my xc> ^ CENA 5,00 zł (w tym 5%VAT) Nr 3 (518) marzec 2018 v 9 // (rv pr) 3 ROK FRANCISZKA KRĘCKIEGO - ^ r \ - ■> .BdS. .. .w HA MIESIĘCZNIK SPOŁECZNO-KULTURALNY ROK ZAŁOŻENIA 1963 www.miesiecznikpomerania.pl H>\ t, f, „ _ ___p ip; V ••;• ! - *■ / V ?"«. jLjf^ Jggfony dodatek kaszubsko. °języczny 977023890490603 Skrë słëchają laudacje na teza Kapele Bas ORMUZDOWE SKRE 2017 Pöspólny ödjimk Skrów i latoségô ödbiércë Stipendium m. Izabelle Kapela Bas, to je familio spartaczono przez kaszëbską muzyka Trojanowsczi „Bada ricerza słuńca, bada Skrą Örmuzdową..." - usôdzcą rzezbów, jaczé dostelë laureacë, je tradi-cyjno Wöjcech Wesserling Jerzi Miotke dzakujeza Skra ZbigórzTalewsczi pödczorchiwôł, że nigdë nie zabądze tegö dnia Öd lewi: Elżbieta Kwidzińskó, Renata Czedrowskô i Édmund Szczesôk „Skrë zôs padłë na całim Pömörzim"- redowôł sa przédnik Zrzesze-niô Édmund Wittbrodt snmf W NUMERZE: 3 Naje nôdgrodë w dobrëch rakach dm 4 Droga wëfulowónô Skrama Z Roberta Grotha gôdôł Dark Majkö 6 Rok Franciszka Kręckiego. Bankowieę*^ komendantem pomorskiego powstania? Łukasz Grzędziclci 9 Swiaté Słowa pô kaszëbsku Pioter Léssnawa 10 Bliżej morza. Promy wpłynęły do Remontowej Sławomir Lewandowski 12 Do uzdrzeniô w Kösôköwie! Red. 13 Dlaczego Haller nie przypłynął z Błękitną Armią Łukasz Grzędzicki 18 Wstęp do odczytu dr. Bohdana Korybut-Daszkiewicza Jerzy Nacel 19 O Sopotach, jako uzdrowisku nadmorskiem i jego okolicy uwag kilka Bohdan Korybut-Daszkiewicz 27 Brawadë ô koniach. Świat z könia wëzdrzi jinaczi Mateusz Bullmann 28 Gawędy o ludziach i książkach. „Nasi za granicą" Stanisław Salmonowicz 30 Pierszé lata dzejaniô wejrowsczégö partu Kaszëbsczégö Zrzeszeniô wedle aktów kômunysticzny bezpieczi (dzél 3) Słôwk Förmella 32 Listy 34 Kaszuby, Kociewie, Żuławy i Powiśle w prasie Iwona Joć-Adamkowicz 35 Gdańsk mniej znany. Komora palowa Marta Szagżdowicz NAJÔ UCZBA. Edukacyjny dodôwk nr 3(115) 36 Wójnowi Kaszëbi. Bögu dzaka, że nareszce ta wôjna sa skuńczeła Z Anną Czerzniköwicz gôdôł Eugeniusz Prëczkôwsczi 38 Zëma w kaszëbsczi pieśni - spiéwnikôwô wanóżka na zmiarzłëch nóżkach (dzél 1) Tomôsz Fópka 40 Zdroje kaszëbiznë. W słowarzu Sëchtë (dzél 3) Felicjo Bôska-Börzëszköwskô 43 Lubno Team z pierszą nôdgrodą dm CZŁONKOWIE HONOROWI INSTYTUTU KASZUBSKIEGO 44 Profesor Stanisław Salmonowicz z Torunia Józef Borzyszkowski 45 Profesor Henryk Muszyński - Prymas Polski z Kaszub Józef Borzyszkowski 47 Starogard Gdański pożegnał swojego Honorowego Obywatela [o Albinie Ossowskim] Ryszard Szwoch 48 Z Kociewia. Przed Walnymi Plachandrami Maria Pająkowska-Kensik 49 A weźma se trocha pofolgujmy! (kele Wielginoci) Zyta Wejer 49 Zachë ze stôri szafë. Fligra nad Polską rd 50 Zrozumieć Mazury. Szkółki Waldemar Mierzwa 52 Z południa. Łańcuch dobrych zdarzeń Kazimierz Ostrowski 53 Z pôłnia. Lińcuch bëlnëch przëtrôfków Kazmiérz Ôstrowsczi, tłom. Ana Glëszczinskô 54 Lektury 59 Klëka 67 Sëchim paka uszłé. Bëc grëbôszka abö ta przesnitô dieta Tómk Fópka 68 Z butna. Pëlckôwsczi górôl Rómk Drzéżdżónk Ôbklôdka II Skrë Ôrmuzdowé 2017 (ödjimlcöwô ôpöwiésc) Numer wydano dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji. Zrealizowano ze środków Województwa Pomorskiego. Dofinansowano ze środków Miasta Gdańska. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji WOJEWÓDZTWO IgjgSw&ig. pomorskie GDAŃSK miasto wolnośct '< * »> m ■n§j^fgg Koszt prenumeraty rocznej krajowej z bezpłatną dostawą do domu: 55 zł. W przypadku prenumeraty zagranicznej: 150 zł. Podane ceny są cenami brutto i uwzględniają 5% VAT. Aby zamówić roczną prenumeratę, należy: • dokonać wpłaty na konto: PKO BP S.A. 28102018110000 0302 0129 35 13, ZG ZKP, ul. Straganiarska 20-23, 80-837 Gdańsk, podając imię i nazwisko (lub nazwę jednostki zamawiającej) oraz dokładny adres • zamówić w Biurze ZG ZKP, tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31, e-mail: red.pomerania@wp.pl Prenumerata realizowana przez RUCH S.A: zamówienia na prenumeratę (...) można składać bezpośrednio na stronie www.prenumerata.ruch.com.pl. Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: prenumerata@ruch.com.pl lub kontaktując się z Infolinią Prenumeraty pod numerem: 22 693 70 00 - czynna w dni robocze w godzinach 7-17. Koszt połączenia wg taryfy operatora. Od Redaktora Kolegium redakcyjne i zespół miesięcznika „Pomerania" 11 stycznia br. wybrały laureatów Skier Ormuzdowych 2017 oraz zdecydowały o tym, komu zostanie przyznane stypendium im. Izabelli Trojanowskiej. Uroczyste wręczenie nagród odbyło się 23 lutego w Ratuszu Staromiejskim w Gdańsku. Relację z tego wydarzenia znajdą Państwo w marcowej „Pomeranii". W październiku 2017 r. Rada Naczelna Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego podjęła uchwałę w sprawie ustanowienia roku 2018 „Rokiem Franciszka Kręckiego". Prawnik, bankowiec, człowiek renesansu, aktywny działacz w organizacjach polonijnych w Wolnym Mieście Gdańsku, tak w skrócie można opisać patrona tego roku w ZKP, człowieka, który całe swoje życie poświęcił sprawie polskiej. Więcej o postaci Franciszka Kręckiego w artykule Łukasza Grzędzickiego. O tym, że Sopot jest modnym kurortem, nikogo nie trzeba przekonywać. Uzdrowisko cieszyło się powodzeniem już na przełomie XIX i XX wieku, a to za sprawą Jana Jerzego Hajjnera, który w 1823 r. założył nad wodami Zatoki Gdańskiej zakład kąpielowy, przyczyniając się do późniejszej popularności tego miejsca. Zdrowotne walory Sopotu dostrzegali również ówcześni uczeni i lekarze. W marcowej „Pomeranii"publikujemy tekst odczytupt. „O Sopotach, jako uzdrowisku nadmorskiem i jego okolicy uwag kilka" wygłoszonego w 1913 r. w Warszawskim Towarzystwie Higienicznym przez dr. Bohdana Korybut-Daszkiewicza (referat opublikowano rok później w piśmie „Zdrowie"). Autor przedstawił w nim m.in. walory klimatyczne i lecznicze uzdrowiska Sopot. Sławomir Lewandowski POMERANIA MIESIĘCZNIK SPOŁECZNO-KULTURALNY ADRES REDAKCJI 80-837 Gdańsk, ul. Straganiarska 20-23 tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31 e-mail: red.pomerania@wp.pl REDAKTOR NACZELNY Sławomir Lewandowski ZESPÓŁ REDAKCYJNY Bogumiła Cirocka Dariusz Majkowski Krystyna Sulicka Aleksandra Dzięcielska-Jasnoch (Najô Uczba) Ka Leszczyńska (redaktorka techniczna) KOLEGIUM REDAKCYJNE Piotr Dziekanowski (przewodniczący kolegium) Andrzej Busler Roman Drzeżdżon Aleksander Gosk Ewa Górska Stanisław Jankę Wiktor Pepliński Danuta Pioch Edmund Szczesiak Bogdan Wiśniewski TŁUMACZENIA NA JĘZYK KASZUBSKI Anna Gliszczyńska ZDJĘCIE NA OKŁADCE Fot. archiwum prywatne WYDAWCA Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego 80-837 Gdańsk, ul. Straganiarska 20-23 DRUK Bernardinum, ul. bpa Dominika 11,83-130 Pelplin Nakład 1200 egz. Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i redagowania artykułów oraz zmiany tytułów. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń i reklam. NAJE NÔDGRODË W DOBRËCH RAKACH Örmuzdowé Skrë są wracziwóné öd 1985 r. To nôd-grodë m.jin. za rozköscérzanié kaszëbsczi i pömörsczi kulturë, spölëznowé dzejanié i pödskôcanié miłotë do môłi tatczëznë. Za łońsczi rok dostelë je: Kapela Bas ze Seraköjc, Joana Binieckô, Jerzi Miotke, Mariô Rogen-buk i Zbigórz Talewsczi. Uroczëzna ödbëła sa 23 gromicznika. Zaczała i skuńczeła ja swój im muzycznym wëstapa familio Kla-sów, to je Kapela Bas. Pö pówitanim goscy przez pro-wadzącëch (Andrzeja Buslera i Aleksandra Dzacelską--Jasnoch) zastapiôczka przédnégö redaktora Bogumiła Cërockô przeczëtała dzélëk z Żëcégô i przigód Remusa Aleksandra Majköwsczégö. Béł to ten part ksążczi, w jaczim Józwa Zôbłocczi öpöwiôdô historia biôtczi midzë lëchim dëcha Arimana i dobrim Örmuzda. Pô ji wësłëchanim Remus rzekł: „Bada Skrą Örmuzdową" i prawie öd tëch słów pôchôdô nazwa naji nôdgrodë. Pótemu przeszedł czas na nôwôżniészi dzél uro-czëznë: laudacje i wracziwanié nôdgrodów. Dobiw-cóm wëprzédnieniów dôwelë je: przedstôwca Redak-cjowégö Kolegium Édmund Szczesôk i przędny re- daktor Sławomir Lewandowsczi. Bëłë téż (tej-sej ful emócjów) pódzakówania laureatów i winszowania ód przédnika Kaszëbskó-Pómórsczégó Zrzeszeniô Edmunda Wittbrodta a jinëch goscy. Ökróm Skrów óbczas uroczëstégö zeńdzenió w Stóromiesczi Radnicë ostało téż wraczoné stipen-dium miona Izabelle Trojanowsczi dló młodëch gazét-ników. Dostół je Robert Groth, chtëren pódczorchnął, że na kaszëbsczi drodze wcyg pótikó lëdzy, co rozmieją gó pödskacëc do robötë nad sobą. Rzekł téż, że wedle niego robota gazétnika to przede wszëtczim służba lë-dzóm (na starnach 4-5 je kórbiónka z latosym dobiwcą stipendium). Na kuńc béł czas na póspólny ódjimk z laureatama, a późni jesz indiwidualné żëczbë, gratulacje i sztëczk kucha. Bóg zapłać wszëtczim uczastnikóm tego świata i ju terô rôczimë na uroczëzna za rok. DM Galerio ôdjimków z rozegracjeje na drëdżi starnie ôbkłôdczi. POMERANIA 3 DROGA WËFULOWÓNÔ SKRAMA Z Roberta Grotha, latosym dobiwcą stipendium miona Izabelle Trojanowsczi dlô młodëch gazétników, gôdómë ö Skrach na jegö kaszëbsczi Stegnie, roböce w Radio Gdańsk i na karnôlu YouTube, a téż ö jegö kaszëbsczich lekturach. Gdze möżemë szukać początków twöji kaszëbsczi Stegnę? Köl mie doma pö kaszëbsku sa nie gôdało. Jô jem człowieka, jaczi w całoscë sa naucził kaszëbiznë w szkole. Jem béł w czwiórti klasę, czej kaszëbsczi wchödzył do môji szköłë w Miszewie. Mëmka bëła tam direktorką i rzekła mie, że möże wôrt bë bëło sa zapisać, a późni wastnó Ela Prëczkówskô téż do te zachacëwała. Wiele ö Kaszëbach gôdelë mie téż móji starkówie, chtërny pöchödzëlë spód Bëtowa. I tak jem so pómëslôł, że dobrze bë bëło cos wie-dzec ó tim placu, gdze żëja. To dosc dozdrzeniałé mëslenié jak na dzeckö w czwiôrti klasę... Taczé mëslë zawdzacziwóm lëdzóm, co bëlë wkół mie. Pi-telë: a co të wiész ó swój im placu? I to budzëło czëkawósc. Tej jes Kaszëbą z czekawöscë? Jo, móżemë tak rzeknąc. To czekawósc kózała mie coróz barżi poznawać swóje ökölé i kaszëbizna. A kaszëbizna to dló mie wiele wiacy jak jazëk, chóc ten je baro wóżny i ótmikó szerok ókno na wiele sprów. Szkolny, jaczich jem pótkół na mój i kaszëbsczi drodze, rozwijelë mie nie leno jazëkówô, ale téż i rozmajité jiné talentë, jeżlë chóc kąsk jich we mie widzelë. Dzaka temu w szkóle póznówół jem przez kaszëbizna samégó se. W spödleczny szkôle twöją szkolną bëła Elżbieta Prëcz-kówskô, w gimnazjum w Żukowie zôs jes na nia trafił. Rozmieja, że to ona miała ten pierszi cësk na twöje roz-lubienié w kaszëbiznie? To je prówda. W gimnazjum tak sa zdarzëło, że znôwu béł to póczątk uczbów kaszëbsczégó w ti szkóle. Udało sa je wprowadzëc, czedë jô chódzył do drëdżi klasë. Jakós tak to mie szło, że gdze jem sa pojawił, zaczinałë sa uczbë. W Gdinie, w X Öglowösztôłcącym Liceum, ju tak dobrze równak nie belo. Uczbów kaszëbsczégó nie bëło, ale to béł czas rozwija-nió sa artisticzno. Zaczało sa to ju wiele rëchli, chócle na konkursach rodny möwë, w spódleczny szkóle wastnó Ela rëchtowała z nama Gwiózdczi i rozmajité przedstówienia, w gimnazjum më robilë baro wiele kabaretów. Szkolno miała wizja, chcała, żebë kaszëbsczi nie béł w naju czims miartwim, ale téż czims, co sa dô prakticzno wëzwëskac. Czej jó béł w Liceum, zaczął jem brac udzél w programach „Spiéwnë uczbë" w kartësczi kablowi telewizje Teletronik. Mie i jinëch młodëch lëdzy dzejającëch wkół banińsczegó partu Zrzeszenió wcygnął do tego wasta Eugeniusz Prëcz- 4 / POMERANIA / MARZEC 2018 NAJE KÔRBIÓNCZI köwsczi. I znówu miôł jem przikłôd, że dzaka kaszëb-sczému jazëkówi sóm téż sa rozwijóm - móga bëc dzaka niemu w telewizje. To wnenczas bëło dlô mie baro wôżné. W liceum jes zaczął dosc pöwôżną przigöda z gazét-nictwa. Jo, chôc na początku mëslôł jem, żebë jic do klasë ö ma-tematiczno-fizycznym profilu. Zafelowało mie do tego jednégö pónktu, tej jem so wëbrôł klasa, gdze béł cësk na gazétnictwô i politologia. I dzys jem z tego baro ród. Raza z möją wëchöwawczënią Anną Klusek-Hunsdorf jć> stwórził szkołową gazeta „Strzał w dziesiątkę", chtërny jem béł przędnym redaktora. Nazwa bëła dwuznaczno, bo po pierszé miôł to bëc sygnał dlô czetińca, że biorące do raczi naja gazéta, mô pô prôwdze trafione w dzesątka, ale że naja szkoła to bëła „dzesątka" - X LO, to miało téż pokazać, że badzemë czasa niepoprawny i strzélimë w ta naja szkoła, badzemë sa smiôc z niechtërnëch rzeczi. Ökróm tegö jem dzejôł w szkółowim teatrze, chtëren prowadzëła naju szkolno od retoriczi Hanna Kôwnackô. A gdze jes sztudérowôł? Poszedł jem na nowö ótemkłi czerënk: Krajoznawstwo i turystyka historyczna. W tim czasu corôz barżi jô wchôdôł w robota w telewizje Teletronik. I to nić leno kaszëbsczé programë, ale téż jem béł taczim repörtérą, jaczi pömôgôł rëchtowac rozmajité wiadła z całégö Pömörzô. Dostôwôł jem kôrta z pitaniama, jaczé miôł jem zadawać lëdzóm. Ta kôrta mie sa wiedno nie widzała, to bëło taczé ógrańczenić, i zaczął jem sóm wëmëslac pita-nia. Kureszce delë mie szansa i robił jem swóje materiałë. Miôł jô téż gwósny kulturalny program „Z kulturą na ty" i muzyczny „Muzomania". I zós to gazétnictwö óżëło we mie. Jak to sa stało, że jes trafił do Radia Gdańsk, gdze robisz do dzysô? W tim pomogła mie Tatiana Slowi. Bëlë jesmë czedës raza w juri na konkursu „Kąsk do śmiechu" w Kartuzach. To béł kuńc 2015 r. I ona mie sa spitała, czë jô bë nie chcół przeńc do Radia Gdańsk. Jem so pómëslôł: a dlócze nie spróbować, trzeba sa rozwijać. Kwalifikacyjną rozmowa jó miół z Leszka Szmidtką. Baro czekawô kórbiónka i zaró jó so pómëslôł, że tuwó robią baro fejn lëdze, jak Tatiana, prawie Leszk Szmidtka, późni jem póznół Piotra Lćs-snawa. Dobrze sa robi w taczim karnie. Czim sa zajimôsz w Radio Gdańsk? Tak pö prôwdze wszelejaczima kaszëbsczima témama. Rëchtëja wiadła do „Klëczi" do pólsczich serwisów témë zrzeszone z Kaszëbama i dłëgszé dzélëczi do magazynu „Na botach i w borach". Ökróm Radia robisz téż filmiczi na YouTube. „Kaszubska gospodarka" to program, jaczi je öbzérony w całi Polsce przez setczi tësący öbzérników. Cos we mie ostało z tëch programów w telewizje, baro mie sa widzało bëcé taczim reżisera. Chcół jem ókróm radia twórzëc téż óbróz. A dlócze prawie gospodarka? Tu, gdze mieszkómë, je jesz dosc wiele gburów, tej dlócze bë nie pósłëchac, co oni mają do pówiedzenió. Jesmë so udbelë z operatora, z jaczim jó robił w telewizje Wybrzeże [taką nazwa mia w kuńcowim dzélu dzejnotë Telewizja Teletronik - dop. red.], Piotra Pastalenca, że wórt bë bëło kracëc reportaże ó robóce na gospodarce. I tak to sa zaczało. Ji-dze to óbezdrzec na karnólu YouTube. Materiałë mają pó 15-20 minut. To dłudżé filmczi jak na YouTube, ale wiele lëdzóm to sa widzy. Baro jem téż ród, że w kómeńtćrach do najich filmów ni ma hejtu. To zainteresowanie „Kaszubską gospodarką", robota w radio sprôwiô, że czëjesz sa na jaczis ôrt „gwiôzdą"? Nié. Jem leno człowieka, co jidze do jinëch lëdzy, żebë z nima pogadać i pókazac szerzi jich robóta. Dlóte jem baro ród, że dostówóm stipendium miona Trojanowsczi óbczas jedny uroczëznë ze Skrama Örmuzdowima. Mója droga do kaszëbiznë je téż wëfulowónó pótkaniama z roz-majitima Skrama, chtërne mie prowadzëłë dali. Fejn, że są lëdze, co swójim spólëznowim dzejanim rozmieją zarazëc jinëch do prôcë, do dzejanió. Chcółbëm téż to rozmieć. Mëszla, że më, gazétnicë, bësmë mielë to robie. Jes „skiińczonym gazétnika" czë czëjesz, że je wiele fe-lów, jaczé muszisz uprawie? Musza sa jesz baro wiele nauczëc. Wiedno móm wiele do póprawienió, jeżlë jidze ö kaszëbizna. Chcą sa nauczëc lepi gadać, në i pisać, bó z tim je drago. Nie lubią pisać. Nawet czej tworzą scenarniczi do filmów, je to dló mie maka, ale wiém, że bez tego sa nie do. Musza pisać wiacy, żebë sa rozwijać jakó gazétnik. „Pomerania" tej czekô na twöje tekstë. Möże na pöczątk chöc trzë ob rok. Jidzesz na to? Jida. Publiczno óbiecywóm, że napisza. A jak wëzdrzi z czëtanim pô kaszëbsku? Jistno jak z pi-sanim? Na szczescé nié. Lubią czëtac. Co ösoblëwie wôrtnégö jes przeczëtôł? Przede wszëtczim Remusa, ale téż Pana Tadeusza pó kaszëbsku. To baro ambitno... Pan Tadeusz pó polsku baro mie czekawił, bó są tam nić leno lëteracczé wôrtnotë, ale i zapisóné zwëczi, tradicje i wiele zamkłosców, jaczé muszi ódgadëwac. Tej czekawi-ło mie, jak to badze w kaszëbsczi wersji. Jistno je z Mie-dzwiôdka Pufôtka. Winszëja dobëcô stipendium. GÔDÔL DARK MAJKÖWSCZI TRiMIANNlt 018/POMERANIA 5 BANKOWIEC KOMENDANTEM POMORSKIEGO POWSTANIA? Życiorys Franciszka Kręckiego ogłoszonego przez Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie patronem 2018 roku, w którym też obchodzić będziemy 100-lecie odzyskania przez Polskę niepodległości, jest nietuzinkowy. Kryje się w nim wiele pytań, które czekają na sformułowanie odpowiedzi poprzedzone wnikliwymi badaniami przynajmniej w archiwach niemieckich, polskich i brytyjskich. Przedstawienie aktywności publicznej Kręckiego wiele wniosłoby do uzyskania pełniejszego obrazu historii Kaszubów Na łamach czasopism przed laty pisał o nim Stanisław Pestka, prof. Józef Borzyszkowski i prof. Bolesław Hajduk. Pozostaje jednak olbrzymi niedosyt, bo każdy z etapów życia Kręckiego był przepełniony jego tytaniczną aktywnością gospodarczo-społeczno-polityczną w kluczowych dla dziejów naszej społeczności przedsięwzięciach. Historycy już opisali (np. prof. Mieczysław Wojciechowski) kwestię przygotowań do wystąpienia zbrojnego ludności polskiej w Prusach Zachodnich przeciwko władzy niemieckiej na przełomie 1918 i 1919 r., które jeśli doszłoby do skutku, to zapisywane byłoby dziś w podręcznikach jako powstanie kaszubskie/pomorskie. Sytuacja rozwinęła się w sposób rzadko spotykany w polskiej historii: konspiratorzy zgromadzili broń i pieniądze, ale wykonali rozkaz o zakazie wywołania powstania, wytrzymali olbrzymią presję i wykazali się dyscypliną, nie dali się sprowokować przeciwnikowi do wybuchu w momencie, gdy było to dla niego korzystne, nie dopuścili do rozlewu krwi i zdewastowania infrastruktury swojego kraju. W katalogu polskich powstań wyróżniałoby się ono tym, że na jego czele stałby bankowiec - właśnie dr Franciszek Kręćki. Trzeźwa ocena sytuacji i kalkulacja spowodowały, że do powstania nie doszło. Co zdecydowało 0 tym, że elity pomorskiego ruchu niepodległościowego na przywódcę konspiracji zbrojnej wysunęły prawnika 1 finansistę Kręckiego? Na początku listopada 1918 r. po ponad czterech latach krwawej i wyczerpującej wojny Niemcy ogarnęła fala buntów marynarzy, żołnierzy i robotników. W dniach 5-6 listopada rząd stracił kontrolę nad Lubeką, Hamburgiem i Bremą. Powstawały rady robotnicze i żołnierskie, które przejmowały nadzór nad władzami administracyjnymi w kolejnych częściach Niemiec. Cesarz uciekł z kraju, proklamowano republikę, na czele rządu w Berlinie stanęli socjaldemokraci (SPD) i podjęli 6 I POMERANIA I V yJKlSm wysiłek opanowywania sytuacji w państwie, które kipiało od wystąpień rewolucyjnych. W tej sytuacji 11 listopada 1918 r. Niemcy zmuszone były przyjąć z rąk mocarstw zachodnich warunki rozejmu. Przegrały wojnę. Chaos wewnętrzny spowodowany buntami i strajkami pogłębiały problemy aprowizacyjne. Żołnierze spontanicznie zrzucali mundury i wracali do domu. Radykalizacja społeczeństwa powodowała że spartakusowcy-komuniści zdobywali zwolenników i w kolejnych miesiącach w różnych miastach, w tym stołecznym Berlinie, dochodziło do walk z oddziałami wiernymi rządowi i wspierającymi go formacjami ochotniczymi. Na Pomorzu Gdańskim (w Prusach Zachodnich) rewolucja listopadowa też miała swoją dynamikę. 7 listopada jako pierwsza powstała Rada Żołnierska w Pucku, w zakładach budowy samolotów. Zażądała ona lepszego traktowania żołnierzy, większego żołdu, wypuszczenia uwięzionych marynarzy, jednakowego jedzenia dla oficerów i żołnierzy. W następnych dniach powstawały Rady Robotnicze i Żołnierskie w kolejnych miejscowościach, w miastach i większych wsiach regionu. Wybuchały zamieszki, mnożyły się napady i rabunki, uwalniano więźniów, pogłębiały się problemy aprowizacyjne. 10 listopada na Targu Siennym w Gdańsku odbył się kilkudziesięciotysięczny wiec. Powstała Rada Robotnicza i Żołnierska przejęła nadzór nad miejscowymi władzami administracyjno- (miejskimi, rejen-cyjnymi i prowincjonalnymi) -wojskowymi. Na jej czele postawiono Wydział Wykonawczy Rady, w skład którego ze strony żołnierzy Polaków wszedł Edmund Jonas pozostający w ścisłym kontakcie z liderami polskiego ruchu niepodległościowego, w tym z Franciszkiem Kręckim (obaj pochodzili z Kościerzyny). Kręćki dopiero co wrócił z wojny, ale zaraz przystąpił do pracy organizacyjnej, opierając się na sieci współpracowników i bardzo dobrej znajomości regionu. Przegranie przez Niemcy wojny spowodowało na Pomorzu Gdańskim gwałtowną aktywizację (w listopadzie i grudniu 1918 r.) polskiego ruchu niepodległościowego. Rozbudowane przed wojną struktury najróżniejszych organizacji zaczęły ożywać i rozrastać się wraz z powrotem z frontu kolejnych żołnierzy. Region pokryła hierarchicznie uporządkowana sieć polskich Rad Ludowych (od parafialnych przez powiatowe) uznających zwierzchnictwo Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu koordynującej działania w całym zaborze niemieckim. Z jej mandatu 13 grudnia 1918 r. powołano Podkomisariat Naczelnej Rady Ludowej w Gdańsku na czele z komisarzem NRL Stefanem Łaszewskim, któremu podlegały rady z terenu Pomorza (nazywanego też Prusami Królewskimi) oraz Warmii i Mazur. Podkomisarzem został dr Józef Wybicki z Gdańska. Kluczowe obszary odpowiedzialności objęli: dr Franciszek Kręćki (gospodarka finansowa), adwokat Roman Wawrowski (pełniący funkcję głównego sekretarza, potem zastąpiony przez dr. Mieczysława Marchlewskiego), Stanisław Sierakowski (sprawy polityczne), Brunon Gabryelewicz (sprawy administracyjne), Józef Głowacki (sprawy przemysłowe i handlowe), prof. Juliusz Lange (sprawy szkolne) oraz Paweł Dykta (sprawy prasowe), który wkrótce został zdemaskowany jako niemiecka „wtyka". Powierzenie Kręckiemu spraw finansowych wynikało z tego, że jako prawnik-banko-wiec pełnił kierownicze stanowiska w spółce Dom Handlowy i Komisowy „Ceres" w Gdańsku, która zajmowała się skupowaniem zboża i innych produktów rolnych od podmiotów kaszubskich oraz kredytowaniem ich działalności, miał więc dobre kontakty służbowe z podmiotami finansowymi Poznania. Tak on sam jak i jego rodzina cieszyli się zaufaniem publicznym. Zakres działalności polskich rad był bardzo szeroki i obejmował prawie wszystkie dziedziny życia i aktywności narodowej ludności polskiej. Oficjalnie reprezentowały one interesy miejscowych Polaków w relacjach z władzami niemieckimi i dbały o zachowanie porządku publicznego (m.in. za pomocą Straży Ludowych). Na początku grudnia 1918 r. pojawiły się pogłoski o spodziewanym lądowaniu Armii Hallera w Gdańsku. Władze niemieckie odnotowywały wzmożenie polskiej aktywności w całym zaborze niemieckim. Zaczęły się tworzyć ochotnicze oddziały niemieckie (od grudnia 1918 r. głównie jako Grenzschutz) wykorzystywane do zwalczania polskich postulatów narodowych, ale też rewolucyjnych ruchów niemieckiej lewicy. 17 grudnia 1918 r. w dniu wizyty premiera pruskiego rządu Paula Hirscha odbyła się w Gdańsku wielka demonstracja przeciwko odstąpieniu miasta Polsce. W jej trakcie zdemolowano redakcję „Gazety Gdańskiej", drukarnię Czyżewskiego oraz siedzibę miejscowego Banku Ludowego, a także dopuszczono się wielu innych antypolskich incydentów. Zostało ROK FRANCISZKA KRĘCKIEGO •2018- to później wykorzystane przeciw Niemcom i nagłośnione jako „pogrom" oraz przykład prześladowania Polaków na Pomorzu i wykorzystane w wojnie informacyjnej prowadzonej przy okazji przygotowywanej wówczas konferencji pokojowej w Paryżu. Sytuacja stawała się jeszcze bardziej napięta. 25 grudnia ludność polska wraz ze swoimi liderami w Gdańsku witała Ignacego Paderewskiego, który przybył, by wziąć udział w naradzie w sprawie przyszłości ziem zaboru niemieckiego. Zamieszki wywołane przy okazji wizyty Paderewskiego w Poznaniu zapoczątkowały 27 grudnia 1918 r. wybuch powstania wielkopolskiego. Naczelna Rada Ludowa w Poznaniu zakazała powstania na Pomorzu i w związku z tym 3 stycznia 1919 r. dowódca polskich wojsk powstańczych w Wielkopolsce major Stanisław Taczak rozkazał zaniechania walki zbrojnej w Prusach Królewskich. Od listopada 1918 r., opierając się na drużynach Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół", tworzono na Pomorzu zręby polskiej konspiracji zbrojnej. Rosły one w siłę wraz z pokrewnymi formacjami, jak towarzystwo wojackie „Jedność", skupiające Polaków byłych żołnierzy armii niemieckiej, czy działającymi za zgodą władz niemieckich oddziałami Straży Ludowej, które odpowiadały za utrzymanie porządku na swoim terenie. Warto wspomnieć, że to właśnie z inicjatywy dr. Franciszka Kręckiego 22 października 1910 r. wznowiono w Gdańsku działalność Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół", które ITRCMIANNl* 2018 / POMERANIA / 7 ROK FRANCISZKA KRĘCKIEGO * starało się wśród ludności polskiej upowszechniać oświatę i kulturę oraz spopularyzować ćwiczenia gimnastyczne. Uczono musztry, ładowania i rozładowywania broni, posługiwania się hasłem w trakcie pełnienia służby. Działalność ta była pilnie śledzona przez służby niemieckie. Kręćki animował „Sokoła" w wielu miejscach na Kaszubach, znał to środowisko od lat i z tego pewnie względu stanął na czele powołanej w grudniu 1918 r. Organizacji Wojskowej Pomorza. Niewiele zachowało się materiałów archiwalnych o Organizacji Wojskowej Pomorza, co wydaje się oczywiste, jako że była organizacją konspiracyjną niezainteresowaną produkcją dowodów, które mogłyby być wykorzystane przez Niemców w procesach o zdradę stanu. Najwięcej zatem mówią o niej wspomnienia. Według relacji Józefa Głowackiego na zebraniu, które odbyło się 30 grudnia 1918 r. w Gdańsku w mieszkaniu dr. Józefa Łęgowskie-go „przedyskutowano wytyczne przysłane z Poznania, ustalono zadania dla organizacji wojskowych Pomorza i powołano do realizacji tych zadań „Tajną Organizację Wojskową Pomorza". W zebraniu tym brali udział: dr Franciszek Kręćki, Bolesław Krajewski, Józef Gabry-lewicz, dr Zygmunt Moczyński i Stefan Fredyk. Tak oto sformułowano zadania OWP: „A) przygotować akcję zbrojną na wypadek, gdyby wielkopolskie wojska powstańcze przeniosły ruch wyzwoleńczy na Pomorze, lub gdyby wojska i władze niemieckie wbrew uchwałom Traktatu Pokojowego nie wycofały się dobrowolnie z Pomorza, B) rozwinąć działalność informacyjną o sile wojsk niemieckich, ich dyslokacji i uzbrojeniu oraz uzyskać materiały o znaczeniu strategicznym, C) przygotować na wszelki wypadek dywersję przeciwko okupantowi". OWP nie miała ani statutu, ani sztabu. Była dobrowolnym konspiracyjnym zrzeszeniem młodzieży i byłych żołnierzy Polaków o charakterze federacyjnym. Główną siedzibę miała w biurze Wydziału Straży Ludowych Podkomisariatu NRL w Gdańsku. Obszar jej działania został podzielony na cztery okręgi. Okręg IV, którego komendantem był początkowo Bolesław Lipski, a następnie Augustyn Szpręga, obejmował powiat pucki (komendant Ludwik Połomski), wejherowski (komendant Augustyn Czoska), kartuski (Franciszek Gliński), kościerski (Walenty Gałęski) i okolice Brus (Władysław Hołoga). Organizacja liczyła wg badaczy ponad 10 tys. członków, natomiast podawane w lutym 1919 r. w debacie w Zgromadzeniu Narodowym w Weimarze informacje niektórych niemieckich deputowanych, jakoby na Pomorzu czekało 50 tys. Polaków gotowych do uderzenia, są dalece przesadzone. Franciszkowi Kręckiemu polski ruch niepodległościowy na Pomorzu powierzył w grudniu 1918 r. kierowanie dwoma kluczowymi resortami: finansów i obrony. Zebrany w tym czasie w naszym regionie wśród Polaków podatek narodowy (wg oświadczenia Stefana Łaszewskiego było to 1 min marek) Kręćki kanałami kurierskimi przekazywał przede wszystkim do Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu na finansowanie wojsk powstańczych. Organizował też skup broni oraz innych materiałów wojennych. Gromadzono je w konspiracyjnych magazynach, a z czasem sporą część przekazano przez kordon do Poznańskiego. OWP przerzucała też w tym kierunku swoich ochotników - stali się oni podstawą do utworzenia Dywizji Strzelców Pomorskich w wojskach wielkopolskich, a w jej ramach późniejszego 66 Kaszubskiego Pułku Piechoty. W pierwszej połowie 1919 r. Podkomisariat Naczelnej Rady Ludowej w Gdańsku i Organizacja Wojskowa Pomorza odegrały rolę w zabiegach delegacji polskiej na konferencję paryską o przyłączenie Pomorza do Rzeczpospolitej - okazały się czynnikiem, którego w tym położeniu geopolitycznym nikt nie mógł lekceważyć. Efekt był taki, że Pomorze (co prawda z pominięciem Gdańska, który został Wolnym Miastem) w czerwcu 1919 r. przyznano Polsce bez walk, rozlewu krwi i zniszczenia infrastruktury. Dla Niemców taki werdykt zwycięskich mocarstw był porażką. Rozpoczął się odpływ ludności niemieckiej. Rachunek zysków i strat w przypadku niedoszłego powstania kaszubskiego/pomorskiego chyba został dobrze zrobiony. Sporządzili tę kalkulację głównie bankowcy, prawnicy, lekarze i duchowni. ŁUKASZ GRZĘDZICKI GŁÓWNE ŹRÓDŁA • Bogucki Andrzej, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół" na Pomorzu 1893-1939, Centrum informacji Naukowej Sokolstwa Polskiego, Bydgoszcz 1997. • Wojciechowski Mieczysław, Powrót Pomorza do Polski, 1918-1920, Państwowe Wydawnictwo Naukowe Oddział w Poznaniu, Warszawa - Poznań -Toruń 1981. • Źródła do kaszubsko-polskich aspektów dziejów Pomorza Zachodniego do roku 1945, Tom IV: Pomorze Zachodnie w okresie od traktatu wersalskiego po klęskę III Rzeszy w 1945 r., pod redakcją Bogdana Wachowiaka, przy współpracy Zygmunta Szultki, Włodzimierza Stępińskiego i Edwarda Włodarczyka, Wydawnictwo Poznańskie i ZKP, Poznań - Gdańsk 2006. 8 POMERANIA WEDARZENIA SWIATE SŁOWA PO KASZEBSKU Słowa Apokalipsę wedle sw. Jana pö kaszëb sku uczëlë wszëtcë wiérny i lubötnicë bëlnëch artisticznëch ôdczëców, jaczi przëszlë w zëmówi, stëczniköwi wieczór do wejrowsczi kölegiatë pöd wezwanim Świati Trójcë. W ôbrëmienim cyklu Verba Sacra latos bëła prezentowónô prawie Ksaga Öbjawieniô. Tradicjowö wëjimk ze Swiatëch Pismionów czëta aktorka roda z kaszëbsczégô Gôwidlëna, Danuta Stenka. Verba Sacra w kaszëbsczim wëdanim bëła w tim roku jëbleuszowi, bö wej piatnôsti rôz. Chcemë przëbôczëc, że je to projekt, jaczi parłaczi muzyka, nôuka ë religia. Realizacjo cyklu zaczała sa w 2000 roku z leżnotë obchodów Millenium. Tedë dało sa czëc w rozmajitëch placach dwanôsce biblijnëch tekstów. Po kaszëbsku jesmë uczëlë słowa Swiatëch Pismionów pierszi rôz w 2003 roku. Latos ójc Adóm Riszôrd Syköra, bëlny tłómôcz z órigi-nalnëch jazëków wiele biblijnëch knégów, przërëchtowôł pó kaszëbsku słowa Apokalipsę sw. Jana, östatny ksadżi Swiatëch Pismionów. Jak pódczorchiwô francyszkón - je ona ful symboli i zadzëwiającëch obrazów. Dlô jednëch je to ksaga nôdzeji i redoscë, a dlô jinëch - ksaga grozë i zôpöwiésc straszny przindnotë. Stil, wjaczimje napisónô, nie zletcziwô téż dzysdniowim lëdzómji bëlnégô zrozmie-niô. Na gwës téż nama nie są czësto cëzé wseczëca, jaczé miôłsw. Dionizy z Aleksandrie - to je ôdczëca zaczarzeniô, fascynacje, grozë, zawrotów głowë i urzasu. Öjc Adóm Sykóra pödczorchiwô téż, że óbczas robötë nad dolmaczënka, wiele razy béł zadzëwówóny tim, jak elasticz-ny je kaszëbsczi jazëk. Trôfiają sa słowa - przede wszëtczim tikô to sa nazwów i mionów - jaczich ni ma w kaszëbsczim i jaczé rnusz bëło stwörzëc, ale tekstu, jaczégó nie dô sa skaszëbic, pö prówdze nie je wiele - zagwësniwô dolmaczéra. Dlô Kaszëbów, chtërnëch kôżdégö roku je w wejrowsczi kólegiace baro wiele, kaszëb-sczi dolmaczënk Swiatëch Pismionów i jegó prezentacjo zwiaksziwają wórtnota, prestiż najégö jazëka. Biblio przełożono na rozmajité jazëczi - czë to wiôldżé, czë môłé -wiedno dodôwô randżi tim jazëkóm, ajeżlë dodómë do tegö snôżą, mödłową prezentacja w wëkönanim Danutë Stenczi, piakną muzyka, gra widów - to je nôbëlniészé pôdsztrich-niacé tegô kaszëbsczégó słowa - gôdô szkólnô kaszëbsczé-gö jazëka i kaszëbskô dzejôrka Wanda Czedrowskô. Wôrt nadczidnąc, że tak jak w uszłëch latach, tak téż i w tim roku autora muzyczi do Verba Sacra béł Cezari Pôcórk, a jazëköwą korekta dolmaczënku ojca Adama Sy-körë zrobiła Danuta Pioch. Całosc miôł wëreżisérowóné Przemësłôw Basyńsczi (pól. Basiński). W przińdnym roku w óbrëmienim cyklu Verba Sacra uczëjemë pó kaszëbsku lëstë sw. Jana. PIOTER LÉSSNAWA M Mm 8 / POMERANIA 9 imm m « um m ^ ^ "mi' m Baltic Princess płynie Martwą Wisłą w kierunku wyspy Ostrów. PROMY WPŁYNĘŁY DO REMONTOWEJ Choć nie są tak piękne jak żaglowce pod pełnymi żaglami, to jesienno-zimowy zlot promów w Gdańskiej Stoczni Remontowej im. Józefa Piłsudskiego (stocznia jest częścią holdingu Remontowa SA) zrobił wrażenie nawet na stoczniowcach, którzy przecież nie jeden statek w życiu widzieli. Długie na niemal 200 metrów, wysokie na kilkanaście pięter, sprawiają wrażenie nieporadnych, a jednak doskonale radzą sobie nawet w niewielkich portowych akwenach. Jednych zachwycają rozmiarem, innych profilem dziobu, a jeszcze innych majestatycznym kominem. Podstawowym kolorem tych kolosów jest biel. Zdarzają się również różne odmiany błękitu, czerwieni, a nawet fioletu, tworzące nietypowe wzory na burtach. Przypłynęły na gdańską wyspę Ostrów, aby odnowiono ich klasę, podniesiono komfort podróżowania nimi, wykonano niezbędne remonty silników czy też dostosowano emisję spalin do norm obowiązujących w Unii Europejskiej. Czas, w którym promy przypłynęły na remonty, nie jest przypadkowy. W jesienno-zimowym okresie linie promowe są mniej obciążone niż latem, dlatego dla wielu armatorów to najlepszy czas, aby ich promom mogli się przyjrzeć specjaliści, których w polskich stoczniach nie brakuje, czego przykładem jest Remontowa SA. REKORDOWA ILOŚĆ STATKÓW Przez kilka tygodni, m.in. za sprawą promów pasażerskich, wszystkie miejsca przy stoczniowych nabrzeżach i w największych dokach wykorzystane były w 100 procentach. Przez pewien czas w Remontowej stało aż 20 statków, w tym 8 promów pasażersko-samochodowych należących do największych światowych armatorów: Spirit of British Columbia, Finnwave, Pride of Rotterdam, Stena Scandi-navica, Stena Spirit, Mont St. Michel, Baltic Princess oraz Princess Anastasia. Na remont przypłynął także niewielki prom samochodowy City of Sunderland, a po kilku tygodniach do tego grona dołączyły kolejne jednostki: Finnsky i Barfleur. Pierwszy z nich wpłynął po opuszczeniu stoczni przez jednostkę tego samego armatora Finnwave. Z kolei Barfleur minął się przy stoczniowych nabrzeżach z Mont St. Michel - te jednostki również należą do jednego właściciela. Choć część wymienionych promów opuściła już Remontową, to na horyzoncie widać już kolejne majestatyczne kominy pasażerskich kolosów. NAJWIĘKSI ŚWIATOWI ARMATORZY Istotny w całym tym „zamieszaniu" jest fakt, że wspomniane promy należą do największych europejskich i światowych armatorów, którzy obdarzyli zaufaniem 10 / POMERANIA / MARZEC 2018 BLIŻEJ MORZA polską stocznię już dawno temu. Prom Spirit of British Columbia należy do największego kanadyjskiego operatora promowego BC Ferries. Przebudowa tego statku to rezultat podpisanego w 2016 r. kontraktu na przebudowę dwóch promów tego armatora. Wspomniany prom - zakontraktowany jako pierwszy - ma za sobą m.in. wymianę czterech silników głównych. Stare silniki firmy MAN, ważące 75 ton każdy, zastąpiły nowe, „zaledwie" 45-tonowe, dwupaliwowe dostarczone przez fińską firmę Wartsila. Oprócz gazu (70-tonowy zbiornik zamontowany został na śródokręciu) będą mogły także wykorzystywać paliwo dieslowskie. Finnwave to drugi, a Finnsky to trzeci z serii czterech promów fińskiego armatora Finnlines, które Remontowa podjęła się przebudować. Pod koniec listopada stocznia przekazała pierwszą przebudowaną jednostkę -Finntide. Przebudowa jest dość spektakularna, gdyż polega na przedłużeniu każdej z czterech jednostek o 29,5 metra poprzez wstawienie do istniejącego kadłuba ważącej przeszło 1500 ton wstawki. Można wierzyć lub nie, ale przecięcie kadłuba, wstawienie nowej części oraz zespawanie statku w jedną nadającą się do pływania całość zajmuje stoczniowcom zaledwie kilka tygodni. Pride of Rotterdam to z kolei prom pasażersko-samo-chodowy należący do brytyjskiego operatora P&O Ferries. W 2017 r. do gdańskiej stoczni wpłynęły aż cztery promy tego armatora: Pride of Canterbury, Pride of York, Pride of Burgundy oraz Pride of Bruges. Najważniejszą pozycją w remoncie był w tym przypadku kompletny przegląd dwóch piast linii wału i przegląd dwóch piast śrub nastawnych. Było także sporo prac standardowych, m.in. konserwacja kadłuba. W marcu do remontu wpłynie kolejny prom tego armatora. W gronie największych armatorów nie mogło zabraknąć także szwedzkiego potentata Stena Line, którego promy systematycznie przypływają na Ostrów. Z floty tego armatora do Remontowej przypłynęły w ostatnim okresie dwie jednostki: Stena Scandinavica i Stena Spirit. W przypadku pierwszej jednostki najważniejszym zadaniem dla stoczniowców był montaż scrubbera (tzw. płuczki spalin). To cały system, który radykalnie ogranicza zawartość siarki w paliwie okrętowym, dzięki czemu zmniejsza się emisja szkodliwych związków do atmosfery. Szwedzki armator od kilku lat podejmuje bowiem proekologiczne działania na szeroką skalę, systematycznie wdrażając na swoich statkach technologie bardziej przyjazne dla środowiska. Prom Stena Spirit przechodzi z kolei remont, który obejmuje m.in.: przegląd zaworów zaburtowych, pomiary i przegląd linii wałów, wymianę stali na pokładach i platformach komina, wymianę żurawika łodzi ratunkowej, konserwację kadłuba oraz inne drobniejsze prace. Mont St. Michel i Barfleur to promy należące do francuskiego armatora Brittany Ferries. Głównym zadaniem na obu jednostkach był remont generalny czterech silników głównych. Podobne zadanie stoczniowcy mieli na promie Princess Anastasia, należącego do armatora St. Peter Line. Z kolei na jednostce Baltic Princess, należącej do estońskiego armatora Tallink Silja Line, najważniejszym i jednocześnie najtrudniejszym wyzwaniem była wymiana dwóch przekładni głównych. Warto jeszcze wspomnieć o niewielkiej jednostce pn. City of Sunderland. Choć jest to typowy statek do przewozu samochodów, to warto odnotować, że jednostka wybudowana w 1993 r., pływająca w barwach operatora Euro Marinę Carrier B.Y., należy do morskiej floty Nissana i wykorzystywana jest do obsługi w żegludze bliskiego zasięgu - do przewozu samochodów z brytyjskiej fabryki Nissana. Do Remontowej ten prom wpłynął m.in. na remont klap, steru strumieniowego i przegląd siłowników. W grudniowym numerze „Pomeranii" napisałem o tym, że z przemysłem stoczniowym w Polsce nie jest źle, przynajmniej nie jest tak źle, jak opisują to niektórzy. Pełne doki i ścisk przy nabrzeżach, jaki można zastać w Remontowej, potwierdza tylko to, co napisałem, podając wiele przykładów innych stoczni z Trójmiasta, które podejmują się często spektakularnych zadań. Być może dobra kondycja tych firm wynika z tego, że są to w dużej mierze stocznie prywatne, w których pracują specjaliści, ludzie znający rynek i potrafiący zarządzać niełatwą przecież gałęzią przemysłu. Może... SŁAWOMIR LEWANDOWSKI Prom Pride of Rotterdam podczas dokowania w Gdańskiej Stoczni Remontowej STRËM1ANNIK 2018 / POMERANIA /11 WËDARZENIA DO UZDRZENIÔ W KÔSÔKÔWIE! Z leżnoscë pierszi pisóny nadczidczi ö Kaszëbach z 19 strëmiannika 1238 r. téż latos mdzemë swiatowac Dzeń Jednotë Kaszëbów. Öbchödë badą w rozmajitëch placach, zachacywómë do tegö, żebë iitczëc ten dzeń w köżdi kaszëbsczi môlëznie: i w miesce, i na wsë. Na nôwikszé swiatowanié rôczimë równak do Kösôköwa, gdze 18 strë-miannika mdze m.jin. próba pôbicô rekordu w równoczasnym granim na akördionie. Wëdarzenié zacznie sa ö 9.45 mszą swiatą w kôscele pw. sw. Antona Padewsczégö. Pö ji zakuńcze-nim uczastnicë uroczësto przeńdą do Edukacjowö-Spörtowégö Centrum w Kösôköwie, gdze równo w pôłnié óstónie oficjalno ötemkłô rozegracjô. Późni przińdze czas na wëstapë mô-lowëch muzycznëch karnów (m.jin. Kosakowianie, Morzanie, Jantarki, Dębogórskie Kwiatki, karno z Ze- społu Szkółów w Pógórzim. Na binie zaspiéwô téż Fucus i Weronika Kór-thals. Wióldżi finał, to je próba póbicó rekordu przez akórdionistów zacznie sa ö trzecy pó półnim. Öb całi ten czas uczastnicë badą móglë nawiedzać rozmajité stojiszcza z kaszëbsczima i jinyma pamiątkama, swójoracznyma wërobinama, ksąż-kama i rozmajitim jestku. Nôwôżniészé je równak, żebë sa spotkać, pogadać, pöczëc, żejesmë raza. A przë leżnoscë chcemë pokazać wszët-czim gôscóm bogactwo kaszëbsczi kulturę w gminie Kôsôkôwö - pódczor-chiwô Danuta Tocke, przédniczka partu Kaszëbskö-Pömórsczégö Zrze-szeniô Dabögórzé-Kósôkówö. Je ju tradicją, że óbczas Dnia Jed-notë Kaszëbów ödbiwô sa téż turniér cëskaniô w baszka. Jistno mdze latos. Kôrtownicë potkają sa w Sportowi Halë köl Szköłowö-Przedszköłowégó Zespołu w Mostach. Granié zacznie sa ö pół dwanôsti w pôłnié. Serdeczno rôczimë najich Czetiń-ców na pöspólné swiatowanié. Chce-më jesz przëbôczëc, że pierszi w historie Dzeń Jednotë Kaszëbów ödbéł sa we Gduńsku w 2004 r., pötkalë sa tedë przédno lubótnicë internetowi starnë Nasze Kaszuby, a ód 2006 r. (udbół to sobie Mark Wantoch Rekówsczi) rozegracjô je zbögaconô wëstapama akórdionistów, jaczi biją rekord w równoczasnym granim na tim instrumeńce. Do uzdrzeniô w Kósókówie! Wórt téż pömëslec ó wëwieszenim tegó dnia kaszëbsczi stanice na swóji chëczë. A z leżnoscë najégó strëmian-nikówégó świata żëczimë Czetińcóm wszëtczégö bëlnégó, ósoblëwie buchë ze swóji kulturë i jazëka. RED. REKLAMA - Werónka, mała bohaterka kaszubskich książeczek dla dzieci, ^ wyruszyła w podróż, by poznać o KULTURĘ, SZTUKĘ I PRZYRODĘ NA KASZUBACH Owocem tej wędrówki jest mnóstwo ciekawych opowieści, które znajdą się w nowych ksiażkach. Aby wszystko jak najlepiej przekazać naszym Czytelnikom, postanowiliśmy spotykać się z Wami podczas WARSZTATÓW. Najpierw Werónka zamieni się w małą bajarkę , potem zabawimy się tworząc plamy, kreski i floreskf^^^ . Obejrzymy też film przygotowany specjalnie na nasze warsztaty. A na końcu każdy uczestnik otrzyma książeczkę, wsi Helu, skąd trzeba przejechać 16 kilometrów końmi. Lud miejscowy, wyłącznie rybactwu oddany, przypomina do pewnego stopnia górali Zakopiańskich, co „pana nad sobą nie znali nigdy*. O ? kilometrów na północo zachód od Jastarni leży wioska Kusfeld z ludnością czysto polską. Trzecią wreszcie wioską polską na Helu jest Wielka Wieś (Grossendorff); warunki pobytu, w obu tych wioskach są mniej więcej takie same, jak w Jastarni. Najpiękniejszą plażą z pośród miejscowości, położonych nad morzem otwartem posiada wieś Karwia w dwóch trzecich Kaszubska. - Dojeżdża się tam: Koleją do Pucka, Kolejką Krokowską do Sławoszyna i potem 6 kilometrów końmi. • To jest mniej więcej wszystko, co w zakresie tematu, w tytule zawartego, powiedzieć chciałem. Jeśli potraciłem przekonać Czcigodne Audytoryum moje o wartości Sopót, jako uzdrowiska — letniska z jednej strony, z drugiej zaś o wartości samego faktu nie zapominania przez nas o wybrzeżu Kaszubskiem—w takim razie słowa moje na marne nie pójdą. W każdym razie: „Fed, ąuod potui...u 26 POMERANIA / MARZEC 2018 ŚWIAT Z KON IA WEZDRZIJINACZI „Nôwikszé szczescé na świece na kóńsczim leżi grzbiece" - tak sa gôdô. Żebë to sprawdzëc, muszita spróbować. Na gwës z kóńsczego pukla wszëtkö wëzdrzi jinaczi. Mómë nowi pözdrzatk na znóné môle czë krôjöbrazë. Möżemë téż wjachac w place, gdze ni piechti, ni auta sa nie dostóniemë. Czasa möżemë sa pöczëc jak na kortach znóny nama ksążczi. Tak mëszla, że to je dobri przëmiar dlô tëch, co jesz kônia nie wanożëlë. Zdôrzô sa, że widzymë z sodla taczé rzeczë, że przëchôdô nama do glowë takô udba: kô to, co jesmë prze-czëtelë w jaczis ksążce, nie narodzëlo sa blós w mëslach ji autora. Jô tak miôl midzë jinyma z Senkewicza. Pamiatôta w Ogniem i mieczem, czej Zagłoba z Léną wiornalë przez trôwë, co sygalë wëżi nich sedzącëch na koniach, tak że czësto möglë sa w nich schówac? Bójka? Nie do kunca. Doznać może sa tego na nordze. Jednym raza, tak w lepińcu, po se-czenim trôwë na sano wëbrôl jô sa z drëszką w ôbjôzd pô łąkach. Wëja-chelë më ze Zdradë w czerënku na Puck. Ze wspömnióny wsë môże dosc flot dostać sa w pradolëna rzéczi Plutnicë, w plac, chtëren zwó-ny je na przëmiar „pucczima blota-ma". Ne lączi, co cygną sa do samégö Môlégô Môrza, mogą odegrać nama senkewiczowsczé Dzëczé Pöla j idącé jaż do czôrnomôrsczich limanów. Jadące tima stronama, zjachelë më z pólny stegnë na zeseklą łąka. Równo jak stół, wąskô ë dlugô - më ja zwelë „startowi pas" ë wiedno na ni szłë na miónczi. Tak bëlo téż tim raza. Jô jachôl tedë na letczi kóblë ó mionie Carmona. Bél to snóżi kón, wiólgópólsczi rasë, ódwôżny ë mo- gący wiele strzëmac. Cwól na Car-monie na naszi łące to bëlo cos piaknégó - kón tedë wëcygô sa do przodku, schódzy niskö ë czëc je blós takt köpët ë gwizd wiatru w uszach. Tego dnia bëlo jistno, równak pöstanowilë më na kuncu ti lączi pó-jachac dali - w biota. Blós pôranôsce szrëtów przez szunąg ë ju më sa póczëlë wnetka jak na kortach trilo-gie. Kole nas wëroslë wësoczé trôwë, sygającé dalek nad sodlo, a nasze konie bëlë roslé. Czejbë bëlë lcąsk mniészé (a tak na gwës bëlobë w XVII stalatim), tej zakrëlëbë nas czësto. Muszi jesz dodac, że pö prôw-dze to nié bëlë trôwë, blós mieszónka wszelejaczich roscënów, chtërne tam na mókri torfowi zemi roscą baro wësok. Senkewicz nazwôlbë je ócze-retama. Nie udało sa równak iijachac dalek. Ne roscënë möcno sa nas czépialë, a konie zaczalë sa zapadać w rozmokli gruńt. Musz bëlo wracac ë przë tim më mielë leżnosc uzdrzec jesz jeden przëmiar na mądrość koni. Moja Carmona sama zatrzima sa przed régą drżónu, przez chtërna jó chcól za prosta przejachac. Kóbla nie chcą za nick wlezc w ta gastwa, chóc bëla ona wąskô ë zdówalo sa, że po drëdżi stronie je ju niższo trówa. Po óbjachanim tego molu ókózalo sa, że za gastwą bëla czisowó Stegna, równak leżącó ze trzë métrë niżi w żłobie. Kón ja wëczul, më - nié. To bél blós jeden z przëmiarów, chtërne möże mnożëc. Wiele czaro wnëch môlów jidze uzdrzec téż z kóńsczego pukla na górze Wieżëcë. Tam je leżnosc sa pöczëc na przëmiar jak w jarze Hórpënë abó jak w lasach pod Chreptiowa z ksążczi Pan Wołodyjowski. To doch wszëtkö zanóleżi ód tego, co sedzy w naszi głowie. W ókólim Wieżëcë nie felëje wszelejaczich urzmów, jarów, w chtërnëch nawetka nie tak drago je sa zgubie. Muszi tu miec prowadnika henëtné-gö, a téż dosc bëlno czëc sa w sodle. Tej może trafie w mole, co po prôw-dze dostapné są blós na koniu. Takô turistika könnô to móż-lëwöta póznôwaniô nowëch ë ce-kawëch môlów, to móżnosc jinszégó wzéraniô na znóné nama place. Przë ti leżnoscë móżemë téż, jak bëlo rze-klé - jinaczi pözdrzec na nasze lek-turë. Czej póznómë kąsk kônie, téż ôd raza mdzemë móglë wëczëc, chtëren autór, piszącë ö kóniach, sóm je pöznôl, a chtëren blós lcąsk pôczëtôl. Móm nôdzeja, że to mdze póstap-ny kamiszk do tegó, żebë kónie samému póznac blëżi. Spróbujta. MATÉUSZ BULLMANN STRËMIANNIK 2018 / POMERANIA / 27 STANISŁAW SALMONOWICZ Nikołaj Lejkin ogłosił pod koniec XIX w. raczej satyrę pod tym tytułem o Rosjanach „na Zachodzie". Satyryczne utwory „obcych" o danym kraju z reguły budzą protesty. Trudno jednak nie wskazać, iż także nasi wybitni twórcy nieraz sięgali po oręż ostrej satyry o własnym narodzie, zwykle, by skłonić rodaków do działania! Książę polskiej literatury oświecenia, biskup Ignacy Krasicki, tak napisał: „Satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka...". Tym bardziej trudno oczekiwać od „obcych", by krytyki unikali. „Jak nas widzą, tak nas piszą"? Jest to jednak problem ważny, także historycznie, wszelkie bowiem mniemania o innych, stereotypy narodowe, trwają przez wieki, różne są i nieraz dotkliwe konsekwencje takich mniemań. Ważne jest też to, czy widzimy własne zalety i sukcesy, a nie stać na chłodną refleksję o sobie samym. Historia przez duże „h" pisana, czyli w tym przypadku opinie historyczne o nas krążące w obiegu, dość często są skrajnie nieżyczliwe. Polski „złoty wiek", epoka niezwykłego poety, jakim był Jan Kochanowski, mało komu poza Polską jest znana. Miłośnicy Rosji najczęściej nie wiedzą, iż wybitnego poetę Rosja wydała dopiero u progu XIX w. -rówieśnika naszego Mickiewicza. Polacy czasem robili wielkie kariery międzynarodowe, ale niekoniecznie „reprezentowali" polskie barwy. Conrad - Korzeniowski -jest, nolens czy volens, pisarzem angielskim, Maria Curie--Skłodowska we Francji była Francuzką... Natomiast już w XVII-XVIII w. nie tylko u Niemców czy Anglików, ale i u Francuzów kształtowały się stereotypy historyczne o Polakach, dziś jakby znowu aktualne. Ich apogeum przyniosła propaganda państw zaborczych w XIX w. Przypomnę tylko trzy głośne stereotypy epoki. Pierwszy to niemiecki termin „polnische Wirtschaft" - polska gospodarka, który jednak należy odczytywać jako pogardliwy sąd ogólny o polskiej ekonomii, cywilizacji, ustroju, bałaganie. Podobnie często używany w języku niemieckim termin „ba- łagan jak w polskim sejmie", który niestety odzwierciedlał realia polskiej anarchii ustrojowej lat 1648-1764. Mniej może dotkliwy, ale także prawdziwy, był trzeci termin niemiecki o „polskim moście", który narodził się w XVII w. i wyrażał smutną prawdę, iż w Polsce czas długi kamiennych stałych mostów nie było, a przecież we Włoszech, w Francji i krajach niemieckich budowano trwałe mosty już od XIII w. „Polski most" w opinii podróżujących po Polsce określał sytuację, w której - z braku mostu - rzekę przebywali wpław bądź na łodziach. Wielcy patrioci, wybitni Polacy, pedagogicznie rzecz traktując bądź z uczuciem frustracji, gorzkie prawdy narodowi nieraz prawili. Czynił to wielki kaznodzieja polskiego katolicyzmu Piotr Skarga, czynił to w czasach saskich nawet konserwatywny ksiądz Benedykt Chmielowski. Za nimi szli pisarze oświecenia: Naruszewicz, Krasicki i inni, romantycy i najbardziej może z nich surowy w sądach, poeta Norwid. Ten, 0 którym piszemy, że niepodległość ponownie wywalczył, marszałek Piłsudski, wielokrotnie rozczarowany wydarzeniami, napisał najostrzejsze słowa o własnym narodzie, żądał, by odpowiadał jego wyobrażeniom patrioty. O tym, jak na nas patrzono w XX w., a zwłaszcza po II wojnie światowej po dzień dzisiejszy, musiałbym napisać w innym felietonie. Niestety polska emigracja zarobkowa (silna do roku 1914) w USA nie przyniosła, wbrew szumnym deklaracjom, sukcesów polskiej opinii w tym kraju, a nawet zrodziła wielce złośliwe satyryczne anegdoty (zwane polishjokes). Najważniejszy był fakt, że Polska w istocie przegrała II wojnę, a Amerykanie i Anglicy, oddając nasz kraj Stalinowi, chcieli jak najszybciej zapomnieć o polskich sprawach, co im się w pełni udało. My jesteśmy dumni, 1 słusznie, z Armii Krajowej. W USA w tej kwestii ignorancja całkowita idzie w parze z sądami godnymi propagandy stalinowskiej. Także trudny problem stosunków polsko--żydowskich jest za granicą rozwijany bez jakiejś istotnej 28 / POMERANIA / MARZEC 2018 gawędy o ludziach i książkach wiedzy o tragicznym obrazie rządów niemieckich w Polsce. Pisuję o tych kwestiach od lat jako historyk, unikając wszelkich fałszywych uogólnień. Tragiczne epoki rodzą nie tylko bohaterów, i to wie każdy dobry historyk, to także powinni wiedzieć socjologowie, iż cierpienia niekoniecznie uszlachetniają... Pisywałem o różnych aspektach tych spraw, czasem i w PRL-u, ale był to raczej głos na puszczy. W „cywilizowanym świecie" takie czy inne opinie medialne lub naukowe, nieraz sto razy już prostowane, ciągle wracają jak bumerang. Nie twierdzę oczywiście, że „Bóg mi powierzył honor Polaków". W wielu kwestiach sami sobie jesteśmy winni, a „nasi za granicą", dawniej i dziś, świadomie czy nieświadomie, niekoniecznie sytuację ratują. W XIX w. polscy „hrabiowie" bywali w Monte Carlo, Ostendzie, na Capri, pieniądze się ich nie trzymały, pogardliwie na świat patrzyli. Tej szlacheckiej pogardy do dziś nie mogą nam wybaczyć Rosjanie, Ukraińcy czy nawet Czesi, i trudno się im dziwić. Natomiast w rzeczywistości wieków XIX i XX coraz częściej Polak był ubogim emigrantem, bez znajomości języka i fachu. Dziś to w najlepszym razie dla Francuzów „polski hydraulik", którego usług Macron raczej nie chce cenić. Moje generalne przesłanie, oparte na dobrej orientacji co do mentalności mitycznego „Zachodu", brzmieć by mogło tak. Globalnie nie jest prawdziwy dość powszechny w Polsce pogląd, że jesteśmy wspaniali, a nasza historia jest znana i podziwiana, że jednym słowem winniśmy być lubiani, znani i kochani! Tak naprawdę nie jest i krótki entuzjazm dla pierwszej „Solidarności" wygasł, nie bez naszych, delikatnie mówiąc, dość absurdalnych wysiłków. Tak zwana historyczna przyjaźń narodów polskiego i amerykańskiego to tylko hasło reklamowe kolejnych kampanii prezydenckich od Detroit po Nowy Jork. Tradycyjna przyjaźń polsko-francuska zawsze była iluzoryczna, powierzchowna, kapitulowała wobec prawdziwej francuskiej miłości do Rosji, carskiej, bolszewickiej i dzisiejszej! O Anglikach i innych narodach protestanckich czy o Włochach nawet nie wspominajmy. Zostają nam wprawdzie Węgrzy. Ich natomiast, głośno czy po cichu, nie cierpią narody bałkańskie, Czesi, Słowacy, z Rumunami na czele. Mógłbym uczciwie jako historyk powiedzieć, że z reguły za granicą nas gorzej widzą, niż na to, globalnie i historycznie, zasługujemy. Pytanie jednak główne brzmi następująco: Nie tylko skąd idziemy, ale i gdzie będziemy dążyć i jakimi metodami? Tu jest bądź przysłowiowy gwóźdź do trumny, bądź może metoda kropli, która drąży skałę. W świecie krajów zamożnych, cywilizowanych, rozrywkami żyjących, a nie wojnami oczekiwanymi z nadzieją, heroiczne czyny, bohaterstwa wojenne nie są w modzie, podobnie jak wymachiwanie szabelką w czasach pokoju. Terroryzm to plaga, ciągle jednak w wielu krajach (a na pewno w Polsce!) nie tak niebezpieczna, jak katastrofy wywoływane przez brawurowych czy pijanych kierowców samochodów. Co nie zmienia faktu, że „obcy", jeśli nie przyjeżdża jako turysta z pieniędzmi do wydania, to z reguły w krajach bogatych jest źle widziany, w ubogich -może jeszcze gorzej. Wie to każdy socjolog, ale nie zawsze o tym pisze, że ludzie od wieków określają się przez przynależność do jakiejś wspólnoty, co przez wieki było niemal równoznaczne z niechęcią czy obawami wobec każdego, kto do tej wspólnoty nie należy. Wiemy, oczywiście, że w XXI wieku mamy być tolerancyjni, otwarci na inne kultury, zwyczaje, religie. To jednak globalnie nie działa, co widać najlepiej w dzisiejszej Wielkiej Brytanii. Powiedzmy otwarcie smutną prawdę, z którą należy się liczyć: w żadnym europejskim kraju bogatym „Gastarbeiterów" się nie lubi, i to bez względu na to, że są często nieodzowni... Europejczyk natomiast w podróży ceni nade wszystko dobrą kuchnię, wygodne hotele, rozrywki, bezpieczeństwo i gościnność gospodarzy. „Nasi za granicą" natomiast często sądzą, że wszystko krytykując, okazują się znawcami luksusu i obyczajów. Najgorzej mamy, jak za granicą tanimi liniami jadą stada naszych kibiców popierać ukochaną (a zazwyczaj przegrywającą) drużynę. Jeżeli będziemy się zadowalać sukcesami naszej tromtadracji, upajać się hasłami o naszej wspaniałości, to będziemy z reguły lądować -jak kibice Legii - z ręką w nocniku. Kanclerz Bismarck, Prusak doskonały, raczej do przyjaciół Polaków się nie zaliczał, zawsze się bał naszych dążeń do niepodległości. Miał kiedyś się wyrazić, że na szczęście, z jego punktu widzenia, „Polacy są poetami w polityce, a politykami w poezji". Anglicy czas długi przez wiek XIX mieli mocno wpojone przekonanie (w szkole?), że każdy obywatel angielski „na zewnątrz" swój kraj reprezentuje. Jeżelibyśmy przyjęli taką maksymę, to być może i cudzoziemcy fakt ten, gdyby pozytywnie był rozumiany, dostrzegą. Stale bowiem czyhają na nas dwie pułapki mentalne. Nie jesteśmy tak znakomici, jak bijąc w tarabany, głosimy, powtarzając nieraz dumne hasło, że „Polak (wszystko?) potrafi"! Trudno jednak i popadać w drugą skrajność, propagując swego rodzaju model życia czy bycia, że jest się „przyjacielem każdego kraju poza własnym...". Polak nie jest „Francuzem Północy" i może nie należy tego żałować, nie jest także obrońcą Europy przed wszelkimi wrogami, czasem nawet dla tej Europy stanowi problem. Natomiast nasze prawdziwe, nie urojone, sukcesy winniśmy propagować. Pogrom naszej humanistyki, jaki przynoszą różne reformy czy ich brak, nie będzie temu sprzyjać... STRËMIANNIK 2018 / POMERANIA / 29 Pierszé lata dzejaniô wejrowsczégö partu Kaszëbsczégô Zrzeszeniô WEDLE AKTÓW KÖMUNYSTICZNY BEZPIECZI edną z przëczënów nieubëtku dlô I kómunysticzny bezpieczi ökróm E separatizmu bëło ödniesenié dze-jarzów Kaszëbsczégö Zrzeszeniô do pöliticznégô ustawu Lëdowi Pölsczi. Do przédnictwa wejrowsczi Służbë Bezpieku dochôdałë wiadła, z chtër-nëch wëchôdało, że nie bëło öno dobré. Na przëmiar w agenturowim rapörce wiadłodôwôcza ö tacewnym mionie „Krzysztof" z 11 łżëkwiata 1957 r. nalezc jidze nadczidka ö tim, że wiakszi dzél nôleżników KZ to nibë lëdze, jaczim socjalisticzny ustôw je cëzy, tej jich pözdrzatk na swiatje często jinszi, bô ograńcziwó sa colemało do zéwiszcza „Më Kaszëbi„Krzysztof" uczuł te słowa ôd Edwarda Ogórka, chtëren to człowiek w jaczims dzélu interesowôł sa kaszëbską kulturą i regionalizma, a ókróm te béł tedë krëjamno rozprôcowiwóny przez SB. Na zycher ni mógł on miec swiądë, że to, co gôdôł, duńdze dzaka jednemu z jego rozpöwiôdôczów do fónkcjona-riuszów bezpieczi. Wedle pózdrzatku Ogórka zrzeszenie nie badze dzejało za długó, bó köżdé karno lëdzy, czë to mniészé, czë wiakszé, pô jaczims czasu przesztôłcywô sd w grëpa ô pöliticznym charakterze. Rzekł ön téż, że organizacjo takô jak KZ w cządze twórzeniô socjalisticznégö ustawu w Polsce möże bëc hamulca. W kuńcowech wnio- skach z tego, co zamkłé bëło w rapór-ce, znóny ju nama pór. Michół Pietras z wejrowsczi SB napisół, że KZ przed-stôwioné ostało w nim jakno organizacjo, co nie zajimô sa regionalnyma sprawama, chtërnyma mô sa zajimac, a wtręcywô sa do pôliticznëch sprawów. Jesz jinszą rzeczą, jako nie widza sa przédnikóm „lëdowi" Pólsczi, bëła łączba, jaką trzimelë nôleżnicë KZ z lë-dzama, co mieszkelë za grańcą. Chó-dzy tuwó gwësno przede wszëtczim o tak pózwóny „Zôpôd", to je procëmné kómunysticznému ustawowi kraje ka-pitalisticzné. Wejrowskó Służba Bezpieku udosta wiadła o tim, że przéd-nicë zrzeszeniégö nawleklë łączba z przedstôwcama zagrańce, żebë dostać ód nich dëtczi na dzejnota swóji organizacje. Wedle bezpieczi wejrowsczi szkolny i dzejôrz Hubert Suchecczi trzimac miół tej łączba z amerikań-sczim óbëwatela ö nôzwësku Rathe-nau. Człowiek nen póchadac miół z pucczégó krézu i baro zainteresowôł kómunysticzné krëjamné służbë. Zaró pó II światowi wöjnie béł na naji zemi przedstôwcą UNRRA i czasto przëjeż-dżiwôł do Gdini. Ju tedë mielë sa z nim stëkac kaszëbsczi dzejarze. Rathenau miôł nibë midzë jinszima wspierać wëchódającą tej w Wejrowie „Zrzesz Kaszëbską" a ökróm tego zajimac sa szpiegówanim. Łączba z nim musza tej kómunysticznym wëszëznóm wëdac sa pódezdrzónó. Wëchôdô z tegó, że w 1957 r. dzejnota nôleżników wejrowsczégö partu KZ móckó zainteresowa fónkcjona-riuszów SB. Brzada tegó bëła udba, żebë zacząc krëjamné jich rozpróco-wiwanié w öbrëmienim óperacjowi sprawë ó tacewny pozwie „Odrębność" („Apartnota"). Dokument, ód chtërnégö oficjalno zaczało sa prowadzenie przez wejrowską bezpieka ti sprawë, póchôdô z 30 lepińca 1957 r. Pódpisół sa pod nim znóny ju nama porucznik Michół Pietras. Zabédowôł on w nim, żebë ósoblëwie zainteresować sa dzejanim taczich lëdzy, jak: Jón Trepczik, Klémas Derc, Hubert Suchecczi i Bruno Richert. Podług nadczidniatégó wëżi fónkcjonariusza bëłë to ôsobë ö wrodzi uszłoce. Terô wedle agenturowëch materiałów nawleklë łączba z Amerikańską Polonią. Ökróm tegó prowadzëlë oni separatisticzną dzejnota i miele wrodżé céle procëm dzysdniowi jawernoce, to je kómunysticznym rządom w Pólsce. Sprawa ta zaregistrowónó ósta drëdżégó zélnika 1957 r. i prowódzonó bëła do 1961 r. Dzél „figurantów"2 ny sprawę je ju nama znóny. Chódzy tuwó przede wszëtczim ó Jana Trepczika, chtëren béł w tim czasu przédnika wejrowsczé-gó partu KZ i ju przódë béł krëjamno 1 Wszëtczé wëzwëskóné w teksce cytatë wzaté z pölsköjazëköwëch zdrzódłowëch tekstów skaszëbił autór. 2 Słowa „figurant" w esbecczi słowiznie nazywóny bëlë lëdze krëjamno dozéróny przez SB w ôbrëmienim ôperacjowëch sprawów. 30 / POMERANIA / MARZEC 2018 kaszebiw prl-u dozéróny przez bezpieka. Jak sa ökôże, jegö dzejnota w drëdżi połowie piac-dzesątëch lat dërch ja interesowa. Jeżlë chôdzy ö Richerta, to je to pôstacëjô znónô Czetińcóm najégö cządnika, równak ö nim w tim môlu nie bada ju za wiele pisôł, bö jego związczi z krëjamnyma służbama „lëdowi" Pól-sczi öpisôł jem w swójich pöprzédnëch dokazach. Ökróm te ju krótko po tim öprzestôł ön bëc figuranta ti sprawë, bö przecygnął do labórsczégó powiatu, gdze zainteresowelë sa nim tameczny esbecë. Wôrt tej w tim placu przedstawić dwie slédné personë, jaczima zaja sa tedë wejrowskô SB a jaczé donëch-czas na kortach mój ich tekstów nie wëstapôwałë. Chcemë le tej zacząc ód Huberta Suchecczégö, ó chtërnym może rzeknąc, że przënôlégôł do familie, w jaczi widzec belo, jak pómachtóné na pólskó-niemiecczim przegrańczim bëłë sprawë sparłaczoné z pöczëcym nôrodny swiądë. Jegó tatk Jón béł jednym z rëszniészich dzejarzów niemiec-czich w Wejrowie. W esbecczim doku-mence z 2 séwnika 1957 r. napisóné je ö nim, że do 1939 r. zrzeszony béł z Niemcama, béł wiôldżim przëstójnika hitlerizmu. Musz dejade wspómnąc w tim môlu, że dragö rozsądzëc, czë to, co óstało napisóné ó ódniesenim Jana Suchecczégó do hitlerowców, je na zy-cher prôwdą. Z jedny starnë wiémë, że J. Suchecczi béł przedwójnowim wejrowsczim radzëcela wëbrónym z niemiecczi lëstë, a ókróm tego miół wrodżé ódniesenié do Pólsczi i Póló-chów, ale z drëdżi starnë przënôlégół on do karna niemiecczich katolëków, co kritiköwelë Hitlera. Zdarzëło mu sa nawetka w 1934 r. wëgłosëc w Wejrowie kriticzny w ódniesenim do na-zyzmu referat. W kóżdim razu fónk- cjonariuszowie SB ju nie czerowelë sa taczima drobnotama (a może nawetka ó nich nie wiedzelë) i jich charakteri-stika Huberta Suchecczégó je mocno namerkónó jegó i jegó familie związ-kama z niemczëzną. Timczasa H. Suchecczi wanożił przez żëcé czësto jinszą Stegną jak jegó ójc. Póchódzył z Wejrowa, gdze uro-dzył sa 3 lëstopadnika 1913 r. i tam téż skuńcził spódleczną szkoła ë gimnazjum. Aktiwno włącził sa w dzejanié pólsczi nórodny rësznotë. Béł midzë jinszima przedwójnowim dzejarza wôżnégö w historie pólsczi kulturę Towarzëstwa Lëdowëch Czëtniców. Tedë zaczął téż swóje dzejanié na kaszëbsczim gónie, bó przënólégół do karna załóżców Kaszëbsczégó Regionalnego Koła miona Tónë Ôbrama. Béł téż nôleżnika jinëch stowôrów, jak na przëmiar Mariańsko Sodalicjô, a ób czas sztudiów przënôlégół do Pólsczi Chrzescejańsczi Akademicczi Korporacje. Pó wëbuchniacym nad-czidniati przed sztërka wójnë wpi-sóny óstół, jak wiele domôków, na niemiecką nôrodną lësta, i ód 1942 r. służëc muszôł w Wehrmachce. Jakno niemiecczi żôłniérz biôtkówôł sa na wschódnym fronce i w 1944 r. do-stół sa do sowiecczi niewólë, skądka wrócył do Pólsczi w roku 1946. Po wojnie jaczis czas robił jakno bióra-lista w aptece „Pod Grifa" w Gdinie, a w 1952 r. skuńcził zaczaté jesz przed wojną sztudia germanisticzné ë filozoficzne na Jagellońsczim Uniwersytece, pó czim óstół szkolnym w wejrowsczim Zespole Autowëch Szkółów. Tam dali cygnął swoja kaszëbską dzejnota. Założił Koło Lubótników Kaszëb-sczégó Regionu a ókróm te rëchto-wôł wëstôwczi kaszëbskó-pómórsczi pismieniznë i lëdowégö kuńsztu. W la- tach 1952-1955 napisôł téż czile doka-zów lëteracczich, taczich jak „Rybackie wesele", „Wrëje", „Jedzemë na łów" i „Ukrëti kapr". Bëłë to dokaże na bina, chtërne Suchecczi reżiserowół i raza ze swójim amatorsczim teatrowim karna wëstôwiół. Musz je pódsztrëchnąc, że chóc bëłë to baro cażczé czasë dlô kaszëbiznë, widzawiszcza jegó mógł óbzerac w wejrowsczich szkołach, wiesczich paradnicach, tej-sej na bi-nie Wöjnowi Marinarczi, a nawetka na przezérku amatorsczich artisticz-nëch karnów, jaczi ódbéł sa w 1953 r. w Warszawie. Co cekawé, w aktach SB ni ma widzec za baro nadczidków o jegó kaszëbsczi dzejnoce i wëzdrzi na to, że krëjamné służbë zainteresowałë sa nim przede wszëtczim temu, że miół łączba z mieszkańcama kapitali-sticznëch krajów. Ökróm Rathenaua, ó jaczim jem ju nadczidł rëchli, Hubert Suchecczi miół téż miec tej łączba z dzejarką polską w Zjednónëch Stanach Americzi, Klarą Swieczkówską, chtërny rodzëzna pöchôda z Kaszëb, a jako na zymku 1957 r. wëcmanim z delegacją Amerikańsczi Polonie odwiedza nają zemia. Suchecczi je téż czasa wëmieniwóny jakno uczastnik zeńdzeniów kaszëbsczich dzejarzów w Wejrowie, ale wëzdrzi na to, że w papiorach bezpieczi je o nim mni wiadłów niżlë ó jinszich nóleżnikach tamecznego partu KZ. Z przezérku ze-brónëch w Instituce Nôrodny Pamiacë aktów wëchôdô za to, że ókróm Jana Trepczika, człowieka, jaczi baro inte-resowôł kómunysticzné wëszëznë, béł sekretera zarządu wejrowsczégô partu, to je Klémas Derc. SŁÔWK FÖRMELLA* * Autór je starszim archiwistą w archiwalnym dzélu gduńsczćgo partu Insti-tutu Nôrodny Pamiacë. STRËMIANNIK 2018 / POMERANIA / 31 dUlb, |rf| W IJsty red.pomerania@wp. "ULICE" SASINA Połowa października 2017 roku. Będąc w Łebie, znudzony ciągłymi deszczami zwiedzam okolicę i trafiam do nadmorskiego Sasina, o którym kiedyś czytałem w ogólnopolskiej gazecie. Najpierw wybieram Wejherowo, a potem Choczewo, skąd asfaltem dojeżdżam do celu. Odwiedzam w Stilo latarnię morską i przez las idę do morza. Trochę to daleko, bo chyba dwa, trzy kilometry, ale kiedy nie pada deszcz, spacer leśną drogą jest nawet przyjemny. Ponieważ już od lat myślę kupić w kaszubskiej okolicy jakąś ziemię, a najlepiej razem z domem, więc wracam do Sasina i objeżdżam tej wsi wszelkie zakamarki. Najpierw trafiam do pałacu, ale nie dlatego, że chciałbym go kupić, lecz z ciekawości, co się tam oferuje. Prezentuje się godnie, szczególnie z okazałym podjazdem i fontanną, podobnie jak z restauracją i hotelem. Z sasińskiego pałacu mizerną drogą, którą zowie się ulicą i przy której wiele letniskowych domów, jadę przed siebie. Wokół dość pięknie, ale nie jadę już, jak poprzednio, po asfalcie, najpierw jest tłuczeń, a potem bruk, na którym trzęsie niemiłosiernie. Dojeżdżam jednak do głównej ulicy Sasina, jedynej asfaltowej, którą zjeżdżam do restauracji pn. Ewa Zaprasza, gdzie menu zachęca i okazuje się, że zjeść tu można jak w Warszawie. Ale czas nagli, więc jadę dalej. Za jakimś kurhannym pagórkiem, okrytym jeszcze przy tym ciemną folią, gdzie rośnie lawenda, a pod nią wypisane nieczytelną zielenią Sasino, skręcam w lewo i wjeżdżam w polną wąską drogę, która chociaż zowie się ulicą, to nie można za nic tak jej nazwać, tyle w niej dziur, wybojów i błota. Jedynie ratują jej autorytet stojące przy niej domy, z których kilka jest na sprzedaż. To jednak nie dla mnie, bo wokół ich za wiele. Jadę więc dalej. Mijam jeden czy dwa pensjonaty, wypielęgnowane tak doskonale, jak z obrazka, i wjeżdżam w jakąś drogę prowadzącą środkiem obszernej łąki ku widocznym w dali zabudowaniom czy może letnim domkom. Dobrze, że jadę samochodem terenowym, bo osobówką za nic bym się tam nie dostał. Koleiny i dziury tak niemożebne, że zapadam się po podwozie. Włączam napęd na wszystkie koła i jakoś daję sobie radę. Spotykam kogoś idącego nie tyle poboczem, co łąką, bo na tej drodze mógłby się utopić. Zresztą ubrany jest na to miejsce odpowiednio - w gumowcach do kolan i w jakiejś niemiłosiernie ubłoconej kurcie. Zapytany, czy stąd, kiwa w milczeniu głową. Ledwie idąc, ślizgając się na błotnistej trawie, którą już przeszło tak wielu, że utworzyła się ścieżka, powiada, że tu tak zawsze! A osiedlił się w Sasinie po wojnie. I wtenczas sobie myślę, co robi gmina Choczewo. Czy tylko stawia w Sasinie przy jedynej porządnej ulicy drogowe znaki i pielęgnuje ten kurhan-pagórek z niewyraźnie wypisaną na nim jakimiś niby-kwiat-kami nazwą tej wsi? Bo przecież to nie tylko taka jedna droga. Podobne są niemal wszystkie, poza główną prowadząca przez wieś. Z tej oczywiście zrezygnowałem, bo nawet mój land rover nie dał rady Wjeżdżam więc w następną. Najpierw bruk, chyba jeszcze przedwojenny, ale za stojącym na zakręcie okazałym szarym domem znowuż polna droga, rozjeżdżona niemiłosiernie traktorami i samochodami. Przy niej co raz widzę domy i zastanawiam się, jak mieszkańcy do nich dojeżdżają, bo moje auto ledwo dycha. Po takim błotnym rozlewisku trzeba by amfibią... Ten zostawiony sam sobie iście średniowieczny trakt nosi ślady jakiegoś tam utwardzania, ale tym, co pod ręką, czyli resztkami cegieł, potłuczonymi kaflami z pieców, darnią i nawet starymi wykładzinami i dywanami. Wygląda to tak smętnie, że nawet pasące się na pastwisku krowy zwieszają ze wstydu na mój widok łby. Tu jednak nie rezygnuję i mieląc sięgające po osie błoto, jadę dalej. Kończą się samosiewne olchy i po prawej stronie widzę za zakrętem fundamenty jakiegoś domku, ale już rezygnuję z dalszego zwiedzania Sasina! Nie tylko żal mi samochodu, ale boję się o siebie, bo jak się zakopię, to mogę z tego błota nie wyjść i zostać tu na zawsze! Zawracam i modląc się, by jak najrychlej ta sasińska męka się skończyła, docieram wreszcie do szosy. By o tym wszystkim opowiedzieć, do Urzędu Gminy w Choczewie nie chcę już jednak jechać, bo nie tylko nie chce mi się wracać, ale wstydzę się ubłoconego od kół po szyby i dach mojego auta, które rano tak pracowicie myłem. Nie oglądając się za siebie, wracam do Łeby. Gdybym dotarł do wójta Choczewa, które przecież do Kaszub z racji wejherowskiego powiatu należy, o ekstremum dróg Sasina natychmiast nie tyle bym opowiedział, bo nie chce się wierzyć, aby ich choczewska władza nie znała, ile zapytał, jak można lekceważyć taki bałagan i zaniedbanie. Zapewne dla wójta nie byłoby to żadną nowością, bo już do takich opowieści się przyzwyczaił, ale przecież nie można tego przemilczeć. Trzeba bowiem ostrzec innych, by w sasińskie strony się nie zapuszczali. Przecież 32 / POMERANIA / MARZEC 2018 to nie lata pięćdziesiąte, ale już rok 2017, i takich dróg, zwanych tu ulicami, w żadnej kaszubskiej miejscowości nad morzem się nie spotka. Tak więc wejherowskie Kaszuby, o których słyszałem zawsze tyle dobrego, powinny się za Sasino wstydzić, bo takie zaniedbanie psuje cały ich urok. Wobec tego tu ani działki, ani domku nie kupię. Może w Białogórze, gdzie aż chce się odpoczywać. Tylko że to już inna kaszubska gmina! Wiadomo, że gminne samorządy są samowładne, ale mimo wszystko wejherowskiemu powiatowi choczewskie Sasino nie przy- nosi chluby, podobnie jak całym tamtejszym Kaszubom, które wszędzie są tak bardzo zadbane. Stąd słusznie w Stilo, odległym kilka kilometrów od Sasina, na jednym z informacyjnych znaków napisano „Koniec świata". Co prawda do Stilo można dojechać bez kłopotu, podobnie zresztą jak do Sasina, ale gdy tylko trochę popada, nie sposób wyjść tam z domku na drogę, by nie ubabrać się i wprost utopić w błocie. Kiedy więc wrócę do Warszawy, każdego z moich znajomych dziennikarzy i artystów przed Sasinem ostrzegę. A jeżeli mnie nie usłuchają, to niechaj jadą listy tam tylko samochodem terenowym lub traktorem. Chociaż moich kolegów filmowców będę jak najbardziej zachęcał, że jeżeli przyjdzie im myśl kręcić film w jakiejś zapyziałej wiosce z czasów głębokiego PRL-u, a przy tym z PGR-em w roli głównej, to tylko w Sasinie. Zaoszczędzą przynajmniej na funduszach, bo w tej wiosce, przynależnej do gminy Choczewo, które w wejherow-skim powiecie, scenografię będą mieli za darmo! PAWEŁ ŁĄKORSKI PS Przesyłam ten tekst do „Pomeranii", która jak wiem, cieszy się nie tylko na Kaszubach uznaniem i poczytnością! GABRIEL RZĄCZYŃSKI-SUPLEMENT W styczniowym numerze „Pomeranii" Jerzy Nacel w interesującym artykule opisał działalność ojca Gabriela Rzączyńskiego głównie jako przyrodnika. Rozwinął on te swoje zainteresowania, będąc profesorem w Kolegium Jezuickim w Starych Szkotach. Chciałbym jednak zwrócić uwagę na nieco inny aspekt jego działalności, związany z archeologią. Choć sam nie prowadził badań i nie był kolekcjonerem zabytków, to zwracał uwagę na garnki rodzące się w ziemi a także na gliniane urny pogrzebowe. Informacje te zawarł w Historia naturalis curiosa i w Au-ctuarium historiae naturalis. Tam opisał garnki kopalne, korzystając z informacji znalezionych w dziełach Jana Długosza i Macieja Miechowity. Ma dla tego zjawiska własne wytłumaczenie: „Bardzo wielu mieszkańców naszego królestwa zaprzecza razem z zagranicznymi w (te) słowa, twierdząc, że glina w kształt garnków sama przez się nie może się ułożyć, lecz że naczynia takie wykopywane są z cmentarzysk pogan, którzy spalone kości i popioły wkładali do ziemi w naczyniach glinianych, gdzie przez czas długi rozmiękczone zamieniają się w glinę, wyłożone na powietrze odzyskują twardość". Wie, co pisze, zna zapewne miejsca, gdzie niektóre z nich były przechowywane. Między innymi trzy znajdowały się w bibliotece miasta Gdańska, niektóre pochodziły z Hagelsber-ga (Góry Gradowej) w Gdańsku, a zostały odkryte w 1664 r. podczas budowy gdańskich fortyfikacji. Jego praca przyczynia się do końca trwającego od czasów Długosza konceptu o garnkach rosnących w ziemi. Przytacza w swoim dziele wiele innych znalezisk, aczkolwiek umykają mu najstarsze znaleziska pomorskie. Zawarte są one w dokumentach Mestwina II. W pierwszym, datowanym na 1281 r., w któ- rym nadaje cysterkom z klasztoru w Żarnowcu wieś Świecino, wymienia się granice nadania, gdzie koło wsi Połchówko znajdowały się se-pulchra paganorum (groby pogańskie). W drugim, podobnym dokumencie, z 1285 r., książę ofiarowuje cystersom oliwskim wsie Starzyno, Żelikowo (wieś zaginiona) i Me-syno (prawdopodobnie obecna Werblinia), wytyczona wówczas granica jako punkty charakterystyczne wymienia w sąsiedztwie Radoszewa także groby pogańskie. Należy domniemywać, że ówczesne określenie „groby pogańskie" mogło oznaczać pochówki ciałopalne, sprzeczne z ceremonią chrześcijańską. Wydaje się, że schyłek XIII wieku mógł obfitować w tego typu „odkrycia", a że mógł się ostać w pamięci ludności pomorskiej zwyczaj chowania zmarłych spalonych, dlatego też określano te pochówki - i słusznie - jako pogańskie. TADEUSZ GRABARCZYK, ŁÓDŹ REKLAMA pomerania.kaszuby Pomerania STRËMIANNIK 2018 / POMERANIA / 33 regionalistyka/ pomeranica KASZUBY, KOCIEWIE, ŻUŁAWY I POWIŚLE W PRASIE Iuż ponad 140 000 opisów artykułów na temat różnych sfer życia Pomorza - w tym Kaszub, Kociewia, Żuław, Powiśla, Słupska... - zawiera elektroniczna baza pn. iografia Pomorza Gdańskiego i Środkowego (http:// katalogbpg.wbpg.org.pl:8085/Opac4/faces/Glowna.jsp), źródło wiedzy przydatne dla osób w różnoraki sposób zajmujących się regionem. Od stycznia 2007 r. tworzą ją pracownicy Działu Regionalnego Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Gdańsku. W 2012 r. dołączyli do nich bibliotekarze ze Słupska, w 2016 r. z: Gdyni, Gniewu, Kartuz, Malborka, Nowego Dworu Gdańskiego, Pruszcza Gdańskiego, Sopotu i Wejherowa, a pod koniec 2017 r. ze Starogardu Gdańskiego. Zakres tematyczny bazy jest wszechstronny - obejmuje ona kulturę, historię, gospodarkę, politykę, socjologię, etnografię, religię... Na jej potrzeby bibliotekarze przeglądają na bieżąco prasę lokalną, regionalną i ogólnopolską (obecnie ok. 70 tytułów), a także (to dotyczy bibliotekarzy gdańskich) wprowadzają do niej opisy artykułów zebrane przed laty w kartotekach przez ich poprzedników. Opis bibliograficzny wybranego tekstu zawiera informacje o jego autorze, tytule, tytule czasopisma, roku wydania, numerze, stronach. Znalezienie potrzebnych informacji ułatwiają odno- (i? kat3fcęfcp9-\vbi>9.0fęj.pł elementy ulubione, wybierz ikonę £ a następnie ikonę pa czym przeciągnij elementy do folderu Pasek ulubionych, f mportowaf je ? innej przeglądarki. Importuj uiut ; Patron Autor - 5z««siak, EdminC {1942- ), Tytuł - Atomowa na Kasiubach? / tdrsund Tytuł właściwy - //Poetrania. - 2005, nr łł, : Maiła przedfiifttcwę - t1ęktr «/ j.\crc*e »'•©' - W" <- ii (0) Komentarze (0) Recorujo (0) Powijania (0) Przykładowy opis artykułu w Bibliografii Pomorza Gdańskiego i Środkowego szące się do treści publikacji hasła przedmiotowe. Z zawartością artykułów można się zapoznać, np. odwiedzając czytelnie w bibliotekach. Zamierzeniem bibliotekarzy z Gdańska jest wprowadzanie do bazy informacji o tekstach z książek - prac zbiorowych. Są one bowiem bardzo cenne, tymczasem wiedza o nich jest niewielka. Według stanu na 28 stycznia br. najwięcej opisów w bazie dotyczy Gdańska (ok. 40 000), za nim plasują się Słupsk i powiat słupski (ok. 30 000), Gdynia (ok. 14 000) oraz Sopot (ok. 7000). Po przeszło 2000 artykułów tematycznie wiąże się z powiatami: bytowskim, tczewskim, puckim, lęborskim i kartuskim. W przedziale między 1000 a 2000 opisów znajdują się powiaty: wejherowski, gdański („prusz-czański"), starogardzki, malborski i kościerski. Najmniej, po mniej niż 1000, baza zawiera tekstów dotyczących powiatów: człuchowskiego, nowodworskiego, kwidzyńskiego, sztumskiego i chojnickiego. Przyczyną m.in. jest to, że biblioteki miejskie i powiatowe ze wspomnianych terenów - z wyjątkiem biblioteki w Nowym Dworze Gdańskim -nie współpracują z WiMBP w Gdańsku przy tworzeniu Bibliografii Pomorza Gdańskiego i Środkowego. Tamtejsze gazety lokalne nie są więc na potrzeby bazy opracowywane. Nie brakuje w bazie opisów artykułów o charakterze regionalnym, w których użyte zostały _ słowa (hasła przedmiotowe) „Kaszuby", „Kaszu- bi", „kaszubski" (4710), „Kociewie", „Kociewiacy", „kociewski" (611), „Żuławy", „żuławski" (641), „Powiśle", „powiślański" (116)... Elektroniczna Bibliografia Pomorza Gdańskiego i Środkowego jest częścią ogólnopolskiego systemu bibliografii regionalnych. Podobne bazy -np. o tematyce śląskiej, podlaskiej, małopolskiej, mazowieckiej itd. - tworzą, nierzadko w partnerstwie z bibliotekami terenowymi, inne biblioteki wojewódzkie w Polsce. IWONA JOĆ-ADAMKOWICZ KIEROWNIK DZIAŁU REGIONALNEGO WIMBP W GDAŃSKU 34 POMERANIA EDUKACYJNY DODÔWK PO„PÔMERANH", NR 3 (115), STRËMIANNIK 2018 Sili Ilustracja: Joanna Koźlarska Ha. ^Wieétôw Szëca* %laAé stizédny ôzkótë Vbchôdanié Triduiun Ta&chalnégtyw Höócele Papiéż Benedikt XVI öb czas audiencji na Wiôlgą Strzoda 2010 roku tak przedstôwiôł Triduum Paschalne: Przeżiwómë swiaté dni, prowadzące do meditacji nad fundamentalnyma wëdarzeniama naszégô ôdkupieniô, jaczé są pierszim ôbrëmim naszi wiarë. Witro zaczinô sa Triduum Paschalne, nôwôżniészi môment całégô liturgicznego roku, w jaczim jesmë zawezwóny do ucëchnieniô i môdlëtwë, cobë kontemplować krëjamnota nnaczi, smiercë i zmartwëchwsta-niô Pana. W taczi spösób Öjc Swiati wprowadzył wszëtczich wierzącëch w czas Triduum Paschalnego, czas Maczi i Zmartwëchwstaniô Pańsczegó. Je to jedna uroczëstosc, choc rozłożono je na sztërë dni. Rozpöczinô ja we Wiól-dżi Czwiôrtk Msza Swiató Wieczerze Pańsczi, a kuńczą chrzcelné Nieszpörë w Niedzela Zmartwëchwstaniô. Triduum to dlô wszëtczich katolëków nôwiakszé i nôwôż-niészé swiato. W tim czasu lëdze wierzący uwdôrzają so osoblëwie to, że Jezës Christus umarł za nich na krziżu, a przez swöje Zmartwëchwstanié pökönôł smierc. Skôrno je to nôwôżniészi świąteczny czas, tej zasadne téż je, żebë öd samégö początku jak nôbëlni przeżëc gö dëchöwö. Nôprzód je nót miec swiąda, co w pöstapné dni tegö cządu wspôminómë i swiatëjemë. We Wiôldżi Czwiôrtk, öb czas Mszë Wieczerze Pańsczi, rozpöczinający swiaté Triduum, wspöminómë ustanowienie dwuch Sakramentów: Eucharistie i Kapłaństwa. Na ti uroczësti Mszë sw. pö hömilie, szlachującë za Jezësa ôbmiwającym we Wieczerniku ucznióm no-dżi, ksądz sprawujący na Eucharistia, przëjimającë postawa słëdżi, umiwô dwanôsce chłopóm stopë. Mô to przëbôczëwac wierzącym, że wszelejakô fónkcjô w Köscele pöwinna bëc wëpełniwónô w dëchu służbë blëznému. Mszô Wieczerze Pańsczi kuńczi sa przeniese-nim Kómónie Swiati do „wółtórza przechöwaniô" - cem-nicë, a wiérny do póznëch gödzënów nocnëch trwają przë Christusu, wspominające Jegö samotną mödlëtwa w Ogrójcu i pojmanie. Póstapny dzeń - Wiôldżi Piątk - je pamiątką maczi i smier-cë Christusa. Tego dnia w żódnym kóscele nie sprawuje sa Mszë sw., a wierzący bierzą udzél w ôbrzadach Wiôldżégô Piątku, jaczima są: Liturgio Słowa, uroczëstô mödlëtwa wiérnëch, adoracjo Krziża i öbrzad Kömónie Swiati. Na kuńc ti liturgie Nôswiatszi Sakrament ôkrëti biôłim szlejera przenôszô sa do Grobu Pansczégö. Biôłi szlejer symbölizëje płôchta, w jaką bëło öbwité zjaté z krziża Cało Christusa. Öd ti chwilë rozpôczinô sa przë Grobie Pańsczim adoracjo, cygnącó sa do późny nocë w piątk i bez całą sobota. We Wiôlgą Sobota ód rena do pöpôłnia ödbiwô sa „swiacónka", to je swiacenié jastrowégó jedzeniô. A wieczór wszëtcë zbierają sa w kóscele na Liturgie Wigilie Paschalny, na chtërny, ókróm rozbudowóny Liturgie Słowa i Liturgie Eucharisticzny, przeżiwô sa téż Liturgia Widu i Liturgia Chrzcelną. Na początku liturgie widu swiacy sa ódżin, a ob czas liturgie chrzcelny je swiaconó chrzcelnó wóda i dokónëje sa odnowienie chrzcelnëch przërzeczeniów. Te öbrzadë kuńczą sa rezurekcyjną procesją z Nóswiatszim Sakramenta, a chrzescëjanie całému światu ógłosziwają redosną nowina ó Zmartwëchwsta-nim Christusa. Östatnym dnia Triduum je Niedzela Zmar-twëchwstaniô Pańsczegó, a nen swiati czas zamikô wie-czórnó módlëtwa Kóscoła, zwónó nieszpórama. Tak hewó ustalono je liturgicznô strona obchodów pas-chalnëch światów. Jich zrozmienié i udzél w nich pómógó nama w dëchöwim przeżiwanim tego swiatégö czasu. Równak dlô niejednëch w całim cządze jastrowëch światów nôwôżniészô je swiacónka. Pó prówdze je óna piaknym lëdowim zwëka polegającym na póswiacenim je-dzeniô, jaczé badze dzeloné i jadłé w jastrowi pörénk. Ale swiacónka sama w se ni möże bëc nôwôżniészó. Nôleżi przede wszëtczim głabi przeżëc ten czas dëchöwö. Triduum Paschalne mô bëc przeżëté z Pana Bôga, tak tej mó bëc czasa, w jaczim: bierzemë we wszëtczé dnie udzél w nóbóżeństwach w kóscele, adorëjemë Nóswiatszi NAJÔ UCZBA, NUMER 3 (115), DODÔWK D0„PÔMERANII" Sakrament, möcni sa zastanôwiómë nad naszim dëchöwim żëcym, wdôrzającë sobie nôwôżniészé wëda-rzenia z historii zbawieniô. Widzałé wskôzë na dëchöwé przeżiwanié cządu Triduum Paschalnego dôwô Papiéż Fracëszk w jednym ze swöjich öradzów. Öpisëjącë znaczenie Wiôldżégö Czwiôrtku, Öjc Swiati pödsztrichiwô, że Jezës dôwô sa nama jakno pökarm, a przez to przëkazëje nama, że i më muszimë nauczëc sa dzelëc z jinyma tim pókarma, cobë stół sa prôwdzëwą kömónią żëcégö z wszëtczima lëdzama. Wiôldżi Piątk zôs, wedle Öjca Swiatego Fracëszka, to wdarzenié bezgraniczny miłotë, jakô öddôwô sebie jaż do östatka. Jeżlë Bóg ukazywô nama swôja nôwënioslészą miłota w smiercë Jezësa, to téż i më odrodzony przez Dëcha Swiatégô môżemë i muszimë wzajemno sa miłować -pöwiôdô papiéż Fracëszek. Wiôlgô Soböta, jak cwierdzy Papiéż, to dzeń milczeniô Böga. W tim dniu miłota stôwô sa ôczekiwanim żëcégö zmartwëchwstałégô. Je to miłota, jakô ni mô zastrzegów, ale skłôdô nôdzeja w słowie Pana, cobë sa ôno ujawniło i rozjaśniło sa w dniu Paschę. Tak tej Triduum Paschalne je czasa, w jaczim człowiek doznôwô sa ö nieskunczonoscë Bóżi miłotë, a doswiód-czającë ji w óbrzadach Triduum Paschalnego, ni mô ji za-trzëmiwac dlô se, ale mô nią öbdarowëwac jinëch. BÉDËNCZI NACZWICZENIA Kôrbiónka w klasę 1. Dlôcze nôwôżniészima dniama w roku liturgicznym są dnie Triduum Paschalnego? 2. Co sa dzeje w Kóscele ob czas Triduum? Pöwiédz, ja-czé je znaczenie köżdégö z dni Triduum. 3. Wëmieni dzéle Liturgii Wigilie Paschalny. 4. Co Öjc Swiati Benedikt XVI i Fracëszk gôdają nama ö tim czasu? 5. Czë mëslisz, że bëlné przeżiwanié całégö Wiôldżégö Pöstu je wôżné dlô bëlnégö przeżëcô Triduum Paschalnego? 6. Co dlô Cebie znaczi Wiôldżi Tidzén? Jak sa przërëchtowujesz dëchöwö do nôwiakszich chrze-scejańsczich Swiat? 7. Czë w Twöji/naszi parafie dzeje sa cos apartnégö öb czas Triduum, np. Krziżewô Droga ulëcama miasta, nôbôżenstwa w kaszëbsczim jazëku abö jutrznie w köscele? 8. Czë béł/ bëła Të czedës na Wigilie Paschalny? Je to dlô Cebie wôżnô Msza Swiatô? Robota w kamach Zapöznôjta sa w kamach z tekstama lëturgicznyma ze mszë z Niedzelë Wiôlgönocny. Köżdé karno dostôwô JEDEN z tekstów - abó Sekwencja (je spiéwónô przed Ewanielią), abo Ewanielia wedle swiatégô Jana, a téż KÔRTA ROBÖTË 1 abó 2. Pó przeczëtanim tekstów karna wëkönëją czwiczenia ze swóji KÔRTË ROBÖTË, Tłómaczëła Bożena Ugôwskô *Ksądz Wiesłôw Szëca béł przédnika Karna Sztudérów Ka-szëbów „Jutrznio" w pelplińsczim seminarium. Terôczasno je szkolnym w Collegium Marianum w Pelplinie. Pöchödzy zez Brus. Ilustracja: Ewa Poklewska-Kozietło a póstapno prezentëją przed całą klasą. Je to téż bëlny czas na kórbiónka. Tekstë pöchödzą z ksążczi To je Słowô Bôżé. Czëtania mszalne i spiéwë midzëlekcyjné na niedzele i świata we wszëtczich cządach lëturgicznëch roku (na kaszëbsczi przełożił Eugeniusz Göłąbk), Wydawnictwo ZG ZKP, Gdańsk 2007. Sekwencjo Niech w redosné swiato Paschalny Öfiarë Skłódają ji wiérny uwielbieniów darë. Odkupił swoje owce Barónk bez skazë, Pójednół nas z ojca i zmił grzechów zmazë. Smierc scarła sa z żëcym i w biótce, a wejle Chóc pólégł żëcô Pón, dzys żëwi królëje. Mario, rzeczë nóm, cos të jes widza? Uzdrzała jem Zmartwëchwstałégö chwała. Jem widza ju żëwégö Pana, grób pusti, I swiódków anielsczich, i płóchtë, i chustę. Ju zmartwëchwstôł Christus, Pón i nódzeja, A mola spótkanió bądze Galileja. Wiémë, żes zmartwëchwstół, że to cud prôwdzëwi, O królu Dobiwco, badzë miłoscëwi. KLASË STRZÉDNY SZKÓŁË / KLASA IV SPÔDLECZNY SZKÓŁË KÔRTA ROBÖTË 1 • Co sa stało öb czas Triduum Paschalnego wedle tekstu Sekwencji? Co dlô nas zrobił Christus? • Jaczé są określenia na Christusa w teksce? • Co uzdrzała Mariô Magdalena reno w dzeń Zmar-twëchwstaniô? • Jaczi je nôstrój w teksce? Co ön w nas wëwöłiwô i dlôcze? • Co je dlô köżdégö z Was wôżné w tim teksce? Co ön nama gôdô ô naszi wierze w Zmartwëchwstanié? Słowa Ewanielii wedle swiatégô Jana (J 20,1-9) Pierszégö dnia po szabasu, nad pórénka, czej jesz bëło cemno, Maria Magdalena udała sa do grobu a uzdrza kam ödsëniati öd grobu. Tej pobiegła i przëbëła do Szëmóna Piotra i drëdżégö ucznia, jaczégö Jezës miłowôł, a rzekła do nich: „Pana wzalë z grobu, a më nie wiémë, dze Ön je położony". Tej wëszedł Piotr i nen drëdżi uczeń a udelë sa do grobu. Öni bieglë ôbëdwaji raza, ale nen drëdżi uczeń urëchlił Piotra i przëbéł do grobu pierszi. A czej sa schilił, uzdrzół pökładłé płótna, ale bënë nie wszedł. Nadeszedł pónemu téż Szëmón Pioter, co szedł za nim. On wszedł bënë w grób i uzdrzôł ne leżące płótna, a téż chusta, co bëła na Jego głowie, leżącą nié raza z płót-nama, le ósóbno zwinioną na jednym molu. Tej wszedł bënë téż nen drëdżi uczeń, co pierszi przëbéł do grobu. Uzdrzół i uwierził. Bó donąd óni jesz nie rozmielë Pi-smionów, jaczé mówią, że On mô powstać z umarłëch. To je słowo Pańscze. KÔRTA ROBÖTË 2 • Jak öpisëje Ewanielista pörénk pó szabasu? • Co wiész i pamiatósz ó Marii Magdalenie, Piotrze i Janie (nen drëdzi uczeń) z kort Ewanielii? • Jak wëzdrzôł grób, w chtërnym leżôł Christus? • W co uwierzëlë Apósztołowie? • Co je dlô köżdégö z Was wôżné w tim teksce? Co on nama gôdô ó naszi wierze w Zmartwëchwstanié? Pisanié swöji wëpöwiedzë Przeczëtôj jesz rôz tekst ö Triduum Paschalnym i zaznaczę, co nôbarżi Cebie dotikô, a póstapno napisze swoja ödpówiésc na pitanié „Co w mójim mëszlenim ó Światach Wiôldżi Nocë zmieniło sa pó przeczëtanim i ómówienim tekstu ksadza Szëcë?". %arolma lider w srbwięczm smm£ (*ł ąödzënë iiczböwé: 2 w ôzkółowi jizbie i 2 w kuchni) 'Waiwiimë pfrka&zëb&czich ôzmahach: HaAzëbi ôzëkują sa na JaAtrë! Céle uczbë Uczeń: • poznaje jastrowé zwëczi, • poznaje pötrawë, jaczé na Jastrë sa przërëchtowuje na Kaszëbach, • wié, jaczé produktë muszą sa nalezc w swiacónce, • rozmieje różnice midzë dzysdniowim ôbchödzenim Jastrów a tim, jak óne bëłë obchodzone przódë, • uczi sa zachówanió w kuchni wedle przepisów BHP, • wie, jak zrobić prażnica na szpieku, frikasë abó piôskówą babka, • poznaje tekstë spartaczone z Jastrama na Kaszëbach, • rozmieje wskôzac bëlné ödpôwiedzë na spódlim tekstów czëtónëch przez szkolnego pó kaszëbsku. Metodë robötë pódającô, problemowo, aktiwizëjącô Förmë robötë indiwidualnô, w karnie i z całą klasą pöd dozéra szkolnego Materiałë didakticzné kôrtë robötë, kôrtë z przepisama, brzôd i paticzczi do zrobieniô barónka, produktë do warzeniô i pieczeniô (z przepisów), tôfla Bibliografio Anna Balcerzak, Potrawy stare i współczesne na każdą okazję, Gdańsk 2014, s. 38. Zyta Górna, Smaki Kaszub. Książka kucharska, tłum. na kaszubski Magdalena Bigus, Gdańsk 2014, s. 8 i 30. Beata Waśniewska, Nowoczesna kuchnia kaszubska, Gdynia 2014, s. 54-55. NAJÔ UCZBA, NUMER 3 (115), DODÔWK DO„PÔMERANH" KLASA IV SPÖDLECZNY SZKÔŁË CYG UCZBË WSTAPNY DZÉL Łôwczi w szkôłowi jizbie są ustawione w kôle abô półkôlu. Nim dzecë przińdą do jizbë, szkólny na westrzédny łôwce kładze: sól, masło, chléb, wôrszta, jôjkô, krzón, sér. Ôkróm tegô na kôżdi szkôłowi łôwce są: paticzczi i brzôd: winowé grądka, banan, kiwi, mandarinczi i jinszé. 1. Szkólny (-ô) witô sa z uczniama i prosy, bë uczniowie sadlë na swöjich placach. Pózni pitô: Z cz/'m wama sa parłaczą produktë na stole? (Uczniowie odpowiadają, że ze swiacónką. Szkólny wëbiérô ucznia, jaczi bëlno ödpöwiedzôł, do ułożenió produktów w przërëch-towónym kósziku). Czego jesz tu felëje? (Uczniowie odpowiadają, że barónka). 2. Z produktów ułożonëch na szkôłowëch łówkach uczniowie robią barónka z brzadu i paticzków. Szkólny muszi miec stara ó to, bë uczniowie chudzy mielë umëté race. Möże téż pomagać uczniom w robienim barónka. 3. Czej uczniowie robią swoje barónczi, szkólny przërëchtowuje dló barónków „öbleczënk": trzë biółtka muszi ubić na sztiwną piana, do tegô dodać rozpuszczoną w szklónce wôdë cytrónową galaretka. Taką „bitą smiotaną" uczniowie mogą zdobić łëżecz-ką barónczi. 4. Uczniowie mogą abó dorazu zjesc swöjégö barónka (tj. brzód, z jaczégö je zrobiony), abó wząc go dodóm. (Dobrze bë bëło, cobë szkólny miôł chudzy przërëch-towóné cos, w co dzecë bë mögłë zapakować swöjégö barónka). 5. Szkólny zapisëje téma na tôflë: Kaszëbi szëkują sa na Jastrë! Ilustracja: Ewa Poklewska-Koziełło ROZWIJNY DZÉL 1. Głëchi telefon. Szkólny dzeli szkółowników na 3 karna. Kôżdé karno mô zadanié, cobë jak nôlepi przekózëwac uczëté wiadła. Pónktë dobiwô sa za wëpówiôdanié wëróżnionëch na kôrtach wërazów. Przedstówca köżdégö karna dostôwô kôrtka z teksta (KÔRTË ROBÖTË). W szkółowi jizbie östôwô le przedstówca i jeden nôleżnik każdégö karna; reszta uczniów muszi wińc z klasë na körëtôrz i cze-kac, jaż przedstówca jich zawółô. Pó ödczëtanim tekstu ten pierszi uczeń z karna muszi jak nôlepi przekazać pöznóné wiadła drëdżi osobie z karna, chtërną przedstówca wezwół z kórëtarza. Pózni drëdżi uczeń przekazëje trzecému i tak dali, jaż óstatnó ösoba öpöwié historia wszëtczim zebró-nym. Szkólny rechuje pónktë za wëpôwiedzenié wëróżnionëch wërazów i na kuńc prosy przéd-ników karnów ó ódczëtanié całëch tekstów. (Tekstë östałë wzaté z ksążczi Zytë Górny Książka kucharska Smaki Kaszub, s. 8.) KÔRTA ROBÖTË Karno 1 Czas nôwôżniészégö świata chrzescëjansczégö, Wiôldżi Nocë, zwóny jinaczi Jastrama, pôprzédzô Wiôldżi Pôst. Podobnie jak w całi Polsce, nen czas rozpöczinô na Kaszëbach Strzoda Popielcowo. Do dzys dnia chrzescëjanowie wërzékają sa tegö dnia spôżiwaniô miasnëch potrawów. Przódë na pôłniowëch Kaszëbach we wtorkowi wieczór przed Popielca białczi piekłë chléb, chtëren sa zwół popielnika. Upiekłi béłz casta póôstałégô pó zôpustnëch purclach. Przez całi czas Wiôldżégó Postu baro stanowczo lëdze wëstrzégelë sa jedzenió miasa. Gôspôdënie dokładno mëłë i czëszczëłë wszëtczé statczi, misczi i grópczi, w chtërnech nié tak dôwno szmórowało sa miaso na zôpustë. Wszëtczé grôpczi i panewczi bëłë głabôk schôwóné jaż do Jastrów. KÔRTA ROBÖTË Karno 2 Pôstnq jôdą béł przede wszëtczim sëszony brzôd, z chtërnégô robiło sa brzadową zupa. Ponadto baro popularny béł żur, krëpë z jiczmienia, bulwë z kwaśnym mléka abó maslónkq, rëbë (ösoblëwie slédz, zwóny żartoblëwie póstnika) i solono wóda ze sledzów, tzw. sledzówka (abó dze jindze zwónó: lok), chtërna sa dôwało do ômastë. Lëdze ôbchódelë sa bez jajów i masła. We Wiôldżi Czwiôrtk, chtëren je w chrzescejańsczi tradicji zóczątka Triduum Paschalnego, rozpöczënało sa farwienié jastrowëch jajów. Przódë na Kaszëbach pisanczi nie bëłë znóné, ale jaja farwôwało sa na jedną farwa. Do tegö użëwało sa roscënowëch krosów - cykorie, cëbulowëch ódrzënów, łëpinów kórë dabówi, olszowi i brzozowi. Wë Wiôldżi Piątk baro rigóristiczno béł przestrzégóny scësłi pôst. IV NAJÔ UCZBA, NUMER 3 (115), DODÔWK DO„PÔMERANII" KLASA IV SPÖDLECZNY SZKÔŁË KORTA ROBOTË Karno 3 Żlë wezdrzëc na dôwné zwëczi Kaszëbów, môżna sa z nich do-cëgac, że żur béł zupą ôsoblëwie czasto spöżiwóną ôb czas Wiôldżégö Pôstu. We Wiôlgq Sobôta w niechtërnëch môlach jistniał zwëk traceniô żuru. Jistniało nawetka powiedzenie -wnet badq Jastrë, wëlejemë żur. Karna knôpów chôdzëłë pô wsë ôd chëczë do chëczë i głosëłë ukłôdanka ô kuńcu panowaniô żuru. Na kuńc tegô óbrzadu rozbijało sa grôpk z żura. W Jastrowi pôrénk skłôdało sa żëczbë nié le w rodzëznach, ale téż sqsôdóm i darowało sa przë tim farwöwóné jaja. Pöst trwôł jaż do pôłnia. Ob czas frisztëku jadło sa prażnica na szpieku, rëbë i sliw-czi z klóskama. Jastrowi, baro bôkadny frisztëk, czasto przëcy-gôł sa jaż do pôpôłniô, dlôtë pôłnié nie bëło tegô dnia colemało gôtowóné. 2. Szkolny kôrbi z uczniama ô zwëkach jastrowëch na spödlim przeczëtónëch przez nich tekstów. 3. Szkolny rozdôwô czwiczenia 1,2,3 i 4. Czëtô uczniom nowi tekst, a póstapno uczniowie robią czwiczenia spartaczone z uczëtim teksta. Po skuńczenim wszët-cë ze szkolnym sprôwdzają swöje ôdpöwiedzë. Ilustracja: Joanna Koźlarska Tekst dlô szkólnégö do ödczëtaniô (z ksążczi Zytë Górny, Książka kucharska Smaki Kaszub, s. 8.): Zwëk swiaceniégô jôdë - swiaconé - béł praktikôwóny leno u bôgatëch gburów i szlachtę. Pojawił sa na pölsczi zemi w XV wieku. Na Pômôrzim znóny stół sa dopiérku pô I światowi wojnie. Rëchli w kaszëbsczich rodzëznach panowôł zwëk swiaceniô jôdë przed rozpôczacym jastrowégô frisztëku (sniadaniô). Swiaconą wódą kropił wiedno nôstarszi chłop w rodzëznie. W bôgatszich pômôrsczich checzach jôda bëła swiaconô we Wiôlgq Sobôta przez ksadza, chtëren przëchôdôł do chëczë, bë wëswiacëc pôkarmë. Dzys w jastrowëch swiacónkach nalezc môżna bókadosc rozmajitëch potrawów. Przódë swiacónczi bëłë ó wiele skrómniészé. W öglowöpôlsczi tradicji nalezc móżna zwëczôj séd-më błogôsławionëch darënków. Czwiczenié 1 Z rozsëpónczi ułożë bëlné słowö: IASKNAÓWC Czwiczenié 2 Zaznaczë bëlné ödpöwiedzë, czedë szkólny mdze czëtôł tekst. I. Jakô je jinszô nazwa swiaconyjôdë? a) swiaté jedzenie b) swiątecznô jôda c) swiaconé d) zjadłé na swiata a) bögatëch gburów i szlachtę b) biédny szlachtę i gburów c) leno u bögatëch gôspôdôrzów d) biédnëch lëdzy III. W jaczim wieku pojawił sa zwëk swiaceniô jôdë w Polsce? a) w XIV w. b) w XV w. c) w XVI w. d) w XVII w. IV. Czedë nen zwëk stół sa znóny na Pómórzim? a) w XIX w. b) przed I wojną światową c) pö I wojnie światowi d) pö II wojnie światowi V. Chto przódë swiacył jôda przed rozpóczacym jastrowégö frisztëku? a) nóstarszó białka b) nóstarszi chłop c) nóstarszi gósc d) nie je wôżné chto, wôżné, że bëło pöswiaconé VI. Dze bëłë czedës swiaconé pökarmë w Wiôlgą Sobota? a) w kôscele b) przed chëczą c) przed kóscoła d) w chëczë VII. Swiacónczi bëłë skrómniészé: a) przódë b) dzysó Czwiczenié 3 Jaczégô kucha wkłôdô sa do swiacónczi u cebie doma? Wpisze nazwa pö kaszëbsku i namalëjë sztëczk kol nazwë. NAJÔ UCZBA, NUMER 3 (115), DODÔWK DO„PÖMERANH" KLASA IV SPÖDLEC2NY SZKÔŁË Czwiczenié 4 Dopiszë pasowné ödpöwiedzë do produktów ze swiacónczi: chléb jôjkö sól wörszta sér krzón kuch lëdowi symbol möcë i fizyczny chwatkôscë symbol kuńsztu, umiejatnoscë i doskönałoscë nôpierszô jôda człowieka, symból dostatku i pömëslnoscë miała zapewnie zdrowie, płodność, urodzôj i dostatk żëcodajny minerôł ödstrôszający wszëtkö, co złé, znak óczëszczeniô i prôwdë symböl ödrôdzającégö sa żëcô symböl łączbë midzë człowieka a sëłama przirodë 4. Szkólny z uczniama i przë pömöcë starszich przëszëköwują jizba do świątecznego jestku (muszi przëkrëc stołë biôłim obrusa, postawie kwiatë, ja-strowé özdobë, farwôwóné jaja itp.). II 5. Pö zapoznaniu z przepisama BHP szkólny z uczniama i starszima do pômôcë pötikają sa w kuchniowi zalë, bë przërëchtowac 3 pötrawë: na frisztëk, na pôłnié i cos miodnégö. 6. Uczniowie wedle swojégö upödobaniô dzelą sa na 3 karna. W kóżdim karnie muszi bëc starszi do pömöcë. 7. Szkólny rozdôwô karnóm KÔRTË Z PRZEPISAMA. Piôsköwô babka (podług przepisu Anë Balcerzak (tłom. na kasz. K. Keler) Produktë 6 strzédnëch jajów, 250 g margarinë, 1 szklónka cëkru, 1 szklónka tortowi mączi, 1 szklónka bulwowi mączi, 1 łëżeczka proszku do pieczeniô, wëbróny aromat Margarina utrzec z cëkra jaż do biôłoscë. Póstapno pomału dodawać jinszé produktë (rôz jôjkô, rôz mąka). Piec w babkôwi formie z komina w ceplëznie 180 gradów kol 50-60 minutów. Prażnica na szpieku (podług przepisu Zytë Górny) Produktë szpiek, masło, jaja, mlékô, sól, pieprz Pokrojony w plôstrë szpiek ôbszmórowac na masie. Wlôc na to rozmieszone jaja z përzinką mléka, solą i pieprza. Podpiec na panewce, jaż jaja badą scaté. Podawać z chleba. Frikasë - kura w biôłim zósu (podług przepisu Beatë Wasniewsczi, tłom. na kasz. K. Keler) Produktë 1 pór, 2 marchwie, 2 piotrëszczi, 1 cëbula, 2 ząbczi czosniku, 1 lëst lubcziku, 2-3 zôrna kubabë, 3-4 böbköwé lëste, sól, pieprz, 1 kura (köl 2 kg), 200 g biôłégö rizu, 1 seler Zós: 1 łëżka masła, 2 łëżczi mączi, 1 szklónka rosołu, 1 łëż-ka cëkru, sok z cytrónë, 250 ml smiotanë 30%, 2 żółtka, 1 I krëzbulowégö kompotu Umëtą i obroną ógardowizna z kurą gotować na môłim ôgniu. Osobno gotować riz. Zós: do wiôldżi łëżczi masła dodać 2 łëżczi mączi. Zrobić zasmażka i rozrzedzëc ja szklônką zëmnégö rosołu, mieszać jaż do zagaszczeniô. Dodać 1 łëżka cëkru, sok z cytrónë, sól i smiotana. Wszëtkô baro delikatno i pomału mieszać. Pó zdjacu z ognia dodać 2 żółtka rozmieszone z 2 łëżkama rosołu. Zós muszi bëc delikatny i aksamitny. Można do tego dodać kąsk krëzbulowégó kompotu. Na wióldżim półmisku układać wkół kôpca rizu sztëczczi kurë z rosołu, polewać zósa i dodawać krëzbula. KUŃCOWI DZÉL Wszëtcë szmakają jastrowé jestku. Późni köżdi do-stôwô môłą kôrtka, na jaczi wpisëje, co mu nôbarżi pasowało abö nie pasowało ôb czas warzeniô. Wszëtcë czëtają głośno, co napiselë, i kôrbią na ten temat ze szkolnym i starszima. Ilustracja: Joanna Koźlarska ÖDPÖWIEDZË DO CZWICZENIÓW Czwiczenié 1: swiacónka Czwiczenié 2:1 c, II a, III b, IV c, V b, VI d, VII a Czwiczenié 4: chléb - nôpierszô jôda człowieka, symbol dostatku i pômëslnoscë jôjkö - symbol ödrôdzającégö sa żëcô sól -żëcodajny minerôł odstraszający wszëtkö, co złé, znak öczëszczeniô i prôwdë wörszta - miała zapewnie zdrowie, płodność, urodzôj i dostatk sér - symböl łączbë midzë człowieka a sëłama przirodë krzón - lëdowi symböl möcë i fizyczny chwatköscë kuch - symbol kuńsztu, umiejatnoscë i doskönałoscë PÔWIÔSTKA Hatarzëna HankówAhô Tdëpiôh fflSTRWWI CZ-flS... Jesz trzë dnie i mój tatk dodóm na świata z zagrancë przëjedze.To sąju dwa miesące, jak ön je wërézowóny. Jô baro nie lëdóm, czedë tatk jedze za grańca na tak dłudżi czas, le dobré je to, że czej ön przëjedze nazôd, przëwieze nama ful darënków. Möja młodszô sostra, Marëszka, téż czekô na tatka, a jesz barżi öna czekô na jastrowégö zajca, jaczi mô bëc köl nas w nen sóm dzén co tatk. Mie ôsoblëwie ceszi spartaczenie tëch dwuch sprawów - tatka a jastrowégö zajca, bô to doch nie je sa cażkö docygnąc, że tedë më dostóniemë da-rënczi dwa razë: i ôd tatka, i öd jastrowégô zajca. Chôc tak pö prôwdze jô nigdë nie jem gwës, czë jô béłtak grzeczny, żebë dôrënk öd zajca dostac. Móm równak nódzeja, że jak jô mda w Wiôldżi Czwiôrtk mëmie pömôgôł przesadzać roscënë, a jesz w Wiôldżi Piątk doma pörządk zrobić, to jastrowi zajc öbôczi, że jô jem baro grzeczny i roböcy. Tak téż przeszedł Wiôldżi Czwiôrtk. Ju kôl dzewiąti reno Mëmka zawołała mie i möja sosterka do pömöcë przë tim przesadzanim. Na szczescé te roscënë rosłë doma, w krutopach, i më ni muszelë wëchadac. Kö butën béłta-czi zyb, jakbë to nié Jastrë, a Gödë miałë zarô bëc. Mëm-ka nama rzekła, że to môże dlôte tak je, że latoś Jastrë są dosc wczas, bo ju na początku łżëkwiata. Na to przesadzanie (mëma gôda, że zgodno ze zwëka to bë miôł robie w Wiôldżi Piątk, ale më bë tedë nie sförtowalë ze wszët-czim) nama zeszło wnetk trzë gödzënë, tëli tëch kwiatów bëło! Pötemu më szlë zjesc pôłnié, chtërno mëmka mia pödszëköwóné dzeń chudzy. A tej köżdi sa wzął za swöja roböta: jô mił statczi, sosterka wëcéra, a mëma płatowa świąteczne tôflôczi. Nastapnégö dnia ö pórénôszku mëmka przeszła do möji jizbë. Jô sa flot zerwôł i pitóm, co sa stało. Öna mie odrzekła, że tatk mdze doma ju witro, we Wiôlgą Sobota, tej je nót flot sa brac za pórządczi w chëczë. Czej sosterka uczëła, że tatk mdze rëchli, zarô sa wzała do sprzątaniô swöji jizbë i kuchni, jô zós zaczął czëszczëc wiôlgą jizba. Mëmka w tim czasu warzëła i wëözdôbiała jôjka, a téż pömalinku rëchtowała köszik na Wiôlgą Sobota, żebë më móglë jic do kôscoła swiacëc jastrową strawa. W Wiôlgą Soböta, zanim jô jesz odemknął öczë, uczuł jem głos naszégô tatka, jaczi gôdôł z mëmką w wiôldżi jizbie. Pierszi rôz jô sa tak baro cesził z tego, że tatk je ju nazôd, a Marëszka z redotë biegała po całi chëczë. Më ni rnöglë dac wiarë, że to ju je nen czas nastóny. Tatk wszët-czich bëlno przëwitôł, dół nama kusa, i tak jak më sa do-cygelë - miôł ön dlô nas darënczi. Marëszka dostała ód tatka snôżégö pluszewégô pujka. Öna bëła baro rôd, bö ôna köchô wszëtczé kötë - biôłé, czôrné, szaré, bestré. Mie tatk przewiózł wiôldżi zestôw klocków dlô dzecy ód 10 lat, z jaczich może zbudować fliger i autół. Jô czekół na niegö całi rok, bo tatk mie rzekł, że gó dostóna dopiérku, czej mda 10 lat stôri. Tak pö prôwdze jô jesz 10 lat ni móm, blós bada tëlé miół za dwie niedzele, le je widzec, że to pewno sygnie, bë dostac taczi darënk. Pó gorącym pówitanim i pó óbezdrzenim zabówków më w czwioro pószlë do wejrowsczégô kóscoła swiacëc jastrową joda. W kóscele, jak wiedno w Wiólgą Sobota, bëło baro wiele lëdzy. Mielë óni w rakach rozmajité kósziczi - czësto môłé, strzédné, a téż baro wiôldżé. Kószik przërëchtowóny bez mëmka béł strzédny, le wëzdrzôł baro piakno. Bënë bëłë farwné jôjka, sztëczk chleba, sól, wórzta i sztëk kucha. Pó kóscele më pószlë szpacéra na wejrowsczi rénk i do kawiarni na moje lubötné, szoköladowé lodë. Czej më przëszlë dodóm, jô béłtak umączony, że jô ö niczim jinym nie mëslôłjak spanie. I tak, jak jô mëslôł, tak jem zrobił. W nocë jô miół snienié ö wióldżich jójkach, jaczé bie-gałë pó wejrowsczim rénku pömalowóné w czôrno--żôłté farwë. Öne wëzdrzałé czësto jak kaszëbskó fana, blós jedno jôjkó bëło zmiloné i odwrotno pómalowóné. Jó zaczął mëslec nad tim, co ône terô mdą robie, jaż tu, w jedny chwilë, ód ökna w möji jizbie jem uczuł trzôsk. Jó odemknął öczë i zdrzół, co tam sa dzeje, czemu taczi zëmny lëft do mie lecy. Zdrza jesz róz i óczóm ni móga dac wiarë. W mójim óknie stoji prôwdzëwi jastrowi zajc, chtëren trzimie w swójich zajcowëch pajach miech ful darënków. Ön wëzdrzół kąsk jinaczi, niżlë jô mëslół. Ani nie béł taczi wióldżi, jak óni gó pökazëwają w bójkach dló dzecy, ani ni miół óbleczenió. Nen jastrowi zajc wëzdrzôł prosto jak normalny zajc. Jedno, co bëło dzywné, to to, że ón wlókł nen farwny miech. Jó béł czësto sztël, żebë ón mie ni miół strach i nie ucekł raza z wszëtczima darënka-ma. Kó to bë kuńc świata béł! W niedzela reno jó wstół dosc późno. Czej jó zaczął scha-dac do wiôldżi jizbë, mója całó familio ju sa redowa z ja-strowëch darënków ód zajca. Jó téż sa cesził, czedë jem uzdrzół nowé zabówczi a jesz bómczi, równak to nocné potkanie z jastrowim zajca nie dówało mie póku. Ni mógł jem sa docygnąc, dlócze nen jastrowi zajc nie wiózł przez butnowé dwiérze, jaczé jem dló niego miół óstawioné ótemkłé (mô sa rozmieć, krëjamno przed starszima!), a wladowół sa przez okno do móji jizbë na drëdżim piatrze naji chëczë... f\ * s. Ilustracja: Joanna Koźlarska Hcuia Makiirôi ęramatiha Partikla - je parta möwë, jaczi sa nie ôtmieniwô i jaczi ni mô gwôsnégö znaczënku. Partikle pödsztrëchiwają abö zmieniwają znaczënk użëtëch słowów czë całëch zdaniów. Möże pödac nôslédné przëmiarë partiklów: jo, ni, nie, nié, ani, niech, niechôj, żebë, cobë, niechbë, gwës, gwësno, na gwës, bödôj, podobno, prawie, möże, czë, razë, doch, le, leno, blós, në, kö, jesz, jaż, żebë, cobë, niechbë, bë, -że. Möże téż pödac czile przekładów zdaniów, w jaczich östałë użëté partikle: Jô doch to zrobił! Ön ja widzôł leno rôz. Kö më ö tim gôdelë. Tuwö ni ma ti ksążczi. Jô tam gwës bëła. Wôrt je dac bôczënk, że: Partikla bë - służi do twörzeniô förmów zastrzégówégö nôdżibu, np: jô bë to przeniósł, möji starszi bë sa nawet zgödzëlë. Partikla niech - służi do twôrzeniô förmów rozkazëjącégö nôdżibu w 3. ösobie pöjedinczny i wielny lëczbë, np.: niech nëkô, niech nëkają, niech robi, niech robią. Czwiczenié 1 Pödsztrëchni partikle w pôdónym teksce. Czej jô pierszi rôz uczuł jegö miono, jó rzekł prawie to, co wa terô pöwiéta: - Kô jô mëslôł, że to je knóp. - Jô mët - rzekł Krësztof Robin. - Ale tej ni möże gö zwać Winia. - Ko jó nie nazéwóm. - Ale doch të rzekł... - To je Winia Pufótk. Czë të nie wiész, co to znaczi? - Ach, në jo, terô wiém - jó rzekł chutuszkó i móm nódzeja, że wa mët wiéta, bo to je całé wëjasnienié, jaczé jô warna dôwóm. (AA Milne, Miedzwiôdk Pufôtk, dolm. B. Ugöwskô, Gduńsk 2015, s. 13-14.) Czwiczenié 2 Dofuluj zdania partiklama: në, nie, gwësno, le, ni, jaż, ko, niech Pój............sa! ..............to sa skuńczi! ..............mósz të dzysó czasu? ..............jó sa ó to wczora pitół. Jó to..............móm gdzes czëté. .............., terô rzeczë mie prówda! Të............zabéł ö möjim mionowim dniu. .............całé trzë dni nie bëło cebie w szkole. Pisënk partiklów Wikszi dzél partiklów nie parłaczi sa z poprzedzającym słowa i są one pisóné ósóbno. Równak niechtërne partikle parłaczą sa z poprzedzającym je słowa i pisze sa je raza, np. biôjże, czëtôjże. Przékującé partikle nie, nié, ni zapisywóné są zgodno z nôslédnyma reglama: ni - partikla ta je użiwónó leno przed czasnikama miec, móc, muszec w jich rozmajitëch formach, np.: ni miec, ni móm, ni mó, ni mielë, ni ma, ni móc, ni może, ni mogło, ni móżeta, ni muszec, ni muszi, ni muszita, ni muszelë. nie - partikla ta je zapisywónó przed wszëtczima póóstałima czasnikama ókróm: miec, móc, muszec, np.: nie czëc, nie mëjesz sa, nie wiém, nie znała, nie robimë, ale blós tedë, jeżlë nie chcemë zaprzékówac całégó zda-niô abö rzeczeniô. nié - partikla ta je użiwónô, jeżlë chcemë zaprzéköwac całé zdanié abó całé rzeczenié, a téż pójedinczné słowó, jaczé nie je czasnika, np.: Môsz të to napisóné? - Nié. Ji-dzeta wa w las? - Nié, nie jidzemë dzysó. To nié wóda, le ödżin. Nié piac, le dzewiac. Czwiczenié 3 W pôdónym teksce wpiszë przékującé partikle: ni, nie abó nié. - .......... mósz të nick procëm, żebë më terô szlë na szpacéra? -..........chca nawet ó tim czëc, buten je zëmno! - Në, tej môże sprzątniesz të swôja jizba? -........... terô..........möga. - ...........? A czemu të..............możesz? - Öbzéróm film i ............. móm czasu, a ókróm tego ..............lubią szpacérowac. - W porządku, ko nick................muszisz robie. ÖDPÖWIESCË Czwiczenié 1 Partikle, jaczé nót bëło pödsztrëchnąc: prawie, Ko, ni, Kó, nie, doch, Czë, në jo Czwiczenié 2 Pój le sa! Niech to sa skuńczi! Ni mósz të dzysó czasu? Kö jó sa ó to wczora pitół. Jó to gwës móm gdzes czëté. Në, terô rzeczë mie prówda! Të nie zabéł ó môjim mionowim dniu. Jaż całé trzë dni nie bëło cebie w szkole. Czwiczenié 3 Partikle, jaczé nót bëło wpisać: Ni, Nie, Nié, ni, Nié, ni, ni, nie, nie gdańsk mniej znany KOMORA PALOWA 2018 rok przyniósł otwarcie komory palowej - znajdującego się na parterze Ratusza Głównego Miasta Gdańska zabytkowego wnętrza, w którym dotychczas mieściła się Restauracja Palowa. PODATKI... W latach 1389-1392 zbudowano w gdańskim ratuszu komorę palo-wą. Każdy, kto wpłynął na Motławę i chciał z niej wypłynąć, musiał tutaj zapłacić opłatę portową, tzw. palo-we. Nazwa pochodzi od pali, przy których cumowały statki. Pieniądze przeznaczano na utrzymanie nabrzeży i rozbudowę urządzeń portowych. Do Gdańska przypływało tak wiele jednostek, że palowe stało się źródłem bogactwa. Szczególnie w XVI wieku obrót towarami zapewnił miastu zamożność. Palowe pobierano od produktów przywożonych i wywożonych drogą morską. Od podatku zwolnione były towary dla dworu królewskiego oraz wojska (m.in. amunicja). W komorze pracowało trzech gdańskich rajców, zwanych panami palowymi. W XVI wieku, za czasów króla Stefana Batorego, opłata została podwojona, a połowa kwoty zasilała od tej pory skarbiec królewski. Tego, czy pieniądze są równo dzielone, pilnował pracujący dla króla komisarz palowy. Komora Palowa funkcjonowała do 1792 roku, czyli do okresu rozbiorów. Dzięki zachowanym księgom cła palowego można analizować, czym i skąd handlowano nad Motławą. SENSACYJNE NIESPODZIANKI Choć wnętrze było wielokrotnie przebudowywane, a ratusz mocno ucierpiał w 1945 roku, komora palowa należy do najlepiej zachowanych średniowiecznych pomieszczeń świeckich w mieście. Podziwiać tu można średniowieczny strop belkowy oraz wyeksponowany fragment zniszczonej belki z 1379 roku z korą brzozową służącą jako materiał izolacyjny. Zachowały się ślady wejścia od ulicy Długiej i przejścia na wyższe kondygnacje ratusza. Dzisiejsza przestronna sala była w dawnych czasach podzielona na mniejsze pomieszczenia. Prócz palowego pobierano tu także podatki od mieszkańców za artykuły żywnościowe. Mieściła się tu również waga miejska. W centrum miasta pracowali także pachołkowie ogniowi, których można by nazwać ówczesnymi strażakami. Nocą czuwali właśnie w jednym z pomieszczeń komory palowej. Chcąc zwiedzić obiekt, podczas kupowania biletu zwróćmy uwagę na przestrzeń kasy i muzealnego sklepiku. W XV wieku funkcjonowała tutaj kaplica. Świadczy o tym malowidło ze sceną Ukrzyżowania, które odkryto podczas prac konserwatorskich w 2016 roku. Rada Miasta Gdańska modliła się tutaj dzięki specjalnemu pozwoleniu uzyskanemu od papieża Marcina V w 1427 roku. W 1441 roku rajcowie przenieśli się z modlitwami do budowanego kościoła Mariackiego. O kaplicy w ratuszu zapomniano, a brak źródeł nie pozwalał określić, które pomieszczenie służyło do celów sakralnych. Stąd też odkrycie malowidła to najważniejsza niespodzianka podczas prowadzonych prac. GDAŃSKIE SKARBY Dziś komora służy jako galeria wystaw czasowych Muzeum Gdańska (tak od 30 stycznia nazywa się miejskie muzeum w Gdańsku). Pierwsza prezentuje gdańskie arcydzieła sztuki złotniczej. Można tu podziwiać przedmioty wykonane przez złotników gdańskich, które na co dzień znajdują się w Zamku Królewskim na Wawelu. Gdańsk należał w XVI i XVII wieku do największych ośrod- ków złotniczych północnej Europy. Wyroby trafiały do bogatych patry-cjuszy, ale także na dwór królewski, do szlachty polskiej czy duchownych wszystkich wyznań. Do dziś na świecie znanych jest około 500 kufli gdańskich, co świadczy o tym, jak wiele ich produkowano - tłumaczy kurator wystawy dr Anna Frąckowska. Gdańskie srebra znajdują się w zbiorach Metropolitan Museum w Nowym Jorku, Luwr Abu Dhabi w Emiratach Arabskich czy w kolekcji królowej Elżbiety z Wielkiej Brytanii. Warto więc udać się do Galerii Palowej, by zobaczyć te swoiste dzieła sztuki. Wystawa przybliża nie tylko twórców, ale i nabywców. Zobaczymy talerze, na których jadali cystersi oliwscy, ale i łyżeczkę z XVIII wieku, której właścicielem był Stanisław Radziwiłł, szwagier Jacqueline Kennedy, żony prezydenta USA Johna Kennedyego. Wystawa czynna jest do 2 kwietnia 2018 r. Wstęp 3/6 zł, Galeria Palowa, Ratusz Głównego Miasta Gdańska, ul. Długa 46/47 MARTA SZAGŻDOWICZ STU MIANNIK 2018 / POMERANIA I 35 BOGU DZAKA, ŻE NARESZCE TA WOJNA SA SKUŃCZEŁA Anna Czerznikówicz (Kierznikowicz) z dodomu Cerockô sa urodzą 12 łżëkwiata 1924 roku na Stążkach (parafio Swiónowó). Ji starszima bëlë Féliks Cerocczi i Anna z d. Miotk z Różnégö Dabu köle Badargówa (parafio Łebnie, gmina Szëmôłd). Ji chłop Léón (1910-1985) mieszkôł pö sąsedzku. Béł kombatanta obronny wöjnë. Walcził u böku półkównika Dąbka na Öksëwim. Tam ju pierszégö dnia östôł reniony w głowa. Przez to stracył górną szczaka i miôł słabi wzrok do kuńc żëcégö. Béł w niewôlë. Anna wiedno bëła blisko kaszëbiznë. Interesowa sa, co köle kaszëbsczich sprôw sa dzeje, mô wiele kaszëb-sczich ksążków. Czej nasta „Tatczëzna", tej wspiera to pismiono, téż finansowo, co je ödnotérowóné w „Tatczëz-nie" i w ksążce ö tim cządniku (D. Majköwsczi, Tatczëzna. W miono Bôsczi nôrodni wzénik, Gdynia 2010, s. 15). I to béł półbrat Waszi mëmë. Jich ojcowie to bëlë bracô, jo? Jo, tak to bëło. Ale to béł téż półbrat mójégó ojca Feliksa. Bó jego matka, to znaczi moja starka Weronika, to bëła sostra Kulawego Pawła i sostra mojego starka Gusta. Móji rodzyce bëlë nôblëższim kuzynostwa. I jô na Różnym Dąbie mieszka do 6 lat, jaż tata sa ożenił trzecy róz, bó drëgô białka téż umarła raza z dzecka. Tej jô wrócëła na Stążczi, dokładnie na Buczina, bó tak ten dzélëk Stążków sa nazéwô. Ale ko to tu je wszëtkó baro blisko. To są sąsedné wsë, chóc j inszé pówiatë, bó Stążczi ju leżą w Kartësczim. A jo jesz powiem, że w Pucku mieszkół Antoni Miotk. Ön béł jachó-ny z Abrahama do Wersalu sto lat temu. To téż béł krewny - półbrat mójégô starka. Kó on witół Hallera w Pucku na Slëbinach. W II wojnie światowi Miemcë go chcelë zabić. Ön tej ucekł do brata, co mieszkół w Ba-dargówie. I u niego doma ón umarł w 1942 roku. Tej to znaczi, że wiakszosc zemiów Badargówa trafiła do Miotków? Po prówdze jo, bó përzna dali gospodarka wzął Jan - brat Kulawego Pawła. Oni na niego gôdelë Rowówi, bó mieszkół nad rzéką Dabnicą. Nad tą rzéką róz czedës stojół badargówsczi gród. Jesz do dzys są tego sladë. Zaró nimó béł Wójcech na Holmie. Dzys tam są Kuczkówscë. Përzna dali mieszkół nastapny brat - Franc. Na to Ödjimkz dnia zdënku Annë i Léöna. Droga do kóscoła w Swiónowie Jak Wë pamiatôce pierszé lata swojego żëcégö? Kó jô bëła tej kol cotczi Pölónë na Różnym Dąbie. Öna bëła jesz panną. To bëła sostra móji mëmë Annë, chtërna umarła przë mie. Jich ójc to béł Gust. Ön so wëbudowół budink na mólu Miotków (dzys tam mieszkają Doszowie), zaró nimó swójich ro-dzynnëch chëczów, w chtërnëch óstół jego brat Paweł. To sa wszëtkó dzejało pó rozparcelowanim Badargówa w 1897 roku. Czedës Badargówó to bëła słowno wies ricerskó i szlachecko. Móże temu stąd bëło tëli wióldżich lëdzy. Kó ten Paweł, brat mójégö starka, to téż béł znóny człowiek. Ön béł powstańca stëczniowim i na wojnie francësczi ón béł. Tam ón stracył noga. Ale ón przeżił, wrócył dodóm. Béł dwa razë żeniałi i miół raza 24 dzecy. Cziles umarło, ale 19 żëło i miało dzecë. To, że w pówiace wejrow-sczim, a w kartësczim téż je tak wiele Miotków, to je osobie wie zasłëga Kulawégó - tak më go nazéwelë, bó ón miół drzéwianą noga - Pawła. Jeden z jegô sënów, téż Paweł, to béł baro znóny wójt Lëzëna. Ten założił nen całi kaszëbsczi ruch w Lëzënie. Tej ón béł w Spale kol Warszawę na dożin-kach. Ön béł na całą Polską starostą dożinkówim. Gódół do prezydenta Pólsczi Móscycczégó pó kaszëbsku. Ön pisół wiersze pó kaszëbsku. To béł wióldżi człowiek. Le że ón wczas umarł. Ön przemówiół w swiato ód-zyskanió niepódległoscë w Lëzënie i pótemu ón zasłóbł i doma umarł. To bëło w 1933 roku. 36 / POMERANIA / MARZEC 2018 gôdelë Kopia, tam dze ôni mieszkelë. A w samëch badargówsczich Szopach göspôdarził syn Pawła - Wawrzińc. Ön miôł jednégö knôpa, co östôł ksa-dza. To béł téż Paweł. Ön béł w Pelplinie króla tëch klerików Kaszëbów, a późni przez wiele lat béł proboszcza w Reköwnicë za Kôscérzną. Na jich gospodarka sa wżenił Héwelt. A pö sąsedzku z Holmą béł téż syn Kulawego Pawła - Jan. Jego wnuczka Jadwiga Héwelt bëła szkolną na Rabie raza z môją córką Haliną. (To je ta, co napi-sa z twoją białką Elą ksążka do uczbë kaszëbsczégô jazëka). W Badargöwie doch sa téż rozegra straszno tragedio w wojnie. Tam za-bilë jaż dzesac Kaszëbów, w tim dwuch Miotków. To bëło tu wiedzec ö tim? Pewno, że jo. Tata to wiedzôł dokładno. Do nas przënëkôł Môrcën. To béł syn Kulawégó Pawła. Ön sa uretôł, bó jakbë ón béł doma, tej pewno bë jegö wzalë mët. Ön to wszëtkö nama pöwiedzôł. Jegö brat Jignasz, jak do-stôł szos, tej jesz żił. Ön cos jesz za-wöłôł i tej gó dobilë. A öni zdżinalë przez partizanów. Jô jich nie chwôla. Jô jich tu wszëtczich znała. Öni pru-chë z chléwa wëwloklë, szpiek wënio-slë, na psota robilë. Öni bëlë głodny, tej öni dërch łazëlë i brelë. Na tim Różnym Dąbie to bëło straszne, bó tak nick jinszego sa jaż tak lëchégö tu nie dzejało w tëch pierszich latach wójnë. To znaczi, że Miemcë tu nie graso-welë? Jo, oni tu jezdzëlë. Rôz nawetka oni czołgama jachelë przez Buczina, dërch to le gnój pórzkół. Ale nikógó z na-szich nie zabilë. Le na początku, w Piôsznicë, tam zdżinął mój strij Léón Cerocczi. Pó wojnie strijna i moja półsostra gó rozpóznałë. A jego syn Anzelm béł w niemiecczim wojsku i ón zadżinął. Nicht nigdë sa nie dowiedzół, co sa z nim stało. Pod kuńc wójnë oni tu szukelë mójégó półbrata ze Stążków, chtëren walcził pod Monte Cassino. Tam béł reniony, dostół kąsk urlopu i nie szedł nazód na wojna. Jak oni za nim przëjachelë, tej ón przez miedza wërwôł i doszedł tu. W wojnie tu mieszkelë Czelińsce. Oni gó skrelë w słomie. Jakoś ón sa uretół. A późni gó Ruscë złapelë, a jak ón sa jima wërwôł, to jó sama nie wiém. To ju bëło blisko kuńca. Tej kąsk dali na Leóbórze, to je pód Lewino, östelë za-biti lëdze. Ale to bëlë cëzy. Kó tu sa wiedno ful ukriwało. Tu bëło dalek ód miasta, tej oni tu szlë. W lese je grób. Do dzysó më o niego dbómë. Tam są dwaji żołnierze niemiecczi póchówó-ny, a tej jesz późni më tam pôchöwelë starszą białka i chłopa. To téż bëlë Miemcë, ale to bëlë flichtlindzë, co przed Ruskama ucékelë. Jó jich dobrze pamiatóm. A u nas kóle chëczi na Buczinie téż są dwaji w ogrodzę póchówóny. To béł Pólóch i Ukrajińc. Ruscë jich zabilë. Ale nópierwi oni jich tak katowelë, że moja sostra, co to widza, omglą ód te. Jó dokładno wiém, dze oni leżą. Ö tëch Ruskach lëdze tu jesz do dzys nôwiacy gôdają. Ti doch bëlë wsza-dze zaszłé. A dërch öni kredlë i dzewusë szukelë. Jó mia szczescé, bó jó w jich pazurë nie wlazła. Jak oni nadchôdelë, tej jó nëka w krowi kum legnąć. Jó tam wiele razy leża. Öni mie tam nigdë nie nalezlë. Ti pierszi Ruscë tu przeszłe ód Stóri Hëtë. U nas szkolny ze Stóri Hëtë miół schöwóné całą skrzenia roz-majitëch pismionów. A mëmina sostra mia téż z Gdini skrzenia. Tam bëłë rozmajité drodżé rzeczë. Jó tam zazéra. Ti Ruscë to wszëtkô wëcklë, rozkredlë abó pöniszczëlë. Tata béł na pierszi światowi wojnie, tej ón wie-dzół, co muszi robie. Ön miół w torf-niku nachówóné wadzoné miaso, w kulë ód bulew téż, ale ti to wszëtkó nalezlë. Tej ten kuńc wöjnë béł tu nôgörszi? Jo, bó u nas coróz wiacy sa ukriwało. Teró, jak szedł nen Stutthof, tej téż tu przeszłe dwaji. Öni uceklë z tegó marszu w Strzépczu i doszlë do nas. Oni tu bëlë dwa miesądze. To bëlë lëdze z Kresów, óni gôdelë pó polsku. A jesz wiele dłëżi u nas béł jaczis wióldżi dzałacz z Wejrowa, ale jó sa ni móga nôzwëska domëslëc. Tata mu miół w stodole zrobione taczi plac. Ön tam sedzół w dzeń i ób noc, a jó mu jedzenie nosëła. Bogu dzaka, że nareszce ta wójna sa skuńczeła. Nicht nie dbół ó te nôzwëska zabitëch, bó bëła takô biéda, że kóżdi le robił, cobë bëło co jesc. A teró to je czażkó ju duńc, co to tu bëlë za lëdze, bó wszëtcë są wëumarłi. Le blós jó tu jesz żëja z tëch, co to wszëtkö widzelë. Z ANNĄCZERZNIKÖWICZ GÔDÔŁ EUGENIUSZ PRËCZKÔWSCZI Anna i Léón Czerzniköwiczé Anna Czerzniköwicz wöjnowi kaszëbi STRËMIANNIK 2018 / POMERANIA / 37 ZËMA W KASZËBSCZI PIESMI - SPIÉWNIKÔWÔ WANÔŻKA IMA ZMIARZŁËCH NÓŻKACH I (DZÉŁ. 1) PIESNIE GODOWE Zëma je taczim cząda, w jaczim królëje jeden zort piesniów: köladë. Môłi Jezës przëchôdô na swiat wiedno w nocë z 24 na 25 gödnika, to je ôb zëma. W stôri spiéwie „Witôj, Jezulu" czëjemë: Czejbës w Kaszëbach béł narodzony, nié na saneczku béłbës złożony. To sa wié, bö môłi Zbôwca zmiôrzłbë w na-szim kumku niemiłoserno, na co rada dowô autór sódmi sztrófczi ti piesni, Sztefón Bieszk: miôłbës ce-pło w chëczë u naju. }iny Sztefón, Fikus - w köladze „Wiesołô nowina"2 z muzyką Kazmierza Guzowsczégô, pisze: w noc cemną, w noc mroźną wszëscë zdążają. Przed Pana, przed Pana, przed Nim podaję. I tuwó je ju czëc zëmöwi akceńt. W kaszëbsczich kóladach öglowö panëje „globalne öceplenié" i colemało zëmë z ji mroza, sniega - ni ma. Mörze szëmi, a na nim ni ma lodu i temu: rëbôk cygnie dodóm w bôce na wilëją w Swiati Nocë3, a na pażacach je trôwa do skuba-niô i temu: knôpcë paslë krówczi ë öwce4. Są równak wëjątczi. I zmerkac jidze, że czim młodsze a barżi „kôzé" są nasze gödowé spiéwë - tim czascy sa zëma w nich przëtrôfiô. Je jich dosc tëli köl princa kaszëbsczich poetów i kompozytorów w jednym, Jerzégö Stachursczé-gö. Czej w gódnik Król do nas spieszi, to zëma baro sa ceszi i mó dana czopka ze śniegu a po polach mróz z wiatra biegô5. Jego Betlejem mó swój mól w ókölim Przedkówa, w kartësczim pówiace. Prawie do przedköwsczégô kóscoła „Na pasterka jadą"6 i chóc je śniegu wiele - jedze Franc na kole. Wiele w tekstach Stachursczégö je czësti poezje. W „Grôj-ta kólad zwónczi"7: Jedze nocka, jedze na saniach. Wieże strzébrzny kumk Cë do spanió i Jidze bójka, jidze po śniegu. Bójce z kumka wióldżi wid mërgó. Zôs w jegô „Anielsczi kôladze"8: Zazéró do okna mróz wióldżi jak buczi, nie szkôdzy janiołom përzna nóuczi. W „Gwiôzdce z Wilanowa"9: chóc je mroźny czas - zazdrzi do Masłowa i ödwiedzy was, a pie-snió zaczinó sa tim, że cygnie gódnik sanie. Świecy gwiózda, świecy na zëmówim niebie. Pókazëje droga Jezësku do Cebie - tak w drëdżi sztrófce „Hej, köladë przeszedł czas"10 Jerzi Stachursczi jedze z kóladą w ritmie muzyczi Wójcecha Bratka. Bódój nôsmutniészą godową spiéwą, jaką stwôrził nôbarżi brzadny autorsczi duet: Stachursczi - Prëczköwsczi (słowa) je „Swiati kumk"11, dze: przeszedł do nas zëmówi czas: śniegowe rzmë, gasté dóczi i ôstri chłód - smutnawi sztót. Sa chowie zwiérz w lasné krzóczi. W ti śpiewie człowiek, chtëren na drodze do swia-tégô kumka pötikô samé niedołożnoscë - kuresz-ce szczescé dobadze w... mollowi tonacji. W jinym 1 Autór zrobił kwerenda leno pö wëdónëch drëka śpiewnikach. Temat wëstapiwaniô „zëmöwëch" śpiewów w internece a na płatkach ôstôwô wcyg do pögłabieniô. 2 Kaszëbsczié kolędë ëgodowé spiéwë, zebrał i wstępnie opracował Władysław Kirstein, Gdańsk 1982, s. 109. 3 „Szëmi mörze", w: Jan Trepczyk. Lecë choranko. Pieśni kaszubskie, Wejherowo 1997, s. 98. 4 „Knôpcë paslë" z Wejherowa, w: Kaszëbsczié kolędë ëgodowé spiéwë..., s. 37. „Snôżëchné świata", w Kaszubski Śpiewnik Bożonarodzeniowy pod red. Witosławy Frankowskiej, Gdynia - Wejherowo 2016, s. 204-205. 6 Kaszubski Śpiewnik Bożonarodzeniowy... s. 144-145. Tomasz Fópka, Eugeniusz Prëczkôwsczi, Jerzi Stachursczi, Piesnie Rodny Zemi, Banino 2003, s. 73. ,s Ibidem, s. 79. 9 Ibidem, s. 82. 10 Ibidem, s. 87. '1 Eugeniusz Prëczkôwsczi, Jerzi Stachursczi, Serce miec, Banino 2015, s. 46. 38 / POMERANIA / MARZEC201: MUZYKA jich, żëwim dokôzku: ôstro z górë, jak na miónczi, jedze wasęg - zwónię zwónczi]2. Równo dinamicznô a möże nawetka żëwszô je „Na pasterka"13, dze: nëkô wasęg, nëkô wasęg na pasterka we dwa konie i dali jadą drogę, wiater gwiżdże, sniega priszcze na dwie stronę. W ti śpiewie autorze pôkôzelë mésterstwö dopasowaniô słowa i muzyczi. W aktorsczim „Pa-sterkówim kustrzenim"14 je buten zëmno. Smiotë sę wiôldżé i je cemno. W „Gwiżdżach"15: sniégsa z nieba sëpie. Jidę gwiżdże w grëpie. Do kuńsztownegó tekstu Prëczköwsczégö - kuńsztownó, chöcô prosto melodio Stachursczégô a harmonio, jakô w refrenie pödczorchniwô gwiżdżowé rojbrowanié pöwtórze-nioma akordów D-Dur na ótmiana z C-Dur. Na dofulowanié dzéla „gödowégó" chcemë dodać jich pieśnią... jagwańtową. To „Narôrotë"16, wjaczi: nad rena w nocë jidę naprocëm kôscólka we wsë. Przë śniegu skrzepie, w rodzynny grëpie trzimię sa kol se. Cekawé są powtórzenia kuńca frazów w drëdżim dzélu piesnie: w lapuszkach dzecy i w domôcy chëczi. Édmund Lewańczik w pölonézrze „Spieszmë bra-ca"17, jaczégó pôczątk zdobi dëbeltowé bazunowé zawołanie z dëbëltowima fermatoma - zëma zwia-stëje przëtomnoscą saniów w drëdżi sztrófce a bez-pöstrzédnym ódniesenim do ni w trzecy: Sniéżëk pruszi, bo potrzeba fëjn przëwitac Króla nieba. Zemia snôżo przëstrojonô, biôłim sniega ôbsëpónô. Wiele w ti pieśni redotë i uroczëstoscë pöspólnégö jidzeniô na powitanie Jezëska. Na przëwitanié Môłégö Böga zarządzone ostało „Nieba sprzątanie'18, dze autór słów Tomôsz Fópka pisze ó padanim śniegu: Komuś sa w niebie z wę-piora sëpie, aniołë z miotłę tuńceję. Dinamicznó muzyka Wéróniczi Körthals-Tartas bëlno wpro-wôdzô köladowé swiatowanié. Ten sóm utwórca w swój im walôszku „Gwiózdkówé snicé"19 widzy: zdrowié dlô Mëmë, Tatka a sostrë, bracynë, sniegöwé ruchna dlô zëmë. Górz w lëdzy sercach zadżinie. Jiną, barżi liriczną twórz gôdowëch tekstów Fópczi jidze nalezc w „Jak dobrze, że jes"20 z muzyką Tomasza Perza. Czëjemë w ni, że: snieżnobiôłi dëszë zdrój zeszklił zdrzadła wiarë mróz. Muzyka je tuwó pasow-nó, z długą frazą. Pömalëcznô. Póspólno z usódzką muzyczi Dorotą Mużą-Szlas Fópka stwórził dwa pôsobné zëmówó-gódowé dokôzczi: wieselëchny „Z noska przë ruce"21 zamiarzniati a pómalëczny walc „Gôdë dló lepszich nas"22, dze Mróz. Ptôchë spię. Cëchô sôdô na dak śniegu pich pod pierznę gód-nika nocë a lëdzczim snienióm naprocëm. Jinym chwaszcziniana, co pisze słowa śpiewów, je Kazmiérz Jastrzabsczi. Do grëpë z Szëmóna Chiliń-sczim stwörzëlë wpódającą w ucho „Je takô noc"23. Krótko, ösmëtaktowô melodio zamkłó midzë d-moll a F-Dur, pod jaką jidze nalezc słowa: Je w roku tako jedna noc, co wszëtczich nas parłaczi. Buten je zëma, sëpie sniég a w checzach stoję danczi. TOMÔSZFÓPKA Dokuńczenić w łżëkwiatowim numrze JAN TREPCZYK Lecë choranko 1 * 11^bum 16 C 6 choranko 12 „Jadą z köladą", w: Prëczköwsczi, Stachursczi, op.cit., s. 52. 18 Kaszubski Śpiewnik Bożonarodzeniowy..., s. 152-155. 13 Prëczköwsczi, Stachursczi, op.cit., s. 55. 19 Ibidem, s. 212-213. 14 Ibidem, s. 54. 20 Ibidem, s. 198-199. 15 Ibidem, s. 58. 21 Ibidem, s. 216-217. 16 Ibidem, 42. 22 Ibidem, s. 218-221. 17 Edmund Lewańczyk, Wanoga z pieśnią, Żukowo 2014, s. 62. 23 Ibidem, s. 214-215. STRËMIANNIK 2018 / POMERANIA / 39 W SŁOWARZU SËCHTË «,3 LËPUSZIÖKÖLÉ W III TOMIE Pözwë: - Metłé, -gö, adj. w użyciu rzeczown.: 'nazwa pustk pod Li-puską Hutą, s. 80; - Mitk, m , zob. Mich.; Mich, m 'Michał', s. 166 - nôzwëskö, -a, n 'nazwisko', odm. nazwëskö. Niekiedy drogą częściowego lub całkowitego zniekształcenia nazwiska rodowego powstaje typ przezwisk, który jest jeszcze bardziej obraźliwy, jak np. Puzdréla zamiast Puzdrowski (Li-pusz), Köcéra (Lipusz), Rekus zamiast Rekowski, s. 198/200 - Östrónka, -czi, f'nazwa jeziora w Tuszkowach', s. 344 - Östrité, -gö, n 'miejscowość Ostrowite pod Borzyszkowa-mi w pow. chojnickim, zaliczana przez złośliwych sąsiadów do rzędu wsi, jak Tuszko wy, Gnieżdżewo, zwana także Kukówka albo z niemiecka Sztat Kukuck, gdzie według opowieści lud. topiono kukówka, czyli kukułkę', s. 344/345 Mieszkance w öpöwiescach: - Mëck, -a, m. 1. 'imię głównego bohatera opowieści o naiwnych mieszkańcach miejscowości Tuszkowy pod Lipuszem w pow. kościerskim'. Opowieść: jak Tuszkówianie spôlëlë całę wies dlô kôta. U Mëcka w Tuszkach bëło wiele mëszów i szurów. Ön nie wiedzół, jak sdjich pózbëc. Tej on szedł do szôłtësa pö rada, ale ten mu nic nie póradzył. W Tuszkach mieszkôł jeden Nieme i do tegô Mëck szedł pó rada. Ten dół Mëcköwi kota. Jak Mëck przeszedł dodóm, tej on nie wiedzół, co ten kot żre, bo zabéł sd ô to zapëtac. Tej Mëck szedł do Niemca nazód i zapitół sd: „Co ten kot żre?" Nieme nie roz-miół mu i zapitół sa: „Was?" Mëck mëslół, że kôt badze żarł jich samëch. Ön to pówiedzół jinszim Tuszkówiónóm, a ti namëslëwalë sa nad tim, jak tego kota wëpadzëc do łasa z Mëckówi chótë, bo zabić gó oni sa bójelë, bó bëjich zeżarł. Öni uradzëlë, że trzeba pódpólëc ten budink, a tej ten kot uceknie do łasa. Jak oni pódpólëlë budink, tej ten kot ucékół do drëdżich. (...) Tuszköwiónie pódpólëwalë wiedno wiacy budinków, a kot ucékółdo drëdżich. Öni jednak dostalë to, co chcelë, bó jak pódpólëlë óstatny budink w ti wsë, tej kot ucekł do łasa (Brzeźno Szl.). Opowieść: Jak Mëck wësedzôłzdrzéb-ca. Róz Mëck chcół w Bëtowie sprzedać na rënku bónia. Przeszedł do niego jeden chłop i nagódół mu głëpótë, bó wiedzół, że to je Tuszkówión. Ön pówiedzół mu: - „Ta bónia to je köbëléjajo. Wezja zaró nazód dodóm. Jak të badzesz na ni sedzółsztërë tidzenie, tej wëlagnie sa zdrzébc, ale të ni muszisz nic gadać, ajesc le róz na dzeń. Mëck tak zrobił, jak ten chłop pówiedzół. Ön zawiózł bónia nazód dodóm, beczka wëscelił słomę i usódł na to kóbëléjajo. Jak ksędz chódzył po kóladze, tej dowiedzół sa ö tim wszëtczim. Lëdze gódelë, że Mëckówi saju nie chcało robie w krowę i sedzy na kóbelim jaju, żebë miec konia. Ksędz tej przeszedł do Mëcka, wëszukół so pórzędnégó jałowca i wkurził nim Mëckówi pórd razy, tak że on ucekł na póle. Tam na miedze pod jałowca, sedzółzajc. Jak Mëck béł blisko jałowca, tej wëdrałowół z niego zajc. Mëck mëslół, że to je ten jego zdrzébc i zawółół: - „Nie iicekój, jó jem twój tata, jó cebie wësedzół" (Brzozowo 4 km od Brzeźna). 2. zwykle tuszkówsczi Mëccë, pl 'mieszkańcy wsi Tuszkowy'. Tuszkówsczi Mëccë nosëlë w robócy dzeń biółé nogawkę, a w niedzela czerwone, dlatego nazywali ich także Mëccë z czerwoną nogawicą (pd), s. 65/66 - noga, -dżi, f, 1. noga'. Opowieść o naiwności sąsiadów: Jak sobie Tuszkówianie nodżi mëlë. Róz Tuszkówianie szlë sobie nodżi mëc do rzéczi. Mëję sobie i szorëję. Jak ju sobie umëlë, zaczalë sa kłócëc, kogo nodżi sa nóczëstczé i nodżi jim sa pómiészałë i oni ni móglëpoznać swójich nogów. Ale na szczescé jechôł furmón i patrzi, patrzi i pito sa jich, czemu oni sa kłócę. Tuszkówianie ódpówiedzelë mu, ó co jim sa rozchódzëło. Ifurmón mówi: „Na to eszczé cym 'dat, eticum' rada badze". I jidze do wóza pó batóg. Jak on przeszedł i zaczęł tim batodżem jich walëc, to kóżdi póznół swoje nodżi i zaczęł ucékac, ród, że jego nodżi gó chiże niosę (Śluza koło Swornichgaci), s. 212/213 Krôjöbrôzk: - łësy, -adj., 3. 'pozbawiony roślinności, piaszczysty'. To je łësépóle. Na łësym polu nic bëlnégó nie urosce. U nas wszët-czé górë sę łësé. Łësó góra - 'nazwa licznych gór będących miejscem nocnych spotkań czarownic z diabłami'. Do bardziej znanych Łysych gór na Kaszubach należą: Łësó góra pod Kożyczkowem, pod Naklą, Lipuską Hutą,. Prądzoną, Płotowem, Brzeźnem Szlacheckim, Chmielnem, Mścisze-wicami. Szczególnie głośna jest Łësô góra zwana także Łëska II Liska pod Gostomiem na pd pow. kartuskiego, w której według podania spi spięcé wojsko, s. 16 - f madeja, -e, f (Sulęczyno, Lipusz), zob. I mada; I mada, -ë, f'szlam na dnie wód stojących, błoto na drogach i polach'. Gnój je lepszi, jak gó z madę zmiészô. Dzéwcza szło drogą i zgubiło bót w madze, s. 35 - oczko, -a, n, 8. fig. 'staw'. Padzta gasë do oczka (okolica Lipusza), s. 312 - ówsëskó, -a, n (Parchowo, Lipusz), zob. ówsniszcze, ów-sniszcze (pn), ówsniskô, -a, n 'pole po skoszeniu owsa'. Pascgasë na ówsnisku, s. 350 Roscënë i zwierzata" -11 mórówka, -czi, f, 1. zool. 'biedronka, Coccinella sep-tempunctata (Skwierawy, Lipusz, Wdzydze), s. 106 - móróweczka, -czi, f, dem. od mórówka w znacz. 1. Móró-weczka, móróweczka, pódniés skrzidełeczka i pówiédz, jako gódzëneczka. Jak móróweczka zlecy dalek z raczi, to je da- to I POMERANIA / MARZEC 2018 ZDROJE KASZËBIZNË lekô do obiadu, jak zlecy krótko, to je krótko do obiadu (Li-pusz, Lipuska Huta), s. 106 - muchór, -a, m, bot. 'muchomor, Amanita muscaria. Muchorów pokrajanych na talerzu i zalanych słodczim mlekiem używają do trucia much (Zabory, zwł. Tuszkowy, Lipusz), s. 136 - murgle, -ów, plt, bot. 'smardz, zarówno stożkowaty, Mor-chella conica Pers., jak smardz jadalny, Morchella esculen-ta L. (Tuszkowy, Tuchomie, Skwierawy), s. 142 - ogrodnik, -a, m, 2. fig. 'zając w zimie'. W naszim ogrodzę muszôł bëc ogrodnik, bo je jegô szlach siad' widzec (Puzdrowo, Potęgowo, Sulęczyno, Lipusz, Parchowo), s. 297 Ösobë: - mack, obok môck, -a, m, 1' głuptas, kiep, dudek'. Zwroty i przysł.: Môck w swoje, a klock w swoje - o kimś, z kim nie można się porozumieć' (Lipusz, Lubiana. Stężyca, Kamienica Szl.), s. 34 - mierznica, -ë, f, zob. mierzëca (Sulęczyno, Lipusz, Puzdrowo); mierzëca, -ë, f, rzadko: 'kobieta kapryśna, grymaśni-ca'. Badzesz mie mierzëcą nazéwôł. Jô niżódna mierzëca nie jem (śr), s. 161 -1 naremnik, -a, m 'mężczyzna krnąbrny'. Co za naremnik, co za nôpartélc! (Puzdrowo, Sulęczyno, Lipusz), s. 191 Wiodro: - môłniô, -é, f, 1. 'błyskawica bez grzmotu'. Odm. monia (Kościerskie, Lubiana, Lipusz), s. 44 Demonologio, wierzenia, zwëczi: - möra, -ë, f, 1. Według wierzeń kaszubskich: 'dusza wychodząca z ciała pogrążonego we śnie człowieka, przedzierz-gająca się najczęściej w jabłko lub gruszkę, rzadziej w kota (Goręczyno, Linia, Lubkowo), mysz (Przytarnia, Wiele), ropuchę (Luzino), węża (Strzebielino), ćmę nocną (śr), kłębek wełny (Sierakowice, Gowidlino), dławiąca ludzi, ujeżdżająca zwierzęta aż do całkowitego ich wyczerpania, szczególnie konie i młode bydło, wysysająca soki z drzew, dusząca ciernie i wodę, zmora'. Środki lokomocji zmory: (...) Ponadto kaszubska mora bërdô (...) na kamieniu do ostrzenia (Lipusz), s. 102 - miotelnik, -a, m, 5. 'zły duch latający w powietrzu w postaci miotły, będący na usługach ludzi'. Miotelnik rzuca przez komin chaty zaprzedanym sobie chłopom worki końskiego nawozu, które potem zamieniają się w pieniądze. Przebiegłe Kaszubki znają nawet sposoby, które pozwalają im zmusić demona, aby upuścił skarb na ziemię. Starczy np. przed lecącym diabłem uniesc spódnica do górë i zawołać: Jô cë, diôble, pókôża rzëc 'tylną część ciała' môja, a të mie pókôż twoja, a w jednej chwili mogą się wzbogacić (Lipusz, Lipuska Huta, Lubiana), s. 176 - noc, -ë, f, 1. 'noc'. W nocë. Öb noc - 'podczas nocy'. Ô całą noc - 'przez całą noc'. Straszny... czôrnyjak noc. Wierzenie: Pustô noc - a) kult. 'straż przy zwłokach odbywająca się niegdyś dwie lub nawet trzy noce z rzędu, obecnie już zwykle tylko w ostatnią noc przed pogrzebem'. Nierzadko sam umarli prosi o nią przed śmiercią. Urządzają ją także to- pielcom, których zwłok nie odnaleziono, żeby przyśpieszyć ich wyłowienie, s. 208/209 - odpust, -u, m, 1. 'lokalna uroczystość kościelna, zwykle z okazji święta patrona danego kościoła, odpust'. Wnet ba-dze odpust swiati Barbarę w Srekôjcach. Pôjachómë na odpust do Swôrzewa. Porzekadło obliczone na nabieranie słuchaczy: „Pudzemë na odpust". „A dokąd?" „Do Płocic". Dowcip polega na tym, że w Płocicach kościoła nie ma (okolica Lipusza). Życie towarzyskie: Odpust, podobnie jak jarmark, bywa często okazją do wzajemnego poznania się młodych, jak o tym mówi przysłowie: Do Lëpuszapô tatu-sza, do Sëlëczëna na swiatą Anna po dobrą panna, s. 289 - ôgrôbczi, -bk, -ków, plt 'uczta poweselna'. Zob. ógrabinë w znacz. 2. Na ôgrôbczi chodzili zwykle ci, co nie chcelë sa tłoczëc na ögrabinë, czyli na ucztę przedweselną (Bytow-skie, Brzeźno Szl., Lipusz, Parchowo); ögrabinë, -ów, plt 2. 'uczta poweselna, powtórzona zwykle tydzień po weselu'. Ögrabinë po weseli muszałë bëc, s. 296 - ópi, -égó, m, według dawnych wierzeń: 'zmarły opuszczający mogiłę i błądzący po ziemi w zamiarze przyprawienia innych o śmierć, upiór'. Przysł.: (Lipusz): Ópi lëdzy tropi. Jeśli w przeciągu krótkiego czasu umiera po sobie we wsi lub w samej tylko rodzinie kilka osób, to przyczyną tych wypadków śmierci jest ópi lub podobny mu wieszczi, czyli osoba, która pierwsza zmarła. Zarówno ópi, jak wieszczi nie znajdują ubëtkii 'spokoju' w grobie, budzą się i zjadają swoje śmiertelne óbucé 'ubranie'. Z chwilą, gdy już zdążyli zjeść większą jego część, wstają nocą z grobu. Niekiedy pożerają własne ciało i w postaci kościotrupa opuszczają trumnę. Ópijegórszi ód wieszczego. Podczas gdy drugi zabiérô tylko krewnych, wysysając z nich krew podczas snu, to pierwszy cygnie // cągnie także obcych, nieraz całe wioski. Chodzi on nocą od chëczi do chëczi, klepie na okno i pyta: „Hej, spita wa?" Jeśli usłyszy odpowiedź: „Spimë", wówczas odpowiada im: „Spita na wieczi", po czym wszyscy w chacie umierają. Stąd poszło przysłowie o kimś, co długo śpi: Spi, jakbë gó ópi zamówił. Nierzadko ópi wspina się nocą na dzwonnicę i uderza w dzwony. Jak daleko słychać ich głos, tak dalek dokoła umierają lëdze. Należy wówczas mocno pociągnąć za linę dzwonu, aby ópi spadł i stracił moc nad dzwonami. Ödnëkac 'odpędzić' od dzwonów, a nawet zabić na miejscu może go jedynie ksiądz ubrany w szaty liturgiczne, jeśli uderzy go w twarz pękiem kluczy od kościoła. Zdarzało się, że kościelny w drodze do dzwonnicy napotkał ópiégô dobijającego się do dzwonów, lecz go zawsze na czas odepchnął, sam zadzwoniwszy pierwszy (Lipusz), s. 330 - ópica, -ë, f, forma żeńska od ópi (Lipusz, Tuszkowy), s. 332 - óprowódzórz, -a, m (Lipusz, Tuszkowy), zob. öprowô-dzajk; öprowôdzajk, -a, m 'przewodnik oprowadzający zespół gwiazdorów i maszkar zwierzęcych w okresie Bożego Narodzenia, s. 327 - oska, -czi, bot. 'osika, Populus tremula'. Med. lud.: Krzyże z osiki zatykano w koła wozu, którym przewożono ludzi rzekomo opętanych przez diabła (Lubiana) oraz dawano upiorom do grobu, s. 330 STRËMIANNIK 2018 / POMERANIA / 41 ZDROJE KASZËBIZNË Sprzat, nôrzadza: - mniska, -czi, f, miska. Na mnisce (Zabory). Pl mnisczi (Li-pusz), s. 172 Ruchna: - tt miedwiedzô, adj. w użyciu rzeczown.: 'zimowa czapka futrzana. Pödôjże mie ta miedwiedza (Puzdrowo, Lipusz, Sulęczyno), s. 156 Gramatika: - nen, na, no, pron. adj. 'ten, ta, to, tamten, tamta, tamto'. Béł jem na tórgu i kupił to i no dzecóm (śr, choć nie wszędzie, rzadziej pn, na Gochach już nie używane, ale umiano spo-rad. podać wszystkie trzy rodzaje nen, na, no, na Zaborach jeszcze Lipusz), s. 205/206 - na, prp. 'na 1. Składnia przyimka na prawie się nie różni od ogólnopolskiej: Na Kaszëbachje wiednopóźni zymkjakgdze jindze. Jida do Puzdrowa, ale jida na Dqbrowa należącą do Puzdrowa. Mieszkać na pustkach. Masło stoji na stole. Postaw mlékô na piéck, żebë sa pôdstojało. Nalôzł na drodze pieniądze. Biôj na góra 'strych'. Na górze stoji kóscół. Sądni na stółk. Pöłożë sa kąsk na łóżko, jak jes zmaczony. Sedzec na słuńcu i sa wëgrzewac. Stalë jesmë całą gódzëna na deszczu. Sąd skozół go na dwa lata sôdzë. Jô sa wiedno na chwila położą ö przëpôłnié. To bëło z niedzelë na pöniedzôłk. To bëło prawie czwiérc na dzesątą, jak to sa stało. Na swiatégö Môr-cëna biwô czasto sniég. Na niszpôrë zwónią. Jidzeju na sét-menôsti rok, jak më tu mieszkómë. Zamöczë groch na witro. Całi dzeń stracył na kartowaniu. Robi dzesac gôdzyn na dzeń. Na jutro, na pojutrze, na sto dni - zegnają się dzieci, wracając do domu po lekcjach lub zabawie' (Lipusz), s. 177 Jôda: - öbiôd, -adu, m 'obiad' (pd aż po Stężycę w pow. kartuskim). Môta waju ôbiôd? Kôle obiadu. Przysł.: Kosztowne öbiadë sprowôdzają na dżadë. Po biednym óbiedze niedalek sa zajedze. Öbiôd zrobił pón, wieczór przińdze sóm - 'obiad można zjeść w dowolnym czasie, pora wieczorna nie od nas zależy', s. 283 - óparzónka, -czi, f (Piechowice, Tuszkowy, Lipusz), zob. öparzëch; öparzëch, -a, m 'zupa ziemniaczana, kartoflanka. Zob. parzónka, s. 324 - mlékô, -a, n 1. 'mleko'. Opowieść: Jak Tuszkówionie mielë na óbiód bulwë z mléka, tej bulwë w misce miele oni na jednym kuńcu budinku, a kwaśne mleko na drëdżim kuńcu. Roz oni nabralë łëżką bulew, a tej szlë na drëdżi kuńc po łëźka kwaśnego mléka, żebë bulwë sa w brzëchu lepi uleżałë. Öni tak długo chôdzëlë ôd bulew do mléka, aż sa najedlë (Brzeźno Szl.), s. 84-86 Anatomio: - murza, -ë, f, 1. 'dolna warga opuszczona i wysunięta naprzód'. Ta z tą murzą (Strzepcz, Zęblewo, Sianowo, Linia, Puzdrowo, Sulęczyno, Lipusz), s. 143 - ógón, -a, -ona, m, 1. ogon u zwierząt kręgowych, u ptaków i ryb'. Chcôł të siedzą ód ogona czë ód głowë? Zwroty, porównania, przysł.: Wrzeszczec jak kot, czej mu chto na ógón przestąpi. Leżeć jak krowi ógón na gnoju - o leniwym. Dac tëlé, co gapa na ogonie uniese - o skąpym. Tak go rżnął, że aż mii sa spód ogona sunało (Gostomek). Zagadki: Co to za bestijó, co ogona wëwijó - cepë, s. 294 Medicyna: - öchwôt, -atu, m, 3. weteryn. 'wzdęcie brzucha u zwierząt wskutek nadmiernej ilości gazów w jelitach, bębnica, Tym-pania. Zwrot: (Lipusz, Lubiana): spuscëc óchwót - 'spuścić krew': Nasza krowa bëła choro, ale mëji spuscëłë óchwót, s. 304 Architektura: - ökno, -a, n, 1. 'okno'. Budownictwo: Dawna chata kaszubska nie posiadała rutów 'szyb'. Światło wpuszczały do izby i przed wiatrem ją chroniły napięte na okna błony z pęcherzy. O takich oknach wspomina humorystyczna opowieść 0 słynących z naiwności mieszkańcach wsi Tuszkowy pod Lipuszem: Tuszkówianie wëbiidowelë kóscół, ale zabôczëlë okna wsadzëc. W kóscele bëło cemno. Tak reno, jak słuńce wëswiécëło, zaczalë lëdze nosëc wid z butna w płachtach, ale co cemno bëło, to bëło. Tej oni wzalë i zrobilë okna zpache-rzów (Podjazy), s. 307 Zabawę, bawidła: - f nogöwanié, -ô, n, 2. zapasy polegające na tym, że dwóch chłopców kładzie się na brzuchu i założywszy sobie linę na karku, ciągnie ją każdy w swoją stronę' (Ugoszcz, Lipusz, Tuszkowy, Skwierawy), s. 214 Znanczi: - ładżi, adj. 'giętki, gibki, zwinny'. Ładzi szlig. Łagó białka (Strzelno, Łebno, Zakrzewo, Zęblewo, Sianowo, Chmielno, Puzdrowo, Gowidlino, Goręczyno, Kartuzy, Sulęczyno, Dziemiany, Lipusz, Parchowo), s. 13. LUBIANO W III TOMIE Pözwë: - Majkówc, -a, m 'skrót nazwiska wybitnego poety, pisarza 1 działacza kaszubskiego Aleksandra Majkowskiego' (Lubiana), s. 38 Ösobë: - mack, obok môck, -a, m, zob. Lipusz wyżej Demonologio, wierzenia, zwëczi: - miotelnik, -a, m, zob. Lipusz wyżej - oska, -czi, zob. Lipusz wyżej Wiodro: - môłniô, -é, f, zob. Lipusz wyżej Sprzat, nôrzadza: - nôsuwka, -czi, f'lina kręcona z końskiego włosia przy sieci zastawnej zwanej mrzéżką (Lubiana), s. 194 Medicyna: - óchwót, -atu, m, zob. Lipusz wyżej FELICJO BÔSKA-BÔRZËSZKÖWSKÔ 42 / POMERANIA / MARZEC 2018 WËDARZENIA LUBNO TEAM Z PIERSZĄ NÔDGRODĄ Je logiczny scenarnik z czekawą udbą i wëzwëskanim kaszëbsczi mitologie, je aktorstwo, dopasowónô muzyka. To na gwës nôlepszi z filmów, jaczé ôstałë przësłóné na konkurs - gôdôł Pioter Léssnawa öbczas zeń-dzeniô öbsadzëcelów pierszégö Konkursu Kaszëbsczich Amatorsczich Filmów ö filmie „Börowô Cotka". Zgödzëlë sa z nim jednomëslno wszët-cë jurorze i przédną nôdgroda, 1500 zł, przëznelë młodim lëdzóm, jaczi pöz-walë swoje karno „Szkolna Grupa Filmowa Lubno Team". Przërëchtowóny przez nich film nôbarżi widzôł sa óbsa-dzëcelóm. Ta produkcjo bëła nôlepszô ôd często filmowi stronë. Béł to fabularny film, jaczi ôpôwiôdôł historia pód-skaconą kaszëbsczima wierzeniama. Miôl dobrze rozegróny i przemëslóny biég akcji. Widzało mie sa téż ôtemklé zakuńczenić - pödczorchiwô jeden z sadzów Dorión Zypper z RedHori-zontStudio. Ujimniaca bëłë rozmajité i skłôdałë sa w logiczną całosc. Zwak bél zrealizowóny poprawno. A jeżlë jidze ô fele, to nie bëłojich tu wiele. Może czile drobnotów wôrt bë bëło poprawie, np. w óbleczenim Borowi Cotczi. Jeżlë ju ostało rozsądzone, że twôrzimë fanta-sticzną póstacja w kóstjimie, to mu-szimë piłować taczich rzeczi, jak granie ji bez brëlów, schowanie kapuzë abö spôrtowëch bótów. Nie są to wiôldżéfele, ale bez nich bëłobë jesz lepi. Tak a tak jem dbë, że to pô prôwdze udali film -dodôwô jinô nôleżniczka juri, Zuzanna Aranowskô. Konkurs Kaszëbsczich Amatorsczich Filmów óstôł ogłoszony w rujanie łoń-sczégö roku. Organizatorze („Kurier Bytowski", wëdôwizna „Majköwsczi" i RedHorizontStudio) zabédowelë młodim lëdzóm, chtërny ôbczas waraniô konkursu ni mielë jesz 25 lat, usadzenie krótczégö filmu zrzeszonego z Kaszëba-ma. Zgłoszonëch ostało ösmë amatorsczich filmów. Jak na pierszi konkurs, to dosc wiele. Jem ród, że filmowe karna są z rozmajitëch strón - z ôkôlégô Bëtowa, z Gôchów, z westrzédnëch Kaszëb i bëlac-czé z nordë - gôdô wespółörganizatór Pioter Dzekanowsczi z cządnika „Kurier Bytowski". Wedle regulaminu zaplanowóné bëłë dwie kategorie: filmów kaszëbskö-jazëköwëch i pólskôjazëkôwëch z nôd-pisama. W ti drëdżi óstôł zgłoszony blós jeden usôdzk i jurorze nie przëz-nelë tuwó pierszégö placu. Udbelë so za to wëprzédnic jesz jeden film westrzód kaszëbsköjazëkówëch. „Kaszëbi z gminë Puck" zadzëwöwelë naju stolemną robotą, jaką muszelë wëkönac utwórcë. Pôcwierdzenim ti prôcë je wielota i roz-majitosc ujimniaców, lëczba lëdzy włą-czonëch w powstanie filmu. Bëlną udbą je téż sparłaczenié z usôdzka albumu z ödjimkama. Ösoblëwi bôczënk wôrt dac na móntaż, dzaka jaczému film do-stôłsztôłtu ifarwë. Na szpörtowny ôrtsą pôkôzóné stereötipë i całosc fejn sd ôbzérało - pödczorchiwô czwiôrti öb-sadzëcél Öliwer Zypper. Reżisérką, móntażistką i producentką „Kaszëbów z gminë Puck" je Béjata Hincke. To konkurs amatorsczich filmów. Nié wiedno jich rówizna bëła baro wësokô, ale nié to bëło tu nôwôżniëszé. Dzaku-jemë wszëtczim za udzël, za robôta. Wiele dokazówpowstało w szkołach, tej wiôldżé Bóg zapłać téż szkolnym, chtër-ny pómôglë w jich usadzenim. Móm nódzeja, że dlô czile młodëch lëdzy ba-dze to póczątk zainteresowanió fil-mowim kuńszta i kaszëbizną, jaką wórt promować nić blós przez fólklorowé karna czë lëteratura, ale téżjinyma strzód-kama, co badą sa widzałë ósoblëwie młodzëznie - pödrechöwuje Pioter Dzekanowsczi. DM I Konkurs Kaszubskich w CA Filmów Amatorskich < mffl 3 «r m O ^ 4 focus I Konkurs Kaszëbsczich * ™mo Amatorsczich Filmów ZOOM STRËMIANNIK 2018 / POMERANIA / 43 hhnh Bohater tekstu w towarzystwie prezesów Instytutu Kaszubskiego (z lewej obecny, prof. Cezary Obracht-Prondzyński, z prawej honorowy, prof. Józef Borzyszkowski) PROFESOR STANISŁAW SALMONOWICZ Z TORUNIA Jako wybitny historyk i historyk prawa cieszący się autorytetem w kraju i Europie, profesor Stanisław Sal-monowicz od dziesiątków lat jest związany z Zakładem Historii Pomorza Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk, stworzonym i kierowanym przez prof. Gerarda Labudę. Jego dzieło Prusy. Dzieje państwa i społeczeństwa, wydawane niejednokrotnie, także w tłumaczeniu na język niemiecki, ma od lat charakter pomnikowy; stanowi wizytówkę historiografii pomorskiej i polskiej. Profesor jest współautorem i redaktorem tomu IV (1815-1920) wielkiej Labudowej syntezy Historia Pomorza, w którym w najszerszym stopniu został uwzględniony kaszubski wątek dziejów naszej świętej Ziemi Pomorskiej. Współpracując z prof. Labudą i toruńskim oddziałem Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, prof. Salmo-nowicz należał do tamtejszego Klubu Historycznego, a wraz z profesor Elżbietą Zawacką i senatorem Janem Wyrowińskim jest współzałożycielem Fundacji „Archiwum Pomorskie Armii Krajowej" w Toruniu (dziś pn. Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej Archiwum i Muzeum Pomorskie AK oraz Wojskowej Służby Polek). W jego bogatym dorobku naukowym i obywatelskim szczególne miejsce zajmuje opublikowane przez IPN w Gdańsku w 2014 roku i promowane przez Instytut Kaszubski (w Tawernie Mestwin) dzieło pt. Życie jak osioł ucieka... Wspomnienia. Stanowi ono unikatowe świadectwo drogi życiowej Profesora - przedstawiciela nauki polskiej i obywatela Europy, zakorzenionego rodzinnie w polskiej tradycji niepodległościowej, opozycjonisty w okresie PRL. Profesor, jako znawca dziejów polskiego państwa podziemnego, także na Pomorzu, daleki jest od wszelkich przeinaczeń i mitów obecnych w naszej historii. Daje temu wyraz m.in. w swoich arcyciekawych esejach-fe-lietonach historycznych, publikowanych regularnie od kilku lat na łamach „Pomeranii". Dzięki nim organ ZKP ma nadal w sobie odrobinę więcej z ducha i soli tej ziemi. Profesor Stanisław Salmonowicz jako mistrz nauki -historii i prawa - może być też dumny z osiągnięć swoich uczniów i następców. Godność Członka Honorowego Instytutu Kaszubskiego Profesor otrzymał równocześnie z Księdzem Prymasem prof. Henrykiem Muszyńskim decyzją Walnego Zgromadzenia IK w dniu 7 kwietnia 2017 roku.Uroczystość wręczenia Dyplomu odbyła się 22 listopada 2017 roku. w Czytelni Pomorzoznawczej Biblioteki Głównej Uniwersytetu Mikołaja Kopenika w Toruniu. Połączono ją ze „Spotkaniem z Mistrzem Nauki" - tym razem prof. dr. hab. Stanisławem Salmonowiczem - zorganizowanym przez IK i Stację Naukową Polskiej Akademii Umiejętności w Gdańsku. Bohater spotkania podzielił się z uczestnikami swoimi refleksjami kaszubsko-pomorskimi. Dzięki zaangażowaniu również Profesora powstała Stacja Naukowa i Komisja Kaszubska Polskiej Akademii Umiejętności w Gdańsku, współpracująca na co dzień z Instytutem Kaszubskim. JÓZEF BORZYSZKOWSKI 44 / POMERANIA / MARZEC 2018 CZŁONKOWIE HONOROWI INSTYTUTU KASZUBSKIEGO PROFESOR HENRYK MUSZYŃSKI -PRYMAS POLSKI Z KASZUB Walne Zgromadzenie Instytutu Kaszubskiego nadało Mu godność Członka Honorowego dnia 7 kwietnia 2017 roku. Zgłaszając jego kandydaturę, przypomniano, że urodził się 20 marca 1933 roku w Kościerzynie. Tam też ukończył Liceum Ogólnokształcące im. Józefa Wybickiego, gdzie wśród jego kolegów byli śp. Stanisław Pestka i Tadeusz Bolduan, również dobitnie wpisani swoim życiem i pracą w najnowsze dzieje Kaszubów. Ksiądz Prymas, maturzysta z 1951 roku, ukończył studia teologiczne w Wyższym Seminarium Duchownym w Pelplinie, gdzie w 1957 r. uzyskał święcenia kapłańskie. Po wikariacie w Gdyni-Chyloni podjął dalsze studia na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, a następnie w Rzymie i Jerozolimie. W Rzymie był świadkiem II Soboru Watykańskiego, w Ziemi Świętej jednym z pionierów wśród badaczy nowo odkrytych dokumentów - tekstów biblijnych. W 1968 r. wrócił z tytułem doktora nauk biblijnych do Pelplina, gdzie został profesorem seminarium, pracując od 1973 roku także na Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie, gdzie pełnił m.in. funkcję dziekana i uzyskał w 1986 roku tytuł naukowy profesora. W 1985 roku za sprawą ks. bpa Mariana Przykuckiego, ordynariusza diecezji chełmińskiej, został mianowany przez papieża Jana Pawła II biskupem sufraganem tejże diecezji - z siedzibą w Gdyni. W 1987 roku został biskupem włocławskim, a w 1992 - arcybiskupem metropolitą gnieźnieńskim. Z lat jego posługi arcybiskupiej w Gnieźnie do najważniejszych wydarzeń zaliczyć można i trzeba II Zjazd Gnieźnieński (i następne) oraz przywrócenie decyzją papieską metropolicie gnieźnieńskiemu tytułu Prymasa Polski. Ks. abp Henryk Muszyński należy do grona najwybitniejszych przedstawicieli episkopatu polskiego XX i XXI wieku. Jako profesor i biskup, wybitny biblista, rozsławił naukę i Kościół w Polsce i w szerokim świecie, ukazując najjaśniejsze strony jego współczesności. Jest pionierem pojednania chrześcijańsko-żydowskiego w Polsce i rzecznikiem autentycznego pojednania oraz współpracy polsko-niemieckiej w świecie. W tym kontekście daje też przykład dobrosąsiedzkich relacji z Kościołami i wszystkimi państwami w naszym najbliższym sąsiedztwie, obejmujący także kontakty z Rosją i Kościołem prawosławnym. Jest otwarty na świat i zjednoczoną Europę w duchu nauczania papieży - Jana XXIII, Jana Pawła II i Franciszka. W swej codziennej posłudze i publikowanych dziełach, jako Kaszuba rodem z Kościerzyny, doświadczony w latach wojny i PRL-u, promuje wspomniane pojednanie, promuje Kaszuby i kaszubszczyznę. Między innymi był recenzentem wydawniczym i jest promotorem tłumaczenia Biblii - Nowego Testamentu - na język kaszubski dokonanego przez Eugeniusza Gołąbka, a wydanego przez Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie w 1993 roku z imprimatur Konferencji Episkopatu Polski. Na polu promocji i obecności języka kaszubskiego w Kościele arcybiskup Muszyński wspierał śp. ks. abpa Tadeusza Gocłowskiego. Jako rzecznik idei Kongresu Pomorskiego, będąc metropolitą gnieźnieńskim, złożył podpis pod historycznym dokumentem: „Słowem Biskupów z Pomorza do uczestników Kongresu Pomorskiego", przyjętym podczas Konferencji Episkopatu Polski w Szczecinie 11 marca 1998 roku. Jako metropolita gnieźnieński promował również badania i dzieła naukowe dotyczące początków państwa polskiego i Kościoła katolickiego w Polsce autorstwa profesora Gerarda Labudy. Był również tym, który pożegnał zarówno naszego mistrza - profesora Labudę, jak i ks. abpa Tadeusza Gocłowskiego w dniu ich pogrzebów: w Luzinie (2010) i w Oliwie (2015). Prymas Senior ks. prof. Henryk Muszyński jest członkiem zwyczajnym Instytutu Kaszubskiego. W Tawernie Mestwin w Domu Kaszubskim w Gdańsku promowaliśmy przed 5 laty Jego książkę Prymas z Kaszub z udziałem gości z Gniezna i ks. abpa Gocłowskiego, który wówczas odebrał dyplom Członka Honorowego Instytutu Kaszubskiego. Wśród licznych wyróżnień, jakimi obdarzono w kraju i świecie Księdza Prymasa, jest honorowe obywatelstwo Włocławka, rodzinnej Kościerzyny, Mogilna i Bydgoszczy. Jako Kościerzakbył On uczestnikiem dorocznego Zjazdu Kaszubów we Wdzydzach w 2016 roku, przewodnicząc mszy św. i głosząc „kaszubską" homilię. Uświetnił też rocznicową uroczystość 60-lecia odsłonięcia pomnika Hieronima Derdowskiego we Wielu 13 sierpnia 2017 roku. W bieżącym roku Ksiądz Prymas obchodził jubileusz 60-lecia kapłaństwa, ukształtowanego i rozwiniętego w przyjaźni z śp. ks. prof. Januszem Pasierbem, pierwszym laureatem Medalu im. Bernarda Chrzanowskiego „Poruszył wiatr od morza". Mieszkając od lat w Wielkopolsce, ks. prof. Henryk Muszyński jest nieustannie STRËMIANNIK 2018 / POMERANIA / 45 CZŁONKOWIE HONOROWI INSTYTUTU KASZUBSKIEGO ożywczym kaszubskim wiatrem od morza w Polsce, a zwłaszcza w Kościele katolickim w Rzeczypospolitej - szczególnie w relacjach polsko-niemieckich, czego świadectwo stanowi Apel Biskupów z Zespołu ds. Kontaktów z Konferencją Episkopatu Niemiec z 8 września 2017 roku, w którym m.in. czytamy: Pojednanie to słowo, które od ponad ćwierćwiecza określa relacje polsko-niemieckie. To wielka wartość, którą udało się osiągnąć i którą podtrzymujemy dzięki wysiłkowi nie tylko polityków, ale licznych ludzi dobrej woli po obu stronach granicy. Mamy jednak świadomość, że łatwo można ją utracić przez nieprzemyślane decyzje, a nawet przez zbyt pochopnie wypowiadane słowa. Równocześnie pamiętamy, że patriotycznym obowiązkiem jest „angażowanie się w dzieło społecznego pojednania poprzez przypominanie prawdy o godności każdego człowieka, łagodzenie nadmiernych politycznych emocji, wskazywanie i poszerzanie pól możliwej i niezbędnej dla Polski współpracy ponad podziałami oraz ochronę życia publicznego przed zbędnym upolitycznianiem" („Chrześcijański kształt patriotyzmu"). (...) Zgromadzonego przez lata kapitału dobra we wzajemnych relacjach między społeczeństwami, narodami i państwami nie wolno zmarnować ani roztrwonić. Kapitał pojednania i więzi trzeba chronić, umacniać i pomnażać dla dobra naszych Ojczyzn, które mają misję do spełnienia -jest to misja dawania świadectwa pojednanych wobec niepojednanych w Europie i świecie. Dlatego ogromne znaczenie ma sposób, w jaki traktowane są niezałatwione sprawy w relacjach obu państw. Należy je podejmować na płaszczyźnie roztropnej dyplomacji, by podtrzymać z trudem osiągnięte zaufanie, a nie niweczyć poprzez wzbudzanie negatywnych emocji społecznych w którejkolwiek ze stron. (...) W tym duchu działa Kościół katolicki i inne Kościoły chrześcijańskie, głoszące Ewangelię przebaczania, pojednania i pokoju. Papież Franciszek w orędziu na 50. Światowy Dzień Pokoju (1 stycznia 2017) zaapelował do zwierzchników politycznych i religijnych, zwierzchników instytucji międzynarodowych, szefów przedsiębiorstw oraz mediów całego świata o podjęcie w działaniach „stylu polityki na rzecz pokoju". Zwrócił uwagę, że „wymaga to gotowości do »przyjęcia konfliktu, rozwiązania go i przemienienia w ogniwo nowego procesu«. Działanie w ten sposób oznacza wybór solidarności jako stylu tworzenia historii i budowania przyjaźni społecznej". W kontekście historycznym Polski, która szczyci się tym, że moralna cnota solidarności otworzyła nam drogę ku wolności, brzmi to jak szczególne zobowiązanie. Relacje polsko-niemieckie w ostatnich dziesięcioleciach stanowią dowód, że jest to możliwe i przynosi błogosławione skutki wszystkim. Jesteśmy pełni nadziei, że na tej płaszczyźnie „styl działania na rzecz pokoju" będzie kontynuowany przez obydwie strony. List ten wraz z Księdzem Prymasem, jako współprzewodniczącym Zespołu w latach 1984-2005, podpisali: ks. bp Jan Kopiec - aktualny współprzewodniczący, ks. abp Wiktor Skworc - współprzewodniczący w latach 2005-2016, ks. kardynał Kazimierz Nycz i ks. biskup Tadeusz Lityński jako członkowie Zespołu ds. kontaktów z Konferencją Episkopatu Niemiec. *** Prymas ks. profesor Henryk Muszyński swoim życiem, nauczaniem i przykładem jest niezmordowanym budowniczym mostów pojednania i współpracy między religiami i narodami, rzecznikiem pokoju i dobra w świecie. 5 października 2017 r. w ramach Spotkania z Mistrzem Nauki, zorganizowanego przez Stację Naukową PAU w Gdańsku i Instytut Kaszubski przekazano Prymasowi z Kaszub dyplom Członka Honorowego Instytutu Kaszubskiego. JÓZEF BORZYSZKOWSKI 46 / POMERANIA / MARZEC 2018 wspomnienie STAROGARD GDAŃSKI POŻEGNAŁ SWOJEGO HONOROWEGO OBYWATELA Albin Ossowski godność tę otrzymał w 1991 r. jako pierwszy w odrodzonym samorządzie miasta. Był wszak nie tylko starogardzianinem od urodzenia, ale i symbolem etosu pokolenia „Kolumbów", które swoją życiową epopeję łączyło z losami Polski - w walce i cierpieniu za ojczyznę, w tęsknocie wygnańców z dala od kraju. Urodził się 2 kwietnia 1922 r. Dorastał w klimacie patriotycznych ideałów, które uosabiał starogardzki 2 Pułk Szwoleżerów. Sam też odbywał staż harcerski i przysposobienie wojskowe jako uczeń miejscowego gimnazjum, w którym ukończył trzy klasy do wakacji 1939 r. W chwili wybuchu II wojny światowej wraz z pułkiem opuścił miasto i brał potem udział w obronie Warszawy. Po kapitulacji wrócił do Starogardu i był świadkiem bestialstw okupantów niemieckich, a jedną z ofiar hitlerowskiego terroru stał się też jego starszy brat, Edmund, zamęczony w KL Stutthof w 1940 r. Razem z kolegami zdeklarował się jako czynny konspirator, wstępując 6 lipca 1941 r. do młodzieżowej organizacji antyhitlerowskiej „Jaszczurka", powstałej w Zelgoszczy w pow. starogardzkim. Kiedy nad polską młodzieżą zawisło widmo przymusowego wcielenia do armii niemieckiej, podjął decyzję o ucieczce. Miał wtedy 20 lat i gorącą wolę zdecydowanej walki z okupantem. Dostawszy się do Warszawy, wstąpił do Związku Walki Zbrojnej. Potem, z fałszywymi dokumentami jako Stanisław Jankowski, czynnie walczył w akowskim podziemiu i w czasie takiej akcji został aresztowany przez gestapo. Przez dwa miesiące przesłuchiwany w katowni na Pawiaku, trafił do KL Auschwitz-Birkenau. Stamtąd przetransportowano go do KL Buchenwald, gdzie doczekał wyzwolenia przez armię amerykańską wiosną 1945 r. Do kraju nie wrócił. Dostawszy się do II Korpusu Polskiego, grywał w żołnierskim teatrze, a w 1946 stał się odtwórcą głównej roli męskiej w filmie fabularnym „Wielka droga" w reżyserii Michała Waszyńskiego. Partnerowała mu Irena Bogdańska (generałowa Andersowa), a przyjaźń ich przetrwała dziesięciolecia. Kolejny etap jego emigracyjnej tułaczki rozpoczął się wówczas w Anglii, gdzie osiedlił się i założył rodzinę. Ukończył tam szkołę rzemiosła artystycznego, otwierając następnie w Londynie własną pracownię renowacji XVIII-wiecznych mebli i sklep z antykami. Do kraju wracał regularnie od 1960 roku, a owdowiawszy w 2010 r., przeniósł się na stałe na Kociewie, nabywszy Albin Ossowski tutaj w Szteklinie modrzewiowy dworek z obszernym parkiem i solidnymi zabudowaniami gospodarczymi, dokonując renowacji zabytku i kompletując jego stylowe wyposażenie. Wstąpił w 1991 r. do Towarzystwa Miłośników Ziemi Kociewskiej (TMZK), uczestniczył we wszystkich patriotyczno-religijnych uroczystościach miejskich, dzielił się swoimi wspomnieniami okupacyjnymi i zaskarbiał sobie szacunek kolejnego pokolenia. Z upływem lat wprawdzie zeszczuplało grono kombatanckie, ubyło rówieśników, ale nie czuł osamotnienia w swoim rodzinnym mieście. Kiedy umarł 29 stycznia 2018 r. - w radosny dzień świętowania powrotu Starogardu do Macierzy - jego śmierć wywołała niekłamany żal, iż odszedł jeden z ostatnich świadków odradzania się rodzinnego miasta w niepodległej i wolnej Rzeczypospolitej, patriota i szczery miłośnik „małej Ojczyzny". Podczas uroczystości pogrzebowych w starogardzkiej farze św. Mateusza żegnały go władze miasta, poczty sztandarowe, delegacje organizacji kombatanckich i TMZK. Wygłoszono szereg pożegnań, odczytano specjalne przesłanie od senator RP Marii Ireny Anders, a wieniec nadesłano także od Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu. Starogard godnie pożegnał swojego Honorowego Obywatela. RYSZARD SZWOCH STRËMIANNIK 2018 / POMERANIA / 47 z kociewia PRZED WALNYMI PLACHANDRAM Zamiast chodzić jak w mankolijoch i durch odrywać się od ziemi, by buszować w wirtualnych chmurach, warto na oswojonej ziemi spotykać się z ludźmi, dla których zakorzenienie jest wartością. Takie miłe święto wspomnień trafiło mi się niedawno. Dwie Szkolne, córki moich kuzynek, które z Kociewia wyruszyły, jedna do Bydgoszczy, a druga do Gdańska, radośnie ożywiły się, wspominając, jak to mówiły ich babki: Co za niewarte gzuby. Chodźto no obiad, je zaklepane. Dziś ańtop będzie. Znówkiś robita jakeś kunsztiki. Zmiłujta się. Jo, óni się najrzeli. Nó__ i jak w tym wyjrzą? Swojski klimat wywołał słownik gwaryzmów zamieszczony w wydanej niedawno książce pt. Ko-ciewie. Kraina nad Wisłą. Okazało się, że krew- niaczka z Gdańska z oka- - zji Światowego Dnia Kociewia szukała regionaliów przy Bramie Wyżynnej w Gdańsku. Było skromnie, ale było. Podczas Jarmarku Dominikańskiego było (i będzie) więcej - obiecałam jej. Mogłam pochwalić się tym, co działo się u nas, czyli na południu regionu, w powiecie świeckim. „Trzy dni obchodzono święto Kociewia" - podała lokalna prasa. Najpierw świętowano w szkołach. W Katolickiej Szkole Podstawowej im. ks. dra Bernarda Sychty przygotowano uroczysty program słowno-muzyczny. Wybitny patron czuwa tu nad edukacją regionalną, wielokrotnie mogłam się o tym przekonać. Natomiast w Zespole Szkół Ponadgimnazjalnych w Świeciu już po raz siódmy zorganizowano obchody Światowego Dnia Kociewia. W tym roku znana u nas regionalistka z Jeżewa, Wiesława Ziółkowska przedstawiała uczniom, jak to dawniej było na Pomorzu. W kolejnym dniu grupy uczniów zawitały do Izby Regionalnej na prelekcje edukacyjne, konkursy z nagrodami, a nawet układanie kociewskich emblematów z puzzli. Okazało się, że to cyfrowe pokolenie daje się wciągnąć w zabawę... Przy okazji utrwaliły się motywy haftu kociewskiego, herbu itp. Tu muszę westchnąć, że zaniechano ścieżek edukacyjnych w zbyt często zmieniającej się polskiej szkole. Te Stecki mogły nadal być drogą do celu - uczestnictwa w kulturze regionów, by lepiej być przygotowanym do życia w kulturze ogólnoludzkiej. Jeszcze przywołujemy myśli za ks. Januszem S. Pasierbem w szkołach, w których nauczyciele „czują sprawę". Na szczęście mamy takich w Przysiersku, Bukowcu, Gródku... no i w Świeciu, gdzie szkolny zespół Świeckie Gzuby radośnie rozpo- Tu muszę westchnąć, że zaniechano ścieżek edukacyjnych w zbyt często zmieniającej się polskiej szkole. Te stecki mogły nadal być drogą do celu - uczestnictwa w kulturze regionów, by lepiej być przygotowanym do życia w kulturze ogólnoludzkiej. czął trzeci dzień wspomnianego świętowania w Izbie Regionalnej, do której dotarło Radio Tczew, by przez kilka godzin nadawać program. Jak się ma Kociewie w powiecie świeckim? To ważne pytanie. Odpowiedzi ciekawe - starosty, przewodniczącego rady gminy, przedstawicieli Wdeckiego Parku Krajobrazowego, nauczycielek... Lokalna Organizacja Turystyczna oczywiście czuwała. Aż trudno ostudzić emocje. Tych, którzy przeczytają ten felieton, przepraszam, że ostatnio piszę laurki, ale naprawdę nie spodziewałam się, że doczekam czasu, kiedy tyle będzie się działo. Od morza, ze Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego dotarł dobry wiatr. Potem kongresy co pięć lat, edukacja regionalna, ciekawe i ważne publikacje. W nowej (i nowoczesnej) bibliotece na eksponowanym miejscu widać „Kociewski Magazyn Regionalny" i „Pomeranię". A Walne Plachandry w powiecie tczewskim się szykują. „Dycht Kociewie" - usłyszał (czy zmęczony?) Syzyf, może ździebko się tytułem zapowiedzianego programu TV Gdańsk zdziwił. Może tylko na chwilę odsapnie, bo dobre dzieło musi trwać... MARIA PAJĄKOWSKA-KENSIK 48 / POMERANIA / gadki rózaliji/zachë ze stôriszafë AWEŹMASETROCHA POFOLGUJMY! (KELE WIELGINOCI) ZYTAWEJER Toć to je istorni koniec śłata, jak to wijże tera to nasze żicie. Durcham nóm czegoś fyluje. A to papcie sia poderli, a buti nie pasują richt do szpyti, a to bi sia przidała nowa klait, jak gadają Mniamce. Wew lodówce nima wszitkych specjałów. A nasz automobil luż sia nadaje jano na szmelc, a dytków na nowi fyluje!!! Tak durcham nóm coś fyluje. Czi mi żam só zadowolnióne zez żicia ? Toć niy nie sómi! Ji co tera zrobjyć? Toć żebi mi mnieli anóg wew tych naszych makówkach, to bim se powiedzieli: halt, tak dali bić niy może! Musim żdziebko pofolgować, dać se na pokój! Żam só zdrowe. Golanie nas niesó po ti ślanti ziamni! Nicht nie łumer. Tan, co chodzi do tyłu, nas łomninył! Szlori możim zeszyć. Buti zanieść do szewca, co bi jych poszyrzył. A klait trocha przerobjyć, skrócić, cobi była przed kolana, to nóm zara 10 roków łubandzie. Razu nas nie poznają, kim żam só!!! A autowo niech sia eszcze kolybje, aż łu-szparujim dytków na nowe! Ano eszcze ostało za-śpśiywać „Gorzke Żale", cobi sia nóm letko na syrcu zrobjyło. Ano że mómi fest nagrzyszóne, ji sumnianie nóm to naczwarzanie witika. Chwała Bogu, że je kón-fesijónał! Pyrgómi tedi do kościółka ji zrobjim porja-dok (jak mówjó Ruskę) wew naszym sumnianiu ji bandzim jak nowonarodzone. A jak nas wisiekó rózgami po kulasach abo kubeł wodi wileją nóm na nowiutki kubraczek, to zara pokuta bandzim mnieli łodprawjóna! Ji zara Zajek tan malutki powywraca wszitke smutki!!! Zdrowych ji Wesołych Słantów! śle Rózalija Tekst w gwarze kociewskiej, w pisowni Autorki W 1921 roku ukôza sa drëka öpöwiésc dlô młodëch lëdzy Samolotem nad Polskę. Ji autora béł Aleksander Janowsczi (1866-1944) pedagoga, wespółzakłódca Pölsczégó Towarzëstwa Krôjoznôwczégö. Bóhatérą öpówiescë je Anielczik Ralf Lord Castelbury, chtëren rézëje fligra pô Pölsce. Wadrówka zaczinô öd kaszëb-sczi zemi, dze pöznôwô stôrégö rëbôka Jutrzenka-Trzebiatowsczégó (!). Matka Ralfa bëła Pölką, temu téż baro dobrze rozmieje ón dogadać sa z Kaszëbama -równo czësto z pólska gôdającyma (!). Tekst ilustrowóny je grafikama Wacława Lipinsczégó. Ksążeczka môże nalezc w zasobach cyfrowi biblioteczi polona.pl RD ALEKSANDER JANOWSKI JL SAMOLOTEM NAD POLSKA PRZYGODY LORDA RALFA — Hy se myślim inówił stary rybak Jutrzenka - Trzebiatowski do lorda że już najgorsze minęło, że my już zawsze teraz z Polską będziemy? — N aturalnie, przecież tu jest Pol-twmm ska- a w>'t0 , mrnsTTjn^' ',olski nar<',d- Kaszuba jest uczciwy i sprawiedliwy. Kaszubom Prusacy straszną czynili krzywdę, u-eiskali ich, wydzierali ziemię, gnębili. Tak nie idzie z ludźmi. Musi jeden dla drugiego być bratem, nie zaś wilkiem. — Sprawiedliwie mówi-potakiwali rybacy. — Sprawiedliwie—potwierdził lord Ralf. — Tu cała ziemia nasza: aż do jeziora Łeba, a ku południowi aż do Noteci siedzą Kaszubi, a nie Niemcy. Juści, juści, koło Pucka, Wejherowa, kolo Kartuz, Kościerzyny, Tucholi, nad Radunią, nad Głdq, nad Brda. wszędy tu jest nasz naród kaszubski. J O WIEŚĆ DLA MŁODZIEŻY RYCINAMI WACŁAWA LIPIŃSKIEGO él s' 19 2 1 . Tak mu żót robi, wątroba a jiné trzustczi. Taką mô robota, że sedzy, jedze a na jedzenie mô czas leno wieczorka, czedë zemia kąsk pómali sa kracy. Przed spanim wieczerza wcygnie. Słodczim poprawi. Leno jedna szokólóda, bö bödôj je na diece. Za pökuta do te sztërë kwasné gurczi i żélczi pöd filmu öbzéranié. A cało nie dzegwi, le ödkłôdô. W całoscë na brzëchu, co to go jesz niedôwno mógł brzuszka nazewac. Terô to je bąbel, co swójim żëcym żëje. Të w prawö - ön w lewö. Të w góra - on w dół. Mógł bë rzec: - Miół kalorifera a gö miéniôł na bojlera. A lëdze co? A lëdze roz-majice. Jedny prosto napominają: - Të bë mógł co ze sobą zrobić! - Ko to je buten szëku! — Jak të wëzdrzisz?! Jesz nie je zle, czej cë rzekną prosto w öczë. Görzi je, dzél górzi, czej cë robią kol pióra. Za pukla öbgôdiwają: - Në, czësti wieprz! - Ön nie jidze, ön sa kugló! - A jak sapie?! - Za czim to taczé łazy pó swiecë lëdzóm na öczëska na przegrzecha?! - Pewno nick do robötë ni mô?! -Taczi wëtëczony! - Leno żgrze a żgrze! A może on je chöri? Móże jaką cëkrową chórosc mô abó j i né chërë, co z cywilizacjową, lëdzką nëkbą a me-diową zachacbą przëchôdają? Móże ón za to prosto ni móże? A móże ón tak chce? Kó to je jego żëcé, jego cało, jego zasapanie i jegó serca bugrowanié! Volenti non fit iniuriol2 A jak je z takczims szczestlëwi? Prów-da! Chódzy pómali. Colemało nie biegô. Na pierszim piatrze głośno óddichó. Na drëdżim - serce pódówó marszowi ritm a cało sa moknie. Na trzecym? Na trze-cy wjedze windą. Ale je ze se ród! Sóm ze se sobie fifë robi. Z jinëch sa nie śmieje, bó wié, jak to je, czej sa chto z człowieka wësmiéwô. Ceszi sa, że żëje! Lubi jesc! I pic! I so póleżec przed zdrzélnika! Z miecha przepôlonégö majsu. Z jaczim bëlecajstwa do pópija-nió bez plastikową rórka. Jemu to plażi! Dójta-że mu swiati bezpiek! 1 „Jesz përzinka". Spiéwa z repertuaru Kaszëbsczégö Duö Artisticznégö. 2 Czej robi sobie zgodno ze swoją wolą - to nie dzeje mu sa krziwdo. Wëjimk z rzimsczégö prawa. Spödlé żëcô wölnégö człowieka. Bë grëbulka wzqł za pulka Grëbé mlékö pije zbónka... Wej, grublińc jak sëti plińc, Co z kömörë nie chce wińc! A ti umiarti? To oni sa prawie z tëch grëbëch śmieją. Złi, że oni są na rozmajitëch dietach, że sa muszą ze-zmiarcëwac - a tu sa taczi żiwca tëczi... Złoslëwi baro, bó kwas jima żołądczi wëżérô z głodu. I muszą dze ta gala wëlôc. A grëbóla bëlno do te pasëje. Nie uceknie. Nie ódszczekó. Le sa „ful słuńca" usmieje - a to jesz barżi taczégó zmiartégó górzi. Bó z czego sa taczi śmieje?! Ni mó wszëtczich doma? Musk mô przetrëpiałi? Skórc mu bez uchó wiózł i za-błądzył czë co?! I dali mdą umiartélcowie grëzc słuńcow-nikówé zôrenka, żłapac wsze-lejaczé warzëwné napitczi, pożerać z boku na słodczëzna i, Bóżebróńi-niewzeracnaja-czé sëté... Łóżkö skrzëpi, krze! ju krzewi Strach mô lëdzy - w nórt sa chowie Buksë mu za mółé sq... Swoje szlorczi rozczwórdół... Szczescé, że je państwo, co ó tëch pakatëch zadbô. Nawetka procëm jich wölë. Ju ti zmiarti tego przëpileją... Nóprzódka grëbi zapłacą pódatk. Mółé 100 pól-sczich złotëch ód kóżdi gubë. Piać złotëch za kóżdé niezgodne z dietową ustawą kilo. Dwasta euro do Bruksele za psëcé swoją grëböscą ekologiczny krôsë ókóló. Piacdzesąt kwartalno - za wikszą amórtizacja (zużëcé) publicznëch statków. Tësąc roczno za za wëso-czé skażënié lëftu3. Tedë przińdze czas na wszczepienie jima nadówóczków4 w szëjach z kómunykata „Jem grë-bi - dzejóm na szkoda spólëznë". Późni tëch grëbëch zapakują do lagrów, co mdą sa zwać „Östrzódkama NŻTG5". A jak chto mó nôzwëskö „Grëba" - tej abó je zmieni na „Zgoda" abó pudze do sôdzë. Schudngc wcale ni mó wölë Chócó kilów dwasta sztërë Cerp, Augusce, tedë cerp! Czedë tak nópiarti jes! A czej ju wszëtcë mdą „fit" a „fëjn" - wezną sa za tëch z dłudżima nosoma... TÓMKFÓPKA 3 Białka mie gôdô, żebë te nie pisać, bo oni jesz to wprowadzą... 4 Chipë - môłé nadajniczi 5 Skrót öd Nie żgrzë tëli, grëbôszku! \ STRËMIANNIK 2018 / POMERANIA / 67 Taczi wëtëczony! - Leno żgrze a żgrze! (...)A może on je chôri? Może jaką cëkrową chörosc mô abö jiné chërë, co z cywilizacjową, lëdzką nëkbą a mediową zachacbą przëchôdają? Z BUTNA PELCKOWSCZI GOROL - Mój nôstarszi chce bëc górala! - wëznôł mie brifka, czedë béł köl mie slédną razą. W jego oczach widzec bëło sklëniącé sa łizë a czëc sa dało górz wëchôdający z bëna zajiscony dëszë. - Górala spód Wieżëcë, jo? - zaszpórtowół jem, niewierzące, bë brifkówému synkowi takô mësla mogła zalagnąc sa w bani. - Të sa zabólisz, a on po prówdze je w nëch gó-ralów zazdrzóny jak... knaga w bulôszka. Le ne górë a górë jemu w głowie. Sygło, że we ferie béł w ne przegrzeszoné Tatrë wëjachóny. - To mu minie... - - chcół jem dac drëchöwi pöcécha. - Pewno mu sa ta jako góralka uwidza, terô muszi fëste za nią tęsknic. Ko on mô ju swoje lata do tëch rze-czów... - Jaczich rzeczów? _ - Ne, ten tëch... -mrëgnąn jem oka. Sztërk to warało, czej brifka zmerkół no moje mrëgniacé. - Mało tuwó w Pëlcköwie młodëch a snóżich pëlckówsczich dzéwczatków? - Może instinktowno czëje, że naju pëlcköwską krëwia muszi dërch mieszać. Wiész, żebë më jakno nóród geneticzno nie zastëdlë? - Nie jesmë më dosc wëmiészóny? Zdrzącë dowsladë, to w naju pëlcköwsczich żëłach płënie prëskô, niemiecko. szwédzkô, frizyjskô, óladerskô a pewno téż żëdowskô krëwia - brifka wiedzôł, co gôdô, ko dobrze znôł historëja swóji familie jaż do XVI sta lata. - Góralsko krew nie je takô lëchô - wcyg bronił jem brifköwégö ótroka. - To doch są wiesołi lëdze, robócy, ódwóżny, upiarti a muzykalny. - Në prawie mie o ną muzyka jidze! Të wiész, co on mie gôdô? Że më, Pëlckówiôcë, nick ósoblëwé-gó ni mómë stworzone - nawetka gwósny muzyczi! Wiész, co on całima dniama robi? Golców słëchô! - Jó téż lubią jejich granie - nowomodne a rów-nak wiele bierzącé z molowi tradicje... - Ön wcyg bë jódł ne jejich óscypczi! - Są smaczne! - Lepsze jak naju ruchańce? -Tego sa nie dô porównać... - Dërch bë öbzérôł skóczi na délach. Wedle niego góralowie są nôbëlniészima spórtowcama, jaczi dobiwają wiele medalów, a Pëlckówiôcë niżódnëch znónëch sportowców ni mają. - Tuwó to ju wëmiszlô... - A nôgörszé je to, że zaczinó gadać góralską gwarą, cwierdzącë, że naju jazëk nie je zrozmiałi dlô normalnëch lëdzy! Nie jesmë më dosc Terôzka muszôł jem sa wëmiészóny? Zdrzącë z briffc! zgödzëc. Nie je to dowsladë, to w naju dobrze, czej Pëlckôwiôk nie pëlckôwsczich żëłach szónëje swóji domôcy płënie prëskô, niemiec- mówë. Synk brifczi je w nie-kô, szwédzkô, frizyjskô, bezpieku! Muszimë jegó ôladerskô a pewno téż retac! Leno ;gk? żëdowskô krëwia (...) Z pomocą nama lesny. przeszedł - Co dlô człowieka je górszé: niedojedzenié czë przejedzenie? - zadôł ön nama taczégó klina, a widzące, że nen problem je dló naju za dradżi, sóm ódpówiedzół: - To a to! Brifka wezdrzół na lesnégó pëtającyma óczama. - Niech sa nen twój ti góralëznë do sëta najé, tej nie mdze długo wara, czej wióldżi głód on do swojego pöczëje. - Môsz të, lesny, rëcht! - riknąn jem, jaż rutë w oknach zadrëżałë. - Wcyg nick z tego nie rozmieja - przëznôł sa brifka. - Muszi jegó ódcyc ód wszëtczégö, co je pëlc-kówsczé... Nôlepi jakbë ön na całé lato w górë wëjachół. - Do czësta të zgłëpiół! - Jô cë gwarantëja, że pö dwuch miesącach ód negó łażeniô po górach nodżi mu w rzëc wlézą... a tęskno mu sa za Pëlcköwa zrobi. Lesny wiedzół, co gôdô. Më tuwó, w najim zacza-rzonym Pëlckówie, dobrze pamiatómë, jak on, przódë lat, baro chcół bëc Niemca. RÓMK DRZÉŻDŻÓNK 68 / POMERANIA / MARZEC 2018 Poznaj razem z Werónką KULTURĘ, SZTUKĘ I PRZYRODĘ NA KASZUBACH Już niebawem ukażą się nowe książeczki. Znajdziecie w nich mnóstwo ciekawych opowieści, łamigłówki, kolorowanki i kreatywne zadania do wykonania. ^erónka^0'1' www.farwnyswiat.pl m SBEB Pierwsza monografia swarzewskiego sanktuarium przybliżająca dzieje Swarzewa i historię znalezienia się tam figury Matki Bożej Swarzewskiej. misr ks. Stanisław Majkowski hummh R\i \i Monita Sanktuarium Matki Bożej Królowej Polskiego Morza OTRZYMASZ CIEKAWĄ KSIĄŻKĘ! «5 <' //,.>?» *• V*<3SŁ H it Hana Makurót Gramatika f kaszëbsczégö jazëka murownio kórzkwią chlapłi KROKÓW | | kąkölnik € KASZUBSKI NA KAZOY DZiEN T. ferôt zawiewiorczec Tomasz Fopke SŁÓWKA JIDĄ W GŁÓWKA öprzepôłnica H Cezury OWht.PiWlyń*ki ZJEDNOCZENI W IDEI 50 lat z POMERANIĄ Pomerania" liMIUUl Joanna Zorn Szum iło Horda 25 lat Hildy Związku Oddria-łcw północnych Antologio kaszëbsczi dramë Spód strzechë na bind knega :oczatków kaszëbsczé lëteracczé pismiono | darmôk dodôwk do miesacznika „Pomeranio" | numer 3/2018 [49] ■ „ś » =5 O. Redakcjo: Dariusz Majköwsczi Eugeniusz Prëczköwsczi Jazëköwô korekta: Eugeniusz Prëczköwsczi Kontakt: Sz. Straganiarskô 20-23 80-232 Gduńsk Wëdôwca: Zarząd Öglowi Kaszëbskö-Pömörsczégö Zrzeszeniégö Redakcjo zastrzégô so prawö do skrócënku i öbrôbianiégö nadesłónëch tekstów Wëdanié udëtkowioné przez Minystra Bënowëch Sprôw "ra i Administracji Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji Darmôk dodôwk do miesacznika o POMERANIA (wëchôdô co trzë miesące) Spisënk zamkłoscë 2. Dwiérze dlô młodëch wiedno ötemkłé Z F. Bôska-Börzëszköwską gôdô D. Majköwsczi 6. Sak Môrcënowégö drzewa W. Mëszk 8. Miónczi méstrów gôdczi A. Majköwskô 12. Wszëtczé pieniądze świata za kaszëbsczi! A. Z. Gleszczińscze 14. Szpóla K. Léwna 19. Zmartwëchwstanié (wëjimk) L. Tołstoj 22. Möja pierszô Biblio. Mariô A. D. Majköwscë 24. Katolëcczé spiéwë T. Fópka 26. Wespółczëc jak pöeta H. Makurôt 28. Wiérztë S. Frymark 29. Ö trzimanim w se jiwrów - Niesóm Stanisława Frymarka K. Weber 31. Kaszëbsczi pöeta z Kanadę S. Frymark 33. Kląc jak pögón w „Stegnie" L. Majköwsczi 35. Polemika z tekst a Anë Skötnicczi „Co za kaszëbizna?!" A. Hébel 37. Monolog môłégö ksyżëca H. Makurôt W czerwińcowi „Stegnie" jesmë publiköwelë dwa tekstë, jaczé dałë përzna „trzôsku". Jidze ö lëst Anë Skötnicczi Jakô kaszëbizna? i Sobótko Adama Hébla. W tim numrze swöja ödpöwiésc dôwô m.jin. Felicjô Bôska-Börzëszköwskô, z jaką gôdómë przédno ö stoji-znie naji lëteraturë, udbach na przińdzenie nazôd „królewiónczi" do chëczów i nawzôjnëch ödnieseniach midzë starszim i młodim pökölenim lubötników kaszëbiznë. Do dwuch wspömniónëch tekstów ödnôszają sa téż autorzë lëstów, za jaczé baro dzakujemë. Tradicyjno w séwniku je w „Stegnie" relacjô z Turniéru Gôdë-szów we Wielu, jaczi latos dobéł bohatera tekstu Anë Gleszczińs-czi (téż bëlny gôdëszczi) - Józef Roszman. Wôrt pöczëtac ö jegö pözdrzatkach nié blós na kaszëbską gôdka. Króm tegö wiele czekawëch lëteracczich dokazów, tłómaczenia, szukanie ödpöwiescë na pitanié: „Co öznôczô wespółczëc jak pöeta"? Chcemë ęzëtac... w. . % Dwiérze dlô młodëch wiedno ötemkłé Z Felicją Bôska-Börzëszköwską gôdómë ö lëteracczich zeńdzeniach, ödnieseniach midzë młodima a star-szima kaszëbsczima dzejarzama i przekleństwach w lëteraturze. W lepińcu (14.07) pöstapny ju rôz we Wajim ögrodze w Łubianie ódbëło sa pötkanié dlô lubötników kaszëbsczi lëteraturë. Skądka wzała sa udba taczich zeńdzeniów? Udba sa zrodzëła, czej jô bëła przédniczką łubiańsczegó partu Kaszëbskö-Pömörsczégö Zrzeszeniô. Jô baro chcała, żebë tuwö przëjéżdżelë lëdze, chtërny naja lëteratura znają, ösoblëwie Remusa, jaczégö akcjô dzejała sa tuwó, ale są téż sami taczima Remusama, co zdrzą na Kaszëbë i to, co widzą, przelewają na papiór. Te potkania bëłë w pôra placach, nôwicy w möjim ogródku, gdze są snôżé malwë i rzezba anioła Czesława Birra, tej-sej u móji familie w Kornym... Dzysdnia te zeńdzenia są kąsk barżi formalne, pömôgô nama wejrowsczé Muzeum Kaszëbskö-Pömörsczi Pismieniznë i Muzyczi, móm wspómóżka öd Szôłtëstwa Łubianô, ale dërch nôwôżniészé są tu potkania midzë lëdzama i gôdczi ö lëteraturze. Chto möże wzyc udzél w tëch zeńdzeniach? Köżdi, chto le chce. Ösoblëwie rôczimë tëch, co chcą napisać i przeczëtac nama swój dokôz pö kaszëbsku, abö przeczëtac dokôz napisóny przez kögö jinszégö, jaczi sa jima baro widzy. Ale żelë chto chce leno pösłëchac, pösedzec w najim karnie abó ö czims pogadać, to téż badzemë gö köl naju z redotą witelë. Wnet wszëtcë gôdają öbczas tëch zeńdzeniów pö kaszëbsku. Jo, czedës baro bëło dlô mie wôżné, żebë kaszëbizna nalazła sa „w pałacu" - w szkole, köscele itd. Dzysô jem rôd, że naja króle-wiónka ju tam dosc möckö je, ale bëm chca-ła, żebë terô z tëch pałaców öna szła kąsynk barżi w chëcz, bó w samëch pałacach nie przeżëje. A te potkania są prawie doma, w mójim ogrodzę, nié w pałacu. Jak wiele lëdzy latoś przëjachało na zeńdze-nié? Kol trzëdzescë. Bëlë nawetka lëdze z Wrocławia, móji uczniowie z Brus, prof. Mario Pająkówskó-Kensyk z Köcewiô, ale je wiedzec, że nôwicy najich lëteratów: Elka Bugajnó, Genio Laska, Halina Wréza, Ana i Tómk Fópka, Wójk Mëszk, Kasza Głów-czewskô, Karolëna Keler, Blanche Krbechek (tłomaczka Anë Łajming) i jesz przedstôwcë Teatru Snów: Zdzysłów i Danuta Górscë, a z nima przëjachała Aleksandra Baliszew-skó-Walickó. zu bëło dlô mie wiôlgą redoscą, chöc nié wiedno bëło to prosté. Wiele razy jesmë mielë dosc pisanió, më robilë so jakąs przerwa. Móga téż zdradzëc, że öbczas pisaniô cwiczënków jô czasto w cëszë pödchödzëta do ökna, wzérała jem przed se i widzała möja klasa, gôdała jem do nich, żebë so wëöbrazëc, jak to badze sa sprôwdzało öbczas uczbë. Tekstë w uczbównikach mają rozmajité zdrzódła, a dosc tëli, z czegö jesmë rôd, pöchôdô z naji „Pomeranie". Bö ten cządnik je ösoblëwi. Jak jem za-czinała robota w brusczim liceum, króm „Pomeranie" ni miała jem nick. Wnenczas kaszëbskô lëteratura bëła lepszo jak dzysô? Piakno je, że lëdze piszą - öd tegö bë rnuszół zacząc. Zdrza czasto na to, jak zaczinają pisać möji uczniowie. Te jich pierszé wiérztë są taczé, jaczé są. Tej-sej jô sa letëchno uśmiechną, jak czëtóm jich tekstë, ale z czasa jich rówizna je pö prôwdze wësokô i jem z nich baro busznó. Wiele z nich mô ju dobëté rozmajité könkursë, publikują swöje dokazë w „Stegnie", „Zymku", ksążkach. We-zmë na to Kasza Główczewską, jakô dobëła slédny konkurs Mieczësława Strijewsczégö i czile razy „Twörzimë w rodny mowie". Piszą téż abö piselë: Éwa Nowickô, Asza Gacköwskô, Robert Trzebiatowsczi, Macéj Dorau, Ala Scziba (z chłopa Dzerżôk), Ana Różk i wiele jinëch. Jem rôd, że czasto möji absolwencë przechodzą do mie i pökazëją swöje dokazë. To wiera jedna z nôwôżniészich wënôdgro-dów dlô szkolny kaszëbsczégö jazëka? To prôwda. Je to wôżniészé nawetka jak Medal Stolema, chóc ten móm za nôbarżi wôrt-ny ze wszëtczich wëprzédnieniów, jaczé jem dosta. Wiém, że do dzysô jesz ni móm spłacone ti nôdzeje, jaką wnenczas we mie mielë młodi sztudérze z Pomoranii. Barżi równak przeżiwała jem chwila, czej Macéj Dorau dostôł nôdgroda za debiutë w kaszëbsczim jazëku... Wasza miłota do kaszëbsczi lëteraturë je widzec nié leno na tëch zeńdzeniach, ale téż chócle w uczbówniku dlô uczniów wëżi-gimnazjowëch szköłów. Raza z Wójcecha Mëszka jesta napiselë trzë tomë tego do-kazu i je to jeden z nôbarżi lëteracczich uczbówników do nôuczi kaszëbsczégó. Jem baro rzôdkö busznô z tegö, co jô napisza, bo wiedno zdôwô mie sa, że jidze to zrobić lepi, ale żelë jidze ó uczbówniczi, to musza rzeknąc, że mie sa widzą. Wszëtkö, co w nich je, „przeszło" ju przez uczniów Kaszëbsczégö Öglowösztôłcącégö Liceum w Brusach. Tam ni ma tekstu, jaczégö jô bë öb pôradzesąt lat robötë za szkólną nie przerobiła na uczbach. Je w tëch ksążkach baro wiele tëch tekstów i cwiczënków. Niejedny gódają, że jaż za wiele... Mie nie jidze ó to, żebë szkolny przerobilë te uczbówniczi ód pierszi do óstatny stronę, ale w kóżdim z tëch rozdzélów mógą sobie i uczniowie, i szkolny wëbrac to, co je dló nich nôlepszé, to co po prówdze chcą. Jem baro wdzaczno wespółautorowi tëch ksążków, młodemu człowiekowi Wójkówi Mëszkówi, chtëren chcôł ze mną pisać ten uczbównik. Tworzenie z nim tego doka- < Z o UJ I- 10 3 To bëła nôdgroda Wróblewsczégö? Jo. Pamiatóm, że to bëło na szas. Straga-niarsczi we Gduńsku. Jô sadła na kuńcu salë i wspominała jegö pierszą wiérztka, jaką mie pökôzôł w KLO. Miała titel Wanoże-nié. To bëło nawleczenie do pierszich słów, jaczé jô do nich rzekła: „Przeszła jem do waju z tim, co móm od starka i od starczi. Mdzemë wanożëlë raza". Möji uczniowie ta-czi jak prawie Macéj, to dlô mie dokôz, że młodi lëdze żdają za tima, co jich badą uczëc kaszëbsczégö jazëka, co powiedzą jima ö jich starkach, ö historie jich wsë, miasta, köscoła itd. Chwała tim szkolnym, co to robią. Jć> téż trafiła w köscersczim liceum na taczich szkólnëch jak Jerzi Knëba, Édwôrd Bréza, jak fizyk Albin Gulczińsczi, chtëren béł möjim wëchöwawcą i pözwöliwôł mie rëchtowac referatë ö kaszëbsczi lëteraturë. Wë öd lat baro wiele môce do uczinku z młodima Kaszëbama. Östatno, ösoblëwie pö prezentacjach przedstôwku Teatru Zymk Sobótka, wiele sa gôdô ö tim, czë gdzes sa nama nie rozeszłë drodżi nôstarszégö i nômłodszégö pököleniô kaszëbsczich dze-jarzów i utwórców. Jak sa Wami zdôwô? Wedle mie młodi są taczi jak czedës jô bëła - są prosto młodima lëdzama. Öni jidą swöją apartną Stegną, jak sa słëchô w jich wieku, ale nicht mie nie pöwié, że öni nie żdają na taczich lëdzy jak më, że nie chcą miec prowadników westrzód starszich lë-dzy. Pó prôwdze je taczé zjinaczenié midzë nima a nama w tëch latach? Czej zdrza na młodëch uczniów ód wiele ju lat, to jem gwësnô, że nié. Króm tëch bëlnëch prowadników, ö jaczich gôdôce, bëlë równak i taczi, co czedës bëlë procëm kaszëbiznie, a dzysdnia są dzejarza-ma. Niejedny młodi to jima wëgadiwają. Mają z tim prôwda? Wôrt do tegö wracac? Jô ni miała jem „szczescô" trafie na taczich szkólnëch, co np. bilë za gôdanié pó kaszëbsku. Ale wiéce, że bëlë taczi? To, że bëlë, to wiém leno z przekazów. Równak móm nódzeja, że nawetka, jeżlë kómu sa przëtrafiło cos tak baro lëchégö, to zrozmiół swoja fela i wespół z młodzëzną zrobił wiele dobrégó dlô kaszëbiznë. Je to bölesné dlô Was, czej młodi lëdze, co znają te czasë blós z öpöwiôdaniô, gôdają, że waje pokolenie oddało kaszëbizna? Jo. Jó ni móm sobie nic do zarzucenió. I wiele je taczich, co sa biôtköwelë, robilë wszëtkó pó cëchu, nicht dzys o nich nawetka nie pamiató. Ni móglë wnenczas uczëc prosto jazëka kaszëbsczégó w szkole, tej próböwelë go uczëc prowadzące fólklorowé karna abó jiné zespółë. Szimbórskó miała prôwda: „Tyle wiemy o sobie, ile nas sprawdzono". Jó miała leżnosc sprawdzëc sebie. Nie chcą, żebë mie chto dzakówół, bo jó robią leno swoje óbówiązczi i miała jem szcze-scé trafie na młodëch lëdzy, co chcelë raza ze mną poznawać kaszëbizna, ale nie czëja sa téż winnô. Pólécóm młodim lëdzóm, co takgódają, kórbiónka zjaczims prowadnika 4 kaszëbsczégö zespołu, karna. Colemało nick z tego ni mielë, blós same jiwrë. Möże tej wôrt cos zrobić, żebë wikszi béł kontakt midzë młodim a starszim pökölenim najich dzejarzów? Möże młodi ö tim wszëtczim nie wiedzą, bo nicht jima nie öpöwiedzôł? Jeżlë chtos brëkuje taczégö pötkaniô, rôcza do Łubiane, np. na lëteracczé zeńdzenia, bö tu je wiedno leżnosc do pögôdaniô ö roz-majitëch sprawach. A jeżlë chtos chce sa potkać w miészim karnie, to téż ród z köżdim pogodom. Baro möżlëwé, że młodi chcą wiedzec cos, ö czim jô nie wiém, że öni bë chcelë wiedzec. Móm swiąda, że dlô mie i dlô möjégö pököleniô niejedne rzeczë są tak nôtëralné, że mëslimë, że köżdi ö nich wié i czëje jistno jak më. A tak ni muszi bëc. Jesz rôz wrócą do tegö, że dërch môce kontakt z młodima Kaszëbama. Öni widzą to jistno jak Teater Zymk w swöji Sobótce? To, co napisôł Adóm Hébel w tim usôdzku na bina o rozliczanim starszégö pököleniô, je głosa kaszëbsczi młodzëznë, wielnégö ji dzélu czë równak blós pôranôsce, möże pôradzesąt lëdzy? Wedle mie to nie je pöspólny głos młodégö kaszëbsczégö pököleniô. Wcyg są wkół mie młodi lëdze, ale nie pötkała jem sa nigdë z taczima óbsądama. Ale nie gôdóm, że to je lëchi głos. Jeżlë öni pö prôwdze chcą sa doznać, jak to czedës bëło, zrozmiec, jak wëzdrzało czedës naje dzejanié, niech prziń-dą z nama pogadać. Naje pokolenie je na to ötemkłé. Jô bë chcała z nima bëc i gadać dërch, ale ni móga tego robie na möc, a téż na skutk wieku ni móga czasa fizyczno za nima nadążëc. Muszimë gadać, a nié sa obwiniać. Kö i młodé pökölenié bë mógł ö wiele sprôw obwinie. Jidze jima rozköscérzanié kaszë-biznë westrzód swöjich rówieników wiele lepi jak nama? Przekôzelë jazëk wicy lëdzóm jak më? Ale co nóm dadzą te öbwinë. Chcemë lepi raza sadnąc i nalezc metoda na to, żebë ti młodi, co ni mają za baro do uczinku z kaszëbizną, chcelë sa nią zając i gadać pö kaszëbsku. Abö, żebë ten starszi öd nich zrozmiôł, że to je wôrt. Wnenczas to badze miało swój cél. A jak mómë gadać: „a wa robią to, a wa tamto", to szkoda czasu. Wiém, że bez młodëch më nick dobrégó nie zrobimë, ale wa młodi bez naju téż nié. W óstatny „Stegnie" jesmë publikówelë lëst Anë Skötnicczi m.jin. ö przekleństwach w kaszëbsczi lëteraturze, przédno w jednym z ópówiôdaniów Kristinë Léwnë. Mô prôwda? Wedle mie lëteratura mô czasa prawö użëc téż möcniészégö słowa. Ale musza rzeknąc, że czasa uczniowie mie gôdają, że lepi bë bëło, jak w jaczims teksce niejedne słowa bë sa nie pójawiłë. Jeżlë zazdrzimë do słowarza ks. Sëchtë, to są tam ödnotowóné rozmajité kaszëbsczé przekleństwa. Móże wôrt bë bëło barżi dawać te prawie słowa, a nié powtarzać te, jaczich czëjemë wkół se i tak za wiele. Zgódzóm sa z wastną Skotnicką, że Kaszëbi (téż ti młodi) nie lëdają jaż tak baro östrëch słów. Zdarzi sa, ósoblëwie czëja to óbczas meczów w bala abó na gimnasticzny zalë. Czej dochódają do mie taczé brzëdczé słowa u mójich uczniów, znôwu wrôcómë do analizë nalôżającëch sa tego ortu zwrotów w słowarzu Sëchtë i jich użëcu w kaszëbsczi lëteraturze. Tej jak kląc, to leno czësto pö kaszëbsku! Jo [śmiech], A jesz wrôcającë do lëteraturë Kristinë Léwnë, to je ona wedle mie na baro wësoczi rówiznie. Czasa są taczé sytuacje, że móże taczé przekleństwo pomoże cos ópisac, bo doch lëdze nie są z kamienia i czasa, chóc nie chcą, użëją möcnégó słowa. To nie je uczba klniacó, leno lëteracczé öddanié żëcowëch sprôw. Görzi, jeżlë nie-jedny piszący użiwają wulgarizmów na móc, bez pasownégö kontekstu. Gôdôł Dark Majköwsczi Wöjcech Mëszk Sak Môrcënowégô drzewa Tekst napisóny z leżnoscë Latoségö pötkaniô dlô Lubötników kaszëbsczi Lëteraturë w Łubianie. Miłota rosła wkół drzewa. Letkö to jidze rzek-nąc, le tak pö prôwdze bëło. Miłota rosła so wkół drzewa. Nicht te nie wiedzôł, bö czej wkół drzewa chödzëlë, nick nie bëło znac, że tam cos rosce. Tam le bëło drzewö. Nick wiacy - samö drzewo. Dzeń kol dnia wcyg to samo drzewo. Le miłota rosła wkół drzewa. Co bëło robie? Muszół tak a tak chödzëc tam, dze cos rosło, a widzec tegö nijak nie bëło. Drzewo ostało symbóla żëcô i niezgarë. Na nim rosła so nôdzeja, bö drzewo bëło öbrosłé miłotą. - Ju le ju - tak cos dało sa czëc dzes dalek. Słowa ne brzëmiałë, jakbë je chtos miôł rze-kłé, tak so, bez niżódnégö szëku. Tak, żebë le so pöwiedzec. - Ju le ju - i zôs taczé same słowa dało sa czëc. Czemuż tak bëło, te nicht nie wiedzôł. Słowa te muszałë östac i warac na lepsze cza-se, chtërne möże i czedës przińdą. - Jo, jo, jo... One, te lepszé czasë ju są tu.:. Möże i jich tak zarô widzec ni ma, le öne ju są tu. - Tak të nie gadôj... Lepszich czasów jesz nicht nigdë widzóné ni miôł, bö jich nigdë ni ma, na nie wiedno le sa żdaje. Tëch górszich to më mómë ful, le za tima lepszima to wcyg muszi wëzerac, czë dze czasa one nie jidą. Bo jakbë to bëło, czejbë za tima czasama nie wëzérôł i óne równak same bë so dze przeszłe. Tej to bë dopierze bëło. Jidą so dobré czasë, a nicht nawetka za nima sa nie czerëje. Kóżden le so zdrzi w swöja strona, nie mëszlącë nijak ö nëch czasach, co to są i przińc czedës mają. A óne ju są tuwó, często krótko i nawetka pómalinku dżiną dzes za łasa, tam dze słunuszkó rozmieje dżinąc, tam te dobré, nawetka lepszé czasë raza z tim słunuszka tak so mileczno dżiną. Le może, czej óne zdżiną, tej i wrócą sa nazód, dodóm, do naju. Doch tuwó óne tak richtich bë muszałë zamieszkać i bëc raza z nama. - A wiész të może jak te lepszé czasë sa nazéwają, co? - Öne sa nazéwają sobota... - A jo czuł często co jinszégö, że to je piątk. Jo, tak jo richtich so czuł, że to je piątk. - Może të i mósz prawda z tim piątka, bó jó tej widzół, jakno lëdze óbarchniałi wëzérają ju ód strzodë za nyma dobrima czasama. - Tak to bëło, jak të gódósz, tero jó so to dobrze przëbôcziwóm, to bëła strzoda, jak so planowelë, że badze piątk i jesz wiele sa tej może i zdarzëc. Frac mie pówiôdół, że do piątku jesz tëli czasu, le kureszce i ón prziń-dze. Le na tero to muszimë le żdac na ne lepszé czasë. - Jo, Frac to miôł dobrze rzekłé, to le muszi żdac, tej to przińdze. Le szczescé przeszło we czwiórtk, zarô czësto reno, pökôzało sa szczescé. Swiécëło reno, swiécëło w pôłnié i téż tak samö swiécëło na wieczór. To béł le krótczi, môłi sztót, czej szczescé bëło. Jedno bufsniacé, tak möcné, że to dosc letkö bëło. Czuł to dosc wërazno, ödchödzył w świat swójich zataconëch ro-jeniów. Zdrzącë w czerënku swöjégö szcze-scô, lepszich swójich dniów, ödchôdôł... tak cëchö, ödchôdôł do swöjégö szczescô, chtërnégö nie znôł, chtërne rosło kol niego köżdégö dnia. Ödchôdôł do swöjégö szczescô wezdrzóny w piątkowi dzeń lepszich dniów. - Frac, co cë je??? Zdrzë... gadôj do mie, nie spij, Fraaac... - Ödéhdzë na strona, ni ma za czim żdac... to ju je pó wszëtczim. Znelë jesce denata? - Jo, jô gö znôł... Jô mëslôł, że gö znôł... -słowa cëchłë, bëłë corôz to mniészé, dżinałë. Môrcën dżinął raza z nima, za nima béł swiat, chtëren béłjesz dlô niegö cëzy, apartny, jin-szi, dzëwi, tam béł terô Frac. W remionach czwiôrtkówégö szczescô... Miłota rosła wkół drzewa, wcyg tak samö rosła. Swiat sa rodzył na nowö dlô Fraca... On wezdrzóny w piątkowe drzewo szukôł tego, co nalezc chcôł. Öczë bëłë corôz to wiakszé, czim krodzy to drzewo bëło. Mógł je terô chwëtac, uscësnąc, le bëło ono jaczés taczé dzywné, szaré, metłé... bó miłota rosła wkół drzewa. Tak letko, tak krótko jego raków, le ji nie bëło. Ti kół negó drzewa, ódpichół je ód se, jakbë chcół, bë zdżinało, bë go tuwó nie bëło. W nym saku równak pókóza sa Mórcënowô skarnió wółająco do niego... On zdrzół na nen sak i chlëchôł... To béł nen sak Môrcënowégö drzewa... Sak piątkowego szczescó... Môrcën czasto wrócół do negó wëdarzeniô, mëslôł ó nim, bó cos raza z nym odeszło ód niego, a i dało mu cos, czego wiedno szukôł, o czim wiedno damił. Le on jesz tego nijak ni mógł przerozmiôc. Dzejałë sa ne rzecze krótko niego, le to bëłë cénie, westrzód chtërnëch mu przeszło żëc. Ön to wiedzôł, le znac tego tej jesz nie chcół, nijak ó tim nie chcół czëc. To bëło tak krótko niegó, a równak tak dalek. Szczescé, chtërnégó szukôł, ódchódzëło i ón to prawie wiedzôł, że tak ni może bëc, le tak i pewno óstónie, chóc tak bë ni muszało bëc, tak póóstónie. Nigdë wiacy nie przëchódół tam, le wiedno jakoś nie szło o tim nie mëslëc. Wspómink negó drzewa, na chtërnym jesz tero widzół na skarnią... To ni mogło sa udac... Doch bëło tak krótko... Le jesz przińdą ne lepsze dnie... Gwës badze tak, tak muszi bëc, doch przińdą ne lepsze dnie... Mijałë miesące, słuńce wstôwało kóżdégó rena i zachódzëło wcyg tak samo... miłota wcyg rosła wkół drzewa... Jedną razą stało sa zós cos apartnégö, a równak tak nieapartnégö. W placu tego drzewa mia jic nowo droga i drzewo muszało bëc spuszczone tak samo jakno wszëtczé drzewa wkół, co tam rosłë. Wszëtkö miało bëc tero uprawione, wëzdrzec czësto lepi, jak bëło donëchczôs. Swiat miół sa w oczach jina-czëc, to co bëło brzëdczé, miało miec często jinszi sztôłt. Wórt bëło na to żdac, uzdrzec to i sa tim nowim często na nowö naceszëc, przëtulëc do te i tim żëc. To stóré miało dzes zdżinąc, zatacëc sa w historii zabôczonégö czwiórtku. Nowi swiat sa twórził, nowi swiat dopierze miół przińc... A tam wcyg rosło piątkowe drzewo, wżerające óczama zadżinionégö Fraca w swiat rojeniów... A. Majköwskô Miónczi méstrów gôdczi W dniach 4-5 zélnika warôł Wielewsczi Turniér Gôdëszów. Ro-zegracjô ödbiwała sa ju 41. rôz, a ji örganizatorama bëlë: Gmina Kôrsëno, Dodóm Kulturę miona Hieronima Derdowsczégö we Wielu, Muzeum Zôbörsczi Zemi i Kaszëbskö-Pömörsczé Zrzeszenie part Kôrsëno-Wiele. Partnera wëdarzeniô bëło Muzeum Kaszëbskö-Pömörsczi Pismieniznë i Muzyczi we Wej'rowie. Pierszégö dnia ödbëła sa prezentacjo tur-niérowëch gôdków. Latos ökróm tradicjowëch kategóriów - miona Józefa Brusczégö dlô tëch, co öpöwiôdają ju publikówóné teks-të, i miona Hieronima Derdowsczégö dlô uczastników, chtërny prezentëją swöje usôdzczi - pojawiła sa nowô. Pierszi rôz w historie swöje apartné miónczi miałë dzecë i młodzëzna. Jak napiselë óbsadzëcelë w kuńcowim protokole, w ti kategorie (miona Józefa Brzezyńsczegó): „z wiôlgą pójugą, udostôwającë spösobnosców gódëszów, biôtköwelë ze sobą uczastnicë z Rzeszowi-znë, Kaszëb i młodzëzna z Kócewió, jaką ód wiele lat rëchtëje w. Bogumiła Fijałkówskó. Chcemë téż pödczorchnąc midzëpököleniowé spartaczenia, bó wiele młodëch uczastników ópówiôdô, że to jich starczi bëłë tima, co pödskacëłë jich do zainteresowanió sa regionalizma". Raza na miónczi szło latos 31 gôdëszów. Tëch nôlepszich muszało wëbrac karno jurorów, jaczima bëlë: Tadeusz Lipsczi (przédnik), Felicjo Bôska-Börzëszköwskô, Bożena Ugówskó i Grzégórz Schramke. Nôzwëska dobiwców 41. Turnieru jesmë póznelë 5 zélnika. Hewö öni: Kategorio m. Józefa Brzezyńsczegó: 1. Patricjô Gölimöwskô, 2. Andżelika Kamiń-skô i Mónika Mökwa, 3. Wiktorio Wąsyk, wëprzédnienié - Zuzana Gleszczińskó Kategorio m. Józefa Brusczégö: 1. Ana Gleszczińskó, 2. Joana Jester, wëprzédnienié - Lidio Czaplewskó Kategorio m. Hieronima Derdowsczégö: Przédnô Nódgroda: Józef Roszman I mól - Karolëna Keler, II mól - Kristina Ka-mińskó i Halina Wréza, wëprzédnienié - Éwa Jeleń. Najim Czetińcóm bédëjemë dwie kaszëbsczé gódczi z ti slédny kategorie: Karolëna Keler Sąsedzkô pömöc Öd wiek wieków je wiadomo: bë nen świat krącył sa w bëlną strona, muszą sa dzejac dwie rzecze. Pierszó - białka wiedno muszi robie dobrą robota. A żebë tak bëło, ta białka muszi sa czasa wiele nakómbinowac, nagimnastikówac, a i nierôz nagrzeszëc. Tedë, czej swiati Pioter w módri bromie widzy, że tako białka do krôjnë wieczny szczestlëwóscë chce sa dostać, pito sa: - Pöwiédz mie białko, czë të mósz wiele na-grzeszoné w tim żëcym czë le zdebło? - Në, mie sa zdôwô, że zdebło. Mój chłop miôł doma naprawie kran. Jeden dzeń cek-nie, drëdżi dzeń ceknie, trzecy dzeń lecy... Tej jć> szła do sąsôda. Ön przeszedł, kran naprawił, a mie wëpôdało sa spëtac, co ön bë za to chcôł. I sąsôd rzekł, że móm mu zaśpiewać abó jic z nim do łóżka. A swiati Pioter sóm czejë, jak jô co niedzela spiéwia... Drëgą rzeczą, jakô je wôżnô przë utrzëmanim porządku w świece, je pomóc drëdżému człowiekowi, a pó prówdze sąsedzkó pomóc. Ale nim sa do sąsóda pó pomóc pudze, je nót pamiatac, że białka białce jinaczi pómóże jak chłop chłopu. Marinka z Czedrójc musza tak wiele doma gadać, bë nie dac dóńc swójému chłopu do słowa. Stach miół jedna fela - co trzecé jego słowo bëło - dzys më pówiémë niecenzuralne, pierwi gôdelë - plëgawé. Marinka groźbą, prośbą, chlëcha czë smiécha ni mógła dac so z tim radë. A jich mółi Jónk rósł i czuł... Tej Marinka wza paczka kawë i szła pó rada do sąsôdczi. Ta mia taką udba, bë nałgac chłopu, czej przińdze z robötë dodóm, że szkolno powiedzą, że jich Jónk w przedszkólim klnie jak szewiec, a dzecóm gódó, że go tatk uczi. Póstapnégó dnia chłop przeszedł z robötë i Marinka mu rzekła, jak sąsôdka radzëła. Stach spuscył łep i nick nie rzekł. Na wieczór, czej szlë do spiku, Stach so w łóżku krący, jakbë na pökrzëwach leżół. - A të co so tak wiercysz, jakbës miół pchłë w gacach? - Marinka, jo witro pó robóce odbiorą Jónka z przedszkola i powiem ti szkolny, że jó wiacy klnął nie mda, a i Jónka oducza tak lëchö gadać. Marinka nie spa całą noc, a módlëła sa, bë Stach do tegó przedszkola nie szedł. Chłop z robótë jidze i so za łep trzimie. - Të wiész, mie tak ta głowa boli, że jó nie puda pó Jónka. Musza sa zarô legnąć. Marinka tej rzecze przë wieczornym pócerzu: - Mój Bóże, jó wiém, że to je grzech tak łgac, ale co chłop nie klnie, to móm swiati bezpiek! Z chłopama i jich pomocą to je jinaczi. Józef Mözdrëch, chóc kol plebanie mieszkół, do kóscoła nigdë nie chódzył. Jego białka na zóczątku mia z tim jiwer, ale czej lata lecałë, musza sa do tegó przëzwëczajic. Jednégö dnia wstaje reno i widzy, że ji chłop na wëso-ką lëpa, co kol drodżi rosła, wëlôzł i sedzy. - A cëż të stóri rumóchu tam robisz? Zléz, ale ju! Wstëdu mie narobisz, nick wiacy! Pólma na stóri lata cë wërosła w tim piistim łepie czë co?! Chłop nick. Sedzy dali. Przëjacha ogniowo straż i sóm kómeńdant. Gódó do chłopa i nick, ten jak zlézc nie chce, tak sedzy. Naróz jidze ksądz proboszcz. Podleca białka do niego i prosy: - Ksaże proboszczu, może ksądz mógłbë z chłopa pogadać? - Doch w kóscele to jó waju nie widzół i stóri Mözdrëch bë miół mie pösłëchac? Jó móga go le pobłogosławić. Stanął ksądz przed lëpą, zrobił znak krziża swiatégö, a za chwila chłop zlózł. - A cëż tobie óbarchniałi strëpie, że të ksadza pósłëchół? - Në, sedza tam na tim drzewie i widza, że przeszedł jaczis chłop w czórny sëkni i mie pökôzôł: abó schódzysz, abó scynómë. Są téż jinszé ôrtë chłopsczi pömöcë. Na póltrowanim pierszi muszą przińc i óstatny wińc sąsódze. Jignas z Moniką pószlë do köscelnégö na pólter i prawie pömôgalë przë sprzątanim. Chóc cepło bëło w lepińcu, deszcz sekł jak ószólałi. Do sklepu prowa-dzëłë przitczé a dłudżé trapë. Jignas zbiérôł statczi rakama, a óczama szmërgôł na prawo i lewo, bó swóji młodi białczi pilowółjak bik nólepszi łani. Ju szedł z óstatną tacą i na pierszi trapie sa pöslëzgnął prosto na piece. Tak zjechół na sóm dół, wszëtczé statczi sa pótłëkłë, a Jignas leżi a wrzeszczi: - Do wszëtczich dióbłów, jó warna pókóża swój górz! Aaaa! Jak to boli! Terô jó nie wstana! Chto taczé trapë zrobił? Cëż je za świat? Jidzta wszëtczi précz! Podleca do niegó białka: - Të wez tak nie klni, doch të jes u kóscel-négö! -Jidz précz białko, jô terô ju nie wstana! Przeszedł jaczis chłop i sa pitô: -To je twöja białka? -Jo, a cëż? - Tej so nie jiscë, czej të wstac ni möżesz, leż spókójno, jô ja wezna do se i sa nią zaópiekuja. Chöc Jignas miôł trzë żebra pakłé i plecë öbölałé, jakbë wszëtczé gnôtë bëłë rozgru-chótóné, chutkö wstôł i białka do swöjégö dodomu zaprowadzył sóm. Je téż tak zwónô pömöc dlô szpörtu. Lepińsczi i Czedrowsczi wëbralë sa na rëbë na Czedrowsczé jezoro. Sedzą w bôce i żda-ją na piakné ökôzë. Lepińsczi chcôł köłôcza przegrëzc i narôz bëło czëc grzëmöt. Bôt sa zachibótół, chłop sa wëstrasził i jegö lewé zabë do wödë wpadłë. Öbedwöje szëka-ją rakama w wödze, jaż Czedrowsczi sa ödwrócył öd Lëpihsczégö, wëjął z gabë swöje lewé zabë i Lëpihsczému pödôwô. - Môsz, jô je nalôzł. Lëpinczi mierzi. - Nié, to nie są möje. Wëjął je i wërzucył dalek na jezoro. I tak raza nazôd pöszlë dodóm bez rëbów i bez zabów. Szpörtë szpörtama, ale „Sąsôdóm w zgödze biéda nie dobódze". Halina Wréza Lubötny słëchihcë i ösądzëcelë. Witóm sa z warna baro serdeczno. Niech mdze pöchwôloné miono Pańscze. Tim raza bëm chca waju przenieść do krôjnë strôszków, czarów a złëch dëchów. Tam dze przódë lat zabiérôł mie mój wuja. Terô wëgódno so sadnijta, przëmrużta öczë a słëchôjta. Baro dôwno temu, 100 lat a möże 200, nad sztrąda mörza w rëbacczi wsë, żił rëbôk Franc ze swoją białką Aną. Bëlë robócy jak mrówczi, a przë tim baro bökadny. Stôri lëdze gódają, że dëtczi szcze-scô nie dôwają. Në, cos w tim je. Bo cëż tim dwóje pó bókadnoscë, jak oni ni möglë miec dzecy. Dzeckó je tim richtich sztapla na szcze-scé. Niebörôcë wiele lat żdelë na marno. Jednego dnia przeszła do nich prosząco białka. Ana ja rôczëła do stołu, póstówia strawa i dała białce dwa złoté talarë. Öna w pódzace jima dała adres do mądrego kusrôta, chtëren miôł zażegnać jich jiwrë. Przódë lat doch nicht nie wiedzôł ó in vitro. To le bëło dzysô, tuwó i terô. Długo sa na-miszlelë, jachac czë nié. Kureszce stanało na tim, że równak pojadą. Franc zaprzigł konie w karéta, öni sedle a jachelë. Kusrôt jich serdeczno przëwitôł, rôcził do jizbë, wësłëchôł, co mielë jemu do pówiedzenió, a tej półożił na stole wszelejaczé zelé. Cos dzywnégö robił nad tim zelim. Wëwijôł rakama, warził, kadzył i cos pód nosa mrëczôł. Na kuńcu zgarnął to w tuta, dół Anie i nakôzôł pic arbata trzë razë na dzeń. Jak zelé sa skuńczi, tej do niegö przëjachac zós. Jak ön miół jima z mieszka tak dosc wëgarniaté - zelé zadza-łało. Ana nie bëła sama. Nosa pód serca dzeckó. Franc z ti ucechë óbchódzył sa z Aną jak z jójka. Nie dół ji nick robie, ona blós leża i póchnia. Za dzewiac miesaców przëja-cha hébaba i urodzëło sa dzéwcza. Jak óna ódebra no dzeckó, jaż sa urzasła, bo bëło baro dzywné. Miało wiólgą głowa, z sédmë włosów, wiôldzé öczë a uszë, piać zabów -trzë u górë a dwa na dole, a do tego miało jesz zmiarté, dłudżé race. Taczégö dzecka hébaba jesz ni mia widzóné. Franc z Aną w ti redoce nick dzywnégö w córce nie widzelë. Köchelë ja nad żëcé. Delë ji miono Jadwiga. Ópa, chtëren béł kąskgłëchi, rozmiôł Jastrzi-ga. Łazył pö wsë i sa chwólił, że mają doma môłą Jastrziga. Głëchi, co nie doczëje, to zmësli. Jadwiga rosła jak na młodzach. Jak miała roczk, wëzdrza na 10 lat. Jak mia 10 lat, wëzdrza na 30. Kureszce organizm tego nie strzimół. Ona zachórza i umarła. Jo wama rzeka, że to béł straszny trup. Jiscënk roz-riwół serca starszich, jak zdrzelë na umarłe jich jedurné dzeckö. Włożëlë ja w zark a za-wiozlë do kóscoła, żebë na drëdżi dzeń ja pöchöwac. Köl dwanôsti w nocë ksądz na plebanii czëtôł brewiôrz. Poczuł ökropny rëmöt w köscele. Mëslół, że to złodzeje. Wzął taszlapa i krëczew w raka i szedł zaz-drzec. To, co uzdrzół, zamrozëło mu krew w żëłach. Zark béł ótemkłi, a dzéwcza ze swiécącyma slépiama nëkało pö köscele. Tedë to Franc dôł ogłoszenie - chto wënëkô lëchégö dëcha z jich córczi, ten dostónie całi jich majątk. Z rozmajitëch starnów przëjéż-dżelë chłopi a knôpi. Nicht ni mógł dobëc lëchégö dëcha. Grëpa gnôtów bëła corôz wiakszô. Nadparłacził sa we wsë jaczis knôp, chtëren łazył pö świece za szczescym. Óma dała jemu na droga różańc, swiaconą kréda i dobré radë. Dowiedzôł sa ön ö nieszczescym we wsë i wpôdł w zamëszlënk. Möże tuwó je möje szczescé? Jak dostóna ódwóga, wléza do köscoła i dobada strziga. Przeszedł wieczór. Michôł po cemku szedł w las, tam nazbierał swiécącëch bączków, a tej pómalinku szedł w starna kóscoła. Ledwie uszedł pôra kroków i dolazłë do niegö czôrné psë z liń-cuchama na karku i ögnia w pësku. Knôp ze strachu sa zwrócył, a psë sadłë na niegó i chcałë gó pöżréc abö spôlëc. Ön wëcyg-nął z taszë rożańc i nim wëwijôł. Psë sa copnałë. Ön sa podniósł i nie obżerające sa za se, pómalinku szedł w starna kóscoła. Psë znowu do niegó pödskóczëłë i wëłë, ale ón dali wëwijôł różańca. Jak béł ju krótko kóscoła, óne zdżinałë. Michôł letëch-no ótemknął dwiérze i wiózł do krëchtë. Wëpuscył swiécącé bączczi a te sa rozprisłë po całim kóscele, w chtërnym bëło cëchó jak nigdë nick. Zédżer na wieżë wëbił dwanôstą w nocë. Zark sa ótemkł i strziga rëczącó wësköczëła. Uzdrza bączczi, ślepia ji sa zas-wiécëłë i z szëma w gabie chcała je łapać. Michół usódł za wółtórza, a strach jemu po puklu lótół. Jak uzdrzół kol se karno lëdzczich gnótów, wzął kréda i zrobił nią koło. Sztrzi-ga wëckna człowieka. Z mierzącym smiécha biega za wółtórz. Knóp ucekł na chur, óno za nim. Örganë zaczałë piszczec, a łówczi są wëwrôcałë. Strziga wnet bë gó miała złapóné, le Michół zdążił sköczëc z churu w dół. Szusnął za figura Swiatégó Tónë. Öna bë gó miała zôs złapóné, le wszëtczé swiécącé bączczi na nia wsadłë. Öna dosta górz. Wrzeszcza i pajama jich zgórnia. Michół timczasa wskócził w te gnótë. Ze strachu béł całi zmókłi, a trząsł sa jak zylc. Lëchi duch wiedzół, że knóp sa schówół w gnôtë, rów-nak céchë zrobione swiaconą krédą nie dałë jemu tknąć grëpë. Stojało i wëło karno wołków. Zédżer na wieżë wëbił pierszą w nocë. Strziga musza jic w zark. Michół ze strachu jaż ómglół a kureszce usnął. Jak sa óbudzył, słuńce bëło wësok na pódniebim. Ni mógł uwierzëc w to, co widzół. Dëcht kol niegó spało snôżé dzéwcza. Piakné jak janiół. Pó grëpie gnótów nie bëło ani siadu. Michół rzekł sóm do se: „To je moje szczescé". Letëchno ja óbudzył, wzął na raka i zaprowa-dzył do Anë i Franca. Cëż to bëła za ucecha. Öni płakelë łzama szczescégö. Wedle rze-klënë, starszi zapiselë całi majątk Jadwidze i Michałowi, bo oni sa óżenilë. Szczescé przeszło i zaklepało w dwiérze stôrëch i młodëch. Żëcza warna żebë szczescé i miłota nigde nie zabëłë do Waju adresë. Ökróm „najich", kaszëbskó-kócewsczich, gôdëszów wëstapówelë téż gósce z jinëch regionów. Öbsadzëcelë przëznôwelë jima nôdgrodë w kategorie miona Wicka Rogalë. Dobëła Stefanio Buda, drëdżi plac dostelë: Paulëna Iżińskó i Kazmiera Gajdek, a trzecy Zdzysława Bósek. Wëprzédnienié: Mateusz Iżińsczi i Kazmiera Babenek. Wielewsczému Turnierowi Gódëszów towa-rził m.jin. jórmark lëdowégó kuńsztu, wëstap kabaretu Purtcë i promocjo nónowszi plat-czi znónégó kaszëbsczégö plestë ks. Romana Skwierczą. Ö ti piątce piszemë kąsk wicy w „Pomeranie". Winszëjemë wszëtczim uczastnikóm, a öso-blëwie dobiwcóm. Na kuńc jesz slédné zdanie z protokołu óbsadzëcelów latosëch mión-ków: „Turniér ten zaczinô pösobną dekada historie biôtków gôdëszów we Wielu. Chcemë tej żëczëc, żebë dërch sa rozwijôł, wnosył nowé wôrtnotë i dali zbögacywôł regionalną kultura". J. Roszman (tuwö öbczas czerwihcowëch warköwniów dlô piszącëch pö kaszëbsku) dobéf lotos Przédną Nôdgroda. Ödj. P. Léssnawa Ana i Zuzana Glëszczihsczé Wszëtczé pieniądze świata za kaszëbsczi! Chtëż na Kaszëbach nie znaje wastë Józwa? Czej sa jedze na wielewsczé miónczi dlô ple-stów, tej nôlepi je zarô wiedzec, czë badą Józef Roszman, Halina Wréza czë ksądz Roman Skwiercz. Jeżlë jo - tej rôz - rówizna je wiadomô, a dwa - möżna sa szëköwac na brzëcha öd smiéchu scëskanié abö łzów wëcéranié. To nie je tak prosto wlézc na bina i plestac. Podług Roszmana z tim sa trza urodzëc. Jô to móm erböwóné pö ópie - gôdô plesköt z Gniéżdżewa. Ön bél taczi wicman - muzykant i jezdzyl pô różnëch wsoch a gro! na bazunie. Jô pochodzą z wiôldżi rodzënë. Z Pôlczëna jô jem. Nas bëlo dzesac sztëk dze-cy. Më żëlë biédno. Dak pod słomą. A tej ópa przechôdôl do naji i ópówiódól te gôdczi przë łapie. Ópa potrafił zmëszlac na pöczekanim! I to je prawie to. Plesta nie uczi sa tekstów na pamiac. Plesta wchôdô na bina i... twórzi. Czarzi słowa. Mani. Wcygó w swoja ópówiesc. To bëlo tak, że jô sa leno téma öbrôl. A tej, jak jć> na bina wëszed, tej mëslë przeszłe same. To nié tak, że jć> sa uczil. Wied-no jô gôdôl to, co mie przeszło do glowë. Równak udba bë muszała bëc pradzy. Chóc le kąsk rëchli. I wej méster plestaniô öpöwiôdô nama, jak jednégö razu jachół wespół z białką i córką na turniér do Wiela. Je sobota reno. Z Gniéżdżewa na Zôbörë dosc tëli trza jachac. Józef zdrzi prosto przed se. Nie gôdô dëcht nick. - A cëż të mdzesz latoś plëstôl? - chcą wiedzec jego slëbnô. - Nie milë mie, bó jo dopierze mëslë zbiéróm. Jô bë móg jedna gôdka na sto sposobów rzec - cygnie dali méster z Nordë. Plesta muszi wsłëchac sa w lëdzy, co przed nim se-dzą. A tej całim sobą - nié leno głosa abó gęsta, sprzedać ópówiesc. Jak lëdze sa smie- ją, tej ön muszi bëc pöwôżny. A jak lëdze są pôw/ôżny, to ön muszi jich rozbawić - dôwô prosti recept na zwënéga. A czej béł zôczątk? W1973 to sa zaczalo. Jô bél wiedno szpörtowny. Tedë jô na te turnieje jachôl. Równak pierszi rôz we Wielu on béł 40 lat dowslôdë. Na drëdżim konkursu. Jachta na dzëka gôdôł. A latoś trzëdzesti ju rôz szedł na miónczi na wielewsczi binie. Jak jô to miôl rzeklé do nieböszczika Jóna Drzéż-dżóna - jô do Wiela jak bada mógł, bada jezdzyl. I tak jô sa wstidza, że mie 11 razë nie bëlo. A dlô mie Jón Drzéżdżón bél wiedno taczim wiôldżim autoriteta. Z wielewsczégö konkursu przëwözył nié blós nôdgrodë. Jô móm kasetë z gôdkamë, co më we Wielu gôdalë. Z tech pierszich konkursów. August Dominik, Matilda Bławat, Henio Héwelt... Móm jich nagróné. Jô to chcą przekazać do Dodomu Kulturę we Wielu - zagwësniwô. Do Goralów na Sabałowe Bajania téż pója-chół. 31 lat nazôd. Jiwer béł, jak do nich gadać. Tec gdze oni tam kaszëbską gôdka zrozmieją. I tej umëslił sobie jedna rzec barżi z wësoka, a drëgą pö kaszëbsku. Jesz dzysó bëlno pamiatô, co mu tej pöwiedzôł przéd-nik jurorów - prof. Róman Reinfuss. On mie prosto rzek: „za ta pierszą gawada nick so tobie nie nôleżi. Nôwëżl jednégö zadwigngc. A za ta drëgą môsz wszëtczé pieniądze świata. Jô rozmieja pô kaszëbsku". Na drëdżi rôz wasta Józef plestôł ju leno w naszi mowie. I dobéł tam przédną nôdgroda - Spinki Góralskie. A ó czim plëstô? Jô czedes gôdôl do śmiechu. Le z wieka człowiek poważnieje i jô wrôcóm do tëch lëdzy co zrobilë cos dlô Kaszëbów. To je wôżné, żebë jich wspominać. Człowiek żëje tak długo, jak lëdze ö nim pamiatajg. Jak më z bialkg öbzérómë ödjimczi z wielewsczich turniejów, to, mój Boże, ten nie żëje, ta nie żëje... wiakszosc ju odeszła od nas. Ale przëchôdają nowi. Chcą plestac. Chcą sa uczëc ód nólepszich. Latoś bëło jich we Wielu jaż 31. 31 lëdzy? - wasta Józef ni mógł dac wiarë temu, co uczuł bez telefon. Tej jô jada do Wiela, jak je tëli lëdzy. Jaż sa serce redëje. Jak przeobiecół, tak téż zrobił. I to pö prów-dze na swój méstersczi ôrt. Przédnô Nôd-groda 41. Wielewsczégö Turniéru Gôdeszów pöjachała latos do Gniéżdżewa. 13 Krystyna Léwna Szpóla - Co to je za lëft? Cażko tak na piersach je człowiekowi, jakbë to gö chcalo udëszëc -rzekła stôrô Kramköwô i so rozpia knąpa kol szërtucha. - To dô dzysô jaką pómpa! Bo nie je möżlëwé, żebë to sa tak zacygalo a maczëlo! Jô jem zmöklô jak kot, a jesz nick tak rich-tich ni móm robione. Te szótë! Kö to doch je szpórt, a nié robota - pödsztrëchna, ale Gita nosëla wabórczi z wodą ze stëdnie i wlewa je do baliczi. Do pôlnia wöda mia bëc letnô, bö ji chłop z lasu przëczadzy i sa zarô wëkąpie. Późni stôrô piłowa, czë Gita stëdnia zakrëje blachą i na wiéchrz wrzucy pustaka, żebë sa dzecë nie pötopilë. Ön lubi sa tak pö roböce wëkapac. Gôdô, że to je redosc do cala. Późni Gita wëléwô wabórka wóda do ógroda, pod salóta, piotrëszka, dii..., wszëtkö je misternym i tónym pömëslënka chłopa. Dzysó jednak stôrô da óbacht na Gita, chtër-na krącëla sa przë stëdni dlëżi jak wiedno. Czikrowa w no wódné zdrzadlo i jakbë cos do niegö góda. - Të jes, Gita, zôs w cążë! - rzekła stóró z letczim przëkąsa. - Jô to widza, bö të takó zmachtónô jes. A jô doch cë tëli razy góda: nie dój so nëch dzecy robie! Ten twój to je wariat i swiniôrz! Të doch mia jic do doch-tora! Ale të jo! Puna jedna! Blós tak remio-nama zdrëgniesz i udówósz, że nie czëjesz. Jó téż mia lëchégö chłopa. Judósz to bél, ale nié jak nen twój! Ko ten bije wszëtczich chłopów na świece: gnój i tëli! Jó cë rzeka. Cham i nick wicy! Ön cë jesz wicy nëch dzecy na-trzaskó, bo co tam jemu szkódzy! Kó të doch to strzimósz! Gita do rada! Jó so mia tak udbóné, że jak ten mój przë-szed wëpiti, tej jó wiedno mia doma sznaps. Jó mu jesz pola i më tuńcowale wkól stołu, jaż on pôd. Reno jó mu góda, jak bëlo dobrze, a ten stôri wariat w to wszëtkö wierzil. A jak on umiérôl, tej jô cë rzeka, że jó w nim widza môlégö i słabego człowieka. Richtich mie sa gó żól zrobiło. Nié, żebë jó gó jakós tak specjalnie kocha czë lubiła, ale jó na jego konanie zdrza z taką përzna cekawóscą, bo chcą jem widzec, jak umierają taczi ledze jak on. To szło cażkó. Jegó konanie nie bëlo nijak lëdzczé. Ön skrzeczól a pisz-czól. Nie bëlo w tim żódny cëchóscë ani letkóscë. Kó jó pamiataja, jak mój ójc kónól, to bëlo nôböżné odchodzenie. Dzeń téż nie bél nijaczi, bo to prawie w odpust bëlo Niepökalónégö Serca Marije Pannë. Lëstë na bomach sa kruzowalë, a më klëklë przë łóżku i ödmöwialë różańc. Muter ódpólëla gromica. Letko ójc zawódzyl óczama. Żeg-nól sa z nama. Chóc słów mu ju nie sygalo i dechu ni móg zlapac, to jednak më czëlë, że jesz so nas wszëtczich óbzérô, jesz chcól óbjąc raka mutrë, ale ni miól na to sëlë. A mój Kremka jak jucha kónól. Jaczé żëcé, takó smierc - to są swiaté słowa! Öd umiéranió stóró chutkó przeszła zós do stanu córczi i cygna dali, jednym decha: - Gita, jó doch mia dosc biédë z jednym dzecka, a nié żebë jó so da jich jesz wicy zméstrowac! A të sa férëjesz, jakbë to cë miało rozëm ódjaté. Tero doch są mądri dochtorzë. Biôj a rzeczë, że wicy tëch aniołów të nie chcesz. Wiara wiarą, ale chto mó o ne dzecëszcza sa starać! Gita rzucëla wabórk. Bëla midëch tim calim czuwanim. To podnieś nogawica, to zastawi bulwë, a scërzowi dôj wödë..., wszëtkó na ji głowie. Nibë nic, ale bez tego nie ujedzesz. Żëcé je wiôldżim jiwra, a ona doch jesz lubiła so pööbzerac, co jinszi lëdze robią, czë to jaczis tërecczi serial, czë na telefonie wëze-rac za kimś, chto bë ja köchôl, ale tak köchôl naprówda. - Nie czikruj dërch w nen telefon, bo tam të retënku nie nalézesz! - rzekła dërno stôrô i szla zastawie szótë. Nym czasa wjachôl zac. Czadzyl prosto do ba-liczi. Zdjąn wszëtczé lómpë i sa lég w woda. Stôrô sa usmia, bö zdążëlë nym raza do bali-czi nasmrodzëc. Gita z autóła pokorno wëja sprawunczi: wörzta, kölôcze i piwö. Zanim ten sa wëczapôl, bulwë ju sa zagötowalë. W tim czasu stôrô so urwa sztëk wörztë i sadła na drzéwianą lawa. Zapiarla sa pukla ö scana i jadła. Zac wëlôz z wödë i nadżi czadzyl do stôri. Trzas w na wórzta i rzek, że nie mdze darmozjadów żëwil. - Jak so chcesz pöżëc, tej tam je pórta! Won I - wrzeszczól. Stóró chcą sa podnieść, ale ten ja docësnąl do scanë i rzek, czë ona to rozmia. Kramkówô chcą sa wëdostac z negó uscësku, ale nen swójima rakama coróz barżi ja wpinól w scana. Pó wórzta, chtërna sa pokuła pó piósku, podleca Tuła i z podkulonym ögóna pönëka pod szopa. - Zdechniesz të z głodu! - rzekła stóró i ódgónia jego pazura. Nie krzëcza, chóc dzecë wrzeszczalë, żebë jich ómka puscyl. Ale ten, jak w jaczims barchu, trzimól storą i dërch gódól, kógó muszi żëwic, a kógó trzëmac. Białka! Co on mó? Chto to je? Czë to je białka? - Nie grzesz! - rzekła zloslëwie Kramköwô. - Jô waji dzysô wszëtczich zabija! - on rzek i przecësnąn storą tak mocno, że ta ni mogła zlapac lëftu. Wtim nadleca Gita i chwôcëla go za raka, ale tim sarnim przëja na se jib wëmierzony Kramkówi. Z nosa Gitë leca krew. - Ona je w cążë! - wrzasna stóró. - Të jes żëwi dióbél! - rzekła i zacza ócerac Gita ód krwie. - Wa zaró jesta w cążë! Taczi zort! Bo jak jo soja bról, tej ona doch téż bëla w cążë! Stóró chwôcëla Gita i szla z nią do chëczów. Dzecë krzëczalë. Ön óstół sóm. Na place czi-pialë bulwë, ale nicht ni miól ódwódżi jich zlewać. Blós Tuła cziwala ógóna. - Wez lep do wsladë! - nakóza stóró i przëlożëla ji mókri racznik. - Ko të doch widzysz, że ten nie je richtich w lepie! Co të so tak richtich mëslala, Gita, ko ten je wariat i nick wicy! Z taczim të chcą żëcé so zbudować? Kö të jes glëpszó jak jô mësla. Za czim të dërch sznëkrujesz w nym telefonie? Kögö të ckniesz? Z sódmim dzecka w cążë? Môsz të rozëm! Kö ön cë jich jesz sétmë zrobi! Brëkuj rozëm, Gita, a so dôj z nim pöku! Nie czëjesz të tegó, że to nie je nick wôrt? - Cë sa letkö gódó, ale pierszi milotë sa nie zabôczi! -odrzekła Gita. - Gita, te mie tu nie smaruj óczów glëpstwama, tu ó nasze żëcé jidze! Ko ten doch nas zabije jak nick, blós jak të sa mu postawisz! Bądz doch përzna chitrô, a udawój! A nade wszëtkö dój so cos z nyma dzecama zrobić! Jô ni móm ju zdrowiô, żebë je ögarënac! Pöd wieczór wszëtkö ucëchlo, blós jucha unoszą sa w lëfce, jakös tak drażniła nos i stówa sa nié do znie-senió. - Zamówi, Gita, beczka, niech oni to wëwiezą, bo mie je richtich lëchó! - rzekła stóró i wza hók do wëbiéra-nió bulew, a dzecë wola, żebë z nią szlë pö bulwë i jarmuż do kanynków. Mateusz zaprosyl so kolegów. W kuchni zaczalo sa nocné żëcé. Redosné picé. Beztrosczé oderwanie ód żëcô i filozofowanie, chto wiele w nym żëcu znaczil i za jaką cena. - Pójta, më mdzemë z módróków robilë wińce i pie-strzenie z ówsny slomë - rzekła stóró, ale dzecë nie bëlë za tim. Köżdé miało swój pömëszlënk: Léón bawił sa w mëma i tata, dze tata dërch bil mëma, a ta krzëcza, Iza - niespokojno zdrza na Mateusza, chtëren wiedno lubił ja na kolanach trzëmac. - Të dój, Gita, óbacht na Iza! - rzekła stóró, ko to doch nie je normalne, żebë chłop sa dërch kół taczégó dzéwczątka krącyl. A ón ja dërch na kolanach sódzó, a smuli po szëji. Dzéwcza samo nie wié, kómu mó bëc póslëszné? Tu wuja, a tu ójc? Jó nie jem glëpasô, a widza, że ón dërch ja do se óchli. Swiniórz! Ko ten doch ni mó żódnëch lëdzczich maniérów! Zrób cos, a przestani udawać, że nie widzysz! - prosëla Kramköwô, ale ji wólanié na umórdowóny żëcym Gice nie zrobiło wikszégö wrażenió. Dzecë szlë z nią na póle. Stóró wëbra kósz bulew, przë tim letko trzasla bulwiczé, bë żódny bulewczi nie zóczëc. Czej kósz bél ful, tej ona so sadła na miedza i odmówiła dzesątka różańca. Dzecë rwalë jarmuż. Jedno na drëdżé wrzeszczało, że to muszi wicy, a to mni robie. Stóri bola głowa. Zapaköwalë to na kolo i pód dodóm, a tam zabawa Mateusza ni mia kuńca. Stóró wlazła w swoja jizba. W kuchni rządzyl zac i jego drësze. Przez rësëna w dwiérzach widza, jak Mateusz spijô z lënoleum wino, chtërne mu sa stlëklo na kuchni. Wkól szklów, ön na kolanach, jak pies, zlizywôl swöje „wëbawienié". Stôri chcalo sa pic i jesc. Ni mia jednak ödwôdżi do kuchni wlezc. Żda, jaż chtos przińdze w ji jizba i tej gö wësle pö kawa i sztëczk chleba. To waralo a waralo. Stôrô ötemkla ökno, ale glosë rozjuszonëch drëchów i Mateuszów szlë dzyrzkö na droga tak, że jaż sa lëdze ödwrôcalë i niepokojąco cziwalë glowama. Kramköwi bëlo wstid. Zamkla ökno, chóc to bëlo wëpucowóné, bö jak ona sama cwierdzëla „ökna muszą żëc". Tim raza zwątpiła i letkö przekrącëla klómka w dól. Zdrza na swój aszparagus i mërta, późni zabiła mucha. Znowu sa podniosła i zôs zdrza na scanë. Nicht nie lôz. Ji cëché sznëkrowanié w czasach, czej bëla môlim dzéwczëca, nie przenôszalo żódnégö wëtchnieniô. Wszëtkó bëlo jakbë przez kalka: ödbicé dôwnëch czasów i dzysészégö dnia ni mialo wiôldżégö różnieniô. Czë to je ji pisóné? Pita sa w dëchu i szuka ödpöwiedzë. Ta nie bëla letkô, bö i żëcé ji wëzdrzalo, jakbë żëla w dzëwëch krzach, z chtërnëch ni możesz sa wëdostac. Pömëslala ö sostrze, ale ji żëcé bëlo jesz glëpszé jak Kramköwé, bö sënową dosta lëchą, takô dżera i świnia, że nie pöradzysz. Kramköwô so wspomina, jak szla do sostrë na geburstach i widza, że ji sostra z misczi scërza bra so jedzenie. Móże to bél klops abó cos? Tegö Kramköwô nie wié i sa nie dowié, ale widza se w twarzë sostrë, chtërna bëla öbleklô w szarą burka i stoją kol psy budë. Kramköwô tej póżalowa, że öna sa urodzëla, że to kaszëbsczé żëcé je za dludżé i dló ni, i dlô sostrë. Wëja tej paczka kawë i szôkólôda i da Étce, chtërna nie wiedza, czë do chëczów mô prosëc, czë dac pöku. - Dôj pöku, Étka, më na tim samim wözyku jedzemë - rzekła sostra i pökôza ji mödré plachce na remieniu, chtërne ji zrobił nipöcy zac. Ta sa zakrzëcza i tëli. Przez kuchenne ókno sënowô, niegödzeusz, pödzéra, co sa na podwórzu dzeje. „Judôsz jeden, żebë ni móg skónac!" - pómëslala. Kramkówô uscëska sostra i rzekła, że Bóg je, że On to wszëtkó widzy i ódpłacy za te wszëtczé cerpienia tim samim, co jakbë mia Étka wzmócnic, ale ta sa dërch czëla zasromónó tim, że z psy misczi jadła. W nym rozmëszlanim do jizbë wlecôl Léón i rzek, żebë stôrô mu bójka przeczëta. Wetkji Przigödë TomekoSa- wyera i żdôl. Zanim jednak Kramköwô sa wza za czëtanié, wësla knôpa do kuchnie, abë ten ji uwarzil taska kawë. Léön zrobił pöslëszno to, co ona mu nakôza. Stôrô so popiła i zacza czëtac. Lubiła Tómka i jegö jiwrë. Knôp przëpöminôl ji kögös swójsczégö, taczégö jakbë z ti sami wsë. Czej zacza czëtac, jak to schöwôl sa w chöjnowim lese, do jizbë wtar-gnąn Mateusz i pödkôrbiôl: - W chujowim lese! - Biôj, të nipöcy dżadze, a sa përzna przed dzecama hamuj! Dôj dzecóm bëc dzeca-ma, a nie wëdzerôj jima tegö wszëtczégö! - nakôza mu stôrô, ale ten napiérôl, że mô mu dac połówka, że ön wié, że stôrô mô na pewno gdze skrëté, bö taczé babska mają swöje place. - Wënaszôj sa z jizbë! - zarikna stôrô dër-no i to gö wëstraszëlo. Zmerkôl, że w kuchni żdają jegö drësze i ni móże Kramköwi chlap-nąc, bö za czim to bë wëzdrzalo. - Pögôdómë witro! - ödgrôżôl sa na odchodnym, ale stôrô udôwa, że sa nie böji, że ni mô wicy strachu. Czëta dali, jaż Léön usnąn. Wza knôpa i pölożëla do swöjégö lóżka. Dwiérze zastawiła zesla, żebë czëc, czej chtos mdze do ji jizbë wlôżôl. Sama kulna sa w ruchnach na zófa i nadslëchöwa. Reno öbudzyl ja trzôsk mötóra öd autóła. To Mateusz nëkôl do lasu. - To je dërch spité, a tej to jezdzy! - pó-mësla stôrô i wlazła w kuchnia. A tam jak wiedno: ful szklów, topków i tasków, pod stola nasmrodzoné, w nórce rozlóné i nachrochötóné... Stôrô rozpôlëla w place i ótemkla szerok dwiérze tak, żebë wpuscëc përzna jinszégö lëftu. Scarla toptucha stół i wrzucëla gö w piata. Zamiotła i umëla podłoga. Wënio-sla budle i szla buten ötemknąc kurë i gasë, chtërne czadzëlë prosto do körëta, ale nie bëlo w nim żódnégö zböżô. Stôrô chwôcëla kölo i czadzëla prosto na pustczi, na Bieszköwe pöle. Wtramölëla so dwa snopë ówsa i pöd dodóm. Bieszköwô to widza i nëka do swojego chłopa, żebë ten ny stôri czarownice szed a rzek, że sa nie kradnie, że co to mć> bëc! Ale ten môchnąl raką i dôl póku. - Witro to mdze do braniô! - rzek. Kramköwô rzucëla snopë pöd kurnik, późni lazła do chëczów robie frisztëk. Wëja brót chleba i sztëk sera, uwarzëla mlékö. Czej Gita sa podniosła, zarô pomogła stôri w robieniu sztólów. Późni mdze nosëla wóda do baliczi, bó Mateusz baro lubi sa po robóce wëmëc. -Jak w kólowroce! - pómëslala Gita, blós nie wiedzec, ile je człowiek w sztadze nawinąć na ta szpóla. Ze stołu spód sztëczk sera. Tuła podleca i chwóca to w pësk. Léón zamk dwiérze, żebë pies ni móg ucec i zaczął ja bic. - Co të robisz?! - zawrzeszcza Kramkówó i ótemkla dwiérze. - Lëdze sa tak nie férëją! 18 Lew Tołstoj Zmartwëchwstanié (wëjimk) Pierszi dzél Jakbë möckö nie próböwelë tegö zmienić lëdze, chtërnëch zeszło sa na môłi óbéndze pôraset tësący i mielë stara öszpacëc ta zemia, na jaczi żëlë w grëpie, chöc wbijelë w nia kamë, żebë nick na ni nie rosło, czëscëlë ja z köżdi trôwczi, jakô le zaczała rosnąc, puszczelë nad nia dim öd wagla i pe-trolczi, öbcynelë drzewa i nëkelë wszëtczé zwierzata i ptôchë - zymk béł zymka nawet-ka w miesce. Słuńce grzało, trôwa wrôcała do żëcô i rosła, zeleniącë sa wszadze, gdze ji nie wërwelë, nié leno na bulwarowëch łączkach, ale i midzë kamianyma platama. Brzozë, paple, smardzëna rozwijałë swöje klejącé i pôchnącé lëstë, pacałë napuchłé paczczi lëpów. Mörësë, warbelczi i göłabie pö zymköwému redotno rëchtowałë swöje gniôzda, a muchë brzaczałë köl scanów, pödgrzóné przez słuńce. Wiesołé bëłë ro-scënë i ptôchë, i öwadë, i dzecë. Ale lëdze -dozdrzeniałi, ustny lëdze - nie öprzestôwelë cëganic i maczëc sebie i jinszich. Lëdze bëlë dbë, że swiati i wôżny nie je ten zymköwi pörénk, nié ta snôżota Böżégö swiata, dónô dlô szczescô wszëtczich stwörzeniów -snôżota, jakô namôwiô do miru, zgödë i mi-łotë, ale swiaté i wôżné je to, co öni sami mają wëmësloné, żebë wastowac jedny nad drëdżima. Tej w kancelarie gubernsczi sôdzë mielë za swiaté i wôżné nié to, że wszëtczim zwierzatóm i lëdzóm są dóné miodné zrë-szenia i redotë zymku, ale mielë za swiaté i wôżné to, że dzéh rëchli przeszło pismö z numra, sztapla i titla, żebë ö gödzënie dzewiąti reno östelë sprowadzony dnia 28 łżëkwiata trzeji trzimóny w prize aresztancë - dwie białczi i jeden chłop. Jedna z tëch białków, jakno przédnô przesprôwczka, miała bëc doprowadzono apart. Na spödlim tegö pölétu 28 łżëkwiata ö ósmi reno starszi do-zérôcz wszedł w cemny śmierdzący köritôrz białgłowsczégö öddzéla. Krótko za nim weszła w kóritórz białka z umączoną gabą i z sëwima krąconyma włosama, oblokło w kabót z rakôwama öbszëtima galónama, scësniony pasa z módrim zakuńczenim. To bëła dozérôczka. - Chcece Masłową? - zapitała ona pód-chôdającë z diżurnym dozérôcza do dwiérzów jedny z celów, co sa ótmikałë na kóritórz. Dozérócz, zwaczącë żelazła, ótemkł zómk, pchnął dwiérze celë, z jaczi wëlecół lëft jesz barżi śmierdzący jak w kóritarzu, i zawółół: - Masłowó, do sądu! - i zós przëmkł dwiérze, żdającë. Na sódzewim pódwórzim béł swiéżi, pókrzésny lëft przëwióny przez wiater ód polów do miasta. Ale w kóritarzu béł ten lëft cażczi, tifusowi, namikłi pôchą kału, dzekcu i zgniliznę. Taczi lëft zarô robił kómudnym kóżdégó, chto przëchödzyłtuwö pierszi rôz. Doswiôd-czëła tegö nawetka przënaconô do lëchégö lëftu dozérôczka, chtërna przeszła prosto z pödwörzô. Czej weszła na köritôrz, pöczëła umączenie i miała chac jic spac. W celë dało czëc jaczi pörëch: białczëné głosë i tupanie bösëch nogów. - Në, chiżni sa rëchtuj, Masłowó, gôdóm! - krziknął starszi dozérôcz w strona dwiérzi. Czile minut późni z prizë wëszła drawim kroka, chutkó sa öbrócëła i stanała köl dozérôcza niskô młodô białka z wiôldżima piersama w szarim czitlu, óblokłim na biôłi kabôt i biôłi kléd. Na nogach miała paczosné nogawice, na nogawicach - sôdzëwé kórczi, głowa miała zarzeszoną biôłą chustą, spod jaczi - je wiedzec swiądno -wëpuszczoné östałë kruzowaté czôrné włosë. Skarniô białczi miała ta ösoblëwą biôłosc, jakô trôfiô sa na licach lëdzy, co dłëgszi czas żëją w zamkniacym, i przëbôcziwô öczka bulew w sklepie, Jistné bëłë krót-czé, szeroczé race i biôłô pełnô szëja, jaką bëło widzec zeza wiôldżégö kołnierza czitla. W tëch skarniach wëprzédniałë sa, ösoblëwie na spödlim biôłoscë twarzë, baro czórné, łiszczącé, kąsk napuchłé, ale baro żëwé óczë, z jaczich jedno letkö krzëwöczëło. Białka stojała baro prosto, wëstôwiającë wiôldżé piersë. Pö wińdzenim na köritôrz kąsk podniosła głowa i zdrzała w öczë dozérôcza, w pószëku, żebë zrobić wszëtkö, czegö öd ni badą chcelë. Dozérôcz chcôł ju zamknąć dwiérze, czej pökôzała sa zeza nich bladô, sërô, pöguböwónô twórz sëwi starësz-czi bez chustë na głowie. Starëszka zaczała cos gadać Masłowi. Równak dozérôcz pchnął dwiérze w strona głowë stóri i głowa zdżinała. W celë dało czëc białczëny smiéch. Masłowô téż sa usmiéchnała i óbrócëła w czerënku öczenka z kratama w dwiérzach celë. Starëszka z tamti stronë przëcësnała sa do öczenka i zachrapiałim głosa rzekła: - Pierszim dzéla nie gadôj, trzëmôj sa jednégö i kuńc. - Niechle bë ju bëło jedno, görzi nie badze - pöwiedzała Masłowô, trzasącë głową. - Je wiedzec, jedno, a nié dwa - rzekł starszi dozérôcz z .buchą pód-wëższégö, jaczi je gwës swóji szpórtownoscë. - Za mną, marsz! Widzewné w óczenku oko starëszczi zdżinało, a Masłowó weszła na westrzódk kóritarza i drawima, krótczima krokama poszła za starszim dozérôcza. Öni zeszłe w dół pö kamianëch trapach, przeszłe kol jesz barżi jak białczëné smierdzącëch i głosnëch chłopsczich celów, z jaczich wszadze zdrzałë na nich óczë przez óczenka w dwiérzach. Weszlë do kancelarie, gdze ju stojało dwuch żôłnérzów-strażników z flińtama. Sedzący tam pisórz dół jednemu z żółnérzów papiór przemikłi wonią tobaczi, pókózół na aresztowóną białka i rzekł: - Przëjimac. Żôłnérz, niżgórodzczi chłop z czerwoną, zóróną ospą gabą, półożił papiór za manszetka rakowa mańtla i z uśmiecha mërgnął do drë- 20 a cha, Czuwasza z szeroczima gnôtama na skarniach, pökazywającë na aresztowóną. Żôłnérze z białką zeszłe po trapach i pöszlë w starna przédnégö wińdzenió. W dwiérzach przédnégö wińdzenió ötemkła sa pórta i, po przeńdzenim przez ji parg buten, żôłnérze z aresztowóną wëszlë za ögrodzëna i rëgnalë przez gard westrzódka flastrowónëch szaséjów. Szoférowie, krómöwi, kuchôrczi, robötnicë, urzadnicë stôwelë i z czekawöscą przëzérelë sa na aresztowóną. Jinszi cziwelë głowama i mëslelë: „Hewó do czegö prowadzy lëché, nié taczé jak naje zachowanie". Dzecë ze stracha zdrzelë na przesprôwczka i ubëtk dôwało jima leno to, że za nią jidą żôłnérze i öna terô nick ju nie zrobi. Jeden chłop ze wsë pö przedanim wagla i napicym sa arbatë w góscyńcu podszedł do ni, przeżegnół sa i dół ji kopiejka. Aresztowónó zaczerwóniła sa, schilëła głowa i nico rzekła. Czëjącë sczerowóné na se wezdrzenia, aresztowónó utacką, nie dwigającë głowë, pódzérała na tëch, co zdrzelë na nia, bëła ród z zainteresowanió, jaczé zbudzëła. Redowół ja téż czësti w przërównanim z sôdzëwim zymkówi lëft, ale bolesne bëło chodzenie po kamach na ódnaconëch ód jidzenió nogach, óbutëch w cażczé kórczi dló prizowników, tej zdrzała pod nodżi i miała stara jic tak letko, jak le sa dało. Przechodzące kol krómu z mąką, przed jaczim zybiącë sa chödzëłë gółabie, jaczich nicht stąd nie nëkôł, aresz-tantka wnet bë córnała nogą jednego z nich: ptóch sa zerwół i ferkótającë skrzidłama przelecół kol ji ucha, jaż poczęła wiater. Usmiéchnała sa, a późni cażkó westchnała, czej przëbóczëła sobie swój kawel. Tłóm. D. Majköwsczi 21 Aleksandra Majköwskô, Dark Majköwsczi Möja pierszô Biblio. Mariô W Jizraelu, môłim kraju, jaczi östôł pödbiti przez wiôldżé Rzimsczé Cesarstwo, w mie-sce Nazaret, mieszkało dzéwcza, chtërno miało miono Mariô. Bëło roböcé, chatno pömôgało jinszim, ösoblëwie mëmce öbczas rozmajitëch domôcëch prôc. Nosëła wóda ze stëdni, piekła chléb, warzëła. Czej dozdrzeniała, przeszedł czas, żebë sa ożeniła. A béł tedë taczi zwëk, że to star-szi wëbiérelë naöżeniégö dlô swöji córczi. Chłopa Marii miôł östac cesla z Nazaretu Józef. Corôz krodzy bëło do wieselô. Dzéwcza, jak wiedno, bëło zajaté codniowima robötama. Wtim pöczëła, jakbë chtos stanął köl ni. Podniosła głowa i uzdrzała krëjamną póstacja: - Mir z Tobą, Mario! Jć> jem Gabriel, aniół wësłóny przez Böga. Chcą Cë rzeknąc cos baro wôżnégö! Mariô ni mögła uwierzëc. Aniół? Prôwdzëwi aniół? Serce zaczało ji chutkö bic. Wërza-sła sa. Równak nimó strachu słëchała słów Bósczégó pósłańczika: - Nie boji sa, Mario! Bóg mô Cebie wëbróné, żebë të ostała matką Zbawicela. Badze ón wiôldżi i mdą gó zwać Sëna Nôwëższégó Bóga. - Ale jô... jô... - zadzëwówóné i wërzasłé dzéwcza próbowało zrozmiec słowa Anioła - kó jô nie jem jesz żeniało?! - Dlô Bóga wszëtkö je móżlëwé! Pamiatósz Elżbieta, twója krewną? Je ju stóró i wszëtcë mëslelë, że ni może miec dzecy. A wnetka urodzy sëna! Dló Bóga pó prówdze ni ma nick niemóżlëwégó. Mario zrozmiała, że mó wierzëc Bógu i robie to, co Ön ji kóże, nawetka jak ji rozëm tego nie ógarinó. - Zrobią to, co Bóg ode mie chce - ódpó-wiedzała Gabrielowi. Pó tëch ji słowach aniół ódeszedł. A może ódlecół? Mario do kuńca nie wiedzała, ale na gwës óstała sama z wcyg brzëmiącyma w ji uszach krëjamnyma słowama pósłańczika ód Bóga. W göscënie köl Elżbiétë - Elżbieta urodzy sëna, musza ja chutkó ódwiedzëc - pömëslała Mariô. Wzała ze sobą nôbarżi brëkówné zachë, rzekła star-szim, gdze jidze, i rëgnała w droga. Öbczas wanodżi miała w głowie wszelejaczé mëslë. Wspominała potkanie z anioła Gabriela. Mëslała téż ö dzecku, jaczé ju żëło w ji brzëchu. Aniół pówiedzół, że urodzy Sëna samego Bóga. Bëła szczestlëwô, ale téż kąsk sa bójała. - Co powie Józef, mój naóżeni? Uwierzi mie? A jak sa wërzasnie tegó, że spódzéwóm sa dzecka, chóc nie jem jesz jegó białką? Musza ó tim wszëtczim pógadac z Elżbietą. Na gwës mie zrozmieje i pomoże - gódała Mario do se. Czej kureszce przeszła do chëczë swóji krewny i ji chłopa Zachariasza przëwita- ła jich z wiôlgą redotą. Chcała jak nôrëchli öpöwiedzec ö pötkanim z anioła, ale - co baro zadzëwöwało Maria - Elżbieta ju ö wszëtczim wiedzała. Rzekła do ni słowa, jaczich nigdë bë sa nie spödzéwała: - Mario, błogosławiono jes midzë niastama i błogosławiony je brzôd, jaczi urodzysz! Czej jem Ca uzdrzała, dzeckó w mójim brzëchu pörëszëło sa z redotë. Jak bëlno, że Të uwierzëła w słowa, jaczé przekôzôł Cë aniół! Jem baro ród, że Bóg wëbrôł Cebie, żebë jes ostała matką Zbawicela! Późni Elżbieta ópówiedzała Marii swója historia: - Öd dôwna më ze Zachariasza baro chcelë miec dzeckó. Wiele razy w swöjich mödlë-twach jesmë prosëlë o to Böga. Mijałë rów-nak lata, a dzecka nie bëło. Pótemu më sa zro-bilë stóri i mielë stracone nódzeja. Wnet pół roku nazód Zachariósz poszedł do swiatnicë w Jeruzalemie i jakno kapłon ódprówiół nóbóżeństwó. Tego dnia óstół wëbróny do tego, żebë wchadac do bëna swiatnicë i pôlëc kadzëdło na wółtórzu. Tedë stało sa cos nadzwëkówégó! Pojawił sa aniół, pósłańczik Boga. Pówiedzół mójému kóchónému chłopu, że Bóg wësłëchôł módlëtwë i urodzą sëna, chtërnému mómë dac miono Jan! Gôdającë to Elżbieta złapała sa za swój brzëch, w jaczim żëło ji dzecątkó, a w ji oczach pöjawiłë sa łizë szczescó. Mariô słë-chała ji z wiólgą redotą. - Zachariósz ni mógł uwierzëc w te słowa. Kó jesmë ju taczi stóri - gódała dali Elżbieta. -Aniołowi nie widzało sa, że felëje mu wiarë i zabrół mu mowa. Ni może ód tego czasu gadać. Czej wëszedł ze swiatnicë, nie rozmiół ópówiedzec tego, co sa stało. Na szczescé może pisać. Wedle tego, co rzekł aniół, zacznie znôwu gadać, czedë urodzą dzeckó. Mario ostała kol swójich krewnëch trzë miesące. Pótemu wrócëła dodóm. A Elżbieta urodzëła swojego köchónégö sëna. Przëchódzëlë go öbzerac drëszë i fami-Iiô. Wszëtcë bëlë dlô nich baro żëczny i pömôgelë. Zaczalë mëslec nad tim, jaczé miono bëłobë nólepi dac dzecku. - Zachariósz! Niech mô taczé miono jak jego öjc. Taczi je köl naju zwëk - gódelë. Ale Elżbieta rzekła: - Nié! Badze sa zwół Jan! - Ale w twóji familie ni ma nikógó, chto bë miół taczé miono? - wszëtcë sa dzëwówelë. Kureszce zapitelë Zachariasza, jak chce pozwać swojego sëna. Öjc dzecka napisół: „Jego miono badze Jan". A wórt je wiedzec, że jimia Jan öznôczô w jazëku, w jaczim gôdelë w Jizraelu: „Bóg je łaskawi". Czedë leno Zachariósz napisół te słowa, udostół nazód głos. Podniósł race w góra i dzakówół Bogu za môłégö sëna. 23 Tomôsz Fópka Katolëcczé spiéwë Babel Zbudowelë wieża dokôz swöji buchë rozëma nabuczniałi skrómnoscą wëczeczniałi tima, co nie robilë przë wieżë dôł Bóg möwa czëstą chaldejską abö hebrajską bö ö kaszëbsczi jesz nie bëło czëc do wieżë prowadzëło wierteł sta murowonëch drogów A köżdé plemia, co robiło dostało swöja biôłą droga brómë w pałądżi wëdżaté gónczi i alczerze w oma ceLtów i trójno lëdzësków Na murach miona wôżnëch a zasłużonëch jak w Lëcheniu i pöwstałë warköwé związczi a pösztridowelë sa na wieczi Spadłé janiołë Zgöda, nôprzód bëła zgöda chtërny towarzëła miłota karna janiołów widnistëch i dôżnëch zazdrzónëch w swöja snôżota, co Leno Böga barżi köchałë do czasu czej zazdrzëłë sa w se za möcno w dół, zdrzuconé östałë w dół swiécëłë, czej lecałë, długö jaż sa zapadłe jak zómk pöd zemi cwiardą skörëpa timczasa jich môl w niebny krôjnie wcyg żdąje na zafuLowanié wcyg żdaje na lëdzczé plemia co z pieLgrzimką garnie i ni möże duńc... Wiôlgô woda Noe - starëszku jak dzeckö co w dłudżich ruchnach chödzysz co rozpöwiôdôsz z blóną jaką nowina dLć> nas môsz? Wszëtkö pudze w përzënë bö diôbéł je lóz nie pörmôgô błaganie Bóg mô górz Zbudëja bôt nad bôtë arka na wësoczi górze bo przińdze wiôlgô wóda co zmëje czap lëdzczich grzechów cëganieniô i óchLeniô kradélstwa, mórdarzstwa złëch mówów a czënów procëm przëkôzanióm Cyprisowé, palmowe cedrowe a oliwne drzewa bëło spuszcziwóné Noe sóm je na remionach jak Jezës nosziwół ód spodku smołą zalóné mecha biółim, bawełną pöprzetkóné déle brunawé a żółtawe dwa pszatra arkówé zbudowóné Piszczówką z róru do bota zwółół Noe zwierzata ze sztërzech strón świata kómudno i grzmiało one i oni, z köżdégö zortu i Lepszego, i gorszego bëdła sétmë porów do zabicó óbczas rézë Arka bëła módro familia Noego wiólgó i płënalë na miónczi z trupama cëzëch lëdzy i zwierząt w wodze Płënałë drzéwiata a czórny szatan robił pórëch swójim szpëcatim pëska unoszące sa w lëfce Wpłënalë na góra ód wschódny starnë Syrie zaczalë jesc muszlë a rëbë tej chléb a ptôszé rmiaskó Jizaak béł tim bëlnym co złé bëło na Chama Czedë zemiawëschła zeszlë z bótu i rozmłodzywelë sa Rozeszlë sa po całim zjinaczëlë swoje zwëczi zapuscëlë korzenie w zemi, po wióldżi wodze Hana Makurôt Wespółczëc jak poeta Dopôkgd człowiek nie öbjimnie wespóf-czëcym wszëtczich żëwëch stwörzeniów, dotąd ka ön sóm nie mdze mógf żëc w pököju. (Albert Schweitzer) Pöeta - wëdawac bë sa mögło - zwëczajny człowiek, wtopiony w urma jinëch zjôda-czów chleba, żëjącëch na zemsczim globie, niepozorny, mający swöje môłé i wikszé tros-czi. Przemikô przez żëcé jakbë göwniôl pö trôwie - rôz barżi, rôz mni widoczny. Jidze ze spököja, ale raza z gwësną dostojnoscą, öpanowanim i przënôleżną sobie pöwôgą. Colemało skrómny człowiek, dla jinëch lëdzy niewidoczny, chöc möże wëdawac sa barżi emocjonalny, i möcni wgłabiony w stworzony przez sebie gwôsny swiat snie-niów i wëmëslënków. A równak je w nim cos, co czëni gö bëta barżi bënowö skömpliköwónym nigle jiny lëdze. Jakôs zesadzonô mechanizna jakbë machina nakrącónégö zegarka. Cos w westrzódku w nim sa dzeje, co pözwôlô mu mocni ödczëwac jawernota, barżi intensywno wespółczëc köżdému pötkónému żëwému stworzeniu. Cażkö prostim jazëka wëdolmaczëc, jak dzejô dësza pöetë, ale na gwës je w ni cos jakbë wëchôdającégö z jinégö wëmiaru, co pözwôlô czëc möcni i głabi, widzëc barżi östro i wërazno nigle mögą to czënic ledze, jaczi nie dostelë pöeticczégö daru. To prawie to czëcé, ten - wëdôwô sa - bósczi darënk öbjimaniô swöją pöeticką nadwra-zlëwötą tegö, co utwórca ötôczô, pözwôlô mu układać ze zwëczajnëch pówsze- dnëch słowów sensë głabök zakörzeniałé w przeżëcach i przemikającé je w całoscë. Bëc pöetą to znaczi nié leno pisac ö świece, ale téż emocjonalno przeżëwac całą jawernota bënë sebie, wespółczëc w köżdim nórcëku swöji ösobë. Köżdô nowô napisónô wiérzta to wërôz aktu pöchileniô sa nad sztëczka swiata, öbtoczeniô gö pöeticczim cepła i cerplëwötą. Köżden liriczny dokôz to jiné przeżëcé, colemało baro głaböczé, sznëpörzącé pöeticką dësza utwórcë. Köżdô wiérzta to wërzëcenié do butna swiata sztëczka ödczëtégö bënowö fragmentu jawernotë. Pöeta doswiôdcziwô czegoś we westrzódku sebie, wespółczëje czemuś, cobë pötemu pödzelëc sa tim ze swiata. Trzeba dac bôczënk, że chöc wiérzta je usôdzónô w öbrëmienim lëteracczi fikcji, to miałabë öna ödzdrzódlëwac prôwdzëwi akt wespółczëcô przërëchtowóny w dëszë artistë. Colemało dokazë, w jaczich pöecë mają stara öszukëwac swöjich czetińców, mögą bëc ödbiéróné jakno nieautenticznô pöezjô. Prôwdzëwi pöeta je szczëri, nie łże, chöc nie je dlô niegö cëzô lëterackô fikcjô. Łżélstwö pöetë to próba zmanipulowaniô czëtihca, ödzdrzódliwającô sprzecznoscë widoczne w dokazu. Timczasa zdôwô sa, że leno autenticzné ödniesenié do wszechświata i prôwdzëwé wespółczëcé zamkłé w słowach möże bëc spödlim pöezji. Wespółczëc möżno leno prôwdzëwie. We-spółczëcô nie dô sa udawac. Dlôte artista miôłbë pisac na taczi ôrt, cobë w jegö dëszë nie bëło sprzécznosców midzë słowa i wseczëcym, co nie znaczi, że tematika jegö dokazów stónie sa przez to biédniészô. Przestworza dëszë pöetë są tak öbjimné i roz-łożësté, że zmiescy sa w nich całô bökadnosc wszechświata, przënôleżno przeżëtô. Artista miôłbë wespółczëc temu, co je mu blësczé fizyczno, to je wszëtczému, co je spartaczone z jego rodzëzną, regiona, ötôczającą gö rodą, môłą tatczëzną. Ale möże téż roz-szerzëc swöje wespółödczuwanié na to, co realno nachôdô sa dali, ale je przëległé do jego serca. Ö czim bë le pöeta nie pisôł, ön i jegö pöezjô miałëbë tworzëc symetricz-ną harmónia - miałëbë pasować jedno do drëdżégö. Wespółczëc to równoczasno prôwdzëwie köchac to wszëtkö, co östôwô öbjimniaté wespółczëcym. Miłotë téż nie dô sa udawac - je to zgódno z prawidłowöscama wszechświata niemöżlëwé. Utwórca wespółczëje stowama, a z tegö wëpöwiedzónégö w lëdz-czich najich pöchwôtach wespółödczuwaniô wëchôdô miłota. Pöeta jakno człowiek köchô möcno i köchô ön nié blós tëch nôblëższich, ale téż jiné stworzenia, jaczé stôwają na jegö pöeticczi drodze. Trzeba przëznac, że bez mi-łotë ni möżno wespółczëc. Chödzy tu ö lëdz-ką miłosc, ta pierwöszną i autenticzną, jaką öbjimô sa ötôczający swiat. A skądka u pöetë bierze sa to wespół-czëcé, jaczé stôwô sa przëczinka nowi snôżi wiérztë? Pöeta to człowiek, jaczi östôł obdarzony nadwrazlëwötą - wikszą pre-dispözycją do czëcô tegö, co przëżiwają téż jiné stworzenia. Pöeticką wrazlëwöta nót je tuwö uznawać za dôr. Ti, chtërny östelë nią obdarzony, mielëbë ti skłonnoscë nie marnować, ale wëzwëskiwac ja w całi ji bëlno-ce i rozcygłoscë. Z jedny stronë wrazlëwöta pöetë parłaczi sa ze spösobnoscą wëczëcô subtelnosców słowa, jego emocjonalnego dzejaniô, jegö wseczëcowi nosnoscë, z drëdżi stronë z ti wrazlëwötë wënikô muszebnosc nadmiarowego ödczuwaniô tegö, co dzeje sa w realnym ötôczającym nas świece. Pöeta dzaka ötrzimónym daróm mô möc sparłaczëc przëwöłóną precyzja i subtelnosc słowów z tim, co dzaka nawrazlëwoce głabök ödczuwô. I tak rodzy sa wiérzta. Dzaka szeroczému spektrum wrazlëwötë pöetë pöwstôwają nowé wôrtné i emocjonalno dzejającé na lëdzy niebadącëch lëteratama pöeticczé dokazë. A znôwu dzaka pöetóm, jich nadwrazlëwöce i wespółczëcu téż czetińc wiérztë zaczinô wespółödczëwac to, co östało rëchli głabök przeżëté w dëszë utwórcë. 27 Wiérztë Stanisłôw Frymark Nad Pacyfika 2018.04.15-17 Felëjący pöniedzôłk Midzë niedzeLą a wtórka Nikwa w żëcym Pöniedzôłk chtërnégö nigdë nie bëło Bez Lëchëch ani dobrëch wspominków Bez kawë na frisztëk i tosta Bez pörénku ze słuńca Lub deszcza Bez rosë na kwiôtkach i trawie Bez brifczi i szczekanim sąsôdowëch fLudinów Bez wiadłów w mąderce i słowów od Cebie Bez Cebie I Leno ta wiérzta dLô Ce i dlô mie óstónie Jediną znanką, że cos tam bëło Midzë niedzeLą a wtórka Nad Pacyfika 2018.04.25 Dëbëltnô strzoda Strzoda chcała dzys narobić psotë Wëstawiła słuńce do robötë ALe to swiécëło jakós chutkó Strzoda dnia miała na psotë za krótko Cemno wszadze i Lapë paLëc je nót A jesz wtórk sa wtromóLił na sztót Tej jesz rôz strzoda wzała słuńce do robötë Terô ju wiacy czasu miała na psotë Chóc psota je ju dosc akuratnô Że dzysô strzoda je dëbëLtnô 28 Karolëna Weber Ö trzimanim w se jiwrów - Niesóm Stanisława Frymarka Na Kaszëbach je corôz wiacy utwórców, chtërny chcą pisac pö kaszëbsku. Nôwiacy nowëch poetów publikuje swöje wiérztë w „Stegnie", dodôwku do miesacznika „Pomerania". Są to starszi i młodi lëdze. Wi-dzec je wiôldżé zajinteresowanié kaszëbską lëteraturą. Jednym z tëch lëdzy je Stanisłôw Frymark, jaczi téż bardzo czasto publikuje swöje wiérzte prawie w „Stegnie". Urodzył sa ön 7.11.1972 roku w Brusach, öd urodzeniô żił w Leśnie, a terô mieszko we wsë Kaszëba. Skuńcził ön licencjacczé sztudia na czerënku kaszëbskô etnofilologiô na Gduńsczim Uniwersytece, a licencjat z anielsczi filologie na Powszechny Wëższi Humanistny Szkole „Pomerania" w Chónicach. Ökróm pisaniégö zajimô sa téż céchunka. Swój pierszi öbrôz namalowôł w 1987 roku i do terô na swójim könce mô namalowóné jaż 40 obrazów. Od 2004 r. je téż szołtësa Sejmiku Rodu Stol-tmann. Spartaczony je z Kaszëbama ze Zjed-nónëch Stanów, Kanadę a Nowi Zelandie. Aktiwno dzejó z tamtima Kaszëbama a téż ódwiédzô jich i zbiérô jazëköwé materiałë. Napisôł midze jinszima English-Polish-Kas-hub mini dictionary by Stanisław Frymark - Wilno Heritage Society, wëdóné w 2008 roku. Wespółrobił téż prze dolmaczënkach m.jin.: Kaszëbë pöd Widnem Hieronima Jarosza Derdowsczégö, Czterolistna Koniczy- na; Childhood; Youth Anë Łajming. W jegö utwórstwie nie felëje téż wiérztów, np.: Herb Brusów, Zómk, Jem wëmëslił wiérzta, wëdónëch w „Zymku" - zsziwku 10. W slédnym wëdanim „Stegnë" pojawia sa wiérzta pöd titla Niesóm, jakô na mój pözdrzatk je jednym z nôbarżi cekawëch do-kazów autora. Niesóm Ale móckó nieszczestlëwi Brzôd chtërnégö nie urodzą Nie wëchöwóm, nie uzdrza Brzôd dzéwnégó wrëjowaniô Wiele lat no dérowało Módri dim béłjegö znanką Terô je, rosce, toczi, boli Z kóżdi USG ódjimka wiakszi Chodzą ju w óstatny skórze Tëpna w trëma raza z nim Na lepowi alejce posadzony Badzemë żdac na Östatny Sąd W kaszëbiznie scwierdzenié - bëcé niesamą, óznôczô cażarną białka. Równak nie użiwô sa tego słowa w ókreslenim knópów, bó je to pó prówdze niezgodne z realnotą. Dlôte widzec na sarnim zóczątku zabawa słowa-ma samégó autora i to ju w titlu ti wiérztë. Mójim zdanim cażôr, jaczi dwigô liricznô Stanisłôw Frymark Zómk Zôbórsczi 2018.01.23 Niesóm Jem niesóm Ale möckö nieszczestlëwi Brzôd chtërnégö nie urodzą Nie wëchöwóm, nie uzdrza Brzôd dzywnégó wrëjowaniô Wiele lat no dérowało Môdri dim béłjegö znanką Terô je, rosce, toczi, böli Z köżdi USG ödjimka wiakszi persóna, to lëché wseczëca. Knôp trzimô je bënë w swöjim cele. Bez całé żëcé wszët-czé lëché zdarzënczi ödkłôdałë swój sztapel w westrzódku persónë i wiedno mdą dzes „z tëłu głowë", a östóną z nim do kuńca żëcô. Liricznô persóna je nieszczeslëwô, cażôr ja boli i z dnia na dzeń rosce. Brzôd chtërnégö nie urodzą Nie wëchöwóm, nie uzdrza Knôp mó swiąda, że cażór w znaczenim lëchëch wseczëców nigdë nie öpuscy jegö cała. Ön nigdë go nie uzdrzi i nie wëchöwô. Porównanie żalów skrëtëch w człowieku do dzecka w brzëchu je baro cekawim sparłaczenim. Autor bawi sa w tim dokazu fejn konwencją i na dosc kontrowersyjny ort przëdstôwiô zajiscenia liriczny persónë. Dosc bëlno mdze czetińcowi ujuwernic sa z ną personą, bó kóżdi z naju skriwó cos w se a badze to nosył jaż do smiercë i zabierze to do grobu. Chodzą ju w östatny skórze Tëpna w trëmö raza z nim Tak jak na persona, jako ódeńdze raza z cażóra. Nie uceknie ód niego. Autor chce tuwó pokazać, że wszëtczé lëché znanczi, ja- czé mómë bënë, jaczé óstałë pó rozmajitëch wëdarzeniach w żëcym, wiedno są z nama. Kłabią sa w nas, roscą raza z nama. Nié wiedno möżemë je óstawic. Ödcyskają szlach zaji-sceniów a wspominków w naji dëszë. Autor pódczorchiwó, że cażarny knóp raza z tim, co dwigó bënë, i tak badze osądzony blós przez Östatny Sąd. Na lëpöwi alejce posadzony Badzemë żdac na Östatny Sqd Pójówió sa tuwó lëpöwô alejka. Lëpa to symbol płodnoscë, le téż upłiwającégö czasu a smiercë. Liricznó persóna przëdstówionó je niesama prawie na ny alejce w żdanim na osądzenie bez Boga. Mëszla, że wiérzta ta je baro uniwersalno. Tikó sa jiwrów, jaczé mó kóżdi z naju. Kawel człowieka nëkô z kóżdim dnia coróz chudzy, a na kuńcu i tak żdó na niego Bóg. Je to wiérzta pódjimającó baro wóżną téma trzimanió w se cażczich sprôw, jaczé ódkłódają sa co dnia. Autor podjął sa przed-stówienió jich w póstacje nienarodzonego jesz dzecka, chtërno rosce i rosce w brzëchu jak naje problemë. Titel pöchôdô öd redakcje 30 Kaszëbsczi pôeta z Kanadë Gordon Lorbetski (förma pisënku zastrzegło bez autora) urodzył sa 29 zélnika 1957 w Barry's Bay, Ontario, Kanada. Terô dali żëje w Barry's Bay. Mô wësztôłcenié wëższé. Skuńcził uniwersytet w Saint Paul w Ottawie, gdze dostôł licencjôt z teologii. Jegö przodkowie pöchôdelë z Kaszëb, a on dali rozmieje gadać pö kaszëbsku i béł to jego pierszi jazëk w dodomie, chöc swöje wiérztë pisze po anielsku. Gordon mô jazëköwą swiąda. Rozmieje téż gadać i pisać po polsku. Bez cësk pölaszëznë w köscele w kanadnym Wilnie, znaje pölsczi, ale téż dali möże użëwac kaszëbizna. Lorbetski zaczął pisać poezja w 1979 roku öbczas rézë do Pölsczi i pisze do dzysdnia. Użiwô wicy sztélów i prawie wiedno nie są to szlabizowé wiérztë z rimama. W swöjich wiérztach Gordon dôwô cësk na minimalizm słowów. Mô téż bôczënk na etimölogia słowów i specyfikacja użëcô w zdaniu tak, bë słowa szłë dowsladë z udbą. (Stanisłôw Frymark) Sabina Sabina przë öknie sedzy tej-sej mërgô öczatama, bë czësto fest merknąc swöja dba. Chudzy rozgrzónô ognia, terô na öknicowi grzadze przësadła, zdrzi na śnieżny tuńc pod sztrasowima lapama. Czasa dërgnie czej nańdze nia sknërczenié ognia zdzëwöwónô nad möjim nibë upôdka w widzę swiéców, fejn winie i dłudżim zdrzenim w sniéżny zabôczënk. Nawetka wiater bez miesądza bë wëc do, wëcopôł sa na barżi udżibłą zemia. Dosc dorazu wszëtczé maLënczi jidą w përzëna czej nieżdóny za głośny drëch wchôdô. Sabina chutkö szmërgô wezdrzenié nieubëtku, czëszczi łapë i wëbrisë, wëcygô sa i jidze nazôd w barżi mirowi plac, bë żdac na niespödzajną mësz östôwiô za se całi ten chachöt i klekot przez Bachusa obudzony ucechë. (55.30.06/14.111.84. USP) g.j. lorbetski. Dolmaczënk: Stanisłôw Frymark, Korekta: Robert Klosköwsczi < z o LU h- l/> Sabina Sabina sits by the window occasionaUy squinting eyes, simpLy to make her point more emphaticaUy. Warmed earlier by the fire, she now perches on the windows' ledge, Looking at the snow dancing under the street Lamps' light. She reacts occasionaUy startled by the crackling of the fire and in wonderment as to my seemly decay by candlelight, fine wine and a prolonged gaze into snowy oblivion. Even the wind with no moon to howl at, has retreated to more inclined terrains. Quite suddenly aU images shatter by the unexpected visit of an aU too boisterous friend. Sabina throws a quick glance of displeasure, cLeans a paw and whiskers, stretches and retreats to more appropriate climes, to await an unsuspecting mouse Leaving behind the giggLe and clatter of Bacchus induced gaiety. (55.30.06/14.111.84. USP) g.j.lorbetski. Kląc jak pôgón w „Stegnie" Ödwôżny je Adóm Hébel (ur. 1992) w swöjim przedstôwku „Sobótka" i przë tim ful pretensji do świata. Czë trzeba wprowadzać do kaszëbi-znë pölsczé klniacé? Tak to Hébel zrobił, ale to kaszëbsczégó jazëka nie uretó öd wëgubieniégó. Kaszëbizna jesz żëje, bö më mómë prawö do se pö kaszëbsku gadac i pisać. Nasz jazëk równak je we wiôldżim niebezpieku, bö pö kaszëbsku wnet wcale nie gôdają dzecë. Starsze pokolenie naszi möwie zaszködzëło i jô za to przeprôszóm. To nie öznôczô równak, że më dlô kaszëbi-znë nick dobrégö nie zrobilë. Ö tim möże pö kaszëbsku czëtac. Młodi bë ni mielë gadac: „më ni mómë żódnëch wzorów." Taczim przekłada möże bëc ks. Fracëszk Grëcza, z chtërnym më sa widowelë, a je nim papiéż Jón Paweł II i wiera téż błogosławiony Józef Janköwsczi ë biskup Kónstantin Dominik. Może tim z „lewiznowi partie" oni sa nie widzą? Ti muszą spëtac kögö jinégö, chóc mie uczëlë filozofie Marksa. Czë tego „nie zrobiła komuna" nie wiem, ale to nie bëło za darmo. Jiny sa pialë w górë, a jó na jaczims gózdzu drôbczi kariérë óstôł i dali to w górë sa nie dało. Przë kaszëbiznie we Wdzydzach mie ukredlë köło od autóła i jó to zameldowôł na milicja. Dało to tëli, że jó dostół papiór i z nim jó mógł kupie nowé koło. Tak jó téż: „nie mda udôwôł, że sa nick nie stało 40 lat nazótl" Më równak: „móżemë udawać, że zagłada najégó jazëka sa nie wëdarzëła." Nie öznôczô to równak, że më, starsze kaszëbs-czé pókólenié, ó tim wszëscë tak samo mës-limë. To może so rzec: „słowa wëklarowaniô jem nie uczuł". To, co je napisóné, może równak jeden przeczëtac, a jiny pösłëchac. Smutno bëło w 1960 roku np. w Gdinie, skor-no milicjant gódół w komiksu do Kaszëbë: „Po polsku mów niemiecka szujo. Tu Polska jest". W tamtëch czasach Pólósze gódelë i pi-selë, że kaszëbsczi to je gwara, ale równak nié miemieckô, le polsko. Më w spódleczny szkole muszelë sa uczëc rusczégó a nié kaszëbsczégó. Ten świat, w jaczim më sa w młodëch latach óbrôcelë, béł taczi dosc szari, ale np. w rzéce żëłë reczi. Wkół nas toczëło sa dosc biédné i nerwówé żëcé. Lëdzóm w tëch czasach nie żëło sa wcale letko. Bëło to w stronach wëniszczonëch wojną pó 1945 roku, a rządzonëch przez kómunystów. Dorosłi lëdze w mójim ótoczenim rakówelë ód rena do wieczora, żebë miec dëtczi na biédné utrzëmanié rodzëznë. Mójim starszim téż nicht nie gódół, że kaszëbizna je czims wórt-nym, ale bëło spiéwóné téż pó kaszëbsku, a tata gódół o Guczowim Maćku. Do dzecy bëło gódóné pó kaszëbsku, a téż tego jazëka móji starszi użiwelë w rozmowie midzë sobą, a mëma téż z wiksza z jinszima lëdzama, bó pó polsku to ji szło drago. Tata gódół nawet-ka pó miemiecku, bó dostół sa w miemiec-czé pojmanie, ale ti gódczi jó dłudżé lata nie rozmiół. Dzysó - jak to je zapisóné w ustawie z dnia 6 stëcznika 2005 r. ö nórodnëch i etnicz-nëch miészëznach a regionalnym jazëku - möże pisać do urzadów gminów pisma pö kaszëbsku, a w nich pölsczé klniacé bë szködzëło temu, chto pisze. Tak pisać pö kaszëbsku do - dzysô - piać gminów trzeba, bo tak téż jidze sprawę załatwiać i nasz jazëkje achtniony. Mómë prawö do wölnégö pösłëgöwaniô sa kaszëbsczim jazëka w pri-watnym i publicznym żëcym. Jak starszi nie napiszą, że dzecë mają sa w szköle uczëc kaszëbsczégö, tej badze zle. Stracą robota nasze szkolne, a möże bëc tak, jak pöwiedzôł Krësztof [jeden z herojów dokazu Adama Hébla Sobótka- przëp. red.]: „Zresztą, czego nie zrobiła komuna, to bë zrobiła i tak globalizacjo". Trzeba miec nôdzeja i robie tak, jak napisôł Jón Trepczik (1907-1989): „Tu mda dali domôcëznë sa jimôł Jaż zajasni i nama brzôd swój dô". Alojzy Nógel (1930-1998) - ten, co po latach uznôwôł kaszëbizna za jeden ze słowiańs-czich jazëków, a utwórców dzelił na kaszëbs-czich i niekaszëbsczich, tak pisół (1975): „Chöc wkół grzëmi I plotą nama winc Pogrzebowi Na pochowa Naji möwë To gromicë switk Zmieni sa w wid Widny jak parmiń słuńca I mdze nama swiécył Do świata kuńca". Jan Trepczik ö kaszëbsczi möwie napisół (1977): „Skażoną miół ce, wej cezyńc, I znikwic chcół do nédżi, Le më ce dómë w pałac przińc I w pierszé sadnąc rédżi". To möże bëc tak, że „młodi aktorowie mają wzaté mët zabronione napitczi", a pótemu klną? Dropce (2008) G. J. Schramczi je wiera wôrt przeczëtac, bó przë tim picym to roz-majice lëdzóm szło, czasa baro zle! Może niechac do uczbë to nie je le grzéch jinëch, ale téż Autora? Z 1992 roku je Kaszëbskô Biblëjô, chtërna - jak je napisóné - z łacëznë przełożił ks. Fracëszk Grëcza. Ni ma w ni Apokalipsę 34 sw. Jana, a może Autor Sobótczi tëch Pismio-nów nie czëtiwô, chöc pö kaszëbsku öne są mni wicy do czëtaniô tëli lat, wiele Ön żëje. Öd Niegö wiémë równak ö „ex beńlu" i że „Duch 1" rzekł do Karolënë „I temu të są przespała z tim, chtëren wedle cebie je wëżi w herarchie?" Ni mómë żódnégö wiadła, ö tim że: „A jegö lëczba: szescset szescdzesąt szesc", chöc czëtómë téż ö Dechach 2, 3 i 4. Nie są öne równak dëchama tëch, co umerlë w miemiecczich köncentracyjnëch lagrach, chóc mają numrë? Autor nie je sóm, bö przed nim nibë pö kaszëbsku w „Stegnie" klała białka. Jesz kąsk a jiny zacznie kląc jak pógón i zańdzeme z tim do sądu, a „Stegnë" ju nie badze, a to co lepszego napiselë jiny, dali badze leżało w szëflôdach w Muzeum we Wejrowie. Jô bë pöwiedzôł ö Autorze tak jak Karolëna: „... jô bë nie chcała, żebë ön so co głupégö zrobił". Dobrze, że Autor pisze: „... móga wëba-czëc, jeżle blós wa mdzeta tegö chcą". Jô tegö chcą, bo trzeba w zgödze z lëdzama z tego świata ódińc i z nôdzeją, że to, co më dobrégö napiselë, nie badze zabôczoné, ale pömöcné tima pököleniama, co po nas prziń-dą. Léón Mojköwsczi Polemika z teksta Anë Skötnicczi „Co za kaszëbizna?!" (...) Öbiekta emocjonalny kriticzi Anë Skötnicczi je publiköwónô w „Stegnie" pöwiôstka, w mój im przekónanim nôbëlniészi dzysdniowi utwórczczi prozę Kristinë Léwnë. W Snienim na zôczątku dokazu padłë słowa „kurwa mac!". Czażkó zmerkac, czego barżi zarzut mô sa tikac -tego, że no słowö je pölaszëzną (w kriticz-nym teksce më czëtómë, że zaklnąc może „diôbéł", „czarce", „ala złému"...), czë tegö, że użëté przez pisôrka słowö je wulgarne (pödsztrichniacé, że autorką słowów je dama). Jô sa tedë odniosą do óbadwuch zarzutów, bo niezanôleżno jaczé öne bë nie bëłë - baro ejnfach je möże öbalëc. Słowo „kurwa" je baro stôré. Niejedny je partaczą z łacyńsczim curva (krzëwô, udżibłô), le baro prôwdopödobnô je teorio ö ji słowiańsczi etimólogie. Prasłowiańsczi szëk TorT i jego przeńdzenie w pólsczim i kaszëbsczim na TroT, w kaszëbsczim do tego jesz na TarT wskazywają, że „krowa" mogła w mowie najich praojców brzëmiec „korwa", skądka fóneticzno letko mogła przeńc na „kurwa". Ö użëcym tego słowa jakno môlowégö włacyńsczich tekstach pisze Lech Bądköwsczi w ksążce Odwrócona kotwica. To dô jesz jeden prosti argumeńt - chto nigdë nie czuł w kaszëbsczim jazëku tegö słowa? Jô wątpia, że to dô taczégö człowieka. Faktu jistnieniô tegö słowa w möwie Kaszëbów nie dô sa zaprzékówac, widzy to sa nama czë nié. Östôwô jesz pëtanié, czë to sa słëchô taczégö słowa użëwac, a jeżlë ju, tej w jaczim könteksce? Gwës, jakbë jô taczim jazëka zaczął gadac do Anë Skötnicczi personalno, tej óna mia bë prawö sa óbrazëc, a stojący nôblëżi dżentelmen öbrzészk dac mie w pësk. Bez wątpienió, czejbë Kristina Léwna tak gôda do swöjich dzecy, tej to bë bëło przikré. Jô bë nie chcôł uczëc tegö słowa w wiérzce napisóny na teza umarłégö, dobrégö człowieka - lëteratura téż mô swöje greńce. Më równak gôdómë ö proze Kristinë Léwnë, a to je utwórstwö z nôwëż-szi pölëcë. Pöczestny plac w naji pismieniznie öna mô midzë jinyma dzaka ji szczeroscë, re-alëznie, głabóczim wezdrzenim w psychika bohaterów. Taczich böhatérów co nierôz zaklną i nie namëszliwają sa nad tim czë słowo „ala złému" lepi óddôwô stón jich dëcha, bo to są normalny lëdze. Ti bohaterowie sa nie namëszliwają, co Skötnickô uznôwô za nasze i jak to bëło przódë lat. Bö przódë lat to jedno, dzysô to co jinégö. I to nie je nëkanié za módą, le żëcé na zemi, a nié na wiżawach z królewiónkama i grifama. Kaszëbskô lëte-ratura mô prawó gadac prôwda! Terô jô przechôdóm do nôbarżi görzczi refleksje, jakô mie przeszła pö przeczëtanim artikla „Co za kaszëbizna?!". Uszłé pokolenia öd najégö różnią sa baro wôżną rzeczą. Mni wicy do 2001 roku warała biôtka ö wprowadzenie królewiónczi do zómku - pökôzanié, że najim jazëka möże wërażac wësoczé wôrtnotë, jesmë nim w sztadze öddac to co wôżné i nasz jazëk sa nadôwô do snôżi lëteraturë, a nawetka liturgie. Czażkó bëło wto uwierzëc lëdzóm, co bëlë wëchöwiwóny w pöczëcym jazëköwi niższoscë. Dzysô jesz na tim pölu je wiele do zrobienió, ale naje pokolenie mô wikszi tóczel - królewión- ka sedzy w zómku, ale ni ma ji widzec na sztrasach. Nie jidze mie tu leno ö ji bëtnosc w codniowim żëcym, le o ji uniwersalny charakter. Nasza mowa to je jazëk jak kóżdi jiny - jego przédny cél to je komunikacjo. Jeżlë autorka chce zakomunikować „kurwa mac", tej mó do tego prawó! Möżemë bëc oburzony, le proszą, nie pöwółujmë sa tedë na wôrtnotë kaszëbiznë, le ewentualno, na kultura. Bó to je krziwda robiono najému jazëköwi - zamikómë gó w skansenie. Może ju nié drzéwianym, le szklanym, abó nawetka kriształowim, le dali skansenie! Jakbë Anna Skótnickó pó prówdze sa czerowa wrażlëwóscą na sprawë kaszëb-sczégö jazëka, tej zycher w ji teksce bë sa nie nalazło powołanie na „Ustów ó pólsczim jazëku". Jô pierszi rôz czëja, że ustów ó pólsczim jazëku mó téż móc w ódniesenim do drëdżich jazëków. Może to je pómión slédnëch wëpówiesców radnégó köscérsczégó krézu, co scwierdzył, że nie-zanóleżno ód pózdrzatku uczałëch ón wie, że kaszëbizna to je gwara? Autorka kriticzi nie wié, że më Kaszëbi jesmë na to baro wrazlëwi przez renë w sercu, jaczé jesz sa nie sfórtowałë zagójic? (...) W teksce, do jaczégó jó sa ódnószóm w ti polemice, padłë słowa: „Ju widza te usmiéwczi krzëwé, nëch co głośno abó pó cëchu sa pitają, czë jó chcą cenzurowac ARTISTÓW(...)". Nié, Tczëwórtnó Wastnó, usmiéwków ni ma. Je głabóczi smutk i swią-da, że nasz jazëk dali je traktowóny jak mowa drëdżi kategorie, jak jaczés dzywné spartaczenie swiatoscë łacëznë, czë sanskri-tu (skóstniałëch i ódtwórczich dzysô systemów) i mówë prostëch lëdzy, co mają znac swój plac w rédze - mają bawic, ceszëc ókó farwama, le niech nicht nie próbuje tą mową wërażac prôwdë. Öd tegó je pólsczi jazëk, chtëren zresztą téż trzimie swója raka na na-szi mowie i jego prawa są narzucone nama. Adóm Hébel Hana Makurôt Monolog môłégö ksyżëca w môl aristokratków i celebritków jô włożył w serce nôbarżi zmiartą róża kulejącą na sztërzech kölcach dlô öbronë przed całim świata to nie je miłota na próba ale miłosc dozdrzeniałó z öbëdwuch strón i kapie wiszniowim soka ód przerostu cepła pieszczonego w czerwiony koszulce spocony w nocë deszcza naje drodżi dotknałë sa czej złómół sa czas i jô zacësnął w race ji czerwień i poczuł różane cepło wëpłiwającé z lewego serca to bëło na mółi gwiózdze tam gdze rëmieni sa cëchósc a słuńce wschódó sztërdzescë trzë razë na dzeń ód miliona lat krew kwiatu zatatniła z groszkowego zôrna przëniosłégó nie je wiedzec skąd on wëszczitôł wërosnął jakbë mu do pëszczka chtos wkłôdôł matczëné mlékó w czerwionym puchu jô poczuł mitkösc piersy i brzëcha te chłądë nie szlachöwałë za chłądama zwëczajnëch róż do te rozkwitniacô óna przërëchtowiwała sa pómalinku kuńsztowno dobierała farwë dopasowiwa płatczi jeden do drëdżégö schöwónô w swóji zelony chałëpce i naróz na remionach szmaragdowego mańtla wspiął sa miodny jak malëna młodzyszk urodzony równoczasno ze słuńca jó pólca pógłaskółji cało pórechówół do jednego i wëszeptół moja nagą miłota całą mające stara ja (róża) chwacëc za serce i zasadzëc w nym sercu stworzenie czegoś móckó oswojonego jaczé pótemu przeniosą przez całé żëcé zapóchnało kóchanim tak wszechmogącym co sa zdórzó róz na wiek żëcé móże jistniec leno dzaka miłoscë ko róża pozbawiono miłotë wiadnie temu jó próbówół stwórzëc wiazë cepłé mocno jak sa scyskó polce przë zdóczałim miesącu z kóżdim dnia jó sódiwół përzna blëżi móji różë jaż w sakramence naje półgabczi zetknałë sa krzeptama jó oswój ił ja ód stopów do brëwiów pieszczą w dłoniach ji dłóń wëdôwac bë sa mogło że miłota je wënalôzka ssaków a óna rozrosła sa jesz szerzi na sztërë stronë świata jakno nówëższó sëła kosmosu jo i moja róża wiedno wzójno sa mdzema brëkówac midzë nama zazelenił sa skwiérk zabrzëmiałë skrzëpice Bacha na gwiózdzësti planece „.„V midzë nama stwôrzô sa cos co nie je widoczne dlô öczów to je prawie miłosc co nigdë nie duńdze na smatórz stôrëch miłotów do kuńca świata musza bëc ödpöwiedzalnym za to co móm doch öswöjoné dzeń w dzeń pödléwóm konewką öblëbienica przëkriwóm ja klosza cobë öddalëc ja öd zëmna i öd tigrisów uzbrojonëch w pazurë pö drôbce miłotë möże wchadac w nieskuńczonosc ko nigdë nie köchô sa za wiele wiém że baranë jedzą kwiatë le czejbë jaczis barónk zjôdł möja ta jedurną róża to jakbë wszëtczé gwiôzdë zgasłë jô i möja róża sedzymë długö w môłczenim jesmë tak baro oswojony że jedno ni może jistniec bez drëdżégö a na notach negó bezgłosu pulsëją strënë serc nick nas nie pówstrzimie naja miłota je wszëtczim do czego nick nie jidze dodać ma dwóje scësniati na grzëpie pod gwiózdą pódzérómë nieskuńczonosc bëlno widzy sa leno serca (Hana Makurót, Monolog môtégö ksyżëco)