczoną na budzenie świadome skandali obyczajowych czy politycznych. Oburzają się katolicy, muzułmanie, a twórca liczy, że ktoś go może do sądu zaskarży o skandal, łamanie takich czy innych „tabu" obyczajowych czy religijnych. Nie budzą takie działania mojego entuzjazmu, raczej tylko pewien niesmak, bo nie chodzi tu o żadne nowe drogi malarstwa. Oczywiście wiem, że wielu środo- wisk plastycznych to nie przekonuje, dodam więc, że „... ja wiem, że to niesłuszne". Dla mnie jednak obraz powstaje na płótnie, nie kocham tzw. instalacji czy innych programów plastycznych, w których ważna jest nieraz tajemnicza treść, a nie rozwiązywanie problemów formy. Myślę, niezupełnie żartobliwie, że gdzieś około roku 1914 wielu twórcom zabrakło może średniowiecznej skromności rzemieślniczej: nawet w dobie baroku poszczególne „warsztaty malarskie" nieraz przez 25-30 lat tworzyły obrazy tą samą manierą. Trudno tworzyć trwałe, nowe kierunki malarstwa w XX wieku co 15 lat! Dziś się twierdzi, że „wszystko już było", pozostaje tylko sztuka fotograficzna i grafika. Notabene grafikę szczególnie nadal cenię, bo w niej obowiązuje skomplikowana technika, której dyletant nie opanuje... Na co dzień, nie ukrywam, że wolę w domu wygodny fotel i „kota, co wśród książek lubi spać", niż wystawę głośnej amerykańskiej specjalistki tzw. instalacji jako zjawiska plastycznego. Spory o kryteria w sztukach plastycznych obrosły wieloma anegdotami. Przypomnę może głośną anegdotę sprzed I wojny światowej. Roland Dorgëles, pisarz i miłośnik nowoczesnego malarstwa na paryskim Montmartrze w początkach XX wieku, nie pokochał jednak radykalnych kubistów. Jako znany felietonista „odkrył" w pisemku paryskim nieznanego młodego mistrza malarstwa i zgłosił następnie w jego imieniu do „Salonu Niezależnych" na wystawę obraz. Powstał obraz ten w ścisłej konspiracji w sposób następujący: wynajęty osiołek, zachęcony smakołykami, ruszał energicznie ogonem, do którego został przywiązany pędzel malarski i „malował" różnymi farbami obraz na sztalugach. Obok świadków zdarzenie formalnie opisał wezwany notariusz. Niejasny w treści obraz wywołał jednak ożywione dyskusje na wystawie, a Dor-gëles ogłosił manifest nowej szkoły malarstwa - „prze-sadyzmu". Po ukazaniu się kilku pozytywnych ocen krytyków sztuki Dorgëles ujawnił całą machinację... Jej celem było wskazanie na trudności w ocenach estetycznych wystawianych przez uznanych ówcześnie awangardowych krytyków sztuki! Zdaję sobie sprawę z faktu, że ocena dzieł sztuki jest problemem złożonym. Pisywał o tym wielokrotnie historyk filozofii i specjalista estetyki Władysław Tatarkiewicz. Czytając czasem niektórych współczesnych ekspertów sztuki, można się jednak zastanawiać, czy słyszeli kiedyś o „eksperymencie Dorgelesa"... CZERWIŃC2019 / POMERANIA / 29 Tacewnô pózwa „Kaszub", to je Zbigórz Talewsczi w papiorach SB Wpöprzédnym dzélu ny rédżi artiklów zaczął jem wëpisëwac posądzenia, jaczé uczuł w séwniku 1984 r. Zbigórz Talewsczi öd przedstôwców słëpsczich wëszëznów Pölsczi Zjednóny Ro-bötniczi Partie. Pösobną przëczëną, dlô jaczi ji przédnicë ôprzestelë dowierzać donëchczasnému sekreterze Wöjewódzczi Radzëznë Patrioticzny Rësznotë Nôrodny Ödrodë (pöl. skrócënk: PRON), bëło zorganizowanie w dniu 12 séwnika 1983 r. „klerikalny" uroczëznë w Szlachec-czim Brzéznie zrzeszony z ufun-dowanim i ôdsłoniacym pomnika „Kaszëbi pôd WidnemÖsta öna tak nazwónô, bô jak pisôł jem ju rëchli, uczastnikama tegö zdarzeniô bëlë midzë jinszima przedstôwco-wie katolecczégö Köscoła. Talewsczi w swöjim pismionie z 13 séwnika 1984 r. sczerowónym do Wöje-wódzczi Komisje Partiowi Kontrole w Słëpsku barnił sa przed tim öskarżenim. Napisôł, że zrëchto-wónô w Szlachecczim Brzéznie uroczëzna nie bëła „klerikalnô". Ji scenarnik östôł zacwierdzony przez Wöjewódzczi Komitet PZRP i przez Wëdzél Spôłeczno-Administracjo-wëch Sprawów Wöjewódzczégô Urzadu w Słëpsku. W ta pödjimizna bëlë téż włączony dzejarze PZRP, do chtërnëch przënôlégôł m.jin. I Sekretera Gminnego Komitetu PZRP w Lepińcach Zbigórz Stë-dzyńsczi. Do Brzézna bëlë tedë téż przëjachóny taczi przedstôwcowie słëpsczich wëszëznów, jak czerow-nik Wëdzélu Propagandę i Agitacje WK PZRP Jón Jamróz i wiceprzéd- nik Wöjewódzczi Radzëznë PRNÖ Mieczësłôw Remiszewsczi. Öglowö całą örganizacjową robótą czerowôł ôbëwatelsczi kômitet, chtërnégö Zbigórz Talewsczi béł nôleżnika. Wedle pózniészégö załóżcë „Najich Göchów" uroczëzna w Szlachecczim Brzéznie bëła sparłaczenim nôrodny tradicje głabôk tkwiący w kulturowi swiędze Pôlôchów z célama i zgrôwa-ma socjalisticzny paristwôwôscë. W dzysdniowi spôłeczno-pôliticz-ny sytuacji bëła to jedna z barżi skiitköwnëch förmów bëlnégô integrowanie) wszëtczich Pôlôchów. W swöjim pismionie dopówiedzôł jesz, że ni móże doch miec namkłé na to, że wiakszi dzél lëdztwa w Polsce je wierzący. Pódsztrichnął téż to, że uroczëzna ódbiwała sa zgodno z żëczbama i interesa PRNÖ i PZRP. Talewsczégö czwiôrtim „wëstap-ka", chtëren östôł skritikôwóny przez towarzëszka Lucyna Głusyk ze słëpsczégó Wôjewódzczégô Komitetu PZRP, bëło to, że w swój im wëstąpienim, jaczé bohater tego tekstu wëgłosył na zeńdzenim Wóje-wódzczégö Komitetu Fëjrowaniégô 40-lecô Pölsczi Lëdowi Rzecz-póspöliti, nie wspömnął ö sprawach zrzeszonëch ze świata 1 Maja. Öglowé spôdlé sprawë wëzdrza-ło tak, że PRNÖ, jistno jak dzejający w rëchlészich latach Front Jednotë Nôrodu, béł patrona uroczëznów i rozegracjów pahstwôwëch rëchto-wónëch z rozmajitëch leżnosców. Tak bëło téż z óbchödama 40-lecô Lëdowi Pölsczi i 40-lecô przińdze-niégô Nordowëch i Zôpadnëch Zemiów (jaczich dzéla béł doch téż Słëpsk) nazôd do Pölsczi. Tak sa skłôdô, że Zbigórz Talewsczi jakno sekretera WR PRNÖ przërëchtowôł óglowi program nëch obchodów, a w swój i ödpöwiedzë na posądzenia partiowëch władzów napisół, że bënë komitetu do sprawów 40-lecó ôbrzészczi bëłë tak pôdzeloné, że świata 1 Maja zajimelë sa jinszi jego nôleżnicë (midzë jinszima znónô ju nama L. Głusyk), chóc i on téż sa tim interesowół. Sóm plan obchodów robotniczego świata óstół tedë zacwierdzony przez egzekutiwa WK PZRP. Öb czas zetkanió nadczid-niatégó wëżi komitetu Talewsczi gôdôł blós óglowó o udbach zrze-szonëch z fejrowanim jubileuszu 40-lecó, a pódrobno ó 1 Maja mówić mia prawie towarzëszka Głusyk, co bëło rëchli ugôdóné. Tak tej bohater tego dokazu béł dbë, że ni może rzec, żebë on miôł namkłé na to wôżné dlô kómunysticznégó przédnictwa swiato. Chóc sekretera słëpsczi WR PRNÖ barnił sa przed óskarżeniama swój ich partiowëch pódwëższich, równak ti slédny dërch szukelë ja-czichs nowëch jego „sprawków", chtërne bë móglë wëzwëskac procëm niemu. Ju 18 séwnika 1984 r. na zeńdzenim Przédnictwa WR PRNÖ dowiedzôł sa, że nibë miôł lëchö gadac ö swöji partii, a dzejało sa to ob czas konferencje, co ódbi-wa sa 28 gromicznika 1984 r. w war-szawsczi Wëższi Szkole Spöłecznëch Uczbów. Drëgô sprawa to zćńdzenić WR PRNÖ z łżëkwiata tego roku, czedë to Zbigórz Talewsczi jakno ji sekretera nalinôł, cobë w welacji do 1 Wszëtczé wëzwëskóné w teksce cytatë wzaté z pölsköjazëköwëch zdrzódłowëch tekstów skaszëbił autór. 30 / POMERANIA / CZERWIEC 2019 KASZËBIW PRL-U nôrodnëch radzëznów dbac ô inte-resë lëdzy bezpartijnëch, co wiera nie widzało sa jednemu z prôcow-ników słëpsczégö Wójewódzczégó Urzadu. Jistno jak w przëtrôfku chutczi öpisónëch öskarżeniów, tak téż przed tima Talewsczi sa barnił. W pismionach czerowónëch do wëszëznów swöji partie przedstawił swój pözdrzatk, ale i tak w tim czasu nie zdało sa to na wiele. Przédnik słëpsczégô partu KPZ wpôdł w nie-zgara i stracył pöpiarcé i dowiér-nota rządzącëch henëtnym kömi-teta PZRP, przez to stracył téż swoja fónkcja sekretérë WR PRNÖ. Wëzdrzi na to, że do słëpsczi Służbë Bezpiekii wiadło ô „grzechach" Zbigórza Talewsczégö doszło baro wczas. Dosta ona kopie pismionów napisónëch przez niego i na niechtërnëch z nich widzec je esbecczé zôpisczi. Wëchôdô z nich, że ju 21 séwnika 1984 r. zapöznelë sa z tą sprawą Przédnik III Wëdzélu Wöjewódzczégö Urzadu Bënowëch Sprawów w Słëpsku ppłk Jerzi Di-szińsczi (pol. Dyszyński) i sóm przédnik WUBS, to je płk Zenón Marcynkówsczi (pol. Marcinkowski). Bëło to póczątka krëjamnégö zainteresowaniô personą najégô bohatera przez póliticzną policja Lëdowi Pölsczi. Nie öznôczało to dejade, że zarô pótemu zacza öna prowadzëc procëm niemu ópera-cjową sprawa. Nigle do tego doszło, fónkcjonariusze brëköwelë jesz udo-stac përzna wiadłów ô swójim fi-gurance. Wiémë, że öglową charak-teristika Talewsczégö i jegö dzejnotë z czasów, czedë robił w WR PRNÖ, mielë oni ju na początku rujana 1984 r. Kąsk późni (rujan i lëstopad-nik 1984 r.) Przédnik III Wëdzélu słëpsczi SB wësłôł do Minysterstwa Bënowëch Sprawów zapitania, czë centrala mó w swój ich papiorach cos na téma Talewsczégö i jego białczi. Z ódpówiesców prôwdac wëchôdało, że w MBS nick o nich ni mielë, ale sprawa i tak pómalinku cygnionô bëła dali. Z pismiona Szefa Rejonowego Urzadu Bënowëch Sprawów w Bëtowie z 26 gromicz-nika 1985 r. jidze sa dowiedzec, że përzna wczasni muszôł ön korbie o Talewsczim z Szefa WUBS w Słëp-sku płk. Marcynkówsczim. Jaczis czas po ti rozmowie bëtowsczi RUBS wësłôł do bezpieczi w Słëp-skii wspóminóny ju w rëchlészich tekstach zôpisk, w chtërnym zamkł całą swöja wiédza ö personie dów-négó sekretérë WR PRNÖ w Słëp- -rftTHt mc ?uAc7emfl I ' EV IW Si.OOS'j'M ~-0»h. „ -.f—j' -««5-OM-01 U, r.'Y— <• 4 /IU^.gO . «1-J*"- t vj>. ^"3 V1? , SO,uyLiJ j«(. &-vJ«Sf«JtyUAT fepfowMM&jba cl® pv® w-adi. 9 •ya.ujU, Aa c- 4,^ (*~ ----yj. ^ j.JAhuMJł - UW. !%7S-vS«l o.p».>c^* (>vov-cjr k.'oiU v^-uV ><~r w p„^hUlAU, sku. Nalazła sa tam téż nadczid-ka, że Zbigórz Talewsczi béł dbë, że szkołach powinien bëc uczony kaszëbsczi jazëk, co wedle przédnika bëtowsczi milicje i bezpieczi miało prowadzëc do alienacji Kaszëbów z pôlsczi spôłecznoscë. Czej przëzérô sa całą dosc długą lësta óskarżeniów, jaczé uczuł Talewsczi ód przédników słëpsczi PZRP, widzec je, że te, co tikają sa kaszëbsczi dzejnotë, są jakbë jed-nyma z wiele jinszich. Na pierszé wëzdrzenié zdawać sa tej może, że nie bëłë one nôwôżniészé. Równak pózniészô aktiwnota SB wskôzywô, że to prawie robota na kaszëbsczim i „klerikalnym" gónie bëła tim, co nôbarżi rozgórzëło partia i stało sa przëczëną krëjamnégô dozéraniô przédnika słëpsczégó partu KPZ przez bezpieka. Sprawa pómalinku dozdrzeni-wa. Kureszce 4 łżëkwiata 1985 r. IV Sekcjo III Wëdzélu WUBS w Słëp-sku oficjalno założa sprawa ópera-cjowégó sprawdzenió o tacewny pozwie „Kaszubi". Z przëzérku ji akt wëchôdô, że tika sa ona nie blós samégó figuranta Talewsczé-gó, ale óglowó całi dzejnotë partów KPZ, jaczé jistniałë tedë w óbeńdze słëpsczégó województwa. Czëtómë tam midzë jinszima: Partë Kaszëb-skô-Pômôrsczégô Zrzeszeniô są dërch wëzwëskiwóné do prowadzenie) negatiwny pöliticzny dzejnotë przez organizowanie uroczëznów nawlékającëch do dejów i tradicjów tpzw. „katolëcczi Pôlsczi" (wmuro-wiwanié pamiątkôwëch tôflów w kôscołach, pôswiacywanié pomników, stôwianié świątków). Piszące ö „świątkach", przedstôwcowie SB na zycher mëslelë ô sztaturze sw. Jana Nepomucena, co w tim czasu mia bëc postawiono w Bóro-wim Młënie, a osobą, co ôsoblëwie pódskacywała wszëtczé te „lëché" dzejania KPZ, miół bëc prawie bohater tego dokazu. W dokumentach usadzonëch przez fónkcjona-riuszów bezpieczi jesz rôz pódsz-trichniaté östałë związczi figuranta Talewsczégö z katolëcczim Kóscoła i to, że ókróm uczbë kaszëbsczégó jazëka chcôł ón wprowadzëc na Kaszëbach dwajazëkówé nôdpisë, a w tim téż kaszëbsczé nazwë sztra-sów, krómów i szköłów. StÔWK FÖRMELLA* * Autór je starszim archiwistą w archiwalnym dzélu gduhsczégö partu Institutu Nôrodny Pamiacë. CZERWIŃC 2019 / POMERANIA / 31 JAK BABKA BYCZA STATKIEM NAD BAŁTYK PRZYPŁYNĘŁA Zrzuty wody balastowej ze statków zawierają zazwyczaj wiele nierodzimych materiałów biologicznych, które mogą powodować poważne ekologiczne i ekonomiczne uszkodzenia ekosystemów wodnych. Na początku lat 90. XX wieku babkę byczą zainteresowali się polscy naukowcy, a bezpośrednim powodem był fakt, że ten gatunek ryby spotykany dotychczas głównie w wodach Morza Czarnego, Kaspijskiego i Azowskiego opanował Zatokę Gdańską. Najprawdopodobniej nad Bałtyk babka bycza trafiła dekadę wcześniej, przypuszczalnie statkiem, a dokładnie rzecz ujmując, w jego zbiornikach balastowych. Można zatem domniemywać, że inwazja babki byczej rozpoczęła się od portu w Gdyni, szacuje się, że był to 1987 rok. Skąd tak precyzyjnie określona data? Pierwszy okaz stwierdzono w pobliżu helskiego portu w czerwcu 1990 roku. Wielkość złowionej wówczas ryby wskazywała, że trafiła ona do Bałtyku 3-3,5 roku wcześniej. Faktem było, że przybysz szybko podbijał kolejne akweny. Pod koniec lat 90. obecność babki stwierdzono w Zalewie Wiślanym, w Zatoce Pomorskiej oraz w jeziorze Łebsko na terenie Słowińskiego Parku Narodowego. Ta niewielka (osiąga do 25 cm długości i do 350 gramów wagi) i niezbyt urodziwa ryba zaczęła zasiedlać także rzeki, wędrując w górę nawet na odległość 130 km od ich ujścia do morza (występowanie babki byczej stwierdzono w Wiśle, na wysokości Świecia). Babka bycza poczuła się też pewnie w Bałtyku, na tyle, że z czasem zasiedliła również wody przybrzeżne Niemiec, a potem dotarła w pobliże brzegów Litwy, Łotwy, Estonii i Finlandii. Kilka lat temu pierwsze okazy tego gatunku zauważono też u wybrzeży Szwecji, w pobliżu Karlskrony. Niewykluczone, że inwazja tej ryby na cały Bałtyk także nastąpiła z wykorzystaniem wód balastowych, np. z promów pasażerskich. Dlaczego tak niewielka ryba stanowi tak duży problem? Wynika to przede wszystkim z jej przyzwyczajeń pokarmowych. Babka poluje głównie na bezkręgowce 32 POMERANIA / CZERWIEC 2019 BLIŻEJ MORZA denne. Nie gardzi też narybkiem i mniejszymi rybami. Konkuruje w ten sposób o zasoby pokarmowe z rodzimymi gatunkami, w tym z gatunkami cennymi gospodarczo dla ludzi. Niemałym problemem jest zjadanie przez babkę małży: omułka (Mytilus trossulus) oraz rogowca bałtyckiego (Macoma balthica), które to gatunki stanowią jej główny pokarm. Z tego samego menu korzystają bowiem także m.in. flądry oraz wiele zimujących nad Bałtykiem ptaków morskich. Innym problemem jest to, że w ciałach wspomnianych małży akumulują się duże ilości soli metali ciężkich trafiających do Bałtyku wraz z zanieczyszczonymi rzekami. Włączenie przez babkę byczą tych bezkręgowców do jadłospisu oznacza, że więcej szkodliwych substancji zostanie włączonych do kolejnych ogniw łańcucha pokarmowego, akumulując się w ciałach poszczególnych organizmów. Innym problemem jest zmniejszanie się populacji niektórych gatunków bałtyckich ryb, np. ciernika, przy jednoczesnym wzroście populacji babki byczej. Co zatem zrobić, aby w przyszłości nie powtórzył się scenariusz taki, jak z babką byczą? Z pomocą przyszła Międzynarodowa Organizacja Morska (IMO), która 13 lutego 2004 r. przyjęła konwencję (weszła w życie 8 września 2017 r.) nakładającą na każdy nowo budowany oraz na każdy pływający już statek podczas najbliższego odnowienia certyfikatu obowiązek wyposażenia jednostki w system Ballast Water Treatment (BWT), czyli system oczyszczania wód balastowych. Instalacja takiego systemu ma na celu ochronę rodzimego ekosystemu, ponieważ statki, przede wszystkim te największe: wycieczkowe, duże tankowce i masowce, wykorzystują ogromną ilość wody balastowej, która jest często pobierana w wodach przybrzeżnych w jednym regionie po rozładowaniu ładunku, a następnie usuwana ze zbiorników balastowych w następnym porcie zawinięcia. Zrzuty wody balastowej zawierają zazwyczaj wiele nierodzimych materiałów biologicznych, w tym rośliny, zwierzęta, wirusy i bakterie, które mogą powodować poważne ekologiczne i ekonomiczne uszkodzenia ekosystemów wodnych, a także poważne problemy zdrowotne, w tym śmierć. Przykładem jest tu epidemia cholery, jaka wybuchła w 1991 r. w Peru, a następnie rozprzestrzeniła się na całą Amerykę Południową, obejmując ponad milion ludzi, z których zmarło 10 tysięcy. Przyczyną był szczep bakterii, który przypłynął najprawdopodobniej z rejonu Zatoki Bengalskiej w wodach balastowych statków. Aby zapobiec tego rodzaju sytuacjom, na statkach montowane są wspomniane systemy BWT, których działanie polega na pospiesznej filtracji wód pobieranych do Babka bycza zbiorników, by wyeliminować organizmy większe niż 50 mikrometrów, a następnie dezynfekcji wody, która ma wyeliminować pozostałe mniejsze organizmy. Podczas wybalastowania wymagana jest już tylko dezynfekcja, by odprowadzane wody spełniały standard konwencji. Ze względu na ilości wody oraz czas, w jakim woda balastowa musi być pobrana lub zrzucona, systemy te muszą być wydajne i skuteczne. Istnieją trzy podstawowe technologie oczyszczania wód balastowych: mechaniczna - polegająca na filtracji (hydrocyklony), fizyczna - wykorzystująca promieniowanie UV (ultradźwięki, ciepło, elektrochlorowanie/ elektroliza), oraz technologia chemiczna, w której wykorzystuje się chlor, ozon i deoksygenację (usuwanie tlenu). Najpowszechniejszą metodą obróbki wód balastowych jest metoda z użyciem filtracji i promieniowania UV. Promieniowanie UV to efektywna i przyjazna dla środowiska metoda dezynfekcji. Jej zalety decydują o jej największej powszechności. Gdańska Stocznia „Remontowa" im. Józefa Piłsudskiego pierwszy system BWT zainstalowała już w 2007 r. Z jej bogatego doświadczenia w tym zakresie chętnie korzystają przede wszystkim europejscy armatorzy. Tylko w maju na gdańskiej Wyspie Ostrów (siedziba „Remontowej") zainstalowano systemy w trzech statkach (dwa ponaddwustumetrowe tankowce i jeden chłodniowiec). SŁAWOMIR LEWANDOWSKI ŹRÓDŁA • Strona internetowa Stacji Morskiej Instytutu Oceanografii UG w Helu: www.hel.univ.gda.pl ■ Miesięcznik „Polska na Morzu" 2019, nr 2. CZERWINC2019 / POMERANIA / 33 GDAŃSK MNIEJ ZNANY U KAZIMIERZA W SOBIESZEWIE Dzisiejszy spacer zaprowadzi nas na Wyspę Sobieszewską. Zwiedzimy bowiem Zbiornik Wody Kazimierz przy ulicy Lazurowej, który udostępniany jest do zwiedzania do maja do października. Zanim wyruszymy na wyprawę, koniecznie zgłośmy swoją wizytę przez stronę internetową www.giwk.pl. Zbiornik Wody Kazimierz został oddany do użytku w 2015 roku. O jego wyglądzie zadecydowali mieszkańcy Wyspy Sobieszewskiej, głosując przez internet na wybrany projekt. Wieża ma 30 metrów wysokości, a taras widokowy znajduje się 45 m n.p.m. Możemy się na niego wspiąć po 156 schodach lub wjechać windą. Z góry rozpościera się przepiękny widok na Zatokę Gdańską, Mierzeję Helską, Trójmiasto, Żuławy... Zbiornik ma funkcję wyrównywania i stabilizowania na Wyspie Sobieszewskiej ciśnienia wody, która dostarczana jest z ujęcia w Lipcach. Magistrala wodociągowa, przeprowadzona pod Martwą Wisłą, została wybudowana już w 2012 roku. Połączenie Wyspy Sobieszewskiej z Lipcami zapewniło mieszkańcom tej pierwszej dzielnicy dostęp do wody pierwszorzędnej jakości. W zbiorniku w dwóch pomieszczeniach znajduje się 600 m3 cieczy. Taka ilość wystarczyłaby mieszkańcom Wyspy Sobieszewskiej na około 1,5 doby. W sezonie letnim, gdy przybywa letników, zużycie wody wzrasta jednak pięciokrotnie! Mimo to dzięki nowoczesnemu zbiornikowi nie ma problemu z jej niedoborem. Średnio do zbiornika dopływa ok. 50 m3 wody na godzinę, a więc żeby go napełnić, potrzeba maksymalnie pół doby. WYSTAWA Zbiornik możemy zwiedzić tylko pod okiem wykwalifikowanego przewodnika. Obiekt należy do Gdańskiego Szlaku Wodociągowego, którego celem jest przybliżać sposób dostarczania wody mieszkańcom na prze- strzeni dziejów. W związku z tym we wnętrzu wieży znajduje się wystawa edukacyjna. Składa się z pięciu interaktywnych stanowisk, gdzie można zrozumieć np. to, jak uzdatnia się wodę do picia. Służy temu mini-system wodociągowy, który zachwyci na pewno najmłodszych gości wystawy. Zbiornik można obejrzeć z każdej strony dzięki dotykowemu monitorowi, na którym wyświetla się jego model 3D. Wizyta w zbiorniku to bardzo przyjemna lekcja fizyki. Dowiemy się tutaj, na czym polega paradoks hydrostatyczny. To zjawisko, które wykorzystywane jest w zbiorniku, sprawia, że do rozprowadzania wody nie trzeba używać żadnego zasilania. KAZIMIERZ Zbiornik wodny na Wyspie Sobieszewskiej został nazwany imieniem wieloletniego pracownika Gdańskich Wodociągów inżyniera Kazimierza Behlke (1932-2013). W dniu otwarcia obiektu wdowa po patronie odsłoniła pamiątkową tablicę, na której możemy przeczytać jego słowa: Pracować w wodociągach jest to więcej niż praca - jest to służenie ludziom. Woda to podstawa życia, a myję dostarczamy. Kazimierz Behlke swoją przygodę z wodociągami zaczął jako maszynista wydziału produkcji stacji pomp, a po przejściu wszystkich szczebli kariery zakończył jako zastępca dyrektora ds. eksploatacji. Zapisał się w pamięci współpracowników jako uczciwa, przestrzegająca zasad osoba, która stała się dla wielu autorytetem moralnym i etycznym. MARTA SZAGŻDOWICZ 'W " ■38®fe EDUKACYJNY DODÔWK DO „POMERANII", NR 6 (128), CZERWIŃC 2019 . Harolëna Serkôw&ka Céle %loAa Ml dpódleczruj Azkôtë (3 gcdzënë iiczbówé) Haózëbiczi tiuic ijegéôrlë • pöznôwanié terminów sparłaczonëch z tuńca • pöznôwanié historii kaszëbsczégö tuńca • pöznôwanié rozmajitëch ôrtów kaszëbsczégö tuńca • pöznôwanié kaszëbsczich zwëków • pôznôwanié kroków wëbrónégö kaszëbsczégö tuńca • rozmienić, jak wôżny dlô Kaszëbów béł i je tuńc • rozmienić i analizowanie czëtónégô tekstu Metodë robötë • -podające: wëłożënk, kôrbiónka, pöwiôstka, objaśnienie • problemowe i treningowe: rozsëpónka, notatka -diktando, quiz • aktiwizëjącé: nôuka tuńca • ôbzérné: pökôzk kaszëbsczégö tuńca ze starnë YouTube: www.youtube.com/ watch?v=BoSgWBKAizQ (ód 02:06 do 03:05 i ód 03:22 do 05:44, a téż ód 06:21 do 07:24) Fôrmë robôtë indiwidualnó, w porach, w kamach, zbiorowo Didakticzné pömöce • konwencjonalne: ksążczi W wieczorny dôce... i Tańce kaszubskie, rozsëpónka do ułożenió, pitania do quizu, tófla, mazaczi • techniczne: komputer, Internet, interaktiwnó tófla abó projektor, piata z kaszëbską muzyką, np. wëdónô przez fólkloristiczné karno Bibliografio • H. Komorowska, Metodyka nauczania języków obcych, Warszawa 1999. • R. Pawłowska, Metodyka ćwiczeń w czytaniu, Gdańsk 2002. • R. Pawłowska, Lekcja „języka polskiego" jako system ćwiczeń, w: O porozumieniu językowym w nauce i szkole, red. A. Lewińska, J. Pomierska, Gdańsk 2005, s. 135-144. • P. Szefka, Tańce kaszubskie. Zeszyt I, II, III, IV, Gdańsk 1958-1969. • W wieczorny dôce. Niestworzone pôwiôstczi z Kaszëbsczi, öprôc. G. Schramke, Gdynia 2008, 97-98. KLASA VISPÔDLECZNY SZKÔŁË CYG UCZBË Ögniwö wstapné 1. Szkólny kôrbi z uczniama ö ôrtach aktiwnégö spadzaniô wölnégö czasu i pitô, czë chtos tańceje abö znaje regionalne tuńce. 2. Szkólny pökazywô uczniom tuńce Regionalnego Karna Pieśni i Tuńca „Kaszuby" z Kartuz (ze starnë YouTube, pöwrózk w „Metodach robötë" na s. I), a póstapno kôrbią, np. Skądka sa bierze tuńc w porach? Skqdka wiémë, że je to folklor [ôbleczënczi, muzyka, spiéwë, instrumentë...]? Co przedstôwiô tuńc? Je to gwësnô historio? Jaką sekwencja rëchu widzymë? 3. Szkólny gôdô, że dzysészim temata badze kaszëbsczi tuńc a jegô ôrtë i zapisëje téma na tôflë, a uczniowie w zesziwkach. Ogniwo główne 4. Robota uczniów w trzech kamach. Szkólny dzeli szkółowników na trzë karna i gódó, że jich zadanim badze robota z rozsëpónką: połączenie öpisënków tuńców z jich nazwama (z kóżdi grëpë tuńców wëapartnionëch przez Szefka wëbróny östôł jeden tuńc). Kôżdé karno dostôwô jedną rozsëpónka. Wôżné je, bë uczniowie rozmielë pöłączëc nazwë sztërzech tuńców ze zdaniama, jaczé je öpisëją, bez pórnócë szkolnego. Na kuńc szkölôcë przedstôwiają efektë swóji robötë, a szkólny dówô bôczënk na słowa-klucze, dzaka chtërnym uczniowie sköjarzëlë ópisënk z tuńca. Bôczënk: Przed uczbą szkólny muszi ódcąc nazwë tuńców ód jich öpisënków. 5. Roböta z teksta ó Pawle Szefce. Szkólny gódó, że zdrzącë na leżnoscë do tuńca, wëmienic może jich rozmajité fórmë. Nówiacy infórmacjów ó kaszëbsczim tuńcu je w ksążce óprócowóny przez Pawła Szefka pt. Tańce kaszubskie. Szkólny öpöwiôdô krótko o autorze i rozdôwô zesziwczi Szefczi w klasę, bë szkólôcë móglë je öbezdrzec. Paweł Szefka béł szkolnym i nôleżnika kapelë ze Strzebielëna. Dzaka granim w kapelë ôbserwôwôł ôn rozmajité zwëczi a tuńce, chtërne późni ôpisôł. Jego notérënczi pômôgałë i wcyg pômôgają karnóm w przedstawianim kaszëbsczi kulturę. Szkólny rôczi szkółowników do robötë w porach i dówó kôżdému uczniowi tekst ze starnë III öpisëjący tuńce wedle Szefczi i pëtania tikającé sa negó tekstu. Zadanim szkólóków je należenie ódpówiedzów w teksce. Szkólny mönitorëje robota, a dló umilenió czasu wëkönywaniô zadaniô włącziwó piata z muzyką regionalnego karna tuńca i śpiewu np. z Kartuz, Bëtowa czë Labörga. NAJÔ UCZBA, NUMER 6 (128), DODÔWK DO„PÖMERANII" KLASA VISPÖDLECZNY SZKÖŁË TEKST Paweł Szefka pödzelit tuńce na 4 grëpë: óbrzadowé, zôbawöwé, warku abö robötë, popisowe, a pötemu jemu znóné kaszëbsczé tuńce zapisôł do pasownëch grëpów. Kaszëbi swôjim tuńca pökazéwelë rozmajité öbrzadë. Westrzód taczich tuńców Szefka wëmienił kôsesa, rëbacczi tuńc, brutczi tuńc, wróżbë, naspik, glemda, wide wita. Dobrą leżnoscą do tuńca dlô Kaszëbów bëtë jigrë örganizowóné dlô całi wsë, to je familiowé i młodzëznowé uroczëznë. Do taczich tanecznëch zôbawów Szefka zapisôł naszą nenka, maruszka, ôkrac sa wkół, mulszka, klepôcza, krziżnika, naszą kôza, wiém jô wiém, zańca. Kaszëbi tańcowele téż pô to, żebë pökazac swôja redosc z tegö, że mają robôta, zajacé, chtërno dôwô jima brzadë. Czasa pökôzk ten béł smiészny, na przëmiar, czej wësmiéwelë kôgös nieporadność abô taczi ôrt robótë, czedë robi sa dërch to sarno. Z taczich tuńców badéra wëprzédnił owczarza, cepôrza, szewca i kôwôla. Bëła téż grëpa tuńców pöpisowëch. Pöwstałë öne gwësno z brëköwnotë pökôzaniô sa w jak nôlepszim widzę przez młodzëzna. Szefka wëmieniłtu dzëka, kôsédera, wôłtôka i diabli tuńc. Pëtania do tekstu: 1) Na jaczé grëpë pödzelił Szefka kaszëbsczé tuńce? 2) Chtërne tuńce mögą miec swôje zdrzódła w dôwnëch óbrzadach? 3) Jaczé tuńce są zôbawöwé? 4) Chtërne tuńce pôkazéwają robota a wark? 5) Co wedle Szefczi môże uznôwac za popisowe tuńce? Pö skuńczony prôcë z teksta szkolny rôczi chatnëch szköłowników do głosnégö ödczëtaniô swöjich ödpöwiedzów i zapisaniô jich na tôflë, pótemu wszëtcë pôrównëją swöje ödpöwiedzë z zesziwków z ödpôwiedzama zapisónyma na tôflë i kôrbią ö teksce. Pö kôrbiónce uczniowie wklejają swöje tekstë z pëtaniama do zesziwku i zapisëją ödpöwiedzë. 6. Robota z lëteracczim teksta i kôrbiónka na spödlim pöwiôstczi. Köżdi uczeń dostôwô öd szkölnégö kôrtka z pôwiôstką „Ö dzéwczacu, co z diôchłem tuńcowac chcało" (z ksążczi W wieczorny dôce. Niestworzone pôwiôstczi z Kaszëbsczi, s. 97-98; DODÔWK). Za pierszim raza czëtô głośno blós szkólny. Za drëdżim raza czëtają ja szköłownicë, jeden pö drëdżim, zdanié pö zdanim. Pö przeczëtanim uczniowie mają stara pöwiedzec, chto je bohatera, gdze i czedë dzeje sa akcjô pôwiôstczi. Pôstapno szkólny pëtaniama naprowôdzô uczniów, bë wëjasnilë, dlôcze kaszëbsczi tuńc je tak wôżny (nawiązanie do tekstu) - jidze ö to, bë szkólôcë rozmielë, że dzewusë tedë chcałë bëc proszone do tuńca przez knôpów, bö to öznôczało, że sa jima widzą. Przikładowé pëtania: Dlôcze dzewus z pöwiôstczi je tak rozgôrzony? Jak mëszlita,jak sa czëje, że jiné dzéwczata tańceją, a öna wcyg sedzy? Jaczé to mô znaczenie? Czë dzysô je tak samô, że dzéwczata a białczi nie tańceją, jeżlë niżóden bënieI jich nie pôprosy? 7. Diktowanié notatczi do zesziwków. Szkólny czëtô uczniom notatka do zesziwku. Zadanim szkölôków je słëchanié a pisanie zgodno ze wskôzama pisënku. Szkólny czëtô (pomału) trzë razë. Na kuńc rôczi chatnëch szköłowników do zapisaniô pö jednym zdanim na tôflë, dzaka temu wszëtcë sprawdzają pisënk, a dló szkolnego je to leżnosc przëbôczeniô wskôzów kaszëbsczi ortografie. Notatka do diktowaniô: Tuńc przedstôwiô bôkadosc zwëków i ôbrzadów mieszkańców Kaszëb. Pôkazéwô, jak żëlë Kaszëbi i jak wëzdrza jich codniowôsc. Kaszëbsczé tuńce môże pôdzelëc na ôbrzadowé, zôbawöwé, warku abô robötë i pôpisowé. Ogniwo kuńcowe 8. Nôuka kroków wëbrónégô kaszëbsczégö tuńca. Uczniowie przërëchtowują zala, bë béł plac na swöbódné tuńcowanie. Zgodno z pôlétama szkólnégö szköłownicë uczą sa kroków jednégö wëbrónégö tuńca a tańceją do muzyczi. NAJÔ UCZBA, NUMER 6 (128), DODÔWK DO„PÔMERANII" 9. Quiz sprôwdzający i utrwaliwający wiédza z uczbë. Szkolny dzeli uczniów na pôrë i rozdôwô jima kôrtczi z pëtaniama (jedna kôrtka na pôra). Gôdô, że na rozrzeszenié quizu mają trzë minutë. Pö tim czasu wëznôczô uczniów do głosnégö przeczëtaniô pëtaniów a ödpöwiedzów. Pętania do quizu 1. W jaczi ksążce nalézemë nôwiacy wiadłów ö kaszëbsczim tuńcu? a) Witosławë Franköwsczi pt. Muzyka Kaszub b) Grégöra Schramczi pt. W wieczorny dôce. Niestworzone pôwiôstczi z Kaszëbsczi c) Pawła Szefczi pt. Tańce kaszubskie 2. Dôwni Kaszëbi tańcowele... a) czasto b) rzôdkö c) nigdë 3. Dzéwczata tedë chcałë tańcowac z knôpama? a) Chcałë i to baro. b) To zanôlégało ód te, czë sa jima knóp widzół. c) Nie chcałë. 5. Dzéwcza z lëdowi pöwiôstczi sedzało w nórce i czëło dlôte... a) redota b) s ramota c) miłota 6. Skądka sa wza nazwa tuńca „dzëk"? Malënk. A Majkôwskô a) ód jachtë na dzëka b) ód robötë w lese a polu c) ód dzëkôscë w tim tuńcu 10. Zakunczenié uczbë. Uczniowie i szkolny jesz raz tańceją wëbróny i wëuczony przez szkolnego tuńc. DODÔWK Ö dzéwczacu, co z diôchłem tuńcowac chcało Bëłë róz we wsë tuńce. Nazebrało sa młodëch skópicą karczma. Muzykancë rżnalë jednego za drëdżim, le sa buda rëszała jakbë bôt na morzu. Dzéwczata wëstrojoné jak pupë wëwijałë z parobkama, le czitlama zacygalë jizba. Prawie jedna ni mia szczescégô. Nicht jakös ni miół na nia öka. Sedza nasowiałó w nórce i wzdicha sama do se, żebë chóc chtos sa zlitowôł i wzął ja do tuńca, ale jak nic, tak nic. Dzéwczinczëszczu tak bëło, jakbë ja chto nago w zógawice wsadzył*, bó to je marno sromóta sedzec na muzyce w nórce, a wcyg óczama strzic. „A chöcbë ju sóm purtk z piekła przeszedł - pömëslała so - to bëm z nim zatuńcowała". Bëlno ji to przez głowa przelecało, zrobił sa rëmór, jakbë sa karczmiszcze walëło, i wlecół złi dëch z wióldżima rogama i ognia w muni. Trząsł köpëtama w déle, czapnął dzéwcza za czitie i rwół z nią, to le sa smród czadzył. Wnym w karczmie jakbë chto wëmiótł, ani żëwi dëszë nie ósta. Wszëtkó dzes sa zapódza, le pótemu so ópócuszku pöwiôdalë, jak nen czórny z rogama, z końską szpérą i krowim ógóna czapnął dzéwcza do piekła, co chcało z nim tuńcowac na muzyce. (Swórzewó) * jakbë chto w zógawice wsadzył - jakbë chto w ódżin, w rozpôlóné wagle wsadzył Tekst z ksążczi: W wieczorny dôce. Niestworzone pöwiôstczi z Kaszëbsczi [pisënk wëstandaryzowóny]. Na wszëtczich ôdjimkach w scenarniku je Regionalne Karno Pieśni i Tuńca "Kaszuby" z Kartuz. KLASA VISPÖDLECZNY SZKÖŁË :: j GRAMATIKA Hana Makurôt-Snuzëk ęramatika Zap bywanie w Mewach karnów ro, ró abö ar W rozmajitëch kaszëbsczich tekstach i w apartnëch gwarach möże zmerkac stosowanie w niejednëch słowach karnów ro, ró abö téż ar. Chödzy tuwö ösoblëwö ö taczé słowa, jaczé na westrzédnëch i pôłniowëch Kaszëbach mają pöstac: broda, bróna, droga, krowa, mrowie sa, mrowiszcze, mrówka, próg, prószëc, sroka, wrona, wrota, wróbel, zógroda. Wëmienioné wëżi pöstace słowów są colemało stosowóné w lëteracczim kaszëbsczim jazëku. Trzeba równak miec swiąda, że w gwarach na nordze Kaszëb słowa z karnama ro i ró przëchôdają colemało w słowa z karna ar, np.: barda, barna, darga, karwa, marwic sa, marwiszcze, marwa, parg, parszëc, sarka, warna, warta w znaczenim: 'wiôldżé dwiérze, bróma', warbel, zôgarda. W standardowim kaszëbsczim jazëku przede wszëtczim użiwô sa słowów z karnama: ro, ró, równak nót je wiedzec, że w niejednëch słowach w lëteracczi kaszëbiznie przëjałë sa słowa z karna ar. Są to taczé słowa, jak np.: bardawica, bardawiszcze, bardówka, bardówkówati, chama 'trôwa', charnisti, gard, karwińc pól. 'nawóz krowi', parpac, parmień, parmiszk, pónarwa pól. 'pędrak', skarniô, skarniszcze, smarglëna pól. 'czeremcha', starna. Nót je téż przëwöłac słowa, jaczé są użiwóné w lëteracczim kaszëbsczim jazëku w dwuch póstacach. Są to na przëmiar słowa: grósc /gôrsc (w tim słowie a przeszło w ó) i grónk /gark. Czwiczenié 1 Nacechuj bezzmiikówą ôdpôwiésc. I. Kaszëbsczé słowo wrona w nordowëch gwarach: a) mó postać wrana b) mó postać warna c) mó taką samą postać: wrona II. Chtërna z pödónëch förmów je użiwónó na westrzédnëch Kaszëbach? a) sroka b) barda c) parg III. Chtërna z pódónëch fórmów je użiwónô w lëteracczi kaszëbiznie jakno synonim słowa miasto: a) gród b) grósc c) gard IV. Znóné w lëteracczim kaszëbsczim jazëku słowo krowa w nordowëch gwarach móże bëc wëmówióné jakno: a) krawa b) karwa c) karwińc Czwiczenié 2 a) Pödsztrëchni słowa, jaczé są tipiczné dló gwarów, a nie są bédowóné w lëteracczim kaszëbsczim jazëku. prószëc, wróbel, karwa, gard, grósc, warbel, parpac, sroka, zógarda, krowa, grónk, broda, warna, zógroda, droga, górsc, gark, barna, mrowie sa, próg, sarka, wrona, bróna, parmiszk, wrota b) Dló jaczich gwarów są tipiczné pödsztrëchniaté słowa? c) Do gwarowëch förmów dopisze jich lëteracczé równoznaczënë. NAJÔ UCZBA, NUMER 6 (128), DODÔWK DO„PÔMERANII" GRAMATIKA ODPÖWIESCË Czwiczenié 1 Ib), II a), III c), IV b) Czwiczenié 2 a) Słowa, jaczé nót bëło pôdsztrëchnąc: karwa, warbel, zôgarda, warna, barna, sarka. b) Pödsztrëchniaté słowa są tipiczné dlô nordowëch gwarów. c) Gwarowe słowa i dopisóné do nich jich lëteracczé równoznaczënë: karwa - krowa, warbel - wróbel, zôgarda - zôgroda, warna - wrona, barna - bróna, sarka - sroka Hëlnëchlałnëchferiów i redcnnégó ddhriwanió 'haôz&buii óbczaa wanogów i żëczi redahcjowé kanw dodôwhii "'Nąjfr'Uczba" J Malënczi: J. Koźlarska i ooc jy □□ 5^41 >waS z NAJÔ UCZBA, NUMER 6 (128), D0DÔWK DO,POMERANII FARWË KSADZA ZËCHTË % 0 / ôBfôcówała Marta Joanna Maszoti VIII M Autorka: Marta Maszota Redakcjo: Aleksandra Dzacelskô-Jasnoch / Projekt: Maciej Stanke / Skłôd: Damian Chrui / Wespółroböta: Hana Makurôt-Snuzëk Historio niczego nas nie nauczëła... Poznała jem gö 11 godnika 2008 roku, we Gduńsku. Drëdżi rôz widzała jem go w Kartuzach, ob lato pôstapnégö roku - przëjachôł tedë z białką na pökôzk swôjich dokazów. Wicy jô gô ni mia widzóné, umarł dwa miesące pö kartësczi wëstawie. W 2008 sztudérowała jem polską filologia. Miała jem zajaca z gazétniczką Aną Sobecką. Jednego dnia rzekła nama: Waszim zadanim je napisanie gazétnikôwégô tekstu ô kimś znónym, nôlepi ze Gduńska. Rzeczta, chto to mô bëc, ijô spróbują taczé potkanie ugadac. Badzeta przeprowôdzelë wëdowiedza. Muszita bëc w kamach. Dobrze pamiatóm, jak mie zaczało mocni bic serce. Wiedzała jem dorazu, że to mdze ÖN. Pierszi rôz uczëła jem ö nim öd mëmczi. Powiedzą, że poznała cekawégö chłopa. Robił projekt wôłtôrza dlô Jana Pawła II. Do jegö wëkönaniô rôcził lëdowëch utwórców, môjégô starka téż. Stark nie włącził sa w ta akcja, ale jinszi żłobiarze jo. Mëmka, jakno wësziwôczka i malôrka, bëła ze swôjima drë-chama na niechtërnëch örganizacyjnëch pötkaniach. Öpöwiôdała mie, jak wëzdrzôł i jak sa zachöwiwôł ten człowiek. Gôdała, że béł kąsk krëjamny, wëcëszony i miôł wiôlgą osobistą kultura. Tedë jô bë nawetka nie pömëslała, że czej mda dozdrzeniałô, bada mögła sa tegö doznać. Cerplëwie czekała jem na swój czas ód-pöwiedzë i dobrała jem sobie do karna dwie drëszczi, co chcałë jic ze mną. Tedë, czej gazétniczka zapita-ła, chto miôłbë udzelëc mie wëdowiedzë, rzekła jem, że ten, ô jaczim czëła jem od dzecka i wiedno chcała jem go poznać..., to je Marión Köłodzéj, scenograf i céchöwnik. Wëkładowczëni zgôdzëła sa na ta udba, chöc zaznaczëła, że je ön baro chóri, tej muszimë miec wiele szczescô, żebë sa udało. Miałë jesmë to szczescé. I tak pöwstôł repörtôż ö człowieku z wiôldżim serca i cażczima doswiôdczeniama. Czwiôrtk, pôłnié. Sztrasë Gduńska całé w deszczu. Nëkómë na zéndzenié. Mariacko - jesmë na placu. Ana Sobeckô, najô „prowadniczka", ju na nas żdaje. Jidze z nama do môla, w jaczim mieszko artista ze swoją białką - na czwiôrti szos budinku w snôżim Przędnym Gardzę. Zdôwô mie sa, jakbë wszëtczé te murë tacëłë jakąś głabia, a może ja nalezc, leno żlë mdzesz sa möckö wsłëchiwôł. Wchôdómë do trapowi klôtczi. Winda je pöpsëtô, jak je widzec, ôd dôwna, tej jidzemë do górë pö krąconëch trapach. Gazétniczka zwöni do dwiérzów, a za sztërk ôtmikô je starszo białka ze skarnią i uśmiecha janioła. To Halina Słojewskô, białka Mariana Köłodzeja, aktorka. Dobri dzeńl - gôdô1 i rôczi do bëna. Wchodom jakno östatnô. Witóm sa z wastną Słojewską i próbują nas 1 Tak pö prôwdze z göspödôrzama më gôdałë pö polsku, jô przełożëła naje kôrbiónczi na kaszëbsczi do tegö artikla. CZERW1ŃC ^019 / POMERANIA / 35 LËDZE I PAMIAC MARIAN KOŁODZIEJ, plastik i scenograf. Urodzył sa w 1921 roku w Raszkowie. Öd 1940 roku béł w niemiec-czim koncentracyjnym lagrze w Öswiacymiu. Po wojnie skuńcził wëdzél scenografii Akademii Piaknëch Kuńsz-tów w Krakowie. Jaż do smiercë mieszkôł we Gduńsku. Zaprojektowôł papiesczi wôłtôrz we Gduńsku. Je autora „Klisz Pamięci" - pökôzku w Harmażach pöd Öswiacymia ö lagrowi témie. Umarł 13 rujana 2009 roku. usprawiedlëwic za spóźnienie. Z Kartuz do Gduńska pö pôłnim długo sa jedze... A öna le sa pitô, jak mie sa jachało auta w deszczu. A tedë Marión Köłodzéj pitô białka ö swój czij do pödpiéraniô, bö bez niego sa nie dô. A të gwësno chcôl sa pópisëwac przed brutkama -szpôrtëje aktorka. Wszëtkö ju je na swójim placu -czij i stółczi dlô mieszkańców a göscy. Sôdómë w kole i zaczinómë kôrbiônka. Wastno Ano, dzys nie nagriwómë - rozsądzëwô nasz rozmôwnik. Dzéwczata wszëtkô sobie zapiszę. Abô przënômni to, co dlô nich mdze nôwôżniészé. Tej nie nagriwómë. Mie je kąsk żôl, bö jô bë chcała miec zapisóny głos tegö, chtërnégö dzejania pódzy-wióm ód dzecnëch lat. Jô bë chcą czedës „materialno" wspómnąc ten czas, czedë zjiscëło sa jedno z mójich snieniów. Widza równak, że Ana Sobeckô cygnie do te, cobë włączëc nagriwanié w diktafónie, jaczi je na stole... A czego wa ode mie chceta? - niegwësno pitô artista. Zaczinómë wëmieniwac pętania, jaczich je gwës wicy jak czasu na jich zadanié: Chcemë sa dowiedzec ô wastë utwórstwie, doswiôdczeniach, a téż dostać do- radę dlô młodëch lëdzy, taczich, jak më, co dopierze póznôwają dozdrzenialé żëcé i nié wiedno wiedzę, jak nim poczerowac... Tej wa lëchô trafiłë - gôdô uszłi prizownik koncentracyjnego lagru z numra 432. Bô jô móm stracone. Môje żëcé to nieustôwné procëmnictwö na świat, jaczi je. Ten smutk w wiôldżim dzéluje skiitka tegô, że jô bél w lagrach. Jô nie zjiscyl snieniów, jaczéjô miôl. Ajaczé öne bëłë?- pitóm, bojem cekawô wszëtczé-gö ó tim człowieku. Jô chcôł bëc animatora céchunköwëch filmów. W lagrze céchunk béł móją óbarną. Jô pôtkôł tam wiele bël-nëch lëdzy - dzél pólsczégó przedwôjnowégô téatru. Jô sa téż wiele ód nich naucził. Kôżdi z nas béljiny i cojin-szégó rozmiôl zrobic. Nierôz nawetka jô miôł w lagrze kąsk lepi jak jiny, dlôte żejô céchöwôł. A wszëtcë mielë stara, cobë miec swöją kreska, żebë sa czims wëapartnic. Drëgą môją ucemiagąje to, że swiąda ó tim, co sa stało, nie je Pólôchóm pótrzébnô. Historio niczego nas nie nauczëła, bo na świecie dërch zabijóny są niedowinny lëdze. Jô mëslôł, że moja robota sa kömus przëdô, le nić, lëdze nie chcą tegö słëchac. Na pitanié, jak dokôzca wspôminô swoja robota w teatrze, Kółodzéj stwierdzywó, że baro jemu pomogła: Jo sobie wgôdôł, że to, co dzejało sa ob czas wojnę, to bel film. Jó nie gôdôł i nie pisôł bezpóstrzédno ô tamtëch czasach, jó sa zajął dëchôwą sprawą. Jó żił w ómanienim nieprôwdë. Robota w teatrze bëła ópacz-nó - dzaka ni jó nałożił maska. Bo téater je taczim zakłôdanim masczi. Ijó z tego zwëskôł. A czë terô wspominanie tëch zdarzeniów pómôgô w pógódzenim sa z nima, czë je... - jó nie dokuńczi-wóm pętania, bó scenograf gôdô dali, jakbë chcół dofulowac tamtą mësla. Przëbôcziwóm sobie moje przeżëca jakno knôpa, chtëren dozdrzeniwôł w piekle na zemi. Pamiatóm, że jô nëkôłpo lagrze i krzikôł: „Böże, dze Tëjes?". 36 / POMERANIA / CZERWIEC 2019 . raze"1 LËDZE I PAMIAC Wasta mô Miemców w niezgarze? - pitô sa jedna z nas. Jô nikogo ni móm w niezgarze, mogą leno miec w zgardze. Zapitóny, czë to prôwda, że jegö céchunk nie je ro-. biony po to, żebë dôwôł artisticzné doznania, Kóło-dzéj wëjôwiô nama, że czejbë gö nie rësził szlach, gwë-sno bë tegö nie robił. To béł dlô niegô jakbë ôbrzészk. Brëköwôł tegö dlô rehabilitacji - fizyczny i dëchöwi. Nie iiznôwô sebie za artista. W téatrze je terô okropny jazëk, ni ma pódaniégô słowa, je zwëczajnosc - cygnął swöje rozmëszlania. Czedës bez rzemiasła nie bëło kuńsztu, wcyg bëło zbël-nianié, a dzysô ni ma starë ô fôrma. Môje robôtë są próbę, pólemiczi z dzysészim kuńszta. Prosymë gö, żebë pöwiedzôł cos ö swój im pökôzku ö titlu „Klisze pamięci". Na môc jô chcôł skuńczec ten dokôz wiesoło, nie wiém, czë sa udało, wcyg dochôdają nowé dzéle. Jô to zrobił dlô Öjca Kolbe. Dokôzca pöwiedzôł téż, że Polska nie doceniwô tegö pökôzku, le jiné kraje jo. W Italsczi są nim ócza-rzony i sköpiowelë dlô se. Nôwicy turistów, jaczi przë-jeżdżiwają go óbezdrzec, je z USA. Po 11 séwnika zrozmielë lëdzką krziwda. Môże tej rzeknęc, że żëja dzaka lëdzóm zjinëch krajów - dodôwô. Minął ju czas namieniony na nasza óbgódka, le jô chcą dowiedzec sa jesz czegoś. Pözwöliwają mie pödrechöwac. Wzéróm na tegö starszego, sëwégö, le téż ful widzałoscë chłopa i proszą ö wspomnienie czegoś, co wëdôwô mu sa nôlepszé i nôpiakniészé. Tedë ôn, nick nie gôdającë, wzérô na swöja białka, a ôczë swiécą sa jemu tak möckö, jak słuńce w nôbarżi czësti, bezdeszczowi pörénk. Zdôwô mie sa, że są to ôczë beńla niedoswiôdczonégö jesz żëcym, chtëren prawie sa zaköchôł. Takjô so mëslała - gôdóm. Chcemë ju wińc, le Halina Słojewskô rôczi nas jesz do öbezdrzeniô reportażu. Czej chłop szukô pasowny kasétë video, posadzono na piaknym stołku, ôbzéróm wszëtkö wkół. Mieszkanie pëszné. W kóżdim wnet placu jaczis dokôz kuńsztu - drzewiany janiół, ôbrôz malowóny na płótnie, Jezës na krziżu, a wszëtkö to na wëszmakóny ôrt. Na pölëcach ksążczi - filozofio Seneczi i wiele jinszich. Na apartnym môlu sedzy Ana Sobeckô. Apartnym dlôte, że zesel, na jaczim miała sadnąc, je darënka dlô Honornego Öbëwatela Gardu Gduńsk. To wëprzédnienié Marión Köłodzéj dostôł w 1997 roku. Öbzérómë dokumeńt, a artista wcyg delikatno wëcérô öczë. Skowronku - wastna Halina gôdô do swöjégö chłopa, czej ten wëłącziwô kaséta. A môże pôkôżemë jesz dokumeńt młodégô sztudérë, jaczi nakracyłó tobie taczi czekawi materiół? Scenograf z początku je kąsk niechatny, le zarô pótemu szukô ze swôją białką jesz jedny kasétë. Öbzérómë. Widza, że wspóminczi sprôwiają mu ból. Program sa skuńcził. Wiémë, że nasz czas bëcégö w ti chëczë téż sa kuń-czi. Jó równak czëja sa w ni tak dobrze, że ni móm chacë stądka wëchadac. I może nie leno jó... Białka Mariana Kółodzeja gwësno widzy ta nasza pragniącz-ka, bó pókazëje nónowszi dokóz swojego chłopa. To je blós jeden z dzélów. Późni docéchówuje sa na-stapny i doklejiwô do całoscë - ôpówiôdô. Le mój chłop ju dorazu mô w głowie całi óbrôz, niglë gó wëkônô -chwôli sa szëka Kółodzeja Halina Słojewskó. Widzec, że je z niego busznó. Ten ôbrôz mdze przedstôwiôł jedno z mójich snie-niów - pódpówiódó wasta Marión, czej z zacekawie-nim zdrzimë na proca. Jidzemë dodóm. Marión Kôłodzéj gôdô, że mó nó-dzeja, że to, co pówiedzół, kąsk nama pomogło, a Halina Słojewskó prosto serdeczno sa usmiéwó. Terô toju niepödóm warna płôszczów, jak jem to robił przódë - kąsk szpórtowno, kąsk smutno gódó artista. Żegnómë göspódôrzów i wëchôdómë ful dozna-niów, chtërne gwës na długo (może na wiedno?) z nama ostaną. KAROLËNA SERKÖWSKÔ Na ödjimkach Marión Kôłodzéj i Halina Słojewskó óbczas jich bëtnoscë w Kartuzach w zélniku 2009 r. Ödj. A. Trepczik CZERWIŃC12019 / POMERANIA / 37 w • MIEMCE BELE OKRUTNY, A UBOWCETEZ! PATENT Nr 36082 W imieniu Rzeczypospolitej Polskiej potwierdza się, że Pan SOSNOWSKI JÓZEF w latach walki zbrojnej z najeźdźcami z honorem pelnil żołnierską powinność i uzyskał prawo do zaszczytnego tytułu: Weteran Walk o Wolność i Niepodległość Ojczyzny PREZES RADY MINISTRÓW RZL( / YPOSPOLITEJ POI SKltJ KIEROWNIK URZĘDU DO SPRAW KOMBAI ANTOW OSÓB REPRESJONOWANYCH I dS Józef Sosnowsczi urodzony je w Swôrzewie 31 strëmiannika 1924 roku. Przez lata mieszkôł i göspödarził w Swôrzewie. Po smiercë białczi córka Bogusza wzała go do Wiôldżi Wsë, dze w bezpieku i dobrocë spadzywô jeseń swôjégó żëcégö. Jego stark Jakub béł kóscelnym w Swôrzewie. Béł bëlnym gbura, baro zasłużonym dlô swôrzewsczi parafii. Józef téż całé żëcé béł móckö spartaczony z sanktuarium. Je dbë, że Matce Bôsczi Swôrzewsczi zawdzacziwô uretanié żëcégö z wôjnë, na chtërny przeszedł wiele złégô. Wë pamiatôce jesz körunacja Mat-czi Bösczi? Jô pamiatóm dobrze. Jô miôl trzë-nôsce lat. Pamiatóm biskupów Ökó-niewsczégó a Dominika. To prowa-dzyl wszëtkö ks. Woj cech Pronobis. Ön bél w porządku. Hitlerze gó za-bilë. A tej jô pamiataja swôrzewsczi chur, jak ôni piakno spiéwalë. Jô téż pamiataja, jak bëla okradło Matka Böskô z kôrunë. Jô widzôl, jak Ma-rija leżała kole kóscola w śniegu. Co tu sa dzejało, jak nasta wojna? Jak oni przekroczëlë grańce, pa- miatóm jak dzys. Jesz przed 1 września më z tatka widzelë, jak płënąl ten ókrat niemiecczi Schleswig--Holstein, co późni zaczął strzelać na Westerplatte. Pó pôra dniach oni bëlë ju u nas. Na podwórku bëlë jich konie, artileriô. Tej oni szukalë, chto béł winien. Tu bëla karczma, ja pro-wadzyl taczi Meyer - Miemc. To bél Gduńczón. Ten jich wszëtczich wëdôwôl. To bél zdródca. Mój kuzyn Andris Pómieczińsczi pusz-czil te ulotczi „Polsko nie zdżinie". Jo to pamiatóm, jak dzys. Më je bralë. Miemcë gó wzalë zarô, Pótrë- kusa téż i Parchema. Öni jich nëkelë przed auta. (...) Ti Miemcë bëlë paskudny. Bél jesz Helwig Józef. Jego öjc rozmiôl blós po niemiecku. Ten móg z nima gadac. Andrisa Pómie-czińsczćgó öni zamórdowalë w drodze na Hél. Ön bél 1912 rocznik. Moja matka i jego matka to bëlë sostrë. Tëch jinszich oni wzalë do Stutthofu, ale oni przeżëlë jakós. A wë tu möglë östac doma? Kö wë le mielë tej piatnôsce lat. Z początku jo. Ale jak jô miól szesnósce lat, tej na nasz mól wlôz 38 / POMERANIA / CZERWIEC 2019 WÖJNOWI KASZËBI Józef Sosnowsczi öbczas II światowi wôjnë treuhender - Bezaraba. Më mielë ówsa prawie nadraszowóné, a öni wszëtkö zajalë. Nie bëło z czegö żëc. Tej jô na początku robił w Rëmi przë budowie lotniska. Ze mną bél taczi Cyman Józef z Gniéżdżewa. Më dwaji möglë tëli naklasc na wóz, jak jinszi trzeji. Öni mie wzalë bi-liet, bo oni nie chcelë, żebë jô jachôl dodóm. I jô jachôl dodóm bez bilie-tu. Szandarzë mie zlapilë i delë pól roku sôdzë. Jô bél w Sztumie. Tam jô wiele wëcerpiôl nié ze swój i winë, le z winë tego méstra. Ale oni gó-delë, że to bëla moja wina. Oni mie wzalë do budowanió mostu kole Malbórga. }ó robił te nóbarżi niebezpieczne robótë z merka, to je młotka, w race. Jô bél welech. To mie szło. Temu méstrowi to sa wi-dzalo i ón mie do wól dwie porcje pólnia. Temu jó przeżil, chóc podług nich jó ni miôl przeżëc. Późni jô bél wzati na żniwa do Lësewa kole Pruszcza Gduńsczegó. Jó robił u Miemca na gospodarstwie. Ön sa Klat nazéwól. To bél dobri człowiek. A waszi starszi bëlë w tim czasu doma? Z piersza jo, ale wnetka naszich wzalë na jeden majątk niemiecczi. Mie tam zawiozlë mët përzna póź- ni. Ten pón to bél oficera, baro lëchi człowiek. Ön ni móg nas nawidzec. U nas bëlë mólé dzecë. Ön chcôl nas do lagru zagladë wëswac. Öni przëmuszalë tej moja matka do pódpisaniô lëstë. Jó ja namówił, żebë ona podpisała. Ko jó wiedzól, że jó puda do wojska, ale jó wólól tak zrobić, jakbë më mielë wszëtcë jic do lagru. Ale tej jó sa ju rëchto-wól do wojska. Czedë öni was wzalë na ta wojna? To bëlo w 1942 roku. Jó bél we Francji kole Grenoble, w Alpach. Tam bëlo nas ful. Jó dostól karabin ckm w raka. Jó gó miól jaż do niewole, dërch. Jó bél przeznaczony do zabicó, ale jó jakoś przeżil. Jó sa staról nikomu nie robie krziwdë. Wiele razy jó strzélôl w lëft. Móże nawet setczi lëdzy ostało przez to w żëcym. Öni mie dërch nëkalë na przódk. Wë próböwelë iicec do partiza-nów? Jó móg ucec, ale jó sa dërch bójól, że mój ich doma rozstrzelają. Tam bél taczi mądri człowiek z Borów Tëchôlsczich. Ön miól nawetka doktorat. Ön ucek. Późni ón bél dowódcą tëch partizanów. Ön pótemu naszich bról z te niemiecczégö wojska. Baro mili człowiek. Mie ón téż późni pómóg. Ale Miemcë bëlë baro okrutny. Jak oni kogo uchwëcëlë, co chcelë uńc do partizanów, tej oni jich straszno mórdo-walë. Jó czul te jaczi, jak oni jich maczëlë. W taszë jó miól różańc i sa dërch modlił do Matczi Bósczi. To, że jó żëja, to leno naszi Matince ze Swórzewa jó mogą zawdzaczac. Tam doch bëlo okropno. Öni nas tak krziwdzëlë. Ale w kuńcu wë sa przedostelë do nich? Nas bëlo dwanósce niemiecczich kompanii. Më wlezie w samo piekło. To bëlo cos strasznego. Ti par- Fracyszk Sosnowsczi, półbrat Józefa tizanowie w nas prelë jak w kaczczi. Kół mie leżało ful zabitëch. A më szlë. Tam bëla takô rzéka. Wiele sa w ni potopiło, a jó ja przeszed. I tam bëla tej łączka, a na ni grëpë sana. Jó bél wekuńczony i jó pod w to sano. Z tëlu szed porucznik. Ginter Leu-ter ón sa zwôł. Ön mie pitol, z jaczi jó jem kompanii. Jó gódól, że z pier-szi. Ön szed dali, bó ón mëslôl, że to je ju po mie. Më óstelë wszëtcë roz-biti. Oficerowie téż bëlë ód se. Jó sa jednego pitol, co robie. Rób, co chcesz - bëła odpowiedz. Tej jó so mëslôł: Tero je czas! Ale to doch wiera nie bëło taczé prosté? Kö öni möglë was zabić zarô, doch jo? Jo, nas sa zebrało kół ösmënôsce. Tej më mëslelë, jak to zrobić. Ko wszadze bëlë partizani. Më sa chówelë leżąco, a zdrzimë i na nas célëje jeden ckm partizancczi. Jakbë ón wëpuscyl szosë, bëlobë pó nas. Jó zaczął gadać: Polonais, polonais. Nen jich dowódca to czuł i zakózól strzelać. Ön dół znac, że më mó-żemë jic i më szlë. Öni nas wzalë do niewólë. Më bëlë głodny. Ko më ju trzë dni ni mielë wnetk nick jadlé. Te bialczi, jak one czëlë, że më jesmë Pólôszë, one nas kuszkalë a plakalë. Delë nama cos do jedzenió. Tej oni nas prowadzëlë. Më przeszłe przez CZERWIŃC Ż019 / POMERANIA / 39 WÖJNOWI KASZËBI trzë czë sztërë wsë. Tam bëlë ameri-kańsczi i pölsczi oficerowie. Jak öni nas chwëcëlë, tej öni nama dza-köwalë, że më jima pömöglë dobëc nad Miemcama przez to, że më öd nich szlë précz. I tam sa skuńczeła dlô was wojna? Nić, stąd oni nas rëchtowalë do pöl-sczégô wojska, do II Korpusu generała Wladislawa Andersa. Oni nas wôjskôwima wiôldżima autama wiozlë do Marsylii. Tam pôra dni më zladiwelë z ókratów, co z Africzi przëwiozlë rozmajité towarë. Tim ökrata generał de Gaulle przëjachôl z Algieru. W dzeń më spalë, a w nocë robilë. Tej oni nas wpa-köwalë na nen ökrat i wiozlë trzë dni i trzë nocë do Oranu. To bél miesądz wrzeseń 1944 roku. Tam oni nas pörozdzelëlë. Më mieszkalë w namiotach na pôradzesąt kilometrach. Bëlë to żołnierze z roz-majitëch krajów. Tam panowała malaria. Më dostôwalë zastrziczi. W dzeń bëlo tak gorąco, że to nie szlo wëtrzëmac. Przëjachalë tam oficerowie od Andersa. Më mielë jic sa bic za miasto Bolonia, bo Monte Cassino bëlo ju zdobëté. Le jô bél iOLDIER'S FAY BOOK a ARMY BOOK 64 (PART II) H i , Army Number .CA.*..".'./,1................................. Surname (błock letter;) .H ul],i......... «.? r I*, p p- Christian Names in fuli..-'..v..ii.U.(..................— ..................... .......................J.i.l........ Regiment or Coi jJ9Nkjt. .......... (T.ITLE.OF UNlTWiST NOT BE ENTERED.) wjf*. —. Imtruet; to Soldier " You will' product thij b..o< whrnever ynu req'ilre an •. ->l?e (or cash payments, ' 3. You wifl make no enirics in this book, except tu sign your name and enter your Army number on pag«5 7. 9, 1) and 13. 4. Should you lose your book ycu "iii at once report the loss to your Commaniiing Officer, v/Kcn a new book will be issued to you, but it must be understood that no pjy can b* issued in rełpert of the period before the date on whlch you report your loł:, tmtil your błlance has bt».n ajcer-uined frorn.the Paym-'iter. i. You should read cjrgjiljy the inform»t'on on page t I, 2 and J, ■f Józef Sosnowsczi dzysdnia chöri i jô trafił do kompanii, co ostała w Africe. Za jaczis czas oni nas stąd wiozlë prosto do Anglii. Më plënalë sétmë dni. Tam jô dostôl mörsczi chörobë. To bëlo cos strasznego. Kö jô bél ju chutczi wekuń-czony i jô mëslôl, że jô umrza, ale jakös më dojachalë do Szkocji. Möże rzec, że tam wami ju nick nie grozëło? To je prôwda. Jô tam trafił do pierszi kompanii wartowniczi. To bëlo kole miasta Birmingham. Doktorze nas tej-sej badelë. Tej jô sa dowiedzôl, że oni nas rëchtowalë na Japonia. Jô zaczął udawać chörégô i oni mie delë kategoria D. To mie zretalo. Jô sa tam uczil anielsczégô jazëka. Mie to ju dosc szlo. Ko jô dlugö nie wie-dzôl, co mdze. Jô so mëslôl, że móże tam mda muszôl östac na wiedno. Tak równak sa nie stało. Kureszce wë sa dostelë nazôd do Pölsczi. Jak do te przeszło? Le to nie bëlo tak doraza. Mie propônowalë jachac do Kanadę. Ale jô nie wiedzôl, co zrobić. Jô dërch mëslôl: Dodóm! Jô ni miôl żódny lącznoscë. Nicht nick ô mie nie wie-dzôl, czë jô żëja, czë nié. Jô téż nick nie wiedzôl, co je doma lóz. W kuń-cu przëszed nen czas, że më möglë jachac. Jô wrócyl w dzeń swój ich imieninów. Pierszi, na podwórku, mie uzdrzôl mój öjc. Ön sa pöplakôl. Jô le dwa razë pamiataja, jak on plakól, pierszi rôz, jak mie ódwióz na wöjna, a drëdżi, jak jô z ni wrócyl. To bëlo 19 marca 1946 roku. Doma jô sa dowiedzôl, że mój pól-brat Francyszk Sosnowsczi (rocznik 1923) z Wiôldżi Wsë bél zdżiniony. Ön téż bél w niemiecczim wójsku. Ön w 1944 roku bél we Warszawie i muszól zabijać Pölôchów w Pówstanim Warszawsczim. Ön te ni móg strzëmac. Ön so wząl urlop. Ukriwól sa w jurkach kół Cetniewa i umar na zapôlenié plëc. Tak oni mie gôdalë. To bél baro fejn knôpik. Mie óstôł le ódjimk pó nim. Jak tu wëzdrzalo doma, w Swô-rzewie? Wszëtkó bëlo poniszczone. Ma-szinë bëlë rozkradlé. Nie bëlo nick. W dakach same dzurë. Më z brata Edwarda sa narobilë, co më to do-prowadzëlë do szëku. A tej wnetka bëlo ful tëch ubowców. Öni nachô-delë nas i kôzalë zbóżé draszowac. Bralë, jak chcelë. Më ni mielë tëli zböża, żebë öddac. Në i oni wzalë mójégó tatka za to do sôdzë. A wuja Pómieczińsczi muszól zmiatać droga w Strzelnie. Ti ni mielë żódnégó wstëdu. To bëla prôwdzëwô banda. Öni pilë sznaps. Budzëlë nas w nocë. Kôzelë sa zaważac do Wióldżi Wsë i dze tam jesz. Jeden chłop w Strzelnie chcól nawetka napisać ksążka, co ti bandicë robilë. Ale on nie zdążil i umar. To bëlë cażczé czasë, ale më delë rada. Z JÓZEFA SOSNOWSCZIM Z WIÔLDŻI WSË GÔDÔŁ EUGENIUSZ PRËCZKÖWSCZI 40 / POMERANIA / CZERWIEC 2019 W GDAŃSKU O DZIEJACH MAZURÓW Waldemar Mierzwa. Fot. Sławomir Lewandowski We wrzeszczańskiej Bibliotece Manhattan 14 maja spotkały się osoby, którym zależy na tym, by Zrozumieć Mazury -tego dnia bowiem po raz pierwszy na Pomorzu została zaprezentowana książka pod takim właśnie tytułem. W gdańskiej promocji wzięli udział wydawcy publikacji, stanowiącej zbiór artykułów drukowanych w naszym miesięczniku w latach 2014-2018, Małgorzata i Waldemar Mierzwowie, właściciele oficyny Retman z Dąbrówna, redaktorzy „Pomeranii" i przedstawicielka Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego Anna Dunst oraz parędziesiąt osób zainteresowanych tematem książki, w tym Mazurka urodzona w Ostródzie, a dziś mieszkająca w Niemczech, pochodzący z Mazur lub Warmii dzisiejsi mieszkańcy Trójmiasta, wykładowczynie z Uniwersytetu Gdańskiego dr Miłosława Borzyszkowska--Szewczyk i dr Magdalena Sacha oraz miłośnik historii Prus Wschodnich prof. Mirosław Ossowski. Autor książki Waldemar Mierzwa przez ponad godzinę pomagał zebranym zrozumieć Mazury, w dużym skrócie, ale niezwykle interesująco przedstawiając dzieje Mazurów, ludu, dla którego los - jak to bywa na pograniczach - był niezwykle nieprzychylny. Po wykładzie, zilustrowanym materiałem ikonograficznym prezentowanym na ekranie, nastąpiła krótka, aczkolwiek emocjonująca dyskusja z udziałem uczestników spotkania. Warto dodać, że w tejże bibliotece odbyła się kilka lat wcześniej promocja innej mazurskiej książki Mierzwy, Miasteczka, fascynującej publikacji o Dąbrównie, której czwarte wydanie będzie można nabyć jeszcze w tym roku. BC Zrozumieć Mazury to zbiór obszernych szkiców poświęconych Mazurom, które ukazywały się drukiem w latach 2014-2018 w miesięczniku „Pomerania" To książka dla tych, którzy Mazur nie znają albo chcieliby się o nich więcej dowiedzieć, ale także dla tych, którzy o Mazurach dużo już wiedzą. Każdy znajdzie tu coś dla siebie. To opowieść o tym, czym były kiedyś Mazury i czym są dzisiaj, kim byli kiedyś Mazurzy i kim są dzisiaj. Będą Państwo z tej opowieści zadowoleni. Więcej o książce (i możliwość jej zakupu): https://www.mojabibliotekamazurska.pl/biblioteka/am/ ?strona=katalog&akcja=szczegolowo&id=19688 u PO KASZEBSKU, SPI EWOJ LENO PÖ KASZEBSKU 377 spiéwaj ącëch uczastników - öd nordë pö pôłnié Kaszëb. Tłomaczënczi, jaczé zrobiłë kariera. Za nama X Kaszëbsczi Festiwal Pölsczich ë Swiatowëch Szlagrów. Niedzela pörénk. Jedny we wërach abö przë frisztëku. Jinszi cygną do kôscoła. A na parkingu przë szkole w Lepińcach - ful autów i to wnetka z całëch Kaszëb. Tec to nie je codniowi widok. Jidzemë za tima, chtërny chutkô czerëją sa w strona gimnasticzny zalë. Chiże, bo wiodro mogło bëc lepszé w nen dzeń. Wchôdómë. Bënë môłi i wiakszi, młodszi, starszi i często dozdrzeniałi. Ten na sportowo, nen barżi pöwôżno. Dosc tëli z kaszëbsczima elemeńtama, a to na botach, a to na sëkni, köszlë czë bluzce. Równak nié ö moda tuwö jidze. Jadą, jadą miszczi tra la lala la, śmieję sa jim pëszczi cha cha chacha cha - czëjemë z binë. Piosenka znónô, le pö kaszëbsku czëjemë ja pierszi rôz. To nie dzyw, ko na Kaszëbsczim Festiwalu Pölsczich i Swiatowëch Szlagrów prawie ö tłomaczenié jidze. Ö to, skądka wzała sa udba, pëtómë sa terôczasnégö wójta gminë, a dzesac lat dowsladë direktora szkółë w Lepińcach, Andrzeja Le-mańczika. Przëjachala do naji z Frizje - gôdô krótko, a tej wëjasniwô: Szkólnowie pôjachalë tam do partnersczi szkôłë. Czej przëjachalë nazôd, ôpôwiôdalë, że je tam festiwal, na chtërnym dzecë śpiewają rozmajité światowe szlagrë pö frizyjsku. Jô pömëslôł, że cos taczégö wôrt je zrobić téż u nas. Na zaczątku kąsynk strachu przë tim bëło. Nigdë nie je wiedzec, czë taczi konkurs sa przejmie. Na pierszą edicja przëjachało 18 spiéwôków, a terôzka je jich wiele, wiele wicy. Baro jem z tegô ród i móm nôdzeja, że tak mdze dali. Pierszą edicj a prowadzył wespół z Aną 42 / POMERANIA /CZERWIEC 2019 Gleszczińską, szkolną kaszëbsczégö jazëka w Zespole Szkółów w Lepińcach. Baro mileczno ja wspôminóm. Apërzna téż smiészno. Öb czas festiwalu mało jem sa nie wëwrócała jak długô przed biną. Pdtknałam sa ô kabel od nagłosnieniô - ópówiôdô Ana. Z roku na rok lepi póznôwało sa wëkónawców, a téż szkólnëch. Dlô nich je to téż leżnosc, żebë sa potkać i wëmienic doswiôdczenim, chöcbë przë tłomaczënkach. Przeca ó to w całim festiwalu jidze, cobë pö kaszëbsku spiewac pôlsczé i światowe hitë. Czasa pöwstôwają czësto nowé tekstë. Prawie taczi czëjemë z binë. Luis Fonsi i jegó wiôldżi przebój „Despacito", jaczi na karnôlu na YouTube mô wicy jak 6 mëliardów wëswietleniów, to le muzyka. Słowa są czësto jiné: Pô kaszëbsku, tëgadôj do miepö kaszëbsku Të wiedno gadôj pô kaszëbsku Dolmacza jak małému dzecku! Pô kaszëbsku, rozmieja leno pô kaszëbsku... Ameliô Wenta ze Spödleczny Szköłë we Wiôldżim Pódlesu spiéwô ö knôpie, jaczi chcôł zagadać do swójégö miilka, le nie rozmiôł pó kaszëbsku. Tekst szpórtowny, bëlno zaspiéwóny, tej lubkó sa gö słëchało. Na festiwalu pótikómë Iwóna i Wöjcecha Makurôtów, chtërny przëjeżdżiwają na niegó öd początku. Jaż mieje dzyw, że toju dzesac lat. Kôjarzi mie sa z... Wiôldżim Ti-dzenia - gôdô Makurôtka, za sztót wëjasniwô: Na zaczątku na festiwal muszôł nagrać płatka. To më prawie robilë WËDARZENIA przed Jastrama, czej w szkole bez uczniów bëło kąsk spokoju i cëszë. Z chatnyma nigdë ni miała jiwrów. Dzecë lubię śpiewać. Tuwó mogą robie to pö kaszëbsku. Brzôd je tego téż taczi, że uczą sa rodny môwë, nawetka nie mësląc ö tim. Słëchając jich, czasa mie sa zdôwô, że muzyka pówsta do wersje kaszëbsczi, a niépólsczi, anielsczi czë jinszi. Tego sa prosto dobrze słëchô. Przódë rëchtowalë uczniów, a terôz-ka ôkróm nich téż swöje dzecë. To prawie nômłodszich - Léôna i Klara - czëlësma, jak spiéwalë „Jadą, jadą mi-szczi". Co cekawé, przërëchtowała jich i przetłomaczëła tekst jich starszo sostra 10-latnô Aniela. Kąsynk w tło-maczënku pomogła mie mëmka i tej bëło Iżi. Górzi szło uczenié Léôna i Klarë. Czasa nie chcelë mie słëchac. Tej téż brëköwalam mëmczi - öpöwiôdô Aniela. Akuratno na binie stoji knôp. Môłi, z letëchnym usmiéwka. Zaczinô z początku laklëwie, a tej ju bez strachu. Spiéwka jakbë dlô niegö napisónô. Za môłi, bë wiedzec Czegô wôrt nie robie Za môłi - gôdają mie Za môłi, wej taczi Co w głowie mô môdrôczi Mödrawé jak stôri dżins. Krësztof Antkówiók pewno nigdë bë nie pômëslôł, że jegö hit mdze spiéwóny pö kaszëbsku. Widzy sa nié le nama, ale i słechińcóm, a bödôj téż öbsadzëcelóm. Mëszla, że do miepasëje. Chudzy jem spiéwôł nen dokôzpô polsku, ale tak na zajmach z miizyczi. W rodny möwie wëkónëja go pierszi rôz - gôdô nama Błażéj Półczińsczi. A czë w głowie mô mödrôczi? Në, cos kol tego może bëc - ód-pöwiôdô, śmiejąc sa. Czej zdrzimë na kórta z przërëchtowónyma dokóza-ma, jaż dzyw, jaczich wëkönôwców piosenczi dzysdnio-wi młodi lëdze so wëbralë: Ana Jantar, Alicjo Majewskô, Zdzysława Sosnickô, Jerzi Stuhr, Happy End, a do te Cleo, Luis Fonsi i wiele jinszich, jaczich möże pö kaszëb-sku pösłëchac w Lepińcach. Bez dzesac lat na festiwalu śpiewało 377 uczniów, a westrzód nich m.jin. finaliscë Kaszëbsczégö Idola Patrik Wera i Juliô Bronk, a do te Marlena Brzesko, jakô dobëła nen titel w 2010 r., i Mar-celëna Szroeder - Kaszëbsczi Idol z 2014 r. To w Lepińcach ob czas drëdżi edicje „My Way" Franka Sinatrę w rodny mowie po raz pierszi zaspiéwôł Fauel Ruszköwsczi. Pónemu nen utwór jem wplôtôł w swoje reczitale, nić leno na Kaszëbach czë Pomorzu. Spiéwôłgó jem téż m.jin. we Wrocławiu na galë Przeglądu Piosenki Aktorskiej w 2014 r., a tej w Krakowie na Studenckim Festiwalu Piosenki. Nalôzłsa téż na mójipiątce „Kamiszczi". Baro jem ród z tego, że dostół jem zgoda na kaszëbską wersja ód spódkóbiérców praw autorsczich do óriginalnć-gó dokazu. Öd negó czasu z érą spiéwóm nen hit -wspóminó po latach Ruszkówsczi. Z lubótnoscą słëchómë pöstapnëch wëkönôwców. Jed-ny robią to lepi, jinszi są mocno nerwowi, po munie je widzec, że móglëbë wiacy ze se dac, żebë nić nen stres... Śpiewać kóżden może... czëjemë Cyrila Drążkôwsczégö, chtëren wzął sa za śpiewka znóną z wëkónaniô Jerzégó Stuhra. To, na co ani óbsądzëcele, co ju nié róz pótwier-dzywelë, ani słechińcowie ni mogą narzekać, to kaszëbi-zna. Dzys śpiewanie pó naszemu ju nikogo nie dzëwiije. Na zaczątku tak nie bëło. Dzecë sa kąsk bójałë, jak to mdze brzmiało. Pó tëli latach to je ju codniowósc. Zastanówiają sa, jaczi dokóz wëbrac, a nić, jak go przełożëc na kaszëb-sczi. Wórt pódsztrichnąc tćż to, że corózka wicy z nich samemu to robi - gôdô Ana Gleszczińskó. Czej na binie prezentëją sa nôstarszi wëkönôwcë, ró-wizna rosce. Swójim mocnym głosa znacała nas do słë-chaniô Andżelika Stawickô, chtërna zaśpiewała usôdzk Adele. Energiczny wëstap nie dozwôlôł na óbójatnosc, a słowa wëwółiwałë usmićwk. Dzeus rozgórzony na swojego knôpa kôże mô zabrać swoje ruchna, a ód dzys samemu so prac i płatować. Jó mogła lepi miec Prówdzëwą miłosc czëc Teró óstónie złosc, jó to wićm Twoja wina, jó to tero wićm. Chłopi pó sale përzna spód oka zdrzą i słëchają. A biał-czi? Wnetka jak jedna cziwią ze zrozmienim głową, a nóżka sama do taktu chódzy. Jesz sztócëk, a refren zaśpiewają chura: „Jó mógła lepi miec...". Chcałam, żebë tłomaczenić bëło szpórtownć, bó taczi tćż móm charakter - gódó Andżelika. Ö festiwalu dowiedzała sa dopierze w nym roku. Kąsk szkoda, że w przińdnym tuwó ju nie zaspićwóm, bó kuńcza strzćdną szkoła. Wëstapienić tuwó to dló mie tćż taczć przërëchtowanić do maturę. Latoś pisza ja m.jin. z kaszëbsczćgó, chtërnćgó uczałam sa ód spódleczny szkółë jaż do gimnazjum - rzekła wëkónôwcka. W nym roku w Lepińcach wëstąpiło 51 uczastników. Rokroczno mómë tćż stara, żebë pókózac cos jesz. Na zaczątku bëłë to kóncertë, m.jin. karna Fucus - rzekła Gleszczińskó. Latoś klasa V przërëchtowała pupkówi tća-ter, w chtërnym wëstąpilë Bëtk i wieszczówka Ana, bohaterowie ksążkówi serie dló dzecy. Ökróm przed-stówku bćł tćż reczital Paula Nowaka i pókóz animacje póklatkówi Piotra Zatonia i Éwelinë Karczewsczi ópówió-dający ó Remusu. Na zakuńczenić bëłë żëczbë i pódzakówania. Laureacë dostalë nôdgrodë, uczastnicë - diplomë. A nama ostała lëgótka, bë pojawić sa tuwó za rok. ŁUKÔSZ ZOŁTKÔWSCZI Lësta dobiwców môże nalezc na internetowi starnie szkôłë w Lepińcach: http://www.zslipnica.info/ogloszenia/protokol_19.pdf. CZERWIŃC2019 / POMERANIA / 43 PIWNY GESZEFT (PART I) Czej rëchtëja pöwiôstka terôczasną abö ö czasach nié za baro dôwnëch, wiedno dosc tëli trzimia sa prôwdë. Taczi, chtërna jô sóm widzôl abö znaj a z gôdk. Le czej copia sa w dôwné czasë, czedë möga sa öprzéc blós na historicznëch wiadlach abö legeńdach, tedë wiedno sa cesza. To je doch dobri plac, żebë kąsk barżi pöpuscëc lécczi mëslóm ë bajac ö przëtrôfkach, chtërne mögle, le wcale ni muszalë sa zdarzëc. Żid Mördechaj trzimôl mólą gospoda w piicczi hôwindze. Nie bél to môlowi człowiek, le wząn swój geszeft w arąd, czej wëcknąn, że rëch w tim gardku robi sa corôz wikszi. Lżi bëlo ö dëtk, ôd czedë nad pucką plëtą stroną rëbôków pojawiać sa zaczalë nazôt ti, co sami zwalë sebie strażnikama môrza, a na chtërnëch prosti lëdze gôdalë wszeljak, ë nié wiedno bëlno. W krótczim czasu Mördechaj naiiczil sa dëcht krącëc westrzód tëch mörsczich lëdzy ë miôl wzątk ju nié blós z samégö przedôwaniô piwa. Tegö pörénka, zgódno ze swöjim zwëka, sedzôl ön spokojno w szi-tuzu, co stojôl za jegö gospodą. Se-dzôl, wzérôl w wërzniati w dwié-rzeczkach sërce ë rozmëszlôl. Pô glowie chödzyl mu marny przëtrôfk Jana, zwônégö zmiartim, z chtër-nym nié rôz wespólrobil przë wszel-jaczich geszeftach. Nié bél to jegö niżóden drëch. Lączëla jich czasa blós chac zarobieniô dëtków, a Jón bél to człowiek, chtërny potrafił dopomóc w tim a nym. Slédnym raza ni miól ón równak szczescó. Chwa-cëlë gó na jaczims zlodzejstwie czë czims taczim, ë prawie w tim sztóce stojôl ju przëwiązôny na rénku ë miól dostać sta razów batuga. Mór-dechaj gó nie żalowôl, le mëslôl, czë póstapny rôz Zmiartému Janowi udô sa wëwinąc. Czul ju z rénku lë-dzy, chtërny sa tam glosno z tego niebóróka wëszczérzalë. Wtem chtos letko zaklepól na dwiérze szi-tuza ë w serduszku pojawiła sa gaba knópa. Żid ju wiedzól, że tim raza skóra Jana óstónie jesz caló. - Przëslôl mie... - chcól tlo-maczëc knôp, le Mórdechaj prze-rwól mu. - Ni muszisz gadać, ód kogo të jes. Ejle wejle, jô to wiém. A scanë szituza.....téż mogą miec uszë. Jo, może tak rzeknąc. Tak mëszla. Blós jo nie bél pewny, czë cebie wëslą. Żid pódól knópówi przez sërce wëpchôny miészk ë gôdôl dali: - Zaniesë to swöjému ponowi, ë rzeczesz mu tak, że to je ód Zmiar-tégó Jana, że to je jego zadoscczë-nienié, że to je na sztrik, jakno ón wszëtczé swoje winë chce uprawie, że ju badze jinym człowieka. Jo! Tak le mu rzecze. Knôp pönëkôl w swója strona, a Żid skunczil rozmëszlanié ë wëlóz ze swöjégö szitka. W gódzëna późni w kuchni portowi góspódë wëstrzód statków, grónków, kastów ë beczków sedza dwóch chłopów: Mórdechaj ë prawie Zmiarti Jón. Przezwa tego człowieka bëlno ó nim gôda. Bél ón wësoczi ë wëschli jak sztëca do chmielu. Chłop pópijól piwo. - Ejle wejle, tam w nëch zëmnëch sklepach to nie dó tak cos - zagódól Żid. Jón ódetk topk ód lëpów. Öblizôl sa, staknąn ë rzek: - Jak nen rój ca zacząn gadać, że jo móm wpłacone sztrôfa a przë-rzeklé poprawa, tedë jô zaró wiedzól, że të môsz w tim pótë móczoné. - Jo, jo. Jakbë jó móg taczégó drëcha, taczégó dobrego człowieka óstawic. Jó doch wiém, że Zmiarti Jón wiedno pamiató ó tim, jak mii chtos retënk dó, ë że jego pódzaka je wiólgó. - Acha! Przestani klaprowac. Jó doch wiém, że të tego darmók nie zrobił. Ö co cë jidze? Mórdechaj zalożil race, przëm-knąn óczë, sztócëk bél sztël, równak w kiińcu zacząn gadać tak: - Badzesz brëkôwôl bôt. - To sa dó zrobić. A co? Solony slédz cali cë wëszed? - Jó siedzą móm dosc, ale të, mój drëchu, muszisz gó miec wiele wicy. Sledzów, bańtków. - Gadój doch prosto, o co chó-dzy! - rozgórzil sa ju kąsk Jón. - Pöplëniesz do Gdunska. Na tórg, z rëbamë. Jak pó dobrim Iowie, czedë sa to lónëje, miast przędąc tu na molu. Temu nëch rib muszisz miec wiele. Le w tëch rëbach badzesz miól schówôné beczczi z piwa. Tam na ribnym rénkii pótkósz sa z człowieka, chtërny kupi ód cebie te beczczi ë bëlno zaplacy. - Rozmieja. Czemu të sóm nie pöplëniesz? - Ach, mój drëchu niemądri. A widzól chtos czedës Żëda, co fiszëje? - Prówda, a kuli jó mda z tego miól? - Oooo, wiele, wiele. Cali twój bórg, za chtërny të sa wëkupil, mdzesz miól spłacone. Zmiarti Jón plëwnąn pod nodżi, ë cos brzëdkö rzek pod knérą. - Të kiińdo! Co zrobią?! Kó nic! Le za czim z piwa tam jezdzëc? Doch tu możesz sprzedać. - Aj waj! Wszëtkó tobie musza tlomaczëc - rzeknąn Żid, rozkłóda- 44 / POMERANIA / CZERWIEC 2019 NORDOWÉ PÖWIÔSTCZI jąc race ë wżerając do górë - të ni muszisz doch wiedzec richtich, ö co jidze. - To, że to je jaczi szwindel, to jô wiém. Jak mie sa chtos badze cos pitôl, tej jô musza wiedzec, jak manie. - Chto bë tam miôl sa pitac. Niech badze. Widzysz, we Gdunsku je ta, në, propinacjo... - Co za diôchél? - ...në to, że oni tam muszą swójim piwa hańdlowac. Nie cëzym. - I co z te? Mają doch dobré piwo. - Mają jopejsczé, gdunsczé, ôkratowé ë jesz jiné - tlomaczil swöjim spokojnym glosa Mörde-chaj - nôlepszé je jopejsczé, ö tim të pewno wiész, chöc pewno pité ni môsz. To je cemné, gasté, le möcné piwô. Baro dobré, le cażczé. Nasze pucczé je téż möcné, le lżészé. Gô-dają, że lepszé. Do tegô zakôzôny brzôd szmakô nôlepi. Dlôte móże je tam bëlno sprzedać. Le muszi wiedzec, kömu, në a zrobić to cëchö, bö tim gdunsczim browar-nikóm to doch nie je po nosu. - Terô rozmieja. Blós jak jô tam naléza tegô człowieka, co kupi? -jiscôl sa }ón, chtërny pö prôwdze niżódny chacë do ti robötë ni miôl, co mu nijaczich dëtków ni mia przenieść. - Ön badze wezdrzôl jak bële chto. Cebie téż nie badze znôl, tedë mdze chôdzyl ôd bôta do bôta ë gôdôl z głupia, że chcôlbë kupie rëbë, le taczé nié za swiéżé, nié za stôré. Jak jaczis glëpc. Të mu na to, że twöje ju kąsk pösmiardëją, le nié za letkö, nié za möcno. Pô taczi gôdce wa sa pöznajeta. Dali ön sa wszëtczim zajmie. Trzë dni waralo Janowi rëchto-wanié do ti robötë. Z bôta nie bëlo dragô. Ön pô prôwdze z rëbôków pöchôdôl, tedë syglo, jak dogôdôl sa z jednym stôrim drëcha, chtër- négö wząn do spółczi. Tegö nen stôri Zid badze muszôl zaplacëc -mëszlôl sa Jón. Jak to bë wëzdrza, żebë rëbôk sóm bôta do Gdunska jachôl. Barżi cażkô wëdôwa sa sprawa z zebranim teli rëbów, żebë dalo sa westrzód nich skrëc ne beczczi z piwa. Le ë tu szczescé uśmiało sa do nie. Zarô na drëdżi dzén przëszed dobri lów, ë sóm nen jegö drëch dosc wiele rib dostôl. Do tego zebralë öd jinëch wszeljaczé rëbë, te, co nie uda sa jich sprzedać, abó taczé, co bëlë tóné do kiipieniô. Tu zôs mus bëlo wëcygnąc dëtczi z taszë, blós Jón bél pewny, że Mór-dechaj wëlożi to wszëstkö, co on stracyl. Kuńc kuńców uda sa wëfulowac bôt wszeljaczimë rëba-më. Tak sledzamë, jak bańtkame, ale téż nalazlo sa tam wiele taczich, co normalno nalézemë w jęzorach. Mus je wiedzec, że w pucczim môlim morzu je w wodze tak mało solë, że żëją tam tak rëbë mörsczé, jak ne z rzék abó jezór. Czwiôrtégó dnia przëszed czas plënąc. Jesz rëchli, wieczór, Mórde-chaj przëslôl do hôwindżi beczczi, normalno, wóza. - Jak co je na wierzchu, ë wszët-czi to widzą, tedë nikomu nie przindze do glowë, żebë sa tim barżi interesować - gôdôl. Nad rena Zmiarti Jón dreptôl do bôta, żebë rëszac. Na placu ju miôl żdac jego drëch. Zdzywil sa równak baro, czej miast negó na bôce sedzôl jeden maréna z kapersczich ôkratów, chtërnégö znôl. Bél to Szkot, chtër-négö zwalë Brzëdczim. Chlop bél wiôldżi ë szeroczi. Baczi miôl szadé ë kruz, tak szeroczé, że wëdôwa sa, że calô jegô glowa je baro wiôlgô. Jón przëstanąn, le co bëlo robic, szed dali. Widzôl ju, że cos nie je w porządku, le miôl nôdzeja, że z tim człowieka dô so rada dogadać. Czej bél ju krótko bôta, Brzëdczi usmiôl sa do niego bez słowa, przë czim odsłonił swôje wiôldżé ë żôlté zabë. W tim sztócë Zmiarti Jón poczuł jib ë bölesc w głowie, a dokoła zrobiło sa cemno. Co stało sa dali, dowiéta sa w drëdżim parce ti pówióstczi... MATEUSZ BULLMANN Tekst z niechtërnyma znankama nor-dowi kaszëbiznë CZERWIŃC2019 / POMERANIA / 45 WSPOMINCZI Drëch Benedikt w möjim dodomu ze swôjim pöeticczim zbiérka, w chtërnym je möja recenzjo. ilÉiif nić i BenedikO W dzćń óddzakówanió sa na zemi 23 łżëkwiata z Benedikta Karczewsczim zeszło sa do köscoła Swiati Trójce i na smatôrzu w Köscérznie wiele jegô drëchów - przedstôwców rozmajitëch karnów. Ta mödżiła mdze ösoblëwim môla - mëslała jem, stojące westrzód nich. Wiedno, czej tu staniemë, mdzemë so zadôwelë pitania: kim jô jem, na jaczi zemi żëja, jaczé są môje wôrtoscë. Drëch Benedikt ni miôł wątplëwösców, znôł darënczi dostóné öd Pana Kaszëbóm, biôtköwôł sa, czasa wedle niejednëch jaż za baro, ö uchowanie naji tradicji, jazëka, kulturë, erböwónëch öd prastarków. Jô poznała jem Benedikta, czej jakno pomorańce sto-jelë jesmë köl kaszëbsczi pôrcelanë z môdłama kaszëbsczégö wësziwku na jôrmarku we Wdzydzach. Béł do kuńca buszny z ti swóji udbë, a pô prôwdze miôł z czegö, bö chöc zjinacziwô sa zgodno z technicznym pókroka materiôł ji zrëchtowiwaniô, statczi z „Lubiane" z kaszëbsczima môdłoma wiedno są jednym z nólep-szich darënków z Kaszëb. Nie je dzëwöta, że pomorańce ze Gduńska przeznelë Mu za nen dokôz Medal Stolema. Miôł w uwôżanim dokazë młodëch na örganizo-wónëch czedës Lëdowëch Talentach, chôc ösoblëwöscą bëła dlô niegö intarsjô, chtërną zajimałë sa dzecë z ukö-chónyjegö Kölonii. Béł wszadze tam, gdze bëła kaszëbizna abö leżnosc do ji rozköscérzewaniô. Wiém, że w rozmajitëch szkołach wprowôdzôł kaszëbsczi jazëk. Pöwiôdelë mie nawetka ô tim uczniowie ceramicznego technikum w Kôscérznie, möjim rodnym miesce, dze ucził, a tak sa skłôdô, że późni prawie tam jô téż zaczinała swoja Stegna w piaknym warku szkolny. Nie zafelało drëcha Benedikta, czej udbała jem so pro-wadzëc zeńdzenia w kóscersczim Nadlesyństwie dlô zainteresowónëch jazëka, lëteraturą i kulturą Kaszëb. Sygnie zazdrzec do kroniczi z nëch pötkaniów, żebë do-wiedzec sa ö jego udbach, wspominkach. Wasta Benedikt Karczewsczi cesził sa z pôwstaniô I Kaszëbsczégô LO w Brusach. Kroniczi i uczniowsczé zsziwczi brusczich licealistów bëłë zafulowóné jegö żëcz-bama, gratulacjama dlô młodëch. Lubilë gö słëchac i mielë, jak téż wiele szkólnëch regionalistów, wiôldżé uwôżanié dlô jegö historiczny wiédzë ô regionie. Z leż-noscë wëdaniégó 10. zbiérku swójich wiérztów rôcził licealistów do „köscersczi strzelnice' na jegó promocja i pöprosył o oprawa. Wëzwëskującë tekstë z donëch-czasnëch zbiérków, zrëchtowelë jesmë binowi pókôzk pt. „Darënk za dzesątka". Widzôł sa góscóm w Köscérznie, bö nawetka ostało ó tim nadczidłé w jednym z pôlsczich cządników, i béł dobrim cedla do ukôzaniô stilu usôdzcë. Czëja wiôldżi żôl, że ju nigdë nie bada mögła potkać sa z drëcha Benedikta, chtëren żił kaszëbizną i ja kóchôł. FELICJO BOSKA-BORZESZKOWSKO 46 / POMERANIA /CZERWIEC 2019 NÔDZEJE KASZËBIZNË NICHT SA NIE WËSMIÉWÔ Z BARTKA STINA [PÖL. STYN] GÔDÓMË Ö KASZËBSCZIM JAZËKU, KARTOSZËNIE I ÔDARGÖWIE ATÉŻ Ô REAKCJACH NA MŁODËCH LËDZY, CO KÔRBIĄPÔ KASZËBSKU. Jô sa spôtkôł przed chwilą z twöją mëmką. Rzekła, że wszëtkô rozmieje, ale ani öna, ani twój tatk nie gôdają na co dzeń pô kaszëbsku. Tej wëchó-dzy na to, że kaszëbsczégö jes sa nie naucziłód nich. fej môże od starków? Jo. Ôni wiedno gôdalë pö kaszëbsku. Tatk z mëmką téż czasa co rzeką ale mało czedë. Twôja mëmka gôdała, że jak próbuje, to ja póprówiósz. Në, czasa tak sa zdôrzô. Ale të gôdôsz baro dobrze. To sa mie zdôwô kąsk dzywné jak na kógós, chto użiwó kaszëbsczégô leno w kontaktach ze starkama. Bô gôdóm nié blós z nima, ale téż z drë-chama. Je nas tu pôra w Ödargôwie. Niejedny są përzinka starszi jak jô, ale i młodszi sa zdôrzają. A jô mëslôł, że jes taczim wëjątka w całi wsë. Nié. Je naju tak piać abô szesc młodëch, co gôdająna co dzeń pô kaszëbsku. Do te jesz kuzyni. Ti, co gôdają pô kaszëb-sku, trzimiąsa raza, w grëpie. Gdze chódzysz do szkôłë? Do Pucka, do Technikum Mechanicznego. Tam wiera górzi je nalezc kógós do pógódanió pó kaszëbsku? Téż nie je tak lëchô. Môże nié ze samégô Pucka, ale chodzą do ti szköłë téż lëdze z Gniéżdżewa i jinëch fërtlów. Z nima téż czasto gôdómë pô kaszëbsku. W szkole të sa uczisz kaszëbsczégó jazëka? W niższich szkołach jô sa ucził - w Żarnowcu, gdze mie uczëła Béata Dettlaff, późni w gimnazjum w Krakowie. Tam szkolną bëła Halina Gôyke. Jes béł gwës jednym z nôlepszich uczniów... Wiedno jaczés szóstczi jô miôł. Szkólné téż sa ceszëłë, bô jô rozmiôł dobrze gadać pô kaszëbsku. W technikum sa nie uczisz, bó ni ma tam kaszëbsczégô? Zdôwô mie sa, że je, ale jakoś tak weszło, że jô sa nie zapisôł i tak ju ostało. A jak cë jidze czëtanié pó kaszëbsku? Z tim je përzna gôrzi. Nie czëtóm za baro ksążków ani gazétów pó kaszëbsku. A Radia Kaszëbë słëchósz? Jo. Ôno lecy całi dzeń - w garażu abö kôl krów w chlewie. Lubią słëchac. Môsz tero 19 lat, chódzysz do trze-cy klasë. Za rok kuńczisz tej szkoła. Chcesz ostać na gburstwie czë mósz jiné planë? Jesz do kuńca nie wiém, ale jem nôstar-szi, a młodszi jaż tak za baro nie mëszlą ô tim, żebë sedzec na gburstwie, tej je to möżlëwé. Uzdrzimë. Mómë czas. Tatk jesz je młodi i badze długô gôspôdarził. Ti „młodszi" to bracynowie czë so-strë? Móm dwuch młodszich bracy. Ôni po kaszëbsku gôdają mni, chôc czasa sa jima zdarzi. Jak wióldżé je waje gburstwó i czim sa na nim zajimóta? Mómë krowë mléczné. Je jich kôl 50. Tero czas na pëtanié „osobiste". Wiém, że jes jesz młodi i mósz czas, ale jem czekawi, czë jes ju mëslôł o tim, jak badze wëzdrzała twoja prziń-dnota. Mdzesz chcół uczëc swoje dzecë pó kaszëbsku? Jak nôbarżi. Białka téż jô bë chcôł z Kaszëb. Mie kaszëbizna przekôzelë möji dżadeköwie i jô bë chcôł ja terô przekazać nastapnému pokoleniu. Nie wiém, czëtosa udô... Tej dómë w „Pomeranie" ogłoszenie, że brutczi, co gódają pó kaszëbsku, mogą sa zgłosziwac do cebie, do Odargówa? Jô. Baro mie sa to widzy [smiéchj. Czedë w 80. latach XX w. pówstówa-ła Jądrowo Elektrownio Żarnowe, to budowelë ja w placu, gdze rëchli sto-jała wies Kartoszëno. Ji mieszkańców przenôszelë do Odargówa. Twóji star-kówie téż pochodzą z ti wsë? Jo. Czasa wspominają że nie chcelë ôstawic swôjich chëczów. Nie szlë tu chatno, chôc zemia je tu lepszô jak w Kartoszënie i wszëtczé budinczi bëłë nowé. Wszëtczé miałë téż mödré daczi i taczé ôstałë na wiele budinkach do dzysô. Dlôte w ókólim sa gódó jesz do terô, że Ôdargówó to „wioska smerfów". To prawda. Móm to czëté wiele razy. Lëdze z pókólenió twójégö tatka i mëmczi czasto bëlë wësmiéwóny za gôdanié pó kaszëbsku. Z cebie téż sa czasa śmieją? Na przikłód w szkole? Nié. Ni ma tegô, żebë sa wësmiéwelë. Czasa sa blós uśmiechną i rzeką: „O! Taczi młodi, a tak fejn gôdô pó kaszëb-sku". Lëdze są do kaszëbiznë pôzytiwno nastawiony. W szkole też. GÔDÔŁ DARK MAJKÔWSCZI CZERWIŃC2019 / POMERANIA / 47 Z KOCIEWIA WYCZULENIE NA KOCIEWIE Czy jest takie słowo? Sprawdzam w Słowniku języka polskiego. Częściej słyszymy i mówimy o uczuleniu, zwłaszcza w odniesieniu do różnego typu alergii. Słownik podaje, że wyczulić to uczynić kogoś bardzo wrażliwym, czułym na coś. Trzeba uważać, aby nie być przeczulonym... Bogata ta nasza polszczyzna w słowotwórcze formy. Słowa mają swoją historię i współczesne życie. Tak czy inaczej, jestem od lat wyczulona na wszystko, co wiąże się z kociewskością i nie chcę się z tego wyleczyć, traktując tę cechę jako wartość, która bardzo wzbogaciła moje życie. Moje felietony też o tym świadczą. Choć nie muszę się tłumaczyć, kolejny raz przywołam wyczytane u Mel- _ chiora Wańkowicza: Siłą kultury polskiej sq jej odcienie regionalne. I tu wiosenna radość. Sklep „etniczny" w Łodzi. Zaprowadziła mnie do niego studiująca tu wnuczka. Dech zapierają kolory i formy regionalnych _ ozdóbek. Od Kaszub po Podhale. Bogato, pięknie przedstawiane, estetycznie. Wśród wypunktowanych na liście zasobów jest też -Kociewie! Nie do uwierzenia. Centralna Polska, a wiedzą o nas. I co z tego - powiedzą regionaliści. Dużo! Pamiętam czasy dawnych konferencji językoznawczych, gdy dziwiono się, że jest „coś takiego" na północy poza Kaszubami... Niecodzienna radość regionalistki. Niekiedy wystarczy jedno zdanie, jedna migawka, by znacznie poprawił się nastrój. Tak mają wyczuleni... W minionym świątecznym czasie w ogólnopolskiej telewizji pokazano, że na Kaszubach i Kociewiu śmigus--dyngus wyglądał inaczej. Nie oblewanie się wodą, a dyngowanie... Kto z Pomorza nie ma takich wspomnień? Przypomniały mi się tu rozmowy okołowielka-nocne podczas seminariów ze studentami. Na UKW w Bydgoszczy większość z Kujaw, więc była okazja do porównań. Tradycja powinna cieszyć, nawet gdy trochę boli... Przykład „boże rany". W tym roku, tak się złożyło, że zabaczyłóm... W naszym rodzinnym domu na Kociewiu, gdy już mijał Wielki Piątek, przypomniał mi o tym wnuk, też student. Radość, że on się spodziewał... Wracając do zwyczaju chodzenia po dyngusie, muszę przywołać piękną płaskorzeźbę Zygmunta Bukowskiego i całą audycję TVP Gdańsk pt. Dycht Kociewie. Dzięki internetowi możemy ją i na południu regionu obejrzeć. W pomorskość wpisane jest też jeście. Same nazwy przywołują oswojone smaki, przysmaki. Jednymi z nich są (tj. były od dawna) ruchanki, czyli drożdżowe placuszki. Też z resztek ciasta chlebowego. Tu pozdrawiam Bogumiłę Cirocką, która spytała, jak to jest na Kociewiu. Tak, łączy nas ta - frywolnie teraz brzmiąca nazwa. Ruchanki ostatnio robią karierę. U nas Koło Gospodyń w Jeżewie jest ze smażenia tych przysmaków szeroko znane. Na Festiwalu Smaku w Grucznie (w tym roku znów będzie) ruchanki budzą żywe zainteresowanie. Wyczulenie na regionalne nazwy potraw spowodowało, że z jednej z tzw. „babskich" gazet (ogólnopolskich) od razu wyrwałam niedawno kartkę „Kaszubskie przysmaki. A które w mleku z cukrem zaczynają rosnąć, W pomorskość wpisane jest też jeście. Same nazwy przywołują oswojone smaki, przysmaki. Jednymi z nich są (tj. były od dawna) ruchanki, czyli drożdżowe placuszki. Też z resztek ciasta chlebowego. czyli ruszają". Przy okazji warto podkreślić, że w „Pomeranii" też mogłyby smaki regionalnej kuchni przywołać swojskość. „Pomerania" podejmuje ważne, głównie historyczne, kulturowe tematy, jednak ideom regionalizmu służą też oswajające i zarazem obrazujące różnorodność, utrwalające bogactwo Pomorza, konkretne przykłady dokonań różnej wagi regionalistów-zapaleńców. Jeszcze nie spotkałam osoby, która od razu nie mówi „kaszubskie" na widok „niebieskich" wzorów haftu kaszubskiego przeniesionych kiedyś głównie dzięki śp. Benedyktowi Karczewskiemu na wytwory Lubiany. Choć dystansowali się etnografowie stojący sztywno na straży tradycji, wzornictwo upowszechniło region, trafiło „pod strzechy". Nic to, że wspomniany, wyróżniający się Kaszuba z Kościerzyny nie chciał się zgodzić na kociewskie wzory, twierdząc, że Kociewia nie ma... Wzory nasze upowszechniają inni, o czym wspomniałam na początku, a śp. Benedykt Karczewski pozostanie w mojej pamięci jako bardzo ważna postać z Kaszub niosąca iskry poza Kaszuby. Pamiętam Jego spotkania z odziałem ZKP w Świeciu, też w Bydgoszczy, Tucholi. Zachęcił do powstania oddziału w Bukowcu Pomorskim, Skórczu. Wszędzie wzbudzał sympatię dla sprawy. Przy swojej regionalnej drodze zapalam Mu światełko pamięci. MARIA PAJĄKOWSKA-KENSIK 48 POMERANIA/CZERWIEC 2019 III i* i11 I 11*1 >1 i;!;: !*;■! !■!■! ■ i i'!' ■ i ■ i !•!•! 11 ■i ■! \\\\\ ■ ii ■ i 11 i|i i ■li i r i i'!> iii i • i i 'i' i!i'i iii iii 111 iii !■!!!«!■! . '! ! ! !,: i I 111111 1111 ■ ■ ■i ■p 11 11 'l' 'li!'!!' iii ililili _i . ,'i'l 1111 , IIIII I 1.1 II Uli:,: . .' 1 11111 11111 Hi" ■ 'i 11 11 !•!;! !■!'! !'!'! iii Zyta Wejer Gadki Rozaliji Felietony zebrane Kociewskie Gadki Rozaliji to zbiór felietonów napisanych w gwarze kociewskiej. Praca stanowi zbiór tekstów, które publikowane były wcześniej w lokalnych periodykach: m.in. w „Pomeranii" czy w starogardzkiej „Gazecie Kociewskiej". Na całość publikacji składają się wstęp autorki, około 40 felietonów oraz posłowie autorstwa prof. Marii Pająkowskiej-Kensik. Na końcu zamieszczono także słowniczek wyrażeń gwarowych, by publikacja mogła być zrozumiana przez szersze grono odbiorców. Bohaterka książki, niejaka Rozalija, jest to osoba, która ma dystans do tego, co robi i jak traktuje siebie, a może raczej „swoje wypociny" -z przymrużeniem oka. Imię Rózalija, Rózia, Rozalka, Róśka na Kociewiu, a przynajmniej w okolicy Czarnej Wody, ma charakter pejoratywny. To imię kojarzy się z osobą postrzeganą przez innych jako trochę nierozgarniętą, której nie należy traktować zbyt serio. Autorka gadek dodaje do przybranego imienia Rozalija zaimek „Wasza", co pozwala jej na poufałość w wywodach i zażyłość z czytelnikiem. Czytając zgromadzone utwory, czuje się, że Rozalija kocha ludzi, kocha, przyrodę, kocha sztukę, kocha cały świat. W jej spojrzeniu na rzeczywistość wybujała wyobraźnia, śmieszność opisów ma jeden cel - naukę i morał podszyte swoistym kociewskim humorem. I tego życzymy Czytelnikowi, który sięga po tę długo wyczekiwaną pozycję - radości z czytania i poznania folkloru Kociewia. Zyta Wejer - pochodząca z Czarnej Wody felietonistka i autorka gadek pisanych w gwarze kociewskiej, podpisywanych zazwyczaj „Wasza Rozalija". Emerytowana nauczycielka od lat mieszkająca w stolicy Kociewia - Starogardzie Gdańskim. Pisała i pisze do „Gazety Kociewskiej", „Pomeranii" oraz „Kociewskiego Magazynu Regionalnego". ■.!!!' ■Mii r ii . .■1 ii ■ II ■i1!1!1 ■■■■■■ii i i ii ■Si I;I i 1:1:1:1 1 1 1 1 11 111111 ilili.i 11 Kociewskie Gadki Rozaliji można nabyć w księgarni Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego: http://kaszubskaksiazka.pl/762-gadki-rozaliji-felietony-zebrane.html 11 11 11 ii!i!i!;:i ............iiii;!;!;! iiiiji!!:!;!;!;!;!;! ,!li,!l!,!,!'!,!,X 1111,11111 ■li 1 1 1 1 1 1 1 1 ■ 111111 II iiiiisiiiiiii!!1 1;1;1 i ■! ■ S ■ S1! ■! ■, ■.'■.'iii.1!.1!.1!.1!.1!.1!!!.:!:;! I|I|I|I|I|I|I|I|I|I|I|I|I|I 1111111111111 MTMIMMTITIMT I I I I l'l'l I I1!1!1! 1! 1; 1 {1 j 1 j 1 j 111 j 1J1J1 [ 1 [ 1" 1 ® 1" 1' 1' 1 ^ 1' 1 ® 1 ® 1' 1111j1j1'i11! 11111 j 1! 'i'i'i'l'!'!'!'!'!'!'!'!'! ■■■■■■■■lilii i!i!i!i!i!i!i!i!i!i!i!i!ił 11 ■ (DZEL1) PODE DRO©Ą Z JERZIM SIACH0RSCZIM.WANO©A Z MÉSTRA Jerzi Stachursczi öbczas swöjégö benefisu w Stôrogardowi Radnicë we Gduńsku, 2013 r. Ten autór tekstów, muzyczi, öżiwca kulturę, szkolny i direktór szköłów z gminë Przedkôwö prawie ód-dzaköwiwô sa ze Zrzeszą Szkotów w Czeczewie. Uroczë-stosc, óbczas jaczi óstónie przedstawiony jego doróbk, mdze mia mól 13 czerwińca. Jerzi Stachursczi znóny je w Polsce i za jej i grańcama wiera przede wszëtczim jakno autór teatralny muzyczi. Przez lata zrzeszony bel m.jin. z téatrama „Miniatura" we Gduńsku a „Tęcza" w Słëpsku. Swöja warköwą kariera spartaczoną z kaszëbizną zaczinôł w Wójewódzczim Dodomie Kulturę we Gduńsku, czego brzada je m.jin. póra pókónkursowëch śpiewników. Znają w cali Polsce Stachursczégó jakno bëlnégö poeta, chat-no nôdgrodzywónégö za pólsczé i kaszëbsczé utwórstwó. Róczą go jakno óbsądzëcela do kónkursowëch kómisjów. Je kureszce méstra słowa i muzyczi, jaczi chatno dzeli sa swoją wiedzą a umiejatnoscama i promuje młodé taleńte. Pöstrzód wielnëch jego uczniów je téż i piszący te słowa. Czej dzysészé pokolenie jesz chödzëło na dzecynnëch nóżkach, chtëż tej na Kaszëbach nie znôł Remiisa? To pierszé zdanié z Żëcô iprzigödów Remusa Aleksandra Majköwsczégö śmiało möże ödniesc téż do Jerzégö Stachursczégö, jaczégo pôsobné ju młodsze pökölenié pöznôwô z jegô pësznëch wiérztów a frantówków. NASZA PÖSPÓLNÔ DARGA zaczała sa przë telewizjowim programie „Rodnô Zemia", do jaczégö przërôcził mie jegó redaktor Eugeniusz Prëcz-kówsczi z póczątka tegó stolata. Stachursczi ju miôł swój bëlny mól w „Rodny Zemie". Jegö muzyka i słowo czasto góscëłë na telewizjowi antenie a téż w gduńsczim radio w programie „Na botach ë w borach". Osoblëwi i nadzwëkówi béł tej prawie ten autorsczi duet: Stachursczi (muzyka) - Prëczköwsczi (słowa), nôpłodniészi taczi w dzejach naszi muzyczi. Młodi sztudéra Muzyczny Akademie we Gduńsku (spiéwôk) mógł tedë pödezdrzec i nauczëc sa utwórczi wespółrobötë, a tak pô prówdze rzemiasła, bo w tim czasu dopierze ucził sa pisać po kaszëbsku i twörzëc muzyka. To bëła téż dló mie wóżnó leżnosc do spiéwanió pö kaszëbsku. Niglë bo sztudéra zaczął nóuka twórzenió śpiewów dló dzecy do uczbów kaszëbsczégö w „Rodny Zemi", wëkónôł w programie dwa dokôzë ti pôrë: Na smierc krziżewę a Nasz swiati Öjcze, do chtërnëch bëłë zrobione w programie teledisczi. Stachursczi je delikatnym szkolnym. Chwôli i zacha-cywó do szëkbë nowëch czerënków. Mówi: żebë cë sa trafił jeden szladżer, muszisz napisać co nômni sto piesniów, zjaczich ze dwadzesce mdze dobrëch, apôra - czëstofej-nëch. Ten szlach wôrt bëło wëpróbówac. Dosc chutkö Jerzi przërôcził mie do współtwórzeniô. Méster z ucznia stwórzëlë czile pierszich dokózków, co nalazłë sa późni w śpiewniku Piesnie Rodny Zemi z 2003 roku. Modło wespółrobótë bëło i je taczé, że Jerzi pisze muzyka, do jaczi jô tworzą tekstë. Tak powstałe dzecné spiéwónczi: Öb lato i Do uzdrzeniô, jaczé nalazłë sa na do-spiéwniköwi place téż pt. Piesnie Rodny Zemi (2003). Późni przëszłë Rëmë zëmë, Zërnôwô żużónka i zaspiéwóné przez Wérónika Korthals Serce wilijny nocë - z platë-do-parłacznika do gazétë „Dziennik Bałtycki" zatitlowóny Kaszebi na Gôdë (2003). Spiéwôcë pöd czerënka Małgorzatę Kuchtik nagrelë dlô Radia Gdańsk klimaticzné: Jak 50 / POMERANIA /CZERWIEC 2019 MUZYKA blónë, Pôd drzéwiëca zëcô i W spiku. Na lezyńsczim krążku Më jesmë młodi (2004) zapisónô ostała, ökróm wspömnionëch ju Öb lato i Do uzdrzeniô - piesniô Méster żëcô. W tim sarnim roku uczniowie börköwsczi szköłë na-gralë nasze: Chôranka ô Jezësku a Nowi Rok. To sarno karno dzôtk, rok późni, wëdało piata, dze nalazłë sa: Mëmie - chôranka wpôdzaka a Latowôfrantówka. Pôsobnô piata köladowô z gazétą „Dziennik Bałtycki" pt. Kaszëbi na Gôdë II przeniosła: Zëmôwą żużónka a Godową nôdzeja. Rok 2006 zabrzadowôł spiéwą Ni ma Go - namienioną pamiacë Jana Pawła II, patrona börkôwsczi szköłë - jakô östa zapisónô na trzecy place szköłowégö karna. (Pa-miatóm, że ôbczas uroczëstoscë nadaniô miona szköle wëkönanié ti piesnie baro sa widzało przédniköwi Kaszëb-skö-Pömörsczégö Zrzeszeniô, prof. Brunonowi Sënôköwi, jaczi nie krił łzów). Z tegö samégö rokuje pôsobnô lezyń-skô piata Le zëcé biegô, dze karno „Prôwda" zaśpiewało Pamiatnik. Na gali 50-lecô Kaszëbskö-Pömörsczégô Zrze-szeniô we Gduńsku i późni na place Gdze môja chëcz karno „Örganiscë z białkoma" przë akórdionowim towarze-nim Cezarégô Pôcórka wëkönało Rëmë zëmë w óprôco-wanim Tadeusza Fórmelë, jaczi późni na möja prośba za-aranżowôł na chur jesz czile naszich dokôzków. Płitowé wespółdzejanié ze Spödleczną Szkołą m. Jana Pawła II w Borkowie zakuńcził projekt Cządów roku farwë, a na place z tim titla nalazło sa m.jin. Lato słuńca malowóné i Biôłi walc w snôżich aranżacjach Karola Nepelsczégö. Na place Wiwat, biesada!1 (2008), jaczi udba autorze doszli-föwelë przë pôłnim w żukówsczi restoracje „Grif", wëstą-piłë przédné kaszëbsczé wieselné karna, jaczé pókôzałë: Walc wirëje, Jô turicëja, Ju tëli lat..., Białce, Strzébrzné wie-selé, Wiwat, biesada, Przëpitk, Tangô pô pół, Dzéwcza ö smutnëch ôczach, Mëma i Tata, W góra szura, Kuczrowô ballada, Chwalba gösca, Kózla, Kuflowô spiéwa, Radio Kaszëbë. Béł to jediny donëchczôs w całoscë nasz autorsczi płitowi projekt. W tim sarnim roku na CD „Nadolanów" nalazłë sa Kózla (tekst pöwstôł w przedköwsczim góscyń-cu „Kania") i Radio Kaszëbë. Doktorsczi dokôz Tadeusza Förmelë, piata Kaszëbsczi piestrzeń, mô na se dżezëjącé Rëmë zëmë i Zëmôwą żóżónka. CD A jô so spiéwia pö kaszëbsku (2009) je zópisa koncertu w Radio Gdańsk, dze wëkönóné óstałë m.jin. Kuflowô spiéwa, W spiku a Kuczro-wô balada - kabaretowi dokôz, ód jaczégó pierszich słów refrenu swoja nazwa wzało bëło rok chutczi „Kaszëbsczé Duo Artisticzné". Rok 2010 dół światu CD Antologio Kaszëbsczi Spiéwë - album wëdóny na 10-lecé lezyńsczegó Nagriwanié spiéwków do „Rodny Zemi". W östatny rédze stoją (öd lewi): autór tekstu, Jerzi Stachursczi i Eugeniusz Prëczköwsczi. Przed nima młodëchny wëkönôwcë, m.jin. Wérónka Prëczköwskô i Natalka Szroeder (w pierszi rédze). Festiwalu „Kaszëbsczé Spiéwë", dze nalazła sa biesadnô Chwalba gösca. W tim téż roku wëszła pielgrzimköwô Wa-noga do Boga ze spiéwą Chcemëjic. Specjalno stworzone dlô „Kaszëbsczégó Duo Artisticznégö" kabaretowe dokaże: Letko bez dëtka, Tango ôbôléwca, Kuczrowô balada, Kôcy walc a Buten szëku (piersze przegranie a przespiéwa-nié ti spiéwë ódbëło sa w Miesczim Teatrze „Miniatura" we Gduńsku) nalazłë swój mól na pierszi place tego karna pt. We dwa konie (2010). Serce wilijny nocë w brzmienim labörsczégó „Levina" ostało zapisóné na jich place w roku 2012. Do pódracznika Danutë Pioch dodónô bëła piata Z kaszebsczim w świat, dze nalôzł sa sztëczk Krôsniata--nipôcata (2013). Rok późni kaszëbsczi Idolowie za-spiéwelë na CD Letko bez dëtka. W 2015 roku szląsczi duet matczi z córką, Claudia i Kasia Chwołka, nagrôł CD Muzyczny Knisbaum, dze uczëc może pólską wersja usôdzku Serce wilijny nocë. W roku 2018 na piata Kaszëbsczi Idol trafił dokôz Kuczrowô balada. Trzë nasze dokôzczi dożdałë sa teledisków. Letko bez dëtka2 wëkönóny przez „Kaszëbsczé Duo Artisticzné We dwa Konie" przë pôranôscegradowim mrozu we Wejro-wie. Klip zajął drëdżi mól na Konkursu Kaszëbsczich Teledisków w Köscérznie3. Pósobné to: Kózla, zaspiéwóny przez Nadolanów w skansenie w Nódolim4 a Krôsniata--nipócata5 w snôżim bédënku uczniów muzyczny szköłë we Wejrowie. T0MÔSZFÓPKA Dokuńczenić artikla w pösobnym numrze http://www.fopke.pl/pl/aktualnosci/news,96/wiwat-biesada-nowa-pytka/ https://www.youtube.com/watch?v=ukJeN2arXSgv http://www.fopke.pl/pl/aktualnosci/news,816/konie-na-podium-sukces-w-koscierzynie/ https://www.youtube.com/watch?v=xSQ5p36SAs4 https://telewizjattm.pl/nasze-programy/80-2/26965-krosniata-nipocata.html?play=on CZERWIŃC2019 / POMERANIA / 51 Z POŁUDNIA OGRÓD NIEZWYKŁYCH LUDZI W lutym żegnaliśmy Edmunda Kąkolewskiego, legendarnego gawędziarza, popularyzatora twórczości Hieronima Derdowskiego i stron rodzinnych, ofiarnego społecznika. Dożył sędziwego wieku, został pochowany z honorami, jak na to zasłużył, przy samym wejściu na wielewski cmentarz, gdzie wśród współmieszkańców miejsce wiecznego spoczynku znaleźli ludzie niepospolici. Należą do nich Bronisława i Teodor Plińscy, którzy w historii Wiela zapisali się dzięki artystycznym dziełom. Teodor (1907-1951), utalentowany rzeźbiarz, doskonalił swe rzemiosło w Poznaniu i Krakowie. Pozostawił w Wielu (i nie tylko) wspaniałe pamiątki, w tym rzeźby nagrobne na miejscowym cmentarzu, a symbolem jego twórczości może być piękna ambona w kształcie łodzi Piotrowej na wielewskiej kalwarii. W 1940 r. Teodor ożenił się z Bronisławą Wryczanką (1905-1998), bratanicą proboszcza, która w hafcie kaszubskim doszła do artystycznego mistrzostwa, a tajniki tej sztuki przekazywała młodym pokoleniom. Mieszkańcy Wiela zachowują oboje artystów we wdzięcznej pamięci, na dowód czego ufundowali im monument - tablicę z inskrypcją na głazie posadowionym obok pomnika św. Józefa, którego twórcą jest Teodor Pliński. Uroczyste odsłonięcie i poświęcenie pamiątki odbyło się w świąteczny dzień 3 Maja, w kaszubskiej oprawie, w obecności wielu mieszkańców i gości, a także córek Plińskich - Ireny i Liii (która po rodzicach wzięła artystyczne zamiłowanie) oraz wnuków. Piękną opowieść o życiu i dziele niezapomnianych artystów wygłosił Tadeusz Lipski. Na tymże cmentarzu znajduje się grób artysty malarza Jana Duraja (1919-2001); pochodził z pobliskiego Osowa i przy swym parafialnym kościele chciał być pochowany. Ilekroć jestem w Wielu, tylekroć odwiedzam swego przyjaciela w zaciszu cmentarnych drzew. 24 maja minęła 100. rocznica jego narodzin. Jan Duraj urodził się w niezamożnej rolniczej rodzinie, po ukończeniu szkoły powszechnej pomagał w gospodarstwie rodziców. Pod wpływem lektury książek religijnych zapragnął wstąpić do klasztoru i napisał w tej sprawie do franciszkanów w Niepokalanowie. Otrzymał pozytywną odpowiedź i wybrał się w pełną przygód podróż; 16-letni chłopak z kaszubskiej wsi pierwszy raz w życiu jechał pociągiem. W ciągu trzech lat rozłąki z domem ukończył nowicjat, lecz przed wybuchem wojny nie zdążył złożyć ślubów zakonnych. Nie został zakonnikiem, lecz pobyt u franciszkanów bynajmniej nie był jałowy. Ujawniły się bowiem jego zdolności plastyczne i został wysłany do Warszawy na naukę pod kierunkiem Tadeusza Gronowskiego, wybitnego twórcy grafiki użytkowej; tam debiutował jako ilustrator pism katolickich. Po wybuchu wojny przez trzy lata przebywał w Niepokalanowie, pracował jako grafik pod okiem o. Maksymiliana Kolbego, po raz pierwszy miał własną pracownię. W 1942 r. dostał pozwolenie władz hitlerowskich na wyjazd z Generalnej Guberni na Pomorze, na miejscu został skierowany do pracy przymusowej w fabryce mebli w Czersku, w malarni. Po wojnie w 1946 r. zgłosił się do inspektoratu oświaty i otrzymał posadę nauczyciela w Ostrowitem k. Chojnic, potem od 1962 r. do emerytury uczył w Charzyko-wach. Pracując, zdobywał kolejne stopnie wykształcenia, ukończył studia na Wydziale Sztuk Pięknych UMK w Toruniu. Oddawał się pracy nauczycielskiej z zamiłowaniem, lecz tyle samo uczucia miał dla sztuki. Malował obrazy olejne, pastele, mówił, że na swych akwarelach chce „utrwalić powietrze i ciszę". Nie porzucił grafiki - tworzył chętnie linoryty i miedzioryty. Związany był z ruchem artystycznym nauczycieli, uczestniczył w plenerach malarskich na terenie całego kraju, przedstawiał swe prace na wystawach zbiorowych i kilkunastu indywidualnych, lecz - jak pamiętam - tylko jedną wystawę miał w Wielu. Odkrywał piękno krajobrazu ziemi kaszubskiej, utrwalał na płótnie zabytki budownictwa ludowego, dopóki jeszcze nie zaginęły; odbywaliśmy w tym celu wycieczki w zakątki bliższej i dalszej okolicy. Do sali posiedzeń Urzędu Miejskiego w Brusach namalował portrety wielkich Kaszubów. Stworzył liczne dzieła sakralne, m.in. Drogę Krzyżową do kościołów w Charzykowach i Wielkim Klinczu. Był aktywnym członkiem Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w Chojnicach, miłośnikiem małej ojczyzny i z tego tytułu tworzył wiele dobrych rzeczy bezinteresownie. Miał krąg przyjaciół, był szanowany i lubiany. Zbudował dom w Charzykowach obok starej szkoły. Było w nim atelier i osobny pokój pełen obrazów - miejsce na długie rozmowy z gośćmi, bo zawsze rad wymieniał zdania o sztuce i ciekawy był recenzji własnej twórczości. Wracam czasem do tych spotkań z Janem, wdzięczny, że skrzyżowały się nasze drogi. Zmarł 6 marca 2001 r. i na spoczynek przyjęła go ziemia, którą ukochał. KAZIMIERZ OSTROWSKI Jan Duraj (...) odkrywał piękno krajobrazu ziemi kaszubskiej, utrwalał na płótnie zabytki budownictwa ludowego, dopóki jeszcze nie zaginęły (...). 52 POMERANIA ZPÔŁNIA Wgromiczniku më sa mielë öddzaköwóné z Edmunda Kąkólewsczim, legendowim gadësza i ofiarnym spölëznowim dzejôrza, co rozköscérzôł utwórstwó Heronima Derdowsczégö i domôcëch stro-nów. Docygnął pöczestny staroscë, béł pöchôwóny z wiôlgą érą, jak na to miôł zasłużone, przë sarnim wlézenim na wielewsczi smatôrz, gdze westrzód we-spółmieszkańców môl wiecznego ödpöczinku nalezlë nadzwëköwi lëdze. Są westrzód nich Bronisława i Tédór Plińsce, jaczi zapiselë sa w historii Wiela artisticznyma dokazama. Tédór (1907-1951), rzezbiôrz z talenta, ulepszół swój kuńszt w Pöznanim i Krakowie. Östawił we Wielim (i nié leno) widzałé dokazë, w tim nagrobne rzezbë na môlowim smatórzu, a znaka jegö utwórstwa möże bëc snôżô ambona, co mô sztôłt Piotrowégó bôta i stoji na wielewsczi kalwarii. W 1940 r. Tédór béł sa ożenił z Bronisławą öd Wrë-czów (1905-^998), bratinką proboszcza, chtërna bëła artisticzną mésterką w kaszëbsczim wësziwie, a krëjam-notë tegó kunsztu bëła przekazywa młodim pókóle-nióm. Wdzaczny wdôr ó nich wcyg je westrzód mieszkańców Wiela, jaczi ufundowelë jima monument - tófla z wërëtim nôdpisa na kamie, co je postawiony kóle sztaturë sw. Józwë, jaką zrobione miół prawie Té-dór Plińsczi. Uroczësté ódkrëcé i póswiacenié kama bëło w świąteczny dzeń 3 Maja, z kaszëbsczim przëstro-jenim, przë bëtnoscë wiele mieszkańców i góscy, a téż córków Plińsczich - Irenë i Lilë (jako pó starszich mia wzaté artistné rozlubienié) i ótroków. Sposobną ópówiésc ó żëcym i dokazach niezabôczonëch artistów miół wëgłoszoné Tadeusz Lipsczi. Na tim téż smatórzu je kula artistë malarza Jana Duraja (1919-2001); on póchôdôł z niedaleczégô Ösowa i ón chcół bëc póchówóny kól swojego parafialnego kóscoła. Jak wiele razë jó jem we Wielim, tëlé razë jô ôdwiedzywóm mójégó drëcha w cëchóscë smatarnëch drzéwiatów. 24 maja minała 100. roczëzna jegó urodze-niô. Jón Duraj béł rodzony w gbursczi, ale biédny familii, a pó skuńczenim powszechny szkółë on pómógół starszim na gburstwie. Pod cëska religiowëch ksążków ón miół chac jic do klósztoru, tej napisół w ti sprawie do francëszkanérów w Niepokalanowie. Dostół pózy-tiwną ódpówiésc i rëgnął w ful przigódów réza; 16-lat-ny knôp z kaszëbsczi wsë pierszi róz w żëcym miół ja-chóné baną. Öbczas trzech lat, co béł buten dodomu, miół skuńczony nowicjat, le przed wëbuchniacym wój-në nie zdążił zrobić zôkónnégô slëbu. Kuńc kuńców ón nie béł óstół zókónnika, le przebi-wanié kól francëszkanérów nie szło żódną razą w pë- rzënë. Bo wej pókózał sa w nim szëk do malënków i béł ón wësłóny do Warszawę na nóuka do Tadeusza Gro-nowsczégó, ósoblëwégó usódzcë użitkówi graficzi; tam ón béł debiutowół jakno ilustratora katolëcczich cząd-ników. Pó wëbuchniacym wöjnë ón przez trzë lata prze-biwół w Niepokalanowie, robił jakno grafik i słëchôł o. Maksymilianowi Kolbe; pierszi róz miół téż swója war-kównia. W 1942 r. ón béł dostół pózwölënk ód hitle-rowsczich wëszëznów na wëjôzd z Generalny Guberni na Pómórzé, na placu óstół sczerowóny do muszowi robôtë w fabrice méblów w Czersku, w malarni. Pó wojnie w 1946 r. ón sa zgłosył do szpektoratu póuczënë i dostół robota szkólnégó w Östrowitim k. Chóniców, pótemu ód 1962 r. do emeriturë ón béł ucził w Charzikówach. Nimó robötë, dali sa ucził, skuńcził sztudia na Wëdzélu Snóżich Kuńsztów UMK w Torniu. Z rozskacenim öddôwôł sa szkólnowsczi ro-bóce, le tëlé samo wseczëców miół dló kuńsztu. Malo-wół óléjné óbrazë, pastele, ón gódół, że na swójich akwarelach chce „uwiecznic lëft i cësza". Do częsta nie óstawił graficzi - chatno twórził linoritë i köprowé gra-wiurë. Ön béł zrzeszony z artistną rësznotą szkólnëch, brôł udzél w malarzczich plenerach w całim kraju, pókazywół swóje dokaże na zbiérnëch i czilenósce in-diwidualnëch wëstówkach, le - jak jó pamiatóm - blós jeden wëstôwk ón béł miół we Wielim. Ödkriwôł snóżota krôjmalënku kaszëbsczi zemi, uwieczniwół na płótnie zaóstałoscë lëdowi budowiznë, póczi jesz nie zadżinałë; dlóte më robilë raza wanodżi do nórcëków blëższégó i dalszégó ókólégó. Do zalë radzeniów Gardowégó Urzadu w Brusach ón namalowôł pórtretë wiôldżich Kaszëbów. Miół stworzone wielné sakralne dokazë, m.jin. Krziżewą Droga do kóscołów w Charzëkôwach i Wióldżim Kliń-czu. Béł aktiw nóleżnika Kaszëbskó-Pómórsczégó Zrzeszenió w Chónicach, lubótnika mółi tatczëznë i z ti przëczënë ón twórził skópicą bëlnëch zachów, bez ni-żódnégó zwësku. Miół karno drëchów, béł szónowóny i lubióny. Ön zbudowół chëcz w Charzëkówach kóle stóri szkółë. Bëło w ni atelier i ósóbnó jizba ful obrazów - plac na dłudżé kórbiónczi z góscama, bó wiedno ród diskutéro-wół ó kuńszce i słëchół recenzjów ó gwósnym utwór-stwie. Przechodom czasa nazód do tëch zeńdzeniów z Jana, jem wdzaczny, że skrziżowałë sa nasze drodżi. Umarł 6 strëmiannika 2001 r. i na ódpóczink przëjimnała gó zemia, jaką béł ukóchół. KAZMIÉRZ ÖSTROWSCZI, TLÓMACZËŁA ANA CUPA CZERWIŃC 2019 / POMERANIA / 53 KASZUBSKIE PSZCZELARSTWO LUDOWE Pszczelarstwo na stałe wpisało się w pomorską kulturę, towarzyszy nam od setek lat, wszak już święty Wojciech powiedział, przybywszy na nasze ziemie, że jest to kraj mlekiem i miodem płynący. Pszczelarze są obecni na Kaszubach prawie wszędzie - prowadzą na mniejszą lub większą skalę swoje pasieki, produkując wysokiej klasy miody. Ongiś pszczelarstwo kaszubskie miało nieco inny charakter. Było ono obrzędowe, niezwykłe, a przy tym nadzwyczaj pobożne. Należy w tym miejscu zauważyć, że w owym czasie charakteryzowało je duże rozdrobnienie. Pszczelarstwo na dużą skalę było zjawiskiem niszowym, królowało bowiem wówczas pasiecznictwo przydomowe, zapewniające miód i wosk na potrzeby własne. Od tego czasu sporo się zmieniło. Na kaszubskiej scenie pszczelarskiej pojawiło się wielu poważnych „graczy-pasjonatów", zajmujących się pszczelarstwem zawodowo. Niemniej i dziś można wśród pszczelarzy dostrzec pozostałości dawnego ludowego pszczelarstwa tej ziemi. Kaszubskie pszczelarstwo ludowe różniło się znacząco od tego ogólnopolskiego, należy przy tym zauważyć, że nie wynikało to, jak mówią niektórzy pszczelarze, z zacofania, a z wielkiej miłości i szacunku do pszczół. Niemal w każdym odwiedzonym przeze mnie pszczelarskim domu słyszałem takie słowa: pszczoła to dar Boży, pszczoła to najlepsze stworzenie z ludu Bożego. Tak wielki szacunek, którym Kaszubi darzyli pszczoły, przełożył się na wytworzenie wspaniałych, często endemicznych tradycji i obrzędów. Pszczelarstwo na Kaszubach było swoistego rodzaju sposobem na życie, które opływało w miód. Każdy niedzielny poranek dla kaszubskiego pasiecznika zaczynał się od niedzelny kôwczi, czyli kawy z miodem, zwanej również słodką kawą. Sporządzano ją na południu Kaszub z prawdziwej, mielonej kawy, natomiast na północy - z kawy zbożowej. Po kawie przychodził czas na niedzielną Mszę Świętą, podczas której niejednokrotnie wykorzystywano tradycyjne kaszubskie (woskowe) gromnice ze Strzelna (np. odnowienie przyrzeczeń chrzcielnych). Pszczelarstwo podczas sprawowania liturgii zaznaczało się również w inny sposób. Tradycja zwana Bôżi dómk nakazywała pszczelarzom przekazanie miodu oraz wosku pochodzących z ula usytuowanego pod lipą - na potrzeby kościoła parafialnego lub biednych. I tak: wosk przetwarzano na świece ołtarzowe bądź paschał, miód natomiast rozdawano biednym lub sprzedawano, a pieniądze przezna- Stojenié miodu Strëchë 54 / POMERANIA /CZERWIEC 2019 DEBIUT POMERANII" czano na jałmużnę. Po powrocie z kościoła przychodził czas na obiad. Tutaj również nie bez znaczenia był fakt posiadania pasieki. Otóż każdy sporządzany w pszczelarskim domu obiad okraszano łyżką miodu (sic!). Na własne oczy widziałem, jak polewa się miodem ziemniaki lub dodaje się go do zupy. Wbrew pozorom takie rozwiązanie wcale nie przyprawia o mdłości, ale dodaje potrawom ciekawego smaku. Miód dla Kaszubów był nie tylko substytutem cukru, ale również daniem samym w sobie. Mawia się na Kaszubach, że ktoś, kto nie szanuje pszczół, nie może spożywać miodu, gdyż może się nim zatruć. Miód był wszechobecny w kuchni naszych przodków. Służył im nie tylko do wypieku ciast, smarowania chleba, ale i do wytwarzania wspaniałych przetworów, takich jak zasmażane maliny czy jagodowy sos. Kiedy zaś przyszła pora snu, pszczelarstwo kaszubskie także odgrywało ważną rolę. Tradycyjnie przy każdym łóżku w pszczelarskim domu ustawiano strëchë, czyli resztki pozyskanego wosku systematycznie nalewane na talerz aż do utworzenia czegoś w rodzaju świeczki bez knota. Strëchë miały chronić przed chorobami płuc, a ich używanie praktykuje się aż po dziś dzień. Na tych przykładach widać, że pszczelarstwo ludowe wpisane było w życie codzienne kaszubskich pszczelarzy. Ciekawy zwyczaj można poznać i dziś, odwiedzając pasiekę podczas tzw. miodowych żniw. Otóż każdy, kto obserwuje pozyskiwanie miodu bądź przyczynił się do tego, zostanie przez pszczelarza obdarzony słoikiem miodu. Tradycja ta nazywa się miodowe kulajce, a jej zaniechanie (według wierzeń) skutkowałoby śmiercią lub ucieczką pszczół. W świecie farmacji od lat usiłuje się opracować panaceum idealne, lek na wszystko. Trzeba by powiedzieć wielkim koncernom farmaceutycznym, że się spóźniły. Wszak my na Kaszubach mamy już od dawna taki lek -prepôlis. Sporządza się go z propolisu, czyli kitu pszczelego, rozpuszczonego w spirytusie. Wedle wierzeń i przekazów pomaga on na wszystkie schorzenia, od gruźlicy począwszy, na wrzodach żołądka skończywszy. Równie ciekawym zwyczajem, bodaj niespotykanym nigdzie indziej na świecie, jest produkcja biónku (bión-kówczi). Jest to napój alkoholowy sporządzany na bazie nakropu trzmielego (sic!). Zależnie od miejscowości wytwarzano go na dwa sposoby: poddawano fermentacji lub mieszano z alkoholem. Tak otrzymamy napój wykorzystywano na przykład do wyrzucania złych duchów. Pszczelarstwo kaszubskie odgrywało również rolę w życiu pozagrobowym. Otóż istnieje na Kaszubach zwyczaj nieco podobny do litewskich dziadów, znanych nam z Mickiewiczowskiego opisu. Zwie się on stojenié miodu i polega na odstawieniu na noc w wiadrze lub garnku miodu po jego odciśnięciu (odwirowaniu). Pozostawienie w ten sposób miodu miało umożliwić zmarłym posilenie się nim i przyczynić się do ich wejścia do Królestwa Niebieskiego. Stanie miodu w pewien sposób było odpowiednikiem modlitwy w intencji zmarłych. To tylko mały wyimek z kaszubskiego pszczelarstwa ludowego. Niezwykle ciekawego, pełnego czasami dziwnych tradycji i obrzędów. Pszczelarstwo jest istotnym elementem naszego kaszubskiego dziedzictwa, które mam nadzieję, uda nam się ocalić od zapomnienia i przechować dla następnych pokoleń. Wszystkich pasjonatów, osoby, które zainteresował artykuł, jak i miłośników kaszubszczyzny zapraszam do lektury mojej książki pt. Pszczoła to dar Boży. Rzecz o pszczelarstwie ludowym na Kaszubach, która niebawem ukaże się na rynku (nakładem gdyńskiego Wydawnictwa Region). Pamiętajmy, pszczelarstwo to nie tylko słoik miodu w kuchni, ale ogrom tradycji i wielu wspaniałych ludzi, którzy ją tworzyli i kultywowali. MATEUSZ KLEBBA BIBLIOGRAFIA Jażdżewski K., Historia lasów gdańskich. Od dóbr oliwskich i puckich do Nadleśnictwa Gdańsk, Nadleśnictwo Gdańsk przy współpracy z Wydawnictwem Oskar, Gdynia 2016. Jeliński M., Kaszubskie pszczelarstwo ludowe w świetle słowników Bernarda Sychty, „Kaszubskie Zeszyty Muzealne", zeszyt 8, Kartuzy 2000. Jeliński M., Pszczelarstwo na Kaszubach, Muzeum Kaszubskie w Kartuzach, Kartuzy 1987. CZERWIŃC2019 / POMERANIA / 55 w LEKTURY t Język dla najmłodszych Pisanie dla czytelnika najmłodszego to rzecz bardzo trudna i odpowiedzialna. Niektórym wydaje się, że wystarczy pobajdurzyć coś o krasnoludkach lub zarysować wesołą historyjkę z przygodami, a dziecko będzie zadowolone. Inni chcą jeszcze dodać do snutej opowiastki jakieś treści pouczające, najlepiej opatrzone moralistyczną sentencją, bo „przecież dziecko musi wiedzieć, co na świecie jest dobre, a co złe". Patrząc z dzisiejszej perspektywy, trzeba podkreślić, że ani sięganie po elementy świata wyobraźni, ani po zabawowe narracje nie gwarantuje dziecięcej akceptacji, gdyż czytelnik tego typu odbiera świat holistycznie, wielowymiarowo i skojarzeniowo. Młodemu odbiorcy nie wystarczy, by nadawca był jedynie świetnym malarzem słów, muzykiem wyrazów czy propagatorem światopoglądu, zatem wypada, by autor łączył wszystkie wymienione i nie wymienione aspekty twórczości. Kto jest w stanie być takim artystą słowa w języku kaszubskim? Patrząc na historię literatury kaszubskiej i na dążenia literatów do tego, aby odnaleźć swoją drogę do dziecięcego czytelnika, można zauważyć, że nie przychodziło im to łatwo. Inną sprawą było to, że dopiero w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych zaczęto w kaszubskim środowisku literackim odczuwać, że warto pisać do odrębnego typu adresata. Próby pisania wprost dla dzieci były więc wówczas podejmowane, za takie można uznać tomiki z wierszami Jana Trepczyka Ukłôdk dlo dzôtk (1975), bajkami Alojzego Nagła Nënka Roda i ji dzôtczi (1977), Cëdowny wzérnik (1979), Szadi Władi (1983), Dzéwcza i krôsniata (1988) i wierszami Jana Piepki Moja kotka. Mój kot (1983), zaczął pisać dla dzieci także Stanisław Jankę Żużónka jak mrzonka (1984), Krôjczi pôjczi (1997). Trzeba też pamiętać o sztukach teatralnych Aleksa Peplińskiego z lat osiemdziesiątych XX w. kierowanych do młodego widza (np. Bëtowsczé strôszczi) czy pol-sko-kaszubskich Bajkach Anny Łaj-ming (1996). Potem dla dzieci pisano coraz więcej i śmielej, co pokazywały tomy np. Eugeniusza Pryczkowskiego, Janusza Mamelskiego, Tomasza Fop-kego i innych. Wśród wymienionych powyżej nazwisk nieprzypadkowo pojawił się zrzeszińc Jan Trepczyk, który bardzo szybko odkrył, że chcąc krzewić świadomość kaszubską, należy do niej przekonywać nie tylko dorosłych, ale zacząć trzeba od dzieci... W 2019 roku, obchodzonym w Zrzeszeniu Kaszubsko-Pomorskim jako Rok Jana Trepczyka, dostajemy do lektury tomiki Wiérzte starka dlô dzôtk z trzydziestoma utworami tego kaszubskiego twórcy. Mamy tym samym możliwość przypomnieć sobie, jak wyglądały próby dotarcia dojrzałego (ponadsześćdziesięcioletniego w czasie formułowania utworów dla dzieci) artysty do umysłu i wrażliwości młodocianego czytelnika. Od razu trzeba zauważyć, że nie zawsze szczytne założenie kończyło się ciekawym efektem artystycznym. Ktokolwiek jednak chce podjąć się szybkiej oceny utworów po pierwszej ich lekturze, powinien pamiętać, że w niektórych przypadkach są to wiersze napisane w latach siedemdziesiątych zeszłego wieku, kiedy w literaturze kaszubskiej oprócz bajek i dydaktycznych humoresek, będących właściwie składnikiem kultury ludowej, oraz kilku okazjonalnie napisanych przez młodokaszubów utworów nie istniały jakiekolwiek wzorce pisania utworów dla dzieci. Dopiero należało je stworzyć, opierając się na tym, co przynosiła innojęzyczna twórczość, lub na własnej wyobraźni i pomysłowości. Duży w tym udział miał sam Trepczyk jako ten, który już od 1959 roku publikował Nórcek dlô dzecy w piśmie „Kaszëbe'. Potem zaś co pewien czas publikował pojedyncze, a potem w minizbiorki układane, wiersze dla najmłodszych czytelników. To jemu więc należałoby przyznać pierwszeństwo w szeregu kaszubskojęzycznych autorów literatury dla dzieci. Dzisiaj można się zapoznać z większą nieco ilością tego typu liryków. Jak przystało na klasyczną kompozycję, tak i zbiorek Wiérzte starka dlô dzôtk rozpoczyna się od specyficznej pobudki, ogłaszającej wesoły czas wiosny (Hej, wstanita dzecë). Jest to bardzo naturalne i trafne zestawienie młodości czytelnika i „młodości" pory roku, podawane przez Trepczyka za pomocą regularnego, ze średniówką, rymowanego wiersza. Taki właśnie sposób poezjowania stale będzie obecny i w pozostałych wierszach, co uznać trzeba za trafną decyzję. Forma nie utrudnia tutaj poznawania treści, choć przecież wiadomo z twórczości Brzechwy czy Tuwima, że forma może się stać czynnikiem wybitnie przyciągającym uwagę czytelnika. 56 / POMERANIA / CZERWIEC 2019 ^Emmrn lektury q o www.kaszubskaksiazka.pl Nie za często, ale kilkakrotnie, używa poeta także środków szczególnie lubianych przez młodego odbiorcę, a więc różnego typu powtórzeń, jak to się dzieje w wierszu Pôrénk, Leszczëna i To lubi mie. Nie unika również elementów muzycznych, które wzmagają radosną atmosferę zabawy i śmiechu, tak jak to się dzieje w wierszach Pöjmë so na grzëbë czy Krôsniata. Jednakże, co nieco dziwi, zważywszy na zainteresowania i umiejętności Trepczyka, muzyczność nie jest w zbiorku jakąś wyrazistą cechą stylistyczną. Można wręcz odnieść wrażenie, że autor z niej zrezygnował, choć oczywiście nie w sposób zupełny, patrząc na konsekwentne zabiegi intonacyjne stosowane w końcówkach wersów poszczególnych utworów. Wydaje się, że Jan Trepczyk w pisaniu do dzieci zainteresował się głównie wyrażeniem treści poznawczych, nie zaś uniezwyklaniem formy podawczej. Stąd też pojawiają się w tomiku trzy zestawy tematyczne: natura, życie codzienne oraz patriotyzm. Pierwszy reprezentowany jest najliczniej, choćby w opisie pór roku (np. Môj, Zymk, Zémöwi wiater, Jeseń) i wynikających stąd zmian szaty roślinnej w przyrodzie. Przedstawiany świat ukazuje się dynamicznie, w kolorach i ruchu, które mogą być dostrzeżone i przeżyte przez każdego z ludzi. Podkreślona przy tym została wspólnotowość doświadczenia, nie zaś jednostkowość, bardziej docenione zostało liryczne „my" aniżeli „ja". Nie do końca trafne to rozwiązanie, zwłaszcza w obliczu współczesnej poezji dla dzieci. Drugi z tematów zbiorku Trepczyka dotyczy spraw egzystencjalnych, zwykłych, dostępnych w domu, w rodzinie czy szkole. Nie odnajdziemy w tym zakresie wielu utworów, za to pojawiają się bardzo oryginalne, jak dwa bezpretensjonalne wiersze o psie: Psyk oraz Piorënka ni miiszi nijak miec strach. Ich urok polega na trafnym podpatrzeniu zachowania się zwierzęcia, jego nawyków i reakcji. Jest tu również coś o ludziach, którzy potrafią radować się z towarzystwa „brata mniejszego". Jednakże nie wszyscy potrafią być tak otwarci i empatyczni. Niektórzy są skupieni na sobie, wywołują kłopoty, za co czeka ich zasłużona kara, jak pokazuje to wiersz Psota. Ostatni z tematów to wiersze prowadzące w stronę fundamentów kaszubskiej samoświadomości. Są to formy sprawiające najwięcej trudności, jak bowiem z problematyką patriotyczną, światopoglądową, a czasami moralną dotrzeć do tak specyficznego czytelnika jak dziecko? Jak dalece można być pouczającym, a w jakim stopniu neutralnym w opisie świata? Trepczyk próbuje dwóch sposobów: pierwszy polega na akcentowaniu czynników natury ojczystej, jej piękna, dostojności, niepowtarzalności, do której ma się jednoznacznie pozytywny stosunek (Ödeckł dzeń, Las, Najezorze, Morze). Drugi ze sposobów polega na przybliżeniu jakiejś postaci i ukazaniu nie tylko zwyczajowych funkcji, jakie wypełnia (Moja kaszëbizna, Stark), ale i zarysowujących się za nią ponadjednostkowych wartości. Zarówno pierwszy jak i drugi sposób poetyckiego ukazania treści patriotycznych i ogólnokaszubskich przywołuje kategorie wspólnotowe oraz emocji, w mniejszym stopniu nawiązuje do wyobraźni. I to jest chyba główny powód, że ten typ wierszy nie jest największym osiągnięciem Trepczyka. Za dużo tutaj akcentowania tego, co istnieje materialnie, w zwykłym doświadczeniu, wyłącznie na zewnątrz słuchacza-czytelnika, a za mało docenienia tego, co niematerialne, niespodziewane i niezwykłe, przeczuwane czasem w fantazji doświadczenia wewnętrznego. Być może specyfika omawianych tutaj wierszy w największym wymiarze bierze się z wybranej przez autora strategii poetyckiej. Nie na darmo zjawiają się w zbiorku wiersze pt. Rëbôk czy To lubi mie, które co prawda nie ukazują siwowłosych starców, ale przecież odnoszą się do ludzi niewątpliwie już doświadczonych życiowo, którzy mają prawo mówić o świecie z pewnego dystansu czasowego. Podmiot nie szuka więc porozumienia z młodym człowiekiem za wszelką cenę, byle tylko zostać dostrzeżonym. Nie kokietuje czytelnika i mu nie pochlebia, jak to się niekiedy zdarza w dzisiejszej poezji dla dzieci. Oczekuje pewnej uwagi, zakładając, że nie trzeba o nią szczególnie zabiegać, gdyż różnica wieku sama niejako wywołuje szacunek i poważanie. Czy Jan Trepczyk to dobry autor wierszy dla dzieci? Niezupełnie... Trzeba jednak zauważyć, że pisał w otoczeniu kulturowym, w którym sytuacja komunikacyjna pomiędzy światem dorosłych i dzieci była inna aniżeli dzisiaj. Dlatego też w latach siedemdziesiątych XX wieku jego propozycje były bardzo oryginalne, w warunkach dzisiejszych - dużo mniej. Mimo to warto czytać jego wiersze dla najmłodszych adresatów, aby wiedzieć, że historia literatury kaszubskiej dla dzieci nie zaczyna się od dziś... DANIEL KALINOWSKI Jan Trepczik, Wiérztë starka dlô dzôtk, Gduńsk 2019. WIERZTË STARKA DLÔ D2ÔTK JAN TREPC21K CZERWIŃC2019 / POMERANIA / 57 SŁOWO GRA WE MNIE JAK MUZYKA Adela Kuik-Kalinowska prezentuje w Bytowie swój debiutancki tomik Zpöla dodóm. Ze świata w dom. Pochodzi z Rekowa. Do tej pory w Bytowie była kojarzona głównie z działalnością naukową i organizowanymi u nas studiami podyplomowymi z języka kaszubskiego. Teraz Adela Kuik-Kalinowska zadebiutowała jako poetka. zpö\a • ,ia j don dodom Zawodowo związała się ze Słupskiem. Tam kończyła studia i rozpoczęła pracę jako nauczyciel akademicki. Choć znana jest właśnie z działalności naukowej, poezja towarzyszy jej jednak od zawsze. Pierwsze próby to czas szkoły średniej - bytowski ogólniak. Na dobre zaczęłam na pierwszym roku studiów. Pisałam i odkładałam do szuflady - mówiła Adela Kuik-Kalinowska 25 maja w sali portretowej bytowskiego zamku podczas promocji swojego debiutanckiego tomiku Z pola dodóm. Ze świata w dom. Znalazło się w nim 19 wierszy, które postanowiła pokazać szerszemu gronu odbiorców. Cieszę się, że to niepełna liczba. To oznacza, że cykl nie jest skończony - powiedziała poetka. Wiersze w publikacji powstawały w różnych okresach. Trafiły do niej napisane całkiem niedawno, a także te dużo wcześniejsze. Z każdym wiąże się historia, którą autorka chętnie dzieliła się z obecnymi na promocji. Tak jest chociażby z utworem „Zëmöwi ptóch". Łączy się z jednym z moich najwcześniejszych wspomnień, jeszcze z czasów przedszkolnych. Pokój mojej babci, z oknem wychodzącym na sad. Rosła w nim stara jabłonka, która miała czerwone jabłka. W zimie siadały tam gile, które swoim kolorem przypominały mi właśnie te owoce - opowiadała. Z rodzinnym domem związany jest także wiersz „Panno Swiatô". Choć tytuł sugerować może, że mowa tu o Matce Bożej, dotyczy kogo innego. Jest o mojej mamie. Swój tomik poświęciłam właśnie swoim rodzicom - mówiła Adela Kuik-Kalinowska. Jak zauważa, jej poezja wynika nie tylko z potrzeby wyrażenia siebie, ale także z chęci ocalenia od zapomnienia zasłyszanych opowieści. Jedną z nich jest historia chłopca, który bawiąc się zapałkami, doprowadza do pożaru. Ten strawił sporą część Rekowa, rodzinnej miejscowości poetki. Od dziecka słyszałam o tym od taty. Działo się to zimową porą. Chłopiec przerażony sytuacją uciekł do lasu. Znaleziono go później, skulonego, zamarzniętego... Napisanie tego wiersza było dla mnie swego rodzaju terapią, zrzuceniem ciążącego brzemienia. - zwierzała się poetka. W tomiku znalazły się wiersze w dwóch wersjach językowych. Część z nich, tych najwcześniejszych, napisałam po polsku, dopiero później przetłumaczyłam je na kaszubski. Ostatnie piszę już tylko w rodnej mowie - wyjaśniała, dodając: Trochę tak jest, że świat odbieram przez muzykę. Nie potrafię grać, dlatego piszę. Spacerując zimową porą po rekowskich lasach, słucham szumu wiatru. Ma w sobie coś bardzo uspokajającego. Promocję poprzedził recital fortepianowy Arkadiusza Cierniaka, studenta Akademii Muzycznej w Gdańsku. Po spotkaniu Adela Kuik-Kalinowska rozmawiała z uczestnikami i podpisywała swój tomik wierszy. L.Z. 58 / POMERANIA / CZERWIEC 2019 BORZESTOWO. ZENDZENIE Z ANDRZEJA BUSLERA GDINIO. POMORANCOWIE NAOPEN ERZE Ödj. ze starnë kaszubi.pl Kaszëbskô-Pômôrsczé Zrzeszenie pôsobny rôz ostało rôczoné do karna cziledzesąt butenrządowëch örgani-zacjów, jaczé wespółtwörzą cóna NGO öbczas Open'er Festival 2019. Cóna ta stała sa ju tradicją festiwalu i rok w rok odwiedzają ja tësące lëdzy. Latosô edicjô Open'era ódbadze sa w dniach 3-6 lepińca na terenie gdińsczćgó latawiszcza Babié Dołë. Organizatorze rôczëlë na rozegracja wiele gwiôzdów światowi muzyczi, m.jin. do Gdinie przejadą The Sma-shing Pumpkins, LP i Lana Del Rey. Przedstôwcama Kaszëbskö-Pômôrsczégô Zrzesze-niégö badą ju tradicyjno sztudérowie z klubu „Po-morania". Mdą oni opowiadać uczastnikóm festiwalu ô wôżnëch prôwdach i czekawinkach tikającëch sa Kaszëb, kaszëbiznë i Zrzeszeniô. Ökróm tegö köl kaszëbsczégô stojiszcza badze môżlëwôta zażëcô to-baczi abô zagraniô na brómbasu. RED. Ödj. z archiwum Remusowégö Kragu Majowé pötkanié Remusowégö Kragu (2.05) zaczało sa tradicyjno öd dzélëka z ksążczi Żécé i przigödë Remusa Aleksandra Majkôwsczégô. Tim raza prowadzący potkanie Bruno Cërocczi czëtôł ö wanodze Remusa wedle sztrą-du Bôłtu, m.jin. ö jegô bëtnoscë we Gduńsku, gdze heroja romana ödwiedzył grobë kaszëbsczich ksążatów w Öliwie. Pózni direktorka Kaszëbsczégö Muzeum w Kartuzach Barbara Kąkól przedstawiła gósca zćńdzenió. Béł nim Andrzej Busler z ksagarni CZËC z Gdini, przédnik gdińsczćgó partu Kaszëbskö-Pómórsczégö Zrzeszeniô. Öpôwiôdôł ön nôleżnikóm Kragu ô Żëcym iprzigôdach Remusa a téż ó autorze tegö dokazu. Przëbôcził nôwôżniészé wëdarze-nia i datë z żëcô Majkôwsczégô, tłómacził bökadną symbolika, jakô je w romanie, gôdôł ö dragótach zrzeszonëch z pierszim wëdôwka Remusa. Kôrbił téż ö tłómaczeniach na rozmajité jazëczi i bëtno-scë symbolów, jaczé są w ksążce, w kaszëbsczim publicznym rëmie (np. ô pomnikach Remusa w Kôscérznie i we Wejrowie, nôdgrodze „Pomeranii" Örmuzdowô Skra, spłëniacym czôłnama Szlachama Remusa). RED. m WARSZAWA, WDZYDZE. PÖSOBNY FILM Ö KASZËBACH Pôwstôwô film na spôdlim snôżi kaszëbsczi legendë ö hélsczich zwö-nach obrobiony przez Zuzana Rabską i wëdóny przed drëgą światową wöjną w zbiérku Baśnie kaszubskie. Autorką scenarnika i reżiserką filmu je Éwa Pëtka. Dokôz béł realizo-wóny öd ödjimköwi starnë przédno w Muzeum - Kaszëbsczim Etnograficznym Parku we Wdzydzach. Öb czile lat jô mieszkała na Pômô-rzim. Wnenczas jem miała leżnosc poznać kultura Kaszëb, jakô je bóka- dnô w snôżé ôpôwiednie. Stądka wzała sa udba realizacji filmu dlô dzecy - klaiëje reżiserką, jakô na co dzćń robi we Warszawie. Z tegö miasta je téż wikszosc karna robiącego wkół filmu. Z Pömôrzô - przédno z gduńsczćgo östrzódka TVP - są czerownicë produkcje, charakteriza-torczi i pömôgający m.jin. w örgani-zowanim karna statistów Eugeniusz Prëczköwsczi Całi film mć> miec kol 25 minut. Öb jeseń je planowónô emisjo w Pöl-sczi Telewizje. Żôl, że zafelëje w nim kaszëbsczégö jazëka, ale reżiserką za- Ödj. z archiwum EP gwësniwô, że mësli ö cygnienim tegö projektu dali - tim raza ju z dzélama pö kaszëbsku. RED. NA SPÖDLIM TEKSTU (JD) POMERANIA 59 WEJROWÔ. DOTKNĄĆ HISTORIA Ôdj.Ł. Stin W Muzeum Kaszëbskô-Pômörsczi Pismieniznë i Muzyczi czileset lëdzy ôbezdrzało wëstôwk „Historio Biblii". Prezentowôł ön dzeje pôwstôwaniô Swiatëch Pismionów pö hebrajsku i grecku, a późni jich tłómaczenia na nôrodné (i nié blós) jazëczi. Köżdi obżerający mógł widzec i dotknąć dzélëczi knégów Stôrégö Testamentu zapisóné na skórze, pergaminie, ka- mianëch tôflach... Bëła téż môżlëwöta wzacô do rak replików knégów, jaczé zmieniwałë historia świata, jak tpzw. Bibliô Gutenberga (dzéla wëstôwku bëła téż wëmëslonô przez Gutenberga maszina do drëkôwaniô) abó prze-tłómaczony przez Môrcëna Lutra na niemiecczi jazëk Nowi Testament. Utwórcowie wëstôwku (Fundacjô Areopag) przërëchtowelë gó na taczi ôrt, żebë óbzérającë „Historia Biblii", zwiedzający möglë równoczasno poznawać dzeje Europë, nordowi Africzi, zôpadny Azje i Amerików, to je tëch dzélów świata, na jaczé Swia-té Pismiona miałë stolemny cësk. Je wiedzec, że nôwicy obiektów je sparłaczonëch z historią, tradicją i kulturą Żëdów, dlô jaczich Bibliô bëła i wcyg je wôżnym parta żëcégó i nôrodny juwernotë. Dzél wëstôwku namieniony tłóma-czenióm, jaczi zaczinô sa ód grecczi Septuagintë i łacëznowi Wulgatë, dôwô przezérk badérowaniów nad Biblią i ji przełożënków, jaczé zaczałë sa öd Jana Wiklifa i Erazma z Rotterdamu, a na spódlim jich robötë warałë nôprzód w refôrmöwónëch kóscołach, a późni i w katolëcczim. Wôrt pódczorch-nąc, że utwórcowie wëstôwku, jaczi pöwstôwôł na półnim Pólsczi, prezen-tëją téż dokôz ö. prof. Adama Riszar-da Sykórë, a konkretno skaszëbioną przez niegó Knéga Wińdzenió. Ökróm eksponatów zrzeszonëch prosto z Biblią na wëstôwku bëłë téż taczé zachë, jak glënianô tôfla z wëjimka dokazu ö Gilgameszu abö usôdzk namieniony sumerijsczim bogom i stworzeniu świata, zwóny Enu-ma Elisz. „Historio Biblii" trafiła do wejrow-sczégó Muzeum dzaka wespółrobóce z Fundacją Amor veritatis. RED. ■ JASTARNIO. OBRADOWAŁA RADZËZNA KPZ Ôdj. ze starnë kaszubi.pl W Spódleczny Szkole m. Józefa Wëbicczégó w Jastarnie 2 maja zeszłe sa nôleżnicë Przédny Radzëznë Kaszëbskó-Pómörsczégö Zrzeszeniô wespół z rôczonyma góscama. Potkanie zaczął wiceprzédnik KPZ Michół Kargul, chtëren przëwitôł wszëtczich pózeszłëch i przekôzôł pozdrowienia ód przédnika Zrzeszeniô prof. Edmunda Wittbrodta. Późni burméster Jastarnie Tiberiusz Narkówicz i przédnik tamecznego partu KPZ Rafół Kóhnke ópówie-dzelë ó nôwôżniészich kulturowëch wëdarzeniach, jaczé ôdbiwałë sa ôstatno na Hélsczim Cyplu i rôczëlë wszëtczich na rozegracja „Jastarnio przódë lat". Pierszą témą, jaką zajimelë sa nôleżnicë Przédny Radzëznë, bëłë przëszëkówania do 100. roczëznë wróceniô Pômórzô do Pölsczi. Bur-méster Pucka Hana Pruchniewskô ópówiedzała ó planach organizacji uroczëznë 10 gromicznika 2020 r. z leżnoscë zdënku Pólsczi z môrza, a Michôł Kargul kôrbił ó udbach obchodów 100. roczëznë przërëchto-wónëch przez Zrzeszenie. Pózni Radzëzna przëjimnała spra-wózdënczi za 2018 r. i dała absolutorium Ôglowému Zarządowi KPZ. Kadzmiérz Klawiter przedstawił bédënk uchwôlënku w sprawie roczëznë 15-lecô włączenió Pólsczi do Europejsczi Unie. Östôł ón przëjimniati i brzëmi hewó tak: Prawie mijô 15 lat ód wstąpienió Pólsczi do Europejsczi Unie. Je to dobro leżnosc do refleksje i ötaksowaniô najich zwënégów. W slédnëch dzesac-lecach jesmë swiôdkama i uczastni-kama wôżnëch wëdarzeniów. Pö nad-zwëköwim zjawiszczu, jaczim bëła „Solidarność", udało sa nama, 4 czer-wińca 1989 r., szczestlëwie przeńc do świata wölnotë, jakô je wiôldżim darënka, ale téż baro wëmôgającym wëzwanim. Pô weńdzenim Pólsczi do Nordowóatlanticczégô Paktu, całim karna dzesac póstsowiecczich pań-stwów, jesmë weszlë 1 maja 2004 r. do Europejsczi Unie. Wiele najich żdaniów sa zjiscëlo. Móżemë rzeknąc, że całi naji krój i region nadnëkiwô stracony czas. Na najich oczach bar-żi módernć stówają sa miasta, drodżi i institucje kulturę. Przede wszëtczim czëjemësa barżi bezpieczny. Naji rësz-ny iidzél w strukturach Europejsczi Unii je wóżny dló naju, dló Pólsczi, Europę i całi cywilizacji. Dlóte 26 maja chcemë wząc udzél w welacjach do Europejsczégó Parlamentu. Na wniósk przédnika Kaszëbskö--Pömórsczégö Zrzeszeniô Radzëzna uchwôlëła téż stanowiszcze w sprawie stojiznë w pouczenie. Je w nim m.jin. wësłowioné pöpiarcé dlô strzo-dowiszcza szkólnëch i jich postulatów, a równoczasno protest procëm wëzwëskiwaniu uczniów do dobiwa-niô swójich célów. Pó zakuńczenim óbradów nôleż-nicë Przędny Radzëznë przeszłe na sztrąd i w ókólé zabëtkówi rëbacczi chëczë, gdze wzalë udzél w tradicjowi rozegracje „Jastarnio przódë lat". RED. NA SPÔDLIM WIADŁA NA WWW.KASZUBI.PL 60 POMERANIA KLËKA m OPALENIE. X SESJA HISTORYCZNA 10 maja już po raz dziesiąty w Opaleniu odbyła się sesja historyczna przygotowana przez Koło Zrzeszenia Ka-szubsko-Pomorskiego w Opaleniu. Jej uczestnikami byli samorządowcy, lokalni działacze, młodzież, mieszkańcy Opalenia oraz goście z Tczewa, Pelplina, Kwidzyna, Gniewu i Gdańska. Spotkanie kociewskich regionalistów przygotował i prowadził Marek Kordowski. Jego pierwszą część stanowił występ uczniów miejscowej szkoły w ramach Teatru Cienia. Artyści zaprezentowali balladę pt. „Świtezianka". Gromkie brawa dla młodych aktorów oraz ich opiekunów, Barbary i Zygmunta Rajkow-skich, były wyrazem uznania i szacunku dla nich. W dalszej części sesji Marek Kordowski przypomniał dzieje spotkań m KARTUZË. „HISTORIA JEDNEJ TOREBKI" W Kaszëbsczim Muzeum w Kartuzach 27 łżëkwiata ôdbéł sa wernisaż wëstôwku zatitlowónégó „Historia jednej torebki". Do 18 maja bëła möżlëwöta öbzéraniô białgłowsczi taszë, jakô ostała zaprojektowónô i swöjoraczno zrobiono przez ar-tistka z Gduńsczćgó Pruszcza Anna Prill. Tasza ta dostała ksażnô Kate óbczas wizytę na Pomorzu w 2017 r. Je öna wëözdobionô kaszëbsczim wësziwa (złotogłowia) i wespół z to-baczérą 18 lepińca 2017 r. wracził ja historycznych w Opaleniu. Prelegent przedstawił także historię bibliotek w Opaleniu i Wielkich Walichnowach. Dyrektor Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej im. ks. Fabiana Wierzchowskiego w Gniewie Jadwiga Mielke podziękowała i wyróżniła zasłużonych pracowników i czytelników gniewskiej książnicy. Spotkanie w Opaleniu zakończyła promocja 12. numeru „Tek ksażny marszôłk pómörsczégö województwa Mieczësłôw Struk. Na wëstôwku ökróm taszë bëłë téż prezentowóné jiné dokazë arti-stczi, jaczé są pódskaconé dôwnym kuńszta wësziwaniô strzébrzną i złotą nitką. Partnérama wëdarzeniô bëłë: Centrum Kulturë i Spörtu w Gduńsczim Pruszczu, Kaszëbskö-Pömörsczé Zrzeszenie part we Gduńsku i part w Gduńsczim Pruszczu. RED. NA SPÖDLIM WIADLA NA STARNIE KASZËBSCZÉGÖ MUZEUM W KARTUZACH Kociewskich" oraz ostatniego „Kociew-skiego Magazynu Regionalnego". Tego dnia w poczet członków Koła ZKP w Opaleniu przyjęto nowego kolegę, Pawła Głowalę. X sesję historyczną w Opaleniu wraz z Kołem ZKP w Opaleniu przygotowali: Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Gniewie oraz ZKP Oddział Ko-ciewski w Tczewie. TOMASZ JAGIELSKI Ôdj. ze starnë www.muzeum-kaszubskie.pl m WEJROWÔ. GRAND PRIX DLÔ CANTORESÓW Mieszony chur Cantores Veiherovien-ses dobéł w XXIV Öglowöpôlsczim Festiwalu Pieśni ó Morzu. Przędną nôdgrodą bëło 13 tës. zł. Nôlepszim dirigenta latosy edicje óstôł wëbróny Tomôsz Chëła. Öbsadzëcele przëznelë téż czile Złotëch Diplomów. Dostelë je: Dzec-ny Chur Spödleczny Szkółë nr 9 we Wejrowie, Białgłowsczi Kameralny Chur I Öglowösztôłcącégö Liceum w Köscérznie i churë Państwówech Muzycznëch Szkotów we Wejrowie i Labórgu. W festiwalu, jaczi ödbiwôł sa w dniach 26-27 łżëkwiata we Wej-rowsczim Centrum Kulturë, wëstąpi-ło 11 churów, chtërne na zakuńczenić zaspiéwałë raza pieśnią Jana Trepczi-ka Hej morze, morze. Öglowöpólsczi Festiwal Pieśni ó Morzu je órganizowóny we Wejrowie ód 1966 r. Jego spödlecznym céla je rozpöwszednianié wôrtnëch doka-zów zrzeszonëch z morza i Kaszëba-ma i zainteresowanie kompozytorów marinisticznyma témama. Örganizatorama są: Prezydent Miasta Wejrowa Krësztof Hildebrandt, Muzyczno Akademio m. Stanisława Móniuszczi we Gduńsku, Gduńsczi Part Pólsczégó Związku Churów i Ör-kestrów, Państwowo Muzyczno Szkoła I stapnia we Wejrowie, Muzeum Kaszëbskó-Pömörsczi Pismieniznë i Muzyczi we Wejrowie, Powiatowe Starostwo we Wejrowie, Radzëzna Kaszëbsczich Churów i Kaszëbskô Filharmonia - Wejrowsczé Centrum Kulturë. Wiacy ó tim wëdarzenim na s. 10-12. RED. (ZERWIŃC2019 / POMERANIA / 61 KLËKA ■i PUCK. POKASZEBSKU W MACDONALDZE Ödj. dm Öd czile lat w Pucku je órganizowó-ny konkurs „Pö kaszëbsku w Mac-Donałdze". Nôwôżniészim jegö céla je zachacywanié młodëch lëdzy do gôdaniô pö kaszëbsku. Latos przesłë- chania uczastników warałë dwa dni (11 i 12 maja), bö chatnëch z kóż-dim roka je wicy, i karno óbsadzëce-lów miałobë jiwer, żebë pogadać ze wszëtczima jednégö dnia. Köżdi uczastnik miôł wërecyto-wac tekst pö kaszëbsku, a późni odpowiadać na pëtania jurorów, żebë pökazac swój a znajomösc jazëka. Oceniwómë przédno to, jak dzecë sa kaszëbsczim jazëka bawię, jak dobrze sa z nim czëją - gôdô przédnik óbsa-dzëcelów Adóm Hébel. Jack Chödaköwsczi, licencjobiér-ca MacDonald w Pucku i organizator konkursu, mô stara ö to, żebë nód-grodë bëłë bëlné (tak rzeczowe, jak i financowé), co mô bëc dodôwköwą zachatą do udzélu w konkursu, a przede wszëtczim do uczbë kaszëb-sczégô jazëka. Nôdgrodów sygło dlô wikszoscë uczastników, chöc bëło jich wnetka 100, a nôlepszé place w latosy edicje mielë: kategorio przedszkola - Aleksandra Madalińskó, Marlena Dëbôwskô, Antonina Slewińskó, Mario Żaczek, kat. kl. I-IV - Małgorzata Maj-kówskô, Joana Majköwskô, Agata Bószke, Ana Remón-Lepińskó, kat. kl. V-VIII i gimn. - Nadio Joachimiak-Szpinda, Wiktorio Mud-laff, Agnészka Leszczińskó, Agnészka Brzozowsko. W kategorie strzédnëch szkółów dobëła Agata Gaffka. RED. m KOSCERZNA. RÔCZBA NA „COSTERINA" Burméster i Radzëzna Miasta Kóscérzna wespół z Gardo-wą Biblioteką w Kóscérznie róczą na jëbleuszową XX edi-cja Köscersczich Tôrgów Kaszëbsczi i Pómórsczi Ksążczi „Costerina 2019". Latos ódbadze sa óna 13 lepińca. Céla Tórgów je przede wszëtczim promocjo wëdówiz-nów i autorów lëteracczich a téż nôuköwëch dokazów zrze-szonëch z Pomorza, ôsoblëwie napisónëch pô kaszëbsku. Jak rok w rok komisjo öbsadzëcelów badze przëznôwała nôdgrodë i wëprzédnienia nôlepszim ksążkóm wëdónym łońsczegó roku i tim, co wëszłë do maja 2019 r. W programie wëdarzeniô tradicyjno są kôrbiónczi z autorama, prezentacjo wëdôwiznów z całégô Pömôrzô, XX KO ŚCIERSKIE TARGI KSIĄŻKI "COSTERINA 2019" 13 lipca 2019 przedôwanié ksążków w promôcjowëch prizach, a téż, rozmajité atrakcje dlô nômłodszich czetińców. Drobnotë jidze nalezc na starnie köscersczi biblioteczi www.koscierzyna.naszabiblioteka.com. Je tam m.jin. regulamin Tórgów, zgłoszeniowe kôrtë dlô wëdôwców, karta dojazdu na plac rozegracji (rënk w Kóscérznie) i konkursowe regle. Rôczimë wszëtczich lubótników kaszëbsczi i pómórsczi lëteraturë. RED. m SŁAWÔSZËNO. WIECZÓR Z MÉSTRA JANA Patrona 2019 roku je Jan Trepczik - poeta, muzyk, kaszëbsczi dzejórz i szkolny. Jegó pamiac utczëlë nóleż-nicë Kaszëbskó-Pómórsczégó Zrzeszenió w Krokówie, órganizëjącë 12 maja w Dodomie Kulturę w Sławôszënie Ödj. P. Ôkön w öbrëmienim Kaszëbsczégó Dnia pótkanié z recyto-wóną i spiéwóną poezją Méstra Jana. Wiérztë przedsta-wilë krokówsczi zrzeszeńce: Jadwiga Kirszling, Marianna Stin, Teréza Fikus-Mach i Łukósz Krefta. Częstą dlô dëcha i uszów béł koncert Śpiewnego Towarzëstwa m. Jana Trepczika z Wejrowa. Westrzód wiele spiéwónëch piesniów ósoblëwé pórëszenié zbu-dzëła „Kaszëbskô Królewó" wëkónónô dwa razy - na ótemkniacé i zakuńczenić pótkanió. Gôsca zéndzeniô béł wnuk Méstra Jana Radostów Kamińsczi. Öpówiedzół ón ó żëcym i dzejanim patrona roku, pökazëjącë równoczasno multimediową prezentacja i kôrbiącë ö wëstôwku namienionym Trepczikówi. Jesmë buszny, jakno nôleżnicë Zrzeszenió, że pósobny róz më móglë mieszkańcom najich strón pókazac pósta-cja wóżną dló najégó regionu. BOŻENA HARTIN-LESZCZEŃSKÓ 62 / POMERANIA / CZERWIEC 2019 KLËKA • WEJROWÔ. ŻDAJĄ NA KANDIDATÓW DO LËTERACCZI NÔDGRODË Muzeum Kaszëbskö-Pömörsczi Pis-mieniznë i Muzyczi we Wejrowie przë-jimô zgłoszenia kandidatów do Ka-szëbsczi Lëteracczi Nôdgrodë za 2018 rok. Wespół z udokaznienim je musz przesłać taczé zgłoszenie na adres MKPPiM (szas. Zómkôwô 2a, 84-200 Wejrowó) do dnia 8 séwnika 2019 r. Organizatora nôdgrodë je prawie wejrowsczé Muzeum, a ji partnera i fundatora - Samorząd Pömörsczégö Województwa. Je öna wracziwónô ób- czas uroczësti gałë, wespół z Pomorską Lëteracką Nôdgrodą „Wiater öd morza", za nadzwëköwé lëteracczé do-bëca w kaszëbsczim jazëku, w tim téż za tłómaczënczi, abö za całosc kaszëb-sköjazëkôwégö utwórstwa. Pierszim ji laureata östôł łoni poeta, prozajik, tłómócz i publicysta Stanisłów Janka. Wicy infórmacjów ó Kaszëbsczi Lëteracczi Nôdgrodze na starnie: www.muzeum.wejherowo.pl/d / aktu-alnosci/komunikaty/kaszubska-na-groda-literacka-za-2018-r/?cat=10. RED. Łonsczégö roku Kaszëbską Lëteracką Nôdgroda dostôł S. Janka. Ödj. dm Stypendium mKASZËBË. Ô ZABËTKACH DLÔ DZECY Pôwstôwają nowé ôpôwiôdania dłô dzecy i mfodzëznë w kaszëb-sczim jazëku. Całi cykel mô nazwa: „Öpôwiém Cë ö jednym zabëtku". Autorką je Aleksandra Majkówskô. Pierszé tekstë jidze ju nalezc na starnie www.farwnyswiat.pl. Są tam téż jich nagrania, a do te krótczé filmë (pô polsku), ödjimczi i öpisënczi wëbrónëch kaszëbsczich zabëtków. W ôbrëmienim cyklu mdą ôpi-sóné m.jin.: köscół pw. sw. Józefa w Salinie, groböwô piata Caspara Uberfelta z Czelna, ôbrôz Hermana Hana „Swiatô Trójca", jaczi je ■i BËT0WÖ. PAMIACË PRZODKÓW 99 lat slôdë pôraset bëtowsczich Kaszëbów szło z Ugoszczę, żebë pökôzac niemiecczim władzom w Beto wie, że nijak nie chcą dali mieszkać w Rzesze, le w odrodzony prawie Polsce. Chcelë zmianë pôwöjnowëch ugôdënków, jaczé óstôwiałë Bëtow-ską Zemia w Niemcach. Na wdôr negö wëdarzeniô 20 maja 800 lëdzy, nôwiacy młodëch, rë-gnało na bëtowsczé iilëce. Zaczalë pód zómka, a tej doszlë do Przed-szkölô nr 1, jaczé je w budinku, gdze w 1920 r. mieszkôł niemiecczi landrat (starosta). Tam karno mło-dzëznë ze Szlachecczégó Brzézna Ödj. K. Rolbiecczi dało krótëchny przedstôwk ö tim, jak Kaszëbi, nierôd z uradzeniów wer-salsczégó traktatu, udbelë maszerować na Bëtowó. Pó tim wszëtcë szlë na zómk, gdze örkestra z Zôpceniô zagra gôrzc patrioticznëch piesniów a karno przedszkölôków pókôzało pôra kaszëbsczich tuńców. Latos - jistno jak łoni - organizatora Marszu na Bëtowö bëło Zôpadnokaszëbsczé Muzeum. W przińdnym, czej ba-dze równô 100. roczëzna, weznie sa za to miasto i starostwo. Rëgniemë z Ugoszczę + zapówiedzôł burméster Bëtowa Riszôrd Sylka. G.P. Spiący ricérz z Czelna - heroja jednégö z öpöwiôdaniów. Ödj. dm w Czersku, abö stalle w kartësczi kölegiace. Projekt namieniony zabëtkóm je sczerowóny przédno do dzecy i młodzëznë. Jego céla je promócjô kaszëbiznë (materiałë mógą bëc pömöcą do wëzwëskaniô öbczas uczbów kaszëbsczégö jazëka) i za-chacywanié czetińców do póznôwa-niô kuńsztu. „Öpôwiém Cë ö jednym zabëtku" je realizowóny w óbrëmienim Sti-pendium Minystra Kulturë i Nôrod-ny Spôdköwiznë. RED. CZERWIŃC2019 / POMERANIA / 63 mmmm klëka Wm CHÔNICE. FINAŁ ÔDJIMKÔWÉGÔ KONKURSU Ôdj. Paulëna Kaminskô Czwiôrti rôz Technikum nr 3 miona Bohaterów Szarżë pöd Krojantama w Chónicach zorganizowało ódjim-köwi konkurs pt. „Kaszëbë sztóta za-trzimóne'. W latosym konkursu wzało udzél 24 uczniów z sztërzech wëżigim-nazjalnëch szkółów. Konkurs miôł sztëre kategorie: kultura (przeszło 5 ódjimków), roda (przeszło 15 ód-jimków), codniowé żëcé (przeszedł 1 ödjimk), portret (przëszłë 3 ódjim-czi). Uroczësté pódrechöwanié konkursu i wracziwanié nôdgrodów bëło 12 łżëkwiata w Centrum Sztuki Collegium Ars (pódzemia gimnazjalnego kóscoła) w Chönicach. Öbczas finału kaszëbską piosenka pt. „Darga" zaśpiewała Zofiô Muchówskó, finalistka Kaszëbsczégö Idola. Hónorowima patronama konkursu bëlë: chónicczi starosta Mark Szcze-pańsczi a téż przédniczka KPZ w Chó-nicach Janina Kösedowskô. Medialno patronowôł konkursowi miesacznik „Pomerania". Konkursu bë nie bëło bez wspómóżczi sponsorów i partnerów, chtërnyma latoś bëlë: proboszcz bazyliczi pw. Scacó sw. Jana Chrzcë-cela w Chónicach ks. Jack Dawidow-sczi, Chónicczé Centrum Kulturę, Kaszëbskó-Pómörsczé Zrzeszenie Part w Chónicach, Promocjo Chónicczégó Regionu, Zakładë Stołowi Pórcelanë Lubiana S.A. w Łubianie a téż Prëcz-köwscë Akademio Kaszëbskô. Wszëtczé ôdjimczi ôbtaksowiwała kömisjô, w chtërny bëlë: Tomôsz Keller, Ana Zajkówskô, Môrcën Piekar-sczi i Kazmiérz Rolbiecczi. Rezultatë konkursu • KULTURA: I môl - Pioter Kra-jewsczi (Technikum nr 3 w Chónicach), II môl - Marta Kroplewskô (Technikum nr 3 w Chónicach), III mól - Łukósz Górny (ILO m. H. Derdowsczégö w Kartuzach), wëa-partnienié - Katarzëna Niemczik (Technikum nr 3 w Chónicach). • CODNIOWÉ ŻËCÉ: I mól -Mikółôj Ridiger (Kaszëbsczé LO w Brusach). • PORTRET: I mól - Agata Lipsko (Technikum nr 3 w Chónicach), II mól - Dómnika Kiżewskó (Technikum nr 3 w Chónicach), III mól - Wérónika Plichta (I LO m. H. Derdowsczégó w Kartuzach). • RODA: I mól - Julio Wirkus (Technikum nr 3 w Chónicach), II mól - Alicjo Czarnowskó (Technikum nr 3 w Chónicach), III mól - Justina Jankówskó (Kaszëbsczé LO w Brusach), wëapartnienia - Paulëna Kaminskó (Technikum nr 3 w Chónicach) i Mateusz Taube (Zespół Wëżigimnazjalnëch Szkółów w Beto wie). KG ■i KÖSCÉRZNA. DWIE DEKADË MARUNY POEZJE W maju 2000 r. parafio Swiati Trójce w Kôscérznie i kóscersczi part Kaszëbskö-Pómórsczégó Zrzeszenió zörganizowałë pierszą edicja Konkursu Marijny Poezje, jaczégô céla bëła pópularizacjó marijnëch sanktuariów na Kaszëbach i Pómórzim. Od tego czasu konkurs rokrocznie ódbiwó sa w dwuch kategoriach: recytacji i pôeticczégô utwórstwa, tak w pólsczim, jak i w kaszëbsczim jazëku. Udbódówóczką i kóórdinatorką 20 edicjów je Mario Mach - szkolno, animatorka kaszëbsczi kulturę, samórządowó i spôlëznowô dzejorka. W latach 2000-2015 patronowół konkursowi ks. Marión Szczepińsczi, a ód 2016 r. nowi proboszcz i kustosz dwuch kóscersczich sanktuariów ks. Antón Bączkówsczi. Öd zôczątku póeticczé dokazë taksowało juri, w jaczim bëlë: ks. prof. Jan Walkusz, Jerzi Stachursczi i Stanisłów Janka. Brzód konkursu ukózół sa w sztërzech antologiach: Gdy Maryja otwiera drzwi (2004), Matka bólu i miłości (2009), Tyś Kaszub Królową (2014), Pomorska Pani (2019). W tim slédnym ks. Walkusz tak napisół ó wiérztach, jaczé są sélóné na konkurs: Godne szczególnej uwagi są w niniejszym zbiorze te utwory, które maję charakter poetyckiej modlitwy. Ujmująca szczerość, otwartość i bezpośredniość, z jaką autorzy zwracają się do Matki Bożej, przyjmuje tutaj znamiona naszej codziennej mowy, najzwyklejszej relacji między matką a dzieckiem. Jest to przede wszystkim modlitwa (mowa) prośby o wstawiennictwo Bożej Rodzicielki, o łaski i zaradzenie wielkim i większym potrzebom, które w danej chwili wydają się najistotniejsze... Latoś konkurs ódbéł sa 11 maja. Pierszé place w swójich kategoriach mielë: Nikóla Pësznik [pól. Pysz-nik] (spódleczné szkółë, poezjo), Aleksandra Czapiewskó (młodzëzna do 19 lat, póezjó), Izabela Brandt (dozdrzeniałi, póezjó), Iga Brzezyń-skó (przedszkola, recytacjo), Michół Łëczkó (kl. I-III, recytacjo), Urszula Klasa (kl. IV-VI, recytacjo), Wiktorio Daleka (kl. VII-VIII i gimn., recytacjo). Bëło téż czile specjal-nëch nódgrodów przëznónëch przez Maria Mach, Halina Uchman, Bur-méstra Miasta Kóscérznë, ks. Mariana Szczepińsczegó, ks. Antona Bączkówsczégó i Przédnika Partu Kaszëbskô-Pómörsczégö Zrzeszenió w Kóscérznie. WËJIMCZI Z TEKSTU JANA WISZNIEWSCZÉGÖ [PÓL. WIŚNIEWSKI], 64 / POMERANIA / CZERWIEC 2019 m NA KOLE PRZEZ USTKA I SŁËPSKÔ Nowé köłowé stegnë pöwstóną w Ustce i Słëpsku. W Ustce Stegna badze miała 4,7 km raza z póstojowim môla dlô köłowników, a w Słëpsku (w czerënku kómunikacjowé-gô wazła kôl banowiszcza) - kąsk mni jak 3,8 km. Tedë długösc nowëch turisticznëch szlachów to wespół 8,5 km. Ne dwie nowé köłowé stegnë pówstóną w molach ô ösoblëwëch nôtërnëch wôrtnotach i badą dzélama mi-dzënôrodny kołowi drodżi R-10 na terenie öbëdwuch gardów. Co wôżné, jakösc wiéchrzëznë i oznakowanie turu mô zjiscëwac midzënôrodné standardë EuroVelo. Zakunczenié realizacji tegó projektu ostało zaplanowóné na gödnik 2020 roku. Wôrtnota inwesticji to 6,9 min zł, z czegô unijné dofinancowanié - 3,3 min zł. Kołowo inwesticjô w Ustce i Słëpsku reałizowónô przez samorząd pömörsczégó województwa to dzél projektu „Pomorskie trasy rowerowe o znaczeniu międzynarodowym R-10 i Wiślana Trasa Rowerowa R-9". W jego ôbrëmienim pöwstóną kółowé stegnë wedle mörza, öd Ustczi przez Łeba, Wiôlgą Wies, Trzëgard i Morską Krë-nica, jaż do wschódny grańce województwa (R-10), a téż przez Zélawë, Tczew, Gniew i Kwidzyn jaż do pôłniowi grańce województwa (R-9). Raza pówstónie przez 660 km kôłowëch stegnów. UROCZËSTÉ ÖDKRËCÉ ZABËTKÔWÉGÔ WÔŁTÔRZA W CENTRUM SW. JANA WE GDUŃSKU Skuńczeła sa renowacjo widzałégö kamianégó wôłtôrza w köscele sw. Jana. Uroczësté ódkrëcé zabëtku ódbëło sa 5 maja. Wôłtôrz pöwstôł w warköwni Abrahama van den Blocke w latach 1599-1612 i béł unôwióny w latach 1673, 1712, 1737 i 1823. Z pözdrzatku na swöja wiôlgösc ni mógł bëc wëwiozłi óbczas II światowi wöjnë i óstół w kóscele. Nimó chroniący óbudowë zrobiony w 1943 r. zabëtk óstôł möcno znikwiony óbczas wójnë na skutk zniszczeniô pósowë i ógnia. Stojizna wółtórza bëła coróz lëchszô óbczas cziledzesąt lat pó wojnie, czedë kóscół béł zamkłi. Pierszé kónserwatorsczé proce bëłë w latach 1995--1997. Na jich skutk ostała umocniono konstrukcjo wółtórza, udostelë póroznëkóné donąd elementë i do- prowadzëlë do jich scawnienió z brëłą zabëtku. Bëłë téż zrobione rzezbiarsczé rekonstrukcje w molach, jaczé tegó brëkówałë, chtërne zgodno z konserwatorską praktiką óstałë namerkóné apartną farwą. Öbczas drëdżégó dzélu konserwacje, jaczi zaczął sa w maju 2018 r., wółtórz béł öczëszczony, podklejone óstałë lózé elementë, zabezpieczone partë óriginalnëch malarsczich wiórztów i złoceniów. Bëłë téż zrobione labóratorijné badérowania uchówónëch pigmentów, a pójedinczné dzélëczi wółtórza óstałë scawnioné z pöz-drzatku na jich farwnota. Dzaka móżlëwóce przistapu do nowëch archiwalnëch materiałów ostało rozsądzone wrócenie do malarsczégó óbstrojenió wółtórza z XVII wieku. Renowacjo wółtórza ödbëła sa w óbrëmienim wielelat-négó projektu rewalorizacji i adaptacji kóscoła sw. Jana na Centrum sw. Jana, dofinancowónégó z unijnëch strzod-ków w óbrëmienim RPO WP na lata 2014-2020. POMERANIA 65 400 TËS. ZŁ DLA MIESZKAŃCÓW WSË W öbrëmienim projektu pn. Aktywne Sołectwo Pomorskie samorząd pömörsczégö województwa mô namie-nioné wnet 400 tës. zł na projektë w szôłtëstwach. Dzaka nima mieszkańce wsë udostóną nowé môle pótkaniów, böjiszcza, dreptôczi i oświetlenie. Dogôdënczi z przed-stôwcama 40 pômörsczich gmin pôdpiselë 21 maja marszôłkôwie Mieczësłôw Struk i Józef Sarnowsczi. Dëtczi badą wëdóné na projektë, jaczé mdą miałë cësk na integracja mieszkańców, poprawią rówizna jich żëcô, a równoczasno pózytiwno zmienią krôjmalënk wsë. W Glinczu (gm. Żukowo) rewitalizowóné badze bójiszcze do sécowi i koszowi balë, w Sztofrowi Hëce (gm. Nowô Karczma) pówstónie czësto nowô rekreacjo-wó óbćńda dlô mieszkańców, w Tëszkach (gm. Lëpusz) mdze zbudowóny mól pótkaniów i wëkustrzony jigrowi plac. Nowé wistówczi (pol. altany i wiaty) dló mieszkańców pówstóną téż w môlëznach: Niedarzëno (gm. Börzëtëchóm), Karzniczka (gm. Damnica), Czórnylas (gm. Skórcz), Gisiel (gm. Stóri Dzerzgóń) i Słówczi (gm. Somonino). W Miłocëcach (gm. Miastko) óstónie prze-biidowóny dreptók, a w Rzécznicë (gm. Rzécznica) nad jęzora Szczëtno nowi wëzdrzatk mdze miół rekreacjowi plac. Latoś do urzadu trafiło 59 wniosków ó dofinancowa-nié. Specjalno komisjo, jako taksowała projektë, wspiar-ła 40 gminów. Kóżdó mógła wnioskować ó maksymalną sëma 10 tës. zł. BANOWISZCZE W KÔSCÉRZNIE JEDNYM Z NÔBARŻIZADBÓNËCH ZABËTKÓW W POLSCE Dobiwcą konkursu „Zabytek Zadbany 2019" w kategorii Adaptacjo zabëtkôwëch obiektów ostało köscersczé banowiszcze. Öbsadzëcele delë ta nódgroda „za wzorową adaptację i rewitalizację, pozwalającą na utrwalenie i wyeksponowanie oryginalnych elementów architektonicznych zabytku, zachowanie pierwotnego sposobu użytkowania dworca i dostosowanie go do nowych funkcji". Nódgroda je nôwôżniészim wëprzédnie-nim wracziwónym za bëlné zasłëdżi dló konserwacje zabët-ków w Polsce. „Zabytek Zadbany" je to rokroczny konkurs, jaczi ógło-sziwó Minysterstwó Kulturę i Nôrodny Spôdkówiznë. Dozér nad nim mó Öglowi Konserwator Zabëtków, a konkursową procedura prowadzy Nórodny Institut Spôdkôwiznë. Céla konkursu je promocjo ópieczi nad zabëtkama, w tim roz-kóscérzanié nôlepszich modłów uchówanió i zagospódarze-nió zabëtkówëch obiektów. Öbsadzëcelë taksëją m.jin. przënô-leżné użëtkówanié zabëtku, w tim organizowanie wëstôwków i koncertów abó jinëch kulturalnëch wëdarzeniów. Kóscersczi zabëtk je zestawiony z biidinku banowiszcza z daka nad perona a téż z magazynu, wszëtczé one bëłë zbudo-wóné w latach 1890-1912. Przesztôłconé i nieużëtkówóné óbiektë w latach 2017-2018 östałë wëremóntowóné, öbczas jich ódnawianió bëłë kónserwówóné drobnotë architekturë i wëózdobieniô. Zgódno ze swójim namienienim banowiszcze je wëzwëskiwóné jakno mól óbsłëdżi rézëjącëch. W jegö wëre-móntowónym bënë je téż biórowô-wëstôwkówi rum. Öbr. S. Lewandowsczi, tłóm. DM ZÔCZĄTK CZĄDU NA CZÔŁNOWANIÉ NA RZÉCE PIÔSZNICA. NA ÔDJIMKU NADMÔRZÉ W DABEKACH I ^ || IWPŁIW RZÉCZI DO BÔŁTU. ÔDJ. S. LEWANDOWSCZI sëchim paka uszłé CZEDËS A DZYSÔ Czedës, tak mie sa mekcy, wszëtkö bëło lepszé. Lëft swiéższi. Trôwa barżi zelonô. Lëdze dlô se żëczlëwszi. Sąsôd drëszniészi. Mlékö bielszé. Wöda czëstszô. Sznaps promilniészi. Białczi snóżniészé, a chłopi - dzérsczészi. Kurë sa lepi niosłë. Gulôcze dłëżi gulgötałë na jednym dechu. Kaczczi zybötałë sa barżi na böczi. Bucze chrochtałë öd serca a miałë wiacy miasa. Ludkowie trzimelë w mieszkach wicy dëtków. Wiatrë wiałë möcni. Lżi sa öddichało. Słuń-ce stojało wëżi. Kam précz szmërgniati dorazu stôwôł sa wadżelnym kama. Cygaretë bëłë zdrowsze. Szoköladë a bómczi - słodsze a kaloriczniészé. Mörze lepi chwarszczëło. Piôsk béł skrzëplëwszi. Köleczkö - ökraglészé. Sztërëkant - sztërëkantnié-szi. Szło kupie lepszé a tańsze towôrë. Słowa wicy znaczëłë. Muzyczi dało sa słëchac, a na-wetka ja nócëc a do ni tańcowac. Piécczi grzałë cepli a mróz béł znobnié-szi. W szkołach nie bëło tak jimrotno, a w robóce - zgniło. Radio nadôwało dłëżi jak 24 gödzënë na doba, a internét béł dzélëskö chutczészi. Wiérny wrzucelë papierni do czipk. Mëdło lepi mëło. Grzesznice sa mödlëlë görlëwi. Szpece öd manieniô wmödliwelë skuteczni. Prasowi rzecznicë rozmielë głôdkni zmëdliwac. Tobaka bëła zażiwniészô, a piwko - wgłówkawlézniészé. Dzysô to nie je wczora. Colemało je görzi. Lëft krodzy zesmiardwönieniô. Trôwa je zelonó, ale psëska niemöżebno w miastach na nia robią, jaż do zbrunieniô i zeżôłceniô. Lëdzëska jedno drëdżému wilka, barana, a slépcëje, a sa blészczi. Sąsôdze w chëczëskach w trón zamknionëch leno tedë öt-mikają, czej brifka abó jima pizza zahalają. W krowim mléku je tëli chemie, że może miesądz stojec pö wëdojenirm i bödôj swiécy w cemnoscë. Wöda mają różnyma szëjsoma tak „ubókadnioné", że zdrowi je pic ju mlékö... Sznaps je corôz słabszi i niechtër-ny go jakno lemoniada żłapią. Białczi nie są taczé piakné, bö sznaps je górszi, a chłopi są słabszi, bo białczi są möcniészé. Kurë są ju wëniosłé, bö muszi jima europejsczé szlagrë z Eurowizje puszczac, czej sedzą na jajach. Kaczczi są baro wôżné, bö są wësok zaszłé. Bucze są swiniama leno w brukselsczi buchce. W mieszkach je mało dëtków, bö wszëtkö je musz w banku trzëmac, na könce. Wiatrë są wia-terkama, chöcô tej-sej jaczi amerikańsczi kracëszk sa na pölsczé përdëgónë zapuscy. Öddëchac ni ma czim, bö corôz mni jesmë wolny na swójim. Słuńce je zeszłe w dół, bo je cygnie do zôpadu, jaż zańdze. Kam précz cësniati trôfiô do zagrarkznégö robotnika zeza wschódny grańce, co je w Polsce murórza abö malórza. Cygaretë szkodzą ód samégö czëtaniô o tim, co minyster zdrowió prawi. Te same szoköladë a bómczi nie szmakają jak czedës. Morze szëmi wcyg ta sama polską śpiewa: nasza flota, choć nieduża... Piôsk skrzepi: badze lepi, badze lepi. Kółeczko to je colemało tëli, co trzekańt. Sztërëkant zgrô-wô do piackańta, tec je wiedzec, że w grëpie wie-selni. Wicyjak połowa pri-zu towôrów to są pódat-czi. Słowa, skażone kóm-putrowim skrócywanim -znaczą coróz mni. Dzys dnia sa nie tańceje do muzyczi, bo jedurné, co może przë tim robie - to deptanie strzédno kwaśny kapustę abó zumböwé slôdkówanié. Ö spiéwanim ni ma mówë, bó bez mikrofóna dzewiacdzesąt procent spiéwającëch nie je czëc a rozmióc. Temu, że ostro jidze globalne öceplenié, piécczi są na dżewałt rozbiéróné. Je wicy a wicy krémów dô smarowaniô pö całim óbczas słuńcowegó kąpaniô. W szkole sa nie uczi, le sztrejkuje. W robóce - czekó na dłudżé wikeńde. Gazétë wëpiérô telewizjo, radio - internet, a tego diôchła za boga nie jidze wënëkac. Wierny w kóscele barżi öpasëją, cobë jich chto, bróń Boże, nie zaszedł ód tëłu czë na klëcząco. Do tego w taczi Francëji mogą sa żiwca upiec, bó tako kol nich tero je móda na pödpôliwanié różnëch nostra-damów. Mëdło ju zbrzëdło, bó są płinë do kąpiele, a w mól raczników - dmuchawę - w kóżdą dzura prawie. Z cnotlëwëch sa śmieją, a grzeszników -chwólą. Nierozëmnému człowiekowi wtromólą wszëtkó, co le chcą: ód szwajcarsczich franków, przez jakąms szotora, po na pół zgniłe jabkó. Leno tobaka cë, białko czë chłopie - równo nozdrë szto-pie... 1 TÓMKFÓPKA Czedës, tak mie sa mekcy, wszëtkö bëło lepszé. Lëft swiéższi. (...) Dzysô to nie je wczora. Colemało je görzi. Lëft krodzy zesmiardwönieniô. CZERWIŃC 2019 / POMERANIA / 67 z butna HÓ, HÓ, HÓ, KRÔSNIATA SĄ TU! - Krósniata przëszłë nazôd do najégö zataconégö na zbërku świata Pëlcköwa! - brifka nie wezdrzôł na szczestlëwégö. - Krósniata? Gôdôsz ö nëch môłëch ludkach, co przódë lat lëdze jich pözéwelë krôsniôkama abö drobnyma? - Jo - odrzekł nen a cażkö sôdł w möjim ulubionym zeslu. Wëcygnąn róg z tobaką, zażił, a zamôłkł. Ö krôsniatach jem wiele czuł a wiele czëtôł. Môłé, czerwiono óblokłé, żëjącé w mëszich dzurach, pöd jabłonką, bzowim krza, na kölmörsczich dunach, w stani. Dobrim lëdzóm bëłë _ żëczlëwé, lëchim -złoslëwé. Czasa pöd-mieniwałë swöje brzëd-czé dzecë na ne snôżé - lëdzczé. Bôjczi ze stôri chëczil - Rzeczë mie co wicy - naszpëcowôł jem uszë, mającë dosc negö nô-piartégö môłczeniô. - Prôwda gôdaja - drëch podniósł dwa pôlce do nieba - przësygaja na buksë möjégö starka! Lëdze są szczestlëwi, kö gôdają, że jesz tak dobrze w Pëlcköwie nie bëłojakterô. Dëtczi, dëtczi... - Co dëtczi? - Dëtczi krósniata lëdzóm noszą. Darmôk! - Pleszczesz, doch krósniata nick darmôk nie dadzą. Nóprzód muszi jima co dac abö pömöc. - Jô to wiém, të to wiész, le lëdze wierzą leno w to, co widzą. A widzą dëtczi, jaczé jima krósniata co miesąc noszą. - A wiedzą chóc ti naju ludkowie, skądkaż one te dët-czi mają? - zasmiôł jem sa całą gabą. - Të sa smiejesz, a mie je do płakaniô. Mëslisz të, że jô lëdzóm nie dolmacził... Kó pötkôłjem Fraca Ödkroja, a nen mie sa chwôli, jakuż ön je terôzka bögati. Jô sa jegö pitaja, cëż sa stało, a nen mie gôdô, ze pomógł jed- Chcôł jem Fracowi rzec, jak to pö prôwdze z nyma dëtkama ôd krôsniôków je, le ön riknąn: „Biôj mie, jô nie chcą wiedzec, jô chcą miec!" (...) nému krôsniôköwi na wiwczasë do Bruksele wëjachac. A Iżészi robötë ön w żëcym ni miôł - sztrichnąn le na kôrce krziżik a fardich. Zó to nen krôsniôk dôwô mu co miesąc grëpa złocyszków, tak tej on móże na robota na-mknąc ë doma so spokojno sedzec. - Frac do robötë nigdë nie béł - przëbôcził jem sa negö chłopa. - Béł, nie béł, ale cos robie muszół, żebë no karno swójich dzecuszków wëkôrmic. A tero on sedzy jak wiôldżi pón, bo mu krósniata no sedzenié spönsorëją. - Chcôł jem Fracowi rzec, jak to po prôwdze z nyma dëtkama öd kró-sniôków je, le on riknąn: „Biôj mie, jć> nie chcą wiedzec, jć> chcą miec!", a szedł w króm, kó nie wëpic zdrowiégö negó krósniaca, to béłbë wiôldżi grzéch. Na kuńc ti öpöwiescë brifka wzdichnąn a rzekł: - Wierzisz të mie? Jô, chcące bëc gwës, wząn wëcygnąn miészk a zacząn rechówac dëtczi. - Ala diôblëszcze! - zaklnąn jem na czim świat stoji. - Mosz prówda, ne czerwioné krósniata są tu, kó mie wicy jak połowa dëtków zdżina! Musza zastawie na nie jaką łapica! - Dójże póku z łapicą, wszëtkó do nicz. Ne drobne mają tak wiólgą móc, że upilowac swojego nie mdzesz w sztadze. Chcesz bëc bógati, mdzë dobri dló kró-snióków - czej przińdze nó to czas, sztrichnij jednemu krziżik, a on cë dô, ón cë dó... Ön cë dô! Ha, ha, ha... -brifka smiół sa, jakbë smiészka miôł półkłé, a łizë lejcałë mu z öczów tak wióldżé, jak kurzé jaje. Pëlckówiôcë! Trzimta móckó miészczi, kö krósniata są tu! Hó, hó, hó... RÓMK DRZÉŻDŻÓNK pomerania.kaszuby 68 / POMERANIA /CZERWIEC 2019 Program Odpustu Kaszubskiego: Jo podnoszą môji ôczë w strona górów, Skądka przińdze dlô mie pomoc? Moja pomoc przińdze od Pana, chtëren stwórził niebo i zemia. (Ps 121,1) Franciszkanie ze Świętej Góry Polanowskiej i Komitet Organizacyjny zapraszają na 15 CZERWCA 2019 11:00 11:30 12:00 Zbiórka przy figurze św. Ottona w Polanowie, przemarsz na Świętą Górę Polanowską Msza św. odpustowa z liturgią słowa w języku kaszubskim Posiłek Poleca Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie \4& ZRZESZENIE KASZUBSK0-P0M0RSKIE KASZËBSKÖ-PÖMÔRSCZÉ ZRZESZENIE u W czasie 2 tygodni kursanci poznają lub doszlifują język kaszubski pod okiem profesjonalnej i sprawdzonej kadry nauczycielskiej. Oprócz świetnie przygotowanego lektoratu uczestników kursu czeka bogaty program wycieczek i warsztatów. Przewidujemy również wykłady osób zaangażowanych w rozwój wspótczesnej kultury Kaszub i Pomorza oraz spotkania z bardzo ciekawymi ludźmi. Program atrakcji zawiera m.in. spływ kajakowy Zbrzycą połączony z poznawaniem twórczości literackiej Stanisława Peśtki (pseud. Jan Zbrzyca), uczestnictwo w XXI Zjeździe Kaszubów w Chojnicach czy też zwiedzanie Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku. Udział w naszym przedsięwzięciu to okazja do spędzenia interesującego urlopu, podczas którego można połączyć naukę z zabawą CENA: 1000 ZŁ MIEJSCE KURSU: WIEŻYCA - SZYMBARK TERMIN: 1 -13 LIPCA 2019 PROGRAM OBEJMUJE: -120 GODZIN KURSU (TEORETYCZNEGO I WARSZTATOWEGO) - WYŻYWIENIE - NOCLEG - WYJAZDY STUDYJNE (WRAZ Z AUTOKAREM I BILETAMI WSTĘPU) Projekt zośtat zrealizowany dzięki dotacji Miniśtra Spraw Wewnętrznych i Administracji > Ministerstwo '40 Spraw Wewnętrznych i Administracji www.kaszubi.pl facebook.com/kaszubi V •