ROK JANA TREPCZYKA www.miesiecznikpomerania.pl MIESIĘCZNIK SPOŁECZNO-KULTURALNY ROK ZAŁOŻENIA 1963 OKSYWIE - PRZYSTAŃ RYBACKA I BULWAR Bulwar Oksywski to obiekt techniczny o długości 1,7 km w postaci żelbetowego muru oporowego o wysokości 80 cm i kamiennego narzutu od strony wody zabezpieczającego brzeg morski przed falowaniem. Inwestycję zrealizowano w 2015 r. W czerwcu 2017 r. rozpoczęto rozbudowę znajdującej się tam przystani rybackiej. Dzięki temu rybacy z Oksywia doczekali się komfortowych warunków pracy. Wybudowano m.in. pochylnię oraz zamontowano elektryczne urządzenia do wodowania i wyciągania łodzi na ląd. —«.—( W NUMERZE: SKRË ÔRMUZDOWÉ 2018 3 Biôtka ö prestiż kaszëbiznë Z prof. Duszana Pażdżersczim gôdôł Dark Majköwsczi 6 Krëjamny świat Mamelsczégö Karolëna Serköwskô 10 XXXIV Kaszubski Spływ Kajakowy Śladami Remusa Komitet Organizacyjny 12 Dla miłośników historii nurkowania Z Kariną Kowalską z Muzeum Nurkowania w Warszawie rozmawiał Marek Adamkowicz 14 Końskie sprawy. Przyjaciół się nie sprzedaje Maya Gielniak 18 Czekamy na nowych Ambasadorów Kociewia Bogdan Wiśniewski 19 Upamiętnienie wiernego syna Kościoła na Górze Polanowskiej Antoni Szreder 20 Cygara i cygarillosy... wejherowska fabryka Pokory Piotr Schmandt 26 Bliżej morza. 600 tysięcy mil morskich żaglowca Dar Młodzieży Sławomir Lewandowski 28 Gawędy o ludziach i książkach. Człowiek jest zwierzęciem rozumnym? Stanisław Salmonowicz 30 Tacewnô pózwa „Kaszub", to je Zbigórz Talewsczi w papiorach SB (dzél 3) Słôwk Förmella 33 Listy 34 Gdańsk mniej znany. Rockandrollowy spacer Marta Szagżdowicz NAJÔ UCZBA. Edukacyjny dodôwk nr 5 (127) 35 Moje serce bije po kaszubsku Z ks. prof. Henrykiem Skorowskim rozmawiał Stanisław Jankę 39 Pucëja nen złoti klucz Ô Wołodii Drożdże ôpôwiôdô Łukôsz Zołtköwsczi 42 Z Kociewia. Najlepiej Kociewie czuje się w Zblewie Maria Pająkowska-Kensik 43 Nôdzeje kaszëbiznë. W Dolmierzu kaszëbsczi mô sa dosc dobrze Z Patricją Andrisköwską gôdôi Dark Majköwsczi 44 Niosła körunë na kórunacji Swôrzewsczi Matinczi Z Władisławą Magulską (öd Rekôwsczich) gôdôł Eugeniusz Prëczköwsczi 46 Nordowé pôwiôstczi. Sklopôcali szëper Mateusz Bullmann 48 Matczi serce. Kaszëbsczé Stabat Mater Tomôsz Fópka 50 Zachë ze stôri szafë. Djabeł a Derda Winonska rd 51 Spiéwta Panu kaszëbską piesnia DM 52 Z południa. Sięganie do przeszłości Kazimierz Ostrowski 53 Z pôłnia. Zażeranie do uszłotë Kadzmiérz Ôstrowsczi, tłóm. Ana Hébel 54 Lektury 58 Kara zaj achała do Pucka Éwa Nowickô, tłóm. Ewelina Stefańskó 59 Klëka 67 Sëchim paka uszłé. Kôl zaberwajczi. Jimë z pisënka Tómk Fópka 68 Z butna. Uczbë z Jignaca Rómk Drzéżdżónk Numer wydano dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji. Zrealizowano ze środków Województwa Pomorskiego. Dofinansowano ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, pochodzących z Funduszu Promocji Kultury. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji WOILWODZIWO POMORSKIE Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego> $ Od Redaktora Koszt prenumeraty rocznej krajowej z bezpłatną dostawą do domu: 55 zł. W przypadku prenumeraty zagranicznej: 150 zł. Podane ceny są cenami brutto i uwzględniają 5% VAT. Aby zamówić roczną prenumeratę, należy: • dokonać wpłaty na konto: PKO BP S.A. 28 1020 1811 0000 0302 0129 35 13, ZG ZKP, ul. Straganiarska 20-23, 80-837 Gdańsk, podając imię i nazwisko (lub nazwę jednostki zamawiającej) oraz dokładny adres • zamówić w Biurze ZG ZKP, tel. 58 300 06 83, 58 301 27 31, e-mail: prenumerata@kaszubi.pl Prenumerata realizowana przez RUCH S.A: zamówienia na prenumeratę (...) można składać bezpośrednio na stroniewww.prenumerata.ruch.com.pl. Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: prenumerata@ruch.com.pl lub kontaktując się z Infolinią Prenumeraty pod numerem: 22 693 70 00 - czynna w dni robocze w godzinach 7-17. Koszt połączenia wg taryfy operatora. Powrót w 1918 roku Rzeczypospolitej na mapę świata oznaczał również powrót Polski nad Bałtyk. Choć ostateczne granice ukształtowały się dopiero niespełna dwa łata później, po konferencji w Wersalu, i nie zaspokajały w pełni oczekiwań polskiej strony, to największą wartością był mimo wszystko nadany nam - bez żadnego znaczącego portu — skrawek morskiej granicy. Dostęp do Bałtyku, nawet w tak niewielkim zakresie, był oknem na świat, otwierał nowe możliwości i spełniał marzenie wielu pokoleń Polaków. Jak wspominał niemal 90 lat temu gen. Gustaw Orlicz-Dreszer: „Podczas stupięćdziesięcioletniej niewoli marzenia nawet o posiadaniu brzegu morskiego i własnej na niem siły zbrojnej, zabezpieczającej władanie, stały w rażącej sprzeczności z rzeczywistością nieszczęsną i beznadziejną '. Jednym z etapów odbudowy struktur państwa było powstanie floty wojennej i handlowej. Nie zapominano również o kształceniu kadry oficerskiej, stąd m.in. zakup żaglowca szkolnego Lwów, a w kolejnych latach Daru Pomorza. Dzisiaj przyszłych oficerów szkoli m.in. żaglowiec Dar Młodzieży, o którym piszemy w majowej „Pomeranii". Najsłynniejsza obecnie połska fregata pod koniec marca wróciła z rejsu dookoła świata, zorganizowanego w stulecie odzyskania niepodległości przez Polskę, sławiąc tym samym polską banderę i po raz kolejny spełniając marzenia minionych pokołeń naszych rodaków. Sławomir Lewandowski POMERANIA MIESIĘCZNIK SPOŁECZNO-KULTURALNY ADRES REDAKCJI 80-837 Gdańsk ul. Straganiarska 20-23 tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31 e-mail: red.pomerania@wp.pl REDAKTOR NACZELNY Sławomir Lewandowski ZESPÓŁ REDAKCYJNY Bogumiła Cirocka Dariusz Majkowski Krystyna Sulicka Aleksandra Dzięcielska-Jasnoch (Najó liczba) Ka Leszczyńska (redaktorka techniczna) KOLEGIUM REDAKCYJNE Piotr Dziekanowski (przewodniczący kolegium) Andrzej Busler Roman Drzeżdżon Aleksander Gosk Ewa Górska Stanisław Jankę Wiktor Pepliński Danuta Pioch Edmund Szczesiak Bogdan Wiśniewski TŁUMACZENIA NA JĘZYK KASZUBSKI Anna Hebel Dariusz Majkowski Ewelina Stefańska ZDJĘCIE NA OKŁADCE Sławomir Lewandowski WYDAWCA Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorsklego 80-837 Gdańsk, ul. Straganiarska 20-23 DRUK Bernardinum, ul. bpa Dominika 11, 83-130 Pelplin Nakład 1200 egz. Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i redagowania artykułów oraz zmiany tytułów. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń i reklam. BIÔTKA O PRESTIŻ KASZEBIZNE Z prof. Duszana Pażdżersczim, chtëren rozszérzô wiédzô ô kaszëbsczim jazëku w Pôlsce i w całi Europie, kôrbimë ö prestiżu kaszëbiznë, wielekulturowöscë na Bałkanach i szukanim Kaszë-bów na Kaszëbach. V* % Prof. Duszan Pażdżersczi ödbiérô Örmuzdową Skra z raków redaktora Sławomira Lewandowsczégö i przédnika Redakcjowégö Kolegium Piotra Dzekanowsczégô. ■ Jes Serba urodzonym w Boszni, jakô wnenczas bëła parta Jugosławie, a dzysô je samöstójnym państwa zwónym Bószniô i Hercegowina. W nym federacjowim kraju je téż serbsczi dzél, ale të z niegó nie pöchödzysz. Dlô kögös, chto nie je z Bałkanów, to sa zdôwô mało zrozmiałé... Pewno jo. Jem z miasta Zenica, jaczé je terô w bószniac-czim parce Boszni. Muszisz równak wiedzec, że w Boszni wszëtczé gardë bëłë baro wielekulturowé i dlô naju to nie je nick dzywnégö. Czasa sa gôdô, że Bósznia to takô skóra lamparta, bo tam kóżdó gmina wëzdrzi jinaczi z etnicznego pózdrzatku. Sensowne pödzelenié ti öbéhdë zdôwô sa wnet niemöżlëwé. Je tam długô tradicjô multikulturowöscë i roz-majité kulturę dosc dobrze sa ze sobą dogadiwałë. ■ Mómë równak w Boszni i na całëch Bałkanach téż wiele wojnów prawie na etnicznym spódlim... Wedle mie w wikszoscë bëłë öne skutka dzejaniô lëdzy z butna, chtërny realizowelë w żëcym wskôza: „dzelë i rządze", co doprowadzëło do wiele tragediów. ■ Baro chutkó z Zenicë jes przecygnął do nordowi Serbie, do Nowégó Sadu, w jaczim kiilturë bëłë wëmiészóné jistno jak w Boszni. Tam bëło tak samo jak w Zenicë. Dopierze dzysô móm swią-da, jaczi chto béł nôrodnoscë w môji klasę. A bëlë tam m.jin.: Wagrzë, Słowacë, Rusynowie, Żëdzë i jinszi. Serbio do dzysô je kraja, gdze rozmajitëch miészëznów je sköpicą. ■ A jak to wëzdrzi prawno? U naju niechtërny są dbë, że nôlepszé gwarancje praw miészëznów dówó Europejsko Unio, a Serbio doch nie je ji nóleżnika? Regulacje w ti sprawie sa we wszëtczich dôwnëch republikach Jugosławie, ale mëszla, że prawie w Serbie są one nôlepszé, dôwają miészëznóm nôwicy praw. A Uniô nie je niżódną gwarancją. Ko to je znónô sprawa, że w EU prawa miészëznów nie są uregulowóné. Wezmë na to Francja, gdze nawetka internetowi starnë z kunôszka fr ni möże twörzëc wjinymjazëku niż francësczi. Je tojiwer np. dlô tamecznëch Basków. W Niemcach do dzysó ni mô uregulowónëch praw deńskó miészëzna. ■ Tej chcemë pógadac ó Serbie. Jaczé tam mają prawa miészëznë? Może cos z tegó bë sa dało wëzwëskac na Kaszëbach? Przede wszëtczim jistnieje tam cos, co sa zwie Radzëzną Nôrodnëch Miészëznów (dlô kóżdi z czilenôsce jistnie-jącëch w Serbii nôrodnëch miészëznów). Ta radzëzna MÔJ2019 POMERANIA/3 ÖRMUZDOWÉ SKRË2018 lëdze wëbiérają w pöwszechnëch welacjach. To taczi mini-parlament. Mô w swójich kompetencjach przede wszëtczim sprawë zrzeszone z edukacją, z wëdôwiznama, z mediama. ■ W sprawie mediów są jaczés óglowópaństwówć prawa? Köżdé karno mô colemało swój mediowi paczét. Są w nim te-lewizjowé programë - jich lëczba zanôlégô öd lëczbë przed-stôwców miészëznë (dlôte Wagrowie mają tëch programów nôwicy), jistno je z radiowima programama. Jeżlë jidze ó gazétë, to w tim paczéce je dniownik abö tidzenik, kulturalny miesacznik, młodzëznowi i dzecny, czasa leno dzecny. ■ I na to wszëtkö są zagwësnioné dëtczi? Państwo dôwô na to pieniądze, ale dzeli je Radzëzna Nôrodnëch Miészëznów, jakô nôlepi wié, na co je wëdac, czegó jakôs spólëzna nôbarżi brëkuje. I sëma dëtków, i wiôl-gösc tegó paczétu zanôlégô od rezultatów spisënków. Na przëmiar Wagrowie mają dniownik i dwa tidzeniczi, bo je jich jaż czileset tësący, a Słowacë mają blós tidzenik. Wôrt téż pódczorchnąc, że te miészëznowé cządniczi wëchódzą colemało dłëżi jak rządowe abó jinszé óglowôserbsczé pisma - ód 50, 60 lat. Są dzaka temu mocno zakorzenione. ■ Wielekulturowösc, w jaczi jes sa wëchôwiwôł, miała cësk na to, że të sa zainteresowôł Kaszëbama pó przëja-chanim do Pólsczi? Jo. Mie baro dzëwöwało, jak jem przëjachół na Pömörzé, że gôdô sa wiele ô Kaszëbach, a nigdze nie jidze tëch Kaszë-bów uzdrzec. Drago bëło nalezc kaszëbskójazëkówé ksążczi, nie bëło dzélów w ksagarniach namienionëch kaszëbsczi lëteraturze. To béł 2000 rok, ale jó bë rzekł, że to do dzysó je dosc aktualne. Dali kaszëbsczé ksążczi są w bibliotekach wëmiészóné westrzód jinszich ksążków i nie są öpisóné w przedmiotowëch katalogach jakno np. kaszëbôlogiczné, kaszëbóznajôrstwó itd. Musz je szëkac w taczich dzélach, jak: historio, polsko dialektologio abó nawetka pólsczi jazëk. ■ Równak nalôzł jes ten krëjamny nôród i krëjamny kaszëbsczi jazëk. Pamiatóm, że na zôczątku XXI w. pisôł jes do pismiona „Ödroda". To béł przëtrófk. Jednégö dnia trafił jem do restoracje Me-stwin. Nie pamiatóm ju dlôcze. Gdzes bënë stojałë prawie „Ödrodë". Jó je wzął ze sobą, przeczëtôł, napisół do redakcje, Paweł Szczëpta mie ódpówiedzół i tak sa zaczała wespółro-bóta. Rëchli równak ukózół sa mój articzel w „Pomeranii". Bëło to spartaczone z zćńdzeniama dló rozmajitëch pómór-sczich miészëznów órganizowónyma przez francyszkanów, a konkretno ojca Romana Deyna w Kaszëbczim Lëdowim Uniwersytece we Wieżëcë. Bëłë warkównie, potkania z lëdo-wima utwórcama, wanodżi itd. Jó jem słëchôł, jak brzëmi ten kaszëbsczi jazëk. Pamiatóm, że białczi w kuchni gôdałë po kaszëbsku, tej jem próbówół je pödsłëchac. Na kuńc napisół jem articzel do „Pomeranii" na téma tëch zeńdze-niów. Póprosył mie ó to Ark Gólińsczi, a do drëku przejął go przędny redaktor Edmund Szczesók. Nie pamiatóm ju w drobnotach, ó czim jem pisół, ale wiera baro najiwno. Dół jem téż boczenie na to, że dzëwuje mie, że kaszëbizna nie pójówió sa w publicznym żëcym, na szasëjach, w autobusach... W Serbie je to normalne. Gódó sa na codzćń w miészëznowëch jazëkach, ale téż w môlowëch dialektach, i zapëtanié sa np. ó biliet w swójim dialekce je często normalne. W Pólsce wnet sa tegó nie spótikó. ■ To jaczis kompleks? Kaszëbi dali gó mają? Nie wiém, czë to kompleks. Öglowö, Kaszëbi są baro zamkłi. Nie ótmikają sa chutkó na lëdzy z butna. ■ W udokaznienim przëznaniô tobie Örmiizdowi Skrë je m.jin. napisóné, że cerplëwie tłómaczisz Kaszëbóm, że jich jazëk je równo wôżny jak pólsczi i wszëtczé jinszé jazëczi na świece. Cos w tim je. Może prawie tuwó bë sa dało pówiedzec, że mómë do uczinku z kaszëbsczim kómpleksa. W jazëköwi pólitice je taczé pójacé, jak prestiż jazëka. Wedle mie sami Kaszëbi mëszlą, że jich jazëk ni mó prestiżu. Tikó to sa kol 90% lëdzy, nawetka tëch, co użiwają kaszëbiznë. Kaszëbsczi je dló nich górszi, a przënômni mni użëteczny. A prakticznó nótëra pódpówiódó Kaszëbóm, że jich jazëk muszi bëc téż do czegós przëdatny, jakbë nie sygło, że je ón wóżny dló PyCKE CJI0B0 , ! \f Hlh m 1'OK LXVIII MHCJIO 32 (3485) II.IMIOI (» III I II \l'l K"V. IIOBH C A/ł, 10. ABI'yCT 2012. l'OKV JICTHJI III KOJI A y CYBOTRUM KynyeuE kejibo >ke noei^E T DECAYIN 1972/2012 Dzél prasowego paczétu rusyńsczi miészëznë w Serbie: tidzenik, cządnik dlô dzecy i dlô młodzëznë. Ôkróm tegó mają téż kulturalne pismiono. 4 / POMERANIA/MAJ2019 ÖRMUZDOWÉ SKRË 2018 mie, że móga nim gadać, że dzaka niemu apartnia sa öd jinszich. Brzôd je taczi, że wiele Kaszëbów nie chce uczëc swójćgó jazëka dzecy, bö nie widzą, do czegö bë to môgło bëc pötrzébné. Podług mie dlô zmianë taczégö mëszleniô muszimë gadac ô kaszëbiznie buten, twörzącë prestiż tegö jazëka, jaczi pö czasu wrócy na Kaszëbë. ■ Tej prestiż jazëka miiszimë budować przédno buten? Jô tu ni móm nick öriginalnégö wëmëszloné. Czëtôł jem ó tim chócle u Sztefana Bieszka, chtëren pödczorchiwôł, że kaszëbskô lëteratura muszi dotrzeć do intelektualistów téż w Polsce, żebë öni zaczalë pöwôżno pödchadac do kaszë-biznë. A jak lëdze z butna mdą miec uwôżanié do kaszëb-sczégö, to i sami Kaszëbi badą zdrzec na niegö pöwôżno. A nie je ö to letkö, bö Pömôrzé je wedle mie dlô Pölôchów czims jinszim, apartnym, jakbë „nieswöjim". Nie je tak samö wôżné, jak Mazowsze, Wiôlgöpölskô abö Małopolsko. Je na to wiele przikładów. Czasto omijają je w rozmajitëch sta-tistikach, analizach. Östatno czëtôł jem chócle przezérk kalwariów w Polsce. Są tam wszëtczé, nawetka nômniészé i z baro krótką tradicją, a wejrowsczi ni ma. Jakbë Pômörzé nie belo w Polsce. Dlôtë më sami muszimë sa reklamować, pökazëwac Pömörzé, Kaszëbë jakno cos nadzwëköwö woźnego. Jô to próbują robie w świece slawistów i téż nie je letkó. Lëdze są przënacony, że je Polsko, dialektë, ale po co gadac tëlé ö kaszëbsczim? Nie rozmieją. Co wôżné, do tëch lëdzy z butna muszimë jic z całim systema. Jô pówtórzóm, że Kaszëbi mają wszëtkö: lëteratura, folklor, jazëk, historia itd. Je to całowny, fulny kulturologicz-ny zestówk, jaczi jidze przërównac z kóżdim, równo jaczim, nóroda abó regiona. Wórt o tim gadac, bo nié wszëtcë ó tim wiedzą. ■ Usadzony przez Cebie cykl ksążków „Kaszëbskô biblioteka", jaczi je piiblikówóny w Serbie, ösoblëwie napisóny z Haną Makurôt Słowôrz kaszëbskô-serbsczi (KaiuyncKO-cpncKU pennun), to na gwës dzejania, jaczé zwikszają prestiż kaszëbiznë. Na Kaszëbach wiele razy biidzy to zdzywienié i pętania na ôrt: „A za czim oni w ti Serbie to badérëją?" Piszące ten dokôz, mëslôł jes ó prestiżu? Wiera nié ó użëtecznoscë, bó ta je tuwó dosc môłô. Bez wątpienió szło tuwó ó prestiż. Próbują robie to, co móga. Nie rozmieją pisać lëteracczich dokazów po kaszëbsku abó ó Kaszëbach, ale móga pisać o sarnim jazëku. Dzaka mójim ksążkóm kaszëbizna poznają czasa tćż nić Serbowie, bó w słowiańsczim świece, jak cos wińdze w jednym jazëku, to zaczekawi tćż jinëch. Tim barżi, że pó serbsku rozmieją tćż w Chorwacje, Bószni, Czórnogórze, Słowenii, wiele lëdzy w Macedonie, Albanie... Tak pó prówdze kól 20 min lëdzy. To nie je tak mało. Terô na spódlim tegô słowarza chcą zrobić dobri jaköscë kaszëbskö-anielsczi słowórz. To baro bë mógło pódniesc prestiż kaszëbiznë. ■ Zajimósz sa tćż napisanim biograficznego słowarza pó serbsku ó póstacjach wôżnëch dlô kaszëbiznë. Możesz cos ó tim pówiedzec? MÓJ2019 /POMERANIA/5 Hobm Ca& UjvU^k Noy? Sad fcK)bm Cai Petrovardinsczi möst w Nowim Sadu i tôfla w sztërzech jazëkach: serbsczim, wagersczim, słowacczim i rusyńsczim. Ödj. dm Pó pierszć robią to, bó wiele razy czëja, że mie tegö felëje. Tëli lëdzy zajimało sa kaszëbizną, a nigdze nie je ópisónć w jednym zemkłim artiklu, kógum óni są. Nawet na Kaszëbach ni ma jednego słowarza jima namienionćgó. W tëch publikacjach, jaczć są, czasto pójówió sa pólitika, niechtërnëch sa ómijó, a jinëch na móc dodówó. Chcą zaprezentować wezdrzenić kógós z butna. Móm nódzeja, że badze to dobri uczbównik, może czedës óstónie wëdóny pó anielsku. Mó to bëc pomóc dló kógós, chto w tim „nie sedzy" ód lat, chto nie znaje wszëtczich drobnotów ó jaczis póstacje, a chce prosto pöznac nôwôżniészé zasłëdżi ópisywónćgó człowieka dló Kaszëb, chce dostać ta pierszą informacja. ■ Jak sa czëje na Kaszëbach Serb urodzony w Bószni? Jaczi je ódbićr twójich dzejaniów przez Kaszëbów? Mëszla, że je tak samo jak w przëtrôfku wszëtczich, co sa zajimają kaszëbizną. Ni mó znaczënku móje pochodzenie... ■ Nie czëjesz sa tej diskriminowóny z pózdrzatku na nórodnosc? Nić. Problem je barżi w tim, że kaszëbsczé sprawë w dzys-dniowëch czasach baro mało interesëją samëch Kaszëbów. Wëdarzeniów sparłaczonëch z kaszëbizną je terô baro wiele i lëdze są ju tim nawielony. A i kaszëbsczi dzejarze nie są w sztadze wszëtczćgó czëtac, wszadze bëc. Nawetka ti, co żëją w „równoległim świece", gdze kaszëbizna je na pierszim molu. ■ A w Serbie Twoje dzejania je widzec? Zgłosziwają sa do mie lëdze, chtërny chcą sa dowiedzec cos wicy, chtos sa ódezwół, że czëje sa zainspirowóny Kaszëba-ma i chce stwôrzëc jakąś muzyczną kompozycja na ta tćma. Wiedno jem z tego ród, bó to öznôczô, że je brzód móji robótë. GÔDÔŁ DARK MAJKÖWSCZI KRËJAMNY SWIAT MAMELSCZÉGÔ Wjeżdżiwóm na spökójné pödwörzé w Stajszewie. Zdrza na numer chëczë - szescdzesąt sédmë. Ufff- wëtrafiła jem. Chłop w krómie dobrze wskôzôł mie droga, gôdającë swojską kaszëbizną. Pö sarnim numrze chëczë cażkö bëło mii sköjarzëc, dze jô chcą jachac. Dopierze jak jô rzekła, ö kögö mie jidze, tej ön béł doma: Mamelsczi? Jooo, do Mamelsczégô to jô wiém, jak dojachac. Nôpierwi prosto pôd góra, pötemu w lewo, a późni, przed storą szkołą, wprawo. Ijesmë dorazu na jegôpodwórzim. Janusz Mamelsczi rôd pökazëje swöje ule. idzec lëdze tuwó dobrze wiedzą, chto on je, ten Mamelsczi. Chëcz, kôl jaczi jô sa zatrzëmuja, je bruno-biôłô z zelonoscą wkół. Wszëtkö je ubëtné, tak, jakbë świat sa tuwö prawie zatrzimiwôł. Janusz Mamelsczi wëchôdô, witô sa ze mną ze spokój a, jaczi gwë-sno mô wzaté ôd tegö môla. Czëja, że téż möga sobie pözwölëc na ta cësza i ten ubëtk. Chatno z tegö zwëski-wóm. Sôdómë na ganku przë parmiéniach pöpôłnio-wégö słuńca. Je cepło i mileczno. Samö sedzenié i mół-czenié bë sygło, a jesz miała bëc gôdka ö tim, co ceszi, co smucy, co sa widzy, a co nié... Chcemë zaczënac, jaż narôz przënëkiwô tósz, co sa zwie Misiu. To nie je mój tósz - chutkó tłomaczi mój rozmównik. Ön nôleżi do mój i białczi i córczi. Chcałëgö, to mają. Nie słëchałë mie i wzałë. Tej jô sa do niego nie przëznôwóm. Ön je nipócy, niewëchôwóny, robi niepotrzebny trzósk. Niedługo późni przëchôdô czôrno-biôłi köt z mëszą w pësku. Co jinégö kôtë - gôdô. Sę moje, ôbëdwa. Ten, jak béł malinczi, sadnąłpôd môjima nogama. Nicht sa do niego nie przëznówôł, tej on óstôł. Mëgô pôzwelë „gósć\ temu że przeszedł nagôscëna i je na ni do dzysdnia. Ön je lubôtny i dôwô mie wiele ucechë. Móm jesz Misza. Ten je spokojny, stateczny, téż łapie mëszë. Öne sa nama udałë. Mamelsczi gôdô, że miół jesz czedës konie, le ju jich ni ma, za wiele robötë. Nie dzewuja sa, doma i kól niego wiedno je co robie, a jesz do tego pisanie. To slédné on zaczął robie dosc chutkó, bo krótko pó maturze. Jo, jak jô béł w szkole, w autowim technikum, jô nie mëslôł ó pisanim, më sa w tëch czasach smielë z taczich knópów. Mie to nawetka do głowë nie przeszło, żebë cos pisać. W spódleczny szkole bëło u naji pölonisticzné koło, le nicht bë mie nie namówił, żebë sa na nie zapisać, bo tam chódzëłë same dzéwczata. Jô miół leno czwiórka z pól-sczégô. Le jak człowiek béł starszi, to miół ju co jinégó w głowie i tedë jô chcôł wërazëc przeżëca, wseczëca -wspöminô. Zaczął ód pisaniô wiérztów, nôpierwi pö polsku. Późni przeszedł czas téż na proza, ósoblëwie öpówiôstczi. A pötemu, ju öbczas pisaniô magistersczi robötë, Janusz Mamelsczi dostôł bédënk ód gdińsczi wëdowiznë 6 / POMERANIA / MAJ 2019 ÖRMUZDOWÉ SKRË 2018 Region, żebë napisać legeńde ö kaszëbsczich zemiach. A że wiele legeńdów ön ju znôł, że je lubił za możność pöwiedzeniô czegös wicy, pökôzaniô fantasticzi, bogactwa świata, a téż stwôrzeniô piaknëch historiów, rozsą-dzył ö pódjacym tegö wëzwaniô. I béł to strzél w dze-sątka, bô Kaszëbi rôd jegö öpöwiescë czëtają. Wiele sa przë tim pisôrz naszukôł w ksążkach Friedricha Lorentza, Bernata Zëchtë i jinszich. Gôdôł z lëdzama z kóżdi stronë Kaszëb, pitôł, co zapamiatelë. Chödzyl, zwönił, téż pö bibliotekach. Z tëch wszëtczich wiadłów twörził historia kąsk prôwdzëwą, kąsk zmësloną. To, co pisôł, muszało jemu zagrać w sercu, przëpasowac. Czasa bëłë to öpöwiescë dłudżé, a czasama krótczé, nie bëło reglë. Do jednégö wątku dodôwôł całą reszta. Bö zdôrzało sa, że informatorze môłczelë... Ô czarownicach w Stajsze-wiejô wiedzół leno to, że ône bele. Nicht nie chcół ö tim nick gadać. Dôwni jó ô tim nie wiedzôł, nawetka przed slëba nicht mie ö tim nick nie wspómnął. A późni bëło ju za późno - szpörtëje. Dzaka tim wszëtczim starom pisôrz stwörził dwa zbiérczi legeńdów - jeden o molach z całëch Kaszëb, drëdżi - ó molach apartno z kartësczé-gö krézu. Pötemu doszłë bôjczi, chtërne Mamelsczi pisół na spödlim słowarza Zëchtë, bo je w nim wiele bój-köwëch wątków. Bëłë téż wiérztë apartno dlô dzecy. A dzesac lat temu napisôł wiérztë dlô starszich, jaczé jesz nie są wëdóné. Na tim równak szukanie nowëch strzódków wërazu sa nie skuńczeło. Wiedno widzałë sa jemu Treny Jana Kôchanowsczégô. Przeczëtôł je wszëtczé narôz, jakno jeden dokôz. Je dbë, że Treny je musz przeczëtac wszëtczé, żebë wiedzec, o co w nich tak po prówdze jidze. Widzało sa jemu to, jak wiele wseczëców i mëslów pókôzôł w nich liriczny podmiot. Janusz Mamelsczi chcół sa doznać, jak te dokaże mdą wëzdrzałë pö kaszëbsku, a téż sprawdzëc, czë pöradzy sobie z robotą nad taczim teksta. I dół rada, bo miół czëté, że niechtërne wëjimczi Trenów w jego przekła-dze brzmią lepi w kaszëbiznie jak po polsku. Pisze téż sensacyjny roman, le nie je wiedzec, czedë mdze ón skuńczony. Czas wajich sztudiów bél bógati w pôznôwanié lëdzy wôżnëch dlô kaszëbsczi lëteraturë, bô ucził sa wasta u Janusza Paserzba, Jana Drzéżdżona, Jerzégô Sampa... -jô pómalinku zaczinóm... Jo, na gwës östawilë we mie jaczis szlach - dorazu pöcwierdzywó mój rozmównik. Pasérzb umarł pó roku möjégö magistersczégö seminarium, le ten rok sygł, żebë öbaczëc, jaczi to człowiek. Béł spôkójny, usmiéchniati, wrazlëwi. Pózni jô sa przeniósł do Drzéżdżona, le ten téż pô roku umarł. Jô i tak miôł môżnosc z nim pogadać, poznać jego pokora, téż wra-zlëwösc, dobro dëszë, ôdwôga. Nie wëzdrzôł na to, jak czekawé miôł przeżëca. Widzy mie sa u niego bógatosc jazëka i użiwanié mało znónëch kaszëbsczich słowów. Na ostatku béł Samp. Zgódzył sa dokuńczec moją magisterka, ni miół strachu, że pó roku ódeńdze, jak ti uszłi. Ön béł barżi zdecydowóny, gwës, miół wiólgą wiédza i lëte-racką dësza w jednym. Jinosc midzë namaje tako, że ón, jakno uczałi, pisół te legeńde tak, jak ón sa dowiedzół. Tak prawie robię uczałi. Jó do tego chcą wiedno dodać jaczisprzekóz. Choć uczałi mogą miec do mie o to żól, że jó so westwórzóm, pisza, jak chcą, pókraca cos, czasama sa zmila. Jak sóm autór gódó, ni mó do sebie żalu ó te zmiłczi. Je dbë, że wszëtczégö sa nie wié, a żlë chtos naléze fela, to może ja poprawie. Nie chce i ni mó czasu na zgłabi-wanié jednego blós dzéla kulturę, a téż nie lubi taczégö nôuköwégö pódćńdzenió do lëteraturë. To je gwësno wiólgó bucha, że Mack, jaczégö wasta napisôł, nalózłsa wspisënku szkółowëch lekturów w nau-czanim kaszëbsczégó jazëka? - pitóm baro czekawó ödpöwiedzë. Ucechaje, ósoblëwie jak czëtóm nózwëska za régą: „Cenowa, Derdowsczi, Majkówsczi, Mamelsczi..."! miło mie, jak przëdówó sa kómus to, co robią. Równak dzecë nie chcą czëtac lekturów i jó bë chcół, żebë sa przez to nie zniechacëlë. Czejbë jó wiedzół, że móm napisać ksążka-lektura, jó bësa za to jinaczi wzął. Dzëwuja sa, że Mack je w tim kanonie, bo nópierwi bëłë to pówióstczi, zjaczich pózni stała sa ksążka. Napisółjó to dówno temu. Zaczało sa ód tego, że młodi Kaszëba Adóm Hébel planowół wëdawac gazetka i jó miół do ni napisać taczé prawie tekstë. Le to nie weszło. W kuńcu te moje tekstë trafiłë do „Pomeranii", do „Naji Uczbë". A pózni zrëchtowóné östałë w sztółce ksążczi. Mack je wëmëslonym bohatera, a ópisóné zdarzenia zapamiatóné z tego, co sa trafiło abó u nas doma, abó w szkole, za-słëchóné z ópówiesców sąsadów, wëmësloné. Tedë jó to Żłobinajaką Mamelsczi mô dostóné jakno Skra Örmuzdowô 2018, stoji na pöczestnym placu w wiôldżi jizbie. POMERANIA 7 ÖRMUZDOWÉ SKRË 2018 Jiôcćticzi d/sL 'Jwiuôz jiLamcticzi HACJC Janusz Mampkki przerôbiôł, parłacził. Lubia zapisëwac czekawé historie z żëcô, pózni to ôdmikóm i z tegö bierzą. Ta nôwôżniészô ocena je ôd dzecy, a mojim uczniom Mack sa widzy tak strzédno, nie wiém czemu. Mamelsczi gôdô ö sobie, że je romanticzno-pózy-tiwisticznym pisarza, a nawetka barżi romanticznym. Tworzenie lëteraturë przëchôdô jemu z ucechą i sóm sa nad tim dzëwuje. Le rozmajice to jidze. Czasa sądnie i dorazu napisze, jinszim raza sedzy nad czims nawetka dwa tidzénie. Je ön mëslë, że jim wicy sa pisze, tim lżi to z czasa jidze. Na wracziwanim Örmuzdowëch Skrów w Stôrogar-dowi Radnicë wë rzeklë, że to wszëtkô parłaczi sa z nie-przespónyma nocama - nadczidóm. Në jo, dobrze, że białka to strzimiwô - ödpôwiôdô ze smiécha pôéta. W dzeńje cojinégô do robötë, prawie, że są świata. Dobrze, że dzecë są wiôldżé. Nie brëkują czasu, le dëtków, a terô nawetka radzą sobie same. To je tak, że jô nie spia, bo lubią. Nie lubia sa maczëc, tej robią to, co chcą. To je dlô mie lubkôsc. Czejbë tak nie bëło, jô bë tegö nie robił. Pisanié zaspökôjiwô moja potrzeba nazwaniégô, wëpöwiedzeniégö tegô, co we mie sedzy, czëli wseczëców, ôbserwacjów, pôdskacënków. Lubia pokazać to barżi za pomocą pismiona jakgabë. Môga to robie długo, pomału i dobrze. Gabą to bëszło chutkö, a mie to dobrze nie jidze. To, co jô napisôł, co ostało wëdóné, to môże östónie na wiedno, równak nick mie to nie dô, ôkróm pôcechë, jaką móm terô. Tej przédną przëczëną môjégö pisaniô nie je chac bëcô zapamiatónym. Takô nôdgroda to muszi bëc wiôlgô redosc - dodôwóm za sztërk. Pisôrz pöcwierdzywô, że nôdgrodë wiedno ceszą, le nie mësli ô tim. Ni ma co na nie czekac, bö nigdë nie je wiedzec, czedë sa je dostónie. A téż nić po to cos sa robi. Midzë Kaszëbama nigdë nie je wiedzec, co sa dostónie, czë co dobrégô, czë lëchégô. Trzeba robie swoje i sa za niczim nie ôbzerac - pödsëmôwiwô. Na pitanié, dlôcze autór ksążków ö naszim regionie dorazu nie pisôł pö kaszëbsku, ödpöwiôdô, że czedës wëdowiznë nie chcałë kaszëbsköjazëköwëch ksążk wë-dawac, a ön téż nie rozmiôł w rodny möwie pisać. Zaczął tej pózni uczëc sa w studium dlô szkólnëch kaszëb-sczégö we Gduńsku. Pamiatóm, jak Witk Böbrowsczi robił swöje zôpisczi pô kaszëbsku. Jô so tedë mëslôł: „Alana! To sa dô tak pisać?" Zaczął jem tej tłomaczëc möje legeńde, le tegô grzebaniô w słowarzu bëło wicy jak pisaniô - śmieje sa. Janusz Mamelsczi gôdô, że kaszëbsczému jazëköwi niczego nie felëje, nadôwô sa ön do wszëtczégö, nawetka do reklamów. Mô taczi pötencjôł, że möże bëc użiwóny na wszëtczich specjalisticznëch öbrëmiach, nôiiköwëch, technicznëch, urzadowëch... jak köżdi rozwiniati jazëk. Nie je prôwdą, że nadôwô sa leno na wies, do chléwa, stodołë a do szpörtu. Chöc jesz barżi jak sama kaszë-bizna pisarzowi widzą sa całé Kaszëbë, to równak lubi w najim jazëku bogactwo, wiele ókresleniów na jedno znaczenie. Czasa słowa mögą bëc abö dłudżé, abö krót-czé (np. kamień i kam) i möże w nich dowolno przebierać. Szkolny mô strach, że te wërazë czedës zdżiną. A dobrze bëłobë je wëcygnąc i zatrzëmac. Pisôrz mô w sobie słowa, jaczé czuł w pierszich latach swôjégô żëcô, ône östałë w nim, chóc są zabôczoné, le sygnie, że chtos je wëpôwié, tej óne sa jemu przëpóminają. Ödzéwô sa tedë w nim dësza môłégó dzecka. Taczé wërazë jidze nalezc téż u Drzéżdżona. Jazëköwé urozmajicenié baro widzy sa Mamelsczému. We wiérztach téż - nie lubi równoscë, dlô niego muszi bëc jinaczi, falowanie, granié, muzyka. Tak prawie je w jegö wiérztach. Pana Tadeusza jô bë nie tłomacził, to je do ôgłëpieniô - usmiéchô sa szkolny ze Stajszewa. Le dokôz Henrika Sienkiewicza Krzyżacy wasta tłomacził - jô na to. Po prôwdze. Sto starnów móm przetłómaczoné. Béł taczi projekt, le to sa zbiegło z organizacją Mésterstwa Europë w Nożny Balë i nie sygło dëtków. Jô to zrobił przédno do cwiczeniô jazëka, nie bëła to letkô robota, lejak człowiek chce sa nauczëc, to trzeba nad tim sedzec. A jô chcôł. Pisôrz wôlôłbë tłomaczëc Quo vadis. Je dbë, że to cze-kawszô ksążka, a nicht chiba jesz sa za nią nie wzął. Ona równak wëmôgô wiele czasu i robötë, tej może zajmie sa nią dopierze na emeriturze. Tłomaczeniégö roma-na Krzyżacy nie planëje kuńczec. Ni ma na to i czasu, i dëtków. To doch je leno dló deji, bo ó piszącëch nicht sa nie jiscy - zesëmöwuje. Terô Janusz Mamelsczi robi profesjonalne tłomaczenia dlô bióra reklamë. Użiwó przë tim colemało fachowi terminologii. Scwierdzywó, że są z tego same zwësczi - może so dorobić, a jesz na kaszëbsczi je wikszó stawka jak na jinszi cëzy jazëk. Do te dërch sa cwiczi pisënk i uczi nowëch słowów. Je to dló tłomacza szkoła pisanió, doskonalenie. 8 POMERANIA/MAJ2019 ÖRMUZDOWÉ SKRË 2018 Ökróm pisarsczi i tłomaczeniowi dzejnotë, a möże przede wszëtczim, Mamelsczi je szkolnym. Uczi kaszëb-sczégö, införmaticzi, robi w bibliotece, mógłbë téż uczëc pölsczégô. Pö autowim technikum we Gduńsku nie do-stôł sa na politechnika. Nie mëslôł, żebë östac szkolnym, to sa stało często przez przëpôdk. W tamtim czasu jo sa nie przedstôwiôł tegô, że mogą bëc szkolnym. Terô je jinaczi. Lubią robota szkolnego - gôdô z łiska w oku. Szkolny mô ju wësztôłconé dosc wiele uczniów, chóc szköłownicë czasto sa jemu zmieniwelë. Mô ju taczich, co pökazëją sa ze swöją kaszëbizną na internetowëch portalach. Donëchczas robił w czile szkołach, nówi-cy w Stajszewie, w Stôri Hëce, w Strzépczu, wszëtkö w ökölim. Prowadzy téż kursë kaszëbsczégö jazëka dlô dozdrzeniałëch. Pierszé kroczi stôwielë u niegö ti, co terô dzejają téż dlô kaszëbiznë. Le nié do kuńca czëje sa spełniony jakno szkólny. Lubią ta robota, le samô bëcé szkolnym to dlô mie za mało - gôdô mój rozmöwnik. Chöc musza wiele robie nad tim, żebë mie nie wërzucëlë. Zmusziwóm sa tej do wëfulowaniô tëch wszëtczich pa-piorów, chôc to mie mierxzy. Szkoła dlô chłopów nie je terô dobrô. Zwëczajnému chłopu w szkole cażkôje długo wëtrzimac. Chłop lubi zrobić i je zrobione, je zadaniowi, a nić tak, że miiszi dzesac razy pisać co, czemu, jak, dló-cze. A jesz zaplanować, zrobić, opisać. Knôp w szkole téż sa maczi. To wszëtkö lëchö je wëmësloné. Za głupi jem, żebë miec iidba na to, jak to zmienić, le dobrze nie je. W szkole corôz wicy dokłôdaję, a knôpi muszę sa wësza-lec. Öglowö dzecë brëkują wicy dzejaniô. A jak z naszim jazëka bëło dôwni? Öd dzecka wëgô-delë ze starszimapô kaszëbsku? - pitóm sa. Mój rozmôw-nik ödpówiôdô: Starszi wiedno gôdelë ze sobą w rodny môwie, a do nas po polsku. Jô nie gôdół po kaszëbsku jaż do möjégö slëbu. Po siebie i ze starkama, i z białkę dërch wkół, wicy jak po polsku. Starce ju nie że ją, le białka i sąsadze gódają ze mną po kaszëbsku. Janusz Mamelsczi urodzył sa w Kartuzach. Z początku mieszkôł w Dzérzążnie, późni od piątego roku żëcô w Kartuzach, jaż do żeńbe, z piaclatną przeriwką na sztudia we Gduńsku, dze béł w internace. W Kartuzach bëło mu dobrze, mieszkôł w bloku, dze bawiło sa wiele dzecy. Colemało ód rena do nocë béł buten. Jezdzył na köle, zwiedzywôł lasë, łączi, póła, nicht ni miôł tedë strachu puscëc dzecë, żebë mögłë poznawać swiat. Terô równak nie chcôłbë sa nigdze przenaszac, chiba że nad jezoro. To prawie jedno z jegó snieniów -budink nad jęzora. A do tego chcôłbë miec wiele czasu, bëc zdrów i miec bezustówną chac do dzejanió. Jakno człowiek czëje sa spełniony na tëlé, na wiele może. Nie czëje, że muszi robie cos wicy, ani że nick ju ni muszi robie. Wëchôdómë dali, za gank, żebë zrobić ódjimczi. Piakno wë tuwö môce - gôdóm. Jo - pócwierdzywô szkólny. Tak po prówdze, to moja białka (chtërna je ze Stajszewa) dosta ta zemia. Tej jó musza bëc dló ni dobri - wëznôł. Jesmë przë ulach. Jô w bezpieczny ödległoscë, żebë mie pszczołę nie zmerkałë. Mamelsczi pödchôdô do nich blëżi, nie bóji sa. Ödmikô, zamikô jich mieszkanie, jakbë sa z nima witół. Je to jegó pasjo ód ósme lat. Czile rodzënów óddół kuzynowi, bó béł niebezpiek, że z hobbi zrobi sa robota, a tego nie chcół. Gôdô, że trzeba sa piłować, żebë tak sa nie stało, żebë to wcyg redowało. A baro gó to wcygó, bó to często jiny swiat. Może przë tëch pszczołach ódpócząc, są barżi spökójné jak dzecë. Zaczało sa ód tego, że ójc direktorczi szkółë, w chtërny ucził, miół ule. Bëło to w Stóri Hëce. Jak ón ju nie dówół sobie z nima radë, Mamelsczi odkupił ód niego piać sztëk, bó ju chudzy mëslôł nad tim, żebë miec swoje ule. I tak sa wcygnął. Na początku pómógół mu kuzyn białczi, a późni to szło samo. Potkanie sa kuńczi, chóc je tak cepło i spokojno, że chcałobë sa óstac jesz na sztërk, sadnąc i wsłëchac w to wszëtkö, co ju wëbrzmiało i co jesz wëbrzmi. Autór Macka pódówó mie raka na óddzakówanié i gwësno zaró znowu włączi swój apfelzynowi laptop, żebë zatopić sa w świece legeńdów, bojków, pówióstków... KAROLËNA SERKÔWSKÔ MÓJ 2019 , POMERANIA/9 XXXIV KASZUBSKI SPŁYW KAJAKOWY ŚLADAMI REMUSA Tegoroczny spływ śladami bohatera powieści Aleksandra Majkowskiego Żëcé i przigôdë Remusa zacznie się w sobotę 6 lipca 2019 roku w Swornegaciach (gmina Chojnice), będzie prowadzić rzekami Zbrzycą [ew. Cho-ciną - wariant II) i Brdą, a zakończy się w niedzielę 14 lipca br. w Rytlu (gmina Czersk). Na Brdzie przed czterema laty WYJĄTKOWY SPŁYW Głównym organizatorem spływu jest Klub Turystyczny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego Wanożnik, a współorganizatorem Stowarzyszenie Kajakowe Wodniak w Gdańsku. Komitetowi Organizacyjnemu przewodzi wiceprezes Klubu Wanożnik Barbara Łosińska, a funkcję komandora będzie pełnił prezes Wodniaka Wojciech Kuc. Patronat medialny sprawuje redakcja „Pomeranii", dzięki której w 1986 roku ten szczególny spływ, nasycony treściami regionalnymi, a wymyślony przez dra Janusza Kowalskiego, zaistniał. Spływ jest kaszubski nie tylko z nazwy i z przebiegu trasy, ale przede wszystkim z połączenia przygody wodniackiej z kaszubskim programem na lądzie. ETAPY I MIEJSCA BIWAKOWANIA W POSZCZEGÓLNYCH DNIACH: • sobota 6 VII - dzień lądowy, biwak w Swornegaciach • niedziela 7 VII - płynięcie Zbrzycą: Kaszuba - Laska (14 km), biwak w Swornegaciach • poniedziałek 8 VII - płynięcie Zbrzycą: Laska - Swor-negacie (14 km), biwak w Swornegaciach • wtorek 9 VII - płynięcie jeziorami: Swornegacie -Małe Swory - Swornegacie (14 km), biwak w Swornegaciach • środa 10 VII - dzień lądowy, przeniesienie się na biwak w Rytlu, stamtąd wycieczka autokarem do Chojnic • czwartek 11 VII - płynięcie Brdą: Swornegacie - Czernica (12 km), biwak w Rytlu • piątek 12 VII-płynięcieBrdą: Czernica - Rytel (16km), biwak w Rytlu • sobota 13 VII - płynięcie Brdą: Rytel - Nadolna Karczma (14 km), biwak w Rytlu • niedziela 14 VII - zakończenie spływu w Rytlu. SPRZĘT I BIWAKI Uczestnicy biorą udział w spływie na kajakach własnych bądź wypożyczonych od organizatorów (będą to kajaki z Wodniaka) i z własnym wyposażeniem biwakowym. Na miejsca startów (z wyjątkiem etapów mających początek na biwakach) uczestników zawiezie, a po zakończeniu etapu (jeśli jego meta nie wypadnie w miejscu biwakowania) odwiezie wynajęty autobus. 10 / POMERANIA/MAJ2019 Biwaki planujemy w dwóch miejscach: w Sworne-gaciach i w Rytlu. Obok grupy kajakowej dopuszczamy udział grupy rowerowej, od której oczekujemy przygotowania we własnym zakresie tras i wyboru lidera. KOSZTY Wpłata na cele statutowe Klubu Turystycznego ZKP Wanożnik wynosi: normalna 300 zł, ulgowa 260 zł. Zniżka przysługuje członkom Zrzeszenia Kaszubsko--Pomorskiego i Klubu Wanożnik, którzy będą mieli opłacone składki członkowskie za 2019 r. włącznie (co należy udokumentować podczas rejestracji, okazując dowód opłaty; nie dotyczy to członków KT Wanożnik, gdyż listą opłaconych przez nich składek będzie dysponował sekretariat spływu). Zniżka przysługuje także uczniom i studentom. Dzieci w wieku poniżej czterech lat są zwolnione z wpłaty na cele statutowe. Za dzieci w wieku od czterech lat do siedmiu obowiązuje wpłata na cele statutowe w wysokości 50 proc. ulgowej kwoty, czyli 130 zł. Opłata za kajak, która pokrywa nie tylko koszt jego wypożyczenia z Wodniaka (jako współorganizatora znacznie niższy niż w firmach komercyjnych), ale i świadczonego transportu kajaków, przechowywania ich na trasie, a także koszt zapewnienia opieki ratowniczej, wynosi 280 zł (140 zł od osoby). TERMINY ZGŁOSZENI WPŁAT Zgłoszenia udziału będą przyjmowane do 10 czerwca br. Należy je przesyłać na dołączonym tu formularzu do sekretariatu prowadzonego przez Zbyszka Wójcickiego - e-mailem, na adres: zwoj@o2.pl Wpłaty na cele statutowe i opłaty za kajaki należy uiścić (po sprawdzeniu ostatecznych kwot na podanej poniżej stronie internetowej do 20 czerwca br. na konto Klubu Turystycznego Wanożnik: Bank Millennium, nr konta: 39 1160 2202 0000 0002 0852 1487, z dopiskiem „Spływ Remusowy". W rubryce „tytułem" prosimy podać nazwiska uczestników, których wpłata dotyczy, i kwoty im przypisane. Szczegółowe informacje o miejscach biwaków, oferowanych posiłkach, programie lądowym, a także regulamin, przewodnik i formularz zgłoszenia będzie można znaleźć w końcu maja, wchodząc na stronę internetową Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego www.kaszubi.pl i wybierając u dołu: Klub Turystyczny Wanożnik lub wchodząc bezpośrednio na podstronę: www.kaszubi. pl/o/wanożnik. Zapraszamy! Komitet Organizacyjny ZGŁOSZENIE NA XXXIV SPŁYW ŚLADAMI REMUSA 1. Osoba prowadząca kajak lub rower Imię i nazwisko Data urodzenia Nazwa i nr dowodu tożsamości PESEL Adres (z kodem) Telefon E-mail Należy do: ZKP (jeśli tak, podać oddział) KT Wanożnik: tak nie 2. Członek załogi kajaka Imię i nazwisko Data urodzenia Nazwa i nr dowodu tożsamości PESEL Adres (z kodem) Telefon E-mail Należy do: ZKP (jeśli tak, podać oddział) KT Wanożnik: tak nie Zgłoszenie do grupy: kajakarze kolarze Chcemy pożyczyć kajak od organizatorów (tak lub nie).... MÓJ2019, POMERANIA/11 DLA MIŁOSNIKOW HISTORII NURKOWANIA Z KARINĄ KOWALSKĄ, KUSTOSZEM MUZEUM NURKOWANIA W WARSZAWIE, WYDAWCĄ KSIĄŻKI HISTORIA KASZËBË BRONKA KĄKOLA, NURKA BIURA ODBUDOWY PORTU, ROZMAWIAŁ MAREK ADAMKOWICZ Pani przygoda z książką o Bronku Kąkolu zaczęła się dość sensacyjnie - nieżyjący autor i maszynopis wyciągnięty z szuflady, który okazuje się dokumentalnym skarbem! Bronka Kąkola nurka Biura Odbudowy Portów Izydor Zaczykiewicz Nasze muzeum otwierane jest tylko raz w tygodniu, we wtorki. W taki właśnie wtorek przyszła pewna pani, która długo, z uwagą oglądała skafander nurka klasycznego. Spytaliśmy, co łączy ją z nurkowaniem. Okazało się, że jej ojciec był nurkiem w Gdyni, w Biurze Odbudowy Portów, i że ona z dzieciństwa pamięta strój, jaki ojciec wkładał do pracy pod wodą. Zapytana o zdjęcia, powiedziała, że coś ma i że przyniesie przy okazji następnej wizyty. Tak też się stało. Przyszła z bratem i przekazała do muzeum maszynopis niewydanej książki. Była to napisana w 1962 roku przez ich ojca, Izydora Zaczykiewicza, powieść o przygodach nurka Bronka Kąkola z Biura Odbudowy Portów (BOP). Rodzeństwo wspólnie stwierdziło, że miejsce tego maszynopisu jest w Muzeum Nurkowania. Książka składała się z dwóch części. Jedna opowiadała realia życia codziennego nurków, którzy w latach 1945-1949 byli zatrudnieni w BOP, zwłaszcza Kaszëbë /3 ut/owa /fy /ta fy * e.-rt#t7ö/» *0, 50:jL 1,.^-/,. 1.00. 1.50, 2. 2,50 i 3.0 • nr. Złote zeo*rkl bardzo tanio z r,-lef>lą tuémU'nn* gwatftnęyą. fiiNtrmtienly mur,yeine jak harmoniki, oyt.j, skwyi.ee, klarnety, fono- gvafy, wiflkie automatyczne polyfony 'Sto' dla .-estaurscyi unio i na odpłat*. Śpiewnik Polski ze zbiorów MPiMKP w Wejherowie Synowie Pokory w części ulegli germanizacji, chociaż np. Stefan na początku okupacji niemieckiej interweniował u władz w obronie rodziny swojej siostry Anny20. W roku 1994 pod Berlinem żyła córka Stefana, Sabina21. Piotr Paweł Pokora zmarł w Wejherowie 21 września 1912 r. i spoczął w rodzinnym grobowcu na starym cmentarzu. SPOŁECZNO-KULTURALNE ASPEKTY FUNKCJONOWANIA FABRYKI Pracownicy fabryki mieli określone uprawnienia i ułatwienia socjalne, nie tak znowu częste w tamtych czasach i realiach. Działały kasa oszczędnościowa i kasa chorych -rodzaj ubezpieczalni na wypadek kłopotów zdrowotnych. Cechą wyróżniającą fabrykę był nacisk jej właściciela na działalność kulturalną i, w konsekwencji, na podtrzymywanie polskości. Polacy, Kaszubi z najdalej na północ wysuniętych ziem dawnej Polski dopiero musieli się uczyć tego, co dla ich rodaków z południowego Pomorza i Wielkopolski było oczywiste od dawna. W „Maschallahu" działała biblioteka specjalizująca się w literaturze polskiej. W mieście o dominującej roli Niemców i kultury niemieckiej był to wyłom znaczący. Charakterystyczny dla końcowych lat XIX stulecia był rozkwit życia muzycznego, w tym zwłaszcza chóralistyki polskiej w większych i mniejszych ośrodkach. Także w fabryce Piotra Pawła Pokory powstał chór - towarzystwo śpiewacze złożone z pracowników i ich rodzin. W przywołanej publikacji jubileuszowej z 1913 r. umieszczona została fotografia przedstawiająca chór fabryki „Maschallah" - trzydzieści trzy panie w młodym wieku w strojach własnych, trzymające przed sobą lub na kolanach nuty. Chórzystkom towarzyszy dyrygent. Doskonałym świadectwem artystycznych pasji fabrykanta i aktywności muzycznej jego pracowników jest zachowany do dziś w kilku egzemplarzach śpiewnik wydany sumptem Pokory w Gdańsku przez Pelagię Palędzką. Jego pełny, iście barokowy tytuł brzmi: Śpiewnik Polski. Zbiór najużywańszych piosenek różnej treści ofiaruje swym Szanownym Odbiorcom P. Pokora, fabryka cygar papierosów i tytoniu w Wejherowie (Neustadt Wpr.) założona 15 kwietnia 1888. Wstęp świadczy o pewnym zacięciu literackim wydawcy, którego spojrzenie na świat zdecydowanie nie ograniczało się do produkcji wyrobów tytoniowych. Napisano w nim bowiem tak: Palenie i śpiew należę prawie tak samo do siebie jak palenie i picie. Skoro chmurki niebieskie powoli w górę się wznoszę i częstokroć różne dziwaczne przybieraję kształty, rosnę a wreszcie w niwecz się obracaję, ifantazya się ożywia, pożęda zadowolenia i orzeźwienia duchowego. Wtedy to rozbrzmiewa śpiew; dźwięczne tony wraz z pełnem znaczenia słowem poety łęczę się w jednę całość, 17 Charakterystyka Konstancji Pokorowej i Rozalii Pokorówny według relacji Krystiany Kosińskiej, prawnuczki Piotra Pawła Pokory. 18 Relacja K. Kosińskiej. 19 R. Osowicka, Leksykon wejherowian, Wejherowo 2008, s. 233. 20}. Borzyszkowski, dz. cyt., s. 264. 21 List Henryka S. Tapera do W. K. z 17 marca 1994. 24/POMERANIA/MAJ2019 WEJHEROWO NA PRZEŁOMIE XIX IXX W. - RYS HISTORYCZNY I GOSPODARCZY aby ożywić i pokrzepić serce i ducha. Mianowicie nasze niezrównane piosnki polskie posiadają dla swej wzniosłej poezyi niezrównaną wartość. Jeżeli wśród sympatycznych chmurek tytuniu pieśń wesołą się zanuci, wtenczas i oko nasze jakimś żywszym zabłyśnie blaskiem, a nawet dusza obarczona troską i smutkiem, na jakiś czas odetchnie i zapomina o ciężarze, który ją przygniata22. Śpiewnik zawiera kilkadziesiąt pieśni polskich, bez podanych tytułów i zapisu nutowego. Jedynym wyróżnikiem kolejnych utworów są numery porządkowe. Repertuar jest wielce zróżnicowany. Są tam pieśni religijno-refleksyjne (Ach mój Boże, ach mój Panie, źle na świecie, źle), patriotyczne (Bracia Sokoły nabierzmy ducha; niech siła u nas się wzmaga), wojenne (A kto chce rozkoszy użyć, musi iść w ułany służyć), miłosne (Blady księżyc świecił nam, kiedy lubą w cieniu drzew całowałem pierwszy raz), humorystyczne (Była babułinka z rodu bogatego, miała koziołeczka bardzo rozpustnego). Znamienne jest umieszczenie na końcu śpiewnika katalogu wyrobów tytoniowych firmy „Maschallah" i galanterii służącej paleniu oraz zażywaniu tytoniu, wraz z cennikiem i informacjami o rodzaju opakowań sprzedawanych wyrobów (np. cygara w paczce po 15 sztuk). Śpiewnik żył później swoim życiem. Nierzadko, jak mówią przekazy rodzinne sięgające czasów istnienia „Maschallahu", podczas pracy w fabryce śpiewano polskie pieśni, również te, które znalazły się na kartach publikacji Pokory. Aktywność społeczna Piotra Pawła Pokory przejawiała się również w inicjatywach „pozafabrycznych". W 1902 r. był współzałożycielem polskiej spółki handlowej „Kupiec", organizacji zasłużonej dla polskiego życia gospodarczo-społecznego na północnych Kaszubach. W 1905 r. fabrykant pomógł rozpocząć działalność gospodarczą Antoniemu Miotkowi, późniejszemu działaczowi narodowemu23. Fabrykantowi pr^ez cały czas wejherowskiej aktywności leżało na sercu kultywowanie i rozwój polskości, np. w 1910 r. na terenie własności przemysłowca odbyło się zebranie założycielskie filomatów wejherowskich24. dziedzictwo Znaczenie fabryki Piotra Pawła Pokory dla miasta można uznać za duże i wymierne, gdy mowa o konkretach, faktach, liczbach. Pracowało w niej około trzystu osób jednocześnie, a zatem w całym okresie działalności zakładu liczba ta była znacznie wyższa. Do tego dodać trzeba bezpieczeństwo finansowe rodzin osób zatrudnionych, związane z bezpośrednimi poborami i różnymi formami ubezpieczeń powszechnie praktykowanymi w firmie. Wymierna jest działalność kulturotwórcza fabrykanta. Biblioteka, chór i dopełnienie jego działalności w postaci śpiewnika, z pewnością organizacja koncertów, rozmaitych popularnych wtedy odczytów i innego rodzaju spotkań, wszystko to sprawiało, że ludność polska mogła utwierdzać się w swojej tożsamości narodowej pośród żywiołu niemieckiego i jaśniej definiować cechy odróżniające ją od Niemców. Obudzenie nieco uśpionego (zwłaszcza w porównaniu z południem Pomorza Nadwiślańskiego, Wielkopolską i Górnym Śląskiem) ducha polskiego było w tamtym czasie i w tamtych okolicznościach niezwykle ważne. Tego rodzaju działalność miała zaprocentować pod koniec I wojny światowej i już po powrocie Pomorza, w tym Wejherowa i okolic, do Polski. Polacy, Kaszubi, byli świadomi, że rywalizacja z Niemcami ciągnęła się od pokoleń, że były tu polskie organizacje finansowe i kulturalne, były polskie zakłady pracy. Prawdą jest, że Niemcy na skutek własnych zdolności i pracowitości, ale także dzięki pomocy cesarskiego aparatu państwowego, dominowali w gospodarce, handlu i rzemiośle. Jednakże świadomość, że i polskie, kaszubskie życie istniało w mieście, dawała władzom polskim, a i polskiej społeczności, mocniejszą legitymację, również moralną, do przejęcia władzy z rąk Niemców w lutym 1920 roku. Nie przetrwała wprawdzie długo fabryka następców Piotra Pawła Pokory, niemniej wybuch aktywności polskiej w każdej dziedzinie życia po roku 1920 wskazuje, że i z tego wcześniejszego ziarna wyrosło coś, co procentowało w dwudziestoleciu międzywojennym i do dziś określa tożsamość północnych powiatów Kaszub. bibliografia DRUKI ZWARTE Dzieje Gminy Wejherowo, red. B. Breza, Wejherowo 2013. Ferguson Niall, Imperium. Jak Wielka Brytania zbudowała nowoczesny świat, Kraków 2013. Historia Wejherowa, red. J. Borzyszkowski, Wejherowo 1998. Okolski Antoni, Ustrój państw europejskich i Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, Warszawa 1887. Osowicka Regina, Bedeker wejherowski, Gdańsk 2002. Osowicka Regina, Leksykon wejherowian, Wejherowo 2008. Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, T. 3, red. S. Gierszewski, Z. Nowak, Gdańsk 1997. Śpiewnik Polski. Zbiór najużywańszych piosenek różnej treści, Wejherowo - Gdańsk [b.r.w.j. Żmuda-Trzebiatowscy Beata i Tomasz, Spacerkiem po dawnym Wejherowie (na pocztówkach z lat 1882-1944), Gdańsk 2012. DOKUMENTY Jubilaums-Preisliste 1888-1913 P. Pokora Neustadt Wpr. Zigar-ren-, Zigaretten-, Zigarillos und Tabak Fabrik, Wejherowo 1913 List Henryka Tapera doW.K.zYl marca 1994 22 Śpiewnik Polski, s. 3. 23 B. Breza, dz. cyt., s. 453. Antoni Miotk jest jednym z prototypów postaci Bazylego Miotke z filmu Kamerdyner w reżyserii Filipa Bajona (2018). 24 Tamże. MÓJ 2019 / POMERANIA / 25 600 TYSIĘCY MIL MORSKICH ŻAGLOWCA DAR MŁODZIEŻY Dar Młodzieży dobija do nabrzeża Pomorskiego w Gdyni. Tak spektakularnego powrotu do macierzystego portu w Gdyni Dar Młodzieży jeszcze chyba nie miał. Setki osób oczekujących na Skwerze Kościuszki na powrót żaglowca miały ogromne trudności, aby dostrzec jednostkę, choć ta, wpływając do portu, przepływała zaledwie kilkanaście metrów od nabrzeża. Wszystkiemu była winna gęsta mgła, która pomimo słonecznej pogody kilkadziesiąt minut wcześniej spowiła Skwer i otaczające go wody Basenu Prezydenta. Scenariusz niczym z hollywoodzkiego filmu wpisał się w uroczystość przywitania słynnego polskiego żaglowca szkoleniowego, który tego dnia powrócił z rejsu dookoła świata. Impulsem do zorganizowania wyprawy wokół globu, która swym zasięgiem objęła 23 porty 19 państw świata, m.in. w Tallinie, Kopenhadze, Bordeaux, Kapsztadzie, Dżakarcie, Singapurze, Hongkongu, Osace, Los Angeles i Londynie, było stulecie odzyskania niepodległości przez Polskę i Światowe Dni Młodzieży w Panamie. Dar Młodzieży wypłynął 20 maja 2018 roku, a powrócił po ponad dziesięciu miesiącach 28 marca 2019 r. Przesłaniem Rejsu Niepodległości, w którym wzięło udział blisko 1000 młodych osób z Polski, było przede wszystkim zaakcentowanie w świecie tak wyjątkowej rocznicy, jaką stanowiło stulecie odzyskania niepodległości przez nasz kraj. Była to również okazja do odwiedzenia naszych rodaków mieszkających poza granicami kraju - a oni pojawiali się w każdym z 23 portów, do których zawijał żaglowiec. Dar Młodzieży to trzymasztowa fregata, żaglowiec szkolny Uniwersytetu Morskiego w Gdyni (wcześniej Akademia Morska w Gdyni), który kontynuuje tradycję dwóch słynnych poprzedników: żaglowca Lwów, który został zbudowany w 1869 r. w Wielkiej Brytanii i zakupiony przez Rzeczy- 26 / POMERANIA/MAJ2019 BLIŻEJ MORZA pospolitą w 1920 r. dla nowo powstającej Szkoły Morskiej w Tczewie, i nazywanego „białą fregatą" Daru Pomorza, który w latach 1930-1982 służył szkoleniu kadr morskich dla biało-czerwonej bandery, a dzisiaj zacumowany na stałe w gdyńskim porcie ma status statku-muzeum. To właśnie sędziwy wiek naszej białej fregaty zdecydował o potrzebie budowy nowego żaglowca. Szansą było zamówienie skierowane do Gdańskiej Stoczni im. Lenina na serię szkolnych żaglowców dla radzieckich szkół morskich. Na najwyższych szczeblach władzy zdecydowano wówczas, że jednostką pilotażową dla eksportowych żaglowców będzie następca Daru Pomorza. Nowa fregata szkolna została zaprojektowana przez inż. Zbigniewa Chorenia, młodego projektanta z gdańskiej stoczni. Wsparcia udzielali mu weterani białej fregaty, wieloletni komendant Kazimierz Jurkiewicz, ostatni komendant Tadeusz Olechnowicz (później pierwszy komendant Daru Młodzieży) i członkowie załogi. Dar Młodzieży stał się tym samym pierwszą zbudowaną od podstaw w polskiej stoczni - i według oryginalnego polskiego projektu - żaglową jednostką szkolną. Położenie stępki odbyło się w czerwcu 1981 r., a 12 listopada 1981 r. miało miejsce wodowanie z bocznej pochylni Wydziału Montażu Kadłubów C-l. Matką chrzestną została pani Helena Jurkiewicz, żona kpt. ż.w. Kazimierza Jurkiewicza. Uroczyste podniesienie bandery odbyło się 4 lipca 1982 r. w Gdyni, przy Nabrzeżu Pomorskim, miejscu do dzisiaj stanowiącym stałe miejsce postoju fregaty. Już pierwszy rejs Daru Młodzieży pokazał, że żaglowiec doskonale sobie radzi w warunkach morskich. Po wypłynięciu z Gdyni 10 lipca 1982 r. pierwszym portem, który odwiedził, był wschodnioniemiecki Rostock. Następnie zawinął do brytyjskiego portu Falmouth, skąd udał się na start rywalizacji w ramach The Cutty Sark Tali Ships Races. Na mecie w Lizbonie, po przepłynięciu 770 mil morskich, debiutant Dar Młodzieży był najszybszy w klasie wielkich żaglowców. Wyprzedził słynny niemiecki bark Gorch Fock o 14 minut i 18 sekund. W wygranej nie przeszkodził nawet fakt, że polski żaglowiec uczestniczył w trakcie wyścigu w akcji ratunkowej, pomagając rannemu żeglarzowi z niemieckiego jachtu Peter von Danzig. W ciągu 37 lat służby pod biało-czerwoną banderą (1982— -2019) Dar Młodzieży odbył ponad 220 podróży, przepływając ponad 600 000 mil morskich i zawijając do niemal 800 portów. Na Darze Młodzieży szkolenie przeszło ponad 20 000 uczniów i studentów szkół morskich polskich i zagranicznych. Dwa dni po zakończeniu rejsu dookoła świata Dar Młodzieży wypłynął w kolejny rejs szkoleniowy, tym razem ze studentami Akademii Morskiej z Antwerpii (Hogere Zeevartschool Antwerpen), co jest owocem długoletnich kontaktów gdyńskiej i flamandzkiej uczelni. SŁAWOMIR LEWANDOWSKI MÓJ 2019 i POMERANIA/27 Człowiek jest zwierzęciem rozumnym? STANISŁAW SALMONOWICZ Filozofia bywa nazywana królową nauk. Czy jeżeli nie jesteśmy filozofami, to mamy się interesować tym, co mówią filozofowie? Czym jest jednak w istocie nauka filozofii? Odpowiedzi możemy szukać na przykład w internecie. Znajdziemy ich tam wiele, sprzeczności - jeszcze więcej. Powiedziałbym ogólnikowo, że filozofia to jakaś całościowa koncepcja poznania i zrozumienia świata oraz człowieka. Takiej jednak filozofii, koncepcji skomplikowanej siłą rzeczy w różnych filozoficznych systemach, nie potrzebujemy raczej na co dzień. Jest jednak pewna część problematyki filozoficznej, której znajomość może każdemu się przydać. Mam na myśli naukę o etyce, definiowaną jako nauka o moralności człowieka, nauka zasad, które winny człowiekiem kierować w jego życiu. Zauważmy, że etyka jako doktryna o powinnościach człowieka wobec siebie samego i wobec bliźnich z jednej strony w dziejach ulegała różnym zmianom, niekiedy bardzo istotnym, a z drugiej strony, w każdym razie w kręgu kultury europejskiej, od 2000 lat ciągle kontynuowała te same podstawowe wątki. Oczywiście zawsze było tak, że etyka rozumiana jako doktryna obowiązującej moralności, wskazująca, jakich postępowań należy się wystrzegać, niekoniecznie była czy jest „w realu" przestrzegana. Najwyraźniej to widać w dziejach etyki obyczajów seksualnych, która w swoich najpowszechniejszych wskazaniach, wypływających z reguły ze wskazań danej religii, nigdy nie była dawniej, ani nie jest dziś, skrupulatnie przestrzegana, przegrywała, jak się często sądzi, z naturą człowieka. Każdy prawnik przecież po- wie, że fakt, iż dana zasada prawna jest często łamana, nie oznacza, że ta zasada nie obowiązuje. Spójrzmy jednak, w felietonowym stylu, nie na systemy filozoficzne wykładane na uniwersytetach, lecz na kwestie etyczne czy praktyczne recepty życiowe z perspektywy bliższej każdemu, a niewymagającej ani skomplikowanych terminów, ani rozważań nadmiernie abstrakcyjnych. Tego typu rozważania określano już w starożytności jako filozofię praktyczną, przez co rozumiano przystępne wykładanie etyki dnia codziennego. Rozwijali takie rozważania wybitni pisarze rzymscy, jak Seneka Młodszy czy Cyceron. Cycerona traktat „O powinnościach" przez wieki był czytywany w szkołach jako podręcznik etyki. Rozkwit rozważań filozoficznych dalekich od zawiłości naukowych rozpraw przyniosła epoka renesansu w Europie. Twórcą sztuki pisania „otwartego" był francuski pisarz Michał de Montaigne, którego eseje analizowały życie i etykę człowieka. Taką drogą rozważań filozoficznych, ale i praktycznych, uwag o człowieku i życiu codziennym, poszedł wybitny pisarz węgierski Sandor Marai (1900--1989) w niewielkim rozmiarami dziele, świeżo publikowanym po polsku pt. Księga Ziół . Marai był już uznanym twórcą przed II wojną światową. Omawiane dzieło ukazało się po raz pierwszy w Budapeszcie w 1943 r. Pisarz był węgierskim patriotą unikającym jednak udziału w polityce. Jego zdecydowany antyko-munizm skłonił go do emigracji po roku 1945 i Marai mieszkał odtąd do końca życia w Stanach Zjednoczonych. Pozostawił po sobie liczne powieści i eseje filozo- 1 Sandor Marai, Księga Ziół, Czytelnik, Warszawa 2018, przekł. Feliks Netz. 28 / POMERANIA/MAJ2019 GAWĘDY O LUDZIACH I KSIĄŻKACH ficzne, także głośny Dziennik za lata 1976-1983. Jako pisarz tkwił głęboko w mitach kultury europejskiej, także w tradycjach chrześcijaństwa. Owa Księga Ziół została tak przez autora nazwana, ponieważ jak sam napisał, przekazywał ją czytelnikom „(...) jako dawne zielniki, które prostymi przykładami pragnęły odpowiedzieć na pytanie, co trzeba robić, gdy kogoś boli serce albo gdy Bóg go opuścił (...)". Można nadal się zastanawiać, dlaczego autor wybrał taki tytuł, o jakie zioła mu chodziło. Podejrzewam, że miała to być księga pociechy dla człowieka zagubionego w zamętach II wojny światowej, napisana przez autora szukającego fundamentów spojrzenia na los człowieka. Odwoływał się do filozofii stoików epoki rzymskiego imperium, do Marka Aureliusza i Seneki, widział zwłaszcza odpowiedzialność samotnej jednostki wobec wyzwań epoki. Napisał, że jego rozważania to myśli o „(...) ludzkim losie na ziemi". Nie jest to ani wykład systematyczny etyki, ani dzieło poruszające wyłącznie wielkie tematy. Niewielki tomik nie zawiera żadnego „spisu treści", ale można wskazać, że autor w rozważaniach o świecie i człowieku stale kładzie nacisk na fakt, jego zdaniem podstawowy, że człowiek jest częścią ludzkiej wspólnoty, że powinien interesom tej wspólnoty służyć. Jest to więc etyka surowa, daleka od zrozumienia motywów egoizmu, właściwych dla wielu ludzkich decyzji. W końcowych uwagach napisał tak: „Zawsze, wszystko oddaj ojczyźnie. Świat bez twojej ojczyzny nie ma dla ciebie żadnej wartości niczego nie oczekuj od ojczyzny. Tylko daj jej to, co masz najlepszego". Pewne nuty konserwatywne czy pewien elitaryzm myślenia są u Marai widoczne, jednakże nie był nacjonalistą, bo równocześnie nakazywał: „I nigdy nie zapominaj, że byłeś także synem świata. Krewnym Murzynów i gwiazd, gadów i Leonarda da Vinci, Golfsztromu i Malajek (...). Ten antropologiczny uniwersalizm humanisty u Maraia jakże dziś jest nam potrzebny. Traktujmy świat jako pewną całość i nie szkodźmy mu w jakimś marginesowym dla losów wszechświata interesie! Myślę, że w dobie jakże zajadłych sporów o europejskość filozofia Węgra, właśnie Węgra, odrzucającego zaściankowość, ale ceniącego własną ojczyznę, bardzo jest nam potrzebna. Skromny felieton nie zastąpi lektury rozważań Maraia. Używam w stosunku do niego terminu Mędrzec w takim rozumieniu, w jakim w dobie II Rzeczypospo- litej pisano o Tadeuszu Boyu-Żeleńskim, który w ogóle filozofem nie był, ale swoim intelektem, talentami pisarskimi, a zwłaszcza wrażliwością na realia społeczne, był wielką postacią epoki. O czym możemy czytać, co chwila trafiając na inny temat, u Maraia? Pisze o namiętnościach i pokusach, doświadczeniach wieku dojrzałego, o pięknie i roli muzyki, o próżności, chorobach i lęku przed śmiercią. Akcentuje, że w życiu „codziennie musisz iść dalej". Każdy niemal, od wędrowca, rzemieślnika po lekarza czy sędziego, znajdzie tu nie tyle wskazówki, co zdania rodzące refleksje. Filozof pisze o seksie i o kobietach, o stosunku do bliźnich i o „prawdziwej głupocie". Nie jest to książka do pospiesznej, niecierpliwej lektury, nie jest to raczej książka mogąca służyć jako rozrywka w podróży koleją, jest to lektura do wieczornego, spokojnego czytania fragmentami. Jeżeli dany fragment nie przemawia nam ani do rozumu, ani do serca, szukajmy innego, szukajmy dalej. Nie unikał autor także tematów dnia powszedniego, spraw może mniej ważnych, wydających się czasem niegodnych mędrca. Czytamy więc uwagi o nikotynie i o roli kąpieli, a także samotnych spacerów, o cierpliwości jako cnocie i o wierności sobie. Kładł szczególny nacisk na mówienie prawdy w życiu, ale sam podkreślał, że jest to rzecz trudna i kosztowna. Oto cytat znamienny: „Wiedz, że kiedy wypowiadasz prawdę - najprostszą prawdę - raptem wybuchają wokół ciebie płomienie: istna pożoga namiętności, obrachunków i obrazy (...)". Kładł nacisk na kompetencje rozumu i wykształcenia, w swoich refleksjach o polityce i sztuce rządzenia, choć bezpośrednio nie nawiązywał do ówczesnej polityki na Węgrzech, napisał dosłownie: „Państwo pozbawione kierownictwa rozumu - to tylko horda, państwo, które jest własnością władzy politycznej, niechybnie się rozpadnie". Każdy znajdzie u Maraia tematy sobie bliskie: miłość i zmysłowość, znoszenie chorób i cierpień, zjawisko lenistwa i bohaterstwa. Eseje rządzą się własnymi prawami, nikt tu nie żąda systematyczności w wywodach czy przestrzegania jakiejś hierarchii poruszanych tematów. Mędrzec, tak zapewne myślał Marai, oferuje swe refleksje, każdy czytelnik może je odmiennie odczytywać, inaczej je oceniać. Wiemy, że sztuka przemyślnego, spokojnego czytania, unikania pośpiechu, nie jest dziś w modzie. Czy zawsze musimy być modni? MÓJ 2019 / POMERANIA/29 Tacewnô pözwa „Kaszub", to je Zbigórz Talewsczi w papiorach SB Warkôwô robota Zbigórza Talewsczégö na początku ósmëdzesątëch lat XX w. spartaczono bëła z aparata Pólsczi Zjednóny Robótniczi Partii. Po tim jak w kuńcu maja 1981 r. öprzestôł bëc I Sekreterą Gminnégö Komitetu ti partie w Köłczëgłowach, przez czi-le miesący robił jesz jakno szpektór i instruktor w Wójewódzczim Kómitece PZRP w Słëpsku, co wara-ło do 27 gódnika 1981 r. Późni bohater najégö tekstu przez jaczis czas robił w hańdlu. Wedle jedny nad-czidczi miôł tedë wespółrobic z jakąś białką, co prowadza w Słëpsku krómik „butik". Talewsczi jezdzył tej nibë pô Polsce i dotëgöwiwôł ji rozmajité wôrë, na przëmiar köszle i zabôwczi. W jinszim zôpisku za to zamkłé bëło wiadło, że sóm béł gwôscëcéla ajencjowégö krómu na słëpsczim miesczim tôrgöwiszczu. Równak w lepińcu 1983 r. udostół robota jakno sekretera i czerownik bióra w Wójewódzczi Radzëznie Patrioticzny Rësznotë Nôrodny Ödrodë (pol. Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego, PRON) w Słëpsku. PRNÖ bëła öglowöpölską organizacją, co pöwsta pô wprowô-dzenim w najim kraju wôjnowégö stanu. Nibë mia zrzesziwac lëdzy ö rozmajitëch dejologicznëch pôz-drzatkach, co öglowö pöpiérelë przédnictwô PZRP, „socjalisticzny" ustôw w Polsce i drëszba z Sowiec-czim Związka. Pö prôwdze dejade, chôc ökróm PZRP do rësznotë ti przënôlégałë téż Zjednóné Lëdowé Stronnictwo (ZLS) i Demókraticz-né Stronnictwo (DS) a jesz niechtër-ne katolëcczé strzodowiszcza (na przëmiar Stowôra PAX), to nôwik-szi cësk na nia mia i tak PZRP. Dzej-notą PRNÖ w óbeńdze słëpsczégö województwa czerowa Wojewódzko Radzëzna, chtërny przédnika ôstôł słëpsczi dzejôrz pôliticzny a społeczny, a téż przédnik henët-ny Rzemiasniczi Jizbë, Ludwik Downar-Zôpólsczi. Jeżlë chödzy ö roböta Zbigörza Talewsczégö w Wó-jewódzczi Radzëznie PRNÖ, to za-cza sa öna w lepińcu 1983 r. Prawie tej östôł ôn wëbróny sekreterą ti ra-dzëznë na Wöjewódzczim Zjezdze PRNÖ, a miôł w ti sprawie pôpiar-cé słëpsczégö partu Kaszëbskö--Pômôrsczégô Zrzeszeniô. Ökróm te zaczął tedë warköwą robota jakno czerownik bióra słëpsczi WR PRNÖ. Stało sa to na jegó wniosk, chtëren óstôł przëjati przez Bióro Krajowi Radzëznë PRNÖ w Warszawie. Wedle kąsk pózniészich zôpisków zamkłëch w esbecczich papiorach wspómnioné przed sztóta stanowiszcza miół dostać dzaka osobistemu naparłaczeniému towarzëszów M[irosława] Kondrata i J[ana] Jamroza. Pierszi z nich béł dzejarza PRNÖ a sekreterą do sprawów propagandę w WK PZRP w Słëpsku, drëdżi zôs miôł tedë fónkcja czerownika Wëdzélu Propagandę i Agitacje w tim kômitece. Widzymë tej, że w tim czasu póz-niészi figurant óperacjowi sprawë o tacewny pozwie „Kaszub" miół jesz pöpiarcé wëszëznów PZRP. Wszëtkö zmieniło sa w póstapnym roku. Nigle równak do tego przeń-dzemë, chcemë lejesz zwrócëc përz-na uwôdżi nawzôjnym ödniesenióm midzë PRNÖ a KPZ. Żebë lepi je zrozmiôc, musz je przëbôczëc, że nôleżnikama „rësznotë nôrodné-gó dogôdaniô" mógłë bëc nié blós fizyczne personë, ale téż rozmajité organizacje i stowôrë. Kómunyscë baro nalinelë na nie, żebë przëstą-piłë do PRNÖ, i wiele z nich tak zrobiło. W nen sposób wiele lëdzy, co sami indiwidualno nie zapisywelë sa do PRNÖ, stówało sa niezanôléż-no ód swój i wólë nóleżnikama ti sztrukturë, bo zgódzëlë sa na to przédnicë jich órganizacjów. Jinaczi belo z KPZ, chtërno wëszëznë rządzący partie chcałë téż przëmuszëc do przëłączeniô sa do köntrolowó-ny przez sebie rësznotë. Zrzeszenie równak okózało sa „nóremné". Nie zgódzëło sa na bëcé dzéla PRNÖ i uretało swoja samóstójnota, chóc musz je pódsztrichnąc, że bëło to sparłaczoné z dosc dradżima skutkama, taczima jak niezgara ze stronë partiowö-administracjowëch wëszëznów. Biótka o to, czë KPZ stónie sa institucjonalnym nóleżnika PRNÖ, ödbëła sa ob czas Walnego Zjazdu organizacje w gódniku 1983 r. Do-béł na nim pózdrzatk, że Zrzeszenie ' Wszëtczé wëzwëskóné w teksce cytatë wzaté z pölsköjazëköwëch zdrzódłowëch tekstów skaszëbił autór. 30 / POMERANIA/MAJ2019 KASZËBIW PRL-U jakno organizacjo do ti rësznotë nie przestąpi, ale köżdi nôleżnik KPZ, jeżlë chce, to möże sóm indiwidu-alno zapisać sa do ni. Przestójnika ti dbë béł téż Talewsczi. Gôdôł ön öbczas zjazdu, że Zrzeszenie mu-szi sa odemknąć na wespółroböta, z młodzëznowima i pôliticznyma ôrganizacjama1. Do stowôrë PRNÖ nawlékł w s wöj im zjazdowim wëstą-pienim midzë jinszima w ten sposób, że pöwiedzôł ö KPZ, że bëło öno regionalną patrioticzną nôrod-ną rësznotą. Bohater naszego do-kazu béł téż dbë, że dzaka pówsta-niému PRNÖ möże miec nôdzeja na normalizacja spöłeczno-pôliticz-nëch jeleżnosców w najim państwie, a swój pözdrzatk na ödniesenia mi-dzë PRNÖ a KPZ wërazył tedë tak: Mądroscą Prezydium bëło nié ôrga-nizacjowé, a prawie indiwidualné spartaczenie sa z PRNÖ, bô rësznota ta powinna rzeszëc serca i môdżi, a nić organizacje. Dradżim czasa dlô Zbigörza Ta-lewsczégö béł séwnik 1984 r. Dze-sątégó dnia tegö miesąca óstôł ön wezwóny przez czerownika Wë-dzélu Propagandę i Agitacje WK PZRP w Slëpsku Lucyna Glusyk (pól. Głusik, w aktach wëstapiwô téż pód miona Leokadio). Nie rzekła öna, z jaczi przëczënë róczi go do se, i mëslôł ón, że zetkanié mó sa tikac nowëch zadaniów i codniowi robôtë. Czej przeszedł na mól, uzdrzół, że żdało na niego trzëösobówé karno robotników wspómnionégó przed sztóta wëdzélu WK PZRP i przédnik WR PRNÖ Ludwik Downar-Zópól-sczi. Zéhdzenié wëzdrzało czësto ji-naczi, jak sa spódzéwół Talewsczi. Towarzëszka Głusyk wiera ód pier-szi chwilë baro dërno i frëchówno powiedzą mu, że nie widzy sa ji jego postawa i robota, temu téż natëch-stopach mó ón zerzec sa fónkcje sekretérë WR PRNÖ w Słëpsku. To, IPN Ga CC2C/444 st sygn ' öC6#'i l •Au$jak,t>rt«li i-fcMr Tl—fcl . • l\l. u TÖJ ~c . aniw MT£Ottnx« ur. o jcus.u/iu »razi«.tny rju juv*:.J/4o fiizoz Tow.uavyn\ ^Łuoik do ya.łoriu i , PZPK bo« pogania ty ty. w ranach r^aocz, cli ko.it.4. tucn uoótrtoy ru-iiizucj., czwk.ij^-cycu nu-j zuiUjfi 3ry«nUaloriko-pohiytuenYon awX<>a.jnyuh z 1 a ttuet rzycu. Ku wojuiau zi i xas>kocxoniu cacojUłly iu «ni>:i ooob^g^ Moupót pruoomiik^iw .tyVXXtiu Propsyonoy i. Ajltuuj* fty* urui . r£oiAł<,nisii^y *>•' t'Kisi « iupiku. Tow.Otuulk u t' CtatU.1 oojo NujUwłJ aj jj rryt.łjo • u sportu titolfii.' «iwe9u«v A •" uyailtlil itW ttwuf Ul.uj.jtu oo k-tnutrsAtywi-uj rozu*>rijioC ■ -w nlo ^buru .17 jjj i co * funkcji owkreturzd ik, ktor.. & wyorcnyn prz xt ,to<.oa przyj ty hj iiOj w^opfiy yiti^uuok iJt 2tłZ >'roiy(óua w w ^iu^uko i iuro «i«c»y ■^r^j owoj WiD!j m ".irauul*! »l>. «uv(.tiiu>*lk tj.tiMi.gifoty i uroitraii"»«>-^yiaz^ly ciu.julut.ii.ojo «.ziv»nk« portki. x. oMŁovti.oka. w jaczi sposób Lucyna Głusyk góda do niego, sprawiło, że poczuł sa poniżony i widzół, że ni mó nawetka môżlëwôtë bronie sa przed ji pósą-dzeniama. Póprosył tej o to, żebë wszëtczé oskarżenia przedstawić mu na piśmie, żebë mógł całą sprawa wëklarowac przed nóleżnikama eg-zekutiwë WK PZRP. Jesz barżi zdzëwiony béł Talewsczi, czej dowiedzół sa, że po ópisó-nym wëżi zćńdzenim nadczidniató prawie przed sztërka egzekutiwa cofną mu rekomendacja do pełnie-nió czerowniczich fónkcjów w państwowi administracji, co bëło dló niego, jakno wielelatnégö nóleżnika partii, óstrą sztrófą. Öznôczało to, że jegó partiowi przédnicë ju mu nie dowierzają. Bohater najégö dokazu nie óbdół sa równak i ódwółół sa ód ti decyzje. Béł dbë, że je to jakós zmiłka i że nôleżnicë egzekutiwë ni mielë leżnoscë wësłëchac tego, co miół do pówiedzenió. Zaró téż wësłôł w ti sprawie pismiono prawie do egzekutiwë WK PZRP w Słëpsku. Ökróm tego napisół skarga na to, jak zachowa sa w ódniesenim do niego Głusyk. Sczerowół ja do dzejający köle słëpsczégó WK PZRP Wóje-wódzczi Komisji Partiowi Kontrole, MÓJ 2019 POMERANIA /31 zwrócył w ni uwóga, że towarzëszka Głusyk zachowa sa niezgodno z re-glama, jaczich muszą sa trzimac nó-leżnicë partii. W swójim pismionie do ti komisji wëpisôł téż wszëtczé öbwinë, ö jaczé östôł posądzony, i barnił sa przed nima. Pierszą rzeczą, jakô nie widza sa Lucynie Głusyk, bëło to, że przińd-ny usódzca fundacje „Najé Göchë" béł nibë wedle ni chutczi do sztri-dowaniô sa z lëdzama. Dokaza tego miałë bëc spiérczi, jaczé miôł z czile lëdzama, dejade Zbigórz Talewsczi nie zgôdzôł sa z taczim öbtaksowa-nim swöji ösobë i przedstawił swój pözdrzatk na to, co cwierdza ô nim czerowniczka Wëdzélu Propagandę i Agitacje słëpsczégö WK PZRP. Drëgą „przewiną" Talewsczégö bëło to, że óbczas welowny kampanie do nôrodnëch radzëznów, chtërna ödbiwa sa w pierszi połowie 1984 r., miôł ön nibë nie wespół-dzejac z Wójewódzczim Welownym Kolegium. Przëczëną tegö podług Głusyk bëło to, że ön sóm udbôł so kandidowac do Wójewódzczi Nôrod-ny Radzëznë (WNR) w Słëpsku. Nigle cos wiacy ö tim napiszemë, wôrt kąsk nacéchöwac öglową sytuacja, w jaczi sa to wszëtkö dzejało. Tak sa skłôdô, że welacjô do nórod-nëch radzëznów w 1984 r. bëła dlô rządzëcelów Lëdowi Pölsczi öso-blëwie wôżnô, bö bëła pierszô pö pöwstanim „Solidarnoscë" i pö wöj-nowim stanie. To, jak lëdze mdą we-lowelë, z pözdrzatku kömunysticzny władzë miało bëc sprawdzenim tegö, jaczé je ödniesenié öbëwateli do ni. W rëchtowanim nëch wëbörów wôżną rola grac miała téż PRNÖ. Kandidatów na radnëch bédowac miałë pöliticzné partie, to je PZRP i ji „satelicë" a ökróm te prawo do tegö miałë lëdóné przez wëszëzne organizacje. Ö tim, kuli kandidatów wëstawią do welacji apartné partie i organizacje, rozsądzëwac mia Wojewódzko Komisjo Wespółdzejanió PZRP, ZLS i DS, chöc nôwikszi cësk mia na to gwësno ta pierszô partio. Ökróm tegö kóżdi kandidat do nôrodny radzëznë muszôł bëc bël-no öbtaksowóny przez WR PRNÖ i zacwierdzony przez Wöjewódzczé Welowné Kolegium. Pödsztrichnąc w tim môlu wôrt, że öbuma tima institucjama czerowôł tedë nen sóm człowiek, to je Ludwik Downar--Zôpölsczi. Sprawa kandidowaniô Zbigórza Talewsczégö na radzëcela WNR w Słëpsku wëzdrza tak, że ôstôł ón zabédowóny i pópiarti przez słëpsczi part KPZ. Na początku béł dejade blós „kandidata na kandidata". Żebë bëc wpisónym na welowné lëstë kandidatów, muszôł bëc zacwierdzony przez wspómnioné przed sztërka in-stitucje. Stało sa równak tak, że one ödrzucëłë kandidatura Talewsczégö, i ón sa nie nalózł na lëstach kandidatów na radnëch, co bëło wedle niego złómanim nowo przëjatégö welownégó prawa. Przëbóczëc wôrt w tim molu, że Downar-Zôpólsczi, chtëren béł pódwëższim Talewsczé-gó i chtëren wiera muszôł miec jaczis swój udzél w ódrzucenim jegö kan-didaturë w wëbórach, béł uczastnika ópisónégó kąsk wëżi zéhdzeniégó. Równak czej Lucyna Głusyk wadza na bohatera najégó dokazu, nie rzekł ón ani słowa, co stało sa przëczëną zdzëwieniô i nieubëtku Talewsczégó. Pósobną rzeczą, jako nie widza sa partiowim wëszëznóm, bëła lëchó nibë organizacjo zetkaniów, jaczé ódbiwałë sa przed welacją do nórodnëch radzëznów, a öbczas chtërnëch kandidacë mielë pótikac sa z lëdzama. Za jich przërëchto- wanié ödpówiódôł PRNÖ, a w jego óbrëmienim prawie czerowóné przez Zbigórza Talewsczégó bióro WR ti organizacje. Wedle przéd-ników słëpsczi PZRP robota kół rëchtowaniô kónsultacjowëch zćń-dzeniów wëzdrza lëchö. Miało w ni nibë felac porządku, a robotnice bióra nierzetelno pôdchôdelë do swój ich óbrzészków. Ökróm tego przez to, że na czas nie óstół zrëchtowóny terminórz pótkaniów, dzél z nich sa nie ódbéł, a bëłë téż przëtrôfczi, że kandidacë nie do-stelë wiadła o czasu i molu przed-welownégó zeńdzenió. Talewsczi barnił sa przed tima óskarżeniama. W swójim pismionie do Wójewódz-czi Komisji Partiowi Kontrole zwrócył uwóga, że welacjô na taczi ôrt ódbëła sa pierszi róz i nicht jesz ni miôł niżódnégó doswiódczenió, jeż-lë chódzy o ji organizacja. Pódsztri-chiwôł téż, że całą dragą codniową robota spartaczoną midzë jinszima z ugódiwanim, transpórta, dokumentacją, propagandą i finansama, co wara po wiele gódzyn, zrobić muszało leno trzëósobówé bióro WR PRNÖ. Ö wszëtczim tim wedle Talewsczégó bëlno wiedzec miół to-warzësz Downar-Zópólsczi, ale na wspómnionym zćńdzenim nie rzekł ó tim dëcht nick. Na kuńc jesz krótko nadczid-na, że wedle óficjalnëch zdrzódłów w welacji do nôrodnëch radzëznów w słëpsczim województwie w 1984 r. udzél wzało 79% welowników a kole 40% nowëch radnëch bëło aktiw-nyma dzejarzama PRNÖ. Wedle przedstôwców rządzącego regiona póliticznégó strzodowiszcza miało to nibë bëc znaka pôpiarcô dlô programu PRNÖ i sztabilizacje spółecz-no-póliticzny sytuacji województwa. SŁÔWK FÖRMELLA* * Autór je starszim archiwistą w archiwalnym dzélu gdunsczégö partu Institutu Nôrodny Pamiacë 32 / POMERANIA/MAJ2019 WAŻNE DATY Usty red.pomerania@w|: Szanowny Panie Redaktorze, w dniu 8 marca 2019 roku odbyły się w Łebnie uroczystości z okazji 18. rocznicy śmierci śp. Jana Piep-ki. O godz. 17.30 msza św. w intencji Zmarłego, a następnie spotkanie w Bibliotece w Łebnie. Tam właśnie został zaprezentowany tomik wierszy p. Jana Piepki pt. Całi mój skôrb. W tym wspaniałym zbiorze miłosnych wierszy pisanych przez wiele lat dla ukochanej Jadwigi Knapińskiej zamieszczone są utwory w języku kaszubskim i polskim. Są wzruszające, porywające, piękne! W tomiku zamieszczone są ślicznie dobrane do treści wierszy zdjęcia. Można z nich odczytać miłość tych dwojga zakochanych w sobie ludzi do przyrody, ziemi, lasów, pól i nieba. Kilka wierszy powstało w czasie pobytu autora w szpitalu, kiedy ciężko chory przebywał na O.I.T. • DZIAŁO SIĘ W MAJU • DZIAŁO SIĘ W MAJU • DZIAŁO SIĘ W MAJU • DZIAŁO SIĘ W MAJU • 2 V 1849 - w Kielnie powstało Koło Ligi Narodowej Polskiej. W niedzielę i święta po nabożeństwach jego członkowie czytali w kościele polskie książki i wypożyczali je chętnym parafianom. Zaborcy pruscy zlikwidowali Ligę w 1850. Na jej podbudowie powstało w Kielnie w 1885 Towarzystwo Czytelni Ludowych. 4 V 1999 - w Sopocie rozpoczął się plener rzeźbiarski twórców ludowych Kaszub i Pomorza, których dzieła stanowić miały elementy ołtarza na hipodromie podczas wizyty Ojca Świętego Jana Pawła II w tym mieście. • 5 V 1879 - w Złym Mięsie urodził się ks. Stanisław Hoffman, działacz społeczny i kulturalno-oświatowy, zasłużony proboszcz w Piń-czynie, inicjator zakładania Towarzystw Śpiewu św. Cecylii na Kaszubach i Pomorzu, poseł na sejm od 1937. Został zamordowany przez hitlerowców w Lesie Szpęgawskim 16 października 1939. Przed kościołem w Pińczynie postawiono mu pomnik. • 24 V1919 - w Osowie koło Karsina urodził się Jan Duraj, nauczyciel, artysta plastyk. Mieszkał w Charzykowach i tam tworzył pejzaże południowych Kaszub i obrazy sakralne. Zmarł 6 marca 2001 i pochowany został na cmentarzu parafialnym we Wielu. • 25V1899 - w Borze (dawniej Jastarnia Gdańska) urodził się Robert Struk, jeden z najznakomitszych jastarnickich szkutników, członek wielu maszoperii. Po 1945 zbudował 74 łodzie różnych typów, w tym motorowe. Budował również kutry. Zmarł 21 sierpnia 1985 w Jastarni i pochowany został na miejscowym cmentarzu parafialnym. Źródło: F. Sikora, Kalendarium kaszubsko-pomorskie Całi 1 i >i skôrb Uroczystość z okazji wydania tomiku Całi mój skôrb, Łebno, 8.03.2019 (Oddziale Intensywnej Terapii). Te utwory to przejmujące, wzruszające do łez wiersze. Wydanie tomiku zawdzięcza się red. E. Pryczkowskiemu, pani J. Paszek i Jadwidze Knapińskiej. Z pewnością te wiersze poruszą serca i umysły młodych, starszych, kobiet i mężczyzn. Przypomną najważniejsze w życiu przykazanie -przykazanie o miłości. 15.03.2019 r. Joanna Herman lek. specjalista anestezjologii i intensywnej terapii MÓJ2019/POMERANIA/33 kolebka bigbitu Bigbit to polskie określenie rock and rolla. Wprowadzono je, by nie drażnić ówczesnych władz zachwytem nad „imperialistyczną" kulturą Ameryki. To muzyka, przy której bawiono się szczególnie w latach sześćdziesiątych. Ten gatunek muzyczny fascynował zwłaszcza młode osoby, tym bardziej że według ówczesnych władz był ideologicznie niepoprawny. Wystawa „Nikt nam nie weźmie młodości..." zorganizowana została w Gdańsku, ponieważ to właśnie tutaj 24 marca 1959 roku po raz pierwszy w historii odbył się bigbitowy koncert zespołu Rhythm & Blues. Zorganizowany został w klubie Rudy Kot przy ulicy Garncarskiej. Przypomina o tym pamiątkowa płyta w kształcie gitary zamontowana w 2014 roku na fasadzie od lat nieza-gospodarowanego budynku. Bigbi-towe rytmy usłyszeć można było także w pobliskim Klubie Studentów Wybrzeża ŻAK, gdzie dziś mieści się siedziba Rady Miasta Gdańska (przy ul. Wały Jagiellońskie). W lipcu 1960 roku po raz pierwszy zagrali w nim Czerwono-Czarni. Na scenie KSW ŻAK swoją karierę muzyczną zaczynały takie gwiazdy, jak Czesław Niemen. Dlatego też w 2004 roku skwer przy budynku Rady nazwany został jego imieniem. muzyczne zdobycze Wchodząc na wystawę w Galerii Palowej, zobaczyć możemy sukienki mini. Co w nich wyjątkowego? W podobnych kreacjach kobiety chodzą i dzisiaj. Obecnie ich długość nie bulwersuje, inaczej jednak było w latach sześćdziesiątych, gdy płeć piękna po raz pierwszy zdecydowała się na skracanie spódnic. Dopiero gdy przypomnimy sobie czy uświadomimy ówczesne realia, eksponaty prezentowane na wystawie nabiorą wyjątkowej wartości. Obejrzeć ich można tutaj około 150, a większość pochodzi ze zbiorów prywatnych. Pięknie prezentują się liczne gitary. Dziś powszechnie dostępne, w PRL-u stanowiły wśród muzyków obiekt pożądania, na który zbierano pieniądze przez cały rok. Cena kompletu dobrych strun pochłaniała honorarium jednego koncertu. Niektórzy sami podejmowali się wybudować sobie instrument np. z... deski do prasowania. Emocje wzbudza mikrofon, do którego prawdopodobnie śpiewał Mick Jagger z The Rolling Stones podczas koncertu w Sali Kongresowej w Warszawie w 1967 roku. płyty pocztówkowe W Galerii Palowej dowiemy się nie tylko tego, na czym grano bigbit, ale także jak go słuchano. Zdobywanie płyt z rock and roiłem wymagało od melomanów wielkiego uporu. Oficjalna wytwórnia nie wydawała płyt z taką muzyką. Zdobywało się je dzięki kontaktom z marynarzami, można również było znaleźć wymarzone płyty na pchlich targach. W gablotach zwróćmy uwagę na tzw. pocztówki dźwiękowe, które były światowym ewenementem. Nagrywano je w prywatnych zakładach, a najsłynniejszy w Gdańsku znajdował się obok Wielkiego Młyna. Pocztówka mieściła tylko jeden utwór, najczęściej w niskiej jakości nagrania. Zwiedzając wystawę, zobaczymy też pamiątki po Franciszku Walickim (1921-2015), który uchodzi za ojca polskiego rock and rolla. Przybliżone są także historie takich zespołów, jak: Czerwono-Czarni, Niebiesko-Czarni i Czerwone Gitary. Wystawa przy ulicy Długiej otwarta będzie do 18 sierpnia 2019 roku. Jednak Marcin Jacobson, jeden z jej twórców, marzy, by w Gdańsku można było ją oglądać już zawsze. Idealnym miejscem wydaje się dawny Rudy Kot przy ulicy Garncarskiej, gdzie mogłoby funkcjonować profesjonalne muzeum muzyki niepoważnej. MARTA SZAGŻDOWICZ GDAŃSK MNIEJ ZNANY Podczas dzisiejszej wędrówki zawitamy w gościnne progi oddziału Muzeum Gdańska. W Galerii Palowej mieszczącej się w Ratuszu Głównego Miasta przy ulicy Długiej zobaczyć można wystawę pt. „Nikt nam nie weźmie młodości. Narodziny bigbitu. Odsłona gdańska". 34/POMERANIA/MAJ201 EDUKACYJNY DODÔWK DO„PÖMERANII", NR 5 (127), MÔJ 2019 faidëna WaAerskô Hla&ë 1M-M Apödleczny Azhótë (2 gódzënë iiczböwé) Hôrta wanogów kaôzëbiczégó ricerza Hemma Céle uczbë • pöznôwanié nazwów wsów i gardów na Kaszëbach • pöznôwanié kôrtë/ mapë Pölsczi, a ösoblëwie Kaszëb • pöznôwanié zabëtków i widzatëch budinków z kaszëbsczich gardów i wsów • utrwalenie nazwów czerënków świata • utrwalenie alfabeticzny pösobicë • utrwalenie wëmöwë zwaków zapisónëch lëtrama a, é, ë, ô, ô, u Metodë robôtë • wëszukiwanié gardów i wsów na kôrce Pólsczi • robota z farwnyma kôrtkama, na chtërnëch östałë zapisóné nazwë gardów i wsów na Kaszëbach • robota z teksta (cëché a głosné czëtanié, rozmienić tekstu) • zaznacziwanié wanogów Remusa rozmajiti farwë nitkama na kôrce Pömörzô Didakticzné pömöce • wiôlgô kôrta Pólsczi • kôrta Pömörzô namalowónô na wiôldżim kartonie z zaznaczonyma kropkama gardama i wsama (taczima, jak na farwnëch kôrtkach) • farwné kôrtczi z napisónyma nazwama kaszëbsczich wsów i gardów (co nômni tëlé nazwów, wiele je uczniów na uczbie) • rozmajité numrë pismiona „Pomerania" + dwa abó trzë jiné kaszëbskójazëkówé pismiona • articzel* - Janusz Kowalski, Moje czytanie Remusa, [w:] „Pomerania" nr 7-8/1988, s. 44-45 • szpilczi z farwnyma, plastikówima główkama • grëbé farwné nitczi • pachôłczi (słupczi z gimnasticzny zalë) • Articzel móże nalezc w cyfrowi wersje cządnika np. na starnie Bôłtëcczi Cyfrowi Biblioteczi (Bałtycka Biblioteka Cyfrowa): bibliotekacyfrowa.eu CYG UCZBË Czwiczenié 1 Szkolny mô przërëchtowóné kôrtczi, na chtërnëch óstałë zapisóné (pó jedny na kôrtce) kaszëbsczé nazwë gardów i wsów na Kaszëbach. Kórtczi leżą na łôwce zapisóną starną do dołu. Wëbróny przez szkolnego chatny uczeń (tj. taczi, chtëren sa zgłosy) losëje kôrtka. Szkolny tłomaczi, w jaczi sposób mó opowiadać ó wëlosowóny nazwie. Szkolny: Co je napisóné na kôrtce? Uczeń: Tuwô [Na kórtce] je napisóné (np.) Bëtowô. (Uczeń pökazëje pööstałima nazwa. Wszëtcë pówtôrzają głośno słowo BËTOWÖ). Szkolny: Co to je Bëtowô? Uczeń: Mëszla, że Bëtowô to miasto na zôpadnëch Kaszëbach/ stolëca Gôchów/ stolëca bëtowsczégô pôwiatu ëtd. Szkôłownik mô nalezc wëlosowóny gard na kôrce Pólsczi, a pózni przërzeszëc kôrtka ze słowa do pasowny kropczi na kartonowi kôrce. Uczeń mó stara przeczëtac sóm słowo z kórtczi. Szkolny bóczi, bë nazwa ostała dobrze przeczëtónô. Móże téż pëtac póóstałëch szköłowników ô pócwierdzenié pöprawnoscë czëtónëch słów. Bôczënk: Oznaczenie la, Ib ëtd. je wôżné w dalszim cygu uczbë. I a lb KOSCERZNA LEPNO ZWADA WIELE GLONK WESOCZE ZOBORE ROTEMBARK WEJROWO SZEMOŁD MIŁOSZE WO MIROCHOWSCZI LAS JEZORO KŁĄCZNO WASORE Malënk: Joanna Koźlarska najô uczba, numer 5 (127), dodôwk do„pômeranh" _ KLASËIV-V SPÖDLECZNY SZKÖŁË KORSENO MACEKOŁ CHONICE GDUNSK PUCK KLECZI SMOŁDZENO GŁOWCZECE IV V WDZYDZE GOSTOMIE BORZESTOWO Szkólny möże wëbrac, chtërne nazwë są nôwôżniészé i na uczbie wëzwëskac blós jich dzél. Czwiczenié 2 Szkólny rozdôwô szköłownikóm rozmajité numrë pismiona „Pomerania" i zachacywô do jich przezdrzeniô. Zadanim uczniów je zapoznanie sa z cządnika a jegö temizną. Czwiczenié 3 Na spödlim tegô, co szköłownicë môglë ôbôczëc w cządniku, zapisëją w zesziwkach swöje udbë, np. cządnik, nôuköwé artikle, scenarniczi uczbów itp. - mô to bëctpzw. mapa mëslów. Uczniowie mögą wëzwëskac słowarze abö pëtac szkólnégö ö kaszëbsczé słowa, jaczé są jima brëkôwné do wëpöwiedzeniô sa. Szkólny zapisëje ne słowa na tôflë. POMERANIA Szkólny: Co jesz möże nalezc w „POMERANII"? Uczeń: W „POMERANII" może nalezc nôukôwé artikle. Czwiczenié 4 Robota z teksta. Kóżdi uczeń dostôwô swój tekst przepisóny przez szkolnego articzel Janusza Köwalsczégö z pismiona „Pomerania" (wëjimczi artikla napisóné w kaszëbsczim jazëku szkólny muszi podporządkować dzysdniowim reglom pisënku). Nôprzód kóżdi szkółownik czëtô tekst sóm dló se, cëchó. Późni, pósobicą, szköłownicë czëtają tekst głośno, zdanie pó zdanim. Czwiczenié 5 Szkólny dzeli uczniów na 6 karnów. Köżdé karno zajimac sa badze jiną wanogą (w teksce artikla wanodżi są pödzeloné, tj. la, Ib, II, III, IV, V) i dostôwô jedny farwë nitka, chtërną muszi wëzwëskac do zaznaczeniô wanodżi Remusa na kartonowi kôrce - na spódlim tekstu. Nitkama szköłownicë badą ówijelë szpilczi wskazëjącé na pôsobné etapë wanodżi Remusa. Bôczënk: Kórta z artikla J. Kowalsczégö je pomocą dló szkólnégö do namalowaniô kôrtë na papiorze/ kartonie. Czwiczenié 6 Szkólny mô przërëchtowóné ukłôdónczi (puzzle) z pócatëch ódjimków rozmajitëch zabëtków (architektonicznëch) z wëbrónëch gardów czë wsów. Uczniowie raza, np. na tëpichu w klasę, muszą z tëch dzélëków (puzzlów) ułożëc ódjimczi budinków. Na spödlim öpöwiôdaniô szkólnégó muszą pötemu dopasować budink do wsë abó gardu np. Szkólny: Bróma Człëchôwskô nachôdô sa w gardzę, chtëren leżi na pôłniowëch Kaszëbach. Jak z tegô gardu pôjedzemë w czerënku mni wiacy nordowô-pörénköwim, to dojedzemë do Brus. Szkólny: Sztatura Józwë Wëbicczégô nachôdô sa wgardze, chtëren leżi na wëstrzédnëch Kaszëbach. Jeżlë z tegô gardu pôjedzemë w czerënku nordowégô zôpadu, tej dojedzemë do gardu, chtëren nazéwô sa Bëtowô. Uczniowie przërzeszają szpilkama ódjimczi pasownëch gardów na kartonowi kôrce. do Przikładë zabëtków a wôżnëch placów na kôrce Kaszëb: Jakno pödrechôwanié zadaniô szköłownicë głosno czëtają to, co östało zapisóné na tôflë. Późni szkólny zadôwô pëtania köżdému szkółownikówi (pëtania muszą bëc tak stworzone, żebë béł w nich zawarti wiakszi dzél ódpówiedzë) np. Szkólny: Co to je „POMERANIA"? Uczeń: „POMERANIA" to je cządnik/ gazéta/ miesacznik, pismiono... Szkólny: Co môże nalezc w tim cządniku? Uczeń: W tim cządniku môże nalezc scenarniczi uczbów, ôpôwiôdania itp. 1. Bróma Człëchôwskô - Chônice NAJÔ UCZBfl, NUMER 5 (127), DODÔWK DO„PÔMERANII" KLASËIV—V SPÔDLECZNY SZKÖŁË 2. Sztatura Remusa - Köscérzna 3. Kalwaria - Wielé 4. Muzeum Kaszëbskö-Pömôrsczi Pismieniznë i Muzyczi - Wejrowö 5. Kamiané Kradżi - Wasorë 6. Neptun - Gduńsk 7. Sztatura Tónë Ôbrama - Puck 8. Muzeum Słowińsczi Wsë - Klëczi 9. Kaszëbsczi Etnografny Park m. Tédorë i Izydora Gulgöwsczich -Wdzydze Zdrzódła ödjimków: 1. Brama_Człuchowska_2_commons.wikimedia.org_Mat-matys_CC BY-SA 3.0 PL 2. Kościerzyna_pomnik_Remusa_commons.wikimedia. org_Dawid_Galus_CC BY-SA3.0 3. Powiat_kościer5kL047_Wiele_kalwaria_commons. wikimedia.org_Joymaster_domena_publiczna 4. Wejrowo_34_commons.wikimedia.org_CC BY-SA3.0 PL 5. Wesiory_3_commons.wikimedia.org_Wolfgang_Paul_ domena_publiczna 6. Neptun_Gdańsk_commons.wikimedia.org_Wisnowy_ domena_publiczna 7. Puck09_commons.wikimedia.org_Stako_GFDL 8. PL-Kluki01_commons.wikimedia.org_T.D._ CC BY-SA2.5 9. Wdzydze_mlyn_holender_commons.wikimedia. org_Polimerek_GFDL Czwiczenié 7 Szköłownicë zapisëją w zesziwkach temat, tj. Kôrta wanogów kaszëbsczégö ricerza Remusa. Pöd temata zapisëją téż wszëtczé pöznóné nazwë gardów i wsów w alfabeticzny pösobicë. Czwiczenié 8 Jigra. Co badze pötrzébné? • grëbô i długô blewiązka/ ruchna/ róbzaczi/ zabôwczi/ ksążczi/ zesziwczi/ spörtowé szarfë • kôrtczi A4 z napisónyma nazwama wsów i gardów • pachôłczi Möże ja zrobić na pödwörzim przë szkôle, na bôjiszczu, na hölu abö nawetka w klase. To mô bëc pöspólnô robôta drëchów z klase. Möże to téż zrobić na przerwie, żebë jiny szköłownicë widzelë. Uczniowie nôprzód z pamiacë muszą stwôrzëc (utożëc na zemi) nordową grańca Pôlsczi. Mögą do te wëzwëskac np. grëbą blewiązka, ruchna, róbzaczi, zabôwczi, ksążczi, zesziwczi, sportowe szarfë itp. (to zanôlégô ód te, gdze jigra badze mia plac). Na pachołkach są przërzeszoné wëbróné nazwë gardów i wsów. Szköłownicë mają za zadanie tak ustawie pachółczi, żebë ôdpöwiôdałë temu, jak pó prówdze na kôrce Pómórzó ne wse i miasta są położone. NAJÔ UCZBA, NUMER 5 (127), DODÔWK DO„PÔMERANH" KLASA IV SPÖDLECZNY SZKÔŁË StanLtfôw Trymark hlam Apödleczny ôzhótë (2 gódzënë uczböwé) fopiełuôzka - téater na liczbie Céle uczbë Szköłownik: uwôżno słëchô tekstu pt. Popiełuszko czëtónégô przez szkólnégö, sóm poprawno czëtô tekst dokazu, rozmieje tekst i möże zagrać swöja rola w przedstawienim, rozwijô kreatiwnosc i aktorską gra. Metodë i förmë robötë czëtanié tekstu, pöwtôrzanié tekstu z całim karna i z köżdim osobno, zrobienie herojów/ pöstaców i rekwizytów Didakticzné strzódczi farwny i biôłi sztiwny papiór, nożiczczi, kléj, krepa, krédczi, witezi, köszik Bibliografiô Elwira Dębska, Magdalena Pietrzyk, Popiełuszko [örig. titel Cinderello], z anielsczégö przełożił Stanisłôw Frymark, korekta Dorota Miszewskô. CYG UCZBË Dzél wstapny Szkolny witô szköłowników: Dobri dzeń! Witóm waji! Dzysô przërëchtëjemë teatralne przedstawienie. Przeczëtóm warna tekst tegô dokazu na bina. Szkolny głośno czëtô tekst. Dzél rozwijny Szkolny rozdôwô tekstë. Terô dóm kôżdému tekst i jesz rôz gô głośno przeczëtóm. A terô kôżdi niech gô jesz rôz przeczëtô pô cëchii. Pô przeczëtanim tekstu kôżdi niech wëcygnie z möjégô kôszika jedna kôrtka z miona heroja abö nazwą rekwizytu - badze to pôstac abô rzecz, jaką muszi nacéchöwac na papiorze, wëcąc i ufarwnic. Pözni zrobimë przedstawienie. Szkólny mônitorëje robienie herojów i rekwizytów. Może je zrobić ze sztiwny kôrtczi, ufarwnic abó óbstrojic krepą dló efektu 3D. Möże téż wëzwëskac pupczi abö pacynczi, a nawetka szköłownicë sami mogą sa przeóbléc za herojów i grac jak prôwdzëwi aktorze. Nót je téż przërëchtowac bina a kotara, to zanôlégô ód te, czë je widzec aktorów, czë nié. chcala miec czësti köscól na slub. A ön bél wnen-czas möcno zaniedbóny. Jô wëlazla wszadze, na kôzalnica, na daszk nad tą kôzalnicą, na wôltôrz. A chłopi z dołu trzimalë drôbka. Jô to wszëtkö wëczëszczëla z pajiczënë i kurzu. Jô do Matczi Bösczi gôdala: „Të doch mie nie dôsz spadnąc?". Jô do dzys gôdóm z Matką Böską. Jô ja tu dërch móm, hewö na tim tu öbrazu. A ön je z czasu kórunacji? Jo, to je pamiątka pö körunacji. I na nim Matka Böskô je calô zlotô. Tak ona wëzdrzala tej. Pö latach oni ja jinaczi pömalowalë. Öna terô mć> czerwioną sëknia, ale to nie je tak richtich. Tu, na tim obrazu je tak, jak powinno bëc. Z WŁADISŁAWĄMAGULSKĄ GÔDÔL EUGENIUSZ PRËCZKÖWSCZI MÓJ 2019 / POMERANIA /45 SKLOPÖCALISZËPER Robôta rëbôka nie je ni letkô, ni bezpieczno. Wszeljaczé przëtrôfczi môgą sa zdarzëc na morzu, a kłopot móże przinc nié blós öd sztorëmu ë wësoczich walów. Nordowi rëbôcë z wiôldżégö mörza bëlno ö tim wiedzą. Zdôrzają sa jima jiwrë chöcle jak ne z ti pöwiôstczi. Wiodro bëlo tegö pórćnku baro snôżé. Chôc slunészkö nie wëszlo jesz richtich na niebo, to bëlo ju wi-dzec, że dzćń badze bëlny. Przeszła ju jesćń, le jesz nie przëcygnała za sobą zëmnégö lëftu. Mörze bëlo spökójné, wnet glôdczé. W taczi czas z hôwindżi we Wiôldżi Wsy wëszed na lów kuter. Pómalinku krącyl sa midzë jinszimë bôtamë, a na ôtemklim mörzu sczerowôl sa zarô na nord-west, żebë prosto dunc w plac, gdze stojelë netë prawie ti öbsadë. W czerówce tego kutra rządzyl szëper, co miôl na miono Zbich. Jego dólnô lëpa bëla wësënionô do przodku ë jakbë öpadlô, tak samô jegö wąsë. Munia miôl taką, bo chóc dokoła bëlo fejn wiodro, on bél zli jak piorën. Na głowa miôl nacygnioné ceplą muca pódwinio-ną równak nad uszë. Taczé humorë mu sa czasa zdôrzalë, a jegö drëszë z robötë wiedzelë, ö co chödzy. Zbich miôl möcno gnërzącą białka, chtërna potrafiła mu zanc za skóra. Nié żebë öni sa jakös baro sztrido-walë, le przëchôdalë dnie, czej on ti swój i slëbny miôl czësto dosc, ë tedë prawie nerwowa gó wszëstkö. Chłopi z jegô szpelë sa tej wiedno dzëwówalë, że ón sa ta swoja wząn. - Piaknó ona nie je, milô téż nie - gôdôl wiedno Stach, Zbichów bracyna - robötnô tak strzédno. Jô nie wiém! Móże mó dobré serce? Na to wszëtczi głośno sa smielë. Nic sa téż z ti zloscë swojego szëpra nie robilë, bo wiedzelë, że ón je za nimë, a oni téż gó lubilë. Po jaczims czasu kuter doszed w mól, gdze bëlë nastôwioné netë. Rëbócë rechówalë na pömuchla. Zbich zwolnił mótór ë pömalinku pódplënąn do boji. Nôwikszi z obsadę, chöc nómlodszi Tóna zlapól za hôk ë wcygnąn powróz na póklód. Z pózdrzatku na jego rost ë wiek reszta góda na niego szpór-towno Mółi Tónk. Po sztócëku odezwa sa wëcygôrka. - Boże kóchóny! - zakrziknąn Stach - pómalni, wzerójta. - Uhu! Tak żebë to wiedno bëlo! - ódrzek Tónk. Netë bëlë ful rëbów ë tak, że po prówdze nić czasto sa to zdórza. Rëbôcë muszelë sa ostro wzyc do robótë. Wëcygalë gasto wplątóné w oczka w wikszoscë pómuchle, le do swójich kóst trôfialë tćż bańtczi. Na strona ödklôdôl Stach makrele, chtërnëch téż pôra sa nalazlo. Ön ósoblëwie lubił ne rëbë pieklé, a nie uznôwôl jich wadzonëch. Jinaczi jak sa przewóżno z nima robiło. - Zbich, në, nie usmiejesz të sa na tak cos? - zagódól brata Stach, ë w ódpówiedzë uczil z czerówczi: —W rzëc! - Në, në. Tak ni móże gadać! Na drëdżi rôz më nick nie dostóniemë, jak të mdzesz tak robił! - Nić ó to chódzy! Chłopi zazdrzelë do czerówczi. Zbich madól cos przë ekranie, na chtërnym wiedno je widzec wszët-czé ókratë, kutrë czë bôtë, jich kiir-së ë jiné informacje. Chöcle ó tim, jak są wiôldżé ë jak chutkó plëną. - Cëż sa sta? - Pulwergówno jedno! - gódól brzëdkó Zbich, a klepól plat raką pó maszinie - rozwalëlo sa. - Co terô? - spitôl zajiscony Tóna. - Pó prôwdze to bë muszôl wra-cac do hôwindżi - ódrzek szëper -tak dlô bezpieku bë sa slëchalo. - Dójta póku - radzyl Stach -widzita doch, że nama tak dzys ji-dze, jak dówno nić. Przed cemnym badzemë ju nazót, a terôzka wszëst-kó je widzec. Naszé netë më nalézemë bez GPS-u, bó doch më ju tu jesmë w tim placu. - A jak cos jesz sa stónie? - jiscyl sa Zbich. - Co sa mó stac?! - Co zrobisz, jak nic nie zrobisz? - skunczil Tóna - chcemë sa brac za robota, swoje zrobić. - Në jo. -Jo! Tak jak uradzëlë, tak tćż zrobilë. A robota szła jima bëlno, bó róz, że sa spieszëlë, żebë pó prówdze za widna dodóm dojachac, a dwa, że jima sa jaż na dëszi smieszno robiło do tego, kuli jima tëch rib uda sa zlowic. Nawetka Zbich jakoś tak barżi gódający sa zrobił. Czej ju wszëtczé rëbë bëlë wëcygnionć, szëper dól mötór letkö do przódku. Kuter bél përzinka przeladowóny, a taczim muszi pómalinku, żebë za óstro na jakąś wala nie wplënąc. Dwaji rëbôcë zajalë sa czëszczenim rëbów. Môli Tónk, tak jak miôl to w zwëku, pódspiewiwôl so przë tim: Lates dót, lates dót Leżi Liza w rowie 46 / POMERANIA/MAJ2019 NORDOWÉ PÖWIÔSTCZI Liże rzëc, Liże rzëc | Naszi stôri krowie § - Wiedno glëpötë w głowie - za- ° smiôl sa Stach. - Doch stôri Gróta gôdôl, że czim chto wëżi uczali, tim wikszi glëpéra, a jô doch chcôl nawetka jic na sztudia! Chłopi rozesmielë sa öbëdwaji. Tak zgodno robilë jesz jaczis sztót. Bëlo ju dobrze pó pôlnim, czej cos strzélëlo pöd pokłada. Mötór sa za-trzimôl, a z czerówczi zôs da sa czëc jak Zbich plewie na sëchô ë gôdô brzëdkô. Szëper wëskök ze swöji kömörë: - Cos z môtóra sa stalo! Klopôtë lubią chödzëc w pôrach. - Co terô? Za pomocą? - spitôl sa Tónk, chtëren zwiesôl munia. - Móże badze miisz, le to téż mdze warac. Chcemë sprawdzëc, móże to sa udô uprawie. - A jak sa zrobi cemno? - dali jiscyl sa nen nômlodszi z rëbôków - a më móże stojimë na kursu jaczims? - Badze sztël! - zariknąn na niego Stach - Önf doch nas téż widzą! Zapôlimë widë, a jich radarë doch pewno dzejają. - Do robötë! - rozkôzôl Zbich - jô ze Stacha jidzemë spróbować to uprawie, a të mdzesz tu na pókła-dze pilowôl, co sa dzeje w dokoła. Czas plënąn, Tóna krącyl sa pó pókladze. Kąsk czëszczil jesz rëbë, le dosc flot zrobił sa nôprzód szarôk, tej weszła wieczórnô dôka, a w kuncu zaczalo sa robie cemno. Tedë chłop ódlożil swój nóż, wlączil widë ë ôbserwöwôl mörze. Öno bëlo dosc spökójné, chöc to ju nie bëla takô glada jak w czas, czedë öni wëchôdalë z Wiôldżi Wsy. Köle trzech bófórta - przeszło na mësl Tónkówi. Co sztócëk czul ön z bëna gôdczi drëchów ë trzôsköwanié przë uprôwianim mótórë. Kunc kunców nawetka udało sa jima na môlé sztótë zapôlëc maszina. Zrobiło sa czësto cemno. Blónë zaslonilë ksażëc. Mlodi rëbôk ni miôl ju strachu, mótór co jaczis czas sa ódzywôl, ë Tóna bél pewny, że długo nie pöwarô, nim mdą mó-glë rëszëc dali. Równak wnet zda mii sa, że od nord-óstu na czórny scanie wódë ë nieba dô sa widzec jesz czôrniészi plachc. Tero zrobiło mii sa përzna gorąco, bo to doch móg bëc jaczis ókrat co jidze kursą, chto wié, czë nié na nich. Zawólôl za Zbicha: - Panie szëper, pöj! Tu sa cos rëchtëje. Nen wëskök flot na pöklôd cali czórny ód smarë. - Wzerójce w ta strona. Sztócëk wara, nim öczë Zbicha przënacëlë sa do cemnégó. - Cos pienie - rzek w kuncu pómalinku. Le ju za môli sztócëk ökôza sa, że nen plachc je ju krótko ë że zrobił sa czësto wióldżi. - To je jaczis wióldżi fracht! -zarëknąn Zbich. - Në jo, le doch oni nas widzą! - Móże widzą, le oni nie mdą schódzëlë z kursë przez taczi moli sztërnôscemétrowi kuter. Oni wiedno rechiiją, że nen moli zwior- nie. Jo znól obsada, co tak sa wnet potopiła. - Tej to je ju pó nas - zajiscyl sa Tóna. Le Zbich nié spuszczil rak, pódskóczil do trapków ë rëknąn na całą górdzel: - Stach! Skrącôj wszëtkó do grëpë! Muszimë rëmac! Sóm wskócził do czerwówczi ë cali czas próböwôl zapuscëc mötór. Tóna trzimôl sa blós za głowa ë wadzyl: - Öni są ju kół nas! W tim sztóce kutra zazyba ju wala, chtërna szla ód dzobu negó wióldżé-gó ókratë. Ön przechódzyl letko stroną, łe ju zarô bórtą gwës bë zahôknąn rëbôków. W tim cos strzélëlo, dało trzósk, a kuter jakbë podskok z mola jak zajc z miédzë. Ödskök ód frachtu ë rëbôcë bëlë uretóny. - W miono Öjca ë Sëna ë Dëcha Swiatégö - rzek pómalinku Tóna. Stach cali czórny ód smarów ë dëmii wëlôz cażkó z bëna. - Klopôtë jidą pôramë - wólól z czerówczi Zbich. - Radar ë mótór pöszlë drof jednégó dnia. Wiele nie felało, żebë z nama bél trzecy kłopot. MATEUSZ BULLMANN Tekst z niechtërnyma znankama nordowi kaszëbiznë MÓJ 2019 / POMERANIA/47 Pierszé wëkônanié dokazu Matczi serce Wiôldżi Pöniedzôłk, 15 łżëkwiata 2019 roku, w Rek-toralnym Köscele Öjców Öblatów pw. sw. Józefa we Gduńsku mielë jesmë prapremiera nônowszégö kaszëbsczé-gö sakralnego dokazu pt. Matczi serce - kaszëbsczégö Stabat Mater. Muzyka stworzą Ana Rocławskô-Musałczik', dzys-dnia przédnô utwórcka wikszich muzycznëch dokazów do kaszëbsczich słów, chtërna w gödniku uszłégö roku pökôza swój dokôz Ösmë piesniów zksadżi Köheleta2, a chiżni wëszłë na place ji Psalmë Dawida na sopran, .köntratenór i ôrganë3. Matczi serce pöwstôwało przez trzë miesące do tekstu br. Zbigôrza Josköwsczégó OFMCony, jaczi dôł sa ju pöznac jakno autór m.jin. czile zbiérków poezje i pôra piesniów4. Do jego słów Adóm Diésner napisół kaszëbsczé Te Deum Chwała przëjim ôd nas5, wëdóné na place przez „ARS so-nora" w 2018 roku. Utwórców i artistów przërôcził do we-spółrobótë6 przë Sercu dr Sławomir Bronk, dirigeńt churu „Discantus" z Gówidlëna, warkówi gduńsczi Muzyczny Akademie, jaczi ód 13 lat konsekwentno, projecht za proje-chta, wëpełniwô nôwëższé pólëcë kaszëbsczi muzyczi7. Ön prawie dirigówół téż całoscą prawëkónaniô usôdzka Matczi serce. Zetkanié rozpoczął przédnik Kaszëbskö-Pömörsczégó Zrzeszeniô prof. Edmund Wittbrodt, pó chtërnym Wokalne Karno „Vox Intensa"8 z wëczëcym wëkönało 20 sztrófk strzédnowieczny sekwencje Stabat Mater dolorosa^ Jacopo-ne da Todi - gregöriaósczégö spiéwu, jaczi je spödlim dlô wszëtczich pósobno pöwstónëch Stabat Mater. Kantatowi dokôz Matczi serce je pödzelony na jednôsce dzélów, w tim dwa czësto instrumentalne. Namieniony je do wëkönaniô czworgu solistom, miészónému churowi a kameralny órkestrze, w jaczi grają smëczköwi kwintet, óbój, dwie wałtornie a köcłë. 1 Autorka zadediköwała dokôz swöji starce Genowefie Rocławsczi. 2 www.wejherowo.pl/artykuly/koncert-osiem-piesni-z-ksiegi-koheleta-a6241.html 3 Tomôsz Fópka, Sopran, köntratenór i ôrganë. Psalmë na płice, w: „Pomerania" 2018, nr 12 (526), s. 42-23. 4 Jegö muzyczne dokaże jidze nalezc w śpiewniku Dlô Was Panie. Kôscelny śpiewnik, red. E. Pryczkowski, Banino 2006. 5 kaszubskaksiazka.pl/71 l--w-ceni-bozech-skrzidlow-psalms.html 6 gdansk.tvp.pl/42281208/kaszubskie-stabat-mater 7 Wëmienic muszi przede wszëtczim platë: Môja dësza wielbi Pana (2011), Gôdë na Kaszëbach (2013), Knôpi za mnę, póczi jesz jem pannę (2013), Dzysô tako módaje (2015), W céni Bôżëch skrzidłów (2017), Kaszubskie Te Deum (2018) a Nad morza, północą (2018). 8 Karno z gduńsczi Muzyczny Akademie prowadzone przez S. Bronka. Spiéwią w nim: Sławomir Bronk (köntratenór), Miłosz Janiak i Sebastión Stachura (tenorë), Tomôsz Leszczińsczi (baritón), Łukôsz Górczińsczi i Łukôsz Klepińsczi (basë). 9 pl.wikipedia.org/wiki/Stabat_Mater MUZYKA Pö chorałach przechodzą pósobicą lameńtacje. Jak mógł przeczëtac w pólsczim öpisënku dokazu przedstawionym we wstąpię do koncertu: „Chorał - oparty jest na głównym temacie Stabat Mater - Matczi serce, który zainicjowany został w Introdukcji, poprzez solo oboju, a następnie kolejne grupy instrumentów W poszczególnych chorałach temat zostaje prezentowany zawsze przez chór z towarzyszeniem orkiestry. Chorał I-to prezentacja tematu, Chorał II - jest jego rozbudowaną harmonicznie wersją, Chorał III - to inwersja tematu, zaś Chorał IV - oparty jest na rodzaju au-gumentacji. Każdy chorał zaczyna się więc od tych samych słów: Stoji Matka zapłakónô, całô w Bôgu zaköchónô. Zakończenie każdego chorału opiera się na antycypowanych dwóch nowych wersach, które wprowadzać mają odbiorcę do kolejnych lamentacji". W lameńtacjach czëjemë solistów w kameralny fakturze, jaczima towarzi pózytiw z wëbrónyma órkestrowima instru-meńtoma. Dokóz kuńczi sa tutti - himna Zdrowaś Mario, dze rzeszą sa wszëtcë wëkönôwcë. Tej-sej póbrzmiéwô we finale chorałowi pómión. Utrzimónó w d-moll instrumentalnó Introdukcjo przë-götowiwô do pierszégö chorału Matczi serce - Ukochanie. Na órkestrowim spódlim zaczinają spiéw białogłowsczé głosë, do chtërnëch dochodzą tenorë i basë, żebë pö gromadnym fortissimo espressivô zeńc raza z örkestrą do pianissimö. Słowa Matczi serce są przëóblokłé w muzyka tak, jakbë to béł płacz i bicé zajisconégö serca naróz. Je to nômöcniészé prawie, czej je to cëché... Stoji Matka zapłakónô Całô w Bögu zakôchónô Krëjamnota żëcô, smiercë Umiéranié, zmartwëchwstanié -Ukochanie. Matczi serce. Pierszó Lameńtacjó nóleżi do kóntratenora Jana Madralë. Jego głos o wërównóny, piakny, cepłi farwie pëszno kóre-spöndëje z melodią óbóju. Słowa kol niego są baro wërazné. Kómpózytórka trzimie sa „bolesny" tonacje f-moll, do jaczi równak tej-sej wpuszczô parmieńczi harmoniczny nódzeji... Wôla Böskô - całô Ona! Öczkô w głowie - żëcé Sëna, Umieranie, zmartwëchwstanié -Ukochanie. W drëdżim chorale, andante religioso, autorka muzyczi daje gascy wëbrzmiec instrumeńtoma, a w churze zapisoné są nawetka dëbeltowé basë. Głosë wërazno wchodzą w rozmowa, a obój zdówó sa kuńczec swoja partia zapitanim: co mdze dali? Stoji Matka zapłakónô Całô w Bogu zakôchónô. Dësza, całow - swidté statczi11 Bôsczi Matczi. Pösobnô Lameńtacjó nôleżi do basa Michała Dembiń-sczégó, obdarzonego głosa o szlachetny barwie. „Chłopsczi" charakter tego dzélu je pódczorchniati wespółbrzëmienim wiolonczelów i kontrabasu. Czasc ta utrzimónó je colemało w ritmie trójdzelnym, w dosc chutczim tempie. Bas spiéwô: Raka w raka razd z Boga -Serca wiérnô Pańsko Słëga. Dësza, cało - swiaté statczi Bösczi Matczi. Trzecy, zaczinający sa misterioso chorał, rozwijó sa w bökadné wespółbrzëmienié churu i órkestrë. W ar-tikiilacje czëc je wërazną pretensja. Kómpózytórka kóże sa domëszlac: czemu Matka stoji zapłakónó? Stoji Matka zapłakónô Całô w Bôgu zakôchónô Miłę12 pôchę sęji cnotë -Serce złoté. Uköchóné Ji wspomnienie Na Zbawienie. Jeden z nôpiakniészich dzélów dokazu - Lameńtacjó III je, procëmku do cwiardi, chłopsczi chutczészi czascë - mitczi. Zaczinają go obój z towarzenim skrzëpiców a altówczi solo. Raza z weńdzenim tenora Mateusza Kolosa - zwiksziwó sa karno towarzącëch instrumeńtów. Jego fraza pódsztrich-nionó je charakteristicznym septimówim zwrota w dolnym öbrëmim smëczków. Ji codniowôsc13 w sëkni słuńca Bucha z dzecka ni mó kuńca Miłę póchą są Ji cnotë -Serce złoté. Woda w wino przemienione Ji wspomnienie na Zbawienie. W czwiórtim chorale, lento eon espressione, roscący pó-sobno gówór kócłów przejmówóny je przez chiir. Spiéwôcë 10 W programie koncertu bładny je pöwtôrzający sa zôpis „całô" w mól „cało". 11 Z. Josköwsczi nazwôł tuwö Marijné dësza a cało - „statkama". Ks. Sëchta pödaje w swim słowarzu dwa znaczenia słowa „statk": „naczynie kuchenne" i „beczułka do piwa". E. Gołąbk pöszerziwô znaczeniowi öbjim ö: „przyrząd", „narzędzie", „instrument". Rodzy sa tej wątplëwösc co do iiżëcô słowa „statk" w tak delikatny materii... 12 W programie je bładno napisóné „miłô". 13 W programie koncertu rozdónym jegö uczastniköma - zafelało tegö dzélu... i pôsobnégö. MÓJ2019/POMERANIA/49 MUZYKA/ZACHËZE STORISZAFË muszą so dac rada do te z przesënionym w muzyce akcen-ta w słowie wseczëcama, dze pôdô ön nieszczaslëwie na przedöstatną szlabiza, a miôłbë na trzecą ód kuńca. Na óbarna kómpözytorczi rzec miiszi, że „e' je dzél trudniészé do wëspiéwaniô niżlë „a". Stoji Matka zapłakónô Całô w Bôgu zakôchónô Serce kwitnie wseczëcama Matczi Pana. Nowi Kanë cud sa dzeje -Syn ôżëje. Pó ti czascë nastała chwila strojeniô instrumeńtów. A zarô późni przeszło instrumeńtalnć Interludium, jaczé poprzedzało Lameńtacja IV. Interludium wprowadzëło mörze spokoju, na jaczé wpłënała ad libitum ze swim stolëmnym głosa sopranistka Marzena Michałowskô solo. Spiéwôczka nie bëła jednak do kuńca pewnô tekstu. W mól słów: Matka Boga je w żałobie - powtórzą Matczi Boga je w żałobie, co zmieniwało znaczenie wëpöwiedzë. W Ni nôdzeja nie umiérô Bez łzë dobëcô wzérô Serce kwitnie wseczëcama Matczi Pana. Terô zwón łzów niese w sobie Matka Bôga je w żałobie. Dokóz zamikó himn Zdrowaś Mario zaczinający sa ód skrzëpiców a altówk. Spiéwôczczi i spiéwôcë módlą sa żarlëwie, mödlëtwa co sztót nabiiczniwó zwaka a nad tim iinószó sa duch Bósczi Maczi, pód sopranową póstacją. Pósobno mödlëtwa przëjimają soliscë i rzeszą sa z órke-strą w gromczim tutti, bë przez rozłożone pó całi swiątini churowé parlando doprzińc do rozmëtégó harmóniczno pianissimo. Zdrowaś Mario - Matkô wiarë I redoscë i ôfiarë. Słodczi brzôd rajsczégö drzewa - Nowô Éwa. Piakny, nowi dokóz Anë Rocławsczi-Musałczik do słów br. Josköwsczégó, dobrze wëkónóny przez solistów, „Schola Cantorum" Muzyczny Akademie we Gduńsku, Kameralny Chiir „Discantus" a Kameralną Örkestra „Discantus" pód przédnictwa Sławomira Bronka, baro widzół sa zebrónyma w kóscełe. Bëło klaskóné na stojąco. To wëkönanié bëlno wprowadzëło uczastników koncertu w Wióldżi Tidzćń i re-dostné przeżiwanié Pańsczegó Zmartwëchwstanió. Może rzec, że póczi taczé dokazë mdą rozbrzmiéwałë w naszim jazëku - Kaszëbskó wcyg mdze zmartwëchwstôwa... TOMÔSZFÓPKA Pan Heronim Deriłowski. W internetowi bibliotece Polona jidze nalezc rozmajité zachë.. chôcbë „Djabła". Prôwdzëwégö! Kö spokojno - jidze ö szpörtow-ny cządnik, jaczi wëchôdôł kol kuńca XIX stolata w Chicago. W numrze 20. z 1894 roku może nalezc najégö dobrégô znajomka z Kaszëbsczi. Hewö, kö pewno je to pierszô karikatura łgarza z Wiela, Jarosza Derdowsczégö (1852-1902), tuwô przezwónégô Derdą Winonską. rd •IIIE? VIL. ----- IW« mv SĄDY MOSKIEWSKIE. wë Tu Lwiąt nity. IUi.iliii' ogniki. na jznakom i tszyeh redaktorów [ jujaństwa nieodżałowanej pamięci Stasi, |< Slisz. o którego (o zasługach jes/cz dziś J ..Polska i Litwa" rozwodzi sit-, że Stasiek był nawet kryminalisty, lecz świeć 1'anie nad jego *liiszą, obecnie znowu nieszczę-śliwy wypadek w yrwa! nam druga znaku-mit—- wabiącą sir „Derda Winnicka". Obywatel |j. Derdowski leżał właśnie pijany poil ławką, rmlannjy -łoMii-i. Ka-tolika. gdy mała wściekła mysz odgryzła mu spuchnięty fioletowy nosek. Derdowski przespawszy się powstał z ziemi, na cały głos wołając, że dostał „wodostrętu". Najsłynniejsi lekarze przybyli na ratu-' nek i usilnym staraniom ich udało się u-trzymac u<> przy życiu wlewaniem ookwar-j towych butelek wódki. Lekarze sądzą, że t n środek utrzyma go długo jeszcze przy życiu, choć dla Szkoda t,So , jaki on przyjemny i miły — fotoirrati.n la i /. natury z.ljyiri prawi i y 50 /POMERANIA/MAJ2019 Ju wnetka badze emitowóny w Twóji Mórsczi Telewizje cykl muzycznëch programów Cantate Domino Can-ticum Cassuborum. Öbzérôcze poznają dzaka niemu dzesac kaszëbskójazëkówëch religijnëch spiéwów. Badą prezentowóné w nim dokazë, jaczé są ju dzéla śpiewny tradicje na Kaszëbach i pójówiają sa ód lat w repertuarze rozmajitëch karnów i churów, ale téż dzysdniowé spiéwë, jaczé powstałe w slédnëch latach abô i miesącach. Wszëtczé je parłaczi téma - sacrum. Wszëtczé téżpowstałe pô kaszëbsku - tłómaczi udbódówócz cyklu i direktór Muzeum Kaszëbskö-Pömörsczi Pismieniznë i Muzyczi we Wejrowie Tomôsz Fópka. Kóżdi z programów (badze jich dzesac) mô warac od 15 do 20 minut. Wszëtczé nagriwóné mdą w sedzbie MKP-PiM we Wejrowie i wszëtczé badą miałë jistné mödło: Kôżdi program je zestawiony z teôreticznégô dzélu, gdze sedzący kôl klawirë dr Tadeusz Fórmela - z Institutu Muzyczi Pômôrsczi Akademie w Słëpsku - kôrbi ô formalny budowie dokazu, gôdô ö autorach, robi analiza. Późni je wzórcowé ôdczëtanié tekstu przez Tomasza Fópka, chtëren pótemu z towarzenim klawirë (graje dr Fôrmela) spiéwô ten dokóz. Na kiińcu ôbzérôcze mogą pösłëchac wëkönaniô prezentówónégö'sztëczka przez wëbróny chur abó karno -klarëje Aleksandra Janus, churowó dirigentka a téż pracownica dzélu muzyczi MKPPiM. Do wespółrobötë östałë rôczoné churë, jaczé wëkó-nywają sztëczczi a capella i fölklorowé karna, jaczé wëzwëskiwają téż instrumentë. Hewö jich lësta wespół z infôrmacjama ô dokazach spiéwónëch przez nie öbczas programów: ♦ Chur „Lutnia" z Lëzëna (dir. T. Fópka) - Kaszëbskô Kró-lewó (sł. i muz. J. Trepczik, óbr.}. Mówińsczi), ♦ Chur Spódleczny Szkółë nr 9 we Wejrowie (dir. A. Janus) - Spiéwta ptôszczi (sł. L. Roppel, muz. W. Fran-kówskó, óbr. M. Rocławsczi), ♦ Fólklorowé karno „Nadolanie" (czer. I. Kówalczik) -Tëjes (sł. i muz. J. Stachursczi), ♦ Chur „Pięciolinia" z Lëni (dir. J. Szulc) - W sztëczku chleba (sł. ks. J. Walkusz, muz. W. Frankôwskô, óbr. T. Fópka), ♦ Karno „Kosakowianie" (czer. T. Kórthals) - Matko Bó-lesnô (sł. ks. B. Sëchta, muz. W. Frankówskó), ♦ Chur „Strzelenka" z Tëchómia (czer. K. Krefta) - Tak, jak tedë (sł. K. Jastrzabsczi, muz. K. Krefta), Dr Tadeusz Förmela iTomôsz Fópka.Kadr z jednégö z programów Cantate Domino Canticum Cassuborum ♦ Spiéwné Towarzëstwó m. Jana Trepczika z Wejrowa (dir. M. Grzëwacz) - Öjcze nasz (sł. A. Labuda, muz. J. Trepczik), ♦ Kaszëbsczi Regionalny Chur „Morzanie" z Dabógórzó (dir. P. Nodzak) - Niebnô droga (sł. E. Prëczkówsczi, muz. W. Frankówskó, óbr. P. Stanisławsczi), ♦ Kaszëbsczi Chur „Rumianie" (dir. M. Graczik) - Jezë, jidze nocka (sł. i muz. J. Stachursczi, óbr. M. Graczik), ♦ Kaszëbsczé Karno „Kaszubki" z Chwaszczëna (czer. Sz. Chilińsczi) - Plac dló Ce (sł. i muz. K. Jastrzabsczi, óbr. S. Chilińsczi. Wedle mieprogramë badą miałëprzede wszëtczim edu-kacjowé znaczenie. Ösoblëwie wôżné zdôwô sa czëtanié wzorcowi wersje tekstu przez Fópka, bó z tego badą môglë kórzëstac wszëtcë, co chcą te pieśni późni wëkónac. Mdze to dló nich brëkówny materiół - pódrechówuje Aleksandra Janus. Jednym z célów tego projektuje zabédowanié uczast-nikóm kaszëbsczich mszów jinëch piesniów ókróm znóny „Kaszëbsczi Królewi" Jana Trepczika, jaczi w „Cantate..." w Roku Jana Trepczika téż ni może zafelowac - dodówó Tomósz Fópka. Producenta programów je Twoja Telewizja Religijna - Twoja Telewizja Morska, a partnérama cyklu: MKPPiM we Wejrowie, Institut Muzyczi Pómórsczi Akademie w Słëpsku i Kaszëbskó-Pómórsczé Zrzeszenie. DM Cykl programów Cantate Domino Canticum Cassuborum östôł udëtkôwiony przez Minysterstwô Bënowëch Sprôw i Administracje MÓJ 2019/ POMERANIA /51 Z POŁUDNIA SIĘGANIE DO PRZESZŁOŚCI W kwietniu biskup pelpliński Ryszard Kasyna na nowo konsekrował, po remoncie, kościół św. Marcina w Ciechocinie k. Chojnic. Jest to urokliwy zabytkowy kościółek z XVII w, o konstrukcji szkieletowej, na kamiennej podmurówce, z drewnianą wieżą. Jeden z kilku kościołów na Kosznajderii, bo lud tu mieszkał pobożny i chętnie w swych wioskach wznosił Domy Pańskie. Jest kościołem filialnym parafii Ostrowite. Lokalna uroczystość miała nie tylko religijny wyraz, albowiem w Ostrowitem odbyła się konferencja z wykładem historyka dra Jerzego Szwankow-skiego o losach duchownych pochodzących z Kosznajderii. Jest swoistym paradoksem, że w miarę oddalania się od II wojny światowej, która zakończyła ponad 500-letnią historię Kosznajdrów, rośnie zainteresowanie ich dziejami, gospodarką, życiem społecznym, kulturą, obyczajami itd. Sprowadzeni przez Krzyżaków w pierwszej poł. XV w. z głębi Niemiec, głównie z Westfalii, na ziemie spustoszone po polsko-husyckim najeździe (1433), zajęli najpierw siedem wiosek pomiędzy Chojnicami a Tucholą, a potem rozrodzili się i rozprzestrzenili na kilkanaście dalszych wsi. Posługiwali się dolnoniemieckim dialektem (plattdeutsch), wytworzyli własne tradycje, stanowili zwartą grupę etniczną i społeczną, niemiecką enklawę na polskim Pomorzu. Przez pięć wieków byli bliskimi sąsiadami Kaszubów i Borowiaków, a ponieważ trwali przy wierze katolickiej, chętnie wchodzili z nimi w związki małżeńskie. Synowie zamożnych rolników kosznajderskich kształcili się w Chojnicach u jezuitów, a w XIX w. w pruskim gimnazjum, po czym wielu podejmowało studia teologiczne. Pochodzili stąd wybitni kapłani. W Obrowie w 1844 r. urodził się Augustyn Rosentreter, od 1899 r. biskup chełmiński, któremu przypadło rządzić diecezją w okresie największego nasilenia germanizacji na początku XX w. Był przychylny Polakom, m.in. podczas strajku szkolnego interweniował w sprawie nauczania religii w języku ojczystym (bezskutecznie), zachował polski charakter i język w Collegium Marianum, inspirował polskich księży do pracy naukowej, sam był członkiem Towarzystwa Naukowego w Toruniu. Ale był lojalny wobec władz, a przy obsadzaniu beneficjów parafialnych oraz w innych sprawach faworyzował księży niemieckich. Po odrodzeniu państwa polskiego odezwały się głosy za odwołaniem go ze stolicy biskupiej, piastował jednak godność arcypaste-rza diecezji do śmierci w 1926 r. Księżmi byli także dwaj bracia biskupa Rosentretera. Z Granowa k. Chojnic pochodził ks. dr Piotr Paweł Panske (1863-1936), który zasłużył się jako badacz historii i wydawca źródeł historycznych. Począwszy od monografii parafii w Bytowie, gdzie w latach 1901-1914 był proboszczem, w dorobku naukowym późniejszego profesora seminarium w Pelplinie znajdowały się edycje zbiorów dokumentów dotyczących ziemi bytowskiej i lęborskiej, komturstwa tucholskiego, komturstwa i powiatu człuchowskiego, liczne artykuły i rozprawy naukowe o historii Pomorza w okresie krzyżackim oraz Prus Królewskich, przyczynki do historii miast, studia nt. reformacji i kontrreformacji, aż po siedem artykułów poświęconych rodzinnej Kosznajderii. Z prac ks. Panskego do dziś korzystają historycy regionu. Najwięcej jednak do kształtowania tożsamości kosz-najderskiej przyczynił się ks. dr Josef Rink (1878-1945), urodzony w Moszczenicy pod Chojnicami. Gruntownie wykształcony w Pelplinie oraz we Wrocławiu i Fryburgu Badeńskim, w okresie międzywojennym był długoletnim i cenionym przez młodzież prefektem w Gimnazjum Królewskim w Gdańsku, z tytułem profesora. Z zamiłowaniem zgłębiał wiedzę o regionie, z którego pochodził. Wydał (w języku niemieckim) cykl ponad 20 publikacji dotyczących ludzi, oświaty, religii, folkloru oraz historii Kosznajderii. W 1945 r. został wydalony z Polski, zmarł podczas transportu na dworcu kolejowym w Kostrzynie nad Odrą i tam został pochowany. Kilkanaście lat temu grono historyków-regionalistów oraz społeczników postanowiło sięgnąć do przeszłości tej okolicy i zaciekawić nią mieszkańców wiosek niegdyś kosznajderskich. Impuls dała konferencja pt. „Kosznajde-ria - fenomen tożsamości' (2007) i publikacja wygłoszonych referatów. W ślad za tym powstały następne wydawnictwa popularne, w końcu monografia naukowa Kosznajderia (red. J. Szwankowski, Chojnice 2013). Ziarno zakiełkowało, toteż coraz więcej miejscowych inicjatyw nawiązuje do historii i tradycji sprzed katastrofy II wojny. W Granowie na budynku byłej szkoły umieszczono tablicę upamiętniającą ks. dr. Pawła Panskego. W szkole w Ostrowitem, nieformalnej stolicy subregionu, powstanie w tym roku stała ekspozycja pod nazwą Izba Kosznajderii, sfinansowana z gminnego budżetu. Patronem wielu działań i wydawcą publikacji jest Lokalna Grupa Działania „Sandry Brdy". KAZIMIERZ OSTROWSKI W szkole w Ostrowitem, nieformalnej stolicy subregionu, powstanie w tym roku stała ekspozycja pod nazwą Izba Kosznajderii, sfinansowana z gminnego budżetu. 52 POMERANIA ZPÔŁNIA We łżëkwiace biskup pelplińsczi Riszôrd Kasyna könsekrowôł öd zóczątku, pö remóńce, köscół sw. Môrcëna w Cekôcënie k. Chöniców. Je to ale pëszny, zabëtköwi köscół z XVII stolatégö, ô szkeletowi konstrukcje, na podmurówce wëkönóny z kama, z drzewia-ną wieżą. To je blós jeden z czile kóscołów na Kósznaj-derie, bö tuwô pobożny lëdze mieszkalë i chatno w swôjich wsach swiatnice stôwialë. To je filialny kóscół óstrowicczi parafie. Môlowô uroczëstosc ni mia blós religijnego wëzwaku, bö w Östrowitim ödbëła sa konferencjo, na jaczi swój wëkłôd ö dzejach dëchównëch póchódającëch z Kösznajderie miôł historik dr Jerzi Szwankówsczi. To czësti paradoks, że w miara óddalaniégö sa öd II światowi wôjnë, jakô skunczëła wicy jak 500-latną historia Kósznajdrów, zainteresérowanié jich dzejama, gospodarką, spölëznowim żëcym, kulturą, zwëkama itd. rosce. Sprowadzëlë jich przez Krzëżôków w pierszi połowie XV stolatégö z wëstrzódka Miemców, przede wszëtczim z Westfalie, na zemie opuszczone po pólskó--husycczim najezdze (1433). Nôprzódk zajalë sétmë wsów midzë Chönicama a Tëchólą, pózni bëło jich coraz wicy i zaczalë zajimac czilenôsce jinszich wsów. Gódale w dólnomiemiecczim dialekce (plattdeutsch), stwórzëlë gwôsné tradicje, bëlë mocną, etniczno--spólëznową grëpą miemiecką, stanowiące miemiecką enklawa na pólsczim Pomorzu. Przez piać stolatów oni bëlë blësczima sąsadama Kaszëbów i Bórowiaków, a że óstalë przë katolëcczi wierze, tej chatno wchôdalë z nima w żeńba. Sënowie bögatëch gburów kösznajdersczich sztół-cëlë sa w Chönicach kol jezuitów, a w XIX stolatim w prësczim gimnazjum, a tej wiele z nich decydowa sa na teologiczne sztudia. Stądka pöchôdalë wëbitny ksa-ża. W Obrowie w 1844 r. na świat przeszedł Augustin Rosentreter, od 1899 r. chełmińsczi biskup, chtërnému przeszło rządzëc diecezją w czasu nôwikszégó cësku germanizacje, na zóczątku XX w. Ön béł żëczlëwi dlô Pôlôchów, m.jin. öb czas szkółowégó sztrajku interwe-niowôł w sprawie uczeniô religie w ójczëstim jazëku (bezskuteczno), udało sa mii uchöwac pölsczi jazëk i charakter w Collegium Marianum. Inspirowôł téż pólsczich ksażi do nóukówi robótë, a sóm béł nóleżnika Nôukówégó Towarzëstwa w Toruniu. Prówda rzekłé, béł lojalny dlô wëszëznów, a czej nót bëło óbsadzëc parafialne beneficja, a téż w jinëch sprawach - pierszi bëlë miemiecczi ksaża. Czej ôdrodzëło sa pólsczé państwo, tej ödezwałë sa głosë, cobë gö ödwöłac z biskupi stolëcë. Ön równak sprawo wół gödnosc arcëpasturza diecezje jaż do smiercë w 1926 r. Ksażama bëlë téż dwaj bracy-nowie biskupa Rosentretera. Z Granowa k. Chóniców póchódół ks. dr Pioter Paul Panske (1863-1936), jaczi sa zasłużił jakno badéra historie i wëdôwca historicznëch zdrzódłów. Zaczinającë ód monografie bëtowsczi parafie, dze w latach 1901— -1914 béł proboszcza. W nóukówim dorobku póz-niészégö profesora pelplińsczćgó seminarium to dało edicje zbiérków dokumeńtów tikającëch sa bëtowsczi i labórsczi zemie, tëchôlsczégó kómturstwa, kómtur-stwa i powiatu człëchówsczégó, rozmajité artikle i nôuköwé rozprawę o historie Pömórzô w czasach Krzëżôków a téż Królewsczich Prësów. Nalazłé sa téż wëpówiedzë do historie gardów, sztudia nt. reformacje i kóntrarefórmacje i jaż pö sétmë artiklów o familiowi Kósznajderie. Z dokazów ks. Pańskćgo do dzys dnia kórzëstają historicë z ókólégó. Do sztôłtowaniô kósznajdersczi swiądë nôbarżi przëłożił sa ks. dr Josef Rink (1878-1945), urodzony w Moszczenice pod Chónicama. Bëlno wësztôłcony w Pelplënie a téż we Wrocławiu i Badeńsczim Friburgu. W czasach midzëwójnowëch béł długólatnym i acht-nionym przez młodzëzna prefekta z titla profesora w Królewsczim Gimnazjum we Gduńsku. Z wiólgą érą zgłabiwół ón wiédza ó ókólim, z jaczégö póchódół. W jazëku miemiecczim udało mu sa wëdac cykel wicy jak 20 publikacjów nt. lëdzy, öswiatë, religie, folkloru i historie Kósznajderie. W 1945 r. óstół wëdalony z Pól-sczi, umarł óbczas transportu na banowiszczu w Köstrzënie nad Ödrą i tam téż óstół póchówóny. Czilenósce lat dowsladë karno historików - lubót-ników regionu - a téż spölëznowëch dzejarzów udbało sa zazdrzëc do uszłotë tego ókólégó i, co wôżné, chcelë zaczekawic tą uszłotą mieszkańców przódë kósznajder-sczich wsów. Cëska do te bëła konferencjo pod titla „Kósznajderió - tożsamóscowi fenomen" (2007) i publikacjo wëgłoszonëch na ni referatów. Za tim zaczałë powstawać póstapnć regionalne wëdôwiznë, jaż w kuń-cu ukóza sa nóukówó monografio Kosznajderia (red. J. Szwankówsczi, Chónice 2013). Czej zórenkó zaczało czełkówac, tej tim wicy mólëznowëch inicjatiwów za-czinó narzësziwac do historie i tradicje sprzed katastrofę II światowi wójnë. W Granowie na budinku downy szköłë umieszczono ósta tófla na wdór ks. dr. Paula Pańskćgo. W szkole w Östrowitim, nieformalny stolëcë subregionu, w tim roku powstanie ekspozycjo pod titla Jizba Kósznajderie, sfinansowónó z dëtków z gminë. Môlowé Karno Dzejania „Sandrë Brdë" ostała patrona wiele zrzeszonëch z tą témą dzejaniów i publikacjów. KADZMIÉRZ ÔSTROWSCZI, TŁÓMACZËł.A ANA HEBEL MÓJ 2019 / POMERANIA 153 - LEKTURY O ludziach wolnego zawodu W 2012 r. ukazało się interesujące opracowanie historyka i archiwisty dr. hab. Janusza Kutty pt. Historia Izby Adwokackiej w Bydgoszczy 1945-20101. Po kilku latach jego autor powrócił do tego tematu, rozszerzając go terytorialnie i sięgając bardziej w przeszłość w publikacji Dzieje adwokatury w Wielkopolsce i na Pomorzu Nadwiślańskim w l. 1772-1945. Omawiana książka dotyczy przekształceń, uwarunkowań i funkcjonowania osób trudniących się zawodowo reprezentowaniem i pomocą prawną w wymiarze sprawiedliwości na znacznym obszarze i w sporym przedziale czasowym, co wymagało przy jej opracowaniu znacznej wiedzy o specyfice dwóch regionów Polski i znajomości ich historycznych realiów. Praca została podzielona na dziewięć chronologicznych rozdziałów, dla których głównym kryterium były zachodzące przemiany polityczne od pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej, poprzez dzieje porozbiorowe Prus i cesarskich Niemiec do upadku III Rzeszy, a pomocniczym - wprowadzanie w życie istotnych rozstrzygnięć prawnych mających wpływ na rozwój adwokatury. Każdy z rozdziałów rozpoczyna się zwięzłym przedstawieniem ogólnej sytuacji politycznej i prawnej wpływającej na działalność zawodowych pełnomocników, po czym następują bardziej szczegółowe rozważania o ich pracy. Jedną z najważniejszych osi wykładu jest stopień adwokackiej niezależności od władzy wykonawczej (i sądowniczej). Ta, jak się okazuje, była spora w przedrozbiorowej Polsce, natomiast w Prusach pod rządami Fryderyka II, negatywnie odnoszącego się do przedstawicieli tego zawodu, była znacznie ograniczona. Dopiero w 1878 r. „adwokatura przestała być urzędem państwowym i stała się zawodem, od którego nie można było wykluczyć nikogo, kto miał kwalifikacje przepisane prawem" (s. 100). Miało to znaczący wpływ na rozwój polskiego ruchu narodowego, bo polscy adwokaci mogli bardziej zaangażować się na jego rzecz, bez obaw o reakcję władz, które nie miały odtąd bezpośredniego wpływu na ich działalność zawodową. Autor wiele miejsca poświęcił prezentacji pozazawodowej aktywności polskich adwokatów. Przedstawił sylwetki wielu tytanów pracy społecznej, naukowej i narodowej. Warto tutaj przywołać jego określenia dwóch adwokatów mających znaczący wpływ na dzieje naszego regionu na przełomie dwóch epok, końca zaborów i początków odrodzonej Polski. Niestrudzony propagator Pomorza i Kaszub, pomysłodawca zaślubin Polski z morzem w 1920 r., poznański adwokat Bernard Chrzanowski był „swoistym wielbłądem organizacyjnym" (s. 141). Stefan Łaszewski, adwokat z Grudziądza, był wybranym przez Kaszubów w okręgu pucko-kartusko-wejherowskim posłem do niemieckiego Sejmu, a w 1920 r. został pierwszym wojewodą pomorskim odrodzonej Polski, przez co był „nazywany przez Pomorzan ojcem Pomorza" (s. 152). Warto się głębiej wczytać w informacje Kutty o adwokatach-lumina-rzach polskiego ruchu narodowego w Wielkopolsce i na Pomorzu, bo w nich pośrednio ukazuje się cały koloryt wzajemnych kontaktów między przedstawicielami różnych narodów, mieszkańców tych regionów w opisywanym czasie. Wymowne są tutaj między innymi liczne wzmianki o pochodzeniu i rodzinie tych działaczy. Jeden z nich wywodził się z rodziny niemieckiej „później spolonizowanej" (s. 84), inny ożenił się z Niemką, która stała się matką „całej licznej generacji Szu-manów, tak znanej ze swego [polskiego - BBl patriotyzmu" (88), kolejny urodził się „w polskiej, lecz zniemczonej rodzinie" (tamże). Ich propolska działalność nie przeszkadzała im z powodzeniem pozyskiwać także niemiecką klientelę, a co najmniej niektórzy zostali docenieni za swoje osiągnięcia zawodowe także przez zaborczą, niemiecką władzę. Chociaż omawiane opracowanie pomija - nie licząc niewielkich wzmianek - adwokatów niemieckich, to jednak łatwo można z niego wnioskować, że wielowątkowe życiorysy mieli również oni. Potwierdza to jedyny przedstawiony 1 Omówienie tej książki (wydanej przez Okręgową Radę Adwokacką w Bydgoszczy) opublikowaliśmy w szóstym numerze „Pomeranii" z 2013 r. 54/POMERANIA/MAJ2019 w książce krótki opis drogi życiowej adwokata Wilhelma Spitzera, posła do przedwojennego polskiego Sejmu z listy mniejszości narodowych, który w czasie okupacji wstąpił do otoczonego ponurą sławą SS (s. 366-367). Ponieważ nie wszyscy autorzy publikacji historycznych dotyczących Pomorza mają świadomość odrębności jego części mieszkańców, Kaszubów (a w każdym razie tak wynika z ich prac), warto podkreślić, że Janusz Kutta o tym nie zapomina. W tym kontekście najciekawsza wydaje się wprost wypowiedziana informacja, że w związku z czynnym oporem Pomorzan i Kaszubów wobec zamachu stanu dokonanego przez Józefa Piłsudskiego w maju 1926 r. - on i jego zwolennicy nie tylko nie powoływali na wyższe stanowiska ludzi z Pomorza, ale także przeprowadzili czystkę administracji państwowej pod tym kątem. Objęła ona między innymi starostów pomorskich powiatów: „zastępowano ich osobami z innych części kraju, słabo orientującymi się w odrębnościach i specyfice ziem zachodnich, często 0 wątpliwym morale" (s. 369). Pozostałe wzmianki o Kaszubach dotyczą zaangażowania pomorskich adwokatów na rzecz społeczności kaszubskiej i przyłączenia Kaszub do Polski. Kartuski adwokat Emil Sobiecki „na ogół bezpłatnie" skutecznie bronił „narodowych i politycznych interesów Kaszubów" (s. 154). Jego gdańscy koledzy, Bonifacy Łangowski (ur. w 1883 r. w Barłogach koło Bartoszegolasu w powiecie kościerskim) i Mieczysław Marchlewski „działali na rzecz powrotu tego miasta [Gdańska - BB] 1 Pomorza łącznie z Kaszubami do odrodzonej w 1918 r. Rzeczpospolitej". Drugi z nich ponadto „w 1919 r. występował jako ekspert do spraw gdańskich i Kaszub przy delegacji polskiej na konferencję pokojową w Paryżu" (s. 157). Natomiast wywodzący się ze Śląska kwidzyński adwokat Jan Grabarz (Graber) „utrzymywał kontakty z polskimi działaczami na Pomorzu i Kaszubach. Należał do współzałożycieli ruchu młodokaszubskiego" (s. 147). Ciekawe, że wiele problemów dotykających środowisko adwokackie towarzyszy mu od powstania zawodu po współczesność. Odnosi się to zarówno do życia codziennego prawników, jak ich działalności społecznej i zawodowej. W opracowaniu Kutty znajdziemy sporo przykładów znacznego rozwarstwienia majątkowego tego środowiska zawodowego. Jedni adwokaci zarabiali na poziomie właściciela dobrze prosperującego zakładu przemysłowego („Hipolita Cegielskiego", s. 80), innych dochody były „szczupłe" (s. 250). Dużo zależało od powodzenia w prowadzeniu prawniczej praktyki, ale też od aktualnej sytuacji politycznej, społecznej i uwarunkowań ustrojowych. Nic dziwnego, że adwokaci zawsze się bronili przed zbyt daleko idącym dostępem do ich zawodu, podnosząc mniej lub bardziej uzasadnione argumenty, że spowoduje to obniżenie poziomu świadczonych przez nich usług. Jeszcze wymowniejsze były ich stałe zabiegi, by obronić się przed zakusami polityków chcących podporządkować samorząd adwokacki (np. s. 267). Szczególnie, gdy się czyta o ustawowych zawirowaniach reform wymiaru sprawiedliwości z okresu międzywojennego, łatwo pomylić historię z dniem dzisiejszym. Należy zaznaczyć, że główną podstawą źródłową omawianej publikacji były akta wytworzone przez samych adwokatów i ich organizacje. Stąd zapewne bierze się skąpość danych o negatywnych przejawach ich dzia- LEKTURY łalności. Nie znajdziemy też w niej przedstawienia niektórych innych kwestii odnoszących się do funkcjonowania adwokatury, na przykład postrzegania jej przez inne środowiska, klientów. Żal, że w książce nie poruszono spraw związanych bezpośrednio z wykonywaniem tego zawodu, sposobem prowadzenia spraw, zachowaniem na sali sądowej, stosunkiem do procesowego przeciwnika, stosowaniem tzw. kruczków prawnych itp. Jednak wzbudza uznanie bogate zaprezentowanie ogólnej działalności zawodowej i pozaprawniczej adwokatów. Powoduje to, że książka Janusza Kutty ma wielowymiarowy charakter i jeżeli ktoś na przykład w przyszłości w swoich badaniach zainteresuje się działalnością pomorskich przedwojennych burmistrzów i radnych będących jednocześnie adwokatami, a nie skorzysta z prezentowanej pracy, zuboży sam siebie i swoją pracę. BOGUSŁAW BREZA Janusz Kutta, Dzieje adwokatury w Wielkopolsce i na Pomorzu Nadwiślańskim w latach 1772-1945. Podstawy prawne - organizacja - personalia -funkcjonowanie, Okręgowa Rada Adwokacka w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2017. JANUSZ KUTTA nantr,om°rzu 1945 MÓJ 2019/ POMERANIA /55 lektury Krajna prze-śniona „Sen to brama do zaświatów..." -tak pisano w kulturze antycznej. Wierzono, że w stanie uśpienia w świadomości człowieka dochodzi do uwolnienia, można wtedy oddzielić się od biologicznego ciała i materialnych rzeczy, aby swobodnie poruszać się w wymiarze czasu i przestrzeni. Tak też myślano w późniejszych epokach cywilizacji, szczególnie mocno omawiając to w idealistycznym romantyzmie XIX w. i pozostawiając wiele wizji, które wydawały się prowadzić do pozytywnych efektów duchowych. Nie zawsze jednak sen prowadził śniących do krain łagodności, czasami wręcz odwrotnie, obnażał skrywane kompleksy, fiksacje, popędy, które nie prowadziły wcale do osobowościowej integracji. I tak oto rzucona przed wiekami myśl o śnie-niu wciąż istnieje także we współczesnych wyobrażeniach literackich i co rusz rozwija się w postaci nowych literackich przykładów. Także na Pomorzu, a dokładnie: na Krajnie. Tutaj również literaci śnią, raz unosząc się w powiewach wyobraźni ponad materialny tylko wymiar rzeczy, innym razem kręcąc się wokół tego samego pomysłu niczym w ślepym zaułku... Jednym ze współczesnych śniących jest Włodzimierz Pankiewicz, zajmujący się najpierw w Złotowie, potem w Zakrzewie tworzeniem wierszy, rysowaniem oraz rzeźbieniem. W najbardziej interesującej nas materii literatury Pankiewicz uwidocznił się w kręgach piszących już wiele lat temu. Wydał tomiki Wciąż mi pachniesz (2006), W pół drogi (2007), A duch wieje kędy chce i W siódmym niebie (2008), Są takie miejsca (2009), W zamyśleniu (2010), Spod strzechy oraz Zielone miętowe cukierki (2011). W 2018 r. opublikował w Zakrzewie Krajeńskie cichosze - zbiorek wierszy dawnych i nowych, zaopatrzonych w jego autorstwa rysunki i kilka fotografii dawnego Złotowa i okolic. Od ilościowej strony patrząc, można docenić konsekwencję Autora, który od wielu lat pisze swoje utwory, wysyła je na regionalne lub ogólnopolskie konkursy literackie, otrzymuje tam nagrody i wyróżnienia, wreszcie decyduje się na ich pozbieranie i wydanie drukiem. W wymiarze geno-logiczno-stylistycznym także działa on z konsekwencją, gdyż wydaje nieskomplikowane wiersze zestrojowe, o prostych metaforach, nasycone krajobrazowymi epitetami, stale idealizujące naturę i wychwalające swojskość. Wreszcie ujmując jego wiersze od strony tematyki, ciągle dominuje w nich motyw ojczyzny domowej, śnionej, prześwietlonej oraz idealizowanej - Krajny, która od pierwszego do ostatniego tomiku jest najważniejszym składnikiem treściowym. Wybór tematyczny Autora warto docenić, gdyż całkiem wyraziście zaznacza się wśród literatów także opisujących tę przestrzeń geograficzno-kultu-rową: Katarzyny Kalicińskiej, Katarzyny Kolery, Jerzego Cybulskiego, Aleksandra Sz. Rozenfelda, Danuty Klemczak, Liliany Abraham, Emilii Glugly, Jadwigi Grabarz, Ryszarda F. Kilara, Liliany Zubińskiej, Iwony Sowińskiej, Andrzeja Sowińskiego czy Zbigniewa Fertały. W tym gronie Pankiewicz zdaje się wyróżniać w snuciu oniryczno-sentymentalne-go pejzażu Krajny, widzianej zawsze w aktualnym zachwycie otaczającej podmiot przyrody albo w przywołaniu wspomnienia nieistniejących już w zewnętrznym świecie miejsc czy sytuacji. Tomik Krajeńskie cichosze to zestaw ponad siedemdziesięciu utworów, które napisane zostały z motywacją memuarystyczną, wyjawioną w motcie umieszczonym na pierwszej stronie zbiorku. Warto ten fakt dostrzec, gdyż to równie ważny czynnik tematyczny, jak krajeńska ojczyzna, tak akcentowana we wstępie do tomiku napisanym przez prof. Jowitę Kęcińską. Upamiętnianie przez Pankiewicza najbliższego emocjonalnie miejsca życia przyjmuje wszakże określoną postać stylistyczną - oniryzm. Właśnie sen, marzenie, wizja, wspomnienie i projektowanie prowadzą czytelnika przez coraz to nowe wiersze nieułożone tutaj w żadne kompozycyjne rozdziały. Zanim zresztą dojdzie do prezentowania wierszy, najpierw pojawia się poetyckie opowiadanie pt. Sen, które przynosi ze sobą obrazy bujnej przyrody, z lasami, jeziorami, torfowiskami, mokradłami i polami. Wyprawa narratora kończy się w małżeńskim łożu, przestrzeni bezpiecznej i oswojonej, która odznacza to, co należy do wyobraźni, od tego, co jest rzeczywiste i namacalne. Trzeba w tym miejscu podkreślić, że Autor wielką wagę przykłada do tego, co odczute idealistycznie, nie zaś tego, co poznane realistycznie. Dalszy zestaw kilkudziesięciu wierszy potwierdza te sytuację... Oto w utworach typu Wciąż mi 56 / POMERANIA/MAJ2019 LEKTURY pachniesz, Nostalgia czy Złotowski koński rynek wspomnienie dawnych chwil, sytuacji czy miejsc jest dużo ważniejsze aniżeli współczesna kondycja. Dzisiejszość z rzadka przynosi ze sobą pozytywne uczucia czy skojarzenia. Raczej to przeszłość jest bardziej inspirująca i zajmująca. Rozmarzony podmiot zdaje się tutaj nie dostrzegać, że pamięć bywa zawodna, że przekształca, przemilcza, wręcz oszukuje. Ważniejsze są dla niego westchnienia, przebłyski piękna, które w takich wierszach, jak: Słodkie sentymenty czy Te chwile wydobywają na plan pierwszy przeszłość w funkcji czasu organizującego całą wrażliwość podmiotu. Utwory Pankiewicza nie są wszakże skoncentrowane wyłącznie na wspominaniu dawności... Drugim czynnikiem oniryczno-idealizują-cym jest chwila obecna, uczestniczenie w akcie dźwiękowego, kolorystycznego czy dotykowego istnienia natury. Tutaj ma chyba autor najwięcej do przekazania, ukazując takie elementy natury, jak rzeki (Głomia), jeziora (Baba), wioski (Zakrzewo, Wiśniewka), miasta (Złotów) i regiony (południowa część Pomorza, północna część Wielkopolski). Krajna więc wyrasta w takim ujęciu na krainę spełnienia, piękna i bezpieczeństwa. Ukazywane w utworach elementy przestrzeni geograficznej stają się wówczas od razu przestrzenią wyobrażoną, to jest taką, jaką chce widzieć podmiot. Chwilami jest ona wyrazista, czytający wiersz poznaje szczegóły topograficzne, elementy konkretnych budowli czy nazwy roślin, co świadczy o tym, że nie mamy tutaj do czynienia z przestrzenią wymyślaną za biurkiem czy w ślad za książkowymi opracowania- mi (Jest taka muzyka albo Klangor żurawi). W innych znowu momentach nagromadzenie pozytywnych określeń jednoznacznie wskazuje, że miłość podmiotu do Krajny jest trwała i stale potwierdzana (np. Mój cichy kąt lub Moje miejsce). Uczestniczenie w pięknie otoczenia wywołuje u pomiotu rodzaj euforii, olśnienia, swoistej podniosłości, co niewątpliwie wysubtelnia ogląd rzeczywistości, ale jednocześnie ją „zaklina", wprowadza w rodzaj tyleż szlachetnego, co czasami zdradliwego uniesienia... Śnienie bowiem, nawet to najpiękniejsze, przynosi ze sobą niebezpieczeństwa. Weźmy choćby wiersz Szur, szur, szuru, w którym się poszukuje formy dźwiękonaśla-dowczej oraz oryginalnych toposów. Figura podmiotu jako szlifierza ulic, choć może nie najnowsza, odpowiada nastrojowi wiersza. Niemniej porównanie nóg do dwóch romantyków jest semantycznie niejasne i nietrafne. Trudno orzec, czy ma się to odnosić do szlifierzy paryskiego bruku: Mickiewicza i Słowackiego, czy też do jeszcze innego kontekstu... Podobnie nietrafione jest granie elementami zapożyczonymi od innych poetów, jak to się dzieje w wierszu Ciche lustro. Tetmaje-rowski liryk Mów do mnie jeszcze wygląda tutaj obco, gdyż należał do innego pola semantycznego aniżeli propozycja Pankiewicza. Określenie „myśli uczesane" w innym z wersów tego wiersza także chyba niepotrzebnie współgra z tytułem tomiku Stanisława Jerzego Leca. Można wreszcie powątpiewać, czy śpiewne rymowanie w wierszu Będę świerszczem jest rzeczywiście najlepszym sposobem na odwzorowanie odgłosu muzycznego owada... Krajeńskie cichosze Włodzimierza Pankiewicza są zapisem świata widzianego z perspektywy człowieka, który na swoje miejsce na ziemi wybrał Krajnę. Choć nie w tym regionie się urodził, choć nie z wioski, którą opiewa, pochodzi, jednak dokonał tutaj tematycznego i stylistycznego wyboru. Jego tomik prowadzi do swoistego azylu, w którym nic złego się nie wydarzy, do wioski, w której wszystko istnieje w natężeniu piękna i harmonii. Co prawda oznaki zmieniających się czasów docierają i tutaj, ponieważ aktualność nie jest tak frapująca jak przeszłość. Nie widać jednak wśród treści utworów tomiku cierpienia, zła albo śmierci. Jakby na Krajnie słońce zawsze świeciło łagodnie, a księżyc nie prowadził do szaleństwa. Jakby ludzie tylko się kochali, ale nigdy nie mordowali. W zamian za to podmiot literacki opisuje śnienie: czasami w małżeńskim łóżku... Na łące. Przy rzece. W lesie... Ale czy ten sen będzie prowadził do obudzenia się czy też do przespania czegoś? Czy jest to ucieczka czy też wychylenie się ku pełni? Kto wie? DANIEL KALINOWSKI Włodzimierz Pankiewicz, Krajeńskie cichosze, Zakrzewo 2018. MÓJ2019/POMERANIA/57 "Wwozów Z KLUBU SZTUDEROW„POMORANIA" KARA ZAJACHAŁA DO PUCKA Zentuzjazma a głowę pełną udbów ja-chalë më latoś na Norda - Remusowó Kara bëła przëjechónô do Pucka w czwiôrtk 4 łżëkwiata i ôsta tam do niedzelë. Jak wiedno w pierszi wieczór przërëchtowóné bëłë integracyjne rozegracje. Równak rëchli przéd-niczka Karna Sztudérów „Pomorania" Ewelina Stefańskó óbgôda spödlé najégó dzejaniô i projektów, na przëmiar Konkurs Wiédzë ö Pómórzim i konkurs na nôlepszi kaszëbsczi dubbing „Złoti Jigrzan". Rzekła téż, jak wëzdrzi najô wëspółroböta z Youth of European Nationalities, i wëtłómacza, za czim më sa mielë uzdrzec na warkówniach. Dzaka najim nowim nôleżniczkóm - Julie a Darie - przez zabawę lepi möglësmë poznać latosëch uczastników Remusowi Karë. W piątk ód rena zacza sa robota. Przed dzesątą rëszëlë më z Harcersczégö Östrzódka Mórsczégó na pucczi rënk - do Muzeum Pucczi Zemi m. Floriana Cenôwë. Tamö öbezdrzelësmë sztilizowóné jizbë, m.jin. prôcownia kówôla czë zabiôrza. Czëlësmë téż wiadła ó lëdowi medicynie a óbrzadowim roku na Kaszëbach. Tam téż, pöd óka Kamilë Tëchólsczi z pucczégó muzeum, uczëlësmë sa, jak piece sa kósze. Drëdżim pąkta dnia bëłë jazëkówé warkównie prowadzone przez Dariusza Majköwsczégó. Öbczas ti uczbë uczastnicë robilë nad trzema brëkównyma dzélama w komunikacje po kaszëbsku, to je czëtanim, gódanim a pisanim. Wieczór minął nama pod znaka Kaszëb-skó-Pômörsczégó Zrzeszeniô i wespółowëch jigrów. Nôpierwi ódbëło sa potkanie z nóleżnika Öglowégó Zarządu KPZ Radosława Kamińsczim i z direktora zrzeszeniowego Bióra Łukasza Richerta. Naji gósce ópówiôdalë nama o Janie Trepcziku - latosym patronie - i o dzejanim Zrzeszeniô. Zôs po oficjalnym dzélu béł czas na nóuka przez zabawa. Bez m.jin. kaszëbskö--pómórańsczi quiz i jigra „w czółko" pöznalësmë sa wzajemno, ale téż kaszëbsczé ókólé a świat. Trzecy dzeń warków-niów minął nama „szlachecko". Przed pôłnim, pod oka kustoszczi, póznalës-më historia familie von Krockow, obżerające zómk w Krokówie. Kóżdi z naju miôł téż czas sa przesz-pacérowac w ókólim zamku po ogrodzę, chtëren bu-dzył sa prawie do żëcó. ! Późni, ju w Pucku, pótka-| lësmë sa z Aleksandrą Dza-s celską-Jasnoch na lëterac-° czich warkówniach. Latoś bëło to spartaczenie nó-barżi znónëch kaszëbsczich póstacjów - Remusa a Pana Czórlińsczegó. Östatné warkównie, w sobota, bëłe przërëchtowóné bez Ewelina Stefańską. Pierszim dzéla bëłë teatralne warkównie sparłaczoné z témą scynanió kanie. Pó wspólnym ómówienim wiadłów ö nym zwëku uczast-nicë mielë przërëchtowac i pokazać scenczi z óbrzadu sztilizowóné na przëmiar na melodramat, paradoku-ment abó musical. Drëdżi dzél béł sparłaczony z mi-dzënôrodnym projekta Minority Messengers órgani-zowónym przez YEN (ó tim może przeczëtac na naji starnie na Facebooku). W tim sztëczku kórbiónka ti-kała sa mówë niezgarë - tego, jak baro je ona obecno w najim codniowim żëcym, jaczé są ji etapë i przëmiarë z nie tak downy historii. Öb wieczór, w czas wieczerze, bëło ógniszcze. Ökróm jestku, kôrbiónk a muzyczi béł téż tuńc - tim raza grecko zorba i „Belgijka". Kóżdi z uczastników dostół diplóm a nódgroda za udzél w warkówniach -m.jin. naje latosé remusowé torbë. W niedzela w pucczi farze bëła ódprówionó mszo swiató z kaszëbską liturgią słowa. Po tim zakuń-czëlësmë warkównie zwiedzanim Piósznicczich Lasów, w jaczich prowadnik ópówiedzół nama o okrutny a smutny historie ofiar mordu. Warkównie „Remusowó Kara" östałë udëtkówioné przez Minystra Bënowëch Sprów i Administracje. ÉWA NOWICKÔ, TŁÓMACZENIÉ EWELINA STEFAŃSKÓ 58 / POMERANIA/MAJ2019 m CHMIELNO. WIELKANOCNE BABY Jednym z najbardziej uwielbianych elementów wielkanocnego stołu jest baba wielkanocna. Podawana w tylu postaciach, ile domów. A to z lukrem, a to bez. A to przysypana bogato cukrem pudrem, a to zaledwie nim oproszona. Bywa w polewie czekoladowej. Bywa z dodatkowymi ozdobami. Dobrze wyrośnięta, cieszy oczy swym wyglądem, bogactwem. Nie ma chyba też domu, w którym zeszytu z przepisem na pyszną wielkanocną babę nie przekazywałoby się z babki na matkę, z matki na córkę (lub syna), bo żadna drożdżowa babka tak nie wyjdzie, jak ta na 20 jajach według przepisu babci Anieli. W wielu miejscach ten zeszyt przechowuje się jak relikwie, jak źródło najcenniejszej wiedzy. Nie ma się co dziwić, smaku takiej prawdziwej domowej babki wielkanocnej nie znajdziecie w kolorowych czasopismach. Nie wskaże jej Magda Gessler ani Amaro. To jest po prostu genialna w swej prostocie, choć wymagająca produktów wysokiej jakości, receptura, na której wychowało się już wiele pokoleń. O tym, jak dużo tych pokoleń było, może świadczyć stan pożółkłego zeszytu i poobijanej w kuchennych bojach formy. W niedzielę 7 kwietnia odbył się V Konkurs Tradycyjnych Bab Wielkanocnych „Chmieleńskie Babki". Do sali GOKSiR w Chmielnie trafiły 23 babki. Było wśród nich kilka eksperymentów, nowoczesnych form, ale dominowały stare klasyczne przepisy. Komisja, pracując pod czujnym okiem uczestników, dokonała wyboru laureatów w kilku kategoriach. Wyniki V Chmieleńskich Babek Wielkanocnych • w kategorii „Smaczna" -1 miejsce Teresa Piask za „Babkę drożdżową pulchną"; wyróżnienie Aleksandra Lena oraz Alicja Napieralskie za „Wiosenną babkę czekoladową z herbatą matha w wesołym towarzystwie" • w kategorii „Pulchna" - I miejsce Warsztat Terapii Zajęciowej (WTZ) w Chmielnie za „Babkę WTZ-kę"; wyróżnienie Teresa Cierocka za „Babkę cytrynową" • w kategorii „Estetyczna" -1 miejsce Środowiskowy Dom Samopomocy w Chmielnie za „Babkę marchewkową"; wyróżnienie Magdalena Makurat za „Babkę mascarpo-ne" • w kategorii „Tradycyjna" - I miejsce Urszula Konkel za „Babkę parzoną"; wyróżnienie Klaudia Naczk za babkę „Biało-Czarną" • w kategorii „Pomysłowa" - I miejsce Ekobabki - Koło Gospodyń Wiejskich z Chmielna za „Babę z jajem pod napięciem"; wyróżnienie Jan Leyk za „Babkę korzenną" • w kategorii „Kaszubska" -1 miejsce KGW w Borzestow-skiej Hucie za „Babkę drożdżową"; wyróżnienie Katarzyna Bieszke za „Babkę z Żuromina" • w kategorii „Bajeczna" -1 miejsce KGW Kaszubskie Serca z Garcza za babkę „Biały Shrek"; wyróżnienie Grupa „Motylki" z Przedszkola Samorządowego „Baśniowa Kraina" w Chmielnie za babkę „Motylkowy Szał" Nagrodę specjalną Dyrektora Krajowego Ośrodka Wsparcia Rolnictwa otrzymało Koło Gospodyń Wiejskich w Sławkach za „Dwukolorową babkę majonezową". RAFAŁ NOWAKOWSKI ■I KARTUZË. RENOWACJO POMNIKA PATRONA MOLOWI BÖLËCË Badze odnowiony pomnik Aleksandra Majköwsczégö kol kartësczi bólëcë, jakô mô jego miono. Zrobią to sami kar-tëzónowie w óbrëmienim Kartësczich Inicjatiw Mieszkańców. W planach je m.jin. zmiana stôrëch piatów spödlégó pomnika na nowé - czôrné i granitowe. Pomnik mô bëc przë leżnoscë öczëszczony i zakónserwówóny. Zmieni sa téż jegö ökólé - ju w czerwińcu mdze wkół niegó pósa-dzonëch kól 200 krzów. Udbódôwôcze ti akcji, tj. Klub Lëteraturë i Kuńsztu m. Grażinë Pëtczi kól Miastowi i Powiatowi Publiczny Biblio- teczi w Kartuzach róczą do pömócë wszëtczich chatnëch, ösoblëwie mieszkańców miasta. Wspiarcé zapöwiôdają m.jin. Powiatowo Bölëca w Kartuzach, Towarzëstwö Lubötników Kartuz, Zespół Öglo-wösztôłcącëch Szkotów nr 2 w Kartuzach, Spódlecznô Szkoła nr 5 miona Aleksandra Majkówsczégö w Kartuzach. Robötë wkół renowacje ju sa zaczałë - óstôł wëcati jałowe, jaczi zakriwół całi pomnik. Drobnotë zrzeszone z akcją i galerio ódjimków na starnie expresskaszubski.pl. Zachacywómë do pómócë. RED. MÓJ 2019 / POMERANIA / 59 (ti \\ *