CENA 5,00 zł (w tym 5% VAT) Nr 1 (527) styczeń 2019 ROK JANA TREPCZYKA POMERANIA MIESIĘCZNIK SPOŁECZNO-KULTURALNY ROK ZAŁOŻENIA 1963 www.miesiecznikpomerania.pl '/ ■ »■" •* - S& I Ł mm: ą W mmP , i- mu ;Mf(r tim 977023890490601 V ,<^v .2 t. % «RUS«^ W NUMERZE: 3 Stolemöwcë z Köcewiô i pôłniowëch Kaszëb Ewelina Stefańskó 4 Parłaczi kaszëbskô-pömôrską spolëzna Dark Majkôwsczi 6 Zrzeszonego wojska nicht nie złomie Z Bruna Cërocczim, stanicowim KPZ, gôdôl Dark Majköwsczi 8 Burzliwy schyłek 1918 w Gdańsku i misja Paderewskiego Łukasz Grzędzicki 14 Misya do Gdańska. Raport do Naczelnego Dowództwa (4.01.1916) Por. Adam Dobrodzicki 17 Kaszubi w Wielkim Kacku Sławomir Lewandowski 19 „Historio pisała sa we mie" Z Martiną Bundą, dobiwczką Pömôrsczi Lëteracczi Nôdgrodë, gôdała Karolëna Serkôwskô 23 Kalendarze czasów i kultur. Wybrane zbiory muzealnej kolekcji z Wejherowa (część 2) Piotr Schmandt 28 Gawędy o ludziach i książkach. Święta, święta i po świętach? Stanisław Salmonowicz 30 Ôbrôzczi z czasów stalinizmu na kaszëbsczi wsë (dzél 1) Słôwk Fôrmella 32 Bliżej morza. Mali giganci Sławomir Lewandowski 34 Gdańsk mniej znany. Szczęście w nieszczęściu Marta Szagżdowicz NAJÔ UCZBA. Edukacyjny dodôwk nr 1(123) 35 Nowe publikacje w serbskiej serii „Kaszubska biblioteka" Z Hanną Makurat-Snuzik i Duśanem-Vladislavem Pażdjerskim rozmawiała Danuta Stanulewicz 38 Wöjnowi Kaszëbi. W wojnie nawet spowiadać sa ni mógł po polsku Z Łucją Spiżewską (z d. Jereczek) gôdôł Eugeniusz Prëczköwsczi 40 Nordowé pôwiôstczi. Mlodi ôkratnik Mateusz Bullmann 43 Ödmikóm szerok ôczë i uszë, i leno słëchóm Łukôsz Zołtköwsczi 46 Jinglanié bellsama. Gódowé spiéwë pô janielsku - pó naszému Tomôsz Fópka 49 Z Kociewia. Ze Stolemem na Kociewie Maria Pająkowska-Kensik 50 Zdarzyło się w Gdańsku. Kronika oddziału gdańskiego ZKP Teresa Juńska-Subocz 52 Z południa. Budujące fakty Kazimierz Ostrowski 53 Z pôłnia. Budëjącé faktë Kazmiérz Ôstrowsczi, tłóm. Böżena Ugöwskô 54 Wspomnienie śp. Krystyny Kosznik Członkowie ZKP Oddział w Helu 55 Lektury 59 Swiato kaszëbsczégô słowa am 60 Klëka 67 Sëchim paka uszłé. Miarzëska. Miarë. Miarczi. Miareczczi. Miarulińczi Tómk Fópka 68 Z butna. 12 dniów Rómk Drzéżdżónk Numer wydano dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji. Ministerstwo Wfmp Spraw Wewnętrznych i Administracji PRENUMERATA Pomćtmuas z dostawą do cLowuv! Koszt prenumeraty rocznej krajowej z bezpłatną dostawą do domu: 55 zł. W przypadku prenumeraty zagranicznej: 150 zł. Podane ceny są cenami brutto i uwzględniają 5% VAT. Aby zamówić roczną prenumeratę, należy: • dokonać wpłaty na konto: PKO BP S.A. 28 1020 1811 0000 0302 0129 35 13, ZG ZKP, ul. Straganiarska 20-23, 80-837 Gdańsk, podając imię i nazwisko (lub nazwę jednostki zamawiającej) oraz dokładny adres • zamówić w Biurze ZG ZKP, tel. 58 300 06 83, 58 301 27 31, e-mail: red.pomerania@wp.pl Prenumerata realizowana przez RUCH S.A: zamówienia na prenumeratę (...) można składać bezpośrednio na stronie www.prenumerata.ruch.com.pl. Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: prenumerata@ruch.com.pl lub kontaktując się z Infolinią Prenumeraty pod numerem: 22 693 70 00 - czynna w dni robocze w godzinach 7-17. Koszt połączenia wg taryfy operatora. Od Redaktora Rok 2018 zakończył się dwoma ważnymi dla społeczności kaszubskiej wydarzeniami. 9 grudnia odbyła się uroczystość poświęcenia nowego sztandaru Zarządu Głównego Zrzeszenia Kaszu bsko-Pomo rsk i ego, a dzień później Klub Studencki „Pomorania" wręczył Medałe Stołema Marii Pająkowskiej-Kensik oraz Władysławowi Czarnowskiemu. Relację z obu wydarzeń zamieszczamy na stronach styczniowej „Pomeranii \ Z wizyty w Gdańsku Ignacego Paderewskiego, światowej sławy pianisty, późniejszego premiera II Rzeczypospolitej, która miała miejsce w ostatnich dniach grudnia 1918 roku, prawdopodobnie nie zachowała się żadna fotografia, przynajmniej dotąd nie udało się historykom takowej odnaleźć. Jednak m.in. dzięki wspomnieniom jego żony, Heleny Paderewskiej mamy szansę poznać atmosferę tamtych dni, w trakcie których wciąż ważyła się przyszłość granic Polski, przede wszystkim tu — na Pomorzu-. O tych wydarzeniach opowiada Łukasz Grzędzicki w artykule pt. „Burzliwy schyłek 1918 roku w Gdańsku i misja Paderewskiego W styczniowej „Pomeranii' jeszcze raz wracamy do warsztatów dla piszących po kaszubsku, które pod koniec ubiegłego roku odbyły się w Gdyni. Tekst pt. „Kaszubi w Wiełkim Kacku" zarównoprzybliża jedną z najstarszych dzielnic miasta, jak i opowiada o działaniach tamtejszego Koła gdyńskiego oddziału ZKP. Sławomir Lewandowski POMERANIA MIESIĘCZNIK SPOŁECZNO-KULTURALNY ADRES REDAKCJI 80-837 Gdańsk ul. Straganiarska 20-23 tel. 58 301 90 16. 58 301 27 31 e-mail: red.pomerania@wp.pl REDAKTOR NACZELNY Sławomir Lewandowski ZESPÓŁ REDAKCYJNY Bogumiła Cirocka Dariusz Majkowski Krystyna Sulicka Aleksandra Dzięcielska-Jasnoch (Najô Uczba) Ka Leszczyńska (redaktorka techniczna) KOLEGIUM REDAKCYJNE Piotr Dziekanowski (przewodniczący kolegium) Andrzej Busler Roman Drzeżdżon Aleksander Gosk Ewa Górska Stanisław Jankę Wiktor Pepliński Danuta Pioch Edmund Szczesiak Bogdan Wiśniewski Tłumaczenia na język kaszubski Bożena Ugowska Dariusz Majkowski ZDJĘCIE NA OKŁADCE Zima w okolicy Łapalic Fot. Robert Opłatkowski WYDAWCA Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego 80-837 Gdańsk, ul. Straganiarska 20-23 DRUK Bernardinum, ul. bpa Dominika 11,83-130 Pelplin Nakład 1200 egz. Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i redagowania artykułów oraz zmiany tytułów. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń i reklam. z żëcô karna sztudérów„pömeraniô" STOLEMÔWCË Z KÖCEWIÔIPÔLNIOWËCH KASZËB Laureacë Medalu Stolema 2018 Potkanie zaczało sa öd wprowadzeniô do Mieszczań-sczi Zalë stanice i zaspiéwaniô himnu „Pömöranie" pt. „Zemiô rodnô" i piesnie „Hymn kociewski". Öb-czas uroczëstoscë Dariô Frąckewicz i Heléna Zawôr-skô ödczëtałë möwë chwôlącé Dobiwców. Do karna Stolemôwców prof. Maria Pająköwską-Kasyk wprowadzëła Jowita Kacyńskó-Kacz-marek, a Władisława Czôrnowsczé- Jk. gö - Felicjô Bôska-Börzëszköwskô. Artisticznym dzéla uroczëstoscë zajimalë sa Éwa Nowickô (téż pro-wadzącô uroczëzna raza z Julią Förmelą) a téż Zespół Pieśni i Tańca „Modraki" pöd czerënka Alicje Watkówsczi. Lubótny gósce zebralë sa w Stôro -miesczi Radnicë, cobë powinszować najim Dobiwcóm. Na szaséji Korzenny 33/35 bëło widzec przedstôwców wiele dzélów Pömörzé-gö, m.jin. Kaszëbów, Köcewiôków i Krajniôków, chtër-ny przëjachalë do Gduńska, żebë achtnąc latosëch Dobiwców i pogratulować jim nié blós Medalu Stolema, ale przede wszëtczim dzejaniô, chtërno sprawiło, że na to wëprzédnienié zasłużëlë. Prof. Mariô Pająköwskô-Kasyk z Kôcewiô östa wëapartnionô za naukową a spolëznową robota dlô Pömörzégö. W swôjim dzejanim je kôntinuatorką dej i ks. Bernata Zëchtë. To jedna z nôbarżi kómpetentnëch ösób öd kôcewsczégö dialektu a regionalny edukacje. Öprôcowała na przëmiar Popularny słownik kociewski. W swójim dzejanim parłaczi stara ô Köcewié z dzejanim dlô Kaszëb i całégô Pômôrzô, midzë jinszima öbczas wielelatny robötë w Kaszëbskö-Pömórsczim Zrzeszenim. Za swôja roböta bëła nié jeden rôz wëprzédnionô przez rozmajité karna. Dostała m.jin. „Kociewskie Pióro" i nôd-groda „Chwalba Grzymisława" a téż jinszé wëprzédnienia dôwóné przez samórządë na Kôcewim. Władisłôw Czôrnowsczi z pôł-niowëch Kaszëb je znónym animatora kulturë. Przez wiele lat prowadzył dzejanié karna „Krëbane" zez Brus. Je utwórcą Stowôrë Kaszëbsczi Zespół Fôlkloristiczny „Krëbane" a udbódôwcą Midzënôrodnégô Festiwalu Folkloru w Brusach, co dostôł 18 lat nazôd w Helsinkach certifikat Midzënôrodny Radë Stowôrów Fólkloristicznëch, Festiwali i Ludowego Kuńsztu (Conseil International des Organisations de Festivals de Folklore et d'Art Tra-ditionnels, CIOFF). Rôczącë karna z lëcznëch krajów świata, promöwôł i kulturową ódemkłosc, i kaszëbizna. Je laureata rozmajitëch wëprzédnieniów, m.jin. Skrë Örmuzdowi i Nôdgrodë miona Öskara Kolberga za animacja a téż upowszechnianie ludowi kulturę. EWELINA STEFAŃSKÓ POMERANIA 3 PARŁACZIKASZËBSKÔ-PÔMÔRSKĄ SPÔLËZNA... ^ZRZESZENIE KASZUBSKO-PI ■tASZEBSKÖ-POMORSCZÉ ZJ Marszôłk Mieczësłôw Struk wbijô gózdz na wdôr pöswiaceniô nowi stanicë Iesz przed rozpôczacym Eucharistie zćńdzony rnö-glë ôbezdrzec wiôlgą kaszëbską fana, jaką Zrzeszenie przekôzało tameczny parafii (zrobiła ja gida Michalewicz, przédniczka chmieleńsczego partu). Przędnym celebransa mszë béł ks. bp Zbigórz Zelińsczi poproszony ö pôswiacenié nowi stanice przez prof. Edmunda Wittbrodta, chtëren jesz rzekł ö znaczenim tego dnia dlô KPZ: Ta uroczëstosc je baro wôżnô dlô całégô Kaszëbskô-Pömörsczégö Zrzeszeniô. Dlôte w przeżiwanim tegô dzakczënieniô towarzą nama tak wielné i rozmajitofarwné stanicowé karna. Zarząd Ôglowi przëjimô dzysô nową stanica. Stanica parłaczi całą kaszëbskô-pômôrską spôlëzna. Może rzec, że stôrô sa nama wëszapôta. W uszłëch trzëdzescë trzech latach bëla swiôdka wszëtczich uroczëstosców. A bëłobëje drago zrechôwac: nasze zjazdë, dni jednotë, uroczëstoscë partów, świata państwowe czë szkôłowé, pôgrzebë... Bëła z nama téż we Watikanie, Swiati Zemi czë ôb czas pielgrzimków Öjca Swiatégô. Liturgio Słowa w dzélu bëła pô kaszëbsku (czëtelë przédnicë młodzëznowëch klubów: Éwelina Stefań-skô z „Pomoranii" i Gracjón Fópka z „Cassubii"), a za muzyczny dzél ödpöwiôdôł Chur Discantus dirigöwó-ny przez Sławomira Bronka. Pö mszë wëstąpiła wiceprzédniczka KPZ Danuta Pioch, chtërna m.jin. pödzaköwała za bëtnosc kaszë-biznë w köscołach: Dzysdnia kaszëbizna je we wiele placach pôza domôcym ôbrëmim, a jednym z nôwôż-niészich, i baro snôżim płaca, je kôscół. Czedë w ôsmë-dzesątëch latach ôstałë odprawione pierszé msze swiaté z kaszëbską lëturgią słowa - to béł znak, że Kaszëbóm ôtemkłë sa dwiérze wôżnégô pałacu dlôjich Królewión-czi. Dzysô we wiele kôscołach są ôdprôwióné msze swia-té z kaszëbską lëturgią słowa, a më, kaszëbsczé lëdz- 4 POMERANIA WEDARZENIA twô, jesmë za kóżdą z nich wdzaczny wiedno i z nowa. Dzakujemë tej kóscelnym wëszëznóm za kôżdé im-primatur dlô kaszëbskôjazëcznëch tekstów biblijnëch, bö bez nich bë nie szło nëch eucharistiów odprawiać. Dzakujemë Bögu za kôżdégô, chtëren ne tekstë w naji rodny môwie szëkuje, tłómaczi Swiaté Pismiona. Dzakujemë za kapłanów Kaszëbów, co nóm niesą Słowô Bôżé w kaszëbsczim jazëku, i prosymë kôscelné wëszëznë, żebëprzë kôżdëch pöstapnëch dekretach miałë na uwôdze spôlëzna kaszëbską, co zdaje na swójich kapłanów i pragnie lëturgiów w swôji mówię, a brak kaszëbsköjazëcznégó kapłana je w tim czasto nówikszę przeszkodę. Po mszë Bruno Cërocczi z nową stanicą w rakach póprowadzył uczastników szasëjama Gduńska do Dworu Artusa, gdze Zbigórz Jankówsczi rzekł krótko ö historie zrzeszeniowi stanice. Kôrbił téż ö symbolach, chtërny bëłë (i są) na ni wëszëté: Grifie, piestrzeniu Swiatopôłka i zéwiszczu: „Zrzeszonëch naju nicht nie złomie", jaczé nie widzało sa kómunisticznym wëszëz-nóm i w cządze PRL muszało bëc zakrëté. Zrzeszeniową stanica w latach ösmëdzesątëch zaprojektowała Małgorzata Marczak, a wëszëłë ja: Józefa Neubauer i Anna Galuch pöd dozéra Barbarę Rezmer. Odnowioną, pôswiaconą 9 gódnika, zrobiła Inga Mach. Po historicznym wprowadzenim béł czas na przemöwë - przédnika KPZ Edmunda Wittbrodta, sekretérë stanu w Minysterstwie Kulturę i Nôrodny Spôdköwiznë Jarosława Sellina, przédnika Kaszëbsczé-gö Parlamentarnego Zespołu Kazmierza Kleinë - i na symboliczne wbijanie gozdzy. W artisticznym dzélu wëstąpił Chur Discantus, a późni uczastnicë spiéwelë köladë i dzelëlë sa opłotka. We Dworze Artusa köżdi mógł téż ôbezdrzec wëstôwk ó patronie 2018 roku Fracëszku Kracczim i kupie ksążka o ti póstacje napisóną przez Elżbieta Grot. DARK MAJKÖWSCZI (NA SPÖDLIM RELACJE NA KASZUBI.PL) iOArek POMERANIA / 5 Z lewi nowô stanica Öglowégö Zarządu KPZ, a z prawi - stôrô ZRZESZONEGO WOJSKA NICHT NIE ZŁOMIE Ze stanicowim Kaszëbskö-Pömörsczégö Zrzeszeniô Bruna Cërocczim gôdómë ö nowi stanice i rozmajitëch wëdarzeniach z żëcégô KPZ w dstatnëch 30 latach. Dzeń 9 gödnika 2018 roku wiera długo badzece pa-miatac. Kö zjiscëło sa waje snicé ö nowi stanice... Jó, to prôwda. Musza zacząc ód tego, że to wëdarzenié przerosło möje wëöbrażenia. Organizatorze, lëdze z Biorą Kaszëbskö-Pömörsczégô Zrzeszeniô zrobilë tuwö stolemówą robota. I oprawa w köscele, tj. w Mariacczi bazylice, i uroczëzna w dworze Artusa - wszëtkô bëło bëlno przërëchtowóné. Jô czuł wiele dobrëch emocji. I kąsk stresu. Jaż móm do se taczi wërzut, bö jem do tegö świata pôdchödzył tak dosc letko i dopierze na placu jem zroz-miôł, jakô to je wiôlgô chwila dlô Zrzeszeniô i dlô mie. Ö ta nową stanica jesce prosëlë ju czilenôsce lat. Stôrô wëzdrzała tak lëchö? Jô öd dôwna ö ni marził. Móga sa przëznac, że mie bëło nawet kąsk wstid prowadzëc zrzeszeniowe stanice i jô bë wölôł jic z tëłu, a nié na przodku, żebë wszëtcë nie wi-dzelë, jak ona je zniszczono. Późni jó sa pöcészôł, że lëdze tak nie zdrzą dokładno, ale jaczis taczi kompleks jó miół. To je dobrëch póra lat, jak jem alarmówół w ti sprawie. Tak po prôwdze mëslôł jem ö tim öbczas kóżdi uroczë-stoscë, czej jem przëzérôł sa, jak wëzdrzi ta stanica, i jem mëslôł, czedë ta nowô badze. Późni jô wrócół dodóm i zabiwôł ó tim jaż do pöstapnégö razu... A czedë pierszi rôz wë rzeklë wëszëznóm Kaszëbskö--Pömörsczégö Zrzeszeniô, że to je czas na zmiana stanice? Pierszi róz jo pówôżno alarmówół, jak béł Zjôzd Kaszë-bów w Bëtowie w 2009 roku. Pód kuńc ti imprezë jesmë sedlë na pödwörzim. }ó stanica óstawił ópiartą ó mur, a béł na nim piorënochrón jakós swiéżo zakónserwöwó- 6 / POMERANIA / STYCZEŃ 2019 ny i do tëch wiele przetarców i zniszczeniów, co ju bëłë na stanice, doszła jesz plama. Tej ti, co bëlë wnenczas wkół mie, rzeklë: „to mósz kureszce zagwësnioné nową stanica, teró ni ma diskusji". Późni białczi wzałë ta stanica i jaczimas metodama ja dobrzë wëczëszczëłë, ale sygnał alarmujący ju poszedł - czas na nową. Na renowacja ju bëło za późno? Jó sa dowiedzół, że stanica sa nie kwalifikuje do renowacji, bó ona bë bëła wiele drogszó jak zrobienie nowi. Öd tegö pierszégö alarmu do 9 gödnika 2018 roku minało wiele czasu. Czedë doszło do könkretnëch dze-janiów w ti sprawie? Zwrot béł na zeńdzenim Naczelny Radë Zrzeszenió w Kósókówie w 2016 roku. To béł rok najégó 60-lecó i w tim uroczëstim nóstroju jó dostół przërzeczoné publiczno ód przédnika w tim czasu, to je Łukasza Grza-dzëcczégó, że „Brunk dostónie nową stanica". Ale déro-wało jesz 3 lata, jak kureszce wszëtkó sa udało. Robota wkół nowi stanice zaczała sa latoś? Jo. Jó zajachół ob lato do bëlny wësziwórczi Indżi Mach raza z Wandą Czedrowską. Inga rzekła, że ta stanica ona jesz zrobi. Pógódół jem ó tim téż z przédnika Zrzeszenió profesora Edmunda Wittbrodta - ón to chcół rozłożëc na dłëgszi czas, mëslół o jaczi debace, jak bë ta nowô stanica miała wëzdrzec, i dzysó widza, że to bëła dobro udba, bó teró wiele lëdzy do mie zwóni i sa pitó: A czemu wa zrobią jaczés póprówczi? A nie bëłabë lepszo dokładno kópió? A dlócze nie są poprawione fele w pisënku? Jinszi chcelë, żebë wicy zmienić, wëmëslëc co nowégó. NAJE KÔRBIÓNCZI Do ti diskusji przed zrobienim stanice nie doszło, bo kureszce jesmë zdecydowelë, że ni ma co dłëżi czekac, a dobrą leżnoscą do pökôzaniô nowi stanice badze zrzeszeniowi ópłótk. Stôrô stanica jesce mielë köl se w chëczë, żebë nie bëło nót jezdzëc pö nia do Gduńska przed köżdą uroczëzną. Nową téż wami delë? Jo. Móm ja téż. Jak më skuńczele całą uroczëstosc w Dworze Artusa, to jô sa wiele nie pitôł. Jem stanica wzął i jachôł dodóm. Terô móm dwie i czekom na to, co badze wëmësloné w ti sprawie, gdze one trafią. Nowô stanica to je wiérnô köpiô? Nić do kuńca. Jesce rzeklë, że lëdze zwönią i pitają m.jin. o fele w kaszëbsczim nôdpisu. Na stôri stanice stoji napi-sóné: „Zrzeszonych naju nicht nie złomie", a wedle re~ głów pisënku bë miało bëc: „Zrzeszonëch naju nicht nie złomie". To dobrze, że ten nôdpis östôł wiérno powtórzony? Wôżniészô je w tim przëtrôfku tradicjô czë regle pisënkii? Jô nie jem ôd tegö specjalistą. Jô przejął stanica taką, jakô bëła, i nigdë nad tim nie mëslôł. Wôżné dlô mie bëło leno to, żebë zaszczëtno ja prezentować. Jak ju bë mie chto pitôł, to jô bë béł za tim, żebë zrobić wiérną köpia. A jak ju jaczé pöprôwczi östałë zrobione, to möże i te lëtrë wôrt bë bëło zmienić? Jô jem leno mëslôł ö tim, żebë ta nowô stanica bëła lżészô jak stôrô, ale to sa nie udało (śmiech). Mô jistną wôga? Je nawet cażészô. Nowô stanica je téż wikszô - póra cen-timétrów dłëgszô i szerszo. Chödzyce ze zrzeszeniową stanicą ju öd kól 30 lat. Nowô stanica dô wama möcë na pöstapné lata ti caż-czi służbę? Uzdrzimë, jak mie Pan Bóg dô zdrowie. Jo jem zdzëwio-ny, że młodi mgleją, a mie sa jesz nigdë nawet w głowie nie zakrącëło. Móm rozmajité sytuacje przeżëté. Na pogrzebach ôsoblëwie. Pamiatóm na przikłôd, jak jesmë chówelë öliwsczégó proboszcza ksadza Bruna Kadzor-sczégö. Bëła komenda: stanice wëprowadzëc. Naju pôra weszło, a fest sëpôł mökri sniég. Tej bënë uradzëlë, że wszëtczé przemówë badą równak w katedrze, a më ju ôstelë buten - całi inökri i zmiarzłi. Pózni na smatórzu w tëch môkrëch ruchnach to bëło nié do strzimaniô. Pamiatóm téż pielgrzimka do Zemi Swiati w 2000 roku. Celnicë w Izraelu nie chcelë mie puscëc ze stanicą. Maklelë ja na wszelejaczé stronë. Nie rozmielë, ó co jidze z tima Kaszëbama. Dopierze jeden z nich, co rozmiôł pö rusku, przetłómacził jima, że Cassubia to apartny region w Polsce i puscëlë. A na mszë na jezorze Genezaret jesmë stojelë z tą stanicą raza z Renatą Mistarz i Wandą Cze-drowską i ni möglë uwierzëc, że tam jesmë. Më nick nie gôdelë, leno Wanda mie szczipnała, żebë më bëlë gwës, że to nie je spik, a jawernota. Czedë pierszi rôz jesce stojelë ze stanicą? Nie wiém. Pamiatóm leno, jak doszło do tego, że jô sa pierszi róz zbuńtowół procëm jeżdżeniu ze stanicą. To bëło w 1992 roku. W jednym tidzéniu jaczés wëdarzenié w Szëmôłdze, pózni pogrzeb Józefa Cenôwë w Czersku i jesz cos we Wejrowie. Za kóżdim raza jô muszół nôprzód jachac do Gduńska pó stanica, a po uroczëstoscach odwieźć ja tam nazôd. Raza przejachół jem swoją warszawą kol 800 km w tim tidzéniu. Tej jć> rzekł, że nie mda dali jezdzył. Wnenczas mie zabédowelë w Zrzeszenim, żebëm ni muszôł ödwözëc stanice do Gduńska i ód te czasu je ona kól mie doma. Tak je ód 27 lat. A wrôcającë do pitaniô, czedës rzekł mie Ludwik Bach z Rëmi, że më jesmë dwaji nóstarszi, co chódzëlë ze stanicą KPZ. Ön pamiató, że béł jesz na pogrzebie Mókwë w 1987 r. I może krótko pó nim to jo zaczął swoja fónk-cja stanicowégó? Ale nie pamiatóm. A pierszi bëlë wiera pómórańcowie. W pierszim póczce óbczas póswiacenió stanice w 1985 roku béł wedle mie Tómk Szemańsczi jak-no przedstôwca młodëch i Feliks Marszółka jako nestor kaszëbsczich dzejarzów. Niech tej ta nowô stanica badze dlô was wiedno letką. Bóg zap... Póczekój Darku. Baro bëm chcół na kuńc jesz cos dodać na téma Zrzeszeniô. Öno ód samégó zóczątku bëło dló mie sacrum. Öd 1972 roku, czedë jem dostół legitima-cja. Pamiatóm, jak jezdzył jem na Radë Naczelne jakno szofera z rozmajitima dzejarzama. Nie béł jem członka Radë, ale tam mie sa widzało. Jô sedzół na parape-ce i słëchôł na jich mądré gódczi. Dló mie ti lëdze bëlë wnet swiati. I dzysó Zrzeszenie dali je dló mie taczim sacrum. Öbczas uroczëstoscë póswiacenió nowi stanice jo rzekł słowa Jana Karnowsczégô: „Jó bëm leno chcół, żebë twóji mówë, co ja Pón Bóg dół, nie przëkrëłë grobë". Jem w ti chwilë ugwësniony, że „zrzeszonëch naju nicht nie złomie". Jeżlë swiaté badze dló naju to zdanie, co je na stanice, to słowa Karnowsczégö sa spełnią i niech one brzëmią jak Zygmunta zwón na Wawelu, nić leno w naji tatczëznie, ale wiele dali, w Polsce i na całim świece. Zrze-szónëch naju nicht nie złomie. Niech tak sa stónie. W bazylice Mariacczi jó szedł tim raza óstatny, a nić na przodku. I czedë jem uzdrzół w kóscele ten las stani-ców, przeszła mie na mësl scena z ksążczi Żëcé i przigödë Remusa w mirochówsczim lese i pód Garecznicą - to pó prówdze wëzdrzało jakbë szło wiôldżé kaszëbsczé wojsko. Z B. CËROCCZIM GÔDÔŁ DARK MAJKÖWSCZI STËCZNIK2019 / POMERANIA / 7 BURZLIWY SCHYŁEK 1918 W GDAŃSKU I MISJA PADEREWSKIEGO Z wielką pompą obchodzono 27 grudnia ubiegłego roku 100-lecie wybuchu powstania wielkopolskiego -jednego z nielicznych zakończonych sukcesem polskich zrywów zbrojnych. Trzeba Wielkopolanom oddać, że potrafili żmudnie przygotowywać grunt, w końcu 1918 r. wykorzystać dogodną chwilę, w odpowiednim momencie kierowani umiarem powściągnąć swoje aspiracje terytorialne i zdać się na działania dyplomacji, która przy wsparciu ententy zabezpieczyła ich zdobycze przed silnym uderzeniem Niemiec. Impulsem, który stał się zapalnikiem do żywiołowego i niekontrolowanego wybuchu powstania, był przyjazd do Poznania Ignacego Paderewskiego i misji brytyjskiej. Rozwój wypadków zaskoczył wówczas wielu liderów także polskiego społeczeństwa, a sytuacja w potęgującym się w Europie olbrzymim zamęcie była niezwykle dynamiczna. Narastał chaos. Decydenci w obliczu niesionych insurekcyjnymi emocjami mas społecznych ulegali dezorientacji. W tym olbrzymim zamieszaniu najważniejszym wydarzeniem politycznym dla Polski końca grudnia pamiętnego 1918 r. był powrót do ojczyzny Ignacego Paderewskiego. Miał jak najszybciej dotrzeć do Warszawy, zjednoczyć wokół swojej osoby główne stronnictwa polityczne, przyspieszyć proces organizacji państwa, doprowadzić do uznania Polski na arenie międzynarodowej, co otworzyłoby drogę do dostarczenia jej pomocy humanitarnej z Zachodu, i nie dopuścić do rozprzestrzenienia się nad Wisłą ruchu bolszewickiego. Warto przypomnieć, że sformowany w Warszawie przez Piłsudskiego 17 listopada 1918 r. (w dniach gdy nad Zamkiem Królewskim powiewał czerwony sztandar rewolucji) Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej pod kierownictwem socjalisty Jędrzeja Moraczewskiego nie był uznawany przez zwycięskie mocarstwa ententy. Tymczasowy Naczelnik Państwa postrzegany był bowiem we Francji, USA czy Wielkiej Brytanii przez pryzmat swoich dotychczasowych wyborów politycznych, tj. jako socjalista, rewolucjonista i polityczny współpracownik państw centralnych. Z tego względu Zachód nadal stawiał na paryski Komitet Narodowy Polski Romana Dmowskiego jako reprezentanta przyszłego państwa polskiego. 20 listopada rząd Moraczewskiego został uznany jedynie przez republikańskie Niemcy rządzone przez socjaldemokratów, które zaraz próbowały uzależnić nowe władze polskie od siebie. Ustanowiony w Warszawie poseł niemiecki, hrabia Henry Kessler, znał dobrze Piłsudskiego i wspierał jego dążenia jako polityka stosunkowo życzliwego Niemcom, a także zmierzał do maksymalnego ograniczenia pretensji władz warszawskich do ziem zaboru pruskiego. Czytając wspomnienia Kesslera, dochodzi się do wniosku, że wierzył w polityczną sympatię Piłsudskiego wobec rządu berlińskiego. Dobrze pamiętał to, co późniejszy Naczelnik Państwa powiedział 9 listopada 1918 r. w twierdzy magdeburskiej, z której Kessler go uwalniał, że ten nie będzie umierał za Poznań i Gdańsk. Warto jednak wspomnieć, że na przełomie 1918 i 1919 r. w Gdańsku znalazł się zaufany kompan Piłsudskiego z czasów Legionów i jednocześnie jego adiutant Adam Dobrodzicki, który ze swojej misji przedłożył interesujący raport (publikujemy go w tym numerze „Pomeranii" na s. 14-16). W takich okolicznościach z prośbą do Paderewskiego o przyjazd do Polski zwróciły się w listopadzie 1918 r. rządy USA, Francji i Wielkiej Brytanii, a także amerykańska Polonia, której był ideowym przywódcą wiatach 1915-1918. Wracał, mając spośród Polaków (po śmierci Henryka Sienkiewicza) największy autorytet międzynarodowy jako kompozytor i pianista oraz jako organizator pomocy humanitarnej dla zniszczonych wojną polskich dzielnic. Wracał jako bezpartyjny działacz społeczny (niedawny fundator w Krakowie pomnika z okazji 500-lecia bitwy grunwaldzkiej), mimo że był członkiem Komitetu Narodowego Polskiego, za którym stał autorytet zwycięskich mocarstw ententy i Armia Polska we Francji pod dowództwem gen. Józefa Hallera. 23 listopada 1918 r. Paderewski w towarzystwie żony Heleny na pokładzie statku Megantic wyruszył 8 / POMERANIA /STYCZEŃ 2019 R/GA M/TBWR L/BAW7 W/T6BSK W/L MO \K0/V/6SB£/IQ fi GDA/fafc MOH/L Ow\ •SVM£* GRODHO *OZH/tN WMm i m?CJ7L/Sl, flUBWt eTJl&JY* K/EW COUNT RY ^czew/owct. HUNCARY BLACK SEA THE PROPOSEO FRONTIERS I/T/////■//////s PMJ/MB □F POLANO M//K/ivr//rmHS */OfM0st<7>y?/eamr of pe/iMj/jw Ręcznie kreślona mapa stanowiąca załącznik nr 4 do memoriału Romana Dmowskiego o terytorium państwa polskiego złożonego prezydentowi Woodro-wowi Wilsonowi dnia 8 października 1918 r. podczas spotkania w Białym Domu. Paderewski był zwolennikiem takich granic przyszłej Polski - taki program terytorialny konsultował z nim Dmowski. Do początków kwietnia 1919 r. wielu ekspertów amerykańskich przewidywało przyznanie Polsce szerokiego dostępu do morza wraz z Gdańskiem. Źródło: Biblioteka Kongresu USA STËCZNIK2019 / POMERANIA /9 i STULECIE NIEPODLEGŁEJ z Nowego Jorku do Europy. Po uciążliwej podróży dotarł do Londynu, gdzie na początku grudnia skontaktował się z premierem Lloydem Georgeem i ministrem spraw zagranicznych Arthurem Balfourem, którym zależało na spotkaniu z artystą. Bardzo ich niepokoiły wieści docierające z ziem polskich i obawiali się, że kraj zostanie opanowany przez bolszewików Zapewniali Paderewskiego, że Polska może liczyć na pomoc wszystkich sprzymierzonych i dobrze zostanie potraktowana na konferencji pokojowej, która miała rozpocząć się w Paryżu w połowie stycznia 1919 r., pod warunkiem jednak, że mieć będzie godny szacunku i odpowiedzialny rząd. Trzeba zrobić tylko jedno - miał powiedzieć Balfour. - Musi pan pojechać tam... pojechać i zjednoczyć wszystkie partie. Aliantom zależało na czasie, skoro - jeśli wierzyć wspomnieniom Heleny Paderewskiej - w tych grudniowych warunkach pogodowych przy ówczesnych możliwościach technicznych rozważano transport pianisty do Polski drogą powietrzną. W tym samym czasie Komitet Narodowy Polski usilnie, ale bezskutecznie zabiegał o transport armii Hallera z Francji do Polski przez Gdańsk, a w kraju już przygotowywano się na jej przyjęcie. Paderewski miał postawić jednak żądanie, że podejmie się misji pod warunkiem przewiezienia jego osoby do Polski na brytyjskim okręcie wojennym przez Gdańsk. Byłby to jasny sygnał i doskonała okazja do podkreślenia polskich roszczeń terytorialnych do terenów nadbałtyckich i ziem zaboru pruskiego, a jednocześnie manifestacja poparcia ententy. Brytyjczycy po namyśle zgodzili się na to żądanie. 19 grudnia w Harwich miał na niego oczekiwać przygotowany do misji krążownik Floty Królewskiej. W międzyczasie Paderewski pojechał na dwa dni do Paryża, gdzie odbył spotkanie z prezesem Komitetu Narodowego Polskiego Romanem Dmowskim i pułkownikiem Edwardem Mandellem Houseem - najbliższym współpracownikiem prezydenta USA Woodrowa Wilsona ds. międzynarodowych i szarą eminencją Białego Domu (sam prezydent w tych dniach entuzjastycznie był witany we Francji, gdyż przybył na konferencję pokojową). Brytyjskie MSZ zadbało o wizerunek. Zgodnie z obietnicą 19 grudnia Paderewski wraz z żoną i towarzyszącym mu mjr. Zygmuntem Iwanowskim z armii Hallera wsiedli na podstawiony przez Royal Navy nowiutki krążownik HMS Concord (tj. Zgoda). Helena Paderewska zapamiętała, że okręt ten Lśnił świeżą farbą i był nieskazitelnie czysty. Eskortował go niszczyciel HMS Cardiff. Grudniowe sztormy na kilka dni zatrzymały wyprawę w Kopenhadze, gdzie dołączył do niej płk Harry Wade i komandor Henry Bernard Rawlings, którzy mieli w Polsce założyć oficjalną misję, oraz grupa lekarzy wojskowych (medycy mieli się zaopiekować jeńcami brytyjskimi zgromadzonymi w Gdańsku). Po uciążliwym ze względu na złą pogodę rejsie, w dodatku po naszpikowanym jeszcze minami morskimi Bałtyku, brytyjskie okręty wczesnym rankiem 25 grudnia 1918 r. dotarły do Nowego Portu. Oto teraz Paderewski jako mąż opatrznościowy miał stanąć na polskiej ziemi... Sytuacja w Gdańsku w końcu grudniu 1918 r. była bardzo napięta. Od wybuchu rewolucji listopadowej w Niemczech w całych Prusach Zachodnich, w tym w Gdańsku, władze administracyjno-wojsko-we kontrolowane były przez rady robotniczo-żołnierskie. Z czasem jednak tworzone przez ochotników wojskowych oddziały Grenzschutzu zaczęły brutalnie zwalczać ruch rewolucyjny i wzrastające w prowincji polskie aspiracje niepodległościowe. Polacy z zaboru pruskiego zorganizowali w dniach 3-5 grudnia polski Sejm Dzielnicowy w Poznaniu (z udziałem 262 delegatów z Pomorza Gdańskiego) i wyłonili swoją reprezentację - Naczelną Radę Ludową. W każdej większej miejscowości powołano polskie rady ludowe - na czele Rady Ludowej w Gdańsku stanął miejscowy lekarz dr Józef Wybicki. Prowadziły one szeroką akcję informacyjną, wiecową i oświatową. 13 grudnia 1918 r. w Gdańsku rozpoczął pracę koordynujący działania polskie w całych dawnych Prusach Królewskich Podkomi-sariat Naczelnej Rady Ludowej, którym formalnie kierował mec. Stefan Łaszewski - dotychczasowy poseł Koła Polskiego w parlamencie Rzeszy wybrany w okręgu kaszubskim. Niepokój niemieckich gdańszczan (którzy stanowili zdecydowaną większość wśród mieszkańców grodu nad Motławą) wzbudzały pogłoski o planowanym przyłączeniu regionu do mającej się odrodzić Polski. Nerwowość powodowały wiadomości o spodziewanym od połowy grudnia lądowaniu potężnej, utworzonej we Francji, Armii Polskiej, która miała zostać przetransportowana do Gdańska przez flotę państw 10 / POMERANIA / STYCZEŃ 2019 v\A entanty. Niemcy słusznie się obawiali, że pojawienie się wojsk pod dowództwem gen. Hallera może spowodować rebelię ludności polskiej i zajęcie przez Polaków - w drodze polityki faktów dokonanych -kilku prowincji dotychczas należących do Niemiec. Organizacje polskie nie czekałyby na rozstrzygnięcia przyszłej paryskiej konferencji pokojowej. Gdańsk jako pierwszy dostałby się niechybnie pod polskie panowanie. Lokalne niemieckie społeczeństwo, zmęczone kilkuletnią przegraną ostatecznie wojną, targane ruchami rewolucyjnymi, nieufne wobec oficjalnych władz, a tym bardziej żołnierze nieufni wobec oficerów, nie było zintegrowane wobec ożywionej akcji społeczeństwa polskiego. Część miejscowych Niemców o nastawieniu prawicowym zaczęła ostro występować przeciwko polskim postulatom. 17 grudnia 1918 r. w związku z bytnością w Gdańsku premiera Prus Paula Hirscha (SPD) odbyła się manifestacja przeciwko ewentualnemu odstąpieniu miasta wraz z portem Polsce. Grupa demonstrantów napadła na miejscowych Polaków (dwóch zraniła), zdemolowała i zniszczyła wyposażenie redakcji „Gazety Gdańskiej", drukarni Czyżewskiego i Banku Ludowego, okradziono mieszkanie Czyżewskiego, niszczono witryny polskich podmiotów gospodarczych, deptano godło polskie, wznoszono antypolskie okrzyki itp. Zajścia te jako „pogrom" i przykład prześladowania Polaków przez Niemców nagłośniła Naczelna Rada Ludowa i za pośrednictwem Komitetu Narodowego Polskiego zwróciła się o interwencję do ententy. Sytuacja zatem i w Gdańsku, i w całym regionie była niezwykle napięta. Zarówno miejscowi Polacy jak i Niemcy zadawali sobie pytania o przyszłość. I w takich okolicznościach 25 grudnia 1918 r. do Gdańska, ważnej bazy niemieckiej marynarki wojennej, wpłynęły brytyjskie okręty z Paderewskim na pokładzie. Wielka szkoda, że z powitania Paderewskiego w Gdańsku nie zachowały się (a w każdym razie nie są znane) jakiekolwiek fotografie lub, co byłoby już cudem, filmy. Opisów pamiętnikarskich tego doniosłego wydarzenia też jest niewiele (być może leżą gdzieś jeszcze takowe w rękopisach, czekają na odkrycie i na wydawcę). Najobszerniej pobyt Paderewskiego w Gdańsku opisują w swoich pamiętnikach dwie kobiety, które sporo miejsca poświęcają w nich także kwestiom kulinarnym. God- Jmi V# m uf mii Rodacy! Wielka chwila się zbliża! S' T T"2'"3 ls,0,neg0 Polski! uczyni to sila zbrojna! Najoporniejszy wróg nasz, Prusacy mus/i neta™*/ DoklnVK muszą ustąpić z ziem I sktch, dotąd przez nich gnębionych. Zmusi ich do tego Jenerał Haller. To ten, k:óry nie uległ przemocy niemieckiej nie dał sie oplatać intrydze austriackiej, nie zawiera! soju J ^ * « nem, lecz przerwa! si< przez front i zdecydowani stand »ó" s ronie przyjaciół Polski, państw Koalicyjnych. I Oto bohater ten wraca dziś na ziemię polsk,-} - wraca silny, zbroj'ny i zwycięski! któretfs!LlGdi"1SkU "" "Cle ^000 P0lskle«0 woiska. g sztandary przez cztery lata powiewały na wszystkich :r:k:ch *** *■"*• *»iU-rSES dla zjednoczenia ziem polskich. Lądują. „ Gdańsku, jenerał Haller zdobi/1 nam dostęp do morza 1 y nam Cześć bohaterowi Narodowemu! Ulotka najprawdopodobniej z końca 1918 r. informująca o lądowaniu armii Hallera w Gdańsku. Jest przykładem podnoszenia na duchu Polaków w zaborze pruskim celem ich mobilizacji i wywoływania presji na Niemców. Narzędzie wojny propagandowej (dziś zakwalifikowano by ją do oręża wojny hybrydowej). Informacja zawarta na ulotce jest nieprawdziwa. Armia Hallera nigdy (pomimo usilnych zabiegów Komitetu Narodowego Polskiego) nie przypłynęła do Gdańska. Dopiero między kwietniem a czerwcem 1919 r. przetransportowano ją z Francji przez Niemcy drogą kolejową. Stała się trzonem odbudowywanego Wojska Polskiego. ne uwagi są szczególnie Wspomnienia 1910-1920 Heleny Paderewskiej, tym bardziej, że zakończyła je pisać w maju 1920 r., czyli niemalże na bieżąco relacjonowała zdarzenia (wydano je w Warszawie dopiero w 2015 r.). Można też polecić relację Marii Donimirskiej Bóg dał nam czas próby. Wspomnienia z lat 1918-1935 (Sztum 2012), która sama wywodząc się z rodziny ziemiańskiej zasłużonej dla Powiśla, była niezwykle aktywna w polskim ruchu niepodległościowym. Oto fragment wspomnień Heleny Paderewskiej: Nasz wjazd do Gdańska dał mojemu mężowi przedsmak tego, co czekało na niego w Poznaniu i Warszawie. Statek przybił wcześnie rano, ale nie zeszliśmy na ląd aż do dziewiątej lub coś koło tego, STËCZNIK2019 / POMERANIA /11 \ STULECIE NIEPODLEGŁEJ kiedy to zostaliśmy powitani przez, jak się wydawało, całą polskę ludność miasta, z kilkuset Niemcami 0 nadąsanych twarzach na obrzeżach tłumu. Jest to jedno z najbardziej malowniczych miast w północnej Europie i widząc górujący nad otoczeniem posąg króla Polski Zygmunta Augusta, który stoi na wysokiej wieży ratusza, tym bardziej poczuliśmy się jak w domu. Powitanie, jakie nam zgotowano, było pełne radości i szczęścia. Opracowano harmonogram, według którego byliśmy zajęci aż do wyjazdu do Poznania następnego dnia, a program na ten pierwszy dzień, przypadający w Boże Narodzenie, okazał się dość bogaty. Obiad bożonarodzeniowy był interesujący pod kilkoma względami. Poznałam wtedy bowiem kilka ersatzów produktów żywnościowych, o których tak wiele słyszeliśmy w Ameryce, a które ktoś nazwał najlepszym owocem niemieckiej wyobraźni chemicznej. Mogły być i najlepsze, ale zdecydowanie wymagały silnej wyobraźni albo wilczego apetytu, by się nimi delektować. Na przykład ersatz lodów -raz jesz, szybko nie zapomnisz. Na szczęście jednakże nasi gospodarze nie byli całkowicie zależni od tych paskudnych substytutów. Pani Chełchowska, która ma dużą posiadłość blisko Poznania, przyjechała dzień wcześniej do Gdańska obładowana wielkimi koszami przysmaków, które w tamtym czasie można było dostać tylko na wsi, a radość naszych gospodarzy w Gdańsku, kiedy ich spróbowali, pokazywała tylko, na jak skromnych racjach żywnościowych żyli od miesięcy. Przyznam, że nie bez pewnego uczucia ulgi z mojej strony 26 grudnia wyruszyliśmy specjalnym pociągiem do Poznania. Ponury i wrogi stosunek Niemców, nie tylko żołnierzy, lecz także cywilów, zaczął działać mi na nerwy. Ich nienawiść do Polaków była tak silna 1 tak zawzięta, a niechęć wobec idei odrodzenia się polskiej państwowości tak groźna, że można było się obawiać, iż niektórzy z nich mogliby dokonać zamachu na życie człowieka, który podążał z misją odbudowy kraju. Niemcy, którzy kierowali pociągiem, byli równie nieprzyjemni jak tamci w Gdańsku - innymi słowy, uczucie przeciwko nam, Polakom, było powszechne w całym narodzie. Poczułam się jeszcze mniej spokojna, kiedy w ciągu dnia niemiecki oficer przyszedł do mojego męża i z największą uprzejmością poinformował go, że został poinstruowany przez niemiecką komendę główną w Poznaniu, by poprosić Paderewskiego, aby jechał bezpośrednio do Warszawy, bez zatrzymywania się w Poznaniu. Kiedy mąż odpowiedział, że spełnienie tej prośby jest zupełnie niemożliwe, jako że zamierzał zatrzymać się w Poznaniu, oficer, formalnie w imieniu swojego dowódcy, oświadczył, że w takim razie władze niemieckie nie mogą brać odpowiedzialności, jeśli cokolwiek nieprzyjemnego miałoby się tam wydarzyć. Pamiętam, że następnie pułkownik Wade poinformował owego oficera, iż ma rozkaz udania się do Poznania i że rząd brytyjski pociągnie Niemców do odpowiedzialności, jeśli pojawi się jakieś niebezpieczeństwo. Oficer zasalutował i odszedł; incydent zakończył się na tym, ale pozostawił mnie jeszcze bardziej zdenerwowaną. O wszystkim tym jednak zapomniano dzięki emocjom towarzyszącym zbliżaniu się do Poznania. Tak jak wszystkie pociągi podczas wojny i zaraz po jej zakończeniu, a raczej podobnie jak większość dzisiejszych pociągów w Europie, poruszaliśmy się wolno i zatrzymywaliśmy na wielu stacjach. Na każdej z nich, kiedy zbliżaliśmy się wieczorem do Poznania, kłębiły się tłumy mieszkańców i przybyłych specjalnie ze wsi chłopów w strojach ludowych. Maria Donimirska z kolei zapisała, że Paderewski wyczekiwany był w Gdańsku z niecierpliwością już od kilku dni. Nikt nie wiedział, włącznie z dr. Józefem Wybickim - liderem gdańskich Polaków, kiedy dokładnie przypłynie. W tym kontekście uwaga Heleny Paderewskiej o „tłumie" ludności polskiej i to rano w Boże Narodzenie (czyżby nie przeszkodziła im w porannej mobilizacji nawet pasterka?) witającym Paderewskiego jest znamienna. Donimirska relacjonowała, że Paderewski Zamieszkał w hotelu „Danziger Hoff". Po obiedzie była konferencja długa między nim, Maciaszkiem [Jan Maciaszek - prawnik, podoficer niemiecki z I wojny światowej, od 6 grudnia 1918 r. szef Wydziału Bezpieczeństwa Publicznego Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu, jeden z organizatorów Straży Ludowej w Wielkopolsce i dowódców przyszłego powstania, od 1919 r. pierwszy polski komisaryczny prezydent Bydgoszczy - ŁG], Łaszewskim [dr Stefan Łaszewski - poseł z okręgu kaszubskiego do Reichstagu, członek Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu i szef Podkomisariatu w Gdańsku, pierwszy wojewoda pomorski w II RP - ŁG] i Iwanowskim, pułkownikiem wojsk Hallera. Tenże podobno wyruszyć miał z Hawru 15 stycznia, ale Paderewski wy- 12 / POMERANIA / STYCZEŃ 2019 STULECIE NIEPODLEGŁEJ słał depeszę, prosząc o przyspieszenie wyjazdu. Po czem z posłami polskimi i przedstawicielami Naczelnej Rady Ludowej zjadł obiad o 8-mej wieczorem. Czarlińska Halina, śpiewaczka operowa, zaśpiewała „Manru" [jedną z arii operowych Paderewskiego - ŁG] sam mistrz pobiegł, żeby jej akompaniować. Wiemy, że w spotkaniu uczestniczyć musiał też Wojciech Korfanty - poseł do Reichstagu z Górnego Ślaska, energiczny lider Polaków w zaborze pruskim, członek Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu odpowiedzialny za sprawy polityczne i wojskowe. Zdaje się, że Korfanty przewodniczył powitaniu Paderewskiego w Gdańsku i namówił go do odwiedzenia przed Warszawą Poznania. Kto jeszcze uczestniczył w tych kilkugodzinnych rozmowach, jak szeroki był krąg dyskutantów, jakie tematy podnoszono (czy omawiano koncepcji wywołania rebelii przez Polaków we wschodnich prowincjach Niemiec) i w jakim stopniu wtajemniczeni zostali w nie przedstawiciele misji brytyjskiej, niestety nie wiemy. W każdym razie kilka godzin po wyjeździe Paderewskiego z Gdańska do Poznania 26 grudnia w specjalnym wydaniu gazety „Danziger Neueste Nachrichten" w alarmistycznym tonie donoszono: Wczoraj, w pierwszy dzień świąt, powzięto na tajnym posiedzeniu Polaków w Gdańsku, pod kierownictwem Korfantego, Paderewskiego, dr Kubacza i szefa brytyjskiej misji, następujące uchwały. Francuscy, angielscy oficerowie oraz pewna liczba polskich żołnierzy gdańskiego garnizonu byli obecni. „Polski Korpus Ekspedycyjny ląduje. Sympatyzujące z Polską wojska w Gdańsku przechodzą na jego stronę, miasto zostaje zajęte, niemiecki naród, niemiecki rząd postawione są wobec faktu dokonanego". Te uchwały mają być w najbliższych dniach wykonane. Komisja wyjechała dziś, w czwartek o godz. 11.00 do Poznania, i spotka się tam z polską delegacją z Szwajcarii. Ogłoszona zostaje Rzeczpospolita Polska z Paderewskim jako prezydentem. Gdańsk, Prusy Zachodnie, Poznań, Śląsk i Pomorze aż po Słupsk mają należeć do Polski. Właściwe władze w Gdańsku szykują się do obrony. Takie komunikaty, które w następnych dniach nieco tonowano, miały wzburzyć miejscowych Niemców i zmobilizować do antypolskich działań. Dzień po przyjeździe Paderewskiego do Poznania, 27 grudnia, wybuchło powstanie wielko- polskie i w ciągu kilku dni rozlało się po regionie. 30 grudnia w Gdańsku zawiązano Organizację Wojskową Pomorza pod kierownictwem dr. Franciszka Kręckiego, która miała koordynować działania organizacji konspiracyjnych w Prusach Zachodnich. 3 stycznia głównodowodzący wojsk powstańczych mjr Stanisław Taczak wydał rozkaz o zaniechaniu walk zbrojnych na Pomorzu, ale mimo to doszło do starć m.in. w Kościerzynie, Czersku czy Pucku. 8 stycznia w Poznaniu na Głównodowodzącego Sił Zbrojnych Polskich zaboru pruskiego (taka była oficjalna tytulatura) powołano przysłanego z Warszawy gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego, który decyzji w kwestii Pomorza nie zmienił. Tymczasem rano 1 stycznia 1919 r. Paderewski wyruszył do Warszawy, gdzie entuzjastycznie witały go tłumy jak męża opatrznościowego. 4 stycznia Paderewski spotkał się z Piłsudskim w Belwederze. Koleją przez Wiedeń przybyli przedstawiciele Amerykańskiej Misji Żywnościowej. Ententa dała wyraźnie do zrozumienia, że rząd w Warszawie otrzyma pomoc (żywnościową, gospodarczą, militarna itp.), jeśli Paderewski wyniesiony zostanie na urząd państwowy. 16 stycznia 1919 r. powołano nowy rząd z Paderewskim jako Prezydentem Rady Ministrów i jednocześnie Ministrem Spraw Zagranicznych. 26 stycznia przy wielkim zdziwieniu gładko odbyły się wybory do Sejmu na terenach kontrolowanych przez rząd warszawski. Ordynacja wyborcza przewidywała nawet dołączenie w przyszłości do jego składu posłów z Pomorza, w tym z powiatu elbląskiego, malborskiego, słupskiego, bytowskie-go, lęborskiego i gdańskiego, na których włączenie do Rzeczypospolitej liczono. Wkrótce USA, Francja, Wielka Brytania i Włochy uznały odrodzenie Polski. 9 lutego odbyło się pierwsze od końca XVIII w. posiedzenie Sejmu - suwerennego polskiego parlamentu. Kilka dni później do Gdańska przypłynął pierwszy transportowiec amerykański z żywnością dla głodującej Polski. Helena Paderew-ska w swoich już cytowanych wspomnieniach zapisała, że gdy do Gdańska dotarł statek z ładunkiem mąki, tłuszczów i innych środków żywnościowych, a chociaż stanowiło to kroplę w morzu potrzeb, dodało ludziom nowej odwagi, a Paderewski miał w zwyczaju mawiać, że jeśli istniało jakiekolwiek realne zagrożenie bolszewizmem w Polsce, to zniknęło ono STËCZNIK2019 / POMERANIA /13 mmm stulecie niepodległej wraz z przybyciem owego statku. Przyszłość jednak Gdańska i Pomorza pozostała nierozstrzygnięta. Wymagała jeszcze wielu wysiłków ze strony Polski i osobiście Paderewskiego. Sam w tej sprawie wybrał się w krytycznym momencie kwietnia 1919 r. na konferencję paryską. I chociaż nie wszystkie polskie aspiracje względem Pomorza Gdańskiego zostały w tym okresie zrealizowane, to trzeba jednak oddać honor Paderewskiemu i przyznać, że żaden inny z „ojców polskiej niepodległości" nie zrobił w tych latach tak wiele dla sprawy Pomorza jak on. ŁUKASZ GRZĘDZICKI GŁÓWNA BIBLIOGRAFIA: 1. Maria Donimirska, Bóg dał nam czas próby, Sztum 2012. 2. Marian M. Drozdowski, O niepodległą i demokratyczną Rzeczpospolitę. Z dziejów aktywności artystycznej i obywatelskiej Ignacego Jana Paderewskiego, Kraków-Warszawa 2018. 3. Harry Kessler, Moja polska misja. Z Dziennika 1918, Poznań 2018. 4. Helena Paderewska, Wspomnienia 1910-1920, Warszawa 2015. 5. Sprawy polskie na konferencji pokojowej w Paryżu w 1919 r. Dokumenty i materiały, T. 1, red. Remigiusz Bierzanek i Józef Kukułka, oprać. Karol Lapter, Remigiusz Bierzanek, Tadeusz Cieślak, Beniamin Perelmuter, Warszawa 1965. 6. Roman Wapiński, Ignacy Paderewski, Wrocław 1999. 7. Adam Zamoyski, Paderewski, Warszawa 1992. MISYA DO GDAŃSKA. RAPORT DO NACZELNEGO DOWÓDZTWA W artykule XVI rozejmu podpisanego miedzy ententą a Niemcami 11 listopada 1918 r. zagwarantowano, że Alianci będę mieli wolny dostęp do terytoriów ewakuowanych przez Niemców na Wschodzie już to przez Gdańsk, już to Wisłę, aby móc zaopatrywać ludność i w celu utrzymania porzędku. Gdański port miał więc odegrać strategiczną rolę w rozwoju sytuacji na ziemiach polskich. 25 grudnia 1918 r. na brytyjskim okręcie wojennym do Gdańska przypłynął Ignacy Paderewski (więcej o tym w artykule na s. 8-14) i wyglądano już transportów z Armią Polską z Francji, która miała się stać fundamentem odradzających się polskich sił zbrojnych. 27 grudnia w Poznaniu wybuchło powstanie wielkopolskie, którego przywódcy nie byli przychylni Piłsudskiemu. Nic więc dziwnego, że Naczelne Dowództwo w Warszawie wysłało por. Adama Dobrodzickiego (zaufanego człowieka Piłsudskiego) do Gdańska celem zdobycia informacji o sytuacji w tym mieście, które zaczęło odgrywać coraz większą rolę dla przyszłości Polski. Cytowany poniżej raport Dobrodzickiego jest ciekawym materiałem do studiów nad zainteresowaniem środowiska skupionego wówczas wokół Piłsudskiego sytuacją w Gdańsku i na Pomorzu. ŁG Dążności separatystyczne w stosunku do Rządu polskiego, występujące u posłów ziemi poznańskiej, nie znajdują uznania u polskiego społeczeństwa na Pomorzu. Patryotyzm1 i gorące pragnienie zjednoczenia góruje nad rozbieżnościami partyjnemi. Wyrazem tego jest jednomyślna prawie uchwała (2 przeciw 34) w gdańskiej Radzie ludowej, w której powiedziano: „stwierdzamy że sejm poznański występując przeciw rządowi polskiemu w Warszawie, był celowo jednostronnie informowany, dlatego dla uniknięcia nadal szkodliwości działania, żądamy aby Centralna Rada Ludowa zwróciła się do Rządu polskiego z prośbą o utworzenie stałej jego misyi politycznej w Poznaniu i pozwolił na wysłanie takiej misyi stałej do Warszawy". Kaszubi są dumni z tego, że uratowali dla narodu własny brzeg morski i uważają za swe zadanie odrodzić w narodzie miłość tego własnego morza. Kolonizacya niemiecka stopniowo godzi się z myślą wcielenia do Państwa polskiego. Niemieckie sfery kupieckie w Gdańsku nawiązując w drugiej połowie grud- 1 Cały raport przytoczono w pisowni oryginalnej. __ d&y&C&ł-Cst' < yAryw JrnzM-ućeć&k i? ^o'. ■ćccctfCAt-es> Jr/k&itkr oć&t&ty stć-óe s słtu/ * Ą& Ar /i,t2^ro-oćtu^ yeuśt/rsr) Źe /aJĆ 1# 14 / POMERANIA STYCZEŃ 2019 nia oficyalne stosunki z przedstawicielstwem polskiem stwierdziły, że dla utrzymania Gdańska i jego rozwoju jest niezbędnem oparcie się o Państwo polskie, że przyszłość Gdańska jako portu jest uzależnioną od bezwzględnego związku z całym krajem. Do układów z przedstawicielstwem polskiem wydelegowali kupcy niemieccy właścicieli największych firm handlowych. Wśród szerokich mas ludności niemieckiej jest dużo obojętności biernej, która nie zdobędzie się na żaden opór. Prócz 9% ludności polskiej jest ogromna część ludności niemieckiej o polskich nazwiskach. Ci oświadczają swobodnie, że dzieci ich wrócą do polskości. Godzenie się z tą myślą ze strony władz niemieckich państwowych, objawia się w tem że od połowy grudnia pospiesznie opróżnia się magazyny miasta Gdańska wojskowe, a zwłaszcza arsenał, mimo pozornych przygotowań do obrony przed wylądowaniem wojsk polskoamerykańskich. Siły niemieckie w Gdańsku obliczają na sześć tysięcy żołnierzy, lecz z tego zaledwo trzecia część istotnie pełni służbę i trwa w ogóle w szeregu. Zwartym szeregiem trzyma się sześciuset marynarzy. Z dwóch pułków artyleryi zaledwo czwarta część może być użyta z powodu braku żołnierza. Oporu wydatniejszego spodziewać się nie należy. Opanowanie miasta ze względów warunków terenowych jest łatwe. Do obstawienia obiektów wojskowych w czasach pokojowych potrzeba było 80 ludzi. Rady żołnierskie wojskowych polaków utworzone jako konieczność organizacyjna obecnych stosunków, przeważnie zdają sobie sprawę z tego, że jest niedopuszczal-nem przetrwanie ich w ramach armii polskiej. Między kierownikami Rad są jednak nadzieje utrwalenia tych instytucji i utrzymania w rękach władzy. I tych w liczbie 20-tu będzie trzeba unieszkodliwić. Praca ich postąpiła już tak dalece że na razie nie może być mowy o współpracy organizacyjnej oficerów. Oficerów polaków na Pomorzu jest dwudziestu, z tego siedmiu w Gdańsku; trzecia część z tego ludzi nie do użycia. Należy oczekiwać że wojskowi polacy, żołnierze, w potrzebie nie zawiodą. Żołnierze niemieccy rozjeżdżają się samowolnie do domów i występują u nich silnie bardzo, przemęczenie i obojętność dzielnicowa w stosunku do innego kraju koronnego. Niechęć do dalszej walki jest zdecydowana. W Bydgoszczy żołnierze wprost odmówili jakiejkolwiek służby przeciw polakom. Zakłady wojskowe są wielkie. Na wysokim poziomie postawiona fabryka broni, wyrzuca dziennie półtora tysiąca karabinów. Port już w czasie wojny silnie rozbudowany. Ézćihf'cc'c'fóji/e&t tH&ćr co /***? 9% ■■Ut 6Ćc Ze ' iićą Ar- -éëć-es & curf ----- yisOJu>t iAhC/k-Ć <ĆćUŚoŁ&(^l_ sgzéM.' 1 -ttzée&Ah*? ćrioeeóa cAf-is "jŹreis-Of sita, -ótye/ .4tA fwyAro-ć&s -tf~r4>Ććt . p&y? 2*ćeati>i. il\ ^źe u&'ryS&' ĆSZ&/&6Ć, /fet As^ęi0i&tci fay^(ZćStcsU4Ą G(Ć> ct IćA Jo^éur /I^ A~OWS-4^ćs> >i? A A^ł e^u/ 4>r&i!ką <*T Sbi,A.sćLf'f C.ćir' /ć-rą £ ^a^cc^. J16 2 Najprawdopodobniej chodzi o powołaną 30 grudnia 1918 r. w Gdańsku na polecenie władz polskich z Poznania po wybuchu powstania antyniemieckiego - Organizację Wojskową Pomorza z dr. Franciszkiem Kręckim na czele. Miała ona koordynować działania polskich organizacji konspiracyjno-paramilitarnych na Pomorzu Gdańskim, prowadzić działalność wywiadowczą i przygotowywać ewentualne wystąpienie zbrojne w tym regionie przeciw władzom niemieckim. STËCZNIK2019 / POMERANIA 15 \ STULECIE NIEPODLEGŁEJ Kierownicy polskiej pracy narodowej do ostatnich czasów nie myśleli o żadnej organizacyj wojskowej; łudzono się bowiem powszechnie że wszystko za nich zrobią wojska koalicyjne. Dopiero nieoczekiwane i nie-przygotowywane wypadki w Poznaniu, wymusiły zajęcie się tą pracą2. Ostatniego grudnia z.r. rozesłane zostały pierwsze instrukcye, ale niezmiernie dyletanckie, wskazujące że wogóle poznańszczyźnie brak silnie oficerów wyrobionych. Nie można ich było przedtem skłonić nawet do zebrania wiadomości statystycznych. Ale masa do szeregu stanie. Naczelna Rada Ludowa w Poznaniu projektuje zagarnięcie władzy w kraju daleko na zachód poza obręb z silnem zaludnieniem polskiem, bo aż po linie: Szczecinek Sławno. Opanowanie Torunia, Grudziądza i południowej części Prus (Mazury), wyobrażają sobie jedynie przy pomocy wojsk z Rzeczypospolitej. Obsadę wojskową Torunia i Grudziądza należy liczyć do dziesięciu tysięcy żołnierzy, w tem 40% polaków. Magazyny są wielkie, i nad ich utrzymaniem czuwają polskie rady żołnierskie, które tam odgrywają poważną rolę. Organiza-cyę na miejscu wojskową rozpoczęto w ostatnich dniach. W Poznaniu podobno zaskoczono do dwudziestu tysięcy karabinów3. Gdańsk 4. stycznia 1919 r.4 Adam Dobrodzicki5, porucznik Jako stały nasz posterunek w Gdańsku należy uważać Dr Mieczysława Marchlewskiego - adres Langfuhr - Hauptstrasse 13 lip. ofic6. 3 Tydzień wcześniej, tj. 27 grudnia 1918 r. w Poznaniu wybuchły walki między formacjami polskimi a oddziałami niemieckiego wojska, które rozwinęły się w powstanie wielkopolskie. Polacy za pomocą działań militarnych i negocjacji przejęli kontrolę nad Poznaniem i okolicznymi miastami. 4 W oryginale jest 1916 r„ co trzeba uznać za oczywistą pomyłkę pisarską w kontekście opisanych w raporcie wydarzeń. 5 Adam Dobrodzicki, ps. „Gad"(ur. 1883 w Wadowicach - zginął w październiku 1944 r. podczas ewakuacji Warszawy po zakończeniu powstania). Studiował historię na UJ oraz w ASP w Krakowie, potem kontynuował studia malarskie w Paryżu. Po powrocie do Galicji w 1912 r. wstąpił do Związku Strzeleckiego, walczył w szeregach Legionów Polskich, a od 1917 r. należał do sztabu I Brygady Legionów Polskich, gdzie awansował na podporucznika i był jednym z najbliższych współpracowników Piłsudskiego. W trakcie tzw. kryzysu przysięgowego został internowany w Beniaminowie. Po powrocie w 1918 r. Piłsudskiego do Warszawy stał się jednym z jego adiutantów, powierzano mu zadania specjalne, w tym wywiadowczo-dyplomatyczne. W II RP był aktywny w życiu kulturalnym kraju (szczególnie sztuki plastyczne i teatr) i sprawował funkcje państwowe. Z gdańskiego raportu Dobrodzickiego przebija niechęć pomiędzy władzami warszawskimi kontrolowanymi przez socjalistów Piłsudskiego a ośrodkiem poznańskim Naczelnej Rady Ludowej oddziałującym na cały zabór pruski, który był zdominowany przez konserwatystów i endeków. Misję Dobrodzickiego można też potraktować jako przyczynek do nawiązania bezpośrednich kontaktów politycznych pomiędzy gdańskimi/kaszubskimi liderami a otoczeniem Piłsudskiego bez pośrednictwa dominującego w zaborze pruskim środowiska poznańskiego. 6 Mieczysław Marchlewski (ur. 1885 w Poznaniu - zm. w 1956 w Taxco w Meksyku). Po uzyskaniu w 1907 r. doktoratu z prawa w Heidelbergu i zdaniu odpowiednich egzaminów państwowych w 1912 r. otworzył praktykę adwokacką w Gdańsku. Przez lata jeden z filarów polskiego ruchu niepodległościowego w Gdańsku i na Kaszubach. Jego najbliższymi współpracownikami byli Franciszek Kręćki, ks. Kamil Kantak i Aleksander Majkowski. W marcu 1919 r. został wysłany przez gdańskich Polaków na konferencję pokojową w Paryżu w celu wspierania merytorycznie polskiej delegacji w sprawach Gdańska i Pomorza. Przez lata był głównym ekspertem polskiego MSZ ds. gdańskich, szczególnie w kwestiach ekonomicznych i polityczno-prawnych. W II RP pracował w polskiej dyplomacji, był m.in. konsulem generalnym w Nowym Jorku i Królewcu (skąd w 1936 r„ żeby nie drażnić Niemców pamiętających jego gdańską aktywność, został wycofany przez polski MSZ). Utrzymywał przez wiele lat kontakty z Paderewskim, dostarczając mu informacji w sprawach Pomorza. Fakt, że Adam Dobrodzicki na początku stycznia 1919 r. jako punkt kontaktowy wskazywał lokal Marchlewskiego, dowodzi, że piłsudczycy mogli w Gdańsku oprzeć się jedynie na ludziach miejscowego Podkomisariatu Naczelnej Rady Ludowej. frSz /z*> ^ O S . ty. —0L$r~ae (Źródło: Archiwum Instytutu Józefa Paderewskiego w Ameryce, Zespół Adiutantura Generalna Naczelnego Wodza, teczka 701/2/2) 16 / POMERANIA / STYCZEŃ 2019 Serce Wielkiego Kacka od wieków bije nad potokiem Źródło Marii, który wypływa z Lasów Oliwskich i biegnie przez gęstą miejską tkankę dzisiejszej dzielnicy Gdyni. Obok starych kaszubskich chałup, które jeszcze kilka dekad temu stanowiły główną zabudowę, dzisiaj wyrastają nowe domy, nowoczesne bloki i apartamentowce. Średniowieczna wieś„Katzco", którą w XIII wieku książę Mściwoj II podarował biskupom włocławskim, stała się jedną z dzielnic niemal ćwierćmilionowego miasta. Ale, co warto podkreślić, ponad 80 tys. mieszkańców Gdyni to Kaszubi i osoby o częściowym rodowodzie kaszubskim. To największe skupisko Kaszubów w województwie pomorskim, zaraz po Gdańsku (prawie 50 tys.) i Wejherowie (niemal 30 tys.). W Wielkim Kacku, oczywiście, również mieszkają Kaszubi. Mieszkają, organizują się i kultywują tradycję swoich przodków - m.in. w ramach Koła Wielki Kack, które stanowi część Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego Oddział w Gdyni. Kilkuletnią już tradycją są współorganizowane przez tutejsze Koło msze święte z kaszubskojęzyczną liturgią słowa odbywające się w zbudowanym pod koniec XIX wieku kościele pw. św. Wawrzyńca. KASZUBI W WIELKIM KACKU Nieczynna stacja kolejowa Gdynia Wielki Kack Staramy się podtrzymywać mowę kaszubską, dlatego współorganizujemy w każdą drugą niedzielę miesiąca o godzinie 8 rano msze święte, w których można wysłuchać części liturgii w języku kaszubskim. Organizujemy także drogi krzyżowe z kaszub-skojęzycznymi elementami. Oba wydarzenia cieszą się dużym zainteresowaniem, uczestniczą w nich nawet wierni z innych parafii. Dzięki temu, że działamy u boku kościoła, jesteśmy bardziej widoczni, a język kaszubski trafia do szerszego grona odbiorców. Oczywiście podejmujemy także inne ciekawe inicjatywy, choćby na Dzień Dziecka organizując festyn dla naj- młodszych, oczywiście z elementami kaszubskimi. Ideą naszej działalności jest podtrzymanie kultury i języka kaszubskiego, co nam się dotąd udaje. Gdybyśmy się zamknęli w czterech ścianach, nikt by o nas nie wiedział, wychodzimy więc do ludzi, w takim stopniu, w jakim wystarcza nam czasu i możliwości - mówi Franciszek Gurski, wiceprezes gdyńskiego oddziału Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, mieszkaniec Wielkiego Kacka. Koło w Wielkim Kacku zawiązało się w 1997 roku, jako pierwsze w Gdyni i jedno z pierwszych w Zrzeszeniu. Przewodniczącym został Edward STËCZNIK2019 / POMERANIA /17 Z GDYNI Barzowski. Już w inauguracyjnym roku działalności, jak można przeczytać w kronice pieczołowicie uaktualnianej z każdym miesiącem i rokiem, inicjatywa została dostrzeżona przez gdyńskie społeczeństwo, szczególnie to w Wielkim Kacku. Członkowie Koła (początkowo dziesięciu, ale jeszcze w 1997 roku było ich dziewiętnastu) do dzisiaj współorganizują wiele imprez, często inicjowanych przez Radę Dzielnicy, m.in. nabożeństwo i „majówkę" przy Źródle Marii (3 maja), mszę świętą po kaszub-sku i festyn ludowy (15 sierpnia) czy zabawę sobótkową. Wielkokackie Koło jest także organizatorem widowiska odtwarzającego obrzęd ścinania kani. Wypada też przypomnieć, że za swoją działalność Koło otrzymało w 2000 roku nagrodę miesięcznika „Pomerania" - Skrę Ormuzdową. Obecnie Koło Wielki Kack liczy 45 osób. Trudno ocenić, czy to dużo czy mało, ważne jest to, że w szeregi Koła wciąż wstępują nowi członkowie. Przekrój wiekowy naszego Koła jest duży, bo współtworzy je zarówno liczne grono starszych osób, jak i dwudziestokilkulatkowie. Nie mamy wielkiego wsparcia z zewnętrz, ale małymi kroczkami idziemy do przodu. Organizujemy spotkania, współorganizujemy także wspomniane wcześniej wydarzenia. Ludzi to przyciąga. Nie każdy chce się od razu angażować, szczególnie że taka działalność wymaga jednak dużo czasu. Niemniej są w naszej organizacji też tacy, którzy czują potrzebę takiej działalności. Naszym największym sukcesem jest to, że nasze Koło trwa i wciąż przyciąga ludzi. W każdy drugi wtorek miesiąca o godz. 19 mamy zebrania w Przystani przy kościele. Serdecznie zapraszamy wszystkich, którzy chcieliby wstąpić w nasze szeregi - mówi przewodnicząca Koła ZKP Gdynia-Wielki Kack Izabela Denc. Członkowie Koła stoją również na straży historii i tradycji Wielkiego Kacka, który w granice Gdyni został włączony w 1953 roku. Najbardziej wysunięta na południe dzielnica tego miasta w wyniku jego administracyjnych podziałów w pewnym momencie zubożała terytorialnie, gdyż część jej historycznych ziem znajduje się dzisiaj w granicach Karwin, Dąbrowy i Małego Kacka. Był nawet okres, kiedy nazwa Wielki Kack zniknęła z map i być może ze świadomości niektórych mieszkańców miasta. Wióldżi Kack doświadczał i wciąż doświadcza zarówno postępu cywilizacyjnego, jak i ludzkich błę- dów. Zapewne gdzieś pomiędzy tymi dwiema skrajnościami można by umieścić budowę w latach 70. XX wieku obwodnicy Trójmiasta, która przecięła - na pół - część dzielnicy. Trzeba dodać, że w sposób nienaturalny, gdyż podzielone zostały nie tylko gospodarstwa, ale również lokalne drogi. Innym przykładem postępu cywilizacyjnego była budowa szerokiej arterii, czyli ulicy Chwaszczyńskiej, która także wpłynęła na dzisiejszy kształt granic Wielkiego Kacka. Do tej listy należy też dodać zamknięcie w grudniu 2017 roku stacji Gdynia Wielki Kack, położonej na trasie przedwojennej magistrali węglowej (linia 201 Gdynia - Kościerzyna), co podyktowane było budową kilkaset metrów dalej węzła przesiadkowego PKM Gdynia Karwiny. Co prawda można to wytłumaczyć względami praktycznymi, jednak dziwi zapowiedź nazwania planowanej nowej stacji PKM, która za kilka lat ma powstać na terenie Wielkiego Kacka - Gdynia Fikakowo... Czy tak się ostatecznie stanie, pokaże czas. Jak zapowiadają przedstawiciele najstarszego gdyńskiego Koła ZKP, będą się starali, aby w ich dzielnicy powstała stacja o nazwie Gdynia Wielki Kack. Historia i tradycja przyczyniły się również do tego, że stopniowa urbanizacja dzielnicy oraz powstawanie nowych ulic stało się okazją do zamanifestowania kaszubskich korzeni Wielkiego Kacka. Staraniem Rady Dzielnicy i wielkokackiego Koła Zrzeszenia w trakcie rozbudowy tej części miasta nowym ulicom nadawano kaszubskie nazwy. Serce Wielkiego Kacka tworzą takie ulice, jak: Remusa, Gośka, Lesoka czy Maszopów. Każde koło ma swoją specyfikę, również nasze. Dbamy o to, aby Wielki Kack był wciąż postrzegany jako miejsce bliskie Kaszubom. Wychodzimy też na zewnątrz, organizując wspólne wyjazdy, np. na Dzień Jedności Kaszubów czy Zjazd Kaszubów. Ubolewamy wprawdzie, że w naszej szkole dzieci wciąż nie mogą się uczyć języka kaszubskiego, ale wierzymy, że i tę trudność uda nam się przezwyciężyć - dodaje Izabela Denc. SŁAWOMIR LEWANDOWSKI Tekst powstał w wyniku sfinansowanych przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji spotkań dla piszących po kaszubsku, jakie odbyły się 20 i 21 października w Gdyni. 18 / POMERANIA / STYCZEŃ 2019 I „HISTORIO PISAŁA SA WE MIE" Na co dzeń mieszko we Warszawie, równak je Kaszëbką. W uszłim roku wëda swoja pierszą ksążka - roman Nieczułość. Ô ti ôpôwiescë ô sztërzech białkach żëjącëch na Kaszëbach zrobiło sa głośno. I dobrze, bô je ô czim gadać, dobiwk nëkô za dobiwka, a pôstapny dokôz ju je szëkôwóny do wëdaniô. Ô tëch i jinszich sprawach z autorką negô romana Martiną Bundą gôdała Karolëna Serkôwskô. 4- Karolëna Serkôwskô: Pômôrskô Lëterackô Nôdgroda w kategorii Lëterackô Ksążka Roku, Lëterackô Nôdgroda „Gryfia", nominacje do Lëteracczi Nôdgrodë „Nike 2018" i Lëteracczi Nôdgrodë Gdynia 2018 w kategorii proza. Wiele tegö jak na debiut. Martina Bunda: Prôwda je takô, że jô ôd wiele lat zajmuja sa słowa. Nieczułość to môja pierszô lëterackô ksążka, le je öna skutka robôtë w cządniku „Pôlitika" ôd wiele lat. Jô pisała tedë reportaże. Jem dbë, że Iżi pisze sa reportaże jak romanë, bô w reportażu je musz trzëmac sa prôwdzëwëch wëdarzeniów. Nie widza sebie jakno debiutantczi, le miło mie zbierać te wszëtczé powinszowania. Chtërno z wëprzédnieniów je dlô wastnë nôwôżniészé? Musza sa przëznac, że jak jô odbierała „Gryfia", to trzasłë mie sa nodżi. Le dostać nódgroda u sebie - na Kaszëbach - je całowno jinaczi, to béł piakny sztërk. Kôżdô nôdgroda je dlô mie wôżnô. Nominacjo do „Nike" téż je budująco. Nôwôżniészi równak je odbiór ksążczi przez czetińców. W pódzace dôwają mie czasama nawetka raczno robioné rzeczë. Abö zwierzenia, że chtos czëtô pô jedny starnie na dzeń, bô ni möże jinaczi, i dopierze terô starszi człowiek zaczinô rozmieć zachowanie swôji mëmczi, dlôcze bëła colemało zëmnô dlô niegö. Taczé słowa dôwająmie wënôdgroda i mótiwacja. Ôd reportażów sazaczało, a w jedny z wëdowiedzów wastna rzekła, że chôc rozmieje je pisać, nie czëje sa reporterką. Bô to nie je prosti kuńszt. Je to opaczne, że jô tak rzekła, późni jem nie robiła ju w dzólu „Póliticzi", a pótemii jó znóu napisa repórtóż i zós jó sa póczëła reporterką. Dzaka temu gatënkôwi gazétnictwa môże pisać ô wôżnëch sprawach. A napisanie ksążczi ótemkło mie nastapnó dwiórze. I to repôrtersczé doswiôdczenié je widzec w romanie Nieczułość. Bó zwaczi w nim to, czim jô sa cekawiła. Zajimô mie zestawienie żëcó z dradżima stojiznama. Czasama sątaczé wëdarzenia, jak wiólgó wóda, smierc blisczi ôsobë, urodzenie niefulsprôwnégó dzecka, że je musz sa z tim zmierzëc. Jó wiedno chcała wiedzec, jak lëdze pódnószają sa z taczich doswiódczeniów. I jak żëc z niesprawiedlëwôtąna świece. Abó powiązanie dëszów midzë blisczima sobie lëdzama, a czasama jegô felënk. Dzëwiło mie na przikłód, że mëmka nie czëła, że ji córce dzeje sa krziwda, chóc colemało cos sa czëje. Czasto mëszla téż nad tim, jak te dradżó zdarzenia zmieniwająlëdzy. Gódała jem na przikłód z chłopa, co bół czerowcąautobusu i jednego dnia ón ôdbiérôł w nim dzeckó, co przëchôdało na świat. Ód te czasu ón béł odmieniony. Moja ksążka je wkół tëch wszëtczich sprawów, téż tëch historicznëch, nawetka całi spölëznë Pólsczi, bó Kaszëbë sąji dzéla. Le żebë pisac ô lëdzczich sprawach, jachała wastna téż dali, nawetka na Syberia. Jo, jó bëła w daleczich różach. W Rusczi, Mongolii, Azji, Indiach. Z Kambodże pamiatóm, że pisała jem ó człowieku, jaczómu pó STËCZNIK2019 / POMERANIA /19 \ NAJE KÔRBIÓNCZI wojnie ôstałë trzë karabinë. Jeden z nich zamienił na należenie blisczi ôsobë, jinszi na póle, żebë sa wëbiidowac. Wzął za swôje dzecë, co miałë pôwëriwóné race i nodżi. To, co sa stało w Kambodże, to jakbë wëbrac te nôgörszé doswiôdczenia z I światowi wôjnë. Nie dało sa ô tim nie napisać. Ten krój nie podniósł sa ze swójich zrenieniów. To béł krój namikłi pó wojnie smiercą. Jedno skłódało sa na drëdżé. Lëdze nie rozmielë ju żëc. Zachôwiwelë sa buten szëku. Co wastnie dałë te wszëtczé rézë? Wiele mie dałë. Jô poznała lëdzkąôpieka. Lëdze pómógająjin-szima, nawetka żlë ti sąz daleka. Jem wdzacznô jima wszëtczim za pômôc. Wiedno jakôs szło. Czasama różowała jem z drësz-kama, jiną razą- sama. I bëło téż dosc tëlé niebezpiecznëch stojiznów. Nie je to letkô sprawa dlô gazétnika. Przë taczich wëjôzdach wiele sa rizykuje i gwësno przemësliwô. Wark gazétnika je jednym z nôcaższich na świece, bô gazétnik môże na przikłôd nie przëjachac nazôd z môla, w jaczim zbiérô sa materiôł. Ökrórn tegô wiele sprawów trzeba przepuscëc przez samégö sebie i przerobie w sobie. Wësłëchanié historii jaczégös człowieka to jedno, le drëgô rzecz to nawetka snienia pó nocach. To trzeba przeńc. Mô sa tedë wiele wseczëcowëch reakcjów. To je baro ôbcążającé. Lëdze colemało nieswiądno w to wchódają. Pônosymë wiele kosztów, le cos téż zwëskujemë, tej wark ten równoczasno baro rozwijó i nie żałuja, że jô gô wëbra. Co zwëskujemë? Dobré osadzenie w jawernoce. Nabiérómë wiakszégô distan-su do rozmajitëch sprawów, na jaczich czasto sa skupiwómë. Jak sa wëjedze gdzes dali i óbóczi żëcé ókróm scenariusza, pókazywó sa, że to żëcé jidze w przódk nimó wszëtczégó. Do-stôwómë tedë jaczis órt sëłë i distans do samego sebie. Pisanie zaczało sa u wastnë ju w młodoscë, ôd ösmënô-stégö roku żëcô. Pó prówdze. Pierszi tekst pôwstôł ó Wdzydzach. Wszëtkó za sprawą óbózu dló młodzëznë w tim mólu. Jak jó tam bëła, jô ôbôcza piaknąspólonąchëcz. Jak reportera, nie zdrzącë na to, czë mie je wôlno, czë nié, jó tam wlazła. Bëła to chëcz Tédorë Gulgówsczi, baro wóżny i cekawi, podług mie, ösobë. Uwóżóm ja, wióldżé wrażenie na mie zrobiła ji dzejnota. Podług mie miała wióldżi wkłód dló rozwiju regionu. Repórtóż z tegô möjégô wlézenió do ji chëczë przeczëtôł znóny i ceniony na Kaszëbach repórtażista Edmund Szczesók. Cos on w tim teksce taczégô widzół, że zaczął namawiać mie na pisanie. Miała jem téż bël-négô polonista w kartësczim liceum, tej lubiła jem pisać, a mój pierszi repórtóż ukózół sa w pismionie „Gazeta Kartuska". Béł ón krótczi, le pamiatóm, że jó sa baro przë nim narobiła. Pisała jem tedë na maszinie. Do dzys móm gô ii sebie. Widza w nim wiele felów, jaczé robi zaczinający repórtażista, le czasa tęsknią za nim, a może za tamtim czasa... Tej taczé môłé wëdarzenia cygnałë mie w starna gazétnictwa. Późni bëłë jinszé kartësczé pismiona, pótemu jô wëjacha na sztudia do Warszawë. Nié do razu jó tam pisała, le to chutkó przeszło i zaczała jem robie we warszawsczich mediach. Robiące w „Pôlitice" w latach 2012-2018, miała wastna kontakt z pölitiką prawie. Jó prowadzëła krajowi dzél, tej obżerała jem nowé spölëznowé zjawiszcza i barżi to, jak ta pólitika na lëdzy dzejó. Nie sedzała jem tej tak móckó w pólitice, chóc jem téż póliticzną kómenta-torkąw TOK FM, tej to wszëtkô sa parłaczi. Nie dó sa postawie óstri g rance. Pôliticzné grë nie przeszkôdzają we wzéranim na spôlëz-nowi sztôłt świata? To zanólégó ód tego, czegô szukómë w jaczis historii. Nie ce-kawią mie grë, le spólëznowé mechanizmë. Publicystyczne wëpôwiedzë są dló mie makroskalą. A mikroskala tworzą re-pôrtersczé sprawë i pówstówającó na jich spódlim lëteratura. Dlôcze taczi, a nié jinszi titel pierszi wastnë lëteracczi ksążczi? Z początku miół bëc czësto jinszi. Jó chcała dac „Dziewcza Góra". Le to bë sa pewno jinaczi niż mie lëdzóm kójarzëło, i nie béłbë ón zrozmiałi dló tëch, co nie póchódająz Kaszëb. Titel „Nieczułość" dówó przemëslenia i ó to prawie szło. Pókazywó ón to kaszëbsczé apartné zëmno, ta dërnosc, chtërna mó swóje przëczënë. Dôwni zdôwało mie sa óno nieczekawé, bó lëdze bëlë mni swôbódny. A późni jó ta znanka polubiła. Le ta nieczëłota tak pö prówdze je czëłotą? Jo, to je taczi pancerz, potrzebny, żebë dac sobie rada w żëcym, a jeżlë pód tim pancerza je cos jesz, ta górąc, to tim lepi. W romanie öpisóné są nieletczé dlô Kaszëbów historiczné wëdarzenia. I cażkô bëło mie ö tim pisać, bó to wcyg je w lëdzach żëwé. Ôni wiele przeszłe. A krziwda jedny ôsobë wiedno tikô sa całi familii. Nie dó sa tegó óddzelëc. W wiele checzach sa ó tim nie gódó, chócó a może dlóte, że białczi jesz to pamiatają... Żebë ó tim zabôczëc - je musz to wiele razy ópówiedzec. Narracjo i czas to podług mie sposób na te dradżé doswiódczenia. Nie jidze tegó jinaczi przeskôczëc. W spólëznowim rozmienim téż trzeba to przeżëc. Spôlëznowô historio jidze w przódk, tej je, mëszla, czas, żebë przeńc na póstapny etap i wëchadac z tamtégö. Je to budowanie sëłë, ustalonego porządku, łączba midzë lëdzama. Nie chcała jem wëchwalac familiów, bó wiém, że w familiach je rozmajice. Szło ó to, żebë pokazać, że bóhaterczi mają swoja parłaczëzna, chtërna je, nimó dragótów, szëka jich żëcô. Wëwidniła wastna temat, jaczi nie je chatno wspöminóny, to taczé przełómanié. Piszące ksążka, nie mëslała jem ó tim. Jó wiedza i nie wiedza. Jó czëła, że chtos muszi to opisać, bó to sa nas tikó. Chcała jem przë tim, żebë nie bëło to wchódanié w rola öfiarë, bó ten mechanizm je baro niszczący. Brëkôwała jem historii ó mócë, zbiéranim sa, pódnószanim. Piszące mój roman, jó sobie uswiąd-niła, że to sa prawie dzeje, że cos taczégô pówstówó. Ta historio pisała sa we mie i chcała jem ja zebrać, żebë mie sa nie rozeszła. Je wastna pierszą, chtërna ô tëch sprawach napisała jinaczi? 20 / POMERANIA / STYCZEŃ 2019 naje kôrbiónczi om Môże jo, le nié ô to mie richtich szło. Jô chcała pokazać zgôda na to, że świat nie je idealny. Ni môże obstawać przë tim, że wszëtkô jidze głôdkô, bô tak nie jidze. Le w tim wszëtczim, w tim, co je lëché, trzeba szëkac w sobie empatii i czëłotë. Ide-je, czëłota i wrazlëwösc zmieniwają świat, a idealizm, dążenie do doskônałoscë, niekônieczno. Môże wząc na przikłôd scena swiniobicô, wątk, jaczi pôjôwiô sa we wszëtczich tekstach ô wsë. W môjim ôpisënku jô chcała pôkazac zabijanie świni bez ôkru-célstwa, nietracącë swöji czëłotë. Roman je téż ô przemijanim. Barżi ô zgödze na przemijanie, zgôdze na stracenie kôgôs. Jô gô pôdzelëła na etapë. Nôpierwi je zëma, ten cażczi czas, pötemu przëchôdómë do ôdmiarzaniô, symbôliczné-gô lata, przindzeniégô nazôd do żëcô, pózni je ten nôwôżniészi, jesenny etap - stratë, jaczich nie dô sa copnąc, a na kuńc zôs zëma. Bô muszimë pamiatac, że wszëtkö, co je na świecie, mô termin wôżnoscë. A do tegö jesz zapëzglóné relacje mi-dzë böhaterkama - Rozelą, Gertą, Trudą i lldą... To ju tak je, że blisczich sa nówiacy krziw-dzy. Co wôżné, te białczi wiedno majątaczé pôczëcé, żebë za wiele i za dalek jedna od drëdżi nie odeszła. W familiach mómë cza-sto faką systema, że czej wszëtcë sa pód-dôwają, to ta jedna ôsoba dôwô rada i pôddwigiwô jinszich. Leno ni môże ôna wcyg bëc tą, co muszi dac rada. Nierôz to są môłé rzeczë, jaczé ta ösoba robi, le dzaka temu ta systema dali fónksnérëje. Böhaterczi, trzë sostrë do swóji mëmczi pewno gôdałëbë w prôwdzëwim świece, nié w tim ksążkôwim, pö kaszëbsku, a do sebie pö pölsku? Jo, i ta kaszëbizna gwës bëłabë takô, jak u môji prastarczi. Jak jô bëła dzecka, to béł czas, czedë do ôtroków, wnëków pô kaszëbsku sa nie gôdało. Na szczescé je to ju za nama. Jô jem z kaszëbizną ôsłëchónô prawie dzaka prastarce. W 90. latach jô dzejała w kaszëbiznie, a terô môja mëmka uczi môje dwie córczi, móm nôdzeja, że złapią ta chac i badą gadac pô naszému. A chëcz prastarczi bëła pödskacenim do stwôrzeniô chëczë böhaterków w romanie? Bëła. Jô zmieszała w môji ksążce „DzéwcząGóra" z jinągrzëpą w Gôrczu. Architektoniczno wëzdrzi to juwerno. W taczich ôpisënkach wôrt skupie sa na drobnotach i jô tak zrobiła. Pa-miatóm, że na dole béł ögard i pëszné jezoro, na jaczim jô jez-dzëła bôtama bez zgödë dozdrzeniałëch. Tedë sa ö zgôda na wszëtkô nie pitelë. To bëło môcné dzecné żëcé. Tegô swiata ju ni ma. Wspôminczi sprawiłë, że dobrze mie sa to opisywało. A pôzwa „Dzéwczô Góra" widzy mie sa, dlôte prawie tam dze-je sa akcjô. Czedës jô chôdzëła tam na grzëbë. Okróm tegô mieszka na ni kaszëbskô regionalistka, gazétniczka Izabella Trojanowsko, u jaczi jô bëła czile razy. Je to pôzwa, co dôwô sëła. To w nas sedzy, ten ôrt sëłë. Czasa sa cos robi, bö to sa bënë czëje. I tak bëło tim raza. Dradżé doswiôdczenia białków ôpisóné w romanie Nieczu-łość są skutka gôdków öb czas twörzeniô reportażów? Téż. Wszëtcë mómë doswiôdczenia, chtërne uriwałë sa w kriticznym sztërku. Czasama ôpôwiescë, jaczé sa uczëło, pöwiedzóné bëłë jakno szpôrt, le sygnie włączëc wëóbraznia i do razu zaczinómë sa domësliwac, dlôcze tak sa stało, co bëło przëczëną. Jô czëła ô taczich historiach i jem ułożą je sobie w głowie. Nieraz na autorsczim pôtkanim chtos gôdô, jakbë to nié jemu cos strasznego sa przëda-rzëło - w trzecy osobie. Pózni jô czëja, że ten chtos gôdô ô sobie. To sącażczé tematë, jaczé wszëtcë trzimómë pôd skórą. Nie jidze przed tim sa schówac. Je miisz to sobie ułożëc. Przë pisanim téż biwô cażkô? Jo. Wseczëca przechôdają przez całé cało. Zdôrzało sa, że jô sama płaka, jak jem pisa. Mëszla, że ó to jidze, żebë czëc to, ó czim sa pisze. Móm wëczëtóné, że relacje midzë białka-ma są dlô wastnë wôżné i to öne prawie pözwôlëłë taczé relacje opisać w ksążce. Relacjo z mëmką, kaszëbską regionalistką, téż sa do tegô przëczëniła? Gwësno. Môja mëmka mô bëlną, jô ja zwia rzeszowską, znanka, że ôpôwiôda mie wiele czekawëch historiów, tak jak môje cotczi z Rzeszowa. Le nôlepszé w tim bëło to, że mëmka wiedno znała zakuńczenie tëch historiów. Ôpówiôdanié mie jich z wióldżim ubëtka w głosu bëło dlô mie nólepszą rzeczą, jakô mie sa trafiła. I to pomogło w pisanim. Jaczé jesz znanczi, ôkróm wspömnióny dërnoscë, widzą sa wastnie u Kaszëbów? Nie je letko na to pitanié ódpówiedzec. Co jô bë rzekła, może sa pokazać, że są to stereôtipë, a nié prawda. Stądka blëskô do mitologizowaniô nas. Wëdôwô mie sa, że jeżlë w czims jesz Kaszëbi sa jinaczą, to w tim, jak pôdchôdają do robótë. Może je to za przëczëną historii regionu - na Pómórzim nie bëło panszczëznë, w PRL bëło baro mało pegeerów, może za przëczëną ósoblëwó cażczich warënków robôtë - słabi zemi, niemiłosernégô môrzô. Kaszëbi rozmiejącażkô robie, wcyg je tu żëwi etos dobri robótë, co je widzec, czej sa tuwô przëjeżdżiwô. Wse sązadbóné, Gduńsk to jeden z nôbarżi wëpiastowónëch gardów w Polsce i wëprzédniwô sa w zestawienim z jinszima. W slédnëch latach to gwësno prawie Kaszëbë nôbarżi sa za-budowałë - i to téż je, podług mie, skutka kaszëbsczi „skłon-noscë do robötë". Powstałe dzesątczi nowëch chëczów, baro wiele to nowóczasnó architektura bëlny jakóscë. Szczestlëwie w samôrządzënach corôz czascy mająstara ö to, żebë architektura tëch chëczów pasowała do krôjnë, żebë nie niszczëc tëch apartno piaknëch krajobrazów. STËCZNIK2019 / POMERANIA / 21 \ NAJE KÔRBIÓNCZI W jedny z wëdowiedzów rzekła wastna, że mô tak zwórią „nônata raków", czëli cygnie wastna do pisaniô. To je „bakcyl", chtëren nigdë nie dôwô pöku? To je smiészné zjawiszcze, le nié ôn je nôwôżniészi. Barżi trzeba dac bôczënk na brëköwnota utwórstwa. Köżdi ja mô. Ód początku wastna wiedza, jak sa Nieczułość skuńczi? Jô öd początku wiedza, jak sa skuńczi, a skuńczeła sa często jinaczi. W romanie ni ma wnet wcale dialogów, co sa rzôdkö zdôrzô, i przédnyma bóhaterkama są leno białczi. Dlôcze? Chłopi są tuwô na drëdżim planie, bö chcała jem pokazać parłaczëzna białków. Chłopi téż w wiakszoscë wôjnë nie przeżëlë. Tej brëkôwny mie tuwô béł mikroswiat białków. Co do dialogów jo tak zrobiła dlôte, że jó chcała stwörzëc archetipiczną ópówiésc i chóc jó wëczëszczëła ksążka z archetipów, to dialogów jó nie doda, bô ôna ju je ó dialogu, to bë bëło kómplikówa-nim. Nie chcała jem, żebë czetińc zgubił przédné przesłanie romana. Móm czëté, że pisze wastna nową ksążka. Móm ju napisóné. I w ni dialogów badze ju wicy. Akcjo dzeje sa w Kartuzach, ód czasów klósztoru kartuzów po dzys dzóń. Wiele w ni historicznëch wątków. Badze terô ó chłopach, tej sa wërównô. Tim raza zadówóm pitania, szukóm ódpówiedzów i to pórësziwô wëôbraznia. I w procëmnoscë do pierszi ksążczi, ta kuńczi sa tak, jak jó zaplanowa. Pierszô zrobiła mie niespó-dzajnota. To dôwné ji zakiińczenió móże jesz wëkôrzistóm do czegós jinszégö. Jaczé etapë muszi przeńc, nim badzemë môglë ja prze-czëtac? Teró je etap redakcyjny robôtë. Póstapny lëdze zgłoszą do ni swoje uwódżi. Pisze sa przede wszëtczim dlô czetińca, a wra-zlëwósc czetińców je rozmajitó. Nieraz jedno zdanie móże zrozmiec jinaczi kóżdi, chto czëtô. Tej trzeba ta ksążka teró przezdrzec. Ale wëdónô mó bëc latoś. Nieczułość wastna pisa trzë lata. A drëgą ksążka? Półtora roku. Po pierszi ksążce zwëskała jem doswiôdczenié. Lżi wchódało mie sa teró w narracja. To je tak, że jó ôpôwiôdóm historia, a historio czetińcowi ôpôwié cos jesz. Czej jó óddówa do drëku pierszi roman, ju jem miała pisóné nowi. Póczi co mocno w nim jesz sedza, le mëszla, że badą nastapnó. Kaszëbskô juwernota je w wastnie wcyg żëwô, nimô tegö, że mieszko wastna we Warszawie? Je. Ôna je baro wëraznô i widoczno. To miłé, że pótikóm sa z pózytiwnym odbiera kaszëbiznë, bó czasto gódóm, kim jem, żebë dowiedzec sa, co lëdze mëszlą. Jó wiedno bëła mocno za kaszëbizną, le widza, że juwernota je czims złożonym. Wëjachanié z Kaszëb w Pólska w młodim wieku bëło ödwôż-nym rozsądzënka. Jak sa je ôsmënôsce lat stórim, to sa ó tim nie mësli. Bez jiwrów jó wëjacha. Móże to familiowó znanka. Nie mëslała jem tedë, że ju nie przejada nazód. Wszëtkó to wëdówało mie sa ötemkłé, przëcygającé. Le téż dradżé. Na Kaszëbach jó wiedno mogła wząc jaką deka i jachac nad jedno z wiele jęzorów, żebë miec kontakt z nôtërą. A we Warszawie jó mia leno betonowe óse-dlé, a żebë gdzes pójachac, wszadze bëło dalek, i trzeba bëło szëkac tramwaju. Czëła jem sa tak, jakbë mie ódcalë race i no-dżi. W parku na łowce nie wëpôdało sedzec, tej bëło to dló mie fizyczno dradżé. Późni równak bëłë rozmajité zajaca, rézë i tak sa zaczało ukłódac. Jakbë wząc rozmajitó wojenne ôpôwiescë, to mëszla, że moja nie bëła wióldżim akta ódwódżi. Przenosy sa teró wastna przédno na pisarstwo? Bada mia stara parłaczëc robota z pisanim i codniowim żëcym. Ksążka wëmôgô wiele czasu i uwódżi. Nólepi je pisać köżdégö dnia, a to téż je fizyczno robota. Le ona móże téż towarzëc w żëcyrn, bó to, co sa dzeje w żëcym, móże miec swój szlach w ksążce. Wydawnictwo Literackie napisało ö wastnie: „niezrealizowana gitarzystka po szkole muzycznej". Jo, jó czedës grała. Ucził mie bëlny szkolny, gitarzista i lutnista Jark Reglińsczi. Relacjo méstra i ucznia bëła dló mie wóżną sprawą. Wórt cos taczégô przeżëc, bó uczeń dzaka temu baro wiele sa uczi, jesz wiacy, jak na przikłód granió na instrumeń-ce, le téż żëcô. Tęsknią za granim, le ni móm ju na to czasu. Ta szkoła baro mie rozwinała. I widza podobne mechanizmë w granim i pisanim - że wszëtczégô ni móże przedstawić na sarnim początku. Wóżnó je óbszczadnosc förmë, bez cëszë ni ma zwaku. Czim dlô wastnë je pisanie? W kóżdim z nas je utwórczi dzél, jaczi żëwi człowieka. Energio mó uscó, czëja, że żëja. Czëja żëcé i je iiwóżóm. Zjiscëwac sa móże na rozmajitó órtë - lepiące grónczi, wësziwającë czë warzące dobre jestku. Je to usztaturzenió - czegós nie bëło, a teró je. Jeżlë dô sa żëc utwórczómu elementowi, to badze to kôrmiącé doswiódczenié, tej je to zjiscëwanié utwórczégó elementu. Öb czas taczégó stwórzanió elemeńtów świata móże pôczëc sa nadzwëczajno, le trzeba sa baro piłować. A gazétnictwö? Je brëkównotą spólëznowi robötë, jedną z ji pódpiérów. Wachówanió. Pilëje sa na rozmajitó ôrtë. Z wastnë wëpôwiedzów wëchódzy, że rozkłôdô wastna zachowania lëdzy, żebë je zrozmiec. Czekawi mie psychologio, jó wiele ó tim czëtała, bó chcała jem wiedzec, jak cażczé wëdarzenia wëzdrząöd biologiczny starnë. Përzna bëło to z warköwi muszëbnotë. Jaczé mô wastna snienia? Móm teró dobri czas, je to fulné żëcó. Jó bë chcała pöżëc z tim, co móm jak nôdłëżi. Wëdanié ksążczi sa do tego przëczëniło. Móga czerowac swoją robotą i to mie pasëje. Jó bë baro chcała mieszkać gdzes, gdze je widzënk na nôtëra z óknów, gdze nie je czëc wcyg jadącëch autów. Tej żëcza, żebë w nowim roku to sa zjiscëło. 22 / POMERANIA /STYCZEŃ 2019 KALENDARZE CZASOWI KULTUR WYBRANE ZBIORY MUZEALNEJ KOLEKCJI Z WEJHEROWA Kalendarze dwujęzyczne wcale nie należały do rzadkości, zwłaszcza w okresie przejściowym, gdy Polska dopiero co odzyskała niepodległość. Istniały środowiska hermetyczne, a równocześnie dwunarodowe. Tak było często ze wspólnotami religijnymi. Dobrym przykładem może być parafia św. }ózefa w Tczewie, która wydała na rok 1923 polsko-niemiecki kalendarz kościelny: Kalendarz kościelny dla parafii św. Józefa w Tczewie. Kirchen-kalender fur die St. Josephsgemeinde Tczew. Dwujęzyczność widać już od strony tytułowej. Także sam kalendarz dzienno-miesięczny z imionami patronów jest i polski, i niemiecki. Tak np. 25 stycznia mamy „Nawrócenie św. Pawła" i obok „Pauli Bekehrung". Oba języki sąsiadują z sobą aż do ostatniej karty. Kalendarz parafialny rządził się swoimi prawami. Wydawca informował szczerze, że koszt wydania zeszłorocznego wyniósł 75 tys. marek polskich, natomiast najnowszy nie zamknie się sumą 500 tysięcy. Informacja stanowi dobry przykład na istnienie w początkach lat 20. wielkiej inflacji, która wkrótce została przecięta słynną reformą Władysława Grabskiego. Familiarność, lokalność owego kalendarza widoczna jest również w takich działach, jak „kronika parafjalna" za rok 1922 (przy okazji wspominania rozmaitych wydarzeń nie brak dydaktyzmu, np. podczas procesji Bożego Ciała dzieci były niegrzeczne, a rodzice nie karcili ich; skądinąd zamieszczono atrakcyjne zdjęcie z tejże procesji), „sprawozdanie z kasy parafjalnej", a także historia tczewskiej parafii. Ilustracji można tu zresztą znaleźć więcej. Interesująca jest ta z wycieczki Towarzystwa św. Józefa do Wejherowa. Ile współczesnych parafii wydaje na koniec roku własne kalendarze? A więc - czapki z głów przed dawnymi administratorami parafii św. Józefa w Tczewie! Kalendarze polskie. W dwudziestoleciu międzywojennym Polska była w znacznie większym stopniu niż obecnie krajem rolniczym. Rola i ci, którzy na niej gospodarowali, jawią się jako jeden z symboli polskości i istotna część jej etosu. Włościanie, jako najliczniejsza warstwa społeczna, wytwarzająca znaczną część dochodu narodowego i współ- POMORSKI KALENDARZ ROLNICZY NA 1924 ROK JÓZEFA FRON1A NACZELNIKA WYDZIAŁU OŚWATY PRZY POMORSKIEJ IZBIE ROLNICZEJ W TORUNIU O R U N tworząca oblicze Polski, musieli, rzecz jasna, posiadać swoje kalendarze. Pomorski kalendarz rolniczy na 1924 rok, wydany w Toruniu nakładem Pomorskiej Drukarni Rolniczej S.A., jest drukiem wcale poważnym i świadczącym o niemałym obyciu cywilizacyjnym chłopów, przynajmniej tych, którzy czytali. Kalendarz otwiera część astronomiczna, opisująca m.in. daty zaćmień Słońca i księżyca, jak również wskazująca miejsca, gdzie takie zjawiska będą najbardziej widoczne. Pod tablicami poszczególnych miesięcy umieszczono przysłowia i porady rolnicze na poszczególne pory roku. W styczniu warto pamiętać, że „Święta Ernestyna silnie lodem trzyma", natomiast w sierpniu należy koniecznie „Kończyć zwózkę zbóż, płużkować ścierniska, siać mieszanki ozime". W dalszej części Józef Froń, naczelnik Wydziału Oświaty przy Pomorskiej Izbie Rolniczej w Toruniu, redaktor kalendarza, przypomina skrótowo historię Pomorza. Stanisław Manthey pisze o obszarze i ludności województwa pomorskiego (bardzo dokładne dane, kopalnia wiedzy!). Ponownie Józef Froń prezentuje geograficzne uwarunkowania odrodzonej ojczyzny (gleby, wody, klimat, bogactwa naturalne, rolnictwo i przemysł). Wreszcie Ignacy Łańcucki przechodzi do zagadnień stricte rolniczych, polecając skuteczne sposoby zwiększenia plonów w gospodarstwie, a J. Buczek napisał do kalendarza tekst zatytułowany „O gnojówce", którego treść jest, już po przeczytaniu samego tytułu, oczywista. Ocena nasion, uprawa kapusty, sadownictwo, nawozy sztuczne, lecznicze przetwory mleczne, „cel i zasady poprawnego kucia konia", hodowla bydła i inwentarza, drobiu, królików, gołębi, środki lecznicze dla zwierząt, wykaz szkół rolniczych na terenie kraju i lista urzędów odpowiedzialnych za lasy i ziemie rolne - słowem, w kalendarzu jest wszystko, co potrzebne świadomemu rolnikowi chcącemu ulepszać swoje gospodarstwo i na dodatek poszerzać wiadomości z innych dziedzin. Jakże szczególnie, na tle innych polskich wydawnictw tego typu, przedstawia się Kalendarz dla Mazurów na rok 1925\ Po pierwsze, jest zgodnie z miejscową polską tradycją, drukowany czcionką gotycką, gdzie indziej STECZNIK2Ö19 / POMERANIA / 23 HISTORIA kojarzącą się z kulturą niemiecką. Po drugie, wydany jest w Szczytnie, a drukowany w Olsztynie, które to ośrodki przeciętnemu Polakowi przypominają o Jurandzie ze Spychowa, wyższej szkole policyjnej, Koperniku i oponach, ale raczej nie są łączone z ruchem wydawniczym. Nawiasem mówiąc, kalendarz ukazał się nakładem zasłużonego dla tamtejszych Polaków „Mazurskiego Przyjaciela Ludu". Po trzecie, wydawnictwo opracowane jest i przeznaczone dla ewangelików, co widać chociażby po zamieszczonym kalendarium, gdzie specjalną uwagą okazano wprowadzeniu protestantyzmu na Mazurach przez Albrechta Hohenzollerna. Oprócz różnic w stosunku do innych polskich kalendarzy, mazurski ma z nimi wiele wspólnego. Nie brak w nim porad rolniczych i przysłów, porad kulinarnych i szarad. Jest jednak coś jeszcze, co wyróżnia szczy-cieńską publikację, a mianowicie zbiór zatytułowany „Książka roczna, zawierająca w sobie rozmaite wiadomości pożyteczne ku czytaniu i nauce". Czegóż tam nie ma! Rozmyślania duszpasterskie, wyimki z historii ziemi mazurskiej, pochwała protestantyzmu wprowadzonego niegdyś w Prusach, pouczająca opowieść o dawnych zwyczajach obrzędowych na Mazurach. Gdy nie było jeszcze telewizji ani Internetu, więcej śpiewano, stąd również w kalendarzu mazurskim pomieszczono wiele pieśni - nabożnych i świeckich, z przewagą, o dziwo, tych drugich, o tematyce militarnej, miłosnej, obrzędowej. Pieśni owe zawierają więc cały ludzki mikroświat. Öaapłwtn* dodatek do „Slow* Pomomłd*®©" Na przeciwległym biegunie umieścić by można Kalendarz Bractwa Wydawniczego św. Józefa na rok pański 1926, wydany we Lwowie. Nie tylko odległość Miasta Zawsze Wiernego od Mazur i małego Szczytna, nie tylko katolickość kalendarza, czynią go tak różnym od omawianego wyżej. Wyróżnikiem jest to, że wydali go polscy Ormianie, którzy byli patriotami i zawsze okazywali przybranej ojczyźnie, swojej ojczyźnie, miłość. Samo bractwo powołał ks. arcybiskup Józef Teodorowicz, wielki polski patriota, zwierzchnik diecezji lwowskiej obrządku ormiańskiego. Kalendarz zawiera obszerną relację z niedawnej kanonizacji św. Teresy od Dzieciątka Jezus, wspomnienie o Piusie XI, gdy był jeszcze nuncjuszem apostolskim w Warszawie, żywoty świętych. Nie brak w nim jednak i kartek historycznych autorstwa Karola Szajnochy, przeglądu wydarzeń za rok 1925 oraz wszelkich ciekawostek i porad praktycznych, w jakie obfitowały ówczesne kalendarze. Z samej publikacji jednak trudno się zorientować, że powstała w środowisku polskich Ormian, co świadczy niewątpliwie o pełnej ich asymilacji z kulturą ogólnopolską. Kalendarze niejednokrotnie bywają uczestnikiem, świadkiem i dokumentalistą spraw codziennych oraz procesów historycznych. Tak ma się sprawa w przypadku Jubileuszowego Kalendarza - Notatnika „Kupca" 1907 - i927, na rok 1927. Czasopismo „Kupiec" było zasłużone dla rozwoju poznańskiej przedsiębiorczości, przysłowiowej na tle reszty ziem polskich. Kalendarz jest tej zaradności, inwencji emanacją i świadectwem. Sam spis dni i miesięcy wraz z imionami przedstawia się skrótowo, bez zbędnych dla praktycznego umysłu ozdobników. Zwracają uwagę rubryki nieobecne w innego typu kalendarzach, np. „Terminarz płatności podatków". Wiernopoddańczy artykuł o prezydencie Ignacym Mościckim świadczy o tym, że praktyczni poznaniacy, mimo swych sympatii dla obalonego przez piłsudczyków legalnego prezydenta Stanisława Wojciechowskiego, pragnęli mieć dobre stosunki ■ z nowymi władzami. Realizacja do- Wejherowski Kalendarz Maryjański na rok 1937. ,am POMORS 24 / POMERANIA / STYCZEŃ 2019 HISTORIA stępu do morza opisana w kalendarzu została ukazana pod kątem gospodarczym. Wiele jest w ogóle artykułów poświęconych ekonomii światowej, np. Z. Gaertig pisze zarówno o amerykańskiej drodze do sukcesu, jak i ekonomii polskiej (eksport i import, tekst autorstwa Henryka Świtalskiego). W kontekście ekonomicznego interesu możemy przeczytać o polskich uzdrowiskach, przemyśle zabawkarskim, cukierniczym czy browarniczym. Porady dotyczące np. tępienia much czy przechowywania marynat są z reguły powiązane z opisami firm, których asortyment wychodzi naprzeciw potrzebom wielbicieli marynat i wrogom much. A więc - tekst zawiera lokowanie produktu. Pożyteczny dla zainteresowanych jest obszerny zbiór rozmaitych starszych i nowszych przepisów prawnych i podatkowych, istotne mogą też być przykłady rozstrzygnięć sądowych w sprawach gospodarczych. Kalendarz „Kupca" spełniał oczekiwania przysłowiowego poznańskiego mieszczanina posiadającego własny uczciwy interes, lubiącego konkretną wiedzę i raczej zadowolonego z życia. Należy życzyć rodakom rozmnożenia się takich postaci również w dzisiejszych czasach. Typ kalendarza prowincjonalnego, kościelnego, dalekiego od interesów, ekonomii, polityki i całego zgiełku, w którym żyli ludzie wielkich miast, reprezentowany jest przez Kalendarz Kościelny dla parafii chełmińskiej 1929. Jak na pismo parafialne przystało, ma „Nihil obstat" i błogosławieństwo cenzora diecezjalnego, którym był wtedy ks. dr Franciszek Różyński, oraz „Imprimatur" biskupa Stanisława Wojciecha Okoniewskiego. Wstęp poczynił proboszcz chełmiński, ks. Bernard Bączkowski. Z lektury kalendarza wynika jedno: publikacja jest kopalnią wiedzy dla historyka Kościoła i obyczajowości! Otóż zaznaczono pod konkretnymi datami wszystkie wydarzenia i uroczystości przez parafię zaplanowane. I tak np. w Trzech Króli miało się odbyć zebranie Stowarzyszenia Matek, 27 stycznia miesięczna komunia święta mężczyzn i zebranie Stowarzyszenia Młodzieży Żeńskiej, 14 kwietnia rozpoczynała się nauka przygotowawcza do sakramentów świętych, na którą uczęszczać powinny dzieci po ukończeniu dziesiątego roku życia, 2 lipca - odpust chełmiński. Sumienni w przestrzeganiu przykazań kościelnych wierni mieli okazję zapoznać się z przepisami postnymi dla diecezji chełmińskiej, zaczerpniętymi z listu pasterskiego bp. Okoniewskiego. Część druga zawiera dalsze istotne informacje nt. parafii: jej granice, personalia duchownych, dozoru kościelnego, reprezentacji parafialnej. Odnotowano godziny przyjęć kancelarii parafialnej i porządek nabożeństw. Wymienieni i krótko opisani zostali proboszczowie chełmińscy od początku XIX w.; ważne dla funkcjonowania wspólnoty musiały być również sprawozdania kasowe, wykaz sum z ofiar i imienna lista ofiarodawców, jak również sprawozdanie z działalności parafialnych towarzystw: Stowarzyszenia Matek, Towarzystwa Mężczyzn Katolickich, Stowarzyszenia Katolickiej Młodzieży Żeńskiej (jak również Męskiej), Towarzystwa Dzieciątka Jezus i Towarzystwa Pań Miłosierdzia. Jak na porządną pomorską parafię przystało, funkcjonowały na jej terenie aż dwa chóry: „Moniuszko" i dziecięcy. Prawdopodobnie najsłynniejszą gazetą polskiego międzywojnia był „Ilustrowany Kurier Codzienny". Miał olbrzymie, jak na owe czasy, nakłady, sięgające ponad 100 tys. egzemplarzy. Nic zatem dziwnego, że taka gazeta wydawała swoje kalendarze. Ten, który znajduje się w wejherowskim muzeum, przeznaczony jest na rok 1934. Posiada wymowną okładkę, świadczącą o zaangażowaniu wydawnictwa w ochronę polskiego przemysłu przed zagraniczną sacharyną. Kalendarz Ilustrowanego Kuryera Codziennego na rok 1934 jest siódmym z kolei rocznikiem. Jak przystało na dziecko popularnego „Ikaca", jak nazywano gazetę, wydany został w Krakowie, gdzie mieściła się siedziba całego koncernu. Publikacja ma bogatą szatę graficzną, w tym barwne ilustracje, np. „Pokłon Trzech Króli" Garo-fala, ale też letnią scenkę rodzajową na kajaku, z udziałem dziewczęcia w stroju kąpielowym. Kłopot ma śmiałek, który chciałby opisać, co w takim wielkim i bogatym 11 W Honoraty 14 P f Hilarego 24 P Tymoteusz 7 P f Sw. Rodziny 8 S Seweryna 1 S Nowy nok STYCZEŃ P f Ob- ś. Agr 20 N Mięsop. 21 P Maksvmian ?2 W K. ś. Piotr 14 P Walentego 15 W Faustyna 16 S Julianny IV C Patrycjusza 24 C Macieja flp. 25 P f Cezarego 27 N Zap. Wigilie i posty ■20 N 3 p. Gł. 28 P Jana Kap. 2 S Popielec 10 N (i p. Pal. 23 S Wojciecha 4 P Izydor 7 C Epifan. 1 P f Teodury 14 S Bonifacego 15 N 4 po W. 16 P Jana Nep. 22 N 5 po W. 23 P K.d.. Dezyd. 28 S Augustyn 29 N 5 po W. 12 N Trójcy Św. 13 P Antoniego 19 N 2 po iw. 20 P Sylweriusza 21 W Alojzego 22 S Paulina 23 C Agrypiny ?.4 P f Serca Jez. 25 S Prospera 26 N 3 po iW. 27 P Władysl. 30 C Wsp. ś. P. Ap. (j P Świąteczny WÓDKI MONOPOLOWE, KONIAKI, LIKIERY, RUMY, WINA ROZLEWNIA WIN krajowe I zagraniczne - najpoważniejszych firm wytwórnia" soków sprzedaż tytoniu KALENDARZ ŚCIENNY GRYFA KOŚCIERSKIEGO1 kościerzyna rynek 5 STËCZNIK2019 / POMERANIA / 25 HISTORIA kalendarzu się znajduje. Nie sposób wyliczyć chociażby połowy zagadnień. Najpierw wspomnieć należy o, naturalnych w kalendarzu, tekstach dotyczących astronomii i pojęcia czasu w różnych kulturach. Jest kalendarium historyczne, jest alfabetyczny spis świętych katolickich. Dla kontrastu zamieszczono także „zwierciadło magiczne", jako żywo przypominające którąś z kart tarota. I właśnie: nie był to przypadek, ponieważ na następnej stronie zaczyna się część astrologiczna, poświęcona m.in. kwestii „Żywioły a planety", zaklinaniu demonów gwiezdnych, horoskopom z planet, kabalistycznemu znakowi Wenus. Dwoistość treści i postaw znana i praktykowana w polskiej prasie do dziś, nie tylko przez tabloidy. Kolejną częścią jest dział historyczno-geograficzny. Pisze się w nim o polskich pradziejach, dziesięcioleciu Korpusu Ochrony Pogranicza, powstaniu i cechach polskiego krajobrazu, typach antropologicznych w Polsce występujących. W kalendarzu wydanym przez gazetę codzienną nie mogło zabraknąć przeglądu wydarzeń roku 1933. W oczy rzuca się olbrzymia ilość fotografii, dzięki czemu i sam tekst znacznie łatwiej, skuteczniej przemawia do czytelnika. Pod hasłem „Schematyzm Państwa Polskiego" zamieszczono najważniejsze informacje dotyczące władz, urzędów, sądownictwa, podziału administracyjnego, środowisk mundurowych, gospodarki, służby zdrowia, związków wyznaniowych, sportu, klimatu. Czytając kalendarz „Ikaca", ma się niekiedy, mylne oczywiście, wrażenie, że zawarta w nim wiedza odpowiada na wszystkie pytania dotyczące okresu międzywojnia w Polsce. Tak oczywiście nie jest, ale przyznać trzeba, że wydawcy wykonali wielką pracę, aby kalendarz przybrał tak imponujący kształt. Kaszuby były w międzywojniu regionem Polski, w którym bujnie rozwijało się czasopiśmiennictwo. Jednym z najbardziej znaczących tytułów była tu „Gazeta Kartuska", opiniotwórcza dla znacznej części społeczności środkowych Kaszub. Dziennik, jako szanujący się, a jeszcze bardziej szanujący czytelników, obdarowywał ich rokrocznie Kartuskim Kalendarzem Maryjańskim. Ten na rok 1937 nie różni się specjalnie od innych kalendarzy małomiasteczkowych. Zawiera przysłowia, najczęściej nawiązujące do zjawisk atmosferycznych („Gromnica pogodna, będzie jesień dorodna"), rady dla rolników, rozważania nabożne podbudowane przykładami, chociażby to o potędze modlitwy umierającego francuskiego pułkownika. Są i „opowieści z życia wzięte", zawsze pouczające i podkreślające wagę katolickiej pobożności. Ciekawy świata czytelnik znajdzie z kolei informacje, jak dawniej przesyłano w Polsce listy, kalendarz zabierze go też w podróż do Pompei i Herkulanum. Zatwardziałym grzesznikom pomocna może być informacja, komu odmawia się kościelnego pogrzebu, a dla wybierających się w rejony sejsmicznie aktywne - przygotowano tekst „Dlaczego trzęsie się ziemia?" Kalendarz docenił ilustrowanym reportażem codzienny trud górniczy. Informował też o ciekawostkach z osady „przedhistorycznej" w Biskupinie i kształtach płatków śniegowych. Osoby o słabszych nerwach nie powinny natomiast były czytać o afrykańskich czarnych mrówkach, które groźniejsze są, według zapewnień autorów, od drapieżników i nawet od słoni. Dla równowagi - przewodnik lekarski, gdzie nie brak przydatnych informacji, np. jak leczyć zatrutych grzybami i jak kurować się cytryną. Porady praktyczne i „wesoły kącik" należą do takich elementów, których nie było w nielicznych doprawdy wydawnictwach typu kalendarzowego. Równie zasłużony dla kształtowania świadomości kaszubskiej był „Gryf Kościerski", o podobnym kształcie ideowym, narodowo-katolickim. Redakcja do jednego z ostatnich numerów pisma z roku 1937 dołączyła skromny, gdy chodzi o szatę graficzną, Kalendarz ścienny „Gryfa Kościerskiego" na rok 1938. Jedyną jego atrakcją, poza tabelą zawierającą dni, miesiące i imiona, może być reklama rozlewni win, wytwórni soków i trafiki w jednym, nale- i Na&ftfc KaUdôffc dlô Mu ka&2b$kjćho na fok 1Q30 26 / POMERANIA / STYCZEŃ 2019 HISTORIA żących do Jana Zimnego z Kościerzyny. Warto jednak wspomnieć skromny ko-ścierski kalendarz, choćby dlatego, aby uświadomić sobie, że podobne wydawnictwa nie są wynalazkiem współczesności. Rok 1939 miał być kolejnym rokiem, w którym dochód narodowy wzrasta, w którym buduje się dużo dróg, stawia się nowe, wielkie zakłady pracy, modernizuje wszelką infrastrukturę. Musieli wierzyć w to również wydawcy i autorzy Kalendarza „Słowa Pomorskiego" na rok 1939, gazety na Pomorzu największej, najpopularniejszej, ukazującej się w stolicy województwa - w Toruniu. Podeszli do zadania, jakim było stworzenie poważnego, profesjonalnie wydanego kalendarza, sumiennie i z pasją. Widać to od pierwszych stron, gdzie zamieszczono wzbogaconą fotografiami dokładną kronikę roku 1938. Jest w toruńskim kalendarzu miejsce na radość z powodu odzyskania przez Polskę Zaolzia zagarniętego przez Czechów podczas wojny polsko-bolszewickiej. Jest też miejsce na sprawy przyziemne, ale jakże potrzebne, bo oto czytelnik dowie się, gdzie i kiedy w województwie pomorskim odbędą się jarmarki. W Wejherowie np. targi małe - w środy i soboty. Obrotem targowym targów małych są: „Płody surowe przyrody, zwierzęta domowe z wyłączeniem większych zwierząt (jak koni, krów, wołów), artykuły żywnościowe..." Interesujące są artykuły o Polakach mieszkających poza granicami kraju, o niedawno zmarłym Romanie Dmowskim, O Centralnym Okręgu Przemysłowym, o polskim lotnictwie. Poza tym - porady, dowcipy... Rzadko spotykane są w odniesieniu do czasów międzywojnia kalendarze kaszubskojęzyczne. Tym bardziej warte odnotowania jest wydawnictwo w całości zredago- wane po kaszubsku. Vjérni Naszińc. Kalędôrz dlô lëdu kaszëbskjého na rok 1930, który ukazał się w kręgu Friedricha Lorentza w Kartuzach, jest mimo skromnej objętości, bogaty w treści o charakterze regionalnym. Święta kościelne i państwowe, informacje o ważniejszych jarmarkach dla hodowców i rolników, poezja i felietony literackie, legendy, artykuły popularnonaukowe o tematyce historycznej, wreszcie opowiadanie „Lifringa svjini" Alojzego Budzisza. Wejherowian (i nie tylko ich) może zainteresować tekst o początkach ich grodu, a na samym końcu kalendarza nie mogło zabraknąć kilku żartów. Ciekawostką może być całostronicowa reklama pewnej firmy produkującej opony samochodowe, której nazwy nie podamy z uwagi na pocieszający fakt, że firma istnieje do dzisiaj i ma się dobrze, należy przecież unikać... lokowania produktu. Nie sposób przedstawić charakterystyki wszystkich kalendarzy znajdujących się w zbiorach Działu Prasy Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie. Na pewno warto je zobaczyć - nawet te najskromniejsze, będące, jak i inne, bogatsze, gdy chodzi 0 objętość i szatę graficzną, świadectwem czasów, w których powstały Kalendarze są dowodem tego, jak dla człowieka ważny był i jest upływ czasu, a także jego podział. Połączenie tego wymiaru z elementami wiedzy, kultury 1 sztuki, których całkiem duże „pokłady" znaleźć można w kalendarzach, świadczy o duchowych potrzebach człowieka, niezależnie od obszaru językowego, narodowości i wyznawanych wartości. Kiedy studiuje się kalendarze, po prostu dotyka się wyimka historii cywilizacji. PIOTR SCHMANDT Sj erp-Polaczka Katolicko-Polski podobncmi, jak tu obok, drzeworytami t n& a 04 rok p"zestepny gh z wykazem wszystkich jarmarków WMjKIEM xięst\vik poznańskiem, Prasach .Wschodnich i Zachodnich jako też i Śląsku i uiektórych Pomeranii, Brandebttrgii i dalszych Niemczech pod rządem Rossyjskim i Austryjackim, \£r> na rakotiezenie *aé ^ * niektóre ciekawości. [Oprócz tego „DODATEK" różnej treści. I "Wydanie i pjąjsa Julljanti * Chełmna pod firma: p Lambflka jako p kładcy w ^'ORUNIU. LITERATURA WYKORZYSTANA W ARTYKULE (W OBU CZĘŚCIACH) Alter und neuer Haus- und Geschichts- Kalender aufdas Jahr 1854, Kalendarz kościelny dla parafii św. Józefa w Tczewie. Kirchenkalen- Berlin (1853). der fur die St. Josephsgemeinde Tczew 1923, Tczew (1922). Danziger Jahrbuch und Hauskalenderfur 1906, Danzig (1905). Kalendarz „Słowa Pomorskiego" na rok 1939. Bezpłatny dodatek Der Danziger Kalender fur das Jahr 1936, Danzig (1935), 12 do „Słowa Pomorskiego", Toruń (1939). Jahrgang. Kalendarz ścienny „Gryfa Kościerskiego" na rok 1938, Kościerzyna Jubileuszowy Kalendarz - Notatnik „Kupca" 1907-1927, na rok (1937). 1927, Poznań (1926). Kalender des evangelisch-kirchlichen Hulfsvereins, Potsdam 1911, Kalendarz Bractwa Wydawniczego św. Józefa na rok Pański 1926, 12 Jahrgang. Lwów 1925. Kartuski Kalendarz Maryjański na rok 1937. Bezpłatny dodatek do Kalendarz dla Mazurów na rok 1925, Szczytno (1924), R. II. numeru 5-go „Gazety Kartuskiej" r. 1937, Kartuzy 1937. Kalendarz Ilustrowanego Kuryera Codziennego na rok 1934, Kra- Pomorski Kalendarz Rolniczy na 1924 rok, red. J. Froń, Toruń ków (1933), R. VII. (1923). Kalendarz Kościelny dla parafii chełmińskiej 1929, Pelplin (1928), R. II. Yjérni Naszińc. Kalędôrz dlô lëdu kaszëbskjého na rok 1930 STËCZNIK2019 / POMERANIA / 27 STANISŁAW SALMONOWICZ Rzymianie - twórcy potężnego światowego imperium - kochali igrzyska, bezpłatne rozrywki. Napisał jednak jeden z nich słowa, które stały się przysłowiowe w starożytnym Rzymie: „(...) nie co dzień bywa uroczystość Saturna". Po świętach, także po jubileuszu stulecia, tak czy owak, trzeba wracać do spraw codziennych, może do pracy? Miłość do pracy nie jest wprawdzie u nas zjawiskiem powszechnym... Podobnie chyba jak Włosi czy Portugalczycy kochamy „nic nie robić", wcześnie na emeryturę przechodzić, może potem tylko ryby łowić, gołębie hodować i wreszcie, bez pośpiechu, piwo popijać. Przez ubiegły rok najwięcej do powiedzenia mieli historycy, najgłośniejsi, niekoniecznie ci najlepsi. Historia Polski, jak właściwie każdego większego kraju europejskiego, to ciąg najrozmaitszych wydarzeń, pięknych, smutnych, tragicznych. Spójrzmy przykładowo na Anglię, czytając kroniki historyczne wielkiego Szekspira: władcy angielscy od XIII do XV w. ciągle się wzajemnie zabijali, strącali z tronu, zdradziecko tron obejmowali. Tak zwana dziś polityka historyczna danego kraju często polega na eksponowaniu spraw w danej chwili mile widzianych, a na spuszczaniu, w miarę możliwości, zasłony milczenia na sprawy trudne czy niewesołe. Oczywiście najlepiej mieć historię narodową w miarę spokojną, bez wielkich wydarzeń. Moim faworytem historycznym jest tu Finlandia, o której przez wieki wiele nie słyszeliśmy, kraj między potężną niegdyś Szwecją a Rosją, który wyszedł ostatecznie na swoje i w swoim trudnym klimacie, z Eskimosami, z reniferami, spokojnie i dostatnio kontynuuje własne istnienie. Przypomina to powiedzenie Beniamina Franklina, ważnego Amerykanina z XVIII w., napisał on bowiem, że szczęśliwe są narody, których historia „nie jest zaj- mująca". Nie da się, niestety, zaprzeczyć, że polska historia jest wystarczająco zajmująca, cyklami głośnych i tragicznych wydarzeń. Cieszy to, jak czasami można sądzić, kibolów spragnionych silnych wrażeń i gromkich pieśni w rytm marszów z pochodniami. Historyk zrównoważony takim nie dogodzi: oni chcą się chwalić i by ich chwalono w każdej sytuacji, a nie jest to możliwe w globalnym świecie, który nas otacza i o Polsce wiele nie wie. Pragnienie, byśmy byli chwaleni - jako jednostka, klub piłkarski, rodzina czy naród - jest pragnieniem dość powszechnym, także poza Polską. Są tu jednak rozmaite pułapki, które warto w felietonowym duchu rozważyć. Przyjmuję, że każdy z nas chętnie słucha, gdy go chwalą, gorzej jest jednak, gdy tylko sami się chwalimy... Stanisław Wyspiański, który dla mnie ciągle pozostaje jednym z najważniejszych polskich pisarzy, tak ostrzegał w tej materii: „Próżność na wysokiej skale, w swojej własnej śpiąca chwale". Jest rzeczą miłą, gdy nas chwalą. Gorzej, gdy to sami, z emfazą nadmierną, wysiłkiem niemal nadludzkim w każdej kwestii, twardo się chwalimy. Nasi romantycy zbudowali taki dumny labirynt polskości, że cudzoziemiec zazwyczaj w dziełach Mickiewicza, Słowackiego czy Krasińskiego rozeznać się do dziś nie może. Pamiętajmy też, że w owym czasie Polska nie istniała, a nic nie pomagało, że i Mickiewicz, i Chopin przebywali głównie w Paryżu. Wbrew pozorom każdy niemal kraj jakąś politykę historyczną na zagranicę skierowaną prowadzi. Propaguje się jednak, zależnie od kraju, głównie swoje osiągnięcia kultury, techniki, sportu czy rozrywki. Nota bene w krajach prawdziwie liberalnych dzieje się to jakby spontanicznie, bez wielkiej roli państwa. Już jednak Wielka Brytania przykłada sporo oficjalnie starań, by wraz z propagowaniem języka angielskiego propago- 28 / POMERANIA / STYCZEŃ 2019 gawędy o ludziach i książkach wać angielską wizję świata i jego historii. Tak ceniona nieraz cecha obiektywizmu, przypisywana angielskiemu BBC, ma także swoje granice, jakże widoczne w polityce wobec spraw polskich od 1941 r. i przez wiele lat po II wojnie światowej. Republika Federalna Niemiec to przykład bardzo przemyślanej polityki, także historycznej, wobec zagranicy, dzięki której współczesne bogate Niemcy są na świecie niemal znakomicie widziane, a epoka Adolfa Hitlera przeszła jakby gdzieś na marginesy dla miłośników thrillerów historycznych. Swoiste kuriozum to polscy narodowcy i ich miłość do III Rzeszy, Wehrmachtu czy nawet do SS! Niezwykła rocznica stulecia jest już poza nami. Była różnie traktowana. Dominowała - i tego nie krytykuję - dumna radość z faktu, że 100 lat temu Polska, uprzednio wymazana z mapy Europy, do niej powróciła. Zapominano jednak dość łatwo tak epokę przedrozbiorową, jak i trudne elementy epoki lat 1918-1939. Można sądzić, że na co dzień takie szczegółowe rachunki historyczne nie są potrzebne, może ich unikać? Przezorności moim zdaniem nigdy nie za dużo. Ostatni bodaj wieszcz romantyczny Cyprian Kamil Norwid jasno widział dylemat między bezkrytyczną apologią a trzeźwym spojrzeniem na siebie samych. Napisał to w 1856 r.: „Czy ten ptak kala gniazdo, kto je kala, czy ten, co mówić o tym nie pozwala?". Chwalców egoizmu jednostki, narodu, wspólnoty nigdy nie brakowało w różnych krajach. Nawet uważany za surowego moralistę w starożytnym Rzymie Katon Starszy potrafił napisać słowa, które dziś brzmią bardzo znajomo: „Bądź zawsze najżyczliwszy sobie samemu!". Skromność nie jest cechą wielu narodów Myślę tu o typowym sztywnym dystansie Anglików wobec różnych ludów, o francuskim poglądzie, że tak czy owak to Francuzi są najlepsi. Nie brak też narodów, które głoszą, że przez Boga (niekoniecznie zawsze tego samego) są w jakiś sposób szczególnie wybrane. Jeśli koncentrowaliśmy się przez ubiegły rok na rocznicy stulecia, to jakby równocześnie zapominając, że państwo polskie istniało uprzednio przez wiele wieków, było nawet przez pewien czas potęgą europejską. Utraciliśmy jednak w XVIII w. etapami suwerenność, a potem i nazwa państwa znikła w ogóle z europejskiej mapy państw. Rozbiory Polski były w wiekach XIX i XX wielokrotnie przedmiotem rozważań badaczy historii narodowej. Czas długi przeważał pogląd, że wszystkiemu było winne polskie położenie geopolityczne w XVIII w. między potężną monarchią Habsburgów (Austria), nowym mocarstwem - Prusami - oraz Rosją. Pogląd taki wszystko zwalał na możnych sąsiadów, uchylał naszą własną winę co do procesów rozbiorowych państwa. Jednym słowem popularny był poeta rzymski Hezjod, który napisał: „Złem jest najgorszym zły sąsiad". Czy mogliśmy liczyć, że nagle źli sąsiedzi przestaną być złymi sąsiadami? Były to trzy potężne państwa. Stąd Polacy, walcząc o niepodległość, przez wiek XIX zło widzieli w sojuszu „trzech czarnych orłów". Po klęsce strasznej powstania styczniowego w historiografii naszej zapanował na dłuższy czas swego rodzaju realizm tzw. krakowskiej szkoły historycznej, historyków i polityków galicyjskich, którzy potępiali romantyczne powstania i wskazywali, że jeżeli byliśmy sobie w dużej mierze winni to, przezwyciężając nasze błędy społeczne czy polityczne, budujemy szanse na przyszłość. To w roku 1879 krakowski historyk prawa Po świętach, także po jubileuszu stulecia, tak czy owak, trzeba wracać do spraw codziennych, może do pracy? Miłość do pracy nie jest wprawdzie u nas zjawiskiem powszechnym... Michał Bobrzyński, w swoich Dziejach Polski w zarysie, orzekł krótko: „Nie mieliśmy rządu i tu jest jedna jedyna naszego upadku przyczyna". Brak silnej władzy królewskiej, anarchia polityczna szlachty, to przyczyny słabości akcentowane także przez innego historyka krakowskiego, Józefa Szujskiego, który napisał dosłownie tak: „Upadek Rzeczypospolitej spowodowała własna nasza kilkuwiekowa wina". Warto pamiętać, że odnowiciel idei niepodległościowej Józef Piłsudski był pilnym czytelnikiem krakowskich historyków Dziś oczywiście w nowszej historiografii widzimy wielość przyczyn, łącząc nasze słabości strukturalne (społeczne, gospodarcze i ustrojowe) z niebezpieczeństwami wrogiego otoczenia, z którym Rzeczpospolita polsko-litew-ska bez przerwy niemal była konfrontowana: Szwedzi i Turcja, Kozacy i Rosja, Prusy i Austria. Nie ulega jednak wątpliwości, że „złota wolność szlachecka" po roku 1648 osłabiała stale państwo, na czym skorzystali możni sąsiedzi. Warto więc w rozważaniach historycznych po jubileuszu widzieć polską historię zarówno w jej blaskach, jak i cieniach, o których nigdy nie możemy zapominać. STËCZNIK2019 / POMERANIA / 29 Öbrôzczi z czasów stalinizmu na kaszëbsczi wsë Gburzë wiedno bëlë na Kaszë-bach nym dzéla spölëznë, jaczi béł ösoblëwie uwôżó-ny. To prawie öni wedle öglowi dbë mielë stara ö kaszëbizna i ö domôcé wôrtnotë. Dôwelë téż bëlny przikłôd, jak göspödarzëc na nié wiedno do-brëch kaszëbsczich zemiach. Równak nadszedł taczi czas, czej gburzë (öso-blëwie ti bögatszi) stelë sa „wrogama lëdu", co wëzwëskiwają biédnëch lë-dzy i żëją z jich robötë. Dowiedzec sa tegö szło midzë jinszima z gazétów, co w czasach „kómunë" (a ösoblëwie w stalinowsczim cządze, ö jaczim tuwô piszemë) służëłë propagan-dze wëszëznów, wedle jaczich wina za wszëtkö, co bëło lëché w Lëdowi Pölsce, mielë jaczis jawerny abö téż ubrzątwiony wrogowie. Czasto bëlë to kapitaliscë, zagraniczny „imperia-liscë" i jich rozmajitégö zortu pölsczi służköwie. Na wsë taczima wrogama „lëdowi władzë" bëlë prawie tak pözwóny „kiiłacë". Wëzdrzi na to, że samö słowö „kułak", przënômni czej sa pierszi rôz pojawiło, muszało bëc „krëjam-notą" dlô Kaszëbów. Dokôz na to, że bëło jima czësto cëzé, nalezc möżemë we wspominkach Bolesława Jażdżewsczégô, chtëren w swôji ksążce Wspomnienia kaszubskiego gbura pisôł midzë jinszima: 1949 rok bél baro ôbrodzajny. Ale dlô gburów béł to rok baro niespokojny, bô zaczi-nelë twôrzëc spółdzelnie produkcyjne. Partiô robiła we wsach zebranie i powółiwała kömitetë założëcelsczé. Zaczała sa tej téż „walka z kułaka-ma". Co to bëła za głëpôta! Ju wik-szi świat wëmëslëc ni mógł. Skąd sa wzało słowo „kułak", tego nicht sa ni mógł domëslëc. Czë z łacëznë to przeszło, czë z amerikańsczi môwë?... Przë ostatku wszëtcë sa dobadérowelë, że to paskudne słowo mogło przińc leno ód Rusków. Bo tamstądka wszëtkó zło do nas przëchódzëło. Jak widzymë, szło jakös zmërkac, skądka to słowö przeszło i że nie parłaczi sa ono z niczim dobrim. Na ögle kömunyscë dzelëlë tej mieszkańców wsë na „biédnëch", „strzédnëch" i bögatëch, chtërnyma prawie mielë bëc „kułacë". Kim bëlë ti slédny wedle oficjalnego pözdrzatku propagandę, jaczi szło nalezc w tim czasu w gazetach? Przede wszëtczim lëdzama, co zbögacëlë sa na cëzy robôce i na cëzy krziwdze. Tima, co dzaka cegaństwu zaharabczëlë państwową pomoc, co tak pö prôwdze nôleża sa biédniészim lëdzóm. Stało sa tej tak, że gospodarze, co bëlno dôwelë so rada i co miele stara ö rozwij swój ich gburstwów, östelë „ukôróny" tim, że östelë uznó-ny za „wëzwëskiwaczów", z jaczima musz bëło östro sa biôtköwac. W cządnikach i rozmajitégô zortu papiorach zrëchtowónëch w czasach stalinizmu nalezc jidze wiadła ö różnëch kułacczich „przesprawach", przez jaczé cerpiec mielë biedny ledze. Jedną z nich miało bëc to, że bögatszi gburzë wspömôgelë biéd-niészich, a w zamian za to ti slédny robilë na polach „kułaków" öbgô-dóną rëchli lëczba gödzyn abó dni. Zwóné to bëło ödróbka i baro nie wi-dzało sa kómunystóm, ale na przék jich dzejanióm nie szło letko tego wëtapic, bö jesz w szescdzesątëch latach uszłégö stolata na Kaszëbach i w jinszich dzélach Pölsczi dërch sa taczé rzeczë dzejałë. Przëmiarë tegö möżemë uzdrzec w dokumence, chtëren ni mô prôw-dac datë pöwstaniô, ale zrëchtowóny östôł wiera öb czas trzech östatnëch miesący 1952 r. Béł to załącznik do meldënków nr 18/1105 zatitlo-wóny Prôca westrzód kaszëbsczégó lëdztwa1. Papiór nen pöwstôł mést w gduńsczim Wöjewódzczim Kómi-tece Pölsczi Zjednóny Robötniczi Partie i tikô sa colemało ji dzej-notë i öglowö rozmionégö pókroku „kômunë" w kartësczim krézu. Wëz-drzało dejade na to, że to, co dzejało sa tam tedë, nie widzało sa partio-wim wëszëznóm. Jak jem ju przódë nadczidł, bö-gatszi gburzë pómôgelë pléwkóm w zamian za ódróbk, jaczi wedle dze-jarzów PZRP béł nóczascy pótikóną formę kułacczégó wëkórzëstiwaniô na kaszëbszczëznie. Pödelë öni przikłôd jedny białczi z Kosów, co za pomoc przë ji zemi robią dlô „kułaka" trzë-dzescë dniów w roku. Na przék ud-bóm wëszëznów kömunysticzny partie stôré zwëczi na kaszëbsczi wsë trzimałë sa möcno, bô w wiele gminach wikszi dzél ji nôleżników sóm nie widzôł nëch tipówëch dló kaszëb-szczëznë kidacczich fórmów wëkórzë-stiwanió. Co czekawé, sóm sekretera gminowégö komitetu PZRP w Se-raköjcach wzął zemia w pacht u „kułaka". Wöjewódzczé i wëższé przédnictwö partii muszało bëc baro rozjarchöloné taczima rzeczama, bö co sa tedë spödzewac pö „zwëczaj-nëch" lëdzach, czedë nawetka ti, co mielë nibë stac na przódku kömu-nysticzny rewolucje na Kaszëbach, miast biôtköwac sa z „wëzwëskiwô-czama", jesz nawetka z nima wespół- 1 Wszëtczé wëzwëskóné w teksce cytatë wzaté z pölsköjazëköwëch zdrzódłowëch tekstów skaszëbił autór. 30 / POMERANIA / STYCZEŃ 2019 kaszëbiw prl-u/zachë ze stôriszafë i robilë. Wëchôdô tej na to, że lżi je zapisać sa do partii, niż zmienić stôré przënacenia, i że pókrok wprowó-dzaniégô kömunë na kaszëbsczi wsë nie béł za wiôldżi. Westrzód kułacczich „grzechów" wëmienioné östało midzë jinszima to, że bëlë öni w sztadze nawetka nie płacëc za robota. Jeden taczi bôgati gbur miôł nibë mieszkać w tim czasu w Baninie. Miôł ön sto hektarów zemi i trzech robotników, chtërny nibë nie dostôwelë öd niegô dëtków. W zrëchtowónym przez kömu-nystów dokumence nie felëje téż przikładów pömöcë, jaką „kułacë" dôwelë biédniészim lëdzóm. Zmiliłbë sa równak nen, co bë pömëslôł, że te dzejania östałë przez przedstôwców „kômunë" bëlno öbtaksowóné. Kó doch „wrogowie lëdu" na zycher ni möglë miec dobrëch chaców, żebë pomagać, a chödzëło jima blós ó to, żebë zmôcnic swój cësk na mieszkańców kaszëbsczich wsów. Robilë óni na przëmiar za darmôka na pôlach gdowów i pataraczëznë. Jak czëtómë w partiowim dokumence: w Paczewie ôb czas żniwów kułacë chutczi zwiozlë zbôżégdowómjak sobie. Jeden z „kułaków" z Mirochöwa miôł tej elektrownia i dôwôł z ni sztróm na całą wies. Nen sóm człowiek rozdôwôł pléw-kóm pö trzë kila mączi. Ökróm tego jaż sztërnôsce mirochöwsczich nôleż-ników PZRP robiło u nadczidniaté-gö wëżi gbura i bëlë öni wszëtcë pod jegö cëska. Jinszim przikłada słabóscë kómunysticzny partie na kaszëbsczi wsë może bëc jesz przëtrôflk sekretérë ji gminowégö komitetu w Swiónowie. „Towarzësz" nen nie pómôgôł partio-wi organizacji w Mirochówie w biót-ce z „kułakama", bo sóm mieszkôł u jednego z nich. Co czekawé, bógati gbur nie brôł ód sekretérë dëtków za mieszkanie i nibë rócził gó na pijôtwë, dzaka czemu miół go sobie w całoscë pódpörządkówóné. Wedle stanu na kuńc séwnika 1952 r. w kartësczim powiece bëło 1217 nôleżników PZRP, z czego 258 bëło jesz kandidatama na „richtich" nôleżników. Wiakszi dzél, bo nibë jaż 82% ti wielënë, stanowilë Kaszë-bi (podług partiowëch dokumentów Kaszëbama bëło 95% lëdztwa kartësczégö krézu). Nie óznôczô to dejade, że czerownictwó PZRP bëło ród z tegó, co sa tam dzejało. Pod kuńc 1952 r. jistniało prôwdac w kar-tësczich stronach 156 spódlecznëch partiowëch órganizacjów, ale jaż 95 z nich ód stëcznika do kuńca séwni-ka tegó roku nie przëjało ani jednego kandidata do partii. Na 124 gromadę w powiece partiowé organizacje dze-jałë blós w 88. Jesz górzi wëzdrza w tim czasu na westrzédnëch Kaszëbach sytuacjo Związku Pólsczi Młodzëznë (pól. Związek Młodzieży Polskiej, ZMP), to je organizacji, co mia sztółtowac młodëch lëdzy i jich módżi na kómu-nysticzny ort. W 53 gromadach fela-ło ZPM-ówsczich karnów, a ókróm tegó Kaszëbi nie bëlë chwatczi do zajimanió czerowniczich stanowisz-czów w tim związku, bó w jego „apa-race" bëło le... trzech Kaszëbów. Na ógle partiowé organizacje w kar-tësczim krézu miałë wedle dbë swój ich pödwëższich za małą stara, żebë przëchłoscëc biédnëch i strzéd-no bógatëch mieszkańców wsë do PZRP. Za to „wrogowie" dzejalë rësz-no i chatno straszëlë lëdzy, cobë nie zapisywelë sa do tworzący nowi „pórządk" partii. Przërównywelë ja tedë do hitlerowsczi partii, NSDAP, i gôdelë, że nôleżnicë partii badą wi-sec jak ti, co przënôlégelë do NSDAP. Pamiatac jesz muszimë w tim molu, że w tim czasu gôdanié taczich rzeczi parłaczëło sa z zagróżbą, że może to bëc wzaté za procempaństwówą „szep-tóną propaganda", a za tak cos człowiek mógł nawetka trafie do sôdzë. SŁÔWK FÖRMELLA* * Autór je starszim archiwistą w archiwalnym dzélu gduńsczego partu Institutu Nôrodny Pamiacë Ulubionym muzycznym instrumeńta Kaszëbów je... në prawie co? Bazuna, diôbelsczé skrzëpice, rénczôk, mrëczk? Ne instrumeńta colemało bëłë użiwóné kól rozmajitëch óbrzadów, a do tuń-ca a spiéwu bëłë a wcyg są nómili wëzwëskóné jiné: bańdonió, harmonika në i arkórdión. Nick téż dzywnégó, że numra 1 w Dzélu Muzyczi wejrowsczégó muzeum je prawie akórdión. Datowóny je na zôczątk XX stolata, a kupiony béł ód Manfreda Z. z Wejrowa. Në tej - chcemë le so zagrać! rd STËCZNIK2019 / POMERANIA / 31 MALI GIGANCI Holownik Panda zbudowany w 1984 roku w Stoczni Remontowej Nauta w Gdyni. Obecnie jest własnością Gdańskiej Stoczni Remontowej im. Józefa Piłsudskiego. Kwartalny rekord w Porcie Gdańsk! Kolejny przeładunkowy rekord w Porcie Gdynia! - w ten sposób pod koniec listopada 2018 roku oba trójmiejskie porty podsumowały kolejny kwartał swojej działalności, jednocześnie mocno podkreślając wzrost procentowy przeładunków. A ten z roku na rok jest coraz wyższy. Porty odgrywają kluczową rolę w przeładunkach towarów, to na ich terenie znajdują się terminale zdolne przyjąć niemal każdego rodzaju ładunek: samochody i elektronikę z krajów środkowo--wschodniej Azji, ropę naftową z Iranu i Stanów Zjednoczonych, węgiel z Australii czy kruszywo przywożone z nie tak odległej Szkocji, a wykorzystywane do budowy lub rozbudowy naszych dróg i kolejowych szlaków. Port Gdańsk po podsumowaniu trzech kwartałów 2018 roku przeładował niemal 36,5 min ton, czyli o 28% więcej niż w analogicznym okresie roku ubiegłego. W Gdyni w tym samym czasie przeładowano ponad 21 min ton, a więc rok 2018 z pewnością zamknie się kolejnym rekordem (porty nie podały jeszcze do wiadomości publicznej wyników za cały 2018 rok.). Miniony rok był również udany dla Gdańskiej Stoczni „Re- 3 O ! CĘ montowa" SA. Spółka wchodząca w skład Holdingu Remontowa SA jest jednym z liderów branży stoczniowej w Europie i na świecie, specjalizując się w remontach i przebudowach jednostek pływających. W ubiegłym roku na gdańskiej wyspie Ostrów (tam mieści się siedziba stoczni) zrealizowano blisko 150 projektów, a sama stocznia może się pochwalić przychodem na poziomie 1 mld złotych. To tylko trzy przykłady spółek, które działają w branży portowo-stoczniowej. Jednak trudno byłoby sobie wyobrazić, jaki byłby wynik finansowy tych podmiotów, gdyby zabrakło w porcie holowników! Oczywiście hipotetycznie, gdyż w każdym porcie takie jednostki pływające to podstawa. Port i stocznia muszą korzystać z usług niewielkich, ale bardzo silnych jednostek, których zadaniem jest wprowadzenie statku lub innej jednostki pływającej do portu, do nabrzeża, w dok lub wyprowadzenie ich stamtąd. Gdyby nie holowniki, żaden kontenerowiec z Azji z tysiącem kontenerów na pokładzie nie wpłynąłby do Gdańskiego Terminalu Głębokowodnego DCT w Porcie Północnym. Również żaden tankowiec z ropą naftową nie podpłynąłby do 32/POMERANIA/STYCZEŃ2019 bliżej morza pirsu Naftoportu, podobnie jak masowiec z ładunkiem węgla, rudy czy nawozów mineralnych do portowego nabrzeża. Żadna większa jednostka nie wpłynęłaby do stoczni, ani z niej nie wypłynęła, nie mówiąc już o jakichkolwiek manewrach związanych z cumowaniem lub dokowaniem statku. Choć część mniejszych jednostek może wpływać do portów bez asysty holownika, to jednak zdecydowana większość takiej asysty potrzebuje i z reguły nie jest to asysta jednego czy dwóch, ale nawet trzech, czterech holowników. Wszystko zależy od wielkości holowanego obiektu. Według definicji zawartej w słowniku morskim pt. 1000 słów o morzu i okręcie, autorstwa Zygmunta Grabowskiego i Józefa Wójcickiego (wyd. Ministerstwo Obrony Narodowej, Warszawa 1955), holownik to zwykle niewielki, ale wyposażony w silne maszyny statek przeznaczony do holowania barek, uszkodzonych statków lub też do pomocy wielkim statkom w manewrowaniu w porcie. Ze względu na wielkość oraz dzielność morską holowniki dzielą się na: oceaniczne, redowe, portowe i rzeczne. Jednostki tego typu pełnią także funkcje ratownicze i przeciwpożarowe. Najważniejszą cechą holowników jest jednak niewspółmiernie duża moc silnika i uciąg w stosunku do wielkości samej jednostki. Na przykład wprowadzony do eksploatacji pod koniec 2016 roku holownik Herkules jest najmocniejszym holownikiem ze stacjonujących dotychczas na stałe w polskich portach. Jednostka należy do firmy „WUŻ" Port and Maritime Services Ltd. (powstała w 1991 roku spółka wywodzi się z przekształcenia Wydziału Usług Żeglugowych Morskiego Portu Gdańsk), która świadczy usługi portowo-morskie w gdańskim porcie. Herkules to tylnopędnikowy holownik, o łącznej mocy napędu głównego rzędu 5050 kW (6772 KM), oferuje uciąg na palu nieco ponad 80 ton. Choć jego długość to niecałe 30 metrów, a szerokość nieco ponad 13 metrów, to jest on w stanie poradzić sobie z największymi kontenerowcami świata, iHI Jeden z największych kontenerowców świata OOCL Hong Kong wprowadzany przez holowniki (wśród nich Herkules) do DCT Gdańsk które dzięki sile m.in. Herkulesa od kilku lat dobijają do nabrzeża DCT Gdańsk. Holowniki radzą sobie również na morzach i oceanach. Przykładem są choćby jednostki należące do Polskiego Ratownictwa Okrętowego z Gdyni (PRO). Amber II, Onyx i Opal w ostatnich latach wielokrotnie holowały różnego rodzaju jednostki: statki rybackie, statki do wspomagania nurków, tankowce, kontenerowce, statki wojskowe, barki i promy. Ponadto holują nowo zwodowane jednostki, czyli zajmują się tzw. pierwszym holowaniem kadłubów ze stoczni budowy do stoczni docelowej, ale także ostatnim holowaniem statków przeznaczonych na złom - jednym z niedawno wykonanych tego rodzaju zleceń holownika Opal było holowanie zbudowanego w 1965 roku promu pasażerskiego Porto z Lizbony w Portugalii do stoczni złomowej w miejscowości Aliaga w Turcji. Holowniki doskonale radzą sobie również z tzw. asystą, np. dla statku sejsmicznego, który bada dno morskie i znajdujące się pod nim złoża. Zadaniem holownika jest w takim przypadku dostarczenie z lądu paliwa, wody, prowiantu czy wymiana załogi. Oprócz tego holownik stanowi zabezpieczenie np. na wypadek awarii lub pożaru. Również Marynarka Wojenna RP docenia rolę tego typu jednostek. W październiku ubiegłego roku zwodowano w stoczni Remontowa Shipbuilding SA w Gdańsku (dawna Stocznia Północna) pierwszy z serii sześciu jednostek tego typu. Holowniki będą wyposażone w systemy specyficzne dla okrętów Marynarki Wojennej i będą przeznaczone m.in. do wyławiania torped wystrzeliwanych w czasie ćwiczeń przez okręty czy śmigłowce. Dodatkowo mają służyć do przewozu ludzi oraz ładunków. Jak widać, holownik jest wszechstronnym typem jednostki pływającej - sprawdza się zarówno w porcie, na redzie, jak i na morzu czy oceanie. SŁAWOMIR LEWANDOWSKI Vega - jeden z najnowocześniejszych holowników we flocie WUŻ STËCZNIK2019 / POMERANIA / 33 \ gdańsk mniej znany SZCZĘŚCIE W NIESZCZĘŚCIU Choć Marian Pelczar żył w XX wieku, a Jan Bernard Obu łączyła miłość do ksiąg. Oby ich pasja zaraziła i Polskiej Akademii Nauk na ulicy Wałowej. Bonifacio w XVI, na pewno by się zaprzyjaźnili, nas na dzisiejszym spacerze do Biblioteki Gdańskiej ' biblioteki Gda cję, dzięki czemu powstał nowy gmach biblioteki po drugiej stronie ulicy. WŁOSKI MARKIZ NAD BAŁTYKIEM Zabytkowy gmach Biblioteki PAN-u został wzniesiony w 1905 roku i jest przykładem architektury neogotyckiej. Projektantem budynku był Karl Kleefeld. Ozdobił bibliotekę fryzem z herbami gdańskich rodów takich, jak Ferberowie, Schachmannowie czy Schwartzwaldowie. Przy wejściu głównym zobaczymy tablicę poświęconą markizowi Janowi Bernardowi Bonifacio. Urodził się w 1517 roku w Neapolu. Był dzieckiem majętnego patrycju-sza, dzięki czemu od maleńkości miał dostęp do ksiąg. Czytanie było jego największą pasją. Jan sprzyjał ideom Marcina Lutra, za co włoska inkwizycja skazała go na banicję. Około 40 lat podróżował po Europie. Ponieważ odziedziczył majątek ojca, mógł sobie pozwolić na powiększanie kolekcji książek i dostatnie życie. Bonifacio zdecydował się dotrzeć w 1591 roku z Anglii do Gdańska. Jego statek osiadł na mieliźnie nieopodal Wisłoujścia. Na szczęście udało się uratować około 1100 książek. Jan Bernard ofiarował je Radzie Miasta Gdańska, w zamian za możli- wspominał tak: „Mnie jednak przede wszystkim pilno było dotrzeć do budynku Biblioteki, zobaczyć jego stan, dowiedzieć się, co się dzieje z księgozbiorem... Nigdy chyba nie byłem tak podniecony i zdenerwowany, jak wtedy, gdy miałem się naocznie przekonać, czy w ogóle istnieje mój wymarzony warsztat pracy w Gdańsku, czy też leży w gruzach i zgliszczach... Stoi - tak - stoi, nie zburzony, nie zbombardowany!"1. JAK ŻYWY Z wykształcenia historyk, doktor filozofii ponad wszystko ukochał książki. Przyjechał z powrotem nad Bałtyk z misją ratowania ocalałych zbiorów. Prócz kierowania Biblioteką pracował też dla wydziału do spraw kultury, nauki i oświaty Zarządu Miejskiego w Gdańsku, wykładał na wyższych uczelniach. Prowadził badania na- ukowe, czego efektem są prace dotyczące głównie historii, nauki i kultury Gdańska. Zmarł w 1983 roku, jego grób znajduje się na cmentarzu Srebrzysko. Możemy dziś zasiąść obok niego, dyrektor wyciąga do nas rękę z książką. W uroczystości odsłonięcia rzeźby wzięła udział córka Mariana Pelczara, doktor Maria Pelczar. Biblioteka PAN również i jej wiele zawdzięcza, ponieważ była tutaj dyrektorem w latach 1998-2009. W tym czasie rozbudowano instytu- SKARBY WŚRÓD ZGLISZCZY Wiosną 2018 roku przed wejściem do budynku odsłonięto ławeczkę - pomnik Mariana Pelczara. Był on pierwszym powojennym dyrektorem Biblioteki Gdańskiej PAN (wtedy Miejskiej), który zabezpieczył księgozbiór już w kwietniu 1945 roku. Marian Pelczar dotarł do powojennego Gdańska z Krakowa, ale miasto poznał dobrze jeszcze w latach trzydziestych. Pelczar urodził się w 1905 roku w Nowym Sączu. Po ukończeniu Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie pracował w Wolnym Mieście Gdańsku jako nauczyciel historii w Polskich Szkołach Handlowych. Przeżył wojnę na południu Polski, po czym związał się na zawsze z Gdańskiem. Swój powrót wość mieszkania w budynku Gimnazjum Akademickiego. Bonifacio zmarł w 1597 roku, a jego księgozbiór stał się początkiem Biblioteki Rady Miasta. Cenne księgi przetrwały II wojnę światową i znajdują się dziś w zbiorach Biblioteki Gdańskiej PAN. Po dziś dzień widać na nich ślady morskiej wody, a także... notatek Bonifaciego, który na marginesach zapisywał swoje uwagi. MARTA SZAGŻDOWICZ 1 M. Pelczar, Wspomnienia z pierwszego roku pracy w Bibliotece Gdańskiej 1945-1946, „Libri Gedenanses", 1968,1.1. 34 / POMERANIA /STYCZEŃ 2019 3?§S§J1 EDUKACYJNY DODÔWK DO„PÖMERANH", NR 1 (122), STËCZNIK 2019 X-'"> ^ iliii Telige rBô&ka- ^drzëAzköwAhé HLcuë Atrzédny szhótë (2 gôdzënë uczböwé) 14/karnawale... - lëteracczé czwiczenia na épödlim tekôtów piiblihówónëch w cząclnihii „fomerania" Céle uczbë • utrwalenie wiadë ö kaszëbsczim roku öbrzadowim • segregowanie lëteracczégö materiału • gromadzenie słowiznë wkół tematiczi Metodë robôtë • prôca z teksta, czwiczenia sparłaczoné z tekstama, kôrbiónka Förmë robôtë • roböta w kamach • roböta indiwidualnô Didakticzné pömöce • tekstë wëzwëskiwóné öbczas uczbë CYG UCZBË 1. Prôca w trzech kamach. o Karno I czëtô i analizëje tekst Aleksandra Labudę Uroczëznë w cządze roku, W niedzela zôpustną, Pujkôwô patelnia. o Karno II czëtô i analizëje tekst Szrédrów Bena Do-kôzywanié i kôladowanié. o Karno III czëtô i analizëje tekst Szrédrów Bena Od Gromiczny do zôpustów. Karno I Aleksander Labuda Uroczëznë w cządze roku, [w:] „Pomerania" 1980, nr 1 Nôweselszim cząda roku je gwës karnawał. Je to czas ód Nowégö Roku do zôpustów. Lëdze na wsë mają tej wiele czasu. Jidą i jeżdżą so na gôscëtwë. Wieczór młodzëzna jidze na muzyczi i rozgracëje, a starszi lëdze schôdają sa u sąsada, gówarzą i prawią pöwiôstczi i brawadë o dów-nëch czasach. Czej sa uszëkuje dobrô saniówka - tej jadą kuligą do dal-szich wsów. Starszi sódają na wasążczi i sanie, a z młod-szich kóżdi na swoje sóneczczi. Na pierszich saniach jadą muzykańce, co muzykują ób droga i w karczmie dozgrówny wsë. Czej sa ju natańcowale, rëszą wiesoło nazódka dodóm. W tim jistnym wiesołim cządze roku kóladują ksaża w swójich parafiach. Skłôdają wizëta köżderny katolëcczi rodzëznie i wnôszają błogosławieństwo Bösczé w checze. Karnawał, kôladë, kulidżi, muzyczi i rozgracëje kuńczą sa na trzecym dniu zópustów. W niedzela zôpustną Przëszłë zôpustë do nas, Bë użiwac póczi czas: Miaska dôjta tu na stół, Niech chóc pudze całi wół, Niech chóc pudą kurë, wulczi I te smaczne gułë, gulczi. Plince pieczta, kuchë, kuszczi I niech badze kawior rusczi! Niech muzyczka rznie ód ucha, Chóc je buten zawierucha. Pójmë w tunë na wëmiónczi, A ó dodóm - ani zmiónczi. We wtórk ó dwanósti w nocë. Kuńczą sa ju zópustë, Kuńc ti wióldżi rozpustę! Niech przińdą lëdze do se! Niech skrëcha pudze w niebiose Za wszëtczé górchë w tim cządze Na morzu i na lądze. Niech Bóg nama przebóczi I nóm zabaczëc róczi! Pierwi le bógatszi lëdze piekle na zôpustë kuchë i kuszczi, a biédniészi - le plińce. Przez trzë dni piekiwałë białczi plinószczi, róz z mączi, tej zôs z bulew. Calëchnô wies póchnała za plińcama. Malënk: Joana Kôzlarskô ■ NAJÔ UCZBA, NUMER 1 (123), DODÔWK D0„PÔMERANII" KLASË STRZÉDNY SZKÔŁË Pujkôwô patelnia W Stajszewie, dze no jesz do niedôwna żëłë czarownice, białcëska narzékałë na te môłé fabriczné patelnie. Ale Pujka (przezwalë gö tak, jiże miôł gromisti i widzałi wąs), co na miôłtislewną rodzëna, dôłso u köwôla zrobic dëcht rëmiewną patelnia, co mia jaż pół métra strzédnicë. Plińc upiekłi na taczi patelni sygnął dlô wszëtczich domôcëch. W zôpustë Pujköwô patelnio mia wiôldżi ödbët, wadrowa öd sąsada do sąsada - jaż na ostatku dosta dzurka i cekła. Otrok Pujków dół ja na złomiszcze zamiast do muzeum w Kartuzach. Karno II Szrédrów Ben Dokôzywanié i kôladowanié, [w:] „Pomerania" 2001, nr 1 Nie zabôcziwelë Kaszëbi ö nowörocznëch żëczbach na wzôj dlô krewnëch i sąsadów, czej sa göscëlë. Nowi Rok i jegö wilia w Sylwestra dôwałë leżnota do zaba-wów i zwëków, chöcbë taczégö zwëku, jak uproszenie dobrégö öbrodzaju w sadach i na polach. Bëło wiedzec, a dzysdnia téż rzeczą, że „Na Nowi Rok dzén dłëgszi ö kurzi krok". Zwëka bëło, że niechtërny gburzë bez Gödë spisëją so do kaladórza jaczé je wiodro (pögöda). Kö gôdają, że dwanôsce dni öd pierszégö świata do Trzech Króli dówó pózdrzatk, jak mdze w kóżdi miesąc bez całi rok. Przódë przed Trzema Królama pö checzach wanożëlë szczodrôcë. Bëlë to biédny pasturköwie, co dokazywelë i spiéwelë köladë i frantówczi za drobné darë. Przë tim ugwësniwelë, że „gbura dësza mdze sa dobrze w niebie pasła, żlë dadzą chleba i masła". Dało za to rogôla, chtërnégö jinaczi zwiemë szczodrôka. Do dzysdnia midzë Nowim Roka a Trzema Królama po wsach jesz köladëją herodë, to je trzeji knôpi przezeblokłi za królów, co chodzą z gwiózdą i śpiewają köladë, a niosą nowina i żëczbë, za co dostôwają drobné dëtczi. Na Objawienie Pańscze, jak rzeczemë na swiato Trzech Króli, óprzestówają chódzëc pö wsach wszeleja-czé gwiôzdczi i herodë, a w kóscołach je swiaconó wóda, kadzëdło i kréda. Potemu gburze i miastowi, wszëtcë, co w Boga wierzą, na swójich butnowëch dwiérzach ną krédą skriblą lëtrë K+M+B, co öznôczô inicjałë - magów: Kacper, Melchior i Baltazar* i jesz do te dopisëją rok, w jaczi më wlezie. *Zgódno z nôuką Köscoła nôleżi pisać C M B, co ôznôczô Christus Mansionem Benedicat (w tłómaczënku z łacëznë: Niech Christus błogosławi nen dodóm/no mieszkanie). Karno III Szrédrów Ben Od Gromiczny do zôpustów, [w:] „Pomerania" 2001, nr 2 Zaró po Matce Bósczi Gromiczny je 5 lutégó sw. Ja-gatë, a z tim sparłaczoné są rozmajité zwëczi. Tegó dnia na Kaszëbach swiacëło sa dôwni chléb i sól, a chłopi je dôwelë bëdłu, ówcóm i jinszi drobiznie. To miało chowa barnie przed chorobą czë jinszą zarazą. Na zymku ta sól pödôwelë krowom, czej bëłë wënëkóné pierszi róz na łąka, co miało chronic je przed żnijama czë jinszim nieszcze- scym. A rëbôcë ze strądu przënószëlë téż pöswiaconą wóda, bë miec do pökropieniô przed sztorma i zalenim. Do dzys dnia lëdze są przekónóny i wierzą w móc swiacony wödë. W miastach ju mni, ale na wsach w niejed-ny chałëpie, czej sa wléze bënë, to przë dwiérzach je mało kropelnica ze swiaconą wódą. Jak sa przëchódó i póchwóli Bóga, tej przënôlégó sa ną wódą przeżegnać jak w kóscele, żebë nie wprowadzëc „złégó", a przińc z dobrim słowa. Pierwi, czej nie bëło kómputrów i satelitów a ti całi elek-troniczi, to kóżdi miół kaladórz gregóriańsczi w głowie. Je wiedzec, że rozmajité zwëczi o przepowiedni pögödë bëłë ustawione wedle swiatëch. Kaszëbi nie brëkówelë biorą prognoz długo-, strzédno- i krótköterminowëch, óni to mielë östawioné w przëpöwiôstkach. Östatną ucechą na kuńc Godów są zôpustë, jak to sa kórbi z pańska: óstatczi karnawału. Jidze ó óstatné trzë niedzele przed popielcową strzodą, co stronama zwelë göscynné dnie. Temu w nen czas chatno jedny nawiedzelë jinszich krewnëch, a na tëch góscënach sa redowelë i bawi-lë przë zastawionëch stołach (z jadła i sznapsa). Bëło téż wiedzec, że w zôpustë białczi nijak nie brałë sa do szëcó czë robienió na drótach, bö to bë dało nieszcze-scé czë kalectwo. Tedë téż białczi sa schódałë do jedny czë drëdżi chëczë i tam darłë pióra na pierzënë a so spiéwałë i szpôsowałë, a tej dało co dobrego do zjestku. Zwëka bëło w zôpustë tłësto a wiele sa najesc, żebë sy-gło na jaczis czas. Co tam nie dało. Bëłë plince, purcle, ru-chacze - radekuchë czë jinszé tłësté jadło, temu gôdało sa: „Chto w zôpustë nie jé miasa, tegó mëdżi ob lato zjedzą". U rëbóków białczi rëchtowałë soloné wagórze, a to möczoné czë piekłé na waglach, czë jinszé rëbë, a do te wiele piwa i sznapsu. 2. Czwiczenia spartaczone z lëteracczima tekstama. Uczniowie selekcjonëją materiół i na jego spódlim wëkónywają czwiczenia a wëpôłniwają tóbeiczi i kór-bią ze szkolnym, wëzwëskującë donëchczasną wiada i materiół z wëżi pôdónëch tekstów. Szköłownicë do-stówają blós tóbeiczi bez ódpówiedzów, a pödóné niżi ôdpöwiedzë dofulowują ob czas póspólny prôcë: • Jak lëdze spadzywelë czas w karnawale Karnawałowi cząd Ôrt spadzywaniô czasu Zwëczi Zô pustë • gôscëtwë ksażé • muzyka, roze- köladowanié gracje • gôwarzenié • prawienie pöwiôstków i brawadów ö dôwnëch czasach • saniówka, kulig • tuńce • Jak lëdze spadzywelë czas w karnawale NAJÔ UCZBA, NUMER 1 (123), DODÔWK DO„PÔMERANH" KLASË STRZÉDNY SZKÖŁË • Ösoblëwé dnie i świata öb czas karnawału Nazwa dnia abó świata Zwëczi, wierzenia Nowi Rok i jegö wilia w Sylwestra • leżnota do zabawów i zwëków, np. uproszenie dobrégô óbrodzaju w sadach i na półach • szczodrôcë - biédny pasturköwie wanożëlë pö checzach przed Trzema Królama, dokazywelë i spiéwelë köladë i frantówczi, ugwësniwelë, że „gbura dësza mdze sa dobrze w niebie pasła, żle dadzą chleba i masła", dostôwelë rogôla - zwónégö szczodrôka • kóladëją herodë - trzeji knópi przezeblokłi za królów Trzech Króli -Objawienie Pańscze • öprzestôwają chódzëc gwiôzdczi i herodë • z köscoła je przeniosło swiaconô wóda, kadzëdło i kréda • na butnowëch dwiérzach ną krédą skriblą lëtrë C + M + B (czedës piselë K + M + B) i dopisëją rok, w jaczi më wlezlë Matczi Bósczi Gro-miczny • przëbôczenié donëchczasny wiadë Dzeń sw. Jagatë • swiacenié chleba i solë, a chłopi je dôwelë bëdłu - to miało chowa barnie przed chorobą, zarazą; na zymku sól pödôwelë krowom wenëkónym pierszi róz na łąka, chroniło to je przed żnijama, nieszczescym; rëbôcë użiwelë swiacony wódë do pökropieniô przed sztorma i zalenim • Ösoblëwé dnie i świata öb czas karnawału • Zôpustny czas Nazwë Zwëczi Jôda Rzeczenia • óstatczi karnawału töstatné trzë niedzele przed Popielcową Strzodą) - gôscynné dnie • nawiedzanie krew-nëch, na göscënach sa redowelë i bawilë przë zastawionëch stołach • białczi nie brałë sa do szëcô czë robienió na drótach, bó to bë dało nieszczescé, kaléctwö • dzercé piór, śpiewanie i szpôsowanié • tłësto a wiele sa najesc, żebë sygło na jaczis czas • purcle, ruchanczi, rucha-cze, kuchë, kuszczi, rusczi kawior, plinószczi z mączi abó z bulew, miąskó: z kurów, gułów, gułków, soloné, möczoné, piekłé na waglach wagórze, mniészé rëbë, piwó • „Chto w zôpustë nie jé miasa, tegô mëdżi ób lato zjedzą" • Zôpustny czas 3. Czwiczenié spartaczone z wiodra wedle karnawałowego zwëku. Zgodno z teksta Szrédrów Bena Dokôzywanié i köladowanié uczniowie przebôcziwają so (abó jeżlë jesz mogą, to obserwują), jaczé bëło wiodro 12 dniów öd pierszégö świata Gödów do Trzech Króli i gôdają, jaczé wiodro mdze w kóżdi miesąc bez całi rok. Nót je wëkönac taką tóbelka w zesziwku. Dnie od 1. dnia Godów do Trzech Króli Miesąc w 2019 roku Wiodro - jaczé bëło kóżdégó z 12 dniów i jaczé mdze köżdégö miesąca 2019 roku 25 gódnika stëcznik 26 gódnika gromic7nik 27 gódnika strëmiannik 28 gódnika łżëkwiat 29 gódnika môj 30 gódnika czerwińc 31 gódnika lëpinc 1 stëcznika zélnik 2 stëcznika séwnik 3 stëcznika rujan 4 stëcznika lëstopadnik 5 stëcznika gódnik NAJÔ UCZBA, NUMER 1 (123), DODÔWK DO„PÔMERANII" KLASË STRZÉDNY SZKÔŁË Dodôwkôwô Szköłownicë kôrbią ze szkolnym i pödają jesz jiné przepowiednie pögödë w kaszëbsczich przepôwiôstkach ustawionëch wedle dniów namienionëch swiatim (w cządze jesénno-zëmöwim). Data (przikładë) Przepowiednio (przikładë) 9 lëstopadnika Na sw. Tédora wcygôj krëpë do chałëpë. 10 lëstopadnika/11 lëstopadnika Jak we wilëja Môrcëna wiater chuchôłöd pôłnia, letkô badze zëma. Jak Môrcën na szëmlu przëje-dze, zëma letkô badze, jak na czôrnym, tej östrô. Öd swiatégö Môrcëna zëma sa zaczinô. 13 lëstopadnika, 21 lëstopadnika Na Stacha Kostka uzdrzisz śniegu drobnostka*, a na Ofiarowanie przëdadzą sa sanie. 6 gromicznika Pô swiati Doroce wëschnie bielëzna na płoce. 24 gromicznika Czej Macéj śniegu nie stopi, jesz długö w race badą chuchalë chłopi. * 13 lëstopadnika öbchödzy sa wspomnienie swiatégö Stanisława Köstczi w Köscele na świece, a w Kôscele w Pölsce -18 séwnika i w tim czasu młodzëzna mô czasto Triduum abö rekolekcje. s \ I * 13 lëstopadnika öbchödzy sa wspomnienie swiatégö Stanisława Köstczi w Köscele na świece, a w Kôscele w Pölsce -18 séwnika i w tim czasu młodzëzna mô czasto Triduum abö rekolekcje. 4. Kôrbiónka abö tworzenie pisemny wëpöwiedzë na wëbróné tematë. o Jaką môc mô swiaconô wóda? o Rolô kropelnicë w checzach. o Jak wëzdrzi kulig? o Brawada ô dôwnëch czasach. o Przepis na zôpustną jôda. o Statczi brëköwné do spörządzeniô zôpustny jôdë. Malënk: Aleksandra Majköwskô IV NAJÔ UCZBA, NUMER 1 (123), DODÔWK DO„PÔMERANH" ... -fllekMuidra Vzaceh\kô- Jamach %Uua nAipodieczny Mkôtë (3 gMzëne uczbdwé) Zaczinómë rok z hmzëtnczim kaladôrza! Céle uczbë Uczeń: • przëbôcziwô so nazwë miesąców, • pöznôwô nazwë nôwôżniészich świat i dniów, • przëbôcziwô so słowizna spartaczoną z wiodra a cządama roku, • wié, jaczi je cząd roku w köżdim miesącu, • rozwijô umiejatnosc rozmieniô ze słëchu, • uczi sa pisënku, • rozwijô umiejatnoscë plasticzny robötë, • uczi sa kreatiwnoscë i wespółrobötë, • rozmieje zaprojektować i wëkönac kaszëbsczi kaladôrz. Metodë robötë • kôrbiónka, jazëköwé czwiczenia, aktiwizëjącé - zabawa z rekwizytama, projektowanie kaladórza, czwiczenia z drëchama Förmë robôtë • indiwidualnô, w pôrach, z całą klasą CYG UCZBË WSTAPNY DZÉL 1. Szkolny witô sa z uczniama i pitô sa ó wiodro, a uczniowie ödpöwiôdają. Szkolny zachacywó jich do kôr-biónczi ö tim, jaczi je cząd roku. Jaczé dzysô mómë wiodro? [np. Buten je chłodno. Je zëm-no. Wieje wiater. Świecy słuńce. Padô sniég.] Za cepło to wiémë, że nie je, jesz wieje, sniég leżi... Tej pôwiédzta mie, jaczi je tern cząd roku? [Je zëma.] 2. Czej szkolny uczëje öd szköłowników nazwa cządu roku, tej doczépiô do tôflë malënczi z cządama roku -zymk, lato, jeseń i zëma (möże je nalezc np. na kuńcu tego scenarnika, na s. VII), a tedë pöspólno z uczniama nazéwô głośno te cządë. Na gwës wa znajeta nazwë wszëtczich cządów roku. Terô më so je raza przëbôczimë! 3. Pö przëbôczenim nazwów szkolny rôczi chatnëch uczniów do zapisaniô na tôflë köl öbrôzków nazwë dónégö cządu roku, a reszta mô za zadanie miec boczenie, czë słowa są bezzmiłköwö napisóné. Jeżlë są fele, to szkolny raza z uczniama pöprôwiô pisënk. 4. Szkolny wëcygô swöje rekwizytë, tj. szorëm, brële na słuńce, zëmöwą muca i kwiôtk, i rôczi wszëtczich szkôłowników do wëcygniacô swôjich. Szkólny zadôwô pëtania: Materiałë didakticzné • malënczi z cządama roku • rekwizytë i dlô szkólnégö, i dlô uczniów (przez szkólnégö i uczniów dlô sebie na uczba przërëch-towóné) - szorëm, brële na słuńce, zëmöwô muca, kwiôtk (żëwi, sztëczny abö namalowóny) • płatka z muzyką • kôrtczi z farwnyma nazwama miesąców do ułożeniô • farwné kôrtczi z nazwama miesąców i świat a dniów na tófla • czwiczenié z dofulowanim kaszëbsczich lëtrów • kaszëbsczi kaladórz z łońsczegó abó latoségö roku • techniczny blok • krédczi a farwné pisadła • magnesë • tôfla Przëdatné lekturë Pioch Danuta, Z kaszëbsczim w świat, Wydawnictwo ZG ZKP, Gdańsk 2012. Treder Jerzy, Kaszubi. Wierzenia i twórczość ze słownika Sychty, Wydawnictwo Region, Gdynia 2012. Z jaczim cząda roku nôbarżi sa nama kojarzą brële na słuńce? [np. Z lata!] Ôb czas jaczégö cządu roku badzemë miec na głowie taką cepłą muca? [Wzëmiel Ôb zëma.'] Czedë widzymë piakné kwiôtczi, chtërne dopierze co wëro-słë z zemi? [np. Na zymku!] A jaczi cząd roku zdôwô sa nôbarżi deszczowi i wietrzny, tej czasto brëkujemë szorëma? [np. Jeseń!] 5. Szkólny gôdô, że badze nazéwôł wszëtczé cządë roku i öblôkôł abó pödnôszôł w góra rekwizytë (szo-rëm, brële, muca a kwiótk), a uczniowie pówtórzają nazwę i oblókają abó pódnószają w góra swoje rekwizytë za szkolnym. Nólepi, czej szkólny möże włączëc płatka z muzyką (kaszëbską abó instrumentalną, le skoczną i redosną) i w rytm muzyczi wszëtcë chodzą (w klasę) i pówtórzają słowa a gestë za szkolnym. Może dodawać rozmajité gestë, np. czedë szkólny gôdô „Zëma", to ökróm wcygniacó na głowa mucë, wôrt pökazëwac, że je nama zëmno i dërgöcemë, a czedë gôdómë „Lato", to jesz wëcérómë zmöklëzna z łësënë ëtd. 6. Po skuńczenim zabawë szkólny prosy wszët-czich szkółowników, żebë wrócelë do swójich łówków i schówelë rekwizytë. Piakno wa znajeta nazwë cządów roku, le dzysô przëbôczi-më so jesz, jak nazéwają sa wszëtczé miesące, chtërne są ob czas köżdégö cządu roku. Pôznómë téż nazwë wôżnëch świat. Jak mëszlita, skôrno pôkôrbimë ô miesącach i ô światach, to NAJÔ UCZBA, NUMER 1 (123), DODÔWK DO „POMERANII" KLASA IV SPÖDLECZNY SZKÔŁË ô czim mdze dzysô gôdka? Je to cos, co wiele z nas na początku kôżdégô roku wiészô na scanie abó ôdmikô na pierszi stronie [np. Kaladórz! Kaszëbsczi kaladórz/] Pö ödpöwiedzach uczniów szkólny zapisëje temat na tôflë, a uczniowie w zesziwkach. ROZWIJNY DZÉL 7. Szkólny dôwô köżdému uczniowi kórtka z nazwama miesąców i róczi do wëcacô nazwów i ułożenió tëch miesąców pösobicą. Szköłownicë robią w porach, le kóżdi uczeń mô swöja kórtka (i swoja robota do zro-bieniô). Dostanieta terô kórtka, na chtërny są nazwë miesąców. Dzél tëch nazw wa na gwës znajeta, dzél môże sa ökôzac nieznóny abô zabôczony, le tedë spróbujta sa domëslëc, co jakô nazwa znaczi. Wëtnijta nazwë i ułóżta miesące pôsobicą, tak jak jidą ód początku roku. Miéjta bôczënk, że nazwë są zapisóné farwama. Pômëszlta, dlôcze tak je. Rob/ta w porach, tej pamiatójta ö pómôganim drëchôwi abó drëszce. 8. Szkólny przëczépiô do tôflë (kôle malënków z czą-dama roku) farwné kôrtczi z nazwama miesąców. Bôczënk: Wôżné je, cobë nazwa kôżdégö miesąca bëła öddzélno przëczepionô do farwny kôrtczi öznôczający ten cząd roku, do jaczégö dóny miesąc nôleżi. Móże téż przëczepiac nazwë nié na kôrtkach, le w specjalno przërëchtowónëch farwnëch ramkach z papioru. GÖDNIK STËCZNIK GROMICZNIK STRËMIANNIK ŁŻËKWIAT MÔJ CZERWIŃC LEPIŃC ZÉLNIK SÉWNIK RUJAN LËSTOPADNIK/SMUTAN Szkólny róczi uczniów do skuńczenió zadanió w pôrach i zdrzenió na tófla. Mómë sztërë cządë roku i dwanôsce miesąców. Öbôczta na farwë - mödrô, chłodnô farwa öznôczô zëmöwé miesące. Zelonô farwa - zymköwé miesące, żôłtô farwa - latné, a brunô - jesénné. Muszimë jesz pamiatac, że w miesącach, jaczé ôstałë na nëch kôrtkach pôkôzóné jakno pierszé, dopierze sa zaczinô (kôl dwadzestégô dnia miesąca) nen cząd roku, a kuńczi pôprzédny. W jaczim miesącu kuńczi sa zëma, a zaczinó zymk? [W strëmianniku.] Czedë kuńczi sa zymk, a zaczinó lato? [W czerwińcu.] Bëlno! Jaczi miesąc óznóczó kuńc lata, a póczątk jeseni? [Séwnik.] I kureszce pówiedzta, czedë mómë kuńc jeseni, a zaczinó sa zëma? [Wgodniku.] Piakno! Tero zdrzijta na wasze kórtczi z nazwama miesąców i sprówdzta, czë są ułożone w bëlny rédze. Jeżlë nié, to póprówta, a pótemu wklejta pód temata do zesziwku. 9. Szkólny czëtô kóżdą nazwa miesąca i róczi uczniów do pôwtôrzaniô. Pó pówtórzenim „stëcznika" szkólny zakri-wó nazwa, tj. przëczépiô kórtka nódpisa do tôflë. Szkólny czëtô dali, jaż do „gódnika". Tedë zaczinó sa czëtanié miesąców ód nowa, le szkólny blós pókazeje raką kórtka z zakrëtim „stëcznika", je cëchö i żdaje, jaż szköłownicë sami powiedzą głośno nazwa miesąca. Pó przeczëtanim „gromicznika" szkólny zakriwó nazwa i wëmieniwô miesące dali. W kóżdim czëtanim nazw wszëtczich miesąców szkólny zakriwó jeden miesąc, czëtô dali, a czej zaczinó sa czëtanié miesąców ód początku, tej mółczi i żdaje na ödpöwiedzë uczniów. Jazëköwô zabawa dérëje tak długo, jaż wszëtczé nazwë są zakrëté, a szkôłownicë rozmieją je rzec z pamiacë. 10. Szkólny zapisëje na tóflë szesc apartnëch kaszëb-sczich lëtrów: A, É, Ë, Ö, Ô, U i uczniowie raza ze szkolnym wëmôwiają je głośno. 11. Szkólny róczi wszëtczich do ódwrócenió sa pleca-ma do tóflë, sóm przechódzy do tëłu klasë i köżdému dówó kórtka z nazwama miesąców, w chtërnëch nóleżi dofulowac blós kaszëbsczé lëtrë. Waszim zadanim je dofulowac blós lëtrë, ó chtërnëch më so dopierze pówiedzelë. Wa je znajeta. Ni móżeta ódwrócëc sa do tóflë, bo wszëtczé nazwë są do ni przëczepioné. Jó mda teró czëtac kóżdą nazwa dwa razë, a wa, czëjącë, co jó gódóm, dofulujta lëtrë ze słëchu. _SÉWNIK_ STËCZN1K _RUJAN_ _MÓJ_ _LEPIŃC_ _GÓDNIK_ GROMICZNIK ŁŻËKWIAT LËSTOPADNIK/SMUTAN _ZELNIK_ STRËMIANNIK CZERWIŃC KLASA IV SPÖDLECZNY SZKÖŁË ST_ CZ N I K GROMICZNIK:) STR_MIANNIK ŁŻ.KWIAT M_J CZERWIŃC:) L.PIŃC Z _ L N I K S.WNIK RUJAN:) L STOPADN I K/SM TAN G DNIK 12. Pö skuńczenim zadaniô uczniowie ödwrôcają sa do tôflë i sprôwdzają swöje ödpöwiedzë, a póstapno wklejają kôrtczi do zesziwków. 13. Szkólny pökazëje szköłownikóm kaszëbsczi kaladôrz (nôlepi taczi, jaczi je köżdégô roku wëdóny przez KPZ) i rôczi chatnëch uczniów do ödczëtaniô wôżnëch swiat a dniów, jaczé östałë zapisóné w kaladôrzu. Co mómé w stëcznikii? [Objawienie Pańscze/ Trzech Królów/ Dzeń Starczi/Starka] A co wôżnégö je w maju? [Swiato Robôtë/ Swiato Kónstitucji 3 Maja/ Dzeń Matczi] Szkólny möże wëbrac nôwôżniészé świata a dni, möże téż rôczëc uczniów do pöwiedzeniô, czedë mają roczëzna, bö dlô nich je to jeden z nôwôżniészich dni w roku. 14. Szkólny zawiészô kaladórz w klasę i doczépiô do tôflë wëbróné nazwë swiat a dniów. Nót je dopisać kole nich datë z latoségö roku, je to apartno wôżné w przëtrôfku rëchómëch swiat, na przikłôd Jastrów. 15. Szkólny rôczi szkółowników do wëcygniacô swójich technicznëch bloków, krédków a farwnëch pisadłów. Waszim zadanim je zaprojektowanie kaszëbsczégô kaladôrza na nowi rok! Muszi bëc dwanôsce abö trzenôsce kôrtków (13 - jeżlë chceta zrobić pierszą apartną strona do kaladôrza). Na köżdi kôrtce mô bëc nazwa miesąca i óbrôzk sparłaczony z tim miesąca, np. w łżëkwiace jastrowé jaje abô zajce. Ôkróm tegö nót je nacéchôwac ramka z lëczbą dniów w tim miesącu i zaznaczëc a podpisać nôwôżniésze świata a dni. 16. Uczniowie projektëją swöje kaladôrze, a szkólny mönitorëje robota i pömôgô, jeżlë je nót. Wôrt włączëc płatka z kaszëbską muzyką, bo zadanie dérëje długo i lepi, czej uczniowie słëchają muzyczi abó i nawetka śpiewają. KUNCOWI DZÉL 17. Szköłownicë prezentëją swöje kaladôrze i gôdają, ja-czé miesące lubią nôbarżi i dlôcze. [np. Jô nôbarżi lubia lepińc i zélnik, bô tedë są latné ferie. A jô nôbarżi lubia séw-nik, bô chatno jida do szkôłë.] 18. Szkólny öceniwô wszëtczé kaladôrze, a nôlepi zrobione wôrt wëzwëskac na gazétka. 19. Na zakunczenié uczbë szkólny rôczi wszëtczich do zabawë. Szkôłownicë wëbiérają so jeden z miesąców pödónégó cządu roku. Kôżdi z was niech so wëbierze jeden zymköwi miesąc. Czej jô krzikna: Jżëkwiat do łżëkwiata", tej wszëtcë, co nen miesąc wëbrelë, muszą podnieść raka i stanąć chutkó w karnie z jinyma ósobama, co mają go wëbróné. Słëchôjta mie uwôżno... Mój do maja! Szkólny rôczi téż do wëbiéraniô latnëch, jesénnëch i zëmöwëch miesąców. 20. Jako domôcą robota szköłownicë mają za zadanie pöwtórzëc rechówniczi jakno przërëchtowanié do czëta-niô legendë „Dwanôsce bracynów" Alojzego Nôgla na póstapny uczbie. -o Lato Malënczi: Aleksandra Majkôwskô FARWË KSADZA ZËCHTË módrô mączka farbka do bielizny mödrô wöda głębina w morzu także czôrnô woda modro gwizdać żałować uczynku, postępku, mowy itp. Najédz sa, cobës pötemu mödro nie gwizdôł/ Ôn rola sprzedôł, a terô on modro gwiżdże. mödré krëpczi niezapominajka błotna mödrim mléka zalôc o mleku odciąganym, jałowym, bez tłuszczu Autorka: Marta Maszota VIII Bernard Sychta „Słownik gwar kaszubskich" 1969 (tom III, s. 98) I I Redakcjo: Aleksandra Dzacelskô-Jasnoch / Projekt: Maciej Stanke / Skłôd: Damian Chrul / Wespółroböta: Hana Makurôt-Snuzëk ■■SMW mmm" m Z HANNĄ MAKURAT-SNUZIKIDUSANEM-VLADISLAVEM PAZDJERSKIM ROZMAWIAMY 0 SŁOWNIKU KASZUBSKO-SERBSKIM I BAJKACH KASZUBSKICH PO SERBSKU W roku 2017 ukazały się dwie nowe książki w wydawanej w Serbii serii „Kaszubska Biblioteka", redagowanej przez dr. hab. Duśana-Vladislava Pażdjerskiego, profesora nadzwyczajnego, kierownika Katedry Slawistyki na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Gdańskiego. Jedną z tych książek jest KamyncKO-cpncKU pennuK. Kaszëbskö-serbsczi słowôrz autorstwa pracowników naukowych Uniwersytetu Gdańskiego: profesora Pażdjerskiego i dr Hanny Makurat-Snuzik z Instytutu Filologii Polskiej, natomiast drugą - nowe wydanie zbioru bajek KaiuyncKe napodne npunoeemKe, wybranych i przetłumaczonych przez profesora. Danuta Stanulewicz: Na początku chciałabym najserdeczniej pogratulować państwu wydania słownika kaszubsko-serbskie-go, a dodatkowo panu profesorowi - nowego wydania bajek. Jak wiemy, słownik i bajki ukazały się w Serbii. Jakie jest zainteresowanie językiem i kulturą kaszubską w tym kraju? Duśan-Vladislav Pażdjerski: Na pewno spore wśród intelektualistów. Zwłaszcza slawiści wiedzą dużo o Kaszubach i interesują ich szczegóły dotyczące kultury i języka kaszubskiego, czego dowodem jest popularność założonej przeze mnie w roku 2010 serii „Kaszubska Biblioteka". Sporo jest osób, które zajmują się powiązaniami kulturowymi Serbów i innych narodów słowiańskich, a także narodów starożytnych. Jeżeli się w tym kontekście pojawiają Kaszubi, to zainteresowanie tematem wzrasta. Jak się mówi o podobieństwach Serbów i Kaszubów, to można znaleźć niemałą liczbę osób zaintrygowanych tym zagadnieniem, nawet wśród laików. D.S.: Przejdźmy teraz do czwartego, jak na razie ostatniego, tomu serii, czyli do słownika zatytułowanego KamyncKO--cpncKu pennuK, Kaszëbskô-serbsczi słowôrz. Ile liczy haseł? D.-V.P.: Według naszych szacunków, słownik ma około 9 000 haseł. Hanna Makurat-Snuzik: Prawdę mówiąc, przygotowując go, nie mieliśmy zamiaru wprowadzać określonej liczby haseł. Zależało nam raczej na tym, aby znalazły się w nim słowa najczęściej używane w języku kaszubskim. D.S.: Jakie były kryteria wyboru haseł, które się znalazły w słowniku? Czy inspirowali się Państwo innymi publikacjami leksykograficznymi? Inaczej mówiąc, czy Państwa słownik wzoruje się na innych słownikach? H.M.-S.: Najważniejszym kryterium doboru haseł była ich frekwencja w języku. Pomocne były przy tym słowniki fre-kwencyjne innych języków, zwłaszcza polszczyzny. Odwoływaliśmy się także do pracy Kaszëbsczi słowôrz normatiwny Eugeniusza Gołąbka, do Wielkiego słownika polsko-kaszubskie-go tego samego autora, także jego wersji internetowej. Czerpaliśmy leksykę również ze Słownika gwar kaszubskich na tle kultury ludowej Bernarda Sychty. W mniejszym zakresie korzystaliśmy ze Słownika polsko-kaszubskiego Jana Trepczyka, wydobywając z niego jedynie te słowa, które faktycznie już się przyjęły w kaszubszczyźnie. D.-V.P.: Ponieważ nie istnieją kaszubskie słowniki minimum, do utworzenia listy haseł kaszubskich korzystaliśmy z takich STËCZNIK2019 / POMERANIA / 35 \ NASZE ROZMOWY słowników, jak Twój pierszi słowôrz Katarzyny Kwiatkowskiej i Witolda Bobrowskiego oraz podręczników do nauki języka kaszubskiego, jak również ze słowników minimum języka polskiego. Do listy dodaliśmy wyrazy, które - według nas - musiały się znaleźć w naszym słowniku. Są to słowa uznawane za podstawowe, np. blat lub piata 'kuchenka czy pötrôwnica 'truskawka! Słownik pod tym względem stanowi dzieło autorskie. Nie było dotychczas słowników języka kaszubskiego, które bazowałyby na kryterium frekwencyjnym. Słowniki Eugeniusza Gołąbka takimi słownikami nie są, Słownik języka pomorskiego czyli kaszubskiego Stefana Ramułta z końca XIX wieku również nie, chociaż też z niego korzystaliśmy. D.S.: Czy słownik zawiera nowe słownictwo, związane np. z ekonomią i nowymi technologiami? D.-V.P.: Słownik został utworzony jako słownik podstawowy, czyli taki, od którego trzeba zacząć w tworzeniu dwujęzycznych słowników z językiem kaszubskim znajdującym na pierwszym miejscu. Dlatego słownik nie uwzględnia wielu wyrazów związanych z nowymi technologiami. Jednak, porównując go ze słownikiem Gołąbka, zauważymy, że zawiera dużo więcej wyrazów związanych z kulturą kaszubską (np. klëka, maszoperiô), ponieważ chcieliśmy, żeby zaprezentował to, co stanowi podstawę tej kultury. Na zbytnie rozbudowanie go w kierunku terminologii różnych dziedzin nie było miejsca. H.M.-S.: W słowniku są zawarte podstawowe słowa dotyczące ekonomii czy nowych technologii, jednakże - jak już powiedział pan profesor - nie ma ich zbyt wiele. Przede wszystkim zależało nam na tym, aby w słowniku znalazło się słownictwo stosowane w codziennej komunikacji. D.S.: Jakie związki frazeologiczne zostały ujęte w słowniku? Jakimi kryteriami wyboru państwo się kierowali? H.M.-S.: Jeśli chodzi o kryterium doboru związków frazeologicznych, to było ono podobne do kryterium doboru leksyki. Staraliśmy się wprowadzać do słownika te frazeologizmy, które są często stosowane w języku. Korzystaliśmy w tym zakresie zarówno ze słownika Sychty, jak i z Wielkiego słownika polsko--kaszubskiego Gołąbka. D.-V.P.: W słowniku zostały ujęte frazeologizmy, które - jak już zaznaczyła pani doktor - uznaliśmy za często używane w języku kaszubskim. Ponieważ nie powstał jeszcze słownik podstawowych kaszubskich frazeologizmów, musieliśmy sami dokonać wyboru. D.S.: Jak Państwo opracowali system transkrypcji fonetycznej? D.-V.P.: Zapis wymowy został opracowany po raz pierwszy dla słownika tego typu. Oczywiście, ponieważ w samym języku kaszubskim nie ma normatywnego zapisu wymowy, wykonaliśmy znowu pracę pionierską i zaproponowaliśmy swoje rozwiązania. W większości opierają się one na wyczuciu językowym pani doktor, a sam system zapisu, który jest uproszczony i dopasowany do przypuszczalnej wiedzy serbskiego odbiorcy, został opracowany przeze mnie. Akcent wyrazowy opiera się na wymowie środkowokaszubskiej, a wszystkie wyjątki zostały zaznaczone podkreślaniem odpowiedniej samogłoski w inaczej akcentowanej sylabie. H.M.-S.: Jest to transkrypcja półfonetyczna, która - jak wspomniał pan profesor - ma ułatwić serbskiemu odbiorcy właściwe odczytanie słów. Stosowane są znaki używane w słowiańskich alfabetach fonetycznych. Mieliśmy pewien problem techniczny z zapisem spółgłosek cz, dż, sz i i, których miękkość ostatecznie nie została odzwierciedlona w transkrypcji. Wszelkie trudności i niejasności są jednak opisane w przedmowie, co pozwoli serbskiemu czytelnikowi właściwie odczytać użyte przez nas znaki. D.S.: Czy może już wiadomo, jak słownik został przyjęty w Serbii? D.-V.P.: Jeszcze jest zbyt wcześnie, żeby o tym mówić, bo słownik się w Serbii pojawił właściwie w pierwszej połowie 2018 roku. Natomiast na Kaszubach został już doceniony - jury XIX Kościerskich Targów Książki Kaszubskiej i Pomorskiej „Costerina 2018" przyznało nam główną nagrodę w kategorii opracowanie naukowe. D.S.: Składam Państwu serdeczne gratulacje - jest to niezwykle ważna nagroda. Jurorzy konkursu bardzo wysoko ocenili państwa pracę i dostrzegli, jak istotnym wydarzeniem była publikacja słownika kaszubsko-serbskiego - zarówno w Serbii, jak i na Kaszubach. Teraz kolej na pytania dotyczące trzeciego tomu w serii „Kaszubska Biblioteka", KamyncKe napodne npunoeemKe, zawierającego przekłady bajek kaszubskich. Zaznaczę tu, że również ta książka została zauważona na targach „Costerina 2018". Pan profesor zdobył za nią II nagrodę w kategorii translacja (znowu gratulacje!). Pierwsze pytanie brzmi: Jakie były kryteria wyboru bajek? D.-V.P.: Chodzi właściwie o wybór bajek, legend i baśni, które w uproszczeniu nazwałem kaszubską twórczością ludową. Wybrałem te utwory, które miały względnie prostą formę, co mogło oznaczać, że zbieracze najmniej ingerowali w ich treść i formę, jak i te, które - na podstawie mojego odbioru - mogły wywołać zainteresowanie u czytelnika serbskiego. Trzeba pamiętać, że Serbowie też mają spore zbiory opowiadań ludowych i przeciętny Serb ma duże doświadczenie w „bajkoczy-taniu", ponieważ serbska literatura w dużej mierze opiera się na motywach ludowych. Dlatego próbowałem szukać motywów podobnych, ale jednak i takich, które w ogóle nie istnieją w tradycji serbskiej. D.S.: To już drugie wydanie bajek kaszubskich po serbsku (przypomnę, że pierwszy zbiór, który zapoczątkował serię „Kaszubska Biblioteka", ukazał się w roku 2010). Czym się ono różni od pierwszego wydania? D.-V.P.: Na prośbę wydawcy dodałem kilka bajek do zbioru, ale przede wszystkim tom został językowo udoskonalony i usunięto z niego pewne niedociągnięcia, które się pojawiły w pierwszym wydaniu. Chcę podkreślić, że drugie wydanie zbioru opowiadań kaszubskich stanowi wielkie osiągnięcie, ponieważ zarówno wydawca, jak i czytelnicy docenili fakt powstania takiej publikacji. Pierwsze wydanie (w nakładzie 300 egzemplarzy) zostało wyprzedane. Obie książki są w twardej oprawie, zmieniono tylko szatę graficzną okładki drugiego wydania. 36 / POMERANIA / STYCZEŃ 2019 NASZE ROZMOWY D.S.: Bajki kaszubskie spotkały się zatem z przychylną recepcją w Serbii, z czego Kaszubi powinni się cieszyć. D.-V.P.: Sam fakt, że wydawca pokusił się o ich drugie wydanie, świadczy o tym, że kaszubskie opowiadania ludowe znalazły w Serbii swoich odbiorców i że rynek księgarski potrzebował takiej pozycji. Bajki poprzedza przedmowa, w której zostały omówione niektóre kaszubskie motywy pojawiające się w twórczości ludowej. Pozytywna recenzja sporządzona przez folklorystę, profesora Dragoljuba Perića, niedawno zamieszczona w poczytnym czasopiśmie slawistycznym wydawanym w Novym Sadzie, nakłania mnie, żebym pomyślał 0 opracowaniu następnego tomu bajek złożonego z innych utworów. D.S.: Wspomniał pan wcześniej o podobnych motywach. Jakich wspólnych motywów można się doszukać w bajkach kaszubskich i serbskich? D.-V.P.: W bajkach kaszubskich i serbskich często pojawia się antropomorfizacja zwierząt, są też opowiadania o księżniczkach i takie, które wyjaśniają, jak coś powstało. Są jednak pewne różnice. Na przykład w serbskich bajkach występują niekiedy inne postaci, inne zwierzęta - co jest niezwykle ciekawe 1 stanowi dobry materiał do przyszłych analiz porównawczych. D.S.: Chciałabym spytać państwa również o plany. Czy zamierzają państwo opracować słownik serbsko-kaszubski, a także inne słowniki? H.M.-S.: Mamy w planach stworzenie słownika kaszubsko--angielskiego i słownika angielsko-kaszubskiego. D.-V.P.: Tak, planujemy wydać słownik kaszubsko-angielski z prawdziwego zdarzenia, który wprowadziłby kaszubszczyznę na arenę międzynarodową. Podstawa do takiego słownika już istnieje, bo w omawianym słowniku kaszubsko-serbskim już dokonaliśmy wyboru słownictwa kaszubskiego, które będzie stanowić odpowiednią bazę do opracowania słownika kaszub-sko-angielskiego (ewentualnie też innych słowników). Taki słownik mógłby zostać wydany w serii „Kaszubska Biblioteka" w Belgradzie, ale najlepiej byłoby, gdyby znalazł się w Polsce, na Kaszubach, odpowiedni wydawca, który należycie zająłby się również jego dystrybucją. D.S.: I ostatnie pytanie do pana profesora - jakie następne tomy, ewentualnie oprócz słownika kaszubsko-angielskiego, planuje pan wydać w serii „Kaszubska Biblioteka"? D.-V.P.: „Kaszubską Bibliotekę" zainicjowałem w belgradzkim wydawnictwie Alma osiem lat temu i od tego czasu jestem jej jedynym redaktorem, co znaczy, że nad wszystkim, co w serii wychodzi, pracuję sam. Wiadomo, że na przygotowanie każdej publikacji potrzeba dużo czasu, na przykład praca nad słownikiem kaszubsko-serbskim trwała około pięciu lat. Mam kilka pomysłów. Chciałbym, żeby „Kaszubska Biblioteka" była jak najbardziej różnorodna i pokazywała różne aspekty kultury Kaszubów. Zacząłem jakiś czas temu tłumaczyć książkę Gerarda Labudy Kaszubi i ich dzieje. Rodzina autora dała mi prawa do jej wydania w Serbii, za co jestem jej niezmiernie wdzięczny. Wkrótce powinienem ukończyć prace nad przekładem tej książki. Sądzę, że okaże się ona niezwykle interesująca dla serbskiego czytelnika. D.S.: Mam pewne propozycje dotyczące przyszłych tomów serii „Kaszubska Biblioteka". Jak pan profesor zauważył, literatura serbska obficie czerpie z literatury ludowej. Z pewnością Serbowie ucieszyliby się także, gdyby mogli przeczytać w swoim języku powieść Aleksandra Majkowskiego Żëcé i przigödë Remusa. Rozumiem jednak, że takie przedsięwzięcie wymagałoby ogromnego wysiłku, a przede wszystkim czasu, którego wszystkim dzisiaj tak brakuje. Również można byłoby się zastanowić nad publikowaniem poezji kaszubskiej po serbsku - tu sugerowałabym wydania dwujęzyczne. Serdecznie dziękuję pani doktor i panu profesorowi za interesującą rozmowę i życzę dalszej owocnej współpracy, a także kolejnych udanych tomów w serii „Kaszubska Biblioteka" i ich świetnej recepcji nie tylko w Serbii. • DZIAŁO SIĘ W STYCZNIU • DZIAŁO SIĘ W STYCZNIU • DZIAŁO SIĘ W STYCZNIU • DZIAŁO SIĘ 111869 - w Pelplinie ukazał się pierwszy numer„Pielgrzyma". Założycielem i pierwszym redaktorem był ks. Szczepan Keller. Pismo to odegrało doniosłą rolę w utrzymaniu ducha narodowego [polskiego] na Pomorzu. 111999 - Sejm RP zdecydował o utworzeniu województwa pomorskiego - tym samym obszar zamieszkiwany przez Kaszubów znalazł się po raz pierwszy w jednym województwie. • 611919 - w Czersku wybuchło tzw. małe powstanie. Miejscowi Polacy odsunęli Prusaków od władzy w tym mieście. • 611929 - w piątą rocznicę powstania Towarzystwa Powstańców i Wojaków (pierwszego na Kaszubach) został odsłonięty w Luzinie Pomnik Wolności, zburzony przez Niemców w pierwszych dnia września 1939 r. • 1211909 - w Prokowie urodziła się Agnieszka Browarczyk, z domu Plichta, ludowa poetka kaszubska. Całe swe dorosłe życie związała z Wejherowem. W 1979 r. wydano jej tomik wierszy Zimkowékwiatë. Zmarła 21 lipca 1981 w Wejherowie i tam została pochowana na Cmentarzu Śmiechowskim. • 25 11679 - w Gdańsku zmarł Jakub Brey-ne, kupiec, wybitny botanik. Założył w Gdańsku ogród botaniczny, muzeum, bibliotekę i drukarnię. Jego dzieła wzbogaciły historię botaniki w XVII w. Zajmował czołowe miejsce pośród uczonych tamtej epoki. Pisał w języku łacińskim. Źródło: F. Sikora, Kalendarium kaszubsko-pomorskie STËCZNIK2019 / POMERANIA / 37 W WOJNIE NAWET SPOWIADAĆ SA NI MÓGŁ PO POLSKU We Gduńsku-Smagórzenie mieszko Łucjô Spiżewskô. Urodzą sa 6 gódnika 1923 roku w familii Jereczków we Fingrowi Hëce, dze spadzëła dzecné lata. Wspöminô, że w tëch tam czasach mało chto wiedzôł ö Skórzewie, a terô co gadać ö Fingrowi Hëce. Miemc w 1939 dopierze po miesącu zaszedł do ti môłi wsë, to bëło köl Kóbierzińsczich, ale on nikomu nick nie robił. Ale Ruscë w 1945 roku bëlë öd razu, jak le ö nich sa dało czëc, że oni są ju w sąsednym Ludwikowie. Po wojnie Łucjô sa ożenią z Bronisława Spiżewsczim z Orłowa i tam zamieszka (chłop pöchödzył z centralny Pólsczi). Pótemu zamieszkelë z chłopa w Bratowie kol Gduńska. Po smiercë Bronisława Łucjô przecygna do Öliwë. Timczasa ji córka z chłopa wëbudowelë so budink w Smagörzë-nie (kole Kokoszków, dzys dzél Gduńska). Tam na starëchné lata mieszko z nima Łucjô. Lata rézowaniô wëpórajiłë rodną môwa z ji żëcô. Na möje pëtania zadôwóné pö kaszëbsku ödpöwiésc podała pö polsku, chöc tej-sej z óriginalnyma kaszëbsczima słówkama użiwónyma przed wojną w Fingrowi Hëce. Składnio téż móckó sa parłacza z domôcym rodnym jazëka, temu nen wëwiôd przedkłôdóm pó kaszëbsku pó przedolmaczenim jego pólsczich dzélów. Jak wë so przëpöminôce przedwöjnowé dzectwô na kaszëbsczi wsë? Jô sa wëchöwa na Fingrowi Hëce, tam dze ten kaszëbsczi Drzimała béł. To béł Francyszk Peplińsczi. Ön mieszkôł w cyrkówim wozu i tak walcził z Prësôkama, że dzćń w dzćń on wiedno kąsk przestawił nen wóz. Bó na to prawo zezwóliwało. Ön béł czile lat rëchli jesz przed Michała Drzimałą z Póznańsczćgó. Ale ö tim tam wszëtcë wiedzą, a ô naszim Peplińsczim - mało. Ö jego dzejach wiedno bëło doma öpówiôdóné. Do szkôłë jô chödzëła do sąsednégö Skörzewa. Jô pamiatóm, jak przeszedł do nas nowi szkolny. Jego nôzwëska jô ju nie pamiatóm. Ön baro nie lëdôł Kaszëbów. A më gôdelë tej blós pó kaszëbsku. Nen szkolny za to pobił jednego knôpa. Ale tej nasz czerownik, ón sa nazéwôł Sieradzki, ten rzekł, że jak chto uczi na Kaszëbach, tej muszi kąsk szónowac tutészą mówa i zwolnił tego szkolnego. Z dzecnëch lat jô jesz pamiatóm, jak starszi nëkelë gasë do Gduńska. Öni rozlelë smôła, a tej gasë muszałë przez nia przeńc. Tak öne so zrobiłë tak jakbë pödköwë i mögłë deptać jaż do Gduńska. W drodze oni je paslë, żebë one nie wëchudłë. A tam one bëłë zabijóné. Dopierze, jak wëbudowelë sztreka w 1933 roku, tej nëkanié gasów sa ju skuńczeło, bo doma sa je zabijało i tegö samégö dnia one bëłë ju we Gduńsku, i miaso bëło swiéżé. Jak sa miało do wöjnë, tej wë ju bëlë brutuszką, wë ju bëlë pö spödleczny szkole. Tedë gôdało sa ö tim, że wojna wëbuchnie? Jo, czej jô mia tak ösmë lat, tej w lese kol Fingrowi Hëte rôz wëlądowôł taczi môłi fliger - dwupłatowe. Wëszło z niego dwuch chłopa, delë mie grëpa bómków i wëjalë ful kôrtków. Öne miałë bëc rozdôwóné. Na nich bëło napisóné, że za dzesac lat wëbuchnie wojna. Miemc przińdze pö swôja włô-snosc. To bëła niemiecko propaganda. Në i tak pö prôwdze sa stało. Jesz przed wojną naszim wikarim w Kóscérznie béł ks. Władisłôw Landowsczi. Ön nas rëchtowôł do kómónii Familio Jereczków z dzecama i zaca a krewnyma. Łucjô pierszô z lewi w pierszi rédze. Raza clzecy bëło dwanôsce. Ödj. z archiwum familie swiati. A jak nasta ta wojna, tej zakôzóné bëło spowiadać pó polsku. Öni nama delë kórtczi z dzesac przëkôzaniama i na nich më zaznacziwelë kresczi czë kropczi, czë më zgrzészelë procëm jaczému przëkózaniému czë nié. Tak to wëzdrzało. Ksądz nas ni mógł pó polsku spowiadać, bó gwës bë jego bëlë za to zamklë w lagrze, a może zabilë. Më wiele w tim wójnowim czasu biwelë téż u naszégó strëja, Władisława Jereczka, co béł leśnym na Czórnym Pustkowim. To je trzë kilométrë dali w strona Gôrczëna. Moje dwie sostrë tam bëłë wnet dërch. Jó pamiatóm téż, że wiele młodëch knópów szło na wojna, a wszëtcë spiéwelë „Jeszcze Polska nie zginęła póki my żyjemy", a tej „Boże coś Polskę". Në i wiele z nich wrócëło, bó óni jachelë z Boga na lepach. Z waji rodzëznë téż mielë wzaté kögö? Jo, mój ich trzech bracy bëło zacygnionëch do pólsczégö wojska: Józef, Ignac i Franc. Öni walczëlë w wojnie óbron- 38 / POMERANIA / STYCZEŃ 2019 wöjnowi kaszëbi ny w 1939 roku. Franc miôł wojskowi stąpień i dostôł sa do niewölë i béł w stalagu. Ignac zdżinął na wojnie. Józef wrócył z wôjnë. Béł w oflagu. Chłop móji sostrë téż béł na wojnie. Ön zdżinął na fronce, östôł zastrzelony. Ön sa na-zéwôł Jakub Werra, a urodzony béł téż na Fingrowi Hëce. Zôs dzéwczata, mój ich rodzyców i młodszich bracy -wszësczich nas wëwiozlë w lëstopadniku 1939 roku do Kóngresówczi. Tam më nie bëlë długo. Na żniwa 1940 roku më przëjachelë baną nazôd do Fingrowi Hëtë. Le wnetka nadeszedł czas, jak Albert Forster wëdôł swoja odezwa i kôzôł młodim knôpóm jic na wojna. Co tej sa dzejało z bratama? Jo, möji bracynowie bëlë ju ustny, oni sami decydowelë za se. Mój jeden brat - to béł Jan - ón nie chcôł służëc w nie-miecczim wojsku. I on ucekł do lasu, béł partizaną. Moja sostra Marianna, gdowa pó Jakubie Werze, bëła łączniczką w Grifie Pómórsczim. Ona jima wiedno nosa jedzenie. Na tim Czôrnym Pustkówim na pódwórzim stojół szituz, Łucjô Spiżewskô dzys z nôblëższima krewnyma jak ii wszëtczich gburów. Z niego oni mielë zbudowóny tunel, co prowadzył pod stóg sana. Tam béł nen bąker, do jaczégö óni przëchódelë, żebë dostać jedzenie. Le Miemcë jich dërch szukelë. Nen mój brat Jan w tim lese iipózoro-wół swoja smierc. Östawił koło i lómpë swoje kole jęzora. Miôł nibë sa utopie. To bëło w Gôrczënie. Miemcë szukelë go sztërë dni. Nalezlë utopionego psa, ale Jana nie. Za to, że nen brat béł w partizantce, mojego tatka wzalë do Gduńska na przësłëchë i jaczés robótë. Tej mój drëdżi brat Alfónks szedł ju na ten pobór, żebë rodzyna nie cerpia. Le ón tam i tak nie pódpisôł lëstë i na ostatku Miemcë gó zwölnilë i ón wrócył dodóm. A Jan całą wojna sa ukriwół i przeżił. Żił dłudżé lata. To bëła baro niebezpieczno taktika. Ko za niepódpisanié łëstë grozëło w nólepszim przëtrófku wëwiezenié do lagru w Pótulicach. I tak téż sa stało. 3 marca 1944 hitlerówcë w nocë wnëkelë do naszich chëczi i kôzelë sa chutkó spakować. Më miele na to 15 minut. Në i z nama wszëtczima, co bëlë doma, jachelë do Pótulic. Öjc Francyszk i mëmka Waleriô téż. Z nama bëło téż pôra sąsedzczich familiów. W transpórce nie bëło ani jedzeniô, ani picô. Nick. Na początku óni nama kôzelë przez dwie niedzele kópac na łące na dwa sztichë. Më robilë ogród. Tam më bëlë jaż do stëcznika. Mëmka wnetka wzalë na jaczis majątk do pilo-wanió dzecy. A mie wzalë do Orłowa do fabriczi. Ze mną wzalë téż sostra Trudka i brata Alfónksa. Tam bëłë robione jaczés dzéle do fligrów. Jak Ruscë nadchôdelë, tej lager Pótulice béł rozpuszczony dodóm. Nasz tata béł w nim do kuńca. Ön tam óstół jakno taczi zastaw, żebë jakbë jedno z dzecy chcało dzes ucec, tej ón bë óstół zastrzelony. Ön całą droga piechti szedł dodóm. A wë przeszłe z Orłowa? Nić, z nama Miemcë jachelë jaż pod francëską grańca, bó óni brëköwelë lëdzy do robótë. Z piersza óni nas traktowelë jak pótrzébnëch fachowców, a późni, jak më ju bëlë na terenach niemiecczich, tej më bëlë przestapcë. Jô pamiatóm, że më tam przez sztërnôsce dni muszelë dzes maszerować. Më bëlë tak wëgłodniałi, że to ju nie szło dali. Jo nie pamiatóm, czë më dostełë pół kila cëkru, czë pół bróta chleba. Miemcë wedle drodżi chcelë nama dac jesc, bó óni gôdelë, że dzysó waji prowadzą, a witro tak badze z nama. Ale wachmani nie pózwólëlë. Nawetka jak të szedł sa załatwić na strona, tej wachtórz stojół kol ce z bronią. Pó prôwdze më nigdë nie doszlë do te richtich placu, bó Amerikanie nas wëzwólëlë. Köl dwuch niedzyl më jesz tam bëlë, a tej më móglë jachac banama do Pólsczi. Më szczestlëwie wrócëlë raza z sostrą i brata. Ta wöjna ju bëła skuńczonó na Kaszëbach téż. Wë wiece, co doma sa dzejało w tim czasu, nim wë doszlë dodóm? Jó le wiém tak z öpöwiôdaniô, co tu bëło. Nógórzi bëło, jak przeszłe Ruscë. Ti bëlë zaró kole nas. Jó wiém, że moja półsostra Anna Jereczk, co mia kół dzesac lat, ucéka przed nima do torfnika. Ona chcą cos tam w zemi zakopać i przede wszësczim sama sa schówac, ale ten Rusk béł zaró za nią. Na szczescé ji starszo sostra nadeszła i gó pakła szëplą w łeb i przez to zreta ta Ania przed gwółta, a pewno i przed smiercą. Nen Rusk miół ju tej wszëtczégö dosc. Wiém téż, że Ruscë wszëtkó kredlë, co sa dało. Ale nie blós Ruscë. Tam doma nie ostało wnetka dëcht nick. A tej, zaró pó tim wëzwólenim, do Skórzewa przëszlë Żëdzë, co w wojnie bëlë niewólnikama kóle Góstomia. Öni tam budowelë droga. Tam jesz do dzys są pó nich taczé murë, dze óni mieszkelë. A tam na wachce stojół taczi Jan Ste-fańsczi ze Skórzewa. Öni gó chcełë teró zabić za to nibë, że ón sa baro łëchó z nima w wojnie óbchódzył. Na szcze-scé dló niego lëdze rzeklë, że ón béł zabiti w wojnie i bez to gó zretelë. A pó prówdze ón żił, a zabiti béł jego brat, Klémas Stefańsczi. Le jó tegó dokładno wszëtczégö nie wiém, bó mie w tim czasu tu nie bëło. Z ŁUCJĄSPIŻEWSKĄGÔDÔL EUGENIUSZ PRËCZKÖWSCZI \ STËCZNIK2019 / POMERANIA / 39 MLODI OKRATNIK Puck, chóc je môlim miasta, co dzys dopierze dostôwô nowëch farw, równak mô w se prôwdzëwi skôrb. Tim skôrba je jegö historio, w chtërny nalézemë tëli snôżich öpöwiesców jak mało gdze. Niejedna z nëch je wôrtnô przëbôczeniô. Chöcle nen czas, czej w XVII stolatim w Pucku chronilë sa ökratë królewsczi marinarczi. Ta pöwiôstka - w chtërny je dosc wiôlgô grósc prôwdë - je blós jegö môlim sztócëka. Bél zymk Roku Pansczégô 1627, niedługo pö tim, jak uda sa z Pucka wënëkac szwédzczé wöjskö. Terô zôs na dragöwiszczu na Môlim Mörzu pöd garda möglë spokojno stojec ökratë pölsczich strażników mörza. Öni przed slédnym szturma żôlniérzów hetmana Kôniecpôlsczégö przez wiele gódzyn z wiku strzélelë ze swój ich kanón do szuńców Szwedów. Terózka gard lizól swoje bó-lescë, dlô ókratników bél czas na ódpócznienié, a dlô kapiténów ë szëprów leżnosc do wszeljaczégö uprôwianiô czë mustrowaniô do öbsad. Ne w parce sklôdalë sa z Kaszëbów, ósoblëwie z rëbôków, co ju pöznalë morze. Tak téż bosmana na Arce Noégó, pince spuszczony na wóda prawie w Pucku dwa lata dowsladë, bél henëtny człowiek. Wióldżi jak stołem, klatati ë brodati ókratnik zwóny Józwą. Nen sedzól z drë-chamë w góspódze kole hówindżi ë prawił do jednego beńla: - Jesz slowó! Tak jak jo rzek, tak téż mdze! - Wuja, le jô... jó móm strach - odrzekł nen mlodi z glëpasą munią, a szpela Józwë buchla smiécha. - Michól! Jó czedës twóji nën-ce to óbiecol, że jó cebie na lëdzy wëprowadza, ë tego dotrzimóm chöcbë przez móc. Öd witra të jes mlodszim maréną na naszim ókrace, ód tego sztócëku miéj bóczënk, co jó bë ni muszól drëdżi rôz cos tlomaczëc tak jak dzys. Wszëtczégó sa nauczisz. Na tim kunc! Tero, jak sa nóleżi, chcemë le sa wëpic, më stówiômë, Michôlku. Na tim skuńczil Józwa ë wszët-czi zgodno sa napilë. Pó dludżim czasu, od jaczégö nie schódzëlë z ókratë, to bëla pierszó noc, chtërna móglë spadzëc w kraju. Czółno szło pómalinku pó spokojny wodze pucczégó wiku. Mórzanie wiesol gwizdelë ë smielë sa z wszeljaczich szpórtów. Blós Michała bola głowa. Józwa óchlapól gó wódą ë śmiejące sa, rzeki: - Në bracynku, wez so w nacht. Za sztócëk mdzesz w molu, gdze mdzesz żil, robił, biótkówól sa, në móże téż umiérôl, ale głowa moja, a twoje szczescé w tim, żebë tak sa nie stało. Wzerój - cignąl dali bósman, wskazëjąc pólca na ókrat - to je naszó Arka Noégó. Tako nawa za richtich zwie sa pinką, to ókrat mniészi ód galeónë, le flot-niészi ë móże nim jachac pó snódczich wódach. Dló ókratnika na nim je wikszi bezpiek, bó w biótce on czasto nie jidze na nen pierszi ódżin. Arka Noégó pó prówdze móże nie bëla nówikszó, le dló Michała zaró pókóza sa baro widzaló ë snóżó. Rufa miała wësoką, bëlno zdobioną, a na ni wiólgą fana z królewsczim merka. Trzë masz-të ë na kóżdim póstapnó, le mniészô, fanka. Ökróm królew-sczich jedna tako z raką trzëmią-cą krzewi miecz. - Nóprzód mdzesz sa uczil sprzątać ë rëchtowac żôgle - tlo-maczil beńlowi Józwa. - Ökrat mó na kóżdi bórce pó ósme kanón. Mdzesz téż muszól przë nich pomagać. Jak jidzemë w morze, to na póklód wchôdają téż żołnierze, to są Szkócë. Uzdrzisz jich kracasté obleczenia. Oni w biótce strzelają z flintów ë wchódają na cëzy ókrat tłuc sa na miecze, le kanónamë muszimë më sa zajic. Równak tim czerëją marénowie, co sa na tim bëlno znają, a jesz pod oka ógnioméstra. Z czasa to zrozmiejesz wszëstkó, ë jak mdzesz sobie dówól bëlno rada, tej óstóniesz starszim maréną ë dostóniesz lepszi dëtk. - Tero czej jem ju tu, to musza to pojąc - odrzekł smutno Michól. 40 / POMERANIA / STYCZEŃ 2019 NORDOWÉ PÖWIÔSTCZI - Bëlno gôdôsz, le sa usmiej! Dlô ce terô pö prôwdze lepszé żëcé jidze. Doma doch köl was biédno. Doznôsz sa sóm - machnął raką Józwa - ë pamiatôj jesz, że jô ju nie jem wuja, blós pón bosman, a twöjim kapiténą je wa-sta Magnus Wessmann. Pô prôw-dze ön z zaczątku wcale ni muszi cebie znac, ale të jegö zycher, że jo. Zarô cë gö pökôża. Czółno ju dobiło do wësoczi bórtë. Swöje pierszé dwa dnie na ökrace Michól miôl spökójné. Miôl czas, żebë poznać swoja robota chóc kąsk. Pö prôwdze nie bëlo w ni nick baro dradżégö. Chlopk miôl robiali ju na rëbac-czim bôce, tej wiedzôl, do czego żôdżel slużi. Cygnienié wszel-jaczich linów ókratowëch, smotë, bardunów czë lików, a mëcô pôklôdë to bëlo wnet wszëtkó, co robił. Przë kanonach wiedzôl ju, że na zaczątku badze pömôgôl blós przë pchanim lawetów. To wszëstkô jego dosc uspokoiło. Póznôl jinszich nóleżników obsadę, leutnanta, co bél pierszi po kapiténie. Zdzëwil sa, że sóm ka-piténa bél człowieka mlodim. Ni miól wicy jak przez trzëdzescë lat. Bél wësoczi, dosc zbudowóny, wlosë miól nié dludżé, nié krótczé ë skraconé, cemné. Nosyl sa bogato, w czôrny waps przeszëwôny cemnoczerwóną nitką we wszel-jaczé wzorë. Wësoczé kurpë. Czôpk miôl wiôldżi, skórowi, le wicy lazyl w góli głowie. Wiele nie gôdôl, a co miól do mórzanów, to przez Michalowégó wuja, bosmana Józwa, przekôzywôł. Przeszedł dzeń 17 maja, czej wczas reno Magnus Wessmann STËCZNIK2019 / POMERANIA / 41 dôl rozkôz wëcyganiô dra- | dżi. Prawie bëla wachta | Michała, chtërny dopierze | terózka uzdrzól, jak po prôwdze wëzdrzi ruch na ökrace. Skuńczelo sa szpór-towanié, a czëc bëlo blós stolemówi gówôr Józwë: - Do lików kuńdowie! - rikól na cali glos, a biegôl po pókladze tak, że zdówa sa, że je wszadze. - Wëcygac, le równo! Żôgle sa rozwinalë, a ókrat pórëszil sa ë póma-linku zaczął jachac pchóny stronowim wiatra. Michól ni miól czasë wiele mëslëc, ale w tim sztóce bél rów-nak buszny, że je w tim môlu, ë że nen chłop, co jakbë swoją mëslą rëszôl ta nawa, to jego krewny ë bosman. Jego strach gdzes ucek, a bëniel wpôdl jakbë w kracëszk robótë. Zarô póczul sa parta tegó wszëtczégó. Józwa nalôzl sztócëk przë dozéranim robotę ókratników ë spitôl Michała: - Në jak, të maćku jeden? Żë-jesz?! - Jooo! - ódrëknąl blós tamten, a bósman pödërdôl dali, głośno sa śmiejąc. Z dragówiszcza rëszëlë baro pómalinku prawim halsa raza z dwuma galeónamë. Mniészi, Wodnik, miôl sétmënôsce kanonów, prowadzyl jego kapiténa Herman Witte, drëdżi bél dwa razë ód niego wikszi. Król Dawid miól 31 kanonów, jego kapiténą bél Jakób Murrey, zwóny Morą, Szkot, chtërny ödpówiôdół za budowa wszëtczich trzech ókra-tów, a bél téż prowôdnika ti eska- drë. Na jego okrace zagrała sygnalno trąbka, dówając sztrik do sztrekówégó szëku. Pierszô mia jic Arka Noégó jakno flotnó, chtërna w przëtrôfku pótkaniégó Szwedów mogła dac jima pierszi wstrat ë chutkó nawrócëc ë dac pomóc jinym. Drëdżi miól jic prawie Król Dawid, a na kuńcu Wodnik. Przez cali wik waralo przë slabim wietrze ustôwianié ókratów w tim szëku. Przë tim ókróm pinczi nawë muszalë trzëmac sa glabszich wôdnëch ste-gnów. Kol Hélu caló eskadra szła ju równak w swój im porządku. Czej z Môlégó wëszlë na Wiôldżé Morze, na Bôlt, od dzobu Arczi Noego da sa czëc rikanié: - Żógle na nord-west! - ë pó krótëchnym sztócëku - Szesc trzëmasztowëch ókratów! NORDOWÉ PÖWIÔSTCZI W tim czasu Wessmann bél ju przë lewi bórce ze zdrzélówką. - Szwédzczé fanë na masztach! Dac sztrik reszce! - dôl rozkôz. W jednym mërgnienim öka z pokładu Króla Dawida kapiténa Möra dôl znac przez trabócza, żebë calô réga szla môcno na nor-d-west, le blëżi półöstrowégö sztrądë jak Szwédowie. Tu pö sztóce pölsczé ókratë zlapalë lep-szi wiater, ë chutkö rëszëlë do przódku. W szwédzczi eskadrze szlë trzë dosc wiôldżé galeönë ë trzë frachtowe fluite, chtërne równak téż na köżdi bórce möglë miec do dzesac kanónów. Szlë pómalinku, lawirëjąc pód wiater. - Muszą öne jic do Pilawë, z wöjskówim frachta - rzek do swöjich Wessmann - móc przë nich, nie dómë jima radë. Möra jakbë jego czul, doi roz-kóz: Dac ognia, a jic dali swójim kursą. - Prawé kanónowé pórtë ótemknąc. Ladrowac kanónë -dôwôl rozkazë Wessmann - czer letko na prawą bórta pôd szwédz-czi kurs. Na dlëgösc strzéleniégó z kanónë. Kapiténa gôdôl spokojno, kaszëbsczi bosman Józwa pó-wtôrzôl to wszëstkó swójim lë-dzóm na calą gôrdzel, prosto w uchó, żebë kóżden znôl w tim sztóce swój plac. - A ladrowac kulamë z czé-damë, celowac wësok w żógle -rzek Wessmann. - Kule z czédamë, bracyn-kówie! - hërlëkôl Józwa - Wësok strzelać! Ni móżemë jich utopie, niech chóc plôchtë jima zer-wiemë! Z żëcym, bracynkówie! Caló polsko eskadra szla kursą ostro na wiater. Jakób Murrey, prowôdnik caloscë, wiedzôl, że wróg mô wikszą móc w kanonach. Wszëtkó, co mógł zrobić, to wëzwëskac lepszą chutkósc, dac ognia na Szwéda ë jic dali. Przë szczescym, ë przez fort jego ókratów Szwédzë móglë nie trafiać ze swójich kanónów. Czejbë wdôl sa w biótka, bélbë przegrany, ë tak mógł procëmników chóc uszkódzëc. Fracht nie doszedlbë na czas do Pilawę, a to téż mia swój znaczënk w warający wojnie. Jidącó na przódku Arka Noégó ju wnet zrówna sa z pierszim szwédzczim ókrata. - Dac ognia zaró do tego pier-szégö - rozkôzôl kapiténa - a tedë ödbic përzna na lewą bórta. Na nen ort Wessmann chcôl pörażëc pierszi ókrat ë ódbic, żebë uchronic sa ód ognia z pós-tapnëch. - Żdac, Żdaaaac - gódól spokojno na kanónowim pókladze stôri ógnioméster - tero ognia calą bórtą! - zarëknąl w kuncu. Ösmë gôrdzelów wëzérającëch przez pórtë plëwnalo ognia ë żelaza. Arka bëla równak përzna za dalek. Do masztów szwédzczégô galeónë doszlë blós dwie kule ë uszkódzëlë żôdżel. To przez óstrożnosc, bó na mniészą pinka z procëmny bórtë wzéralo jaż 15 kanónów. Te równak, jak bëlno spódzól sa Mora, w wikszoscë wknalowalë swoje kule w wóda za rufą Arczi Noégó. Pöstapné pól-sczé nawë pószlë w szlach za nią. Wodnik ë Król Dawid delë równak ognia do fluitów, chtërne na gwës, jak rozmielë kapiténowie, wiozlë sprzat dlô szwédzczégö wojska biôtkującégó sa z naszimë w kraju. Po prôwdze stratë czë pólsczi czë szwédzczi eskadrë nie bëlë równak wiôldżé. Pó danim ognia procëmnicë rozeszlë sa w swoje stronę. Michól, chóc z nôtërë stra-chlëwi, óbczas sami biótczi ni miôl czasë sa bójec. Nodżi sa pód nim udżalë ju pó wszëtczim. Le póceszëlo jego to, że kól jinëch widzól jistno to samo. Józwa téż pöchwôlil jego, że jak na pierszi rôz dôl sa bëlno rada. To bëla pierszô môlô biótka na mórzim óbczas ti wôjnë. Na drëdżi dzeń polsko eskadra zôs bëla w ogniu. Tim raza spotka jaż 24 ókratë szwédzczé. Mlodi kaszëb-sczi mórzón tim raza miól mni szczescégó. Raniła gó gwósnô ka-nóna, chtërną rozerwało przë strzélanim. Równak w jegó obsadzę bëlë śmiertelne öfiarë, a kó on żil dali. Za czile miesący ne trzë ökratë ë jesz jiné żdala biótka pód Oliwą, chtërna na wiedno ostała w lëdzczi pamiacë. Le tedë tego jesz nicht nie wiedzól. MATEUSZ BULLMANN Tekst z niechtërnyma znankama nor-dowi kaszëbiznë pomerania.kaszuby 42/POMERANIA/STYCZEŃ2019 Ôdmibóm szerob ôczë i uszë, i leno stëchóm Dlô bëtników nie bëło wôżné, bë sa nauczëc spiewac, leno cobë poznać i zmądrzeć kaszëbsczi zwëk a w niegö weńc. Organizatorów, uczastników i prowadników do se przënacywało jedno - pusto noc. Zwöjewódzczi sztrasë 212 zjéżdżómë w bök, w powiatową do Płotowa. Chöc kratô i wije sa jak wagórze z ökölnëch jezór, baro ja z mój im towa-rzësza lubimë. Pö jedny i drëdżi stronie rosce, nić tak baro stôri, bukowi las. Prawie terô, pod kuńc lëstopadnika, je tuwó nôpëszni. Zdrzimë w góra. Słuńce wiesoło migoce na wietewkach mujkónëch bez wiater. Nie czëjemë, ale jesmë gwësny, że jich szemarzenié niese stolatną öpöwiésc ô zemi i lëdzach. Parmienie przeskakują z jedny wietwie na drëgą. Schodzą niżi pö srébrzno-zelonym gładczim prriu. Na sztót zatrzimałë sa przë cemnomalachitowim mechu, a tej dali óswietliwają spadłé lëstë. Wszëtczé, czej zdrzec le z dôlë, mögą sa zdôwac bruné. Le bôczlëwi dozdrzi, że jeden je jinszi ód drëdżégó. Nen cynamonowi leżi kól dërdzawégó, kąsk dali midzë órzechówima spódł mahoniowi. Sóm bez drëszstwa, chtërno wiater pógnół w jinszą strona. Ten farwą przëbôcziwô cegłë bëtowsczégó zómku, jinszi w mëslach parłączi sa nama z wieszczówkama, jaczich dosc teli tej-sej drawuje bez droga i redosno skócząc, dżinie gdzes dali. Na lëstowim tëpichu rozmajice grô céniô rzucono bez gałaze. Muszimë óstawic nen krôjmalënk i ópasowac na droga. Nie jesmë gwësny, czë szoféra, jaczi jedze z drëdżi stronë, mô ö nas stara. W ti ale chwile zeza zakratu wësköczëło auto. Jacha-ło nie strzódka, le lewą starną. Znanka, że kómus móckó sa spieszi. Në, tak më dalek nie zajedzemë - gôdómë do se. Ju chcemë jaczims gęsta, zwónka dac znac o naszim pózdrzatku na taką jazda, le jego wëbladłô munia gôdô wszëtkó. Ni ma sa gdze spieszëc. Dló naji to ju wnetka kuńc rézë. Jesz perzinka drogą, jako swoje lepsze lata mó ju dówno za sobą, i jesmë na placu - w Domóctwie Stip-Rekówsczich w Płóto-wie. Nazwa nie je przëtrôfka. Piérwi bëło tuwó prawie jich domóctwó, gburstwó. Całó rodzëzna baro zasłużono. Dosc tëlé biôtköwalë sa ó pólskósc. Jeden z jich przedstówców - Jan - po I światowi wojnie starół sa ó sparłaczenié bëtowsczégö krézu z Polską. Nie udało sa. Bëtowó i ókólé nalazłë sa pó miemiecczi stronie. Dló Jana Stip-Reköwsczégö to równak nie béł kuńc. Dzejół dali m.jin. jakno przédnik óddzélu Zrzeszë Pólóchów (pól. Związek Polaków) w Niemcach i to jaż do 1939 r., czej go Miemcë aresztowelë. Umarł w 1942 r. Dzys w molu jego dodomu swója filia mó bëtowsczé Zópad-nokaszëbsczé Muzeum. Chóc dworku ju ni ma, równak cos z kaszëbsczi göscënë ostało. Domóctwó wiedno, i to nie le nama, szmakó kucha i kawą. Wiera bez ti óstatny nikt stądka nigdë nie wëjachôł. Wësôdając z auta, na sztót óbzérómë sa wkół. Wchó-dómë bënë. Pód platą bółdëje ódżiń, czasa strziknie szczépa. Na stołach, nić dzyw, kawa, kuch i jinszć mio-dnoscë. Midzë statkama zesziwk, dosc grëbé ksążczi. Wkół sedzą lëdze, ale wcale wiesoło ze sobą nie gódają. Wëprostowóny, dosc pówóżny. Naji zdrok przëcygó na ksaga. Farwa kórtk szlachuje za stórim wëdanim, ób-kłódka... Cos sa nama mëkcy. Doch jistnó je na naszich pólëcach i czasa do ni zazérómë, bë zmądrzeć snóżota dównëch piesniów. Śpiewnik ks. Szczepóna Kellera, abó pelplińsczi. Zanôlégó ód tego, czë chtos zdrzi na autora, czë na mól wëdaniô. Le dlócz on tu? ■ ' STËCZNIK2019 / POMERANIA / 43 na gôchach a w okolim A ci, którzy już dni swoje skończyli I straszny termin śmierci odprawili, Niech maję pokój, pokój pożądany, Jezu kochany! I wszëtkö sa nama rozjaśniało - piesnie pusti nocë. A w drobnotach dolmaczi to nama Rafôł Forem-sczi, zastapca direktora szczecyńsczćgó Teatru Kana. Wszëtkó zaczało sa 10 lat dowsladë ód projektu „Wkół tradicje" (Wokół tradycji). Jego céla je utrwalenie dżi-nącëch zwëków ë tradicje. Kóncentrérejemë sa na roku óbrzadowim. Chóc wôżnô je dló naju muzyka, bôczënk dôwómë téż na kontekst - gôdô Foremsczi. Terôzka, dzaka Jaromirowi Szrédrowi, nawiazelë współpraca z Zôpadnokaszëbsczim Muzeum w Bëtowie. Badérowa-nia w Polsce donëchczas më prowadzëlë w województwie zôpadnopómórsczim. To pierszô réza buten Zôpadnégó Pómórzô. Prawie zachacała naju téma pusti nocë. Od dôwna bela krótko kol mie i kąsk jem sa z nią i zpiesnia-ma ó rzeczach óstatecznëch zetknął w óbrëmim projektu „Wkół tradicje". To baro czekawé, jak wiele je muzycz-nëch wariantów tëch samëch dokôzów. Przë pustëch nocach, a ósoblëwie pogrzebach, wôrt pódsztrëchnąc przëmikanié, przëmakliwanié sacrum i profanum. Tego, co je wzaté z wiarë katolëcczi, z tim, co je z wiarë dôwny, lëdowi. Przëbôcziwôm so, czej jem béł w Mołdawie, to tam w dzćń pogrzebu, przed trëmą lëdze wëpuszcziwelë kurona. Ksądz kąsk lëchó na to zdrzół, ale i tak nen zwëk bez lata przetrwół - öpöwiôdô Foremsczi. Cokolwiek w świecie jest, wszystko marność, Choćby mnie królewska doszła godność, Wszystko zginie, Świat przeminie, Króla i Cesarza śmierć nie minie. Wsłëchiwómë sa w póstapną pieśń. Powolny ritmje przeczińcą tego, że sa w nim nikwimë, a słowa dozwólają pögódzëc sa ze stratą kógós blësczégó - wëjasniwó za- 44 / POMERANIA / STYCZEŃ 2019 stapca direktora Teatru Kana. Nie wiedzec czedë, zaczi-nómë sa kólibac. Muzyka ustówó, słowa wchôdają, bë nie rzec: wcëskają sa w mëslë. Rozmiszlómë ö mądro-scë króla Salomona, snôżi Lénie, chtërnëch ani rozëm, ani widzałosc nie uchroniłë öd smiercë. Na nick zdô sa bogactwo i sława, jaką mielë Cyceron, Absalón czë Samsón. Mëslë kracą sa pó głowie zmócnioné muzyką. Piekło, niebo, wszëtkó marność, óstnie znikwioné, le badze... Amen - wërwało nas z zamësleniégó zakuń-czenié piesnie. Bëtnicë chwila na se zdrzelë, a tej jalë swobodno korbie. Ten a nen popił arbata, wzął sztëk kucha. Jinszi do sąsada zagôdôł, a cos jemu klarëje i pökazëje w śpiewniku. Dló naju je to leżnosc, bë pogadać z uczastnikama. To nie je moje pierszé potkanie z pustą nocą. Niedalek, w Gółcewie (pól. Golczewo,) raza z Jaromira dló mło-dzëznë robielësmë teatralne warkównie. Témą béłpógrzéb i zwëczi z nim sparłączoné. Z uczastnikama chödzëlësmë do lëdzy i słëchalësmë rozmajitëch öpówiescy. To bëło cze-kawć doswiôdczenié nić leno temu, że czegoś nowego jem sa dowiedzół, ale téż dlóte, że ze swojego ókóló ni móm niżódnëch informacji ó lëdowëch zwëkach. Mieszkom w Łodze i w miesce smierc je w żëcym rodzëznowim baro marginalizowónô. Wszëtkó je zlecone firmom. Umarłego widzy sa tak po prówdze le w dniu pogrzebu. Tu, gdzejesmë, to je jesz żëwô tradicjó. Chóc je wiedzec, że tuwó fachowe firmë téż dzejają - gôdô nama Môrcën Brzozowsczi (Brzozowski). Dali cygnie ó tim, co gó tak przëchłoscywô do pustëch nocy: Zjedny stronę są piesnie katolëcczé, różańc, jinszé módlëtwë, a z drëdżi do dzys w głowie móm ne wspóminczi ó dëszach na pókuce, umarłëch, ó tim,jakjim wkłódalë krziżiczi z gromicëpod pócha, a czasa nawetka szlë rozkopać grób. To je rozmieć, że lëdowô kultura baro chatno mićszó to, co swiatć, z tim, co magiczne. Przë pogrzebach je to jesz żëwé i pókazëje, jak je wôżné dló lëdzy nawetka dzys. Mëszla, że może bierze sa to z jinszćgó pöstrzéganiô tego czasu. Widzą, móżlëwé, że wiedzą, cos wicy. Ta lëdowô mądrość je kąsk zapajiczonô. Czasa, ösoblëwie w lëstopadniku, bierze naji teskniączka za czims, czegó nama zafelało. Na spódlim piesniów pó-grzeböwëch klarëje to Foremsczi, chtëren chóc wespół-ôrganizëje potkanie, to téż aktiwno bierze w nim udzél. Chódzymë na grobë, czasa téż pod wieczór, le to nama nie sygô. Ne piesnie dozwólają dozdrzec i chóc na sztót dotknąć jinszćgó wëmiaru. W Szczecënie na zaczątku lëstopadnika ôrganizëjemë potkania, na chtërnëch spićwómëpiesnie ó rzeczach óstatecznëch. Corózka wicy lëdzy na nie przëchôdô i aktiwno w nich uczastniczi. Na kiińc Brzozowsczi jesz czile słów rzekł ó swójich oczekiwaniach pó płótowsczich pótkaniach. Niejidze mie o to, bë nauczëc sa śpiewać jedną czë drëgą pieśń. Ödmikóm na gôchach a w ökölim szerok óczë i uszë, i leno słëchóm. Barżijidze mie ó dos-wiôdczenié wnikniacô w zwëk, jaczi je żëwi, przetrwôł luta. Daje sa czëc pieśnią: Ojciec syna swego 0 kęs chleba prosi, A tu syn na ojca Ciężki kij podnosi. 1 tą razą słëchómë melodie i słów. Nie przëbôcziwa-ją nëch uszłëch. Ni ma w nich ô umarłëch, mało wiele ö niebie i piekle, a jesz mni ö Bögu. Le cos nas tak w se złapiało... Wspôminómë öpôwiescë stôrëch lëdzy. Ö dradżich latach, w jaczich przeszło jim żëc. Prawie ô tim terôzka słëchómë. Starko wie lëchô wëchôwalë swöje dzecë. Ni mają wdzacznoscë dlô nich. Mëma u córczi w chëczë ni mô placu, syn na öjca czij pödnôszô, sostra sa wstidzy przed jinyma lëdzama sostrë, biédniészi. Starszi nie mögą nigdze nalezc dlô se môla. Chodzą od jednego do drëdżégö, nicht jich przejąć nie chce. Szczwają psama, zamikają dwiérze. Umierają na progu. A to je prôwda, czasa tak je - gôdô Zofiô Chamier Gleszczińskó, jakô ze swöjim chłopa Piotra są pustonocnyma spiéwôkama w Kłącznie i prowadzą płótowsczé potkanie. Chwila przerwë je dlô naji leżnotą, bë jich spëtac, jak to sa stało, że śpiewają przë pogrzebach. Czej sa ożeniłam i przëcy-gnałam do Kłączna, tej mie pôprosëlë, żebëm prowadzëła różańc, ale nie chcałam. W tim ni ma nick dradżégö, tak jak w spiéwaniô, le chac i kąsk głosu. Równak wnenczas jem tak lëdzy nie znała i temu sa nie zgódzałam - zaczinô Zofiô. Terôzka prowadzy mödlëtwë przë umarłëch. Chöc nie je jedinô. To rodzëna wëbiérô. Czasa zdarzi sa jinaczi. Pamiatóm, że jedna białka ju za żëcégö pôwiedzała, że chce, żebëm tojôgôdała różańc - cygnie Zofiô. Jak chu-dzy rzekła, nick dradżégö w tim ni ma, le przëbôcziwô so jeden przëtrôfk. Umarła chłopa sostra, a më tak bëłë za sobą, ze sobą trzimałë. Całi różańc jem normalno pro-wadzëła, ale nadgroba, czej jem miała zmówić dzesątka, jem ni mogła ji skuńczec. Wzrëszenié dało ô se znac. Nie śpiewają z ksążków, a z zesziwków. Sąsôd miôł szpecjałny śpiewnik, a tej jesz chtos, i tak më spisywelë te czascy użiwóne. Pochodzą z Kellera, bó nawetka numrë są zgôdzają - dodôwô Pioter, slëbny Zofie. Wedle niego na pustëch nocach w Kłącznie bëło kol 10 spiéwôków. Tej robi sa markotny. Czedës bëło spiéwóné wnetka całą noc, tej do północe, a terôzka niechtërny gódają, żeju do dzesąti wieczór to je za długo. Młodëch téż ni ma, boja sa, że po nas ju nikogo nie mdze do spiéwaniô - ze smutka w głosu rzekł Pioter. Je dbë, że lëdze, jaczi nie chcą długo sedzec, i felënk nôslédników, to przëczënë dżiniacô zwëku. Mómë jesz jedno pëtanié. Doch téma pusti nocë ni möże sa obćńc bez wieszczego. Z cëcha je zadôwómë. Na sztót wszëtczi zamarlë i z cekawöscą wëzdrzelë na se, a tej na prowadzącëch. Gleszczińsczi zastëglë i jakbë nie zrozmielë, ö co jidze. Jô móm ó tim czëté i ö zwëkach, ale taczé rzeczë to nié u nas - rzekła białka i ödwrócëła sa do swöjégö sąsada i cos na gwës baro wôżnégö jała mu dolmaczëc. Në, cos tam stark ópówiôdôł, le to pewno taczé plëstanié. Tej zaspiéwôjmë - ostateczno zakuńcził Pioter Chamier Gleszczińsczi. Żegnam cię, mój świecie wesoły, Już idę w śmiertelne popioły; Rwie się życia przędza, śmierć mnie w grób zapędza, Bije pierwsza godzina. Pieśń, jaką kuńczele pustą noc. Më téż jedzemë na-zôt. Je ju cemno. Czëc chłodny wiater. Nić dzyw, tec smutan. Wchôdómë do auta. W głowie wcyg zwaczą dôwné piesnie. Szaséja, omiotło słabim wida, je jakbë waższô. Pö bokach mało co je widzec. Jakôs czôrnô płôchta przëkrëła zemia i lëstë, i nijak nie dô sa nawetka ji dzélëka ödkrëc. Milcząco stoją drzewa - wachtôrze dôwny serżneńsczi puszcze. Wiater w gałazach szepce jaczés zaklaca. Zaczarzonëch chce wcygnąc do swöjégö świata. Głabi i głabi w las, cobë w nim nas zatacëc na wiedno... Gałaze jak kôgös race schilają sa corôzka niżi. Zdôwô sa nama, że czëjemë chrobotanie ö dak. Chcemë docësnąc gaz, chudzy stądka wëjachac. Na wöjewódz-czi mdze ju bezpiek. Nie dô sa. Droga przekórno jak-bë w ta strona miała wicy zakratów. W głowie pustka, w uszach złowieszcze chrobotanie, czarzenié z dôwnëch lat, w oczach drzew-wachtôrzów dali nick, bez słowa, le ju jakbë blëżi drodżi. Nie jesmë strachlëwi, le cos bënë scëskô, dergöce... Ufam w Bogu w nieszczęściu mem, Że On mnie pocieszy, A w tak wielkim żalu moim Łaskawie rozśmieszy. ŁUKÔSZ ZOLTKÖWSCZI STËCZNIK2019 / POMERANIA / 45 JIN3LAN1Ë BEILILSAMA. ©ÔDOWÉ SPIÉWË PÔ JANIELSKÖ PÔ INASZËMO JOHN P, OROWAY. ESg. / //( { /^'s ---- ' and y : g* WHttfn i AF J, PIERPOIT Nôwicy naszich wersjów niekaszëbsczich kôlad nalôżómë w śpiewniku Kaszëbsczé köladë ë gôdowé spiéwë z 1982 roku a na piątce Manijôcë i Goście z 2007 roku. Möże je uczëc colemało öbczas ro-dzynnëch, szköłowëch czë parafialnëch kôladowaniów. W regulaminie Pomôr-sczégö Konkursu Kaszëbsczi Godowi Spiéwë w Szëmôłdze, dze je kładłé cësk na autorsczé, swôjné dokôzë, przëkôzóné je wërazno: Nie będę oceniane pieśni, które nie są oryginalnymi pieśniami kaszubskimi, tzn. pierwsza wersja nie powstała w języku kaszubskim (np. „Cicha noc"- niemiecka lub „Dzisiaj w Betlejem" - polska). Równak taczé piesnie są w regionie spiéwóné. Chcemë wząc sztërë nôpöpularniészé kölgödowé spiéwë pö anielsku, co je wkół w radio, telewizje Godowi cząd parłączi sa nama ze spiéwanim kölad a różnëch „kölgôdo-wëch" frantówk. Na Kaszëbach colemało do Matczi Bösczi Gromiczny (2.02), czëc je tédë spiéwanié pö polsku, anielsku, niemiecku a tam-sam - pô kaszëbsku. Ökróm lëdowëch czë corôz wielniészich autorsczich kaszëbsczich gödowëch spiéwów, tej-sej rozbrzmiewają téż taczé piesnie, co je przełożëlë z jinégô jazëka na kaszëbsczi. Nańdzeme tuwö skaszëbioné chöcle pölsczé, niemiecczé a anielsczé dokôzczi. a internetach puszczają i wezdrzec na bédënczi jich tlómaczënków „na nasze" -öd nôchutczi pöwstónëch. Wszëtczé niżi wëpisóné kaszëbsczé wersje pöwstałë... w Chwaszczënie1. jinglebells-zwónkówzwAk Dokôzk znóny téż jakno „One Horse Open Sleigh" östôł stworzony przez Ame-rikóna Jamesa Pierponta z leżnoscë Swiata Dzakczënieniô a zarejestrowóny 16 séw-nika 1857 roku2. Spiéwa pöwsta w Bostonie, w stanie Massachusetts3. Jiné zdrzódło pödôwo Medford i rok 1850 jakno rok napisaniô...4 Je to bôdôj pierszi dokôz za-gróny z kosmosu - na brëmze przez astro-naiita ze statku Gemini 6A w roku 19655. Tak hewô wëzdrzi piérwny tekst: Dashing thro' the snow, In a one-horse open sleigh, 0'er the hills we go, Laughing all the way; Bells on bob taił ring, Making spirits bright, Oh what sport to ride and sing A sleighing song to night. Jingle bells, Jingle bells, Jingle all the way; Oh! whatfun it is to ride In a one horse open sleigh. Jingle bells, Jingle bells, Jingle all the way; Oh! whatfun it is to ride In a one horse open sleigh. A day or two ago, I thought Id take a ride, And soon Miss Fannie Bright Was seated by my side, The horse was lean and lank; Misfortune seemed his lot, He got into a drifted bank, And we, we got upsot. A day or two ago, The story I must tell I went out on the snow And on my back Ifell; A gent was riding by In a one-horse open sleigh, He laughed as there I sprawling lie, But ąuickly drove away. Now the ground is white Go it while you're young, Take the girls to night And sing this sleighing song; Just get a bob tailed bay Two forty as his speed. Hitch him to an open sleigh And crack, you'll take the lead. Kaszëbsczi dolmaczënk pöwstôł 16 gödnika 2017 roku dlô gazétë „Dziennik Bałtycki" i östôł wëdrëköwóny czile dni późni, 21 gödnika. Jedno z wëkönaniów miało môl téż 21 gödnika, ale w 2018 roku, Nie nalôzł jem bédënków dolmaczënków jinëch niż möje :) https://pl.wikipedia.org/wiki/Jingle_Bells_(utw%C3%B3r_Jamesa_Pierponta) http://www.twojaeuropa.pl/1098/jingle-bells-tekst-i-historia-koledy https://en.wikipedia.org/wiki/Jingle_Bells https://www.youtube.com/watch?v=HqflEQKnkJU 46 / POMERANIA /STYCZEŃ 2019 MUZYKA Éwelina Pôbłockô wëkönywô kaszëbscze köwerë anielskôjazëkôwëch szlagrów w Muzeum Strzédnégö Pömörzô w Słëp-sku. Spiéwôł autór tłomaczeniô przë gra-nim Wöjcecha Złocha na akördiónie. Ta wersja mô w swim repertuarze Kaszëbsczé Artisticzné Duö „We Dwa Kônie". Zwónków zwak Saniówka dzys mdze! Könia zaprzëżë! W szwatołczëny tuńc chcemë z smiécha jic! Zwónk przë kóńsczi sle pödskôcënk nóm sle... Wejle! Kuling bez wies jedze! Wezniemë ce mët! Zwónków zwak! Zwónków zwak! Zwónią wköło nas! Jakuż miło i redotno tak spadzywac czas! Czedës bëło tak: të ze mną jachac chca, Le kóń, co wiezc nas miôł, pöd diszlama sa dżął... Terô jinak je: przez smiotë lëfta rwie... Szala chutkó obwiń sa, wëcmanim spiéwie tak: Zwónków zwak! Zwónków zwak! Zwónią wkoło nas! Jakuż miło i redotno tak spadzywac czas! WfllTE CHRISTMAS - BIÔŁÉ GÖDË Śpiewa na stwórził Amerikón Irving Berlin w roku 1940 do filmu Holiday Inn z Binga Crosbym a Freda Astairea i ód razu wiedzół, pó nocnym skriblanim, że je dobro6. Bëło to cekawé zadanie dló Berlina: who was Jewish, found that writing a song about Chństmas was the most challenging7. Pierszi róz publiczno wëkönôł „White Christmas" Bing Crosby, w Gódë (25.12) 1951 roku, w swóji au-dicji pt. „The Kraft Musie Hall", w radio NBC. Ten prawie wëkönôwca zabédôwôł wersja, co sa nóbarzi widzała słechiń-cóm - kupilë wicy jak 50 mëliónów platk z tą pieśnią8. Wspóminó sa téż ó jinëch spiéwôrzach a kamach, co ja mielë w ro-bóce, m.jin.: Frank Sinatra, Kelly Clark-son, The Temptations, Dean Martin, Ella Fitzgerald, Lady Gaga a Michael Buble. Na spódlim „White Christmas" pówstół film pód tim sarnim titla. Öriginalny tekst je taczi9: I'm dreaming ofa white Christmas Just like the ones I used to know Where the treetops glisten and children listen To hear sleigh bells in the snow I'm dreaming of a white Christmas With every Christmas card I write May your days be merry and bright And may all your Christmases be white Kaszëbskô wersjo ti spiéwë powstała 16 gódnika 2017 roku téż dló gazétë „Dziennik Bałtycki" i téż ósta wëdrëköwónô piać dni późni. Jedno z östatnëch wëkönaniów miało mól 21 gódnika 2018 w Muzeum Strzédnégô Pömörzô w Słëpsku. Spiéwôł autór tłomaczeniô przë akördiónowim akömpaniamence Wöjcecha Złocha. Spiéwa taje w repertuarze Kaszëbsczégô Artisticznégö Duö „We Dwa Konie". Biôłé Gôdë Móm iibrzątwioné so Gôdë, Chtërne swą bielą smiiczą zdrok. Czej sa zybią czëpë drzéwiat a dzecóm Zwônienié sónków w uszach grô... Móm iibrzątwioné so Gôdë Zaklaté żëczbą słóną w swiat: - Wiele szczescô, zgôdë i spraw, bë ne Swiata wiedno biôlé ba... LAST CHRISTMAS-W NEGÔDË Spiéwa ta zaczała swöje żëcé w roku 1984, czej dwaji Anglicë tworzący pöpöwé duö WHAM!, George Michael a Andrew Rid-geley, ódwiedzëlë rodzyców Georga. G.M. napisôł ja w swóji spalny jizbie z dzec-nëch lat10. Je to jedna z nóbarżi pópular-nëch swiatowëch gódowëch śpiewów, do chtërny teledisk óstół nakrącony w Szwajcarii11. Hewö je pierwószny tekst spiéwë „Last Christmas": I gaveyou my heart But the very next day you gave it away. Thisyear To save mefrom tears I'll give it to someone special. Once bitten and twice shy I keep my distance But you still catch my eye. Tell me, baby, Do you recognize me? Weil, It's been a year, It doesnt surprise me (Merry Christmas) 6 https://en.wikipedia.org/wiki/White_Christmas_(song) 7 http://www.hymnsandcarolsofchristmas.com/Hymns_and_Carols/white_christmas.htn; 8 https://www.youtube.com/watch?v=w9QLn7gM-hY 9 https://www.carols.org.uk/white_christmas.htm 10 https://en.wikipedia.org/wiki/Last_Christmas 11 https://www.youtube.com/watch?v=E8gm ARGyPII STËCZNIK2019 /POMERANIA 47 MUZYKA I wrapped it up and sent it With a note saying, I love you, I meant it Now I know what afool I've been. But if you kissed me now I know youdfool me again. Kaszëbskô wersjo östa stworzono dlô pierszi Kaszëbsczi Idolczi Éwelinë Pôbłocczi z Lëzëna - 31 rujana 2011 roku. Östała wëkönónô w ne Gödë, co bëłë w timtam roku. W ne Gödë W ne Gôdëjem serce cë da Ale drëdżégö dniajes cësnąłje précz Latoś, bëm nie laju łzów Chtos dost'nie je ösoblëwi [2 razë] Mądrzészô ô tentam rôz Dali ôd cebie, chôc wcyg mój scygôsz zdrok Rzeczë mulku Môsz të mie pöznóné Jo, kô minął rok To nie je do dzëwu (Bëlnëch Gôdów) Spakówa jem i wësła Do te pora słów: Kochom ca Tak bëło... Terô wiém - to miłotny barch Czej pocałujesz mie Ögrôżka wrócy, jak czejs... W ne Gödë... Jich jizba ful z ôka wëniërzchłim Sa taca przed twą Dëszą, co z lodu je Mój Böże, mëszlajem Bëc na cebie spustnô. Jô? Jem dobrô ba, bë sa wëjiscëc le... Na gabie mulka, co to w sercu mc3 płóm A chłop sedzy bënë, co prost żiwca mie dzarł Terô'm pôzna miłowanie, wiacy nie zgłëpisz mie W ne Gödë... Na gabie mulka, co to w sercu mô płóm A chłop sedzy bënë, co prost żiwca mie dzarł Może za rok, darëja serce Chtos dost'nie je ôsoblëwi MARY, DID YOU KNOW? MARIO, CZË TË WIESZ? Slédną, ale nié nôslédniészą, w cało-scë godową anielsköjazëköwą spiéwą, jakô mô swój kaszëbsczi odpowiednik, je Mary, did You Know? Utwórca tekstu Mark Lowry a kompozytor Buddy Greene wëpuscëlë ja na świat w 1991 roku12. Jinaczi jak w trzech wëżi öpi-sónëch sztëczkach - muzyka „Mary..." je utrzimónô w molowi tonacji. Jednym z nôpiakniészich wëkönaniów je no nôle-żącé do amerikańsczego superspiéwnégö karna PENTATONDC13. Tekst öriginalny Marka Lowry go: Mary did you know thatyour baby boy would one day walk on water? Mary did you know thatyour baby boy would save our sons and daughters? Did you know thatyour baby boy has come to make you new? This child that you ve dełivered, will soon deliver you Mary did you know thatyour baby boy will give sight to a blind man? Mary did you know thatyour baby boy will calm a storm with his hand? Did you know thatyour baby boy has walked where angels trod? When you kissyour little baby, you kiss theface ofGod Mary did you know? The blind will see, the deaf will hear, the dead will live again The lame will leap, the dumb will speak, the praises of the lamb Mary did you know thatyour baby boy is Lord ofall creation? Mary did you know thatyour baby boy would one day rułe the nations? Did you know thatyour baby boy is heaven's perfect lamb? That sleeping childyou're holding is the great I am Mary did you know? Kaszëbskô wersjo tegö szlagra napisónô bëła 22 zélnika 2017 roku na leżnosc Metropolitarnego Festiwalu Religijny Spiéwë w Jastarnie. Jeden z wëkönôwców pöpro-sył na chutkö ô tłómaczenié... Mario, czë Të wiész? Mario, czë Të wiész, Kógum stónie sa Twój Synk, to môłé knôpia? Mario, czë Të wiész, Że te stopczi dwie pô wôdze badą krocza? Czë Të wiész, że ta môłô dłóń pöwstrzimie wiôldżi sztorm? Żes dała żëcé temu, chto Cebie żëcé dô? Mario, czë Të wiész, że rôz czedës zdrok dô nazôt w slepé kule? Mario, czë Të wiész, Że Synułk Twój mô nas zbawić ód kómudë? Czë Të wiész, że Twój Knôpju niebiesczé stegnë znô? Że zdrzącë w jego óczë - nôswiatszą widzysz twórz? Mario. Slepémii zdrok głëchi, bë czuł, zmarłemu żëcó zwón. Chromemu krok, Niemému spiéw Przënôszô Christus Pón. Mario, czë Të wiész, Chto pö prôwdzeje malinczi bohatera? Mario, czë Të wiész, Że w przińdnosce rôz mdze swiata zarządzywac? Czë Të wiész, że to prawie Ön pókónó grzéch i smierc? Dzeckô spiącé w Twëch remionach, a miono mô: Jôjem! To leno sztërë kölgödowé anielskö-jazëköwé spiéwë, jaczé są na czëpach „christmasowëch" radiowëch lëstów öd lat i jaczé mają swöje kaszëbsczé krew-niostwö. Je to pödczorchniacé scwier-dzeniô ö wcyg rëszny naszi kulturze, tuwö w dzélu muzyczi a lëteraturë. Je to ugwësnienié tezë ô bogactwie kôladów w kaszëbsczim jazëku. Öd lëdowëch, tradicjowëch gödowëch spiéwów, przez bôkadné a roscącé stolemno karno regio-nalnech spiéwów - autorsczich - pö prawie cëzé dokôzë w swójsczich ruchnach. Wiedno môżeje jak jaką zupa - przeprawie pö swöjému - równak wôżné je, że są ju pierszé przepisë... TOMÔSZFÓPKA 12 https://en.wikipedia.org/wiki/Mary_Did_You_Know%3F 13 https://www.youtube.com/watch?v=ifCWN5pJGIE. [Dostęp do wszystkich stron internetowych 15.12.2018] 48 / POMERANIA / STYCZEŃ 2019 z kociewia ZE STOLEMEM NA KOCIEWIE Był sobie raz Stołem, który z Kaszub trafił na Kocie-wie. Nie zabłądził. Wiedział, co robi. Ogólnie wiedziałam, że Stołem to postać mityczna w pomorskiej kulturze. Już nieraz pisałam w „Pomeranii" że mam w swojej serdecznej przestrzeni też tych Stolemów niemianowanych. Tak było „po odejściu w błękit" Bernarda Hinza czy wcześniej Franciszka Okunia. Teraz, gdy dopadła mnie radosna wieść, że... Szybko zajrzałam do Nowego bedekera kaszubskiego Tadeusza Bolduana i tam zatrzymało mnie zdanie... w podaniach i legendach kaszubskich [stolemy] występują jako ludzie łagodni i dobrotliwi, ale silni i stanowczy [...]. Stolemami nazywają Kaszubi również ludzi silnych duchem i wiarą, niezłomnych [...]. Takie zdania bardzo zobowiązują. Dzień, w którym dopisano mnie do tak zacnego grona wyróżnionych medalem - stał się jednym z najważniejszych w życiu. Przygotowując się do wypowiedzi podczas uroczystości wręczania Medalu Stolema, z zadowoleniem przemierzyłam (w skrócie) swą drogę życiową i obok niej wielokrotnie oswojoną regionalną steckę. Od 1985 r. w ZKP. Różne funkcje i zadania: wiceprezes ZG, członek RN, przewodnicząca Zespołu ds. Oświaty, kilkukrotny prezes oddziałów w Bydgoszczy i w Świeciu. Cała kronika godnych pamiętania wydarzeń. Narady „u początków" Kaszubskiego Liceum Ogólnokształcącego w Brusach. Przekonywanie (wtedy bydgoskiego) kuratora. Później wyprawy ze studentami, by zobaczyli, jak uczy się języka kaszubskiego. Spotkania Wdzydzkie, Spotkania Pelplińskie. Trochę zazdrościłam Kaszubom ich zjazdów (na wielu byłam), aż moje Kociewie też zorganizowało I Walne Plachandry. Następne będą! Wśród wydarzeń niektóre szczególne. Muszę wymienić choćby dwa. Dzierżążno, młody historyk Donald Tusk referuje „Ideologię regionalną". Wtedy było to dla mnie odkrycie, że tak mądrze można mówić o wartości zakorzenienia, o potrzebie samorządności... Kolejnym rocznikom bydgoskich studentów zdawałam relację z tego spotkania, zwracając uwagę, że regionalizm to nie tylko folklor. Lata lateczne wspominają w Przysiersku wystąpienie prof. Józefa Borzyszkowskie-go podczas szkolnych uroczystości. Nieopodal szkoły, przy której na cmentarzu spoczywa czuwający nad nią dr Florian Ceynowa. Tu edukacja regionalna kwitnie, właśnie tu zaczynałam swoją nauczycielską karierę. Idea mądrego regionalizmu trafiła z Kaszub na południe Kociewia. Kociewie północne i środkowe już wcześniej żyło regionem. O samej edukacji regionalnej można by napisać książkę. Kochany przez nas prof. Edward Breza mówił... Pamiętam narady komisji. Na początku chodziło skromnie o regionalizację nauczania. I udało się donieść iskrę na Podyplomowe Studia Edukacji Regionalnej na UKW w Bydgoszczy. Dwie edycje studium były niewątpliwie moim zawodowym sukcesem. Szkoda, że ścieżka edukacyjna została odgórnie zamknięta. Ale mądrzy nauczyciele jeszcze robią „co się da". Na Kociewiu trzeba odświeżyć pomysły, zachę- cić nowych młodych, gdy tylko ustabilizuje się sytuacja w szkołach. Skry Ormuzdowe nie mogą zgasnąć... Z Kaszub do nas trafiają dobre przykłady oraz ten ważny „wiatr od morza"... W moim domu w Świeciu bywali niepospolici Kaszubi: Feliks Marszałkowski, Stanisław Pestka, Józef Borzyszkowski i inni. Z Kociewia - Zygmunt Bukowski i Roman Landowski, z Krajny - Jowita Kęcińska-Kaczmarek. Ileż inspiracji, rozmów serdecznych i bardzo istotnych przeżyć. Właściwie to już zostałam obdarowana, a po Skrze Ormuzdowej, Srebrnej Pieczęci Świętopełka jeszcze Medal Stolema. Wzruszona uroczystością przygotowaną przez klub Pomorania, widokiem kolorowych uroczych Modraków z Pelplina, gratulacjami i kwiatami od bardzo ważnych dla mnie Kociewiaków (z Tczewa i Starogardu Gdańskiego) - zapomniałam powiedzieć o czymś ważnym. Przyznany mi Medal Stolema powinnam zadedykować śp. profesorowi Bogusławowi Krei, który pierwszy na UG powiedział mi zachęcająco o „Pomeranii", potem dzięki Niemu zajęłam się naukowo gwarami kociewskimi. Żałuję, że nie usłyszał tego, jak ciepło i życzliwie mówiła o mojej drodze w górę prof. Kęcińska-Kaczmarek, dla której też profesor - Kocie-wiak - był mistrzem... Delegacja absolwentów uczby w Brusach dopełniła czarę, z której już wylewała się radość... I jak tu nie kochać Kaszub i Kociewia. Jest to moja miłość - regionalna. MARIA PAJĄKOWSKA-KENSIK Przyznany mi Medal Stolema powinnam zadedykować śp. profesorowi Bogusławowi Krei, który pierwszy na UG powiedział mi zachęcająco o „Pomeranii", potem dzięki Niemu zajęłam się naukowo gwarami kociewskimi. i S ) POMERANIA 49 kronika gdańskiego oddziału zkp i ,j lił ł 4 listopada 2018 r. - Klub Matarnia, który powstał z inicjatywy Tomasza Szymańskiego, obchodził dwunastą rocznicę swojej działalności. Po mszy świętej z kaszubską liturgią Słowa, celebrowanej przez księdza proboszcza Jarosława Ropla, w salce parafii św. Walentego w Gdańsku-Matarni Hipolit Hewelt przedstawił historię pomnika poświęconego Kaszubom z Klukowa, Bysewa, Matami, Firogi i Kokoszek pomordowanym na początku II wojny światowej (znajdującego się na rondzie w Klukowie). Wśród członków Klubu są rodziny ofiar. Hipolit Hewelt, dzięki któremu pomnik został odrestaurowany, wraz z Wojciechem Konkelem z Klubu Matarnia przygotowują informację o Kaszubach z Firogi i Klukowa zamordowanych w 1939 r. w Piaśnicy przez Niemców. 6 listopada 2018 r. - Przymorska Wspólnota Kaszubów wraz z księdzem Tomaszem Dopke mszą świętą z kaszubską liturgią uczciła swoją trzydziestą szóstą rocznicę istnienia. Członkiem tej Wspólnoty jest hafciarka Wanda Krzymińska. Swoimi haftami wypracowała wiele nagród i wyróżnień. Ukończyła kurs I i II stopnia u twórczyń ludowych Danuty Niechwiadowicz i Wandy Mironkowicz oraz „kurs złotogłowia kaszubskiego" pod kierunkiem twórczyni ludowej Ireny Szczepańskiej. We wrześniu 2018 otrzymała tytuł TWÓRCY LUDOWEGO, przyznany przez Sekcję Sztuki Ludowej Rady Naukowej Stowarzyszenia Twórców Ludowych zatwierdzony ustawą 01/09/2018 Zarządu Głównego STL. Jej hafty prezentowane były na wielu wystawach w kraju i za granicą, m.in. we Francji i Niemczech. 7 listopada 2018 r. - mszą świętą żałobną z kaszubską liturgią słowa w kościele przy ul. Matejki we Wrzeszczu pożegnano Urszulę Osłowską, członkinię ZKP Oddział w Gdańsku. Urodzona przed II wojną w Gdańsku, była ostatnim świadkiem historii rodziny Weilan-dów. Ochrzczona w 1935 r. przez błogosławionego księdza Bronisława Komorowskiego w kościele pw. bpa Stanisława w Wolnym Mieście Gdańsku. Była świadkiem działalności swojej matki w Polonii Gdańskiej, uczestniczyła wraz z siostrą Ireną we mszach i spotkaniach polonijnych w Gdańsku, Oliwie, Siedlcach, Wrzeszczu i w Nowym Porcie (gdzie rodzina mieszkała w koszarach wraz z Wojskiem Polskim), i ona, i siostra chodziły do polskiego przedszkola i szkoły. Irenę (rocznik 1931), urodzoną w Gdańsku, uczył religii i przygotowywał do komunii świętej bł. ksiądz Franciszek Rogaczewski. Mama - Gertruda z Juńskich (rocznik 1906), jako prymuska uczestniczyła w delegacji Kaszubów z Kartuz w zaślubinach Polski z morzem w Pucku 10 lutego 1920 r. Urszula była świadkiem, jak jej mama w sierpniu 1939 r. przemycała chorągiew Matki Boskiej Częstochowskiej z Gdańska do Kartuz przez Dworzec Gdański. Urszula bardzo ciepło wspominała swojego wuja, brata mamy, Wiktora Juńskiego, strzelca wyborowego, uczestnika kampanii wrześniowej na Oksywiu. Został zamordowany w obozie koncentracyjnym Au-schwitz-Birkenau. W 1945 r., jako 10-latka, była świadkiem Marszu Śmierci w Kartuzach; rzucała chleb maszerującym więźniom, za co grożono jej rozstrzelaniem. Widziała również, jak wygłodzeni ludzie podnosili i jedli odchody końskie. Już na początku kwietnia 1945 r., wraz z ojcem Alfonsem, pojechali rowerami z Kartuz do Oliwy, w drodze wojsko rosyjskie odebrało im rowery i ok. 20 km przebyli pieszo. Ojciec - mistrz młynarski, w imieniu władz polskich przejął i uruchomił młyn przy ul. Spacerowej w Oliwie, w czym dzielnie mu pomagała 10-letnia Urszula. Urszula Osłowska spoczęła na Cmentarzu Garnizonowym w Gdańsku. ■ 8 listopada 2018 r. - w Dworze Artusa na zaproszenie Polskiej Akademii Nauk Oddział w Gdańsku oraz Stacji Naukowej Polskiej Akademii Umiejętności w Gdańsku odbyła się konferencja naukowa POMORSKIE DROGI DO WOLNOŚCI. Konferencję prowadzili: cz. 1 -prof. Józef Borzyszkowski, cz. II - prof. Janusz Limon. Uczestnikami m.in. byli przedstawiciele ZKP: z Gdańska - Jerzy Nacel, który zabierał głos w dyskusji, z Gdyni - b. posłanka Teresa Hoppe, z Wierzchucina - prezes oddziału ZKP Jadwiga Kirkowska. Materiały przygotowane przez prelegentów wydano drukiem, można je było otrzymać podczas konferencji. 11 listopada 2018 r. - 100-lecie powstania Państwa Polskiego. W Paradzie Niepodległości, pod sztandarem gdańskiego oddziału Zrzeszenia, szedł prezes ZKP prof. Edmund Wittbrodt wraz z przedstawicielami oddziału. Uwieczniono nas na zbiorowym zdjęciu gdańszczan. 16 listopada 2018 r. - zmarł Tomasz Szymański (ur. 1962) - oddany działacz kaszubski; od czasów studenckich w klubie„Pomorania", do końca swego życia w Zrzeszeniu Kaszubsko--Pomorskim Oddział w Gdańsku. Z wykształcenia historyk, archiwista. Wieloletni prezes gdańskiego Zrzeszenia. Laureat Medalu 50-le-cia Oddziału Gdańskiego ZKP, Brązowego Krzyża Zasługi, Medalu Lecha Bądkowskiego oraz Złotej Odznaki Pieczęci Świętopełka Wielkiego. W uroczystościach żałobnych w kościele NMP Królowej Różańca Świętego na Przymorzu (w którym najdłużej na Kaszubach odprawiane są msze święte z kaszubską liturgią słowa) uczestniczyła rodzina i przyjaciele, aby wypełnić wolę Zmarłego - odprawić obrzęd pustej nocy. Różaniec poprowadziła nestorka oddziału gdańskiego Genia Jadwiszczak, żałobnicy śpiewali pustonocne pieśni przygotowane przez Zbyszka Jankowskiego. Następnie udano się do kaplicy zakładu pogrzebowego, aby pożegnać Tomasza Szymańskiego. Jego trumna była okryta żałobną flagą kaszubską. Pogrzeb odbył się 23 listopada na Cmentarzu Starym w Tczewie. Po mszy świętej żałobnej Zbyszek Jankowski przeczytał fragment epopei Żëcé iprzigödë Remiisa, a przedstawiciel rodziny - list Prezydenta Gdańska Pawła Adamowicza, w którym podkreślono zasługi Tomasza Szymańskiego w krzewieniu kultury kaszubskiej. Swoimi refleksjami na temat przyjaźni z Tomkiem podzielił się Kazimierz Formela z oddziału ZKP Kartuzy. W asyście sztandarów ZKP oddano cześć pamięci Zmarłego. 25 listopada 2018 r. - obchodzono dwudziestą rocznicę sprawowania mszy świętej z kaszubską liturgią słowa w kościele pw. Bo- 50 / POMERANIA / STYCZEŃ 2019 kronika gdańskiego oddziału zkp żego Ciała na gdańskim osiedlu Morena (czyli w Pieckach-Migowie) oraz takiż jubileusz działania przy tamtejszej parafii Wspólnoty Kaszubów. Uroczystości rozpoczęto mszą świętą dziękczynną koncelebrowaną przez księży proboszcza Wojciecha Chistowskiego i Grzegorza Kościelaka. Podczas obchodów odsłonięto tablicę upamiętniającą 20 lat sprawowania we wspomnianym kościele mszy świętych z liturgią w języku kaszubskim. Prezes gdańskiego oddziału ZKP wręczył Medale Lecha Bądkowskie-go prof. Józefowi Borzyszkowskiemu, organiście Stefanowi Słupskiemu, Zycie i Hipolitowi Heweltom oraz Danucie Drywa. Szczególne uznanie i podziękowania złożono: księdzu proboszczowi Wojciechowi Chistowskiemu, Zygmuntowi Stence - założycielowi Wspólnoty Kaszubów i pierwszemu prowadzącemu, seniorce Geni Jadwiszczak za przygotowywanie przez 20 lat liturgii słowa w języku kaszubskim, a także Ewie Roga-lewskiej z Sikorskich, urodzonej w Gdańsku w 1942 r. (której prawnuki stanowią już piąte pokolenie żyjące w jej rodzinnym Mieście) za prowadzenie kroniki dokumentującej, że Kaszubi żyją w Gdańsku, w Historycznej Stolicy Kaszub. Uroczystości wzbogacił występ zespołu wokalnego Kaszubki z Chwaszczyna. Przywołajmy jeszcze okolicznościowy wpis księdza proboszcza Wojciecha Chistowskiego do naszej Kroniki: Każda rocznica jest dobra, aby uzmysłowić sobie ogrom pracy, sukcesów i radości, jaki wnosi Wspólnota Kaszubska wżycie naszej parafii Bożego Ciała w Gdańsku. Za wszystko Bogu niech będą dzięki! Składam gratulacje i życzę wielu wspólnych przeżyć umacniających kaszubskie więzy. XX-lecie mszy świętej z kaszubską liturgią słowa w kościele pw. Bożego Ciała było świętem wszystkich gdańskich Wspólnot Kaszubów: najmłodszej z Brętowa, z Matami, z Moreny, od św. Jana i najstarszej - z Przymorza. TERESA JUŃSKA-SUBOCZ DZIEŃ KULTURY KASZUBSKIEJ W DARŁOWIE W kinie „Bajka" w Darłowie 28 listopada 2018 r. odbył się Dzień Kultury Kaszubskiej. Rozpoczął się od spotkania z debiutującą jako poetka kaszubska Adelą Kuik-Kalinowską, kierowniczką Zakładu Antropologii Literatury i Badań Kaszubsko-Pomorskich Akademii Pomorskiej w Słupsku. Spotkanie dla ponad stu uczestników znakomicie poprowadziła doktorantka tejże uczelni, darłowian-ka Alicja Balcerzak. Było to drugie, po Wilnie, spotkanie poetyckie wokół tomiku Kuik-Kalinowskiej Ze świata do domu. Bardzo interesująco brzmiały te same wiersze czytane przez autorkę po kaszubsku oraz przez Alicję Balcerzak po polsku. Adela Kuik--Kalinowska opowiadała również o wielu kaszubskich zwyczajach, w tym świątecznych, o tradycjach, które - jak mówiła - wyssała z mlekiem matki i rozwinęła z mowę ojca. Następnie prof. Daniel Kalinowski w wykładzie „Mity tożsamościowe Kaszub" zapoznał licznie przybyłych mieszkańców Darłowa z dziejami Kaszub i ich mieszkańców aż do czasów współczesnych. Ważną częścią Dnia Kultury Kaszubskiej było także omówienie przez prof. Adelę Kuik-Kalinowską twórczości najbardziej znanych kaszubskich poetek. Wielkie i niezapomniane wrażenie na widzach zrobił występ Kapeli Kaszubskiej Zgrówańce z Kościerzyny. Obchodom Dnia Kultury Kaszubskiej towarzyszyła wystawa pięknych fotografii kaszubskich pejzaży Wdzydzkiego Parku Krajobrazowego udostępniona przez Lokalną Organizację Turystyczną Serce Kaszub z Kościerzyny. Uczestnikom wydarzenia bardzo smakowały potrawy kaszubskie przygotowane przez panią Zytę Górną ze Zgorzałego (można było degustować zupę z brukwi, śledzia po kaszubsku i młodzowi kuch). Dzień Kultury Kaszubskiej w Darłowie zakończył seans filmowy - pokaz dzieła Filipa Bajona pt. „Kamerdyner". Bardzo chwalona przez uczestników prezentacja kultury kaszubskiej była częścią cyklu, w którego ramach odbyły się dotąd dni kultury niemieckiej, arabskiej i indyjskiej. Organizatorami tego interesującego wydarzenia kulturalnego, które zgromadziło ponad stu mieszkańców Darłowa, były Alicja Balcerzak i Zuzanna Szwedek-Kwiecińska z Akademii Pomorskiej w Słupsku oraz Darłowski Ośrodek Kultury im. Leopolda Tyrmanda kierowany przez dyrektora Arkadiusza Sipa. FRAGMENT TEKSTU ALICJI BALCERZAK STECZNIK2019 / POMERANIA 51 z południa BUDUJĄCE FAKTY Serce roście patrząc na te czasy! - pisał Jan Kochanowski, a mnie serce rosło, gdym patrzył na te dziesiątki sztandarów oznaczonych gryfem w bazylice Mariackiej i czar-no-żółtą chorągiew wiszącą od sklepienia do samego dołu obok głównego ołtarza. Nasunęły mi się bowiem wspomnienia o pierwszych sztandarach zrzeszeniowych, które powstawały w okolicznościach jakże odmiennych od dzisiejszego dnia. 6 czerwca 1981 r. Zarząd Główny ZKP podjął uchwałę o sztandarach i znakach organizacyjnych, w tym o sztandarze ZG, jednocześnie przyznał prawo do posiadania sztandarów najaktywniejszym wówczas oddziałom: w Gdańsku, Kościerzynie, Chojnicach i Pucku. Niespokojny czas nie sprzyjał podejmowaniu trudnych przedsięwzięć, a pół roku później życie społeczne sparaliżował stan wojenny. Mimo przeszkód działalność nie została przerwana; w lutym 1982 r. udało się w Chojnicach zorganizować jubileusz 25-lecia oddziału, trwały przygotowania do wręczenia sztandaru. Uroczystość, opóźniona z różnych przyczyn, ostatecznie odbyła się 5 lutego 1983 r. Stanisław Pestka, ówczesny wiceprezes ZKP, zanotował w swym diariuszu: Sztandar istotnie prezentował się wspaniale! Na sztandarowym aksamicie [jedwabiu - KO] z jednej strony złoty gryf, z drugiej herb Chojnic - głowa tura zwieńczona bukietem kwiatów. Na sztandarze wyhaftowaliśmy parafrazę dumnych słów Leona Heykego Kaszëbë - naszô moc i chwała (z wiersza „Świat kaszubski"). Poświęcenie stanice odbyło się 1 lipca tego roku w kaplicy misjonarzy Ducha Świętego (duchaczy). W Kościerzynie oficjalnie wręczono sztandar 28 czerwca 1983 r., w Pucku objawiono sztandar podczas poświęcenia w farze dopiero w 1984 r. Na największe przeszkody napotkały Zarząd Główny ZKP oraz oddział w Gdańsku, co m.in. wiązało się z dewizą wypisaną na stanice Zarządu Głównego. Zgodę MKiS otrzymały 8 sierpnia 1984 r., natomiast 17 marca 1985 r. odbyła się wspólna uroczystość w Sali Białej Ratusza Głównego Miasta. Wolny był od takich przeciwności nowy sztandar, który po ponad 33 latach został poświęcony podczas pięknej liturgii w konka-tedrze gdańskiej i uroczyście wręczony w Dworze Artusa. Z potoku informacji czasem wyłaniają się wieści o wydarzeniach, które przywracają pozytywny obraz świata. Podnoszą na duchu, pozwalają wierzyć w ormuzdowe dobro. Dla mnie (obok uroczystości „sztandarowej") zdarzeniem z tej kategorii w ostatnim czasie było uhonoro- wanie Medalem Stolema dwojga ludzi o niezmiernych zasługach: Marii Pająkowskiej-Kensik i Władysława Czarnowskiego. To cieszy, bo przysługują im te honory bardziej niż komu innemu. Szczęśliwe Kociewie, że ma w osobie pani Marii opiekunkę dziedzictwa i przewodniczkę wytyczającą szlaki regionalnej kultury. Miłość do kociewskiej swojszczyzny nakazała jej kontynuować badawczy trud ks. Bernarda Sychty, aż poprzez liczne artykuły i opracowania naukowe, z najważniejszym Popularnym słownikiem kociewskim, doczekała się tytułu najwybitniejszej ekspertki rodzimego dialektu. Mówiąc wprost - uczyniła wiele, aby mowa Ko-ciewiaków nie zaginęła, lecz żyła i rozwijała się. Nie tylko język jest przedmiotem zainteresowania i pasji prof. Pają-kowskiej-Kensik, lecz całe bogactwo kulturowych wartości Kociewia, które pragnie utrwalić i rozkrzewić. Dlatego zaraża umiłowaniem nadwiślańskiej małej ojczyzny krąg młodych pedagogów, którzy podejmują szlachetne dzieło. Władysława Czarnowskiego zafascynował folklor. Urodzony i wychowany w Leśnie na Zaborach, zdobywszy dyplomy i szlify w nauczycielskiej profesji, pierwszy zespół kaszubski założył w Dąbrówce k. Kamienia Krajeńskiego, wśród nowych mieszkańców tej kosz-najderskiej wioski. W 1978 r. objął szefostwo GOK im. J. Karnowskiego w Brusach i wziął się za organizację zespołu folklorystycznego. Uczynił to tak umiejętnie, że kierowany przezeń zespół „Krëba-ne" (od nazwy lokalnej grupy ludności) wnet zajął miejsce wśród najlepszych grup kaszubskich. I przyciągał młodzież - były lata, gdy w kilku grupach wiekowych ponad 250 dziewcząt i chłopców ćwiczyło tańce, śpiewało w chórze, grało na instrumentach. Przez 35 lat więcej niż półtora tysiąca młodzieży nasiąkało w „Krëbanach" kulturą i tradycją Kaszub, prezentowało oryginalne piękno naszej muzyki, pieśni i tańca podczas setek koncertów w kraju i kilkudziesięciu tournee zagranicznych. Rozsławiali Kaszuby i stolicę Zaborów - Brusy. Na konto sukcesów Czarnowskiego i jego stowarzyszenia zapisać trzeba organizację kaszubskich i międzynarodowych festiwali folkloru. Zespół „Krëbane" nagrodzony został Medalem Stolema w 1997 r., a teraz tego samego prestiżu dostąpił jego twórca. Wręczenie medalu zbiegło się z promocją II tomu publikacji pt. Był sobie Krëban, obfitego albumu barwnych zdjęć, dokumentujących niezwykłą historię zespołu w latach 1980-2015. KAZIMIERZ OSTROWSKI Z potoku informacji czasem wyłaniają się wieści o wydarzeniach, które przywracają pozytywny obraz świata. Podnoszą na duchu, pozwalają wierzyć w ormuzdowe dobro. 52 POMERANIA ZPÔŁNIA Serce rosce zdrzącë na te czasë! - pisôł Jan Kóchanow- sczi, a mnie rosło serce, czej jem zdrzôł w bazylice Mariacczi na dzesątczi staniców ze znanką grifa i na czórno-żółtą fana zwieszającą sa od sklepienie* do samego dołu zarô köl przédnégö wôłtarza. Przëszłë mie tej na mësl wspöminczi pierszich zrzeszeniowëch staniców, jaczé bëłë tworzone w czësto jinëch jeleżnoscach, jak mómë dzysô. 6 czerwińca 1981 r. Öglowi Zarząd KPZ przejął uchwôlënk ö stanicach i örganizacyjnëch znakach, w tim ö stanice ÖZ, a nadto przëznôł prawo do pösôdaniô włô-snëch staniców nôbarżi aktiwnym wnenczas partom: we Gduńsku, Kóscérznie, Chónicach i Pucku. Nieubëtné czasë nie dopómôgałë w zajimanim sa dradżima pódjimiznama, a pół roku późni spölëznowé żëcé ostało sparaliżowóné wójnowim stana. Nimó przeszkódów ak-tiwnosc nie ostała przerwónó - w gromiczniku 1982 r. part w Chónicach dół rada zorganizować uroczëstosc 25-lecégö dzejaniô, przërëchtowiwôł sa téż do wraczeniô '• stanice. To wióldżé wëdarzenié, z różnëch przëczënów ópózdzałé, ostateczno ödbëło sa 5 gromicznika 1983 r. Stanisłôw Pestka, tejczasny przédnik KPZ, zapisôł w swójim diariuszu: Stanica pö prôwdze prezentowa sa widzało! Na stanicowim aksamice [béł to jedwôb - KÖ] zjedny stronë złoti grif, z drëdżi herb Chôniców - głowa tura z krutę kwiatów na czëpie. Na stanice wëszëtô ósta parafraza busznëch słowów Léóna Hejczi Kaszëbë -naszô moc i chwała (z wiérztë „Świat kaszëbsczi"). Pós-wiacenié stanice nastąpiło jesz późni - 1 lepińca tegó roku w kaplëcë misjónarzów Swiatégó Dëcha (dëchôczów). Partowi w Kóscérznie stanica ósta wraczonó 28 czerwińca 1983 r., a pucczi swoja stanica swiacył w farze dopiérku w 1984 r. Nôwiacy procëmnotów napotkało Öglowi Zarząd i part we Gduńsku, a jedną z przëczënów bëła sentencjo wëpisónô na stanice Öglowégó Zarządu. Zgoda MKiS przeszła 8 zélnika 1984 r., a w póstapnym roku 17 strëmiannika w Biôłi Zalë Rôtësza Głównego Miasta ódbëła sa póspólnô uroczëstosc. Taczich procëm-notów nie dozna nowo stanica, jako 33 lata późni, ób czas widzałi liturgii, ósta póswiaconô w gduńsczi kón-katedrze i uroczësto przekôzónô w Dworze Artusa. Ze strëgów infórmacjów czasa wëpłiwają wiadła ó wëdarzeniach, jaczé przedstówiają bëlny óbróz świata. Dodówają dzyrskóscë, dozwólają wierzëc w órmuzdowé dobro. Dló mie w óstatnym czasu (króm „stanicowi" uroczëstoscë) zdarzenim ó taczim znaczenim bëło ut-czenié Medala Stolema dwóje lëdzy ó niezrechöwónëch zasłëgach: prof. Marie Pająkówsczi-Kensëk i Władisława Czôrnowsczégó. To ceszi, bó ta éra słëchô jima ju ód downa. Szczestlëwé Kócewié, że mó w wastnie Marie piastunka spôdköwiznë i prowadniczka wëznôczającą szlachë regionalny kiilturë. Miłota do kócewsczi swójszczëznë sczerowa ja do cygnienió dragótë badérowaniów zapó-czątkówónëch przez ks. Bernata Sëchta, a wielné artikle i nóukówé öprôcowania, z nówóżniészim dokaza, jaczim je Popularny słownik kociewski, dałë ji titel nóbarżi uz-nóny ekspertczi rodnego dialektu. Może prosto rzec -zrobiła baro wiele, cobë mowa Kócewióków nie za-dżinała, ale żëła i sa rozwijała. I nié sóm jazëk je spódlim zainteresowaniów i rozskóceniów prof. Pająkówsczi--Kensëk, leno cało bókadosc kulturowëch wórtnotów Kócewió, jaczé mó stara uchówac i rozkóscérzëc. Swoje umiłowanie nadwislańsczi mółi ójczëznë zaszczepiwó karnu młodëch pedagogów, a ti szlachówno pódjimają nen widzałi dokóz. Władisława Czôrnowsczégó urzekł folklor. Urodzył sa i wëchówół w Leśnie na Zóbórach, a czej dobéł diplomë i doswiódczenié w szkółowim warku, w Dąbrówce kol. Kamienia Krajeńsczegó, póstrzód nowëch mieszkańców ti dôwny kósznajdersczi wsë założił pierszé karno kaszëb-sczé. Czej w 1978 r. przejął sterowanie GÖK-a miona }. Karnowsczégö w Brusach, dorazu wzął sa za tworzenie fölkloristicznégö karna. A że zrobił to fachowo, ju wnet-ka czerowóné przez niegó karno „Krëbane" (ód mólecz-ny pózwë lëdztwa) ostało zarechówóné do nólepszich karnów kaszëbsczich. A młodzëzna do niegó cygnała -bëłë lata, czej w pora kamach wiekôwëch wiacy jak 250 dzéwczat i knôpów cwiczëło układë tuńców, śpiewało w churze, grało na instrumentach. Przez 35 lat z wiksza półtora tësąca młodëch lëdzy namikło w „Krëbanach" kulturą i tradicją Kaszëb, prezentëjącë ósoblëwą snóżota naszi muzyczi, pieśni i tuńca ób czas setków koncertów w kraju i póradzesąt turnée za grańcą. Przënioslë póczest-nota Kaszëbóm i stolëcë Zóbórów - Brusom. Do zwëné-gów Czôrnowsczégö i jego stowórë je nót dopisać organizacja kaszëbsczich i midzënôrodnëch festiwalów folkloru. Karno „Krëbane" ostało wëapartnioné Medala Stolema w 1997 r., a teró ti sami érë doznół jego załóżca. Z wraczenim medalu sparłaczonó bëła promocjo publikacji II tomu albumu pt. Béł sobie Krëban, z bókadnyma farwnyma ódjimkama, póswiódczającyma widzałą historia karna w latach 1980-2015. KADZMIÉRZ ÖSTROWSCZI, TLÓMACZËŁA BOŻENA UGÖWSKÔ \ STËCZNIK2019 / POMERANIA / 53 pożegnania WSPOMNIENIE ŚP. KRYSTYNY KOSZNIK Z głębokim smutkiem i żalem przyjęliśmy wiadomość, że 17 maja 2018 roku przestało bić serce naszej koleżanki, śp. Krystyny Kosznik. Wspominamy śp. Krystynę jako dobrego człowieka, który kochał życie i lubił być z ludźmi. Urodziła się 28 listopada 1944 roku w Kornem koło Kościerzyny. Jej rodzice byli Kaszubami i prowadzili gospodarstwo rolne. Lata dziecięce i młodość spędziła w Nowej Wsi, a po ukończeniu Szkoły Podstawowej w Kaliskach kontynuowała naukę w Liceum Nauczycielskim w Kościerzynie. Po maturze pracowała dwa lata w Szkole Podstawowej w Kłobuczy-nie. Tam poznała swojego przyszłego męża Franciszka. W 1966 roku zawarli związek małżeński i przez ponad 51 lat stanowili bardzo szczęśliwą rodzinę. Dochowali się dwójki dzieci i czworga wnucząt. Rok po ślubie przeprowadzili się do Helu, gdzie od kilku lat pracował Franciszek. W tym samym czasie podjęła pracę w pobliskiej Jastarni, gdzie przez ponad 31 lat, aż do przejścia na emeryturę, „niosła kaganek oświaty" w tamtejszej Szkole Podstawowej. Obok pracy zawodowej, prowadzenia domu i wychowywania dzieci aktywnie pra- Krystyna Kosznik 28.11.1944 - 17.05.2018 cowała z młodzieżą, organizując liczne wycieczki, obozy harcerskie i uroczystości szkolne. To dzięki Niej oraz jej koleżankom i kolegom ze szkoły dzieci, wypoczywając, poznawały uroki naszego regionu i kraju. Przez cały okres pracy zawodowej cieszyła się szacunkiem młodzieży i uznaniem rodziców. Jej praca i zaangażowanie zostały uhonorowane Złotym Krzyżem Zasługi i wieloma wyróżnieniami. Po przejściu na emeryturę nadal utrzymywała ścisłe kontakty z koleżankami oraz kolegami nauczycielami, a także z uczniami. Spotkanie po latach uczniów z wychowawcami 54/POMERANIA/STYCZEŃ2019 Kilkakrotnie uczestniczyła w jubileuszowych spotkaniach klasowych swoich wychowanków. Była członkinią oddziału Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w Helu od jego powstania w 1991 roku, w tym kilkakrotnie w zarządzie oddziału. Wiatach 1998-2001 pełniła zaszczytną funkcję prezesa zarządu helskiego Zrzeszenia. Miała dar przekonywania do wspólnego działania dla dobra lokalnej społeczności. W działaniach Zarządu przejawiała zawsze pełen optymizm, niespożytą energię i integrowała nasze środowisko. Dzięki swej skromności, uczciwości i ofiarności w wypełnianiu obowiązków zyskała przyjaźń oraz zaufanie członków naszego Zrzeszenia i cieszyła się wśród nas wielkim autorytetem. Twoja ziemska pielgrzymka dobiegła końca (...). Pamięć o tobie będzie żywa co najmniej tak długo, jak my żyć będziemy. Łączymy się w bólu, smutku i żalu z najbliższymi, pamiętając słowa księdza Jana Twardowskiego: „Można odejść na zawsze, by stale być blisko!" CZŁONKOWIE ZRZESZENIA KASZUBSKO--POMORSKIEGO ODDZIAŁ W HELU Jubileusz 50-lecia związku małżeńskiego. Na zdjęciu Krystyna Kosznik z mężem Franciszkiem i wnukami: Zuzanną i Borysem Książka lepsza niż film? Kaszubska fikcja i rzeczywistość Gdybym po lekturze powieści Marka Klata, Pawła Palińskiego, Mirosława Piepki i Michała Pruskiego Kamerdyner (współscenarzystów znanego większości czytelników „Pomeranii" filmu o tym samym tytule, jednak o nieco innej treści) miał nawiązać do kanonu polskiej literatury pięknej, od razu na myśl przyszłoby mi Wesele Stanisława Wyspiańskiego. Moim zdaniem w obu tych utworach zastosowano podobny zabieg narracyjny. Autor młodopolskiego dramatu był uczestnikiem tytułowej uroczystości, której opis po mistrzowsku przekształcił, łącząc wątki prawdziwe z artystyczną fantazją. Wbrew pozorom współautorzy współczesnej powieści również byli świadkami opisywanych w niej wydarzeń, tylko w nieco inny sposób. Nie doświadczyli ich osobiście, ale poznali je poprzez wspomnienia, dokumenty, wycinki prasowe itp. związane z niemieckimi właścicielami ziemskimi północnych Kaszub z końca XIX i pierwszej połowy XX w. Nie jest przypadkiem, że występują w opisywanej książce wymienione z nazwiska, niekiedy też z imienia, historyczne osoby z rodu Belowów (właścicieli Sławutówka i Rzucęwa), Krockowów (właścicieli Krokowej) i Keyserling-ków (właścicieli dóbr wejherowskich), a Grassowie z pobliskiego Starzyńskiego Dworu i Kłanina zostali pominięci, chociaż tam umiejscowiono większą część akcji. Dopiero w posłowiu powołano się na wspomnienia ostatniego właściciela dwóch wymienionych na końcu wsi, Gerharda Behrenda von Grassa. Uważny i nieco znający historyczne realia czytelnik łatwo spostrzeże, że najwięcej literackich wątków zaczerpnięto właśnie z jego opublikowanej relacji (G.B. v. Grass, Wspomnienia, tłum. Irena Elsner, Amberg 2010). Jest ich na tyle dużo, że gdyby Grassowie byli w powieści ujawnieni z nazwiska w poszczególnych jej akapitach, autorzy i wydawcy naraziliby się może na proces o ochronę dóbr osobistych. Drugim źródłem wiedzy autorów o historycznych realiach był przekaz ustny mieszkańców wymienionych i okolicznych miejscowości, w tym przede wszystkim poprzez Mirosława Piepkę ze Starzyna (syna Jana, znamienitego kaszubskiego pisarza), którego dziadek był pracownikiem von Grassów i swojej rodzinie przekazał wiele informacji o życiu codziennym pracodawców i funkcjonujących o nich wśród Kaszubów opiniach. Zderzenie przekazów dwóch stron dało ciekawy rezultat artystyczny, w tym wątek miłosny pomiędzy hrabianką Maritą a ubogim (pół-)Kaszubą Mateuszem (formalnie synem kaszubskich pracowników hrabiostwa Kraussów, w rzeczywistości najprawdopodobniej nieślubnym potomkiem hrabiego), a na wielu stronach powieści można czytać opinie niemieckich ziemian o Kaszubach i Kaszubów o Niemcach, jakby dosłownie zaczerpnięte z opracowań historycznych bądź socjologicznych. Dobrze oddają one kilkuwiekową współpracę Kaszubów i niemieckich ziemian (jun-krów). Niemcy zauważają przywiązanie Kaszubów do wiary katolickiej, ich pracowitość, szacunek do własności i pracodawcy, lojalność oraz posłuszeństwo wobec niego. Kaszubi doceniają przywiązanie tutejszych junkrów do Kaszub jako ich małej ojczyzny, ich gospodarczą zapobiegliwość i wręcz ponadnaturalne związki z posiadaną, dziedziczoną z pokolenia na pokolenie, ziemią. Wszyscy ze sobą w miarę zgodnie współpracują, kontaktują się, odbierają siebie jako „swoich", rozpoznają. Bez wyjątku znają język niemiecki. Kaszubi porozumiewają się pomiędzy sobą po kaszubsku, ale na zewnątrz mówią, że to język polski, który perfekcyjnie znany jest też części ziemian. Jednocześnie w tym idyllicznym świecie obie strony nie tylko mają swoje tajemnice, ale też zachowują nieprzekraczalne granice. Junkrzy nie potrafią na tyle wniknąć w duszę Kaszubów, by przewidzieć ich zachowanie, szczególnie w odniesieniu do tego, czy w danej sytuacji politycznej opowiedzą się za Niemcami czy za Polską. Właściwie tylko w czasie okupacji wyrażają pewność, że od Niemców Kaszubi odwrócili się wyłącznie dlatego, że hitlerowcy przesadzili z masowymi, bezmyślnymi mordami i niszczeniem przejawów oraz symboli wiary katolickiej. Kaszubi z kolei nie byli w stanie odkryć wszystkich rodzinnych sekretów ziemiańskich rodzin, zdani byli na plotki przekazywane z ust do ust. Obie te grupy miały świadomość, że niemożliwe jest przejście z kaszubskiego, wiejskiego środowiska do zamkniętego kręgu junkrów. Bazylii Miotk, postać fikcyjna, której pierwowzorem był Antoni Abraham i Jan Piepka (dziadek Mirosława), radzi Mateuszowi, żeby jak najszybciej opuścił pałac i nie próbował wejść do wspólnoty rodzinnej von Kraussów, bo „oddalą cię, kopną jak psa, gdy będziesz zawadą. Tu cham, tam pan. Taka prawda!" (s. 204). Dosadniej formułują to Kraussowie: „Miejsce Kaszubów jest w checzy. Nie w pałacu" (s. 46, na s. 164 jest to „śmierdząca checz"). Hermann v. Krauss nie zgodził się, by Mateusza, zdolnego ucznia, dalej kształcić, a wyraził to tak: „Miejsce chłopskich synów to rola, służba we dworze albo w wojsku" (s. 99). I w powieści, i w historycznej rzeczywistości symbioza niemieckich ziemian i Kaszubów z ich otoczenia STËCZNIK2019 / POMERANIA / 55 lektury kończyła się, gdy ci ostatni podejmują starania o osiągnięcie samodzielnej, niezależnej pozycji! Wybranie za podstawę narracji tych, a nie innych źródeł miało swoje konsekwencje. Trudno na przykład w niektórych przypadkach rozstrzygnąć, czy część błędnych (niezgodnych z rzeczywistością historyczną) informacji podanych w powieści to zamierzona fikcja literacka czy automatyczne powielenie błędnych danych ze wspomnień bądź relacji. Wykorzystanie ustnych przekazów ma jednak także dobrą stronę - większość rozmówców autorów już nie żyje i tylko w ten sposób ich wspomnienia zostały utrwalone. Gdyby jednak wykorzystano inne przekazy, treść Kamerdynera byłaby odmienna. Między innymi można tutaj wymienić relację Tadeusza Bolduana o wzajemnych stosunkach jego ojca Teodora, przedwojennego burmistrza Wejherowa, z niemieckimi ziemianami. Gdyby ją uwzględnić, obraz polskiej administracji byłby w powieści zapewne bardziej pozytywny. Trzeba też powiedzieć, że powieściowe przedstawienie niemieckich dworów i ich właścicieli jest pełne niuansów, niejednoznaczne, dalekie od dawnego negatywnego stereotypu, ale także od częstej dzisiaj gloryfikacji, a przez to prawdziwsze. Ważną część narracji stanowi pokazanie masowej zbrodni dokonanej przez hitlerowców w Lasach Piaśnic-kich. Wyraźnie widać - godny zauważenia i pochwalenia - zamiar autorów, by to nieznane Polakom z głębi kraju miejsce kaźni zostało włączone do zbiorowej świadomości, a jeszcze bardziej, by dowiedziano się, jak dużą daninę krwi złożyli Kaszubi za wybranie polskości w międzywojniu. Oby to się udało, tym bardziej, że - jak można domniemywać - w tym celu właśnie pominięto fakt, iż w Piaśnicy mordowano nie tylko Kaszubów. Podobnie jak w Weselu, tak i w Kamerdynerze równie ważna jest część alegoryczna, symboliczna. Najłatwiej ją zauważyć w postaci i losach Mateusza. Jego „poród szedł ciężko, jakby wieś dziecka nie chciała. Niczemu niewinny bękartek, ale Starzyno z całych sił go odrzucało" (s. 37). Autorzy pozo- 56 / POMERANIA / STYCZEŃ 2019 stawiają czytelnikowi dopowiedzenie, dlaczego wieś go nie chciała - bo był pół-Niemcem, półhrabią? Odpowiedzi mogą być różne. Przez całe życie Mateusz pozostawał w zawieszeniu pomiędzy „checzą" a „pałacem". Niewątpliwie symbolizuje to usytuowanie Kaszubów w ogóle, zgodnie ze znanym stwierdzeniem, że dla Niemców Kaszubi byli za bardzo polscy, dla Polaków - za bardzo niemieccy. Jednak autorzy powieści idą tutaj o krok dalej. W końcówce utworu Mateusz stanął przed realną szansą, by wejść w krąg rodzinny von Kraussów i opuścić z nimi Kaszuby, wręcz jest 0 to proszony, do tego przymuszany. Z bagażem swojej niemieckości i tęsknotą za von Kraussami pozostaje jednak na miejscu, unaoczniając trwanie Kaszubów na swojej ziemi przez wieki niezależnie od sytuacji geopolitycznej. Wyjeżdża jednak jego ukochana z ich dzieckiem. Tak więc także niemieccy ziemianie zabierają ze sobą coś z „ka-szubskości". Fascynacja tymi okolicznościami: wiekowym trwaniem Kaszubów, barwnością zaginionego nieodwracalnie świata niemieckich ziemian na Kaszubach, specyfiką symbiozy kulturowej tych dwóch środowisk, była oczywistą podstawą powstania zarówno filmu, jak 1 powieści Kamerdyner. Widzowie filmu mogą być pod wrażeniem jego głębi, perspektywy zaprezentowanych w nim scen, wielości otrzymanych przez jego twórców nagród. Nie oddaje on jednak w takim stopniu, jak powieść skomplikowanych, niejednoznacznych postaw bohaterów, jest prostszy, a wiele jego wątków tylko się rozpoczyna, zarysowuje. Tę różnicę widać od pierwszych stron książki. Bazyli Miotk nie spieszy się w niej, inaczej niż w filmie, po doktora do rodzącej z kłopotami ciężarnej sąsiadki. Ma dylemat: Kobieta pewnie i tak urodzi, a za doktora będzie trzeba zapłacić, a skąd wziąć na to pieniądze? Gerda von Krauss - psychologicznie to najciekawsza postać - nie wzięła Mateusza na wychowanie do pałacu z litości czy przypadku, lecz z powodu wyrzutów sumienia, bo dla własnego kaprysu zabrała lekarza na polowanie, nie puszczając go od razu do rodzącej matki, co prawdopodobnie było przyczyną jej śmierci. Niektóre sytuacje, rozterki, przed którymi autorzy stawiają Gerdę von Krauss, byłyby godne oddzielnego dramatu, chociażby ta, gdy dochodzi do konfliktu pomiędzy jej naturalnym i przybranym synem, w dodatku wy-brankiem jej córki. Na marginesie można dodać, że w powieści, w przeciwieństwie do filmu, nie umieszczono całkowicie niezgodnego z historyczną prawdą rzekomego kultu północnych Kaszubów do Matki Boskiej Sianowskiej (mieli bliżej do Swarzewa i byli związani z Matką Boską Swarzewską), nie śpiewają też w książce pieśni Jana Trepczyka „Kaszëbskô Kró-lewó" i innych utworów powstałych po zakończeniu akcji powieści oraz filmu. Można przypuszczać, że powyższe uwagi nie będą już adekwatne do serialu, którego zapowiedzią był film kinowy. W tej trzeciej odsłonie Kamerdynera autorzy będą mogli szerzej zaprezentować podjęty temat, pogłębić sylwetki bohaterów. Tym bardziej że prawdopodobnie pojawi się on w telewizji dopiero na początku 2020 r., czyli w setną rocznicę powrotu Pomorza do Polski! Jedno jest pewne, zarówno w filmie, w serialu, jak i w powieści po raz pierwszy na taką skalę przedstawiono i upowszechniono w popularnych mass mediach (dystrybucja filmu odbywa się w kilku krajach Europy i Ameryki Północnej) kaszubską specyfikę kulturową i historyczną. Już przez sam ten fakt jest to ważne wydarzenie, na trwale wpisujące się w krajobraz kulturowy naszej małej kaszubskiej ojczyzny. BOGUSŁAW BREZA Marek Klat, Pawet Paliński, Mirosław Piepka, Michał Pruski, Kamerdyner. Miłość. Zdrada. Zbrodnia, Wydawnictwo Agora, Warszawa 2018. xjmmm iektury 0 0 www.kaszubskaksiazka.pl Od dzieciństwa do dorosłosci We współczesnej twórczości kaszub-skojęzycznej utwory kierowane do młodego czytelnika występują znacząco często. Patrząc na to, co zostało opublikowane w ciągu ostatnich 20-30 lat, można nawet odnieść wrażenie, że jest to aktywność nad wyraz hołubiona i oczekiwana. Nie powinno to jednak zbytnio dziwić, ponieważ jak inaczej mieliby kaszubscy literaci zachęcić do posługiwania się rodzimym językiem, jeśli nie poprzez pisanie utworów dla najmłodszego odbiorcy? Poza tym można na to spojrzeć szerzej: skoro język kaszubski trafił do szkół oraz pojawia się na różnych etapach edukacyjnych, to animatorzy ka-szubszczyzny dbają o to, aby piśmiennictwo tworzone w tym medium było umiejętnie i odpowiedzialnie wykorzystywane w procesie nauczania. Jest bowiem oczywiste, że literatura piękna odpowiadająca zdolnościom percepcyjnym uczniów stanowi jeden z najważniejszych czynników kształtujących wrażliwość, wyobraźnię, kompetencje językowe. Ważne jest zatem, aby w zakresie używania rodny môwë nie tylko opierać się na utworach klasycznych, znanych z tradycji literackiej, ale aby sięgać ku formom nowym i świeżym, pisanym dzisiaj. Z troski zatem o jakość języka kaszubskiego i jego atrakcyjność dla młodych użytkowników wzięła się tematyka zeszłorocznego Ogólnopolskiego Konkursu Literackiego im. Jana Drzeżdżona w Wejherowie. To głównie o ich uwagę, zainteresowanie i o kształtowanie świadomości bogactwa tematów i technik pisarskich chodziło organizatorom. Nie była to wszakże jedyna kategoria konkursu, ponieważ jednocześnie chciano docenić twórczość sonetową, a więc taką, która wymaga dużego wysiłku artystycznego od twórcy i której autorzy oczekują od czytelnika pewnej ogłady literackiej. Tutaj zakładanym odbiorcą utworów jest człowiek dojrzały, doświadczony i wrażliwy na formalną stronę literatury. Tylko taki czytelnik dostrzeże, czy sonet danego twórcy spełnia wymagania gatunku i mieści się w wielowiekowej historii jego stosowania oraz w jakim stopniu stanowi probierz umiejętności artystycznych. Wejherowski konkurs literacki z 2017 roku był zatem okazją do zaprezentowania przez współczesnych autorów kaszubskich dwóch skrajnych niemal nurtów artystycznych: egalitarnego (może również dydaktyczno-ideo-wego), w którym najważniejsze jest stworzenie utworów atrakcyjnych i łatwych w odbiorze, oraz elitarnego, w którym najcenniejsze są czynniki formalno-kompozycyjne i tematycz-no-stylistyczne, doceniane przede wszystkim przez wyrobionego odbiorcę. Nieco karkołomne to założenie i chyba niezrealizowane w stopniu zadowalającym organizatorów. Może lepiej byłoby w przyszłości tego konkursu wysuwać jedną tylko kategorię tematyczną i wówczas oczekiwać bardziej zogniskowanych rezultatów..... Na część literatury przeznaczoną dla młodego czytelnika w najnowszej antologii utworów z wejherowskiego konkursu składają się trzy kompozycje: najwyżej ocenione przez jury opowiadanie magiczne Tatiany Slowi Dzecë ajinszé magiczne stwörë, zajmująca drugie miejsce w konkursie większych rozmiarów opowieść Grzegorza Schramkego Witôj przigddol oraz będące na trzeciej pozycji fabularyzowane podanie Renaty Mistarz Czemu Kamiané jezoro mô wielefarbistą woda? W sensie stylistycznym każde z nich prowadzi w nieco odmiennym kierunku, tym samym w kim innym upatrując swojego odbiorcę. Utwory Slowi i Mistarz wywodzą się z twórczości ludowej i tradycji legend oraz podań, co daje podstawy, aby traktować je jako formy dla najmłodszego czytelnika. Natomiast Schramke napisał kilkuwątkowe opowiadanie, silnie związane z realistyczną motywacją narracyjną i zdaje się, że najlepiej bę- dzie ono przyjęte przez nieco starsze dzieci (zwłaszcza chłopców). Największym odkryciem dla jury konkursu jest Tatiana Slowi i jej proste, zwarte, z dobrze prowadzoną fabułą opowiadanie o rodzeństwie, które trafia na kaszubską wieś do ciotki na dwutygodniowe wakacje. Trzynastoletni Filip i sześcioletnia Anna to miejskie dzieciaki, którym się wydaje, że w domu bez internetu czeka je tylko nuda. Okazuje się jednak, że wiejskie domostwo jest miejscem magicznym, dzięki któremu można przejść na tajemniczą stronę rzeczywistości. Właśnie ukryta strona świata, w którym mała Anna staje się olbrzymką, a mający się za dojrzałego niemal mężczyznę Filip - maleńkim chłopcem, pozwala im dostrzec wartości, które dotychczas im umykały. Dzisiejszy czytelnik przekonuje się zatem, że kilka oznak kultury kaszubskiej wciąż ma jeszcze sens i stale może poruszać wyobraźnię młodego człowieka. Bajkowo-fantastyczny tekst Slowi przedstawia tę ideę nienachalnie, raczej zabawowo, pozwalając na to, aby współczesne dzieci z ich telefonami komórkowymi czy poczuciem stale odczuwanej nudy mogły dla siebie odkryć cenne elementy w tradycjach swoich rodziców i dziadków. Opowiadanie dobrze znanego kaszubskiego prozaika Grzegorza Schramkego pozbawione jest czynników baśniowych, ale nie znaczy to, że zupełnie zrezygnował on ze świata dziecięcej wyobraźni. Pomysł utworu polega na zarysowaniu przygód trzech wiejskich chłopców, którym pod wpływem lektur relacji geograficznych zamarzyło się zorganizować własną wyprawę w tropiki. Od pomysłu do realizacji długa jednak droga, kiedy zaś jeszcze uwzględni się fakt, że chłopcy żyją w czasach międzywojennych, w nie najbogatszych rodzinach, chodzą do szkoły powszechnej i nie mają nawet piętnastu lat, wówczas oczywiste staje się to, że ich pomysł nie kończy się powodzeniem. Schramke potrafił jednak w swym kilkurozdziałowym opowiadaniu tak GÖDNIK2018 / POMERANIA / 57 lektury <=\zjemmm l t r\ i u n i V—^ www.kaszubskaksiazka.pl umiejętnie zbudować napięcie, że czytelnik daje się porwać wizji wspaniałych przygód w egzotycznych krajach, jakie snują kaszubscy chłopcy. Malcy obmyślają zresztą całkiem logiczny plan zakupu biletu kolejowego z Brus (w pobliżu których mieszkają) do Gdyni, w której zamierzają wsiąść na jakiś wyruszający w daleki rejs statek. Przygotowują również ekwipunek w postaci zapasów jedzenia, zapałek czy powrozu, wszystko po to, aby przeżyć swoją wielką podróż do Afryki. W opisie stylu myślenia ambitnych uczniów oraz ich w tajemnicy dokonywanych przygotowań pobrzmiewa echo powieści Jacka Londona. Nie to jest jednak u Schramkego istotne, a zarysowanie silnej chęci przeżycia przygody i pobudzonej naiwnością fantazji, które skłaniają chłopców do snucia projektów i czynów przynoszących im nie najprzyjemniejsze konsekwencje. Trzecia z nagrodzonych opowieści, autorstwa Renaty Mistarz, wyraźnie nawiązuje do tradycji podania, a więc narracji, która przedstawia lokalną historię o przestrzeni geograficznej, nasycając ją składnikami fantastycznymi i magicznymi. Pojawia się zatem syrena o imieniu Kam i jej ukochany z plemienia Gotów, Jené, którzy w logice opowieści naznaczyli jedno z kaszubskich jezior piękną symboliką miłosną. W takim układzie roślinność zbiornika wodnego, jego kolorystyka i naturalne otoczenie nabierają dodatkowych, emocjonalnych znaczeń. Jest to czynnik dydaktyczno-tożsa-mościowy, na którym autorce bardzo zależało, dzięki niemu bowiem młody czytelnik nie tylko zdobywa wiedzę 0 swoim regionie, ale i uwrażliwia się na najbliższą mu naturę. Dzięki opowieści okolice Mirachowskich Lasów 1 Jeziora Kamiennego objawiają swoje pełniejsze oblicze. Druga część wejherowskiej antologii wygląda skromnie. Poznajemy trzech autorów, którzy zdecydowali się na napisanie sonetu: Annę Trep-czyk, Jerzego Stachurskiego i Idę Czaję. W zbiorze opublikowano po 58 / POMERANIA / STYCZEŃ 2019 jednym tylko wierszu ich autorstwa, trudno zatem ocenić ich kompetencje jako twórców sonetu. Można jedynie w tym miejscu potwierdzić wysoką jakość zamieszczonych w książce utworów, których autorzy od strony stylu i formy artystycznej realizują zalecenia genologiczne, ambitnie poszukując własnej drogi wyrazu. Najbardziej twórczo radzi sobie Ida Czaja, odnajdująca w motywie dzikiej kaczki zarówno ładunek symbolizmu jak i prywatności. Więcej można powiedzieć o twórczości Witolda Bobrowskiego, ponieważ poznajemy nie jeden jego sonet, ale ich minizbiór. Te wiersze są ciekawe nie tylko ze względu na dowiedzioną w nich umiejętność tworzenia czternastowersowych kompozycji o ściśle określonym porządku rymowania, ale i ze względu na tematykę historyczną. Znajdziemy w nich poetyckie przywołanie okresu panowania chanów na Krymie, czasów antycznych w Egipcie oraz średniowiecznej obecności Słowian nad Odrą. Najbardziej interesujące w tych obrazach jest to, że podmiot przedstawia dawną rzeczywistość nie tyle w zauroczeniu czy z wielkim szacunkiem, ile w zderzeniu z teraźniejszością. Ów konflikt nie polega wyłącznie na zaznaczeniu dawnej potęgi, a obecnej mizerii, czy też starożytnej chwały, a współczesnego zapomnienia, a raczej na zaznaczeniu negatywnej mocy dzisiejszej komercjalizacji i turyzmu. Kilka sonetów Bobrowskiego pokazuje sytuację kulturową, w której dzieje dawnych cywilizacji stają się zbanalizowanym produktem turystycznym. Osoby odwiedzające historycznie ważne miejsca coraz mniej mają czasu na refleksję, za to aż nadto wysiłku muszą wkładać w to, aby nie stać się okazją do łatwego zarobku dla miejscowych. W kontemplacji dawności nie pomagają im także przewodnicy, ponieważ są skoncentrowani na upraszczaniu i wulgaryzowaniu historii. Problem jest zresztą głębszy, być może negatywne zjawiska turyzmu są również wspomagane modą na podróżowanie i „zaliczaniem" coraz to nowych, egzotycznych miejsc na Ziemi przez znudzonych przedstawicieli Zachodu...? Antologia Witôj przigödo! to wydawnictwo niewielkie, zaledwie 95 stron druku. Wywołuje ona jednak ważną kwestię jakości literatury ka-szubskojęzycznej dla młodego i dorosłego odbiorcy. Z przywoływanego dziś zbiorku można by wyciągnąć wniosek, że pisanie dla czytelnika niepełnoletniego realizowane jest przez kaszubskich autorów z dużo większym powodzeniem niż dla dorosłego adresata. Szczególnie dojrzale artystycznie wygląda tytułowe dla antologii opowiadanie Grzegorza Schramkego, w którym są zawarte składniki tak fikcjonalne, jak i biograficzne, tak wywiedzione z narracji powieści przygodowych, jak i rodzinno--kaszubskiej historii. Może natomiast smucić skromna reprezentatywność kaszubskojęzycznych sonetów, osiem bowiem utworów to za mało, aby poznać umiejętności poetek i poetów. Na szczęście dla kaszubskich czytelników wejherowski konkurs literacki wciąż jest organizowany, w związku z czym można mieć nadzieję, że jeszcze nie raz odkryją się kolejne karty artystycznej opowieści od dzieciństwa do dorosłości. DANIEL KALINOWSKI Witôj przigôdo. Antologio dokôzów nôdgrodzonëch w XVII Ôglowôpôlsczim Konkursu m. Jana Drzéż-dżóna w roku 2016, Wejrowô 2017. WËDARZENIA SWIATO KASZËBSCZÉGÔ Wicy jak tësąc uczastników brało udzél w latosym konkursu „Méster Bëlnégö Czëtaniô". Sto nôlepszich wëstąpiło we wiôldżim finale we wej-rowsczim Muzeum Kaszëbskô-Pômôrsczi Pismieniznë i Muzyczi. SŁOWA gödnika przedstôwcowie 10 kaszëbsczich powiatów szlë na miónczi w piac wieköwëch kategoriach. Öbsądzywałë jich dwie komisje. Młodszich uczastników wësłëchelë: przédniczka Radzëznë Kaszëbsczégö Jazëka Danuta Pioch, pisôrz i póeta Stanisłôw Janka a téż Janina Kurowskô z MKPPiM. Starszich taksowelë: direktór MKPPiM Tomôsz Fópka i dwóje robotników ti institu-cje: Róman Drzéżdżón i Grażëna Wirkus. Na zóczątku góscy przëwitôł direktór Muzeum Tomôsz Fópka, a pótemu uczastnicë zaczalë czëtac dzélëczi tekstów. Uczniowie klas I-III (bëło jich 27) czëtelë wëjimczi z ksążczi Brzechwa dzecoma, jaką skaszëbił Tómk Fópka. Pierszi plac dobëła Weronika Żmuda Trzebiatowskô z Zespołu Szkółów ze Szlachecczégó Brzézna, drëgô bëła Maja Bórk ze Zespołu Spódlecznégö i Gimnazjalnego Sztôłceniô w Kolbudach, a trzecó Anna Remón-Lepiń-skó ze Spódleczny Szköłë nr 9 w Rëmi. Wëprzédnienia dostelë: Marta Bławat z Zespołu Spódlecznëch Szkółów nr 2 w Kóscérznie i Juliô Chócha ze Sp. Sz. w Kóscérznie. W kategorii uczniów kl. IV-VI w konkursu brało udzél 25 nóleżników. Dobiwczką je Agata Léssnawa ze Sp. Sz. w Swôrzewie, drëdżi plac miała Marta Melibruda ze Sp. Szk. w Miechucënie, trzecy Kornelio Garstka ze Sp. Sz. w Górze, a wëprzédniony óstelë: Adóm Szmaglik ze Zespołu Sztółcenió w Łubianie i Milena Koska ze Zespołu Spódlecznëch Szkółów w Kaszëbsczi Dabnicë. Lekturą, jaką czëtelë nóleżnicë ti kategorie, bëła Balbina z IVB Danutę Stanulewicz. Na młodzëzna z klasów VII-VIII i gimnazjalistów (25 uczastników) żdałë wëjimczi z Żëcégô i przigôdów Remusa Aleksandra Majkówsczégc. Nólepi z jich prze-czëtanim delë so rada: Aleksandra Ökóniewskô (Zespół Sztółcenió w Łubianie), Wiktorio Kropidłowskó (Zespół Sztółcenió w Łubianie) i Karolëna Ökrój (Gimn. w Szëmôłdze). Wëprzédnienia w ti kategorii mielë: Kacper Krzebietke (Sp. Szk. w Miechucënie), Wiktorio Furman (Z. Sz. i W. w Szlachecczi Kamieńce), Aleksandra Kótłowskó (Sp. Sz. w Póbłocym) i Zuzana Gleszczińskó (Zespół Szkółów w Lepińcach). Z tą samą lekturą szlë na miónczi uczniowie wëżigim-nazjalnëch szkółów. Tuwó nólepszó ókózała sa Julio Janko wskó, drëgô bëła Marta Majewskó - óbiedwie z I Öglowósztôłcącégö Liceum w Kóscérznie, a trzecó Julio Pioch z II ÖL w Słëpsku. Wëprzédnioné bëłë: Honorata Pólaszek (PZS nr 3 we Wej rowie) i Karolëna Sta-nisławskó (ZSP w Serakójcach). Öbsadzëcelë bëlë zgodny, że nôwëższô rówizna bëła w kategorie ustnëch. Lesôcczé pôwiôstczi Bolesława Bór-ka wszëtcë (a belo tu 11 uczastników) przeczëtelë bëlno. Po dłudżich diskusjach jurorze rozsądzëlë, że pierszi plac (i 500 zł) dostónie Iwóna Makurót, drëdżi mól (300 zł) przëznelë Wérónice Kórthals, a trzecy (200 zł) Janinie Mielewczik. Wëprzédniony óstelë: Mirosława Mej er, Edita Jankówskó-Germek i Ana Cupa-Dzemińskó. Nódgrodë w latosy edicje konkursu ufundowelë: Powiatowe Starostwo we Wejrowie, MKPPiM we Wejro-wie, firmë Almares i Porta, Wëdówizna Kaszëbskó--Pómórsczégó Zrzeszenió, Wëdôwizna Farwny Świat, Genowefa Słowi, Tomósz Fópka, Janina Bórchmann i Urząd Miasta w Bëtowie. Wórt dodać, że óbczas konkursu ódbëła sa promocjo serii ksążków ó Bëtku, jaczi autorką je Ana Gleszczińskó, a udbódówócza Urząd Miasta w Bëtowie, jaczi reprezen-towół w sedzbie muzeum wiceburméster Jack Czópiew-sczi. Na kuńc w miono wëszëznów powiatowego starostwa we Wejrowie gödowé żëczbë dló wszëtczich uczastników i jich szkólnëch złożił wiceprzédnik radzëznë wej-rowsczégó krézu Bógdón Tokłowicz. AM STËCZNIK2019 / POMERANIA / 59 m KROKOWO. WIECZORNICA NA TCZA KS. PASERBA IZ WIÉRZTAMA JANA KARNOWSCZÉGÔ kSlfRS- AflOSCI Ödj. P. Okon Öd wiele lat nôleżnicë Kaszëbskö-Pömörsczégö Zrzesze-niô w Kroköwie na początku adwentu ôrganizëją wieczornica ö utwórstwie ksadza Janusza Stanisława Paserba. Łońsczim pöetickô-muzycznym pôtkanim, jaczé ôdbëło sa w niedzela 9 gödnika 2018 r. w köscele pw. Zwiastowa-niô Pana w Żarnowcu, jesmë utczëlë 25. roczëzna smiercë kapłana-pöetë, chtëren möcno béł zrzeszony z Kaszëba-ma, a ösoblëwie z Żarnowca i Dabekama. Tradicyjno ju dokazë ksadza Paserba recytowałë uczenczi ze Spödleczny Szköłë m. J. Korczaka w Żarnowcu. Pöetą, jaczégö utwórstwö wespółtowarzëło wiérztóm ks. Paserba, béł }an Karnowsczi. Pö zaprezentowanim jegö biografie kaszëbsköjazëköwé dokazë tegö młodokaszëbë przedstawilë kroköwsczi zrzeszencë. Snôżim i pôrësziwa-jącym zakuńczenim pöeticczégö dzélu bél koncert churu „Pięciolinia" z Lëni. Chur piakno zaspiéwôł patrioticzné piesnie zrzeszone ze stolecym udostaniô nazôd samö-stójnotë przez Polska, ö jaczich kôrbił czerownik churu Édmund Szëmikôwsczi. Autora scenarnika i scenografie łońsczi Wieczornice béł wiceprzédnik kroköwsczégö partu Łukôsz Krefta, a wstapné słowô i pödzaköwania wëgłosył przédnik Róman Köscelniak. Wôrt jesz dodac, że slédné potkanie kroköwsczich zrzeszeńców w roku 2018 ôdbëło sa 29 gôdnika i bëło to öpłôtköwé zeńdzenie. BÖŻENA HARTIN-LESZCZEŃSKÓ (HARTYN-LESZCZYŃSKA) TL. DM DZIEŁO m GDINIÔ. STËCZNIK W MUZEUM GARDU W Muzeum Gardu Gdinie prawie sa zaczinô „Projekt GDYNIA - Miasto", to je zaplanowóny na sétmë lat cykl dzeja- _ 'niów (warköwniów, zćń- dzeniów z mieszkańcama, spölëznowëch badérowa-niów), jaczé badą warałë we wszëtczich dzélach Gdinie. W stëczniku ôdbadą sa filmowe pökôzczi zrzeszone z tim projekta (pierszi 18.01.2019 - „The Place") i rëgnie akcjô „Badacze Miasta" (26.01), ôbczas jaczi köżdi badze mógł östac wölontérą szëkają-cym za nadzwëköwima historiami zrzeszonyma z dzysdniową Gdinią. Na 25 stëcznika östa zaplanowónô premiera platczi Gdynia 1988-2018 wëdóny przez Muzeum Gardu Gdinie. Je to muzyczny album badący ut-czenim Trzëgardowi Alternatiwny Binë z ösmë-dzesątëch lat XX w. i równoczasno pödzaköwanim dlô ni. Do 20 stëcznika Muzeum rôczi téż na wëstôwk Dorotë Nieznalsczi pt. „Przemoc i Pamięć", öpiarti na materiałach, jaczé powstałe öbczas II światowi wôjnë. W slédnym dniu ekspozycje badze kura-torsczé öprowôdzanié z udzéla artistczi, chtërna öpöwié ö pöwstôwanim instalacje i historiach za-taconëch za prezentowónyma ödjimkama. Drobnotë na starnie http://www.muzeumgdy-nia.pl/ RED. ■ ŁUBIANÔ. KÔRBIÓNKAÖ „KAMERDINERZE" Łubiańsczi part Kaszëbskô-Pômôrsczégô Zrze-szeniô, Urząd Gminë Köscérzna i Szôłtësowô Radzëzna zörganizowelë zeńdzenie z Mirosława Piepką, autora scenarnika i producenta filmu „Kamerdiner", a téż z Eugeniusza Prëczköwsczim, konsultanta ds. kaszëbsczégö jazëka w tim doka-zu. Pôtkanié ödbëło sa 30 lëstopadnika 2018 r. w szkole w Łubianie. M. Piepka ôpöwiôdôł m.jin. ö dragötach öb-czas zbieraniô dëtków na powstanie „Kamerdi-nera", a E. Prëczkôwsczi ö tim, jak aktorze grający pô kaszëbsku, ôsoblëwie Janusz Gajos i Sebastión Fabijańsczi, rëchtowelë sa do swöjich rolów. Zebróny gösce môglë téż ôbezdrzec dzélëczi filmu i reportaże na téma jegô pöwstôwaniô. Na kuńc béł czas na pöspólné ödjimczi i jestku, NA SPÖDLIM WIADŁA NA KASZUBI.PL 60 / POMERANIA / STYCZEŃ 2019 KLËKA m PRZEDKÔWÔ. ÔSTÔŁ ROZRZESZONY XXVI LËTERACCZI KÔNKURS DLÔ UCZNIÓW PÔMÔRSCZÉGÖ WOJEWÓDZTWA W Zespole Wëżigimnazjalnëch Szkotów w Przedköwie 14 gödnika 2018 r. jesmë pöznelë dobiwców lëterac-czégö konkursu, jaczi pierszi rôz ôstôł ogłoszony w roku 1992, a ud-bödôwôcza béł Jerzi Stachursczi. Przędnym céla tegö wëdarzeniô je pödskacywanié lëteracczich zainte-resowaniów westrzód uczniów i za-chacywanié jich do lëteracczich prób w kaszëbsczim i pólsczim jazëku. W 2018 r. w konkursu wzało udzél 61 autorów, chtërny napiselë 185 wiérztów. Przédną témą bëło 100--lecé udostaniô samöstójnotë przez Polska. Jak pödczorchiwôł przéd-nik juri Stanisłôw Janka: Ösoblëwie widzała mie sa swiąda autorów, że dzaka herojiznie najich prastarków dzysô môżemë żëc w wôlny i samô-stójny Polsce, że to jima zawdzaczi-wómë ten skôrb samôstójnotë naji Wiôldżi Öjczëznë Pôlsczi i Môłëch Öjczëznów - Kaszëb i Pômörzô. W artisticznym dzélu wëstąpiło czile karnów: ze szkółë w Wilanowie, Ödj. A. Lasköwskô ze Spólëznowi Spödleczny Szköłë Dobrzewino-Karczemczi w Karczemkach, ze spödleczny szköłë w Cze-czewie i z Zespołu Wëżigimnazjal-nëch Szkółów w Przedköwie. Konkurs je zjiscywóny dzaka udëtköwieniu Gminë Przedköwó i Starostwa Kartësczégö Krézu. Dobiwcama XXVI edicje östelë: Kat. kl. I—III: 1. Aleksandra Czaja, 2. Maja Prochôwskô, 3. Łukôsz Wil-czewsczi, Hana Gross; wëprzédnie-nia - Juliô Wentk, Radostów Pelow-sczi, Kinga Pöbłockô. Kat. kl. IV-VIII: 1. Dariô Gier-szewskô, 2. Aleksander Mielewczik, 3. Faustina Förmela, Mariô Leszczëm skô; wëprzédnienia - Małgorzata Mroczek, Ana Wöjcechöwskô, Monika Kreft, Kristión Linsztet, Klara Drajok, Samuel Urbaniak, Zuza-na Kałaska, Ameliô Plichta, Agata Siebert, Agata Czoska, Agata Dera, Ölga Eliasz. Kat. kl. gimn.: 1. Marta Kóstrzew-skô, 2. Natalio Richert, 3. Weronika Josköwskô; wëprzédnienié - Nikóla Szëmichöwskô. Kat. kl. wëżigimn.: 1. Alicjo Jaedt-ka, 2. Emilio Kreft, 3. Kamila Konkol; wëprzédnienia - Juliô Domarus i Hana Rompa. NA SPÖDLIM TEKSTU JANA WISNIEWSCZÉGÖ m BÖRZESTOWÖ. REMUSOWI KRĄG Z KS. MARIANA MIOTKA We czwiôrtk 6 gödnika ödbëło sa slédné w 2018 r. zeńdzenie nôleżników i lubôtników Remusowégô Kragu. Przędnym pónkta pótkaniô bëła promocjo ksążczi ks. Mariana Miot-ka Recepcja kaszubskich przekładów Biblii, jakô je öpiartô na jegó doktorsczi prôcë obroniony łońsczćgó roku. Autór öpöwiôdôł ó nôwôżniészich ji dzélach, ösoblëwie ö historie tłómaczeniów Swiatëch Pismionów przez protestantów i katolëków, ö wëzwëskiwanim Bóżégó Słowa pó kaszëbsku w liturgie, ksążkach, gazetach i jinëch mediach, ösoblëwie w internece. Öbczas zćńdzenió ódbéł sa téż wernisaż wëstôwku „Kaszubscy siewcy Słowa Bożego" namienionégö kaznodze-jóm, co głosëlë kózania pó kaszëbsku. Jednym z herojów ti ekspozycje przërëchtowóny przez Muzeum Kaszëb-skó-Pömórsczi Pismieniznë i Muzyczi we Wejrowie je ks. Miotk, chtëren kôrbił ó rozmajitëch póstacjach, jaczé pójôwiają sa na wëstôwkówëch planszach. Na kuńc béł czas na gódowé i noworoczne żëczbë i śpiewanie pó kaszëbsku. RED. Ödj. z archiwum Remusowégö Kragu STËCZNIK2019 / POMERANIA / 61 KLËKA m WEJROWÔ. ÔSMË SPIÉWÓW Z KNÉDŻI KÖHELETA W pôniedzôłk 17 gödnika 2018 r. we wejrowsczi Kölegiace pw. sw. Trójcë ôdbëło sa prawëkönanié kompozycje wejrowiónczi Annë Rocławsczi-Mu-sałczik (pöl. Rocławskiej-Musiał-czyk). Dokôz je öpiarti na tekstach jedny z nôstarszich ksagów Stôrégö Testamentu - Knédżi Kôheleta prze-tłómaczony na kaszëbsczi jazëk przez ô. prof. Adama Riszarda Syköra. Cykl „Ösmë Spiéwów z Knédżi Kóheleta" pöwstôł na solowé głosë, recytatora, perkusjowé karno, lëdowé instrumen-të, chur i órkestra. Całosc póprowa-dzył Tomôsz Chëła (pöl. Chyła), di- rigent, jazzowi muzyk, kompozytor i aranżera. Koncert béł prezentacją w ôbrëmienim jegö doktorsczégö do-kazu robionego w Muzyczny Akademie we Gduńsku w klasę chórowi di-rigenturë prof. Marka Rocławsczégö. Ödnôszającë sa do tego, że Kóhelet béł Semitą, co żił pod grecczima rzą-dama, a téż do tego, że całi dokôz je w kaszëbsczim jazëku, kómpözytor-ka zdecydowała sa na pökôzanié wie-lekulturowöscë. Dlôte pôjawiłë sa tu instrumentë znanköwné dlô żëdow-sczi kulturë (duduk), grecczi (harfa) i kaszëbsczi (bazuna). Wëkönywôczama öbczas koncertu we Wejrowie bëlë: Juliô Pruszak - sopran, Mariô Malinowskô - sopran, Tomôsz Fópka - recytator, Zofio Trystuła-Hovhannisyan - duduk, Paweł Gruba - bazuna, Symfönicznô Projektowo Örkestra, Miészóny Chur „Cantores Veiherovienses", Wókalné Karno Art'n'Voices, Białgłowsczi Chur I Öglowósztôłcącégö Liceum m. J. Wëbicczégö w Köscérznie. Honorny patronat nad wëdarze-nim miôł Prezydent Miasta Wejrowa Krësztof Hildebrandt i Wejrowskô Starosta Gabriela Lisius. Partnera koncertu bëło Muzeum Kaszëbskö--Pömörsczi Pismieniznë i Muzyczi we Wejrowie. RED. m BANINO. NOWÉ WËSZËZNË CASSUBII Nôleżnicë Klubu Kaszëbsczi Mło-dzëznë „Cassubia" zrzeszonego z ba-nińsczim parta Kaszëbskö-Pömör-sczégô Zrzeszeniô pötkelë sa na sprawözdôwno-welownym zćńdze-nim, jaczégö przędnym céla bëło wëbranié nowégö zarządu i przéd-nika. Nôprzód równak donëchcza-sny prezes Robert Groth przedstawił sprawozdanie z dzejaniégö w slédnëch latach, m.jin. z Kongresu Młodëch Kaszëbów w Kartuzach, ale i z wiele jinëch pödjimiznów: Më rëchtowelë warkównie dlô młodzëznë, spienienia czôłenkama, zeńdzenia na teza Karola Kreffta. Më nagrelë audiobook z ksążczi „Sól zemi" Eugeniusza Prëezkôwsczégô emitowóny w Radio Kaszëbë. Brelë më udzél w wëdanim ksążków „Kaszëbskô Z lewi ödchôdający przédnik R. Groth, z prawi jegö pösobnik G. Fópka mlodëch rewolucjo", tomiku wiérztków mlodëch Kaszëbów „Kaszëbską stegną żëeégö" i debiutancczi platczi kompaktowi Wéróniczi Prëezköwsezi „Dwie stegnë" - gôdôł Groth. Ödchôdający przédnik zabédowôł, żebë wëbrac na nowégö prezesa Gracjana Fópka. Zgódzëlë sa z tim zaóstałi nôleżnicë. Pokolenie naszich tatków zaniedbało kąsk kaszëbską sprawa. Skuńczele gadać do dzecy pó kaszëb-sku. Ale më muszimë zrobić, co le sa dô, żebë nasz jazëk retac - pödczorchiwôł G. Fópka, chtëren przez nôblëższé dwa lata mdze rządzył Cassubią. Do zarządu Klubu östelë wëbróny: Robert Groth, Wérónika Prëczköwskô, Aleksandra Ökrój, Dorota Miszew-skô, Paweł Bach, Marta Böbköwskô, Agnészka Kąköł i Antón Prëczköwsczi. Do Rewizjowi Komisje weszlë: Pioter Cenowa, Tomôsz Szmidtke i Mikółój Breza. RED. • GDUŃSK. PÔWSTÓNIE NOWI KASZËBSKÔJAZËKÔWI PROGRAM W TVP W sedzbie gduńsczego öddzélu Pól-sczi Telewizje ôdbëło sa zćńdzenić w sprawie kaszëbskôjazëkówëch programów w TVP 3 Gduńsk. W pôtka-nim wzalë udzél przedstôwcowie Kaszëbskó-Pómórsczégó Zrzeszeniô: prof. Édmund Wittbrodt, Łukôsz Richert i Lucyna Radzymińskó, a ze stronë Telewizje: Joana Strzemiecz- nô-Rozen, Mirosłów Nowak i Karolëna Rasze-ja. Gôdka tikała sa programu „Tedë jo", jaczi je dzysdnia produkówóny przez gduńsczi öddzél TVP, a téż programów, chtërne czedës pôjôwiałë sa w gduńsczi telewizje, to je „Rodno zemia" i „Wiedno Kaszëbë". Pórëszi-wóné bëłë témë antenowego czasu, archiwalnëch materiałów i wëmô-ganiów kaszëbsczi rësznotë wedle kaszëbskójazëköwëch programów. Nôwôżniészim brzada tëch óbgódków je zgôda na dofulowanié bédënku TVP Gduńsk pöstapnym programa w najim jazëku. Latoś mają zacząc sa w ti sprawie konkretne dzejania. Ö drobnotach mdzemë na gwës informować w „Pomeranie". NA SPÔDLIM WIADŁA NA KASZUBI.PL pÖH| IgdańsT 62 POMERANIA KLËKA 1 m WEJROWÔ. TRZË KSĄZCZI STANISŁAWA JANCZI W Muzeum Kaszëbskö-Pömörsczi Pis-mieniznë i Muzyczi we Wejrowie 4 göd-nika 2018 r. bëłë promöwóné trzë ksąż-czi Stanisława Janczi. Pierszô z nich to Wiérztë dlô dzecy. Żużónka jak mrzónka / Kołysanka z marzeń. Krôjczi pôjczi. Są tu zebróné dokazë dlô nômłodszich kaszëb-sczich czetińców, jaczé rëchli wëszłë smarą w apartnëch ksążeczkach. Kaszëbskô dwigô sa w spiéwie. Wié-rztë wëbróné to swój né pödrechöwanié pôeticczégô utwórstwa Janczi, chtëren ödj. Sławomir Lewandowsczi prawie öd czile wiérztów wëdrëköwónëch w 1977 roku w „Pomeranie" zaczął swöja lëteracką Stegna. W ksążce jidze przeczëtac niejedne z tëch debiutancczich lirików, a ókróm te wëbróné przez pöeta jiné dokazë, jaczé östałë przez niegô napisóné (i öpubliköwóné abô jesz nié) ôb cziledzesąt slédnëch lat. Trzecą promöwóną ksążką béł Język u wagi. Opowieści o Kaszubach nieznanych, to je zbiér reportażów Stanisława Janczi, jaczé ukazywałë sa ód kuńca 70. lat XX w. w najim miesaczniku. Öbczas pótkanió autór kórbił ó swój im utwórstwie, ó tim, co sa w nim zmieniło przez wicy j ak 40 lat, j aczé minałë ód pier-szëznë do latoségó roku, i ôdpówiôdôł na pitania prowadzącëch zeńdzenić i góscy. Promocja zorganizowało MKPPiM we Wejrowie i Wëdôwizna Kaszëbskó--Pómórsczégó Zrzeszenió we wespółro-bóce z Fundacją Pomysłodalnia. Ksążczi, o jaczich bëła gódka óbczas zéndzeniô, mógłë sa ukazać dzaka dëtkóm Minystra Kulturę i Nórodny Spódkówiznë, Samorządu Wejrowsczégó Powiatu, MKPPiM we Wejrowie, Gminë Wejrowó, Gminë Lëpusz i Wëdôwiznë KPZ. Gôdczi prowadzącëch potkanie ze Stanisława Janką jidze pósłëchac w internece: https://www.youtube.com/ watch?v=qlSSh023GU4. RED. m KROKOWO. NA NORDZE NIE ZABËLË MÔWË STARKÓW W Spódleczny Szkole m. kontradmirała Włodzmierza Steyra w Krakowie ödbéł sa 5 gódnika 2018 r. XXVI recytatorsczi konkurs kaszëb-sczégö jazëka „Bë nie zabëc mówë starków" miona Jana Drzéżdżona. Tradicyjno béł ón sczerowóny do dzecy i szkółowi młodzëznë, a zadanie uczastników zanôlégało na wërecytowanim dwuch dokazów pó kaszëbsku. Do te jeden z nich muszôł bëc napisóny przez recytatora. Do konkursu zgłosëło sa 40 uczastników, ale kuńc kuńców wëstąpiło jich 33. W karnie óbsadzëcelów ti edicje bëlë: Róman Drzéżdżón (przédnik), Dark Majkówsczi i Jerzi Łisk. Wedle nich na nôdgrodë mielë zasłużone: Kat. kl. I-III spódleczny szköłë: 1. Jarosłôw Bisewsczi (Sp. Sz. w Pilë-cach), 2. Mariô Struck (Sp. Sz. w Pilë-cach), 3. Aleksandra Madalińskó (Sp. Sz. w Chlapówie). Kat. kl. IV-VI spódleczny szkółë: 1. Aleksandra Budnik (Sp. Sz. w Lu-bócënie), 2. Roksana Budnik (Sp. Sz. w Chlapówie), 3. Julianna Naczk (Sp. Sz. w Krakowie); wëprzédnienia: Ödj. dm Sandra Wrońsko (Sp. Sz. w Pilëcach) i Marta Daniełewicz (Sp. Sz. nr 3 we Wiôldżi Wsë). Kat. kl. VII-VIII spódleczny szkółë i kl. gimn.: 1. Nadio Joachimiak--Szpinda (Sp. Sz. w Pôłczënie), 2. Jakub Klebba (Sp. Sz. w Starzenie), 3. Agata Trzebiatowskó (Sp. Sz. w Chlapówie); wëprzédnienié: Oliwio Kórth (Sp. Sz. w Pilëcach). Kat. méstrów: 1. Dorota Gappa (Sp. Sz. w Starzenie), 2. Adrianna Bulczak (Sp. Sz. w Starzenie), 3. Małgorzata Migówskó (Sp. Sz. w Pilëcach) Nódgroda miona Jana Drzéżdżona za nôlepszi gwósny tekst dostała Dorota Gappa, titel nôlepszi szkółë do-l bëła Spódlecznó Szkoła m. Sztefana Żeromsczégó w Pilëcach. Czile nólepszich dokazów, jaczé powstałe z leżnoscë konkursu, óstó-nie ópublikówónëch w nóblëższi „Stegnie". Mediowi patronat nad wë-darzenim miałë „Pomerania" i Radio Kaszëbë. Konkurs óstół zrealizowóny dzaka dotacje Minystra Bënowëch Sprów i Administracje. Organizatora bëło Muzeum Pucczi Zemi, a partnéra-ma: Powiatowe Starostwo w Pucku, Urząd Gminë w Krokówie i Muzeum Kaszëbskó-Pómórsczi Pismieniznë i Muzyczi we Wejrowie. RED. STËCZNIK2019 / POMERANIA 63 KLËKA ■ft GDUŃSK. WÔŻNÉ CÉLE KASZËBSCZI RËSZNOTË W Kaszëbsczim Dodomie we Gduń-sku 10 gödnika bëło zeńdzenie wëszëz-nów Kaszëbskô-Pômôrsczégô Zrzeszeniô z przedstôwcama Kaszëbsczégô Parlamentarnego Zespołu. Öbczas öbgôdków östałë wskôzóné céle, jaczé kaszëbskô rësznota bë miała zjiscëc w nôblëższim czasu. Hewö te céle: - pöwöłanié radzëznë ds. öchronë kaszëbsczégö jazëka köl Marszôłka Pômörsczégö Województwa, - przëjimniacé przez Sejmik Pómórsczé-gô Województwa strategie óchronë kaszëbsczégó jazëka, - zbadérowanié stojiznë kaszëbsczi spölë-znë z pözdrzatku na limitë i wôdżi przëjimniaté dlô spólëznów nôrodnëch i etnicznëch miészëznów, m CHOJNICE. DWIE DEKADY DLA MIASTA I MIESZKAŃCÓW Chojnickie Towarzystwo Przyjaciół Nauk obchodziło jubileusz XX-lecia działalności. W ramach rocznicowych wydarzeń m.in. odsłonięto tablicę upamiętniającą postać i dokonania Stefana Bieszka, wydano okolicznościowy folder oraz zorganizowano wieczornicę, podczas której wysłuchano trzech prelekcji oraz wręczono Laury Sprzymierzeńców Nauki i podziękowano partnerom stowarzyszenia. Jednym z prelegentów był burmistrz Chojnic dr Arseniusz Finster, który przygotował wystąpienie nt. edukacji akademickiej Fot. M. Eichler - wëstapówanié do Kaszëbsczégó Parlamentarnego Zespołu i do Minysterstwa Edukacje ö zmianę w ustawie - roz-dzelenie regionalnego jazëka i jazëków nôrodnëch miészëznów, co badze miało cësk na rozapartnienié subwencje i uchwôlenié jinëch wôgów dlô kaszëb-sczégö jazëka i jazëków miészëznów, - stara ó to, żebë nowó budowónô ekspresowo droga S6 ze Gduńska do Szczecëna miała oficjalną nazwa „Trasa Kaszubska", a téż, żebë drogówé znaczi użiwóné w nazwach np. wazłów abó môlów óbsłëgiwaniô rézëjącëch bëłë dëbeltjazëkôwé, - zbadérowanié célowóscë wëzwëskaniô przez pömörsczé gminë strzódków z subwencje na nôuczanié kaszëbsczé-gö jazëka. NA SPÔDLIM WIADLA NA KASZUBI.PL w Chojnicach w latach 1998-2018. Pamiątkowe Laury trafiły m.in. do członków kolegium redakcyjnego „Zeszytów Chojnickich": dr. Mariana Frydy z Człuchowa i dr. Jerzego Szwankowskiego z Raciąża. /KJ/ m RACIĄŻ. MONOGRAFIA NADOLNEJ KARCZMY Autor, dr Jerzy Szwankowski, podpisujący książkę. Fot. Maria Eichler Do najprężniej działają-cych organizacji społeczno-kultu-ralnych na obszarach wiejskich województwa kujawsko-pomorskiego należy od kilku lat Stowarzyszenie Rozwoju Sołectwa Raciąż. Na wielkie uznanie zasługuje również działalność wydawnicza stowarzyszenia. Dzięki wsparciu lokalnych dobrodziejów ukazała się czwarta już książka sygnowana logotypem SRS Raciąż. Tym razem do rąk czytelników trafiła pięknie wydana monografia historyczna małej wsi Nadolna Karczma. Miejscowość ta w 2018 r. obchodziła 300. rocznicę powstania. Autorem publikacji jest znakomity historyk dr Jerzy Szwankowski, mieszkaniec Raciąża. Podczas promocji wydawnictwa w miejscowym domu kultury zgromadziło się bardzo liczne grono mieszkańców sołectwa. W wydarzeniu uczestniczyli także starosta tucholski Michał Mróz oraz burmistrz miasta i gminy Tuchola Tadeusz Kowalski. Zapowiedzieli oni rychłe podjęcie prac nad długo wyczekiwaną monografią powiatu tucholskiego. /KJ/ 64/POMERANIA/STYCZEŃ2019 KLËKA m SOPÔT. RÔJ DLÔ LUBÔTNIKÓW NASZI LËTERATURË Gwësno nié wszëtcë ö tim wiedzą, le w Sopöce, w sedzbie PTTK, dzejô Karno Kaszëbsczi Ksążczi. Wszëtkö sa zaczało öd telefónu öd przédnika PTTK Sopöt Rafała Kubisza (pöl. Kubiś) do Grétë Wątor. Brakło tedë kôgös, chto bë sa zajął kaszëbską témą. Gréta - lubötniczka lëteraturë - udbała so założëc Karno Kaszëbsczi Ksążczi. Öd tegö sztótu zaczała sa przigöda Grétë z wôlontérstwa w PTTK Sopôt. Czej pierszi rôz czëtóm dobrą ksążka, móm wseczëcé, że zwëskiwóm nowégô drëcha - miôł rzec Johann Wolfgang von Goethe. Czëtanié rozwijô, pöszerziwô nama widnik, pözwöliwô dostać sa do jinszégö świata, w jaczłm czasa je redotno, le są sztótë, czedë przédny bohatera muszi sa biôtköwac - wôrt je mu w ti stegnie przigödów towarzëc. Karno Kaszëbsczi Ksążczi (KKK) pôtikô sa, jak ju bëło rzekłé, w sedzbie PTTK w Sopöce. W zéndzeniach bierzą udzél tak nôleżnicë KKK, jak i rôczony gösce - autorowie lëteraturë i rozprôwiają ö ksążkach. Donëchczôs göscëlë w sopöcczim Karnie: Artur Jabłońsczi, Tomôsz Fópka, Gracjana Pötrëkus, Adóm Hébel. Pöstapnym gôsca, chtëren zapöwiedzôł swöja wizyta, bądze Stanisłôw Janka. Öb czas pötkaniów czëtóné są wëjimczi wiérztów, prozë, dramë i /rantówków, cobë blëżi pôznac lëteracczi kuńszt a sło-wizna (czasto przebiég gôdczi przechôdô z lëteracczi na jazëkôwą, môwa autora je przërównywónô do dzysdniowi gôdczi, a nawetka do domôcy). Na pötkaniach jidze pöczëc lëteracczégö dëcha. To téż za sprawą uczastników - luböt-ników lëteraturë, dlô jaczich wôżné je czëtanié dokazów gôdającëch ö naszim ökölim abö napisónëch pö kaszëbsku. Ökazywô sa, że w Sopôce, w placu, w jaczim kaszëb-skô kultura je mni widoczno, są lëdze, jaczi mają czekawé i swiéżé na nia wëzdrzenié i mögą sa nim pödzelëc. Do tegô miasta na potkania przejeżdżają téż lubôtnicë kaszëb-sczi ksążczi z butna: ze Gduńska, Köscérznë, Chmielna, czasa z Gdinie. Przédniczka Karna Gréta Wątor chce, cobë Ôdj. Mateusz Junke Ödj. Gréta Wątor më Kaszëbi pöznôwalë swöja jazëköwą skôrbnica, co sa parłaczi z bôkadno rozmióną kulturą. Dobrze wiémë, że czasa samemu sa nie chce. Człowiek ni mô czasu, blós dërch je w barchu nëkaniô. Nëkómë za wszëtczim. Tej raza, w karnie, lżi je sznëkrowac za wôrtnotama kaszëbsczi ksążczi, je ödkrëwac. Raza möżemë nëkac w czerënku czëtaniô. ANAHÉBEL m CHÔNICE. MIESZKÔŁ TU SZTEFÓN BIESZK W ôbrëmienim öbchödów jëbleuszu XX-lecô Chönicczé-gö Towarzëstwa Drëchów Nôuków östała ödkrëtô tôfla na wdôr Sztefana Bieszka. Nen zasłużony kaszëbsczi dzejôrz i pisôrz w latach 1920-1934 mieszkôł w Chönicach. Bieszk béł w tim miesce szkolnym i wëchöwôwcą gimnazjowi młodzëznë, miôł téż udzél m.jin. w rozwijanim harcerstwa i żeglarstwa. Tôfla ostała powieszono na kamieńce kol szas. War-szawsczi 23, gdze familio Bieszków mieszkała öb ösmë lat (1926-1934). }i fundatorama są Heléna i Léón Stoltman-nowie z Bielefeld - Honorny Mieszkańcowie Chöniców i nôleżnicë Chönicczégö Towarzëstwa Drëchów Nôuków. KAZMIÉRZ JARUSZEWSCZI A 'J ouksjultowiniuuftKi, . \ ■ v / m'iaslaw\1 ' . Njuayael i wychowiwca mloiiasiy mim w/akm i /cg. jiskiogo, patriola i społecznik poctai drimatur^, Wclfna»leon C^ojnicWtc TomriyKlwło 23 listopada 201 Si Ôdj. Jacek Klajna POMERANIA 65 ................ m POMORSKO METROPOLITALNO BANAZOS POBIŁA REKORD - 4 MLN PASAŻERÓW W 2018 ROKU jia SA136-018 Ödj. Sławomir Lewandowsczi W 2018 roku körzëstało z usłëgów PKM (skrócënk öd pölsczi nazwë: Pomorska Kolej Metropolitalna) 4 min pasażerów. Rekord östôł pöbiti 27 gödni-ka 2018 roku. Ten rezultat pokazywô, jak wiôldżé PKM mô môżlëwôtë - gôdô Riszôrd Swilsczi, wice-marszôłk pömörsczégô województwa. Jem rôd, że frekwencjo dërch rosce, to brzôd dobrëch decyzjów, m.jin. wprowadzeniô cyklicznego rozkładu jazdë, sztabilnégö przewôzënkôwégö bédënkii na regional-nëch turach z Kartuz i Kôscérznë a téż ôtemkniacô nowëch przëstónków Gdiniô Stadión i Gdiniô Kar-winë. Uszli rok pôkazywô, że z PKM rôd kôrzista-ją nié leno robotnice i turiscë, ale téż sztudérowie trzëgardowëch uczbôwniów. Wiele z nich dojéżdżô z Kartuz abô pachtëje mieszkania krótkô przëstón-ków PKM. Dzakujemë pasażerom za dowiérnota. Na samorząd żdają pösobné zadania, m.jin. elektrifikacjô lëni i budowa przëstónku Gduńsk Firoga. Wôrt przëbôczëc, że lëczba pasażerów, co jeżdżą PKM, dërch rosce. W 2016 r. bëło jich 2 min, a w 2017 r. ju 3 min. ■i MARSZOŁK STRUK POTKOŁ SA Z MINYSTRA GRÓBARCZIKA Po wiele apelach i dłudżich starach ze stronë pömôrsczich samörządôrzów udało sa zorganizować potkanie z Minystra Mörsczégö Göspödarzënku i Westrzódlądowégö Żeglowaniô Marka Gróbarczika w sprawie przekopu Wislóny Nierzejë. Zćń-dzenié z udzéla marszôłka Mieczësława Struka bëło 12 gódnika 2018 r. w sedzbie MMGiWŻ we Warszawie. Minyster Gróbarczik i badący na pótkanim przedstôwcowie Mörsczégö Urzadu w Gdi-nie zaprezentowelë wszëtczé sprawë zrzeszone z budową karnôla, dzysdniowé dzejania i plan robótë w 2019 r. Marszôłk Mieczësłôw Struk jesz rôz przekôzôł minystrowi stanowiszcze Zarządu Pómörsczégo Województwa, w tim wsze-lejaczé uwôdżi i zastrzédżi do raportu ô cësku na roda zgłoszi-wóné przez pómorsczi samorząd w öbrëmienim dwuch etapów spólëznowëch kónsultacjów. Marszôłk gôdôł téż ó sprawach, jaczé budzą strach môlowëch mieszkańców. Jedną z nich są jiwrë spartaczone z dojazdowima drogama na Wislóną Nierzeja i ograńczeniama w turisticzny rësznoce. 5 gódnika 2018 r. Regionalny Direktór Öchronë Strzodowisz-cza w Ölsztënie pôdpisôł decyzja ö strzodowiszczowëch warën-kach dlô pódjimiznë mający nazwa „Droga wodna łącząca Zalew Wiślany z Zatoką Gdańską - lokalizacja Nowy Świat". Zarząd Pómörsczégö Województwa ódwółół sa ód tego rozsądzënku. Ödj. Sławomir Lewandowsczi 66 POMERANIA sëchim paka uszłé MIARZËSKA. MIARË. MIARCZI. MIARECZCZI. MIARULIŃCZI Wszëtkö mô swoja miara. Żelë robimë cos bez miarë - to grzészimë. Temu wôrt je sobie przëbôczëc, czim sa co mierzi. Na-wetka nômniészé dzeckö wié, że miłota mierzi sa mujk-niacama na minuta, kuskama na wierteł gödzënë a do-brim słowa - na dzeń. Dobré wiodro liczimë piegama a drachtama wëpiti wödë. Szczerosc usmiéwku - sze-roköscą rozszerzwieniô lëpów a pökôzaniô zabów. Do ósemków - szczero-szczëro. Do trójków - knéfköwa-tosc-falszëwösc... Snôżota białków ni mô miarë. Czej czasa nie są za sposobne do butna - nadrabiają swoją bënową krôsą. Wôrtosc pieńdzy widzymë öbczas wipłatë i zarô pö tim - przë pierszim wikszim kupianim. Ödwôga mierzi sa litrama zmöklëznë. Plëta - mökro-sć'ą stréflë. Mróz - przë-miarzłim do pórtë jazëka abö sëchöscą trzaskaniô pöd nierozëmnym jezórno--błotköwim traptôcza. Kuńszt balbiérë - zdzëwienim strzëgłégö w zdrzadle. Bëlny parfim - zakrąconoscą rzasów nad öczama cknącégö. Umarłosc nieböszczëka - wëpłaconym ubezpieczenim na könce. Atrakcyjnosc „Pomeranie" - czëtanim ji öd kuńca. Smacznosc zupë - zachtnym puszczenim lëftu przez żupnika z ti czë jiny starnë. Zëma liczimë długöscą swiécë pöd dzecnym noska. Zymk - zachrapiałoscą spiéwającëch ptôszków. Lato - gastoscą nagulców-letników na sztrądze abö zasztopanim drodżi öd Rédë na Hél. Jesén kureszce -wielëną złapionëch gumów w autole. Bëlnota szpitala - chutköscą öbsłudżi na tzw. SOR-ze. Niesnosc kurów - swiéżoscą jôj. Prôwda w gazetach - nieużiwanim jich w szituzach. Chutczi a pöżëczony starce autół - wdep-tóną pindałą a köła czeru wëdżatim w ósemka. Grzeczne dzeckö - mô łësënka ód głôskaniô. Porządnego krôwca pórechujemë niepuszczającym szwa a wiedno pasëjącym ancucha. Sól - liczi sa słono. Kraczaje rechu-je sa bólenim nadcygniatëch udowëch musklów. Wia-ter - lëczbą różnëch frizurów na minuta. Wësokósc chmurnika - stapnia midzëpiatrowégó zasapanió. Głabókósc smatórzowi kulë - lëczbą pijóków w nia wpadłëch ób jedną noc. Mądrość szkólnëch - żëczny-ma wspóminkama jich uczniów. Stąpień zacégaretowa- niô - żółtoscą zabów. Wżartosc nosową tobaczi - hafta kaszëbsczim szkołę tobaczny na sznëpelnuku. Skuteczność pielgrzimczi - kolanowim bólenim. Móc sznapsu - kuńszta lékówanió skacowanió. Chutkósc jachanió na kóle-wielëną minionëch przez półgódzynczi drzéwiat. Dobrą ksążka póznówó sa po ji fizycznym „zaczëtanim". Piwo - pó wczasnëch miastowó-wiejsczich „hejnalistach". Bëlną muzyka do tuńca liczi sa zdzartima pódeszwama bótów. Szczescé -łzama szczescó. Niesz-czescé - łzama nieszczescô. Rówizna recytatorsczé-gó konkursu - strzédną lëczbą zéwniaców óbsądzëce- lów. Niwizna muzycznego przezérku - óklapniatoscą uszów słëchinców. Tôczel -wërzekniacama „a jenë jo" na minuta. Miłosne uniese-nié - gastoscą wësoczich „c" na trzë minutë. Dôwa-nié mléka przez krowë -öblizajnoscą pómlékówą kötów żdającëch na damie. Potrzeba uprôwianió prawa przez Warszawa a Bruksela - zwiksziwanim niepotrzebny biórokracje. Chiżosc zaj-ców - zazybionoscą przëstegnowëch lësców, wietwiów a zdebłów. Pësznota czerwińcowech wieczorów - roz-rechótanim kątorowó-żabim. Żérnosc mëgów - cało-całową swadzonoscą. Głośność puszczaniô radia -czastoscą pitanió: co? Snôżosc racznégö pisanió -sprawnoscą pózniészégö te ódczëtaniô. Bezpiek jachanió autobusa rechuje sa czerowco-kóntroleroma. Szmaka jedzenió makowca - mlaskó-grëzoma. Krótczi szpacér - sapó-kroczkama. Maraton - dichó-kracza-jóma. Spragłosc-gulo-szlukama. Głód - slëno-łikama. Köscelnosc - czasto-klëkama. Cekawósc - znakama za pita nió. Wkurzonosc - wëkrziknikama. Skamżotnosc - scësniatomiészköwöscą. Dzysészé czasë -stama sms--ów, mejlów a telefónowëch rozmówów dzénno. Bezpiek - cëszą. Zdrowie - bankructwa NFZ-tów. Pamiac -terrabajtama. Rum - blónama pichu ód nórtu w nórt przë kóżdim pórëchu. Pewność meteorologiczną -smiotama śniegu w Africe. Komunizm w Chinach - ka-pitalisticznym pókroka. Amerikańską demokracja -wójnama na świece. Wólnosc - ódpówiedzalnotą. A lëdzką glëpóta czim sa mierzi? Na to ni ma miarë... \ TÓMKFÓPKA Nawetka nômniészé dzeckö wié, że miłota mierzi sa mujkniacama na minuta, kuskama na wierteł gödzënë a dobrim słowa - na dzeń. STËCZNIK2019/ POMERANIA 67 z butna 12 DNIOW Nen naju pëlcköwsczi brifka mô rozmajité udbë. Sléd-nym czasa wëmëslił so klimatologa bëc. Swöje badérowania zacząn 26 gödnika. -Tak naju starköwie pögöda przepöwiôdelë. 12 dniów midzë Gödama a Trzema Królama to 12 miesą-cy roku. Wiedno sa jima sprawdzało, tej ë jô chca ną metoda wëpróbówac-dolmacził, czedë chwacyłjem jego, jak sa w plëce przezérôł. - Słëchôj, ti meteorologowie, chöc mają instru-meńta za mëlióné, nijak wiodra tak richtich przepöwiedzec nie są w sztadze. A jô móm le skörz-nie; pólc, knéra, tobaka, raka a wprawione ökö-to są hewö ne möje instru- _ meńta - a cesził sa jak dzeckö. Jô le pöcziwôł banią a pödzérôł, jakuż mój drëch mdze nëch in-strumeńtów do wiodra badérowaniô użiwôł. Brifka przërëchto- wôł so hëfcëk a pisa- - dło. - Dzysô je 26 gódnika 2018 roku - zanotérowół, tej wiózł w skórzniach w pieta a zapisół: - Deszczu napadało na oko tak cos kol dwuch centimétrów. Tam-sam leżi wilëjny, mökri sniég, jidze zełga. Tej wsadzył póle w gaba a flot wëcygnąn jen mókri na lëft. - Jak na gódnik to je dosc cepło, wiater wieje z nord-west, nié za móckó. Czej ne dóné w hëfce miôł zapisóné, pócygnąn knérą. - C02 norma, ozonu kąsk za wiele, jodu w sóm róz, jak to kol morza krótko. Jesz róz pócygnąn knérą, le ną razą kąsk mocni a rzekł: - Ksawer zós pól i boazeria, temu norma benzenu w lëfce je kąsk za wiólgó, ale do zlëdaniô. Tej nasëpôłso na raka fëst priza tobaczi a miast ja, jak człowiek, zarózka wcygnąc, zdrzół na nia jak jaczi antk bosy, co ja pierszi róz w żëcym miół ószmakac. - Në, cëż të terô? - pönëkiwôł jem jego. - Dożdżë, fucht lëftu sprówdzaja... - tej ną tobacz-ka rozcarł midzë pôlcama a zażił. - Pulwer kąsk mókri, temu dzysó je dosc fuchtno. Tedë wëcygnąn przed se raka, a w hëfce zapisôł: „Nie padô". Wezdrzół w niebo a zanotérowôł: „Blónë szarawé, słunuszka ni ma widzec". - Tej jak, jaczé mdze wiodro? - nie strzimół jem cekawöscë. - Żebë jó to wiedzół. Zmiennëch je baro wiele, dzysó w półnié a wieczór musza jesz róz pömiarë wëkónac. Do te musza wiadła w zdrzélniku óbez-drzec... -Jo, jo, a oni cë rzeką, jaczé wiodro mdze-zasmiół jem sa głośno. _ - Nié, musza wiedzec, czë dze na świece nie zatrzasła sa zemia abó jaczi wulkan nie je wëbuchłi. Ko to wszëtkó mó 'e co të ta możesz Mô nen naj' pëlcköwsczi brifka ale rozëm! Z jego głową to ön bë miôł znaczenie, na Sorbonie abó jaczim Wjedzec jinszim Högwarce wiodroprzepöwiôdan ié wëkładac... Brifka machnąn raką a szedł w checze. Ë tak bez ne 12 dniów brifka _ badérowôł wiodro. Po Trzech Królach przëlôzł dó mia a wë- niczi mie zaprezeńtowół. Hewó, czetińcowie tczëwôrt- ny, na gwës w 2019 roku mdze tak: • stëcznik - kąsk śniegu, kąsk deszczu, kąsk zmrozy • gromicznik - mdze zëmno, a fëst zasëpie • strëmiannik - na zóczątku mdze śniegu z kopicą, le na kuńcu przińdze zełga • łżëkwiat - mdze zëmno, le tam-sam słunuszkó zeze blónów wëléze • mój - ni ma co grila rëchtowac, ko bez dłudżi łikeńd mdze deszcz, pótemu to dó kąsk wicy słuńca • czerwińc - na Jana na gwës mdze padało, ókróm ti jedny nocë całi miesąc mdze dosc cepłi • lepińc - jak na wiwczasë, tej nad strzódzemné morze • zélnik - zóczątk cepłi a słunkówi, a na żniwa to dó deszcz • séwnik-fejn słunuszkó przëgrzeje • rujan - róz dó to wiater, róz deszcz, róz słunuszkó • lëstopadnik - wiater, deszcz, wiater, deszcz, wiater a śniegu kąsk pópadó • gódnik-sniég, deszcz, a ód swiati Barbarë zanôlégó, czë Gödë mdą po lodzę czë wodze. RÓMK DRZÉŻDŻÓNK 68 / POMERANIA /STYCZEŃ 2019 Stôwk Förmella Siołu ^lisifiigo DYLEMATY EDUKACYJNE OTRZYMASZ CIEKAWĄ KSIĄŻKĘ! 2 KASZUBAMI I POMORZEM NA PIERWSZYM PLANIE CEZARY OBRACHT-PRONDZYNSKI M *WĆMPT4 P>pfK . jśm ^■1 \ \. Jfl Rl ■ ■ |e -tmfjrA Kazimierz Ickiewicz Kaszubi w Kanadzie KASZUBI KS. JAN PERSZON t - H - - ii m ! trjg *JL ^11 tany Obracht- Prondzyński II III —p' RUCH KASZUBSKO-POMORSKI KASZËBSKÖ-PÖMÖRSKÔ RËSZNOTA tany Obracht- Prondzyński II III —p' RUCH KASZUBSKO-POMORSKI KASZËBSKÖ-PÖMÖRSKÔ RËSZNOTA w jmsze \,m Fef-Lotë jf t Intimné Monologi mónolodżi intymne Wybraną pozycję książkową należy wpisać w tytule przelewu Pełna lista książek dla prenumeratorów znajduje się na stronie internetowej: www.Miesiecznikpowerania.PI/kontakt/prenumerata Zaprenumeruj „Pomeranię" na 2019 rok w Zrzeszeniu Kaszubsko-Pomorskim Stary Rynek Port Rybacki 9.30 rozpoczęcie obchodów 99. rocznicy Zaślubin Polski z Morzem 11.40 dalsza część uroczystości, wręczenie Pierścieni Hallera, przemówienia 12.00 złożenie wieńca z pokładu śmigłowca na wodach Zatoki Puckiej 12.10 składanie wiązanek kwiatów przez delegacje przy pomniku generała Józefa Hallera Pucka Fara pod wezwaniem św. Ap. Piotra i Pawła 10.00 koncelebrowana msza św. Organizatorzy: <9© W Redakcjo: Dariusz Mojköwsczi Eugeniusz Prëczköwsczi Jazëköwô korekta: Eugeniusz Prëczköwsczi Kontakt: Sz. Straganiarskô 20-23 80-232 Gduńsk Wëdôwca: Zarząd Öglowi Kaszëbskö-Pömörsczégö Zrzeszeniégö Redakcjo zastrzégô so prawo do skrócënku i öbrôbianiégö nadesłónëch tekstów Wëdanié udëtkowioné przez Minystra Bënowëch Sprôw i Administracji J 4 Ministerstwo llAff Spraw Wewnętrznych i Administracji Darmôk dodôwk do miesacznika INÉÉ POMERANIA (wëchôdô co trzë miesące) Spisënk zamkłoscë 2. Wiérztë B. Ugöwskô 4. Wiérztë E. Bugajnô 6. Jak möżna M. Wątor 7. Wiérztë K. Weber 9. Trepczik dlô nômłodszich am 12. Pöeticczi skôrb Jana Piépczi E. Prëczköwsczi 15. Nie czëja sa pisôrką Z Aną Gleszczińską gôdô D. Majköwsczi 19. Bibliô dlô dzecy. Nowi Testameńt (Przëszëkujta sa na przindzenié Mesjasza; Pustiniô. Kuszenie Jezësa) A. Majköwskô 21. Na wödze J. Natrzecy 27. Szpinia K.Léwna 32. Kristina Léwna jakno kaszëbskô feministka A. Majköwskô 36. Gôdësze w Lepińcach am Baro pöetickô je strëmianniköwô „Stegna". Bożena Ugöwskô, Elżbieta Bugajnô, Małgorzata Wątor i Karolëna Weber prezentëją swöje wiérztë, a do te bédëjemë jesz Czetińcóm czile dokazów patrona latoségö roku Jana Trepcfzika z ksążczi Wiérztë starka dlô dzôtk i usôdzczi Jana Piépczi ze zbieru Cali mój skôrb. Wôrt przeczëtac i przemëslec. Z prozë publikujemë m.jin. dzélëk nowégö dokazu Jana Natrzecégö, chtëren tim raza öpisywô żëcé i roböta jednégö môlowégö gazétnika. Zapöwiôdô sa baro czekawö... Do te pöjôwiô sa öpöwiôdanié Kristinë Léwnë, jaczi utwórstwu przëzérô sa w tim numrze Aleksandra Majköwskô, szukające w tekstach pisôrczi z Domôtowa znanków feminizmu. Zachacywómë téż w ti „Stegnie" do czëtaniô dzecóm pö kaszëbsku - tim raza bédëjemë przigödë Bëtka, ö jaczim öpöwiedzała nama Ana Glësz-czińskó. # Bożena Ugöwskô Wiérztë Nie mdze mie leno wspominka Wzrëszeniów dobrocą niespödzóną Przëgasłëch swiatëch görzów Jiwrów nieprzegôdónëch Smutków nie skrëtëch w remionach Słów nigdë wërzekłëch Chöc tëli razy w głowie skłôdónëch I dni co przeminałë Bez szlachu w pamiacë Tak mało słuńca bëło ti zëmë Skömudzałë daczi i płotë Namikłé tęsknotą kąsk postarzałe Nawet köt zzëbłi böka je öbchôdô Bez słuńca wszëtkö je jaczés bladé Gôdómë cëchö nie zdrzącë na sebie I sa rozchôdómë wprôwiając w öböjatnoscë A wieczorów ögłëchłëch spôdô corôz wiacy I stëdną race i nosë i serca Lodowo pustiniô rozszérzô swój óbjim Czejbë chóc znad pola uczëc spiéw skowronka Tak mało słuńca ti dłudżi zëmë Öd wczora do dzys Le öczów mërgnienié Noc nie poczernia ani nie pöjasnia I cëszô tak samö Zawieszono midzë nieba a zemią Leno wiéw wiatru niese cëchą pieśń Krziku pierszégö öddichnieniô Nad zamikónyma wiekama trëmów Słów piôłuna zaprawionëch I spuszczonëch głowów za chutkö zesëwiałëch Wezdrzeniów niemô w zamkłé dwiérze zatkłëch Czekając tëch co wcyg czasu ni mają Z bezspiku stracha że smierc wszëtczich urëchli Öskargów rzucónëch na zakrëcé swöjich winów Piłatów öd wszëtczégö umiwającëch race... Chôc dwiérze wcyg Stracha zasztëkóné I dzeń ôgnia ödwôdżi Czej z pöceszenim Zeszło zrozmienié Jesz pömión niese Tësączné głosë Nawróconëch Terô höleją kroczi Na kamieniach Öbesłëch Öczë na tësąclatny scanie IV " Jesz niedôwno tak bëło tu głosno Wieczerzô i ta straszno noc A późni zôs redosc Zeńdzeniów Niedowiérnosc I gwësnota Nie dozdrzą Drëżący céni czelicha (A möże raczi...) Terô Żëcé dopöwié Krëjamnota wieczerni Elżbieta Bugajnô Wiérztë Widzec uszłota Widzec uszłota nie je letkö Wcyg nama gôdają ö dôwnëch dzejach Jak to przódë biwało Pöznôwómë rozmajité datë i persónë Rozegracje, biôtczi i konferencje Pôjedinczné dzélëczi historie Nót rzec to je wôżné nawetka brëköwné Co naji starköwie öjcowie robilë Jak jima w żëcym szło Choc öni nié wiedno chcą ô tim rozpowiadać Dragö znikwic wielelatné upichanié Zazérómë w albumë, sztambuchë Rozpëzgliwającë copë dzejów Widzec przińdnota Nie jem czarzélnicą ani widzącą Nie cësna w ödżin zelô zebrónégö W miesącowim widzę Nie zazdrza w kriształową kugla Ani nie mda wróżëc z fusów Co kömu namienioné to gó nie minie Nawetka ni musza wiedzec co mdze witro Leno samö sedzenié na stołku Żdającë na to co przińdze Nie je widzenim przińdnote < z u LU I— l/) Widzec terôczasnota Widzec terôczasnota Dérëje ternota, klapsë chwilków zlewają sa W öcznym widzenim Jak öbrôzczi w camera obscura Przetwôrzają sa w teleöbzérniköwé widzawiszcze Telenowela terôczasnotë To je möje żëcé, mój tur na zemi Jedurné dóné mie bez Böga Przetikóné blësczima rodzëną robotą Dzejanim w pöspólnoce Usztôplowóné w cëgu rozwiju Dzecnotë dozdrzeniałoscë i staroscë Jô jem - tedë żëja dzys terô Utkónô w terôczasnoce Widzec cągłota Widzec cągłota Midzë stôrima a przińdnyma latama w łączbie z terôczasnotą Je widzec cągłota Krący sa ewolucyjne köło Dżiną örganizmë co przeżëłë swój cząd Namieniony jejich ortowi Z jich néżków rodzą sa jiné jak fenyks z popiołów Dzegwiącé uszłota Wchôdającë w terôczasnota co kuńczi sa wcyg 5 Małgorzata Wątor Jak można Jak möżna drzewo ucënac? Jak można ze spuszczonyma mërmama jic? Jak möżna jak mangö bëc slësczi? Jak można tak furgotac jak ödżin w ögniszczu? Jak möżna nick nie napisać? Ë słowo poszarpać na same flëdrë? W miono Boga! Jak möżna bëc bële jaczi? Jak möżna w głëchi baben czidac? Jak möżna przë tim co udostac? Klątwa cążi. Nie widza chto może ja rzëcac? Karolëna Weber Wiérztë Plëta WiôLgô pLëta rozbrizgónô Na öknie Spôdô na dzurawé déLe Płënie Rozchôdô sa midzë PôLcama Płonącyma öd hëcë miłotë Gaśnie z köżdim dotika Guza Zamôrzô pöd skórą Na wiedno Kam Jigłë wbijają sa głabök W zaöstałi kam nad Stegną Pną sa w bënë tak möckö Zabierające westrzódk. Cëmżô? FeLëje hëcë... Rozköscérzają żôłdz W cepłëch nórtach kama Gubią pöczëcé zëbu Wtôpiają sa w nen samotny Zach Niszczące wszëtkö co mô Zôłdz Dzywné öczë wzérają we mie Wkół brunëch blónów Gapią sa bezczelno Chcącë wząc ze mie wszëtkö Co móm Nëkają bënë möjégö cała Göniącë krew w żëłach A strëpiałé gnôtë Zdrzą köżdégö dnia Corôz to głabi A głabi Czedë mdze nen kuńc? Czej öne wińdą buten a Pudą dali midzë grzëmötë Midzë widowé kugle. Czedë? Nicht tegö nie je w sztadze Zrozmiôc. 'k'k'k W köżdim öknie widzec strach Serca ju dôwno przestałë bic Dwiérze są zamkłé Na böku Czerwionô strëga WëLéwô chlëch Pöwieczi chöc zapadłé Chcą pöczëc to Co dopadło jich wszëtczich Chcą poznać nen korzeń Jaczi wrósł sa w ökölé A chłądama ogarnął Uśmiech na gabach I szmërgnął gö w Nieznóné nórtë ©ChenPG - stock.adobe.com Trepczik dlô nômłodszich Kaszëbskö-Pömörsczé Zrzeszenie wëdało z leżnoscë Roku Jana Trepczika zbiérk jegö wiérztów dlô dzecy. Wiérztë starka dlô dzôtk to bëlnô udba nié la na utczenié patrona, ale przede wszëtczim na przëbôczenié snôżich usôdzków tegö pöetë nômłodszim czëtih-cóm. Na óbkłôdce ksążczi je öpisënk dzecny pöezje Trepczika autorstwa Böżenë Ugöwsczi. Wôrt przeczëtac ji słowa przed lekturą samëch wiérztów: „Na redosné oczków ö pörénôszku ótmikanié, na zadzëwöwanié sa snôżotą rozskrzonégö słunészka swiata, na zasłëchanié sa w bôjköwé öpöwiôstczi na starköwëch kolanach, na spokojny spik z gwiôzdką mërgającą do ökna, na snicé przigödów bökadniészich öd bôjków wszët-czich... - taczé prawie są Wiérztë starka dlô dzôtk. Je to zbiér apartny, zbiér ö kąsk przewrotnym titlu na pierszi pözdrzatk, kö przërëchtowałë gö „dzôtczi" ju dozdrzeniałé, a nawetka stateczne, na wdôr i teza swému Starköwi - Janowi Trepcziköwi, w roku czej przëpôdô 30. roczëzna jegö smiercë. Wmikającë równak w wëszmakóné słowno, a równak prosté w konstrukcji umëslënczi, mdącé kompilacją dokazów, jaczé östałë öpublikówóné w różnëch wëdôwiznach bez mała pół wieku temu, nôlégô sewier-dzëc, że ani czas, ani cywilizacyjny pókrok nic nie zmieniłë w tęsknotach dzecy i jich cekawöscë ödkriwaniô swiata. Bezustôwno téż one brëkują prowadników, chtërny jima nen świat cerplëwö i serdeczno poznawać pomogą. A chtëż sa lepi do te nadôwô jak starkówie? WIÉRZTË STARKA DLO DZÔTK JAN TREPCZIK Nen zbiérk mdący swójnym mósta midzë-pókóleniowim, bókadno ufarwiony tema-ticzno sparłaczonyma malënkama Joannë Kozlarsczi, niech mdze zachacbą dlô „star-szich", bë wcyg sa przëzérelë swému żëcému dzecnyma óczama, a swójim dzótkóm towa-rzëlë w rozskôcanim cëkawóscë i szukanim cëdownoscë w codniowi jawernoce". Ksążka je do kupieniô na kaszubskaksiaz-ka.pl, a hewó czile wiérztów Méstra Jana z óbrôzkama Joanë Kozlarsczi pöchôdającyma z ksążczi Wiérztë starka dló dzótk. am ^ Stark Köle piécka so na ławie Sôdiwô mój stark. Öb wieczórk on wiedno z nowa Zaczinô swój wark: Ö zakLati królewiónce, Ö trzech ukózkach I ö stolemach pöwiôdô Jaż mie zjimô strach. Sedza krótko tej kol starka i jem taczi dbë: „Të zaklatą króLewiónka i zómk wëbawië"! v. łO i m (9 Na jezorze Najezorze czółen sa zybie, W nim sedzy maLinczi knópik. Czółn z brizą sa Letko kolibie, Wkół nótëra öbjimô spik. Gdzes chóranka chLëchô po gladze Cëchuchno jak Letëchny chuch. A dokądka zwak ji sa wkradze, Tam budzy sa teskniączczi dëch. A śpiewa je wejle tak snôżô, Że słëchô ja bezrëszny Las. Nad gladą sa kóLibie, wóżi wmikó do serc bënë nas. budzą w nas slôdë sa wdôrë, Zabëté ju dówno przez Lud. rzeszą z naj mëslą sa w pôrë krzosają zabëti wid... Kozlarsko mai. J Spadłë sniedżi Spadłe, spadłe sniedżi. Leżą do kölón. Wëzdrzi, jakbë z nieba Upôdł biôłi blón. Pöjmë tej na sónczi, Rzeszmë do nich zwónczi, Żebë czëc nas bëło I tëch sónk naj gón! Czej kurzatwë przińdą, Ukurzą nóm smiot. Z niego widzec nie mdze Nawetka nasz płot. W sniég tej wezniemë sa, W nim wëkulómë sa, Mdzemë wëzdrzelë tej Jak snieżélc kol wrot. Mësla rëbôka Na sztrądze naji morza Zrobiałi rëbôk sôdł. A wiater wiôł bez górzu I zybôł Letkö bôt. A z brizą szłë od nordë Za wałą wała wstec I nëkałë zôs w dola Spöd nogówjegö precz. Tak rëbôk zdrzi na glada, Na słuńce, co bërnie I z möcną udbą w öku Tak zaszeptôł do se: Öj morze, wiôldżé mörze, Mój zôgónie słony! Tu żëc mda i tu umrza, Jô, rëbôk twój cwiardi!... Eugeniusz Prëczköwsczi Pöeticczi skôrb Jana Piépczi W „Nordze" z 23.03.2001 roku jô pisôł w artiklu zatitlowónym Spoczgł w „Swöjich stronach ö pisarzu Janie Piépce, chtërnégö żëcowô stegna zaczała sa na gburstwie w Łebniu 8 gromicznika 1926 roku i zakuńcza pö smiercë 8 strëmiannika 2001 roku na môlowim smatórzu, chöc w żëcym swöjim mieszkôł w Łebniu leno bez pierszi rok. Kö to sa jaż nie chce wierzëc, że minął ustny czas od te sztótu. Tim barżi redowac muszi, że na roczëzna nie östa zabôczonô. Kö ukózół sa prawie tomik jegö wiérztów, chcałobë sa rzec - nowëch. Pö prôwdze przeleżałë öne w szuflôdze Jadwidżi Knapińsczi (slédny biał-czi pöetë), a terô pierszi rôz uzdrzałë wid pöd pöspólnym titla Całi mój skôrb. Autór snôżi spiéwë „Möje stronë", do chtër-ny muzyka ułożił patron latoségö roku Jan Trepczik, urósł w Starzenie. Tam sa ucził żëcégó, a pólsczégó i rechunków w molowi szkole. Pó wojnie skuńcził Szkólnows-czé Liceum we Wejrowie, żebë zarô pö tim bëc szkolnym w swöjich starzińsczich stronach. Tej sa ösoblëwie zaczekawił lëte-raturą kaszëbską. Pó roku 1950 zajął sa gazétnictwa. Pisôł midzë jinszima w „Rëbóku Mórsczim", „Rejsach", „Dzénniku Bôłtowim" i „Kaszëbach". W latach 1958-1981 jezdzył wiele pó szkołach i szpórtowno ópówiódôł ó kaszëbsczi pismieniznie. Napisół wnet-ka dwadzesce ksążk pó polsku i w rodny mowie. Debiuta bëłë Nasze stronę (1955, wespół z Leóna Roppla). Szesc lat późni sa ukóza Stojedna chwilka (1961). Z kaszëbs-czich dokózów bëła jesz komedio Choróbsko Jan Piepka Całi ^. mój skórb , . (1968), wiérztë dlô dzótk Möja kotka - mój kot (1983) i zbiérk krótczich wiérztków Ka-miszczi (1983). Do te jego nóbarżi znóné pówiescë pisóné z pólska to: Hanesk (1957), Szumiące wrzosy (1967), Dzierzby w głogach (1968), Cisza (1970), Wieża z domem (1974) i Cień słońca (1984). Stoji w nich wszëtczich ó Kaszëbach we wszelejaczich żëcowëch stónach. Swoje lëteracczé dokôzë colemało pódpisywół pseudonima Staszków Jan. Pó dłëgszim czasu w 2000 roku sa pojawił to-miczk pólsczich wiérztów Krzyk ptaków, a rok pó smiercë kaszëbsczé wiérztë Spiéwa i Iza. Kö wëdôwało sa, że to je ju wszëtkö z poezji, a timczasa nalazłë sa jesz wiérztë miłosne, pisóné do Jadwidżi, chëtrny nowi tomik je dedikówóny. Ona sama gódó ó nich hewó tak: Wiersze rodziły się od poczgtku naszego poznania, wzmagane przez rozłgki i wielkie tęsknoty bycia razem. Pod koniec życia Jaśka znów się rodziły przez ciężkie doświadczenia w szpitalu, potem w Kościerzynie i rozdzielenie, powstały już inne wiersze zawarte w tomikach „Krzyk ptaków" i „Śpiewa i Iza". Jan bardzo cieszył się ze zdania, które wypowiedziałam: „Tyle żeśmy przeżyli, by pozostał krzyk ptaków". Dla mnie testamentem sq wiersze, które mi wręczył jako zwitek pisane na karcie szpitalnej 22.09 i 23.09.97. Wyjął je resztkami sił spod materaca szpitalnego w Gdańsku Zaspie [...]. Tomik Całi mój skôrb öbjimô wiérztë pö Môłniô Jô Tobie dóm ten całi mój skôrb Pôcerzów zebrónëch na kratëch drogach pöwiédz mie Leno czemu dnie Lecą jakbë chto płosził ptôchë na pöLach i karna stegnów sztoperczącë sa pöd góra nagóniół do nas A wez téż Z rąk mójich Ta rmôłnia Co wcąg jesz wid seje bez słowa i rób wszëstkö co Leno mdzesz mogła nawetka w snicym czë w dniu zmaczonym bë ta nasza môłniô nie zgasła kaszëbsku, jak i - w wikszoscë - pö polsku. Dofuliwô lëteracką spôdköwizna pisarza. Wiera jesz na drëk żdają jegö wspöminczi. Gwësno za jaczis czas sa ukôżą. Dzaka temu to utwórstwö w całoscë mdze do czëtaniô, möże bëc analizérowóné, möże uczëc młod-szich miłotników kaszëbiznë. Stôwô sa dzéla naszi lëteraturë. Bez to téż zaswiôdczô ö ji snôżoce, wiera nawetka möże rzec fenomenie, a na gwës pödczorchiwô żëwötnosc naszi möwë i ji jazëköwi stón. bö przińdze ce szëkac ten widk zaczarzony bëc möże nawetka pö całim swiece Serdecznosc Jesz i ten rôz Pödóm raka Nowim nieszczescóm, żebë uLżenié pömögło krokóm; të trzëmôj möcno sa swöji stegnë bö möże zôs jiné krzëkwë ë strôszczi krótko ti stegnë sa zarô zwLokłë... Jesz i ten rôz całô serdecznosc mdze z tobą szła przez łączné pLónë; ë jesz są póLa, Las zdże bezwietrzny, do tego Lëdzy serdeczno żdżącëch pół świata mómëL. Leno wiém jedno: Jakbë na świece za jakąś sprawą stało sa nôgle cemno, serdecznosc może nie radzëc sama sprowadzëc ce dodóm, czej nie mdzeszju ze mną. 01.99 r. Wiater Jaczi jes prosti wietrze z Lat przeszłëch czej ce dzys raka dóm we wspominku jakbës szedł Stegną ze mną pöd remia i ptôchóm skrzidła niósł pć> përzinku Czemu mie dzys sa zdajesz przëcëchłi nawetka śpiewny w niejednym sztërku czej żes téż w chëczë walił piascą grzëmötną w sztormie niósł żëcé w śmiertelnym zberku Móm ce dzys chwalëc za twoje chaje co nieróz prësk mie niosłë do óczu czë pôcerz mówić żes gnół nad zemią kropelczi deszczu i zwiéwôł dôczi Wietrze wiatrzëskö të raza ze mną zbóLałi szóLińcu wiele żes zabrôł za resztą przińdzesz tëch chtërny jesmë raza z tobą tu na góscyńcu W baro wietrzny Dzeń Zôdëszny, Przymorze 2.11.81 r. Skrzidła Zbudzonym dnia jô na ce czekom köl naszi stegnë möże chóc zamiast cebie twöje wezdrzenié do mie przebiegnie bada téż żdół i téż sa cesził na twoje race jakbë na dwa związóné ze sobą skrzidła Ajakbës spała nie zgasnij spiku jak nié jinaczi w tim twójim snicym jô do ce przińda. Nie czëja sa pisôrką Z Aną Gleszczińską, autorką ksążków: Bycio herbu Kasztan i Bycio herbu Kasztan. Bëtk na zómku w Bëtowie gôdómë ö ji dokazach i pözdrzatkach na kaszëbsköjazëköwą lëteratura dlô dzecy. Skąd sa wzała udba, żebë w świece kaszëbs-czi lëteraturë pojawił sa Bëtk? Zaczało sa öd prosbë burméstra Bëtowa Riszôrda Sylczi. Wasta Burméster rôcził mie do se, pökôzôł Bëtka - pupulka miasta -i rzekł: „Më brëkujemë tekst ö ti pöstacji. Napiszesz to nama?" Tak pö prôwdze nigdë jô jesz taczich tekstów nie pisała. Móm le kąsk doswiôdczeniô jakno autorka felietonów do „Pomeranie", ale nick wicy. Pömëslała jem równak, że móga spróbować, tim barżi, że wszëtczégö jô ni muszała sama wëmëslac. Bëło ju wiedzec, jak wëzdrzi bohatera, gdze mó sa dzejac akcjo ksążczi. Na zóczątku jesmë gôdelë o jednym teksce, ale późni jem pömëslała, że wórt zrobić jich wicy, nôprzód taczé wprowadzenie, a pótemu to rozwinąć. A że móm doma môłé dzecë, to pódskacënków do pisanió nigdë nie felowa-ło. Doma ópówiódóm jima bójczi o wiesz-czówce Anie i jem wprowadzëła ta póstacja téż do ksążczi ö Bëtku. W pierszim dzélu serie ö Bëtku przede wszëtczim pöznôwómë przédnégö böhatéra... Jo. To po prôwdze taczé poznanie Bëtka. Öbczas wiôldżi burzë on spôdô w Bëtowie, gdze pótikó wieszczówka Ana. Jak ópówiôdô, miôł bëc wiele rëchli i pómóc Krzëżôkóm w budowie zómku, ale skazëła sa maszina czasu i wëlądowôł dopierze piać stalatów późni. Skórno równak ju docarłdo Bëtowa, to dzaka pómócë wieszczówczi óbezdrzół zómk. Bënë pótkelë dëcha, jaczi rzekł jima ó pówstôwanim ti krzëżacczi budowni, póz- HERBU kasztan ni z górë obżerają jesz Bëtowó, żebë póznac j i né mole zrzeszone w tim garda. Krótko gôdającë, je to tako historijka dló dzecy, jako mó jima pokazać, co je wórt óbezdrzec w Bëtowie. Taczi lëteracczi prowadnik... Tak möżemë to nazwać. Dló mie je to tako lëteratura kąsk użëtköwô. Jak jem to pisała, to jô wiedzała, jaczé zwrotë bëm chcała „przemëcëc" dzecóm, co jima pokazać z historie. To nie bëło pisanie „z natchnienió", ale célowé dzejanié. Dlóte nie czëja sa jakąś pisórką. Jem prosto autorką tekstu. Të rzekła, że swiądno jes chcała zapisać w ksążce czile dradżich dló dzecy kaszëbs-czich słów i zwrotów. Nie zdówó sa Tobie, że tëch apartnëch słów je përzna za wiele jak na ksążka dló nómłodszich czetińców, co z wiksza dopierze zaczinąją sa uczëc najégó jazëka? Je tak ösoblëwie w pierszim dzélu, bö w drë-dżim jem ju widza, że je to kąsk za dradżé i niejedne rzecze jidze napisać tak, żebë Iżi beto to zrozmiec, a równoczasno snôżą kaszëbizną. Ni móm równak zmienione do czësta stilu swöjégö pisaniô. Mëszla, że kąsk barżi apartnégö, pöeticczégö jazëka wôrt pökazać czetińcóm. tycio herbu KASZTAN iv£amtiu vv bytowie k "" w LVtou k Prof. Daniél Kalinowsczi w swöji recenzje Bëtka, öpubliköwóny w „Pomeranie", pisôł, że wôrtnotą taczich ksążków jak twoja je pökôzanié, że kaszëbzina möże fónksnérowac w nowëch stojiznach, często dzysdniowëch, znónëch młodemu czetińco-wi z codniowégö żëcô... Pöwstôł téż pupkówi teater na spödlim Bët- Tegö bada sa trzimała téż w pöstapnëch ka... ksążkach. Terô Bëtk rëgnie na Gôchë, pötkô Jo. Jem napisała scenarnik i dzecë sa bël- dzecë ze szkółë, jaczé badą gadac swöjim no przë tim bawią. I corôz lepi gôdają pö jazëka ö swöjich sprawach. Wszëtkö badze kaszëbsku! Jaromir Szréder przërëchtowôł dali zrzeszone z codniowim doswiôdczenim téż słuchöwiszcze ö Bëtku. Płatka z jegö młodégö czetińca. nagranim je dodôwka do ksążków. To bëło bélné doswiôdczenié dlô tëch dzecy, chtërne A recenzjo prof. Kalinowsczégö sa Tobie wi- bëłë przërôczoné do robötë wkół ti platczi. dzała? Öne terô często jinaczi zdrzą na kaszëbizna. Miło sa czëtô, jak chtos pisze pózytiwno. Doznałë sa, że to je cos czekawégö, nié leno Kąsk jem sa bójała tego tekstu i przed jegö póstapny przedmiot w szkole, ale cos, czim przeczëtanim zwöniła jem do redakcje, czë möżna żëc. móga ötmëkac „Pomerania" bez strachu (smiéch). Jak wëzdrzi Twoja pisarsko robota? Jak sa rëchtëjesz do pisaniô? Öd wëdaniô pierszi ksążczi ö Bëtku minało Jak czëtóm kaszëbsczé ksążczi, zbiëróm ju kąsk czasu. Doszłë ju do Ce jaczé głosë öd słowizna, jakô mie sa widzy i ö jaczi wiém, czetińców, co sa jima widzało, co nié? że bada chcała ja wëzwëskac. Wôżné je Nôwicy jô sa dowiedzała na pötkaniach téż wëbranié westrzód rozmajitëch udbów z dzecama. Jem sa jich pitała, co bë zrobilë, tëch, jaczé kuńc kuńców badą w ksążce, bö jak to öni bë mielë pisać taką ksążka. Në wszëtczégö sa nie dô zmiescëc. i ödpöwiôdałë, że np. bë sa przëdało wiacy bohaterów. To prôwda. Dzecë robiłë téż ksąż- Twöja córka Zuza téż pisze pö kaszëbsku. czi Bëtk na Gôchach i same so wëmëslałë Dôwôsz ji swöje tekstë do sprôwdzeniô? historia, co bë ten Bëtk mógł kol nich robie, Jo. Öna mie gôdô, jaczé dzéle sa ji widzą, co óbezdrzec. Baro wiele czekawëch udbów a gdze wórt cos zmienić, gdze są słowa i zda- móm po tëch zeńdzeniach. Dzaka nima Bëtk nia, jaczich ona nie rozmieje. nie je leno teksta, ale wszelejaczim dzejanim zrzeszonym z tą póstacją. Gôdôł Dork Mojköwsczi 16 < z u LU Ł— i/i /4. Gleszczińskó öbczos promocje Bëtka w MKPPiM we Wejrowie. Ödj. dm óbeńdze, baro n vdże to znelë Kôżden jeden, co mieszkôł w zómkôwi dobrze znôł żôrgôwną Ana. Tak pô prôv ja wnet wszëtcë mieszkance bëtowsczich lasów i parków. Wej, nicht jak ona nie rozmiół piłować porządku. Wieszczówka zawdë zawczasu mëslała ô zëmie i miała zrëchtowóné. co bëło trzeba, jesz przed pierszim sniega. Ob całą jesćń zbierała ôrzechë i sëszëła grzëbë. Późni zakópiwała to w bidelkach w zemi abó chowała w dzuplach. Czej przeszedł mróz, a calëchné Bëtowó ókrëła biôłô pierzëna, tej wieszczówka Ana równak rozmiała sa pódzelëc swójim jestku z tima. co nie zdążëlë nażórgówac so jôdë abó bëlë za zgniłi, jak béł czas to robie. Ôna miała dobré serce. Ale rozmiała téż czasa czë naszkalowac. Wëjimk z ksążczi "Bëtk na zómku w Bëtowie". Malënczi: Aleksandra Gleszczińskó 17 - To jesz przińdze - mrcczałc na pół usnioné do uszów chwatczi wieszczówczi, jako mieszkała westrzód zómkówcch drzew. Ji równak to sa nijak nie widzało. Tej-sej dało sa dozdrzec czcrwónawó-bruną tępa, jak rôz na jednym, a tej zaró na drëdżim drzewie dzyrskó tuńceje z lëstama. - Nëże, zgnilusë! To je ju czas! Dosc tego żińdanió. Zaró mie sa na zemia brae. Tec zëma nie mdze za warna żdała! - szkalowała ju często nerwćs, jak nënka na swôje nipócé dzecë. Kó bruné kuleczczi dali spokojno haszkałë w swój ich kôlcastëch skórëpąch i na wadzenie miałc do czësta namkłé. J clV da Wëjimk ksgżczi "Bycio herbu Kasztan". Malënczi: Aleksandra Gleszczińskó wcyg Dëch nie smiôł odmówić plëstający i tego pisku nie chcół wiacy słcchac. Grzeczno orzeszka. Bëtk też nijak ni mógł zaóstac slôdë. Ôrzechë bëłë pó prôwdze smaczne. I co terô? , narôz z ful gabą Bëtk. - Zómk stoji. Mô elito gô piłować. Dló mie robôtë ni ma. ('hto pó wsë chódzy, sóm sobie szkódzy. Bëło tą swoją masziną czasu nie wipkówac - ódcął chutkó dech i grizł dali. 18 Wëjimk z ksgżczi "Bëtk na zómku w Bëtowie". Malënczi: Aleksandra Gleszczińskó 4 Aleksandra Majköwskô Bibliô dlô dzecy. Nowi Testameńt Przëszëkujta sa na przińdzenie Mesjasza Bëła wa czedës na pustini? Mëslita, że je to bëlny môl, żebë zbudować so chëcz z piaknym ögarda? Wiera nié. Wiémë, że na pustini wnet ni ma żëcô. Je tak przede wszëtczim dlóte, że roscënë, zwierzata i ledze brëkują wódë, żebë żëc, a tam deszcz nie padô nijak abó baro mało. Ob dzeń je wiôlgô hëc, a öb noc robi sa zëmno. Westrzód sëchëch kamiznów i piôsköwëch górów mało czedë jidze pötkac jaczégös człowieka. Tej-sej lëdze chcą bëc w cëszë i sómnoce. Taczi mól jak pustinió je tedë dlô nich bël-ny. Mögą tej gadać z Boga, nick i nicht jima w tim nie zawôdzô. Jan - syn Zachariasza i Elżbiétë téż żił na pustinie. Czedë urósł, nie chcół óstac kapłana jak jegö öjc. Starszi wëchöwelë gó tak, żebë rozmiôł sa módlëc i słëchac Boga. Zachariôsz, jegö tatk, naucził gö Böżégö Prawa i słów proroków. Wiedzół i czuł, że leno na pustinie Bóg pöwié mu, co mó robie w swójim żëcym i jakô je jego misjo. Nosył öbleczënk z szerzchlë kamélë. Jôdł mało, leno to, co nalózł na sëchim piósku -skókółka i miód. Modlił sa dërch, a Bóg do niegó gódół. Czej Jan béł dozdrzeniałim chłopa, wiedzół ju, jaczé je jego namienienié. Miół nauczac lëdzy i rëchtowac jich na przińdzenie Mesjasza - zapöwiedzónégö przez Jahwe Böżégö webrańca, Christusa, chtëren uretó nóród Izraela ód jego grzechów. - Chceta pösłëchac o Mesjaszu? - pitół sa lë-dzy, jaczich pótikół. - Muszimë sa przërëch-towac na jego przińdzenie - dodówół. - Ale jak mómë to zrobić? - dopitiwelë sa wszëtcë. - Muszimë sa nauczëc kóchac jinëch, mëslec o nich tak jak o sobie. Odpuszcziwójta winë tim, chtërny zrobilë warna krziwda. Jeżlë mósz dwie sëknie, dój jedna kómus jinszému. Żelë mósz wiele jedzenió, to sa pódzelë. Nikomu nie róbta nick lëchégö! Miéjta stara ó biédnëch. 19 \ Jan nié leno zachacywół do bëcégö dobrim, ale sóm téż béł bëlnym człowieka. Dzelił sa wszëtczim, co miôł. Ledze, co gö póznelë, dzëwöwelë sa i gôdelë: - Më nigdë jesz nie pötkelë kögös taczégö jak të! A ön sa usmiéwôł i ödpöwiôdôł: - Szukôjta drodżi do Pana, żebë wénc do Jegö królestwa. Przërëchtujta stegnë dlô Jegö nogów, żebë Pón mógł przińc. Muszita téż wiedzec, że Christus nie badze blós wiôl-dżim proroka, ale téż najim Zbôwcą. Öd sta-latów naji öjcowie żdelë na Jegö przindzenié. Kureszce to sa stónie. Mesjôsz je krótkö! Rëchtujta sa! Rzmë lëdzy zbiérałë sa, żebë słëchac słów Jana. Wiele ztëch, co do niego przëchôdelë, chcelë późni zmienić swoje żëcé. Jan pro-wadzył jich tedë nad rzéka Jordan i chrzcył. Öbmëti i czësti móglë pótemu zaczënac żëc na nowö. Niejedny mëslelë, że to Jan je Mesjasza, ale on zarô jima ödpöwiôdôł: - Nié, to nié jô! Jô waju leno chrzca wódą! Ale jidze möcniészi óde mie, chtërnému jó nie jem wôrtny nawetka ódrzeszëc rzemiszka ód zandalów! Pustiniô. Kuszenié Jezësa Pö chrzce Jezës béł na pustinie ób sztërdze-scë dni. Tam mógł w cëszë sa mödlëc do Bóga i słëchac Jego słów. Sztërdzescë dni w taczim molu to baro długo. W tim czasu nick nie jódł ani nie pił. Czedë zrobił sa baro głodny, przeszedł do Niego diôbéł i zaczął go kusëc: - Żelë Të jes Bóżim Sëna, to powiedz, żebë kamë stałë sa chleba! Jak to zrobisz, nie badzesz ju głodny. -Je napisóné w Biblii, że człowiek nie żëje sarnim chleba, ale kóżdim słowa, jaczi póchódzy ód Bóga - odrzekł mu Jezës. Dióbéł sa nie póddôwôł. Wzął Jezësa do Swiatégö Miasta, to je do Jerozolëmë. Tam postawił Gó na daku swiatnicë, żebë z górë mógł zdrzec na świat. I rzekł tak: - Żelë jes Bóżim Sëna, sköczë w dół! Ko je napisóné w Biblii, że Bóg rozkóże swójim aniołom, żebë Ca chronilë i na rakach badą Ce nosëc, żebë të so nie skalécził nawetka nodżi ó kam. Jak wszëtcë lëdze uzdrzą, że nick sa Tobie nie stało, to zaró w Cebie uwierzą! - przekónywół. - Nie zrobią tego. Je téż napisóné: nie badzesz próbówół swójégó Pana Bóga. Diôbéł nie chcół równak ódeńc i dół sa jesz na jedna pokusa. Wzął Jezësa na baro wëso-ką góra, z jaczi mógł widzec wszëtczé królestwa na Zemi. - Öne słëchają do mie - gôdôł. - Jeżlë pokłonisz sa przede mną, dóm je wszëtczé Tobie. - Biéj précz - ódpówiedzôł Jezës. - W Biblii je napisóné, żebë pókłón dawać leno Panu Bógu i blós Jemu służëc. Diôbéł ju wiedzół, że niczim Jezësa nie zmuszi do grzechu. Wszëtczé jego próbë nick nie dałë. Dół so tej póku i ódeszedł. A Jezës pó sztërdzescë dniach wrócył z pustini. Béł ju przërëchtowóny do robótë, jakó na niego żdała. Miół pówiedzec i pokazać lëdzóm, że je sëna samego Bóga. Chcół, żebë pómógało Mu czile uczniów. Pierszich wëbrôł sobie w Galileji, krój nie, jakó je nad wióldżim Galilejsczim Jęzora, i wëzdrzi kąsk jak Kaszëbë. Tam zaczalë z Nim chödzëc uczniowie - Andrzej i Jego bracyna Szëmón, chtërnému późni Jezës dół mio-no Pioter. Bëlë oni rëbôkama. Póstapnyma uczniama bëlë Jakub i Jan. Na wodze Bédëjemë najim Czetińcóm dzélëk nowégö dokazu Jana Natrzecégö. Je to prozatorsko opowieść ö żëcym gazétników jedny molowi gazétë na Kaszëbach. - Rok to długö... Bédëja wëjachac za greńca. - Wcyg za ta greńca. Pół, całi rok, tec to wnet jedno. Strzimôsz, a tec dló lokalny spölëznë badzesz robił. Tak cos rechują w niebie. - A jô mëslôł, że dlô wëdôwców „Wiadłów"... - Kó to jistno a to samö. Gazétnik to óbrzészk, to dzejanié publiczne... Drzéj dali nie słëchôł. Znôł ten tekst ju ze stażu. Bëlno, bó wiele razy czëté. Sëpnął cëkra, chilnął mleczka i cziwnął przédnému pora razy, że jo, że mô prówda i tak prawie je z gazétnikama, sa rozmieje. Kôzanié doch bawiło. Pewno temu, że przędny długo ni miół dostóné öfiarë. A może równak lubi z (to je do) Drzeja gadać? - To co móm pisać? Môce dló mie jaką téma? Przędny prawie gódół cos ö przëzéranim sa na to, co sa dzeje w gminny pólitice, kó wi-dzec ju béł dosc naplestóny, bó dali nie cyg-nął, le rzekł: - Na zóczątk cos ubëtnégó. W sobota jedzesz na kajaczi... - W sobota! - Tec to spłiw, pësznô sprawa a relaks. W póniedzółk pózwónisz pó firmach kajakówëch i badzesz miół super materiół na tekst o rzeczny turistice. Pamiatój, żebë cë aparat do wódë nie wpódł. Drzéj nie béł ród. Sobota je dló lëdzy. Kó równak spłiw, nawet w weekend miół wëżi jak robota w fabrice. Nie wiedzół téż, czë może bez gödzënë möczëc swoja chorą skóra. Bó tak na gwës badze. Na rzéce jinaczi nie do. Słëpió je pësznô. Reno w sobota téż tako bëła. Drzéj przëjachół późno. Dló niegó ósta le jedinka, pööbijóné wiosło i za małi kapok. - A, to të jes z „Wiadłów". Z lëdzama badze leżnosc pogadać jak dopłëniemë na biwak do rëbakówczi. Le wiész, za wiele fótków to móże nié... wiész lëdze zapłacëlë za sztëk óddëchu, swóbódë - rzekł organizatora spłëwu, a czej u Drzeja nie dozdrzół zroz-mienió, klarowół: - Wiész, na wódze czëjesz pragniączka, në... tej-sej chto tam so chlapnie piwko... - Na wódze? Ni mota strachu? - Zaró strachu! Klient je klient, a to doch nié górsko rzéka, le nasza Słëpiô... U mie nikomu nic sa jesz nie stało - próbówół sa wëslécac organizator. Drzéj doch pówiedzół. Sëmienié miół czësté, \ a że jesz kôzelë mu mało zjëmac, to lepi. Prôwdac w reporterce prawie tego nie lëdôł. Abö długopis, abö aparat. Nie je możno dwuch wastów słëchac. Zjimôł fótka, jak sa spichelë na wöda i sóm chutkó rëgnął na rzéka. Wëprzédnił wszët-czich i tej pstriknął jesz róz, kö z przodku. Terô mógł schöwac aparat na dłëżi i wnet jak spłiwöwcë öddëchac latową nótërą, gdzes niedalek Nôfeldu. Słëpiô wëdżinała sa tu w ta a w ta. Czasa jakô łąka dochôda do wödë, ale małô, bö rzéka chóc płënała tąd ju pôra tësacy lat, nie da radë za baro rozszerzëc swöji dolëznë. Co sztërk musza nawet wcyg drzéc sa ostro bez wirowe, gdze przitczé urzmë pökazywałë göłé piôsköwé bënë. Tam nôlégało öpasowac, bö żoch robił sa rëchłi. Ösoblëwie w tëch placach, gdze łonsczégó roku szôringa, jaczi tu nie widzelë nôstarszi, zwrôcała drzewa. Nié póra, nié dzesac, kö całima régama. Tam letkö bëło ö wëwrota. Sekuhdë nieuwôdżi, niedogôda-nié, urzas abö prosto pierszi rôz w kajaku. I ju załoga stojała do pasa w wodze. Drzéj widzôł jak spłiwöwcë pökazywelë sobie piakné widoczi, kö téż zwrócony las. Tam gdze uzymczi leżałë hurmama, stôwelë i zjimelë. Niejedny specjalno wëchôdelë na brzég, żebë miec fotka ze zwalonym bora. Jakbë prawie za tim przëjachelë w bëtowsczé stronë, jakbë prawie to pödskôcało jich réza tuwö. Krącył głową. Pamiatół z przeszłego roku, jak on jesz za stażistë, jezdzył tu raza z przędnym abö z Leszaja zarô pö ti zélniköwi szôrindze. Wiatrzëskö lëdzóm daczi nazriwa-ło, pöłómało elektriczné stołpë a lasë, jaczé dlô niejednëch bëłë bez lata lokatą lepszą jak w banku, spôdköwizną po starkach w póranósce minut rozjało w trón. Tero to turisticznó atrakcjo. Tragedioatrakcjô. Z drë-dżi stronę może i dobrze, ko przejadą, dëtczi östawią, Iżi mdze sa dwignąc z nieszczescó. Równak to dzywno. Drzéj chcôł wszëtczé udbë, całé to tu czëcé zapamiatac. Miôł doch pözebrac materiôł na supertekst. Płënął pömalinku. Zatrzëmiwôł sa, puszczôł przed se jinëch. Prawie zwölnił, żebë przëzdrzec sa uzymköwi, co grodzył rzéka wnet na całi szérzawie. Jak gö brac? Na chutkö czë barżi bóka, rozmëslnym szëka... - Z drodżi! - uczuł w nym. To slôdë padzył kajak. Dwójka. Chłop i białka. Kö ni möglë sa dogadać. - Barżi w lewo! - wrzeszczą ona. - Nie, w prawól - krzikół on. Öcerlë sa ó borta Drzeja i mało, bë gó nie czidlë wiosła. Gazétnik zdążił schówac głowa. Jich kajak z całą möcą przemërgnął wedle, a tej za sekuńda trząsł w uzymk. Zówada le so letko zdrigła. Dwójka na sztëruszk stanała. Le chutkó żoch zepchł ja na pień. Tej móc rzéczi jała wëwracac kajak. Chłop i białka dostelë wiôldżé óczë. Czej wóda zaczała sa lóc jima do strzódka, zawrzeszczelë. Plams! Wësëpelë sa. Dobrze, że Słëpió tu bëła snódkô. - Z taczim idiotą jo jem jesz nie płëna! - A jó z tak głupim babiszcza! Mókri a złi wëtrëkelë sa na brzég. Drzéj béł za blisko, temu téż dostół. - Co tak sa zdrzisz jak gapiór! Të bë wëcyg-nął to swóje zgniłe dupsko i nama pomógł - szkalowa białka. - Ok, ju sa bierzą - gazétnik nie dół poznać śmiechu. Czej pôra próbówa nalezc sëché ruchna w wodoodpornym rubzaku, Drzéj wëcygnął jich kajak na brzég. Chcół sa spëtac, czë mó co jesz pömöc. Në... - Gdze moja möbilka?! - zawrzeszczół chłop. - Pewno w wodze - w głosu białczi nie bëło zdebła wespółczëcô. Chłop sa jesz barżi znerwówół. -To jidzemë szëkac! - rozkôzôł. -To so jidzë. Jó płëna dali. Chłop jął machac rakama a trapac. Jak môłi knóp, co nie dostôł bómka. Kureszce wëcës- nął ze se: - Të... të zmókłó kuro, të... a płëni so i wëwrócë jesz dzesac razy! Białka zrobiła do niego krok, dwa. Nic nie góda, le trzasła go w pësk. Móckó, żebë bolało. Chłop nópierwi sa zdzëwöwôł, a tej sóm podniósł piasc. Pewno przëbôcził sobie, że na wszëtkö zdrzi Drzéj, bö raka spuscył i szedł do wödë szëkac möbilczi. Białka pökôza pôlca na gazétnika. -Të! Östawi mu swöj kajak. Płëniesz ze mną. Ön je za torbówati, żebë bëc ze mną w jedny załodze. Drzéj zmerkôł, że wiele ni mô do gôdczi. Nawet nie chcôł. Spłiw robił sa barżi cekawi. Białka sadła z przódku. Rëgnalë. -Jem Marta, a të? -Andrzej, kö wołają mie Drzéj. Białka obrócą sa do niego, poprawia włosë a zapita: - Pó prôwdze wëzdrza jak zmokło kura? I bëlno zacza przëzerac sa na swöjégö zało-gańta. Pöwié ön mie prôwda czë nié? Kö... dozdrza co jinégö. -Të nie chódzysz do Körzë, dochtora Körzë, skórnika? - A co? -Të béł u niego w przeszłim tidzeniu. Móm prówda? - Möże môsz, möże nié... - Móm, móm... późna jem ce, taczé same brële, głowa... sa sromósz, że skórnik? Ni mó za czim. Jô téż chodzą. Marta zós zdrzała do przódku. Nodżi wësta-wiła buten, wiosło pöłożëła na bortach. Swoje lico wëstôwia do słuńca i zamkła öczë. Dobrze, że wëpłënalë z lasu. Drzéj sóm bë nie dół radë na wielnëch zówadach. Dolëzna sa rozszerzała. Bëlë krótko Parchowa. Minalë bórską ława, co nią lëdzë chódzëlë bez rzéka. Tu z jedny a drëdżi stronë, za łąkama górë piałë sa wësok, baro wësok. Widzelë las, co na nich rósł, tej-sej póóróny blësëznama pó łońsczi szórińdze. Słëchelë jak wóda przëklepiwała bórtë. Marta zaczała ja mujkac raką. I cos tam do se cëchö śpiewać. - Nie jes złi? Doch jem tak zwënégöwa, że jes óstawił swój kajak i płëniemë raza? - Eeee... -Jem muszała. To damsczi bokser! - Tec ce nie chlapnął. - Ale bë chlapł, chcôł, le të béł za blisko. - Jakbë pó prówdze chcôł, to bë chlastł. - Chlastł? Niechbë spróbówół, móm nok-ce, abó jesz lepi, jô bë go w kóstczi kopna. Chodzą na kurs samoobronę. - Në jo, kó szkoda, to wiera znajómk... -Tam zaró znajómk, kolega z robötë... ale głupi jak smók. Debil... Zdrzë, jak tu je pësz-no. Znajesz te stronę? - Zdebło. Bëlë më tu z mójim szefa przeszłego roku, a późni téż rôz. - A co, të pewno jes jaczim szpektora, abó energetik? - Jezdzymë tu, jezdzymë tam, cos sa napisze, fótka zjimó... - Ale jes krëjamny! - Taczi fach. - Jaczi? Drzéj nie ódpówiedzół. Mocni nacësnął na wiosło, żebë wëprzedzëc jiny kajak, tej póstapny i jesz jeden. - Ahoj! - za kóżdim raza woła na mijónëch Marta. Za chwila ju płënalë pod mósta, pó jaczim z Parchowa jidze droga do Chösnicë. - Tam pó drëdżi stronie bëła wies. - Drzéj pókózół na nordowi brzég Słëpie. Nie wie dlócz prawie to rzekł, kó szlachöwanié za człowieka, co wiedza mó, tero tu w tim to-warzëstwie mu sa widzało. -Tam? Gdze? - W dzélu na parkingu, a w dzélu na kraju łasa... - Pleszczesz... tec ni ma nic widzec. - Z wödë pó prówdze wiele nie do sa widzec, kó jakbë sa w las szło, to nalézesz stôré dro-dżi. Tu z piersza jidą w taczim wiwózu raza, a tej je rozestanié i jedna jidze na norda a drëgô na wschód. - A jak sa nazéwô ta wies? - Rzéka. - Pödkôrbiôsz sa... - Nie, prosto ja przezwelë. Pewno temu, że tu chödzëlë z Parchowa do rzéczi na łączi. Në Marta ju sa czerowa za czim jinym. Pó wödze płënała pusto budla pó piwie. Schwëca ja a powącha, chcącë doznać sa co bëło we strzódku. - Piwö. Gwës chto z naszińców. Niejedny wiezie budle z Bëtowa. - Brzëdkö - kómeńtowół Drzéj. - Brzëdkö, że co - że piją na wödze, czë że cyskają pusté budle do rzéczi? - Ösoblëwie to drëdżé. - A to pierszé? -Téż. - A ju jem mëslała, że jes normalny... - rzekła cëchö, barżi do se, kö dosc głośno, żebë Drzéj doczuł. Dali Marta sedzała cëchö. O czim z taczim gadać. Nôtëra ji sygła. Słëpiô nëkała terô wiôlgą dolëzną. Pö lewi stronie ödmikałë sa rëmë Jómsczégö Młëna. Pö lewi mökré łączi, późni zdebło lasu i zôs łączi. Słuńca nawet jak dlô Martë bëło dosc. Płënalë damiącë. Nié, żebë öbrażony, kö równak cëchö. Wnym za zôkrata dozdrzelë jaczis môłi brilant, co błiszczącë w słuńcu ucékôł öd nich w dół rzéczi. Tak pôra razy, jaż na fest zdżinął jima z öczów. Marta nie strzima. - A cëż to bëło wasto mądralińsczi? -Zëmöródk, taczi małi ptôszk. - Tak głupô nie jem. Wiém, co to zëmöródk. Możesz möcni môchac wiosła, to gö dopadzymë. - Wątpia. Gdzes sa skrił. Wrócy, czej tu nikogo nie badze. I wedle czego to jć> wcyg wiosłują... - Temu, że jes chłopa. A może nie jes? Drzéj nick nie rzekł. Zôs damilë. Ale nié długö. - Drzéj, strzimôj kajak. Musza wińc na brzég. Drzéj ustawił kajak bortą do ólszków, chtërnëch korzenie dochôdałë do sami wödë. Twörzëłë cwiardé nabrzeże. Schwëcył sa jich möckö. Marta wëskökła na brzég i zdżinała w wësoczi trôwie. Ön czekôł. Jeden za drëdżim mijałë gö kajaczi jich spłëwu. - Ahoj! - pözdrôwielë sa. Późni zrobiło sa cëchö. Drzéj czekôł. Czej ju chcôł wińc szëkac za białką, bo to chto wié, Marta wrócëła. Nic nie dolmacza. - Në, płëniemë - cësnała, czej dobrze sadła w kajaku. Żoch niósł jich, ko nié za chutkó, bo Drzéj rzôdkö pömôgôł mu wiosła. Nôpierwi do-cerlë do mostu. Niedalek za nim Słëpiô nie-wiôlgą deltą wpôda do Żukówsczégö Jęzora. Dłudżi pasyk wödë zdôwôł sa bëc dzéla wiôl-dżi rzéczi. Nie bëło widzec ani zôczątku, ani kuńca. - Tam më bë mielë płënąc - Drzéj pökôzôł na norda. Marta przëzdrza sa tam. Dozdrza czerwiony sztôłt. Östatny kajak z jich spłëwu prawie dżinąłjima za retka. Wiaterk pöpchł jich dali na tóń. Zarô równak zmienił czerënk i jął duc mocni. Miast tam, gdze bë mielë płënąc, spi-chało jich na brzég. - Të bë mógł mocni tim wiosła - koza Marta. - Të téż. Na jezorze sóm nie mda pöpichôł. Pömöżë, wiele móżesz, bó do wieczora nie spłëniemë z jęzora. Marta nieród podniosła swoje wiosło. Chutkó równak chwëcëlë ritm. Kajak zybół sa równo, dobrim szëka. Czej cygnalë z jed-ny börtë, drëgó sa podnoszą. Roz, dwa, róz dwa... za köleją, pó póranósce. Sztërk oddechu i znowa... Ni ma co gadać, Marce zaczała sa widzec ta góńba. Nie da równak tego poznać. Rëchło docerlë krótko retku, a stamtądka ju widzelë reszta jęzora. Na-procëm na brzegu stojół dodóm, wkół blisko wödë leżałë rozmajité czółna. Kąsk dali béł plac na ógniszcze dlô turistów i drzéwiané nôbrzeżé. Prawie na nie ustawilë dzób a ostro darie. Czej wëchödzëlë na brzég, towarzëstwö ju grzało wóda na kawa na ógniszczu. Niejedny nie czekelë za czôr-nym pitku. Piwo téż szmakało. Drzéj znowa pózmienił sa w gazétnika. Jął pëtac, jak sa widzy, z czim mielë uczink, jak pierszi róz na wodze... Marta sadła na délach pirsu i czeka za kawą. Bezmëslno przëzéra sa na wóda. Na Żukówsczim Jezorze zybała sa ju le jedna skörëpa. Nié... doch dwie. W ti pierszi, często blisko, sedzôł wadzëbók. Nieród z łowu klął na wiodro. W drëdżi, chtërna Marce zda sa le malinczim czerwionym pónkta, sedzôł téż jeden chłop. Za rëbama sa nie czerowôł. Ön czerowół sa na turisticzny pirs. Niedocze-kóno bił wiosła w woda. Nierówno. Co sztërk pöprôwiôł tur i nerwöwôł sa jesz barżi. Ple-stôł do se jaczés uspiéwë na Słëpia, co mu wza móbilka, na organizatora spłëwu, co gö samégö östawił i na Marta. Ön bë ji nie ópuscył gdzes westrzód dzëwi nótërë, dalek öd lëdzy, szaséji. Chcôł zdążëc nim spłiw zôs spuscy sa na wóda i rëgnie do Soszëcë. Czasu ni miôł wiele. Temu sa spiesził, a wedle tegö spieszeniô jesz barżi wëstwôrzôłz kajaka. Kawa szmaka. Prôwdac rozpuszczalno, w plastikowi tasce, kö tu gdze las i woda, dalek öd przédnégö i całi redakcje, w tim rozesmiónym towarzëstwie, mia ösoblëwi aromat. Drzéj pöpijôł drobnyma szluksa-ma. Jegö kôłbasa zgniło dozdrzeniwała nad ögrria. Miôł pözebróny ju wnet całi materiôł do artikla. Nawet mësla, że wnet przińdze mu sadnąc do kajaka z urażoną Martą nie bëła w sztadze skazëc mu humoru. Dzeń pö prôwdze béł piakny. Pömalinku zaczalë sa brac na wóda. Czej pierszi schôdelë do pirsu, jiny dopijelë z ta-sków, dojôdelë wórzta. W ti chwilë sómeczny czerwiony kajak prawie docygôł do nabrzeżô. Ze szczerą złoscą dzoba trząsł w déle pirsu. Wëskökł na brzég i nimö zmödżi chutkö dosköknął do organizatora. Temu öczë stanałë w słup. Wëpił za mało, żebë nie przëbôczëc so zabëtégö na rzéce spłëwôrza. Brzëdkö wëzdrzało. -To je spłiw? Takô je organizacjo! Wząc dët-czi to jo, kö miec stara ö lëdzy to ju nié! To gówno, ószekaństwó. Organizator hôknął szkalëjącégö chłopa pöd remia a jął letkö ódchadac z nim na bok. Taczi reklamë nie brëköwôł. Lëdze nie wiedzelë, co mëslec. Może temu jesz chudzy karowelë sa do kajaków. - Doch wasta sóm gôdôł, że pószukó móbilczi w wödze. Jó jem klarowół, że tam je za wiól-dżi żoch i to nic nie dó - organizator rzekł to głośni, bö lëdze mielë to dobrze czëc. - Ale chtos miół mie pomóc, dożdac. A jó óstół sóm jeden... dali z wama nie płëna. Chcą, żebë tu chto pó mie przëjachôł. Tu do rëbakówczi. I to chiżo. A kajaka nie mda wëcygół z wódë. Jem zawiodłi! Organizator uwóżno sa przëzdrzôł na spłëwôrzów. Ösoblëwie na Drzeja. Prawie ten béł tu tero potrzebny! Ökróm Martë i Drzeja nikogo ju na pirsu nie bëło. Mocni hôknął szkalëjącégó chłopa, przëcygnął do se i cecho rzekł: - Autół za tim waszim kajaka przëjedze tu dopiérku za trzë gódzënë. Nóchudzy. Móżece sa z nim wząc. Tu je ódżin, je jesz wórzta i kawa. Në nic wiacy. Móżece téż płënąc z nama dali. Tur je pëszny... - Jesz czego!? Móm dosc, jem nabledłi tą rzéką i tą nieprofesjonalną organizacją, i tobą człowieku! Wjadowiony chłop chcół jesz szkalować. Organizator nie chcół słëchac. Szedł wëcyg-nąc czerwiony kajak i pakować, co ostało pó jegö spłëwie kole ognia. - Marta, Marta, czekójczkój! - zaskómżił óstawiony sóm sobie spłëwôrz. Marta ju ódpicha kajak na wóda, ko równo niechatno przëcygna gó do pirsu. - Cëż? - zapita bez përznë zrozmienió. - Dósz mie na sztócëk móbilka, chcą zazwónic do znajomëch, żebë pó mie przëja-chelë. Białka chwila pómësla. Kureszce złóma-ła sa w se. Póda telefon chłopu i doż-da, jaż wcësnie numr. Nicht nie ódebrół. Drëdżégó nie pamiatół, jistno jak trzecégó i póstapnëch. Jich lësta leża gdzes na dnie... - Co móm robie?! - górził sa jak knópiczk. - Wezże wiosło i z nama na Słëpia - zëmno bédowa Marta. - Nié! Wöla tu östac i czekac nëch pôra gódzyn. -To czekój. Z Póna Bóga! Marta ódepchła kajak i möcno uderza wiosła w wóda. Chłop zawrzeszczół: - Marta czekójże, czekôj!... Móga płënąc, ko z tobą... z tobą... czekój! Białka nawet sa na niego nie óbchlastna. - Rôz, dwa, rôz dwa — jała głośno diktowac szëk wiosłowaniô. Drzéj miôł stara prowadzëc kajak wedle brzegu. Słëpiô mia ustka niedalek. Trzcënë towarzëłë ji z dwuch strón. Skrącëlë w prawö i wcësnalë pöd most. Za nim rzéka chowała sa w ceni lasu i rozlewa szerok. Wiele barżi jak przed wpłënienim do jęzora. Ko nie bëła ju tak rëchłô ani tak głabókô. Spłoszëlë pôra dzëwëch kaczków. Ucekłë w dół rzéczi. Ödłożëlë wiosła. Wöda niechutkö jich niosła. Za sztërk uczëlë głosë gdzes z przódku. Pözmienioné ödbicym öd scanë nadrzécz-nëch drzéw nie bëłë do zrozmieniô. Domer-kiwelë, że to spłëwôrze. Cos wiera trafilë. Za zôkrata dozdrzelë, jak Słëpiô rozléwô sa jesz barżi, a na kuńcu je przegrodzono jaza. Blisko na dwuch brzegach stojało pôra budinków. Bëlë w Bëlënie. Na mółi łączce spłëwôrze wëcygelë kajaczi. Organizator jich nëkôł, jak-bë chcôł jak nôchudzy zôs utacëc sa w lasu za wsą. Chłop wcyg wzérôł na bóczi. Szukôł kögo? Drzéj ni mógł zmądrzeć. Dobilë do brzegu óstatny. - Chiżni, chiżni! - nóglił jich organizator. - Doch sa dô, Soszëca niedalek - ódburkła Marta. - Dalek niedalek, dopłënąc trzeba, a wieczór niedługo. - ... wieczór? Co to za plestanié. Tec je pół piąti! - Ni ma co gadać, në, chiżni. Pomogą wama. Drzéj chwëcył z przódku, a organizator slôdë. Kö nie szlë nad rzéka, chtërna za jaza okradło z wödë bieżëła ódzgło w głabóczim wiwózu. Szlë Stegną na dama, jakô twörzëła kanał. To nim wiakszi dzél rzéczi zgniłim żocha cze-rowół sa do elektrownie. Dló kajaków béł za-kôzóny. Drzéj stanął i pókózół organizatorowi tôblëca, chtërna biôłima lëtrama na czerwio-nym spódlim ó tim prawiła. Ten môchnął na nia raką. - Tam na dół do stôrégö kórëta ni ma jak zlezc, ni ma téż dosc wödë, żebë spłënąc... Chiżni, chiżni! - Czej nas złapią, organizator badze płacył - spokojno powiedzą Marta. Tej pópchła Drzeja, żebë szedł dali i wódowół jich kajak na kanał. Pierszi rôz mia tąd płënąc. Bëła cekawô. Drzéj pödezdrziwôł, i miôł prówda, że organizator chce öbszczadzëc dëtka na przewöżenim lëdzy i sprzatu. Tóni jak sami donëkają do Soszëcë. Równak bëło mu równo. Ale udôwôł, że mu je nié w nos. Tec béł gazétnika. - A spróbujże o tim napisać! - pół groźno rzekła Marta. - Pó richtoscë jô bë to miół... - Jaczi richtoscë? Bierzë sa za wiosłowanie, a tu nie wëstwarzôj. Drzéj pókrącył głową. Ko nie zdradzył, że przeszłą razą, czej płënalë Słëpią z przędnym, téż wëbrelë kanał. Za to rzekł: -Jem östrzégôł... - Nie mdze fórmalistą taczim, do chólerë! -Marta pökrącëła głową. Co za dél! Dobrze, że to ju niedalek - pömësla. Sënalë wolno. Regularne, czësté ód zwa-lonëch drzéw körëto kanału nie zaskókło ni razu. Można bë usnąć. Në, to bë ale bëła szkoda. Pó prawi stronie stóri cemny las, stôré buczi, chójnë. Mielë co obżerać. Pó lewi, gdze bieżëła dama, ju nié tak baro. Za damą przitkô rzma öddzélała jich ód stóri rzéczi. Ti prawie nie dało widzec, ko wiedzelë, że ód dzëwi Słëpie są wëżi dobrëch pôra métrów, a z kóżdim sztóta jesz wëżi. - Jak cëchó - rzekła Marta. Dzywnó białka, nerwés, a za sekunda ju ódjurzonó... Móże szkoda, że pôra lat starszo. Eeee... nié, z ti mączi chleba nie badze - pömëslôł Drzéj. Jął möcni nacëskac na wiosło. Chutkó dogónilë spłiw. Przed elektrownią zeszłe z kanału do dzëwi rzéczi, a stam-tądka pó póranósce minutach ju wëcygelë kajaczi na brzég. Do Bëtowa wzął jich bus. Ob droga Drzéj dopitôł spłëwôrzów a zrobił óstatny ódjimk. - Do uzdrzenió - żegnół Marta w miesce. - Le nie piszë ó kanale - prosëła gó, wcyg nie wiedza, co mëslec o Drzeju. Kristina Léwna Szpinia < z u UJ I- 00 Po trzech niedzelach öd smiercë Józefa telefon umilk. Nicht ju nie zwónil, blós Stach wësélôl ji MMS, na chtërnëch bëlë jegö dzecë i białka, i czasa on, jak jedlë w McDo-naldze cos dobrégö abó jak sa kuIaIë na trôwie. Wszëtcë usmióny, ful redoscë i żëcô. Gita wiedno ódpisywa, że to fejn wëzdrzi i że sa ceszi, że jima sa tak uklódó, chöc w dëchu sa ni mögla pögödzëc z glëpötą lëdzką, chtër-na doprowôdzô do taczégö czegös, żebë jedzeniu robie ödjimczi i wëselac. - Trzeba bëc baro próżnym - mëslala, ale nigdë tegö nie wëmówila ani téż nie napisa. Żëcé, chtërne mialo sa dlô ni dopierze za-czic, zgaslo, bö ji chlop urnar, a öni doch tëli mielë planów: jachac do placów, gdze jesz nigdë nie bëlë, jesc rzeczë, chtërne znelë blós z óbrôzków..., a tu smierc ókôza sa barżi welech na szpérach i jich urëchlëla. - Bez-wstidnica jedna! Sromötë ni mó-pómëslala żałosno Gita i zôs lecalë ji Izë. Cëchö i ceplo splëwalë pó nosu i niechtërne wpödalë prosto do gabë, a reszta cekla pó szëji i wlatiwa dali, do piersów i odbija sa mókrima plamka-ma na ji klédze. Dzysó Gita mëslala ó szpini, bo trzeba ruchna wërzëcëc pó umarlim. Reno zwónil Stach i sa pitôl, czë ona ju wszëtkö pó tatku upórządkówa? Odpówióda, że jo, że zała- twienie pösmiertnëch kwitów to waró dwie niedzele, tëli co nic. Ten zós do ny szpi-nie i ó ruchna sa pito, że móże pódjachac a wërzëcëc to do nëch caritasowëch biksów. To Gita përzna znerwówalo, bo żëcó nie dó sa tak letko do Caritasu wëwiezc, ale nie da pó se merkac, blós rzekła, że wszëtkö pó tatku mó ju spakówóné. - To dobrze! - rzek Stach i sa rozlączil. Gice bëlo nijak. Żëcé nie je taczé, że le blós pakujesz i werzucósz, ale pódskaconó Stachówim pömëslënka szla do kléderszpi-nie. Wióldżi mébel; dobro robota, mócnó, dabówó szpinia, chtërna óna - Gita - dosta z dodomu na nową droga żëcô, przeróża ja baro i pócyga. Nigdë ji nie lubiła, bó pó pier-szé nie bëla pakównó, a pó drëdżé dërch ja straszëla. Pamiató jak dzys, że wiedno chcą sa ji pózbëc, ale chlop ödrôdzôl i gódól, że witro i późni, a to bëlo nigdë. Strószk stojól i chówól żëcé w lómpach umoczone. Z jedny stronë bëlë ji ruchna, z drëdżi - chłopa, a na westrzódku te, co blós na bigle sa nadówalë: żekrë, sëknie, garsónczi, mańtle, kóżëchë... Szpinia nie bëla nijako, bó „matrona" odwiedzono kóżdi dzeń stówa sa czims wóżnym w żëcu bialczi i ji chłopa. Kóżdi w nia cos pchôl i wëjmöwôl, kóżdi dotikól, a smukôl zëmné ji óbrëmié, chtërne na- 27 grzéwalo sa öd chwôtającëch raków. Niczim sakrament pragnący ódnowienió, tak szpi-nia stoją w jizbie i tim sarnim w żëcu tëch dwöje. Öczarzoné, nieżëwé i żëwé jednakö stworzenie, dzél czegös dobrégö i cząstka jiwrów... Otoczono chwalebnym uznanim i bezwolnym chwólenim, wrosła w mëslë i tam ósta na wiedno jako cos wôżnégö. Dzysô Gita stoją pökönónô przez mébel. Żëcé w szpini zamklé - pömëslala - i nic wicy. Smuka żekrë chłopa. I te grëbé - wól-niané i te censzé, co sa na zabawë öblôkô, kömónie i wiesela. Módri ancuch „przeniósł" ja mëslama na zabawa sylwestrową, na chtërny ön gö miôl öbleklé. Wszëtczé szléfë sa ji przemklë öb głowa. Ön ja trzimôl möcno i gôdôl, że je jegö królewną, a öna cëchö ödpöwiôda: -Dój póku! Dzysô mô żôl, że z nim nie pöplëna jegö szpura i wstid ji za to tesąckrotny, i nie wié, jak mô to nadrobić, chóc nadrobić sa nie dó, bó to ju uszło, ucëchlo i przeminalo. - Glupô kaszëbskô Gito! - wëpömina so w dëchu, a serce skrzeczało i nawrôcalo do môlow, czej ona, Gita, mögla doch përzna nie bëc kaszëbskô i rzec cos taczégö, co bë pasowało do tego sztótu, ale óna nié, bó ji nicht tegó nie nauczil, bó wiedno ostrożno a z daleka i téż tak óna sa férowa. Dzysó stoji przed szpinią i krzëczi, bó żëcé muszisz wëkrzëczec. To, w co wierzą, ulecalo i zdżinalo. Östa óna sama - Gita i ji jiwrë, chtërne stalë sa mólé, nic nie wôrtné. Białka wlazła w na szpinia. Zamkla w ni dwiérze. Öpiarla sa pukla ó slédny dél. Lómpë ócéralë sa ji ó gaba, lësé futro, mańtel zëmöwi i ówczi liwk... wszëtkö woniało dzywno: ni to nowóscą, ni zatachlim. Pócha przechóda przez ji lata i mëslë: utrapienie i wiôldżé podniecenie. Dzysó czëla wszëtkö lepi, ale tej... i tu sa smucą, że nie da wiarë temu, co chłop gódól, że bëla upiarto glupó i nie widza tegó, co on ji chcól pokazać. Westrzód lësëch ogonów óna widza wszëtkó jinaczi: swoja glëpöta i to, że mogła lepi to żëcé ze swójim chłopa przeżëc, a nié na zófie w jizbie i z boku. Cali czas sa görzëla: o plama na stole pó kawie, ó mókré lómpë w kąpnicë, ó strefie, chtërne gdzes tam wiedno leżalë... Dzysó stół stoji, ale tegó, co plamë robi, ni ma. Méble są cwiardszé jak żëcé. Szpórt? Wiôldżé wëszczérzanié? Öna - Gita doch mia toptuch i ni mia czasu na scéranie plamów, a tu żëcé szlo krok w krok, bót w bót do przodku i nie zdrzalo na nia - glëpasô Gita, co so tim przejmówa. - To nie je sprawiedlëwé! - zawrzeszcza w cëchi chëczi, chóc chcą, żebë jiny to czëlë. Nicht nie czul, bó wszëtcë bëlë zajati swójima codniowima sprawama. Blós óna sama w szpini smuka żeker chłopa. Mócné knąpë hôczëlë ja o nokce, ale óna omija je i zaczina smukanié ód początku. Czej raka ji zmólkla, tej wsta i wëlazla ze szpinie. Chwóca bigel z żekra i trzimającë letko za kôlnérz chcą gó wërzëcëc do plastikowego miecha. Mitkó materia przemikającó midzë ji pólcama wzbudzëla w ni tëli mëslów, że postanowiła soja óblec. Zapia gó misterno; knąpa kół knąpë, późni postawiła kôlnérz i zacza gó wóniac; świat zawirowôl. Wszëtkó sa copnalo jesz róz, bó prawie czëla, że zós ji chłop bél kol ni i ja óbejmówól, a óna nieśmiało góda, że mó przestać, że óna blós tak... Terô felalo ji jegó jak nikogo jinszégö, bó tęsknota bëla tak wiólgó, że jaż rozriwa ji piersë. Żalowa wiele rzeczi, ale jaczé to miało terô znaczenie. Żebë chóc na sztócëk mógla gó óbezdrzec, żebë mu mógla to wszëtkö wëtlómaczëc, przeprosëc i uscëskac... Wiele bë dzysó da za cos, co czedës mia na wëcygnienié pótë. - A on doch kóchól calim sobą i chcól bëc kóchónyl - wrzeszczą do se i cmula sa do óbleklégó lómpa. Wëdówalo ji sa, że żéczer pasowól na nia, jakbë bél szëti i óna pasowa do niego. Wónia gó i sa nim ogrzewa. Smuka gó, jak nie wiedzec co. Sygla do taszów a tam papiórowó kórtka, chtërna ón dló ni wëgrôl i bëlë króla i królową balu. Ona nen papiór smuka i kuszka, prawie tak jakbë chłopa swojego w nym sztëczku widza i gôda, że to nie je sprawiedlëwé, że on przed nią so szed, nie wiedzec gdze i ona sama muszi terô so radzëc, a öna doch nie wie, co i jak? Mitkósc żekra dodôwa ji përzna ödwôdżi, a żëcé stôwalo sa brómą, za chtërna öna - Gita, doch nie chce przelezc, bo ji po co, ni mia taczi pötrzebë. Ji żëcé to doch bëla szpinia i checz, i chłop, i dzeckó, ö jaczé öni sa raza jiscëlë... a terô co? Cëchö i często jak w zarku. Midzë jednym a drëdżim nórta ni ma nick, blós dech - glabóczi a smutny, taczi na załagodzenie dnia i żëcô. Cażczé ödsapnienié. Żéczer - mödri, cepli - wzbudzôl w ni żëcé i ökôzôl sa czims swójsczim i dobrim. Ni mia dzys chacë gö zdjic. Wcéra gö w se i sa nim cesza, bö żëcé ji zôs bëlo përzna köl chłopa, a nié, że öna mô sama terô drapać do przodku. Czëla jegö smiéch i jegö gôdanié, „że ni ma sa co tak jiwrowac, bo to minie, blós szkoda zdrowiô". I tu zôs öna - Gita wrzeszczą, że on je dôlëmón i nie wié, na czim świat stoji, że muszi doch jak chłop rzec: co dali? Późni rika do szpinie i wëzéwa ja, że żëcé schowa i mëslë, i tëli czasu na rzecze, chtërne nie bëlë wôżné. Köchac sa mia i smukac jego race, gaba..., a nié sa óbrażac! W nym jiwrze uzdrzala w szpini szal: różewi i baro dludżi. Chwëca gö i zarzucëla so gó na puczel. Pamiata nen gwiôzdköwi darënk, no wiôldżé ji uceszenié do sztëczka sztofu, czedë ön pödôl ji darënk i to jak wzérôl na nia, jak ona prawie tak jak dzeckó dzarla papiór, żebë sa dostać do strzódka. Pamiató jegö smiészné i cekawé öczë, czej ona sa ówina nym szala i rzekła, że to je ji ulubiono farwa, że ona marzëla o taczim szalu. Późni ökrącëla sa wkól, a kugle na dance ödbijalë sa różewim mërgnienim jasnégö widu. Gice sa wëdôwalo, że je wszadze, w kóżdim sztëczku nëch szklanëch balów, w kóżdim môlu jizbë, w kóżdim dzélu swojego chłopa. Ön, jakbë urós i rzek, że ona je jego królewną i że wszëtkö co nôlepszé, ona muszi miec. Öna sa përzna zasroma, ale ukocha gó tak jak nigdë. Rzekła mu cëchö, że on je ji żëcym i nie wié, jakbë móglo bëc jinaczi. Kóchó gó i wié, że on ja téż kóchó. - Żëcym jes mójim - doda ju barżi oswojono, na co on ji rzek, że za pócha ji skórë ón bë wszëtkó óddól. - Gita, të calim mójim świata jes! Kóchóm ce i twóje wëmëszlanié - dodól. Dzysó Gita slëcha, żebë móże chtos, gdzes to ji rzek, móże bëc nawet trocha jinaczi, ale żebë bëlo tak, że ona je nôwôżniészô. A tu nick, blós cëchó, glëchö, kómudno i jakbë cemno. Żódnëch słów. Żëcé umarło raza z ji chłopa, bó co óna teró znaczi? Ni ma głosów, pólniów i sztridów..., le cëchóta. To przeróżó ja nóbarżi i znobi baro. Glëchóta, chtërna óna czëla w kóżdim swójim sztëczku cala, doprowódza ja do grańce lëdzczich móżlëwósców. Öbleklô w żéczer chłopa i swój wënoszony szal, czëla dërch słowa, „że je nôwôżniészô i dobro, że je królewó..." i tak chcą, abë ostało, bó óna ni mia czasu, bë zmieniać to, co ji gôdalë i w co uwierzëla. Nie chcą wëlezc ze szpinie, bó tam stôré żëcé sa przemikó swójima znóny-ma szpurama, midzë kóżëcha a garsonką, dówno ju niemódnyma, óna - Gita, czëla sa jak w swójim świece. Tam bëlo ji wszëtkó; w westrzódku nëch lómpów, gdze mielëlë sa mëslë i to, co bëlo, i miało bëc. Dzysó wiedza, że nie östawilabë żódny rzecze na późni, żódnëch lómpów bë nie szónowa, bó to wszëtkö tak mijó, że nie wiész nawetka czej, a ju të jes stóri. Dzys to wiedza, ale rëchli bëla przekónónó, że to ji sa wszëtkó nóleżi, że óna, Gita - królewó, mó wióldżé moce i to óna decydëje co i jak. Dzys ju widzy swoje ógrańczenie i wstid ji za to, ale ni mia nawet komu o tim rzec. Ni mógla zapanować nad mëslama, ale race wlożëla zós w szpinia. Wëja slëbną jesz nierozpakówóną poszwa i przëzdrza sa na ji cédel sprzed trzëdzescë lat. Często bawólnianó poszwa, na biólim tle módré kwiatë, chtërna trzëdzescë lat przeleżą we westrzódku szpinie. Nieżëwégö klamóta, wëkónónégó misterną raką stolórza. Bëla tam ódlożonó na lepszą okazja, na słowa: „terô" miast „późni". Dzysô je terô i tu! Nie mdze późni, bo ni ma na co żdac! - uswiądniła so białka i rozpaköwa darënk. Poszwa wëdôwa sa ji niczim łąka, na chtër-ny czedës leża, a bëlo to tej, czej żëcé bëlo dobré, bö letczé i miodne. Wónia fefermiatą i kwiatama, chtërnëch ona sama ni mogła nazwać, bó jedny na nie gôdalë „znijené", jinszi „trëcëzna". Wszëtkö twórzëlo cos, co öna zamkla w swójim mëslenim, jakbë dobre. Biédny bialczi rozëm dôwôl ji znaczi, że mô wicy ód żëcô rwać, ale öna doch dërch sa na nie öbzérô, a terô - milota żëcô zaköpónô i przëkrëtô. - Gdze lezc?! - wrzeszczą, a glos bél niemi i óstôwôl midzë szpinią a scaną, gdze ona stoją. Wiôldżé jiwrë pöchówóné w taczim zarku, a kóżdi doch miól swój pómëszlënk, bó óna doch bëla Kaszëbka, co i na wszëtkö mia bëc przërëchtowónó; na żëcé i smierc, co w jedny rédze stojelë, a tu co? Wszëtkó szlo swójim szpura: nic sa nie dało zrobić. Cażczé westchnienie bëlo jesz znaka, że żëjesz a mitczé zerkanie dówalo pócecha tim, co mëslelë, że żëcé mają w taszë. Szpinia - przegrzecha wiólgó, bó wspó-mnieniów tëli... a tu żëcé klepie na okno. Kóżdi chce żëc! Lëdzkó nótëra wôżniészó ód smiercë, a Gicëné Izë miészé jak wszëtkó to, co ja zybalo. Czëcé glosów, żebë zdja nen żéczer nie bëlo dlô ni niczim cëzym. Chto bë chcôl w chlops-czim żekru maszerować? Kó żódnó bëlnó bialka, żódnó Kaszëbka, żódnô Gita!... Bezlitosne öbrëmienia smiercë dotikalë ja, żëwą bialka, w chtërny normalnie plëna krew i pót sa wëléwôl na ruchna. - Czë óna ju nie żëla, czë żëla, ale blós trocha? A jak trocha, tej czim je to përzna? Czë można żëc përzna? - zadówa so pita-nié i dochóda do jedny miarë, że można, że óna, Gita, żëla përzna, blós trocha tak, żebë nikogo nie urazëc, w ramach, chtërne ji naznaczëla muter: „mëslë, a nie gadój!" - dërch czëla. - Glëpóta nié z ti zemi?! Co to mia bëc? - góda do se gdowa. -Gadój! Gadój, co mëslisz i żij tu i tero, bó wicy nie mdze taczi leżnoscë! To minie! Mdzesz krzëczôl tak jak jo i nick wicy! Wërwa so lop klatów i krzëcza, że je tako bëlejakô, że nie je żódnó uczałô, bó ta bë wiedza co i jak, a tu bezradność usmiercó wszëtkö to, co mia dló ni wórtnosc. Krzëcze-nié! To je za mało, bó co to znaczi? Kóżdi krzëczi, ale sa ni mó ódwódżi pokazać tego, co w nim pako a trzeszczi i jaczi... a óna, Gita w szpini i w żekrze chłopa umarła raza z nim, ale żëje. - Gita! Gita! Jes të doma! - klepa na dwiérze Jawköwô, bó nie widza sąsódczi ód wieków. - Pój! - rzekła Gita i scygna ze se żéczer chłopa i poprawiła so wlosë przed szpégla. Wëlazla czësto normalno, jakbë dzeń ji nie zaskóczil, tak jakbë na niego żda i sa cesza, że on iéze, co nie bëlo prówdą. Gicëné żëcé bëlo glabók póchówóné. I ón, i óna raza, bó jak tu dali? I za co sa wząc? Wszëtkö cażczé a te wszëtczé pisma? Kó óna doch jich nie czëta richtich, a tam same wożné sprawę: métrë, prąd, pódatk... Kó wszëtko, co óna nie rozmia! Co ti lëdze chcą! Niech ji dadzą póku! Terô wëlazla ze szpinie i ótemkla dwiérze. Nastawiła top na kawa. Zaparzëla. Poda. Sadła. Sąsódka zagóda, że sa o nia jiscy, że ji je jakoś tak nijak, bó Gitë nie widzy... Ta na to, że so jesz muszi përzna z tim pöbëc, że żëcé i smierc wëmógają czasu... Sąsódka sa podniosła i rzekła, że mdze zazéra, za co Gita dzakówa i so mësla, żebë blós nié, bó na co to komu. Smierc chce spokój. Smierc umarlëch i żëwëch chce cëchó dogórëwac! We wiecznym rozpamiatiwaniu tegó, co móżna bëlo zrobić jinaczi, żëc barżi spokojno abó wcale... Umôrtwia sa gdowa. Rozpamiatiwanié to jedno, co mia. Żól i wina, że za pózdze sa zacza ceszëc swójim chłopa jesz barżi dolewa ji görzczégó jiwru, chtëren nié blós serce nafulowiwól, ale i dësza, musk i wszëtkó, co óna blós czëla w se. Ni mógła spac i jesc. Cali czas blós chwiąda sa midzë jedną jizbą a drëgą, abë zôs stanąć przë szpini. Czëla przë ni jakąś ulga i möc, chtërnëch ni mögla so nijak wëtlómaczëc i ulożëc. Zôs chwëca za metalowi kluczik i przekrącëla gö w lewą strona: zómk letkö zachrząszczil i Gita ótemkla szpinia. Zôs wrócą do se, do nie-żëcô, ale póczi co, to bëlo jedno żëcé, jaczé mia, taczé zabôczoné i prze-sztrichnioné przez smierc. Strzap czegös, co öna so ni mögla wëtlómaczëc, a co cwiardo bëlo w ji chëczi. Chcą zôs wlezc do szpinie i tam östac. Zakrzëczëc chöcbë na smierc, chtërna nijak sa za nią nie chcą wząc. Wszëtczé przëtrôfczi żëcô mienialë sa w ji głowie i widza swojego chłopa, jak niós blacha z kucha i gôdôl, że to mdze dobre, że świata mdą terô wönialë cynamóna i jabka, że jizba mdze ful pôchë tak, jakbë ju bëlë świata. I öna z munią nibë usmióną, ale hamująco sa, żebë to rzec, że ön zrobił cos fejn, ödwróca öczë i mrëcza. Jego munia bëla niewëraznô. Postawił kuch na stole, a ona starła blat. Wiedno barżi dba ó rzeczë nieżëwé jak ö tëch, co żëją. Öna, Gita, dzysô wlazła w szpinia. Zôs ja dopadła pôcha lómpów, zôs wrócëlo żëcé i smierc, jakbë na jeden bigel odwieszone z ancucha chłopa. Czëcé mitköscë sztofu dôwalo znaka jakbë żëcô, chtërnégö ju nie bëlo, ale zwodzenie téż bëlo czims, co óna, Gita, bra za prôwdzëwösc. - Czegoś sa trzeba chwëcëc! - wrzeszczą, ale ju nie bëlo niczego, blós lómpë, na öcarcé Izów. Szmatę - smutny ödjimk żëcô! Öcéralë ji skarnia, a óna weóbrôża so, że to wszëtkö jesz przińdze, że miniony czas dô sa copnąc, ale nie bëlo taczi móżlëwóscë! To przelecalo i ni ma tego! Ökrëszënë dôwnëch dniów bëlë za môlé, żebë jima doprawić chëcz, żebë nima sa ógrzóc, bó chłodno z kóżdi stronë zawiéwô, a óna sama... To ni mô znaczenió, żëcé i tak sa jakós pókuló: prosto, krzëwó..., kóżdi naléze swoja Stegna, ale óna bë nie chcą, żebë oni sa nią bawilë a rzucelë w nórt, bó óna doch nig-dë czegoś taczégó nie czëla. Bó doch ón bél i pi-lowôl, żebë óna bëla achtnionó i wóżnó. Dzysó ni ma nic. Pajiczënë letko pósóné przez wiater i óna, Gita, cwiardo-mitkó Kaszëbka, chtërna ni móże krzëczec, blós rzec: „tak to ju je". - Dzysô jo ze szpinie nie wëléza I - rzekła do se białka i zamkla drzéwiané dwiérze. Mëslë jak mórze obijalë sa ó sztrąd, ale óna cwiardo stoją przë pierszim postanowieniu: to ni mó cwëkul Żëcé sa w szpini zamikól I óna w ni! Ni ma nic jinégó. Na zdrowi rozëm to bë nie bëlo, ale óna nié rozëma sa dzys czerowa, bó wszëtkö w co wierzą, umarło. Po co rozëm! Muszi tu óstac! To je ji plac! Tak jak tej, czej bëla móló, wiedza co i jak, wiedza, że droga - ta rozmikló i rozjéżdżonô - prowadzy do-dóm. Zna kóżdi kam i czerz. Zna kóżdą gardina w öknie i kwiatë, chtërne kwitlë w ogrodach, ale terô to wszëtkö ódlecalo, nie bëlo taczé prosté, bó jiné. Przedeptóné czasa i picha żëcó. -Taczé są lëdzczé stegnë: zaroslé pókrziwama, chtërne parzą i östôwiają bąble. Smukôsz po tim, bó mëslisz, że to co do, ale to parzi i piecze jaż sa wëbóli. Żëcé je taczé samo, ful parchów, a të le możesz pósmuknąc, bó jesz wierzisz, że to co do! A tu nick! Minienié! Żól i pieczenie! A boli tak, że nie wiész, co bëlobë lepszé: uderzenie czë prawie to czekanie? Zawieszony je człowiek midzë jednym a drëdżim bëta. Umiérô żëwi, chöc ju nie wié, co dobre. Z jedny stronë mó Boga, a z drëdżi swoje śmiertelne i beznôdzejné żëcé. Co dali? - zastanowić sa. - Móże szpinia je dobro? Móże to je to, co trzeba miec? Taczi bët, grób na pólmacku. Żëcé - nie-żëcé. Gice zacza sa w lepie mieszać. Wszëtkö wirowało i stojalo. Öna żëwó i umarło, bó kasztanowe déle kléderszpinie ja ju póchówalë i za-mklë. Krzëczenié nie bëlo na molu, boju Izów w ni nie bëlo, blós ful strachu i pëtaniów: gdze lezc? Biedno, pókónónó przez smierc i przez se samą Gita cëchla w szpini, midzë lómpama i mëslama, co nie dôwalë ji póku. Aleksandra Majköwskô Kristina Léwna jakno kaszëbskô feministka (na przikładze wëbrónëch öpöwiôdaniów) Jedną z nôbëlniészich dzysdniowëch kaszëbsczich prozatorków je Kristina Léwna. Ta urodzono w 1977 r. pisôrka dobëła ju wiele nôdgrodów, ösoblëwie w Öglowöpölsczim Lëteracczim Konkursu m. Jana Drzéż-dżona i Öglowöpölsczim Lëteracczim Konkursu m. Mieczisława Strijewsczégö. Wëdała donëchczôs jeden zbiérk swöjich öpöwiôdaniów pt. Mötowidlo1, jaczégö recenzja publikówół w „Pomeranie" Daniél Kalinowsczi2, wiele ji usódzków je téż drëköwónëch prawie w tim miesaczniku, a ösoblëwie na starnach „Stegnë". W tim tu teksce badze gôdka blós ö trzech dokazach Kristinë Léwnë, jaczé östałë öpubliköwóné prawie w „Stegnie" w 2018 r. Chronologiczno jakno pierszé ukózało sa Snienié3, öpöwiôdanié ö białce, jaczi chłop na skutk wëpôdku w roböce stół sa niefulsprawny. Grażëna dozérô gö, pömôgô, ale równoczasno mô gö nic i öprzestôwô gö köchac. Widzące ji zachowanie chłop ödchôdô, a bohaterka wrôcô do matczi. MOT WIDL Kristina Léwna 1 Zdrzë K. Léwna, Mötowidlo, Wejrowö 2016. 2Zdrzë D. Kalinowsczi, Nitczi bólu i nôdzeje, „Pomerania" 1/2017, s. 54-55. Na téma utwórstwa K. Léwnë zdrzë téż D. Kalinowski, A. Kuik-Kalinow-ska, Literatura kaszubska. Rekonesans/Kaszëbskô lëteratura. Wëzdrzënë, Gduńsk 2017, s. 318-321. 3 Zdrzë K. Léwna, Snienié, „Stegna" 1/2018, s. 19-26. piai r* Muzeum Öpôwiôdania K. Léwnë wëdóné w 2016 r. Jednégö dnia zdrzącë na stôrégö chłopa Czapa, dozdrzała jak tańceje ön z sëknią swöji dôwno umarłi białczi i robi to z taką pasją i dołożnotą, jaczi Grażëna nigdë nie doswiôdczëła. Zrozmiała, że żebë żëc fulno, całowno, muszi rëgnąc w świat i nalezc kögös, chto pököchô ja jistno jak Czapa swöja slëbną. Öb całé öpöwiôdanié pöjôwiô sa téż mötiw dzywnégö spiku, jaczi mô noc w noc przédnô herojka - sni sa ji karno lëdzy, co tańceją wkół wiôldżégö ögniszcza, późni möczą Grażëną w wodze, warzą, a z ji gnôtów ukłôdają krëjamné nôdpisë. Białka próbuje uwolnić sa ód tëch nocnëch strachów, ale nie rozmieje ji w tim pómóc nicht z familie, sąsódczi, wróżka, jako w tele-wizjowim programie rozrzesziwała rozmajité lëdzczé jiwrë, ani stôri Drewka, chtërnégó mielë w ókólim za specjalësta ód „niewët-łómaczonëch sprów". Pósobné öpówiôdanié Kristinë Léwnë mó titel SzpólaĄ. Ji herojką je Gita, biał- 4 Zdrzë ti, Szpóla, „Stegna" 3/2018, s. 14-18. ka, jaką chłop mć> za upichańca i wëcérô nią nórtë. Je zmarachöwónô codniową robotą, wëchöwanim karenka dzôtków i ni mô möcë na biôtka z domöwim diktatora. Mieszko raza z mëmką, chtërna zac bije i gło-dzy. Żëcé Gitë to przede wszëtczim robota i usłëgiwanié chłopu. Kóżdi dzeń je dlô ni jistny - „jak w kölowroce". I kureszce trzecé öpöwiôdanié - Péda5, jacie zós, co tipiczné dlô utwórstwa Léwnë, öpisywô żëcé białczi, co mieszko na wsë. Ka-wel Stazje je tak dradżi, że stracëła nawet-ka pöczëcé lëdzczi pöczestnotë. Zdôwô sa ji, że je nikim, nick nie znaczi, a köżdi dzeń je leno maką i ucemiagą. Ji chłop, Mack, to försz bëniel, dosc bögati, mô mötór Jawa, co zagwësniwô mu uwôżanié we wsë i teskné wezdrzenia wiele dzéwczatów. Sta-zjô, żeniące sa z nim, czëła, że dobëła na loterie. Pö zdënku ökôzało sa równak, że ji mulk je agresywnym człowieka, jaczi maczi zwierzata, dzecë i bije do krëwi swöja białka. Symbóla jegö rządzeniô doma je titlowô „péda", jaką tłëcze ön wszëtczich, chtër-ny weńdą mu w droga. Stazjô rozmieje to wszëtkö strzëmac cerplëwie, rodzy pösobné dzecë i roji ö tim, że ji Mack jesz sa zmieni, pököchô ja i raza pudą przez żëcé romanticz-no i szczestlëwie. Zbuńtowała sa dopierze tej, czedë doznała sa, że ji chłop nalôzł sobie kóchónka. Öprzestała tedë wierzëc w równo jaką miłota i zrozmiała, że żëcé to leno roböta, ucemiaga i upichanié. We wszëtczich tëch öpöwiôdaniach heroj-kama są cerpiącé białczi, chtërne muszą so dawać rada z dragą stojizną w swójich checzach. Autorka dôwô bôczenié na jich dradżi kawel i cwierdzy, że żëcé na kaszëbsczi wsë je wiele Iżészé dlô chłopów. Nôöstrzi rzekła to Stazjô, gôdającë do swöjégö dzecka w brzëchu: „Żebë të blós nie béł dzéwczëca... knôpi mają Iżi". Zdôwô sa tej, że Kristina Léwna móże pözwac przed-stôwczką feministiczny rësznotë, jakô chce 5 Zdrzë ti, Pédo, „Stegna" 4/2018, s. 22-26. skritiköwac patriarchalny system wastëjący na Kaszëbach, w jaczim to systemie chłopóm żëje sa Iżi. Pódpöwiôdô to téż dedikacjô na początku öpöwiôdaniô Péda: „Wszëtczim bialkóm na Kaszëbach". Westrzód znanków utwórstwa Léwnë, jaczé mögą pöcwierdzëc ta dba, je dôwanié bôczeniô przez pisôrka na rozmajité förmë öbëczajowégö diskriminowaniô białków. Nimö tegö, że öbëdwie pëłce mają dzysdnia wedle prawa taczé samé möżlëwötë rozwiju, to równak öglowi ôrt mësleniô, zwëczi, spólëznowé przëzwólenié na niejedne zachowania chłopów, brzadëją tim, że tak pó prówdze herojczi öpöwiôdaniów Léwnë ni mają szansów, żebë uceknąc ód biédë, pódleżnotë wedle chłopa, niekuńczący sa robötë, jakô ódbiéró jima póczestnota. Jednym z nôwôżniészich jich jiwrów je zwëköwé przëdzélanié białkom rolë w familie i spölëznie. Białczi są w tekstach Léwnë namienioné do rodzeniô dzecy, chëczowëch robotów, starë ó swójich chłopów. Dló przi-kładu dzeń Gitë zaczinó sa wczas reno ód sprzątanió pó nocny libacje chłopa i jego drëchów, późni robi na gospodarce, zajimó sa szóstką dzecy (sódmé je „w drodze"), nosy wóda do baliczi, żebë ji chłop pó wrócenim dodóm mógł sa wëkapac, a pótemu próbuje przedërchac jego złoslëwóscë i agresja. U Stazje dochódó do tegó „péda", to je woli ógón, jaczim Mack udokazniwó, że to ón rzą-dzy doma, bijącë domôcé zwierzata i reniącë białka do krëwi. Chöc bezustówno robi, dërch czëje ód chłopa, że je zgniło, za wolno zjiscywó swóje óbrzészczi, a na dodówk je „prosnó". Mack óbróżó ja na kóżdim kroku. Czedë białka prosy go, żebë wzął ja na mótór, czëje, że świnie chodzą piechti, że „ni ma jesz tak dobrze, abë chtos swińscze stworzenia wózyl". Na skutktaczégó pódzélu obowiązków, białczi w ópówiódaniach Kristinë Léwnë nie zaji-mają sa zóróbkówą procą (bó ni mają na nia czasu). Dlóte chłopi mają je za mni wôrtné. Autorka ópisywó tej stojizną, jaką na przełó- manim XIX i XX wieku kritiköwała tpzw. „pier-szô wała" feminizmu warającô do początku 60. lat XX wieku. Ji przedstôwczczi chcałë m.jin. równégö udzélu chłopów i białków w göspödarczo-ekönomicznym óbrëmienim, pödczorchiwałë, że wôrtnotë usadzywóné przez chłopów i chłopsczé zachowania są pózytiwną kulturową normą w patriarchal-ny kulturze, a białka je skôzónô na alienacja na skutk przëpisywónëch ji spölëznowëch rolów, to je rodzeniô dzecy i ji wëchöwaniô (Simone de Beauvoir)6. W swöjich öpöwiôdaniach kaszëbskô pisôrka pökazywô téż czile zjawiszczów, z jaczima biôtköwała tpzw. „drëgô wała" feminizmu, jakô bëła rësznô ösoblëwie do 80. lat XX wieku. Westrzód nich wôrt wskazać przemogą w familiach abö negatiwné skutczi ókresliwaniô pozycje białczi w ódniesenim do chłopa, co óbniżô samótaksowanié7 (wcyg óbrôżiwóné przez chłopów Stazjó i Gita same zaczinają wierzëc, że są „niczim", do nicze sa nie nadôwają). Wórt równak dozdrzec, że feminizm prezen-towóny w usódzkach Léwnë nie je radikalny. Herojczi nie próbują uwolnić sa ód chłopów - chcą bëc leno przez nich wspiéróné, köchóné i uwôżóné. Grażëna óstówiô swój donëchczasny świat, bó nie doswiôdczëła w nim taczi miłotë, ó jaczi roji. Prówdac, sama se próbuje przekonać, że nie brëkuje miłotë, bó nicht sa nią nie najé, ale czedë widzała Czapa tancëjącégö z sëknią umarłi białczi, zrozmiała, jak baro sa milëła. Gita stracëła ju nódzeja, że ji chłop sa zmieni, ale nie zwątpiła w miłota - w wölnëch chwilach zdrzi w móbilka i szukó kógós, chto bë „ja kóchół, ale tak köchôł naprówda". I kureszce Stazjó, chtërna zdôwô sa bëc nó-barżi szkódowónó przez swöjégö chłopa, upichónô, bitô i wëzéwónô, nie óprzestôwô gó kóchac. Je busznó z tegó, jak on wëzdrzi 6 Zdrzë A. Burzyńska, M.P. Markowski, Teorie literatury XX wieku, Kraków 2009, s. 393-395. 7 Tamö, s. 395-398. (je „wësoczi i fórsz"), że mô skórzaną czórną jaka, motór Jawa, majątk. Wierzi, że Mack sa zmieni, że może póstapné dzeckó óbudzy w nim sëmienié. Buńt rodzy sa w ni dopierze wnenczas, czej chłop nalóżó so kóchónka, ale nawetka tedë w ji głowie óstówó óbróz szczescô, jaczé bë chcała dzelëc z Macka. Musz je pódsztrichnąc, że pisôrka nie ógrańcziwó sa leno do öpisënköw lëchégó ódnószaniô sa do białków. W Snienim niefulsprawny chłop cerpi na skutk zgardë, jaką pókózywó mu Grażëna, dIô chtër-ny wóżny je leno ji jiwer z urzasnym spika i teskniączka do miłotë, jaką znaje z tele-wizjowëch serialów i prasë dló białków. W jinym z ópówiódaniów Kristinë Léwnë dobri i zakóchóny Derka je óstawiony przez swója ukóchóną bez słowa wëtłómaczeniô8. W prozę pisôrczi póchódający z Domótowa całi świat - nié leno białczi - je przemikłi cerpienim, jaczé je udzéla lëdzy i zwierzatów. Ödéhdzenié ód patriarchalnégó modła familie móże to cerpienié përzna zmiészëc, ale nié znikwic, bó ókózywó sa, że jeżlë białczi badą miałë taką móżlëwöta, to wëzwëskają swoja dominacja do zadówanió bólu jinszim. To na gwës nie je udba znankównó dló radikalny feministczi. Przédné herojczi nie chcą téż uwolnić sa ód swójich spólëznowö akceptowónëch i jak-bë narzuconëch rolów - białków, co rodzą i wëchöwują dzecë, a téż zajimają sa checzą. Przëjimają te zadania jakno cos normalnego, chóc nawet jich matczi pódpówiódają, żebë nie gódzëłë sa na wicy dzótków: - Gita, jô doch mia dosc biédë z jednym dzecka, a nié żebë jô so da jich jesz wicy zmé-strowac! A të sa férëjesz, jakbë to cë miało rozëm ödjaté. Terô doch sq mądri dochtorzë. Biôj a rzeczë, że wicy tëch aniołów nie chcesz. Wiara wiarq, ale chto mô ö ne dzecëszcza sa starać!9 8 Zdrzë K. Léwna, Derka, „Stegna" 4/2017, s. 16-18. 9 K. Léwna, Szpóla... - gôda córce mëmka Gitë. Wôrt pöd-czorchnąc, że matczi przédnëch herojków pójówiają sa w köżdim z öpisywónëch öpöwiôdaniów (i öglowö w wikszoscë tekstów Léwnë). Jich żëcowé doswiôdczenia są tak samö lëché, a czasto nawetka görszé jak w przëtrôfku jich dzecy. Mëmka Gitë zamieszka pö smiercë swöjégö chłopa (nazéwô gö Judósza i lëchim człowieka) z córką i ji familią. Zac ni może na nia zgarac, upichó, nie dôwô jesc, wënëkiwô z chëczë. Chłop matczi Stazje je łagodny, ale wespół z białką cerpią na skutk biédë i ni mają udbë, na jaczi ôrt pomóc umączony córce. Mëmka Grażënë nie chce czëc ó móżlëwim rozdënku córczi, zmusziwó ja do wrócenió do niekóchónégó chłopa i do żëcô zgodnego z reglama przëjatima we wsë. Wszëtczé te białczi cwiardo chodzą pó zemi i nie wierzą w miłota ani dobro. Żëcé je nauczëło, że nó-barżi maklewné je cerpienié i robota. Taczi óbrôz kaszëbsczich białków rodzy pi-tanié ó ópiarcé lëteraturë Kristinë Léwnë w jawernoce. Je to leno fikcjo czë pó prôwdze na Kaszëbach jesz dzysdnia (akcjo ópówiódaniów dzeje sa teróczasno) powszechne je tak móckó patriarchalné modło familie i przemogą wedle białków w familiach? Bez wątpienió bë sa dało na-lezc patologiczne przikładë, ale socjologiczne badérowania robione w XXI wieku przékują obrazowi kaszëbsczi familie prezentowónému w ópówiôdaniach Léwnë. W 2013 roku ukózała sa ksążka Jerzego Kuniewsczégö Kobieta na Kaszubach i jej doświadczenie rzeczywistości10. Autor dówó boczenie, że wcyg je jiwer zanôlégający na tim, że wërazno wikszi udzél w domócëch robotach i wëchöwanim dzecy mają białczi, ale równak ta stojizna sa chutkó zmieniwó. Ökróm tego, te óbówiązczi téż dostówają wikszi spölëznowi prestiż (a w slédnym czasu 10 J. Kuniewski, Kobieto na Kaszubach i jej doświadczenie rzeczywistości. Studium z pogranicza socjologii i etnografii, Gduńsk 2013. - ösoblëwie w przëtrôfku wieledzetnëch familiów -- dostôwô sa za nie téż dëtczi). Jak pódczorchiwó Jerzi Kuniewsczi: W świetle badań, opierając się na wypowiedziach kobiet, skonstatować można, że typ rodziny patriarchalnej na Kaszubach nie jest powszechny, a obejmować może tylko część rodzin. Nawet w przeszłości, kiedy mężczyzna stawiany był na piedestale, wiele kobiet powątpiewa, czy faktycznie był on głową rodziny. Najrozsądniej jest uznać, że choć mężczyznę bezapelacyjnie uznawano w przeszłości za głowę rodziny (...), to najczęściej spełniał tylko funkcję reprezentacji rodziny (...) Co ważne, wiele rolniczek ma poczucie równorzędności i współuczestnictwa z mężem w życiu rodziny i w działalności gospodarczej11. Ökróm tegö badéra dówó boczenie, że białczi coróz czascy trzimają fónkcje zrzeszone z rządzenim w swójich wsach i óstówają szôłtëskama, do te czasto mają prôwdzëwi monopol na spölëznowé żëcé dzaka nadzwëkówö rozwiniatému dze-janiu Kółów Wiesczich (abó Miesczich) Göspódëniów, jaczé pözwöliwają na realizacja kulturowëch pasjów, np. tea-trowëch, malarsczich, lëteracczich itd. Zdówó sa tej, że óbróz stojiznë białczi na kaszëbsczi wsë, jaczi ópisywó Kristina Léw-na, nie je ódbicym prówdzëwi jawernotë w dzysészich czasach. Pisórka wëöstrziwô gö, przejaskrówiô, pótapiwającë wcyg jistniejącé patologie, ale z drëdżi stronë, czëtającë czasto powtórzone w ji prozę ta-czé óstré öbrazë, czetińc może miec milné wrażenie, że je to zjawiszcze powszechne i dobëca „pierszi wałë" feminizmu wcyg nie docarłë na kaszëbską wies. Może równak autorka je dbë, że takó móżlëwóta to priz, jaczi wórt je zapłacëc, żebë chóc jedna białka óprzestała bëc tak upichónó jak herojczi ji ópówiódaniów - Gita abó Stazjó? 11 Tamö, s. 245. Gôdësze w Lepińcach Łońsczegó roku pierszi rôz bëłë w Lepińcach zörganizowóné miónczi dlô nôlep-szich gôdëszów. Sztërnôsce uczastników oddało wnenczas teza Józefowi Brusczému, gôsczému doktorowi i méstrowi kaszëbsczi gôdczi, w 110. roczëzna jegö urodzeniô. Latoś ödbëła sa drëgô edicjô tegö konkursu. Tim raza ö nôdgrodë i uwôżanié biôtköwa-to sa jaż 31 lëdzy. Örganizatorama bëlë: part Kaszëbskö-Pömörsczégö Zrzeszeniô w Lepińcach wespół z tuwötészim Zespöła Szkółów, w wespółroböce z Muzeum Kaszëbskö-Pómörsczi Pismieniznë i Muzyczi we Wejrowie. Lësta dobiwców jidze nalezc w strëmian-niköwim numrze „Pomeranie". Wikszosc prezentowónëch gôdków östało napisóné przez dwuch nôbarżi znónëch jich autorów: Aleksandra Labuda i Józefa Brusczégö. Wórt równak pódczorchnąc, że tak łoni, jak i latoś pojawiło sa czile usódzków jesz niepubliköwönëch, abó - jak w przëtrôfku tekstów Karolënë Keler - niedówno drëkó-wónëch w „Stegnie". Dzysdnia najim Czetiń-cóm bédëjemë czësto nową gôdka usadzoną przez Roberta Kloskówsczégö: Dëcht kaszëbskô białka Jô przeszła tuwö, żebë wama përzna rzec, jak to biafczi na Kaszëbach nigdë ni miaië letkô w żëcym. Wiedno muszałë wiele robie. Ni miale wiele czasu dlô se, bo to mu szale sprzątnąć chëcz, wëprawic dzecë do szkölë, a jesz chłopa wëchöwac. A to nié wiedno sa dało. Chłop giëpasy dërch nëkôłsa w klopötë z purtka a jakno dobrô białka, muszała go retac. Ön nigdë nie béł wdzaczny, a nawet-ka robiłji przék. Znaja nawetka taką historia z żëcégö. Möji mëmczi cotczi, córczi córka Ana - wiém, to bë trzeba bëło nacéchöwac, bëła żeniałó z taczim Jónka, a jacheië autobusa na wanoga dzes do Miemców. Tam mielë pauza na piszku, tej jak komu sa chcało - mógł wëlezc. Në ë wëlazła Ana ë czile jinszich białków. Czej mielë jachac dali, czerowca sprôwdzôł czë czasa kögö nie felëje. Nicht nick nie rzekł, tej jachelë dali. Za greńcą dopierze Jónk podszedł do czerowcë i pöwiedzôł, że ni ma jego białczi. Na to czerowca: - Tec jô sa pitôł, kögôfelëje! - Felowac mie ji nie felëje, leno gôdóm, że ji ni ma. Në jo. Tak to je, że białka je brëköwnô blós czej chłop mó jaczi jiwer. Le Kaszëbka nie je tak głëpasô jak rten chłop. Öna wiedno so w żëcym dó rada. I tak jedna, tim raza takô Dorocëna z Miszewa kol Pucka, pöjachała do Gduńska na-wiedzëc swöja rodzëzna. Ji cotka posłała ja do teatru na jaczé widzawiszcze - nie pamiatóm jaczé, le czej wrócëła nazôd pitelë sa ji jak bëło. Czë ji sa widzało. A öna że: -Jo. A nôbarżi czej dôwelë mańtie. Móm jaż trzë wzaté. Białczi mają wiôldżi drig do módë. Lëdajq chödzëc za kupiszama, a nie dôj Böże jak jedna mdze miała taczé same ruchna jak drëgô. I je nawetka taczi szpórt a wëzgôdka. Dlôcze ni ma białogłowsczégö karna we fusbala? Në?... Wiéta?... Bö to doch sa nie dc3 oblec jednôsce białków w to samo. Gôdô sa, że białczi znają sa na szpórtach le blós midzë sobą. Tej dwie churzistczi sa pôtkałë a jedna bëła baro markotno ë gódała do swóji drëszczi, że czej spiéwô je tak nerwés, że nie wié co z rakama robie. Na co ta drëgô odpowiedzą: - Të! Co të sa tak jiscysz. Nólepi to so ni ma gaba zatknij. A nôlepi gôdają starczi. Taczé dwie, Léna ë Truda pötkałë sa na smatôrzu ë ta pier-szó gódó: - Jenë, Truda, jak jó ce długo nie widza. Co të pörôbiôsz? A wiész të co? Jô ju terô tak ni móga na te szpérë, mie tak dërch bolą, ale jesz tak do möjégó Józwa to przińda... -Ale tëfejn wëzdrzisz. Wiele të mósz lat? - Në jó ju móm sétmëdzesąt sztërë. - Tej jó móm wiacy - ösmëdzesąt. - Wejle Truda. Tej cë sa nie öpłacy dodóm jic. Gôdka ta powstała na spödlim szpörtów zamkłëch w ksążce Tómka Fópczi Szpórtë z Lutnią. W miono organizatorów ju terô rôczimë w przińdnym roku do pösobny edicje Konkursu Gôdëszów m. Józefa Brusczégö, a ösoblëwie do pisaniô swöjich gôdków, bö to téż czekawi ôrt naji lëteraturë. am 37