www.miesiecznikpomerania.pl MIESIĘCZNIK SPOŁECZNO-KULTURALNY ROK ZAŁOŻENIA 1963 977023890490606 ZRZESZENIE KASZUBSKO-POMORSKIE Rusza trzecia edycja letniej szkoły języka i kultury kaszubskiej Letnia szkoła języka to nauka języka kaszubskiego pod okiem profesjonalnej kadry, ale również niepowtarzalne doświadczenie żywej kaszubskiej kultury, możliwe dzięki atrakcyjnym wspólnym wyjazdom do okolicznych miejscowości, uczestniczeniu w najważniejszych imprezach kulturalnych, wynikających z kaszubskiego kalendarza obrzędowego. * Kurs jest połączeniem wiedzy teoretycznej z praktycznym doświadczeniem. Oferujemy Państwu: - Część teoretyczną w systemie stacjonarnym (60 godzin lekcyjnych, w tym 50 godzin zajęć z gramatyki i ortografii języka kaszubskiego i 10 godzin z historii, kultury, sztuki i regionalizmu); - Część warsztatowo - praktyczną (60 godzin lekcyjnych wyjazdów studyjnych z kaszubskojęzycznym przewodnikiem do miejsc utrwalonych w literaturze kaszubskiej). Uczestnicy kursu zakwaterowani będą w obiektach położonych w malowniczej Szwajcarii Kaszubskiej. Cena: 1000 zł Miejsce kursu: Wieżyca - Szymbark Termin: 26 czerwca - 9 lipca 2017 Szczegółowe informacje można znaleźć na stronie www.kaszubi.pl Numer wydano dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji. Zrealizowano ze środków Województwa Pomorskiego. Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego i ze środków Miasta Gdańska. POMERANIA a Ministerstwo P Spraw Wewnętrznych S' i Administracji WOJEWÓDZTWO GDAŃSK miasto wolności Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa • W NUMERZE: 3 Pupczi, dramë, dokazë na bina... DM 4 „Pan Tadeusz. Kaszubska odsłona" - nalezc Lëtwa na Kaszëbach Ewelina Stefańskó 6 Ö Chełmôwsczim, Derdowsczim i S6 Red. 7 Zdënk na wiôldżim ekranie Red. 8 Môja niedojadłosc pô Kaszëbsczim wieselim Rómk Drzéżdżónk 9 Kaszëbsczé wieselé - co to mô bëc? Adóm Hébel 10 III Areopag Pelpliński na tle wielkiego dziedzictwa Jan Kulas 12 Refleksje na marginesie 60-lecia gdańskiego oddziału Zrzeszenia Józef Borzyszkowski 18 Mój sąsiad Grass Sławomir Lewandowski 20 Zez Brus i nić leno. Remus wanożi... Felicjo Bôska-Bôrzëszkôwskô 22 Śladami Gryfa Jerzy Necel 23 Listy 24 Na Kaszuby! (część 1) Piotr Schmandt 28 Gawędy o ludziach i książkach. Europa w pakiecie, czyli coś za coś? Stanisław Salmonowicz 30 Pömachtóny żëwöt Bruna Richerta wedle aktów z archiwum INP (dzél 14) Słôwk Fôrmella 32 Literatura. Węgorz (część 2) Ryszard Ronczewski 34 Gdańsk mniej znany. Długie Ogrody Marta Szagżdowicz NAJÔ UCZBA. Edukacyjny dodôwk nr 6(108) 35 Skaszëbiony przez dzecë Z wiceprzédnika KPZ Stanisława Kobusa gôdôł Dark Majköwsczi 38 Wujek Tosiek, pseudonim Doktorek (część 1) Stanisław Jankę 40 Wôjnowi Kaszëbi. Tam bëła okropno biéda Ze sp. ks. Edmunda Kósznika gôdôł Eugeniusz Prëczkôwsczi 42 Bólszewsczé rozegracje Rodny Möwë - Miónczi Jedny Wiérztë Tomôsz Fópka 44 Pamiętne dni. Dolna szosa straszy Józef Ceynowa 45 Gadki Rózaliji. Kociewski po mniamniecku ji po rusku Zyta Wejer 46 Ôrmuzdowé Skrë 2016. Bielickôwô Marta Miszczak 49 Z Kociewia. O święcie dra Floriana Ceynowy na Kociewiu Maria Pająkowska-Kensik 50 Zrozumieć Mazury. Pupy Waldemar Mierzwa 52 Z południa. Imprezowe lato Kazimierz Ostrowski 53 Z pôłnia. Rozegracjowé lato Kazmiérz Ôstrowsczi, tłom. Ana Hébel 54 Lektury 60 Sport. Pobiegane! Mateusz J. Schmidt 61 Klëka 67 Sëchim paka uszłé. Co plażi na plażi Tómk Fópka 68 Z butna. Gospoda "Kol Czipczin Tatka" Rómk Drzéżdżónk 68 Zachë ze stôri szafë. Welewetka RD POMERANIA CZERWIŃC 2017 m PRENUMERATA PoH^eraJtui z dostawą do dowuAs! Koszt prenumeraty rocznej krajowej z bezpłatną dostawą do domu: 55 zł. W przypadku prenumeraty zagranicznej: 150 zł. Podane ceny są cenami brutto i uwzględniają 5% VAT. Aby zamówić roczną prenumeratę, należy: • dokonać wpłaty na konto: PKO BP S.A. 2810201811 0000 0302 0129 35 13, ZG ZKP, ul. Straganiarska 20-23, 80-837 Gdańsk, podając imię i nazwisko (lub nazwę jednostki zamawiającej) oraz dokładny adres • zamówić w Biurze ZG ZKP, tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31, e-mail: red.pomerania@wp.pl Prenumerata realizowana przez RUCH S.A: zamówienia na prenumeratę (...) można składać bezpośrednio na stronie www.prenumerata.ruch.com. pl. Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: prenumerata@ruch.com.pl lub kontaktując się z Infolinią Prenumeraty pod numerem: 22 693 70 00 - czynna w dni robocze w godzinach 7-17. Koszt połączenia wg taryfy operatora. Od Redaktora Kaszubski świat kolejny raz pojawia się na kinowych ekranach. 7.a nami uroczysta premiera filmu „Kaszëbsczé wieselé"przedstawiającego kaszubskie zwyczaje weselne. Pokaz odbył się w kwietniu br. w wejherowskiejfilharmonii. O tym, jak przyjęli film zgromadzeni na sali widzowie, o tym, skąd pochodzą aktorzy i kim są twórcy tego przedsięwzięcia, przeczytacie Państwo na stronach 7—9. Przed nami z kolei premiera filmu, o którym już teraz dużo się mówi nie tylko na Pomorzu. „Pan Tadeusz — kaszubska odsłonado którego w maju na kościerskim rynku kręcono finałową scenę — poloneza, to pomysł, który zrodził się kilka łat temu w głowie Wiesława Kwapisza, reżysera, dokumentałisty, a zarazem wielkiego miłośnika historii i tradycji Pomorza. Rozmowa z twórcą na stronach 4-5. Za nami III Pelpliński Areopag, jego tematem było „Dziedzictwo Diecezji Chełmińskiej na Pomorzujak pisze autor relacji z tego wydarzenia, „Biblioteka Diecezjalna im. Biskupa Jana Bernarda Szlagi w Pelplinie to dobre miejsce do wspólnego poszukiwania dobra, prawdy, mądrości, uniwersalnych wartości i może piękna'. Więcej na stronach 10—11. Sławomir Lewandowski POMERANIA MIESIĘCZNIK SPOŁECZNO-KULTURALNY ADRES REDAKCJI 80-837 Gdańsk ul. Straganiarska 20-23 tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31 e-mail: red.pomerania@wp.pl REDAKTOR NACZELNY Sławomir Lewandowski ZESPÓŁ REDAKCYJNY Bogumiła Cirocka Dariusz Majkowski Marika Jocz (Najô liczba) Ka Leszczyńska (redaktorka techniczna) KOLEGIUM REDAKCYJNE Piotr Dziekanowski (przewodniczący kolegium) Andrzej Busler Roman Drzeżdżon Aleksander Gosk Ewa Górska Stanisław Jankę Wiktor Pepliński Danuta Pioch Edmund Szczesiak Bogdan Wiśniewski TŁUMACZENIA NA JĘZYK KASZUBSKI Anna Hebel ZDJĘCIE NA OKŁADCE Paweł Kwapisz WYDAWCA Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego 80-837 Gdańsk, ul. Straganiarska 20-23 DRUK Bernardinum, ul. bpa Dominika 11, 83-130 Pelplin Nakład 1200 egz. Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i redagowania artykułów oraz zmiany tytułów. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń i reklam. KASZËI W Słëpsku szkólny kaszëbsczégö jazëka gôdelë ö téat w uczbie. Króm te, jak wiedno öbczas pöspólnëch zé wëfulowac swöje kaszëbsczé biblioteczczi. łżëkwiata Kaszëbskô-Pômôrsczé Zrzeszenie i Institut Pölonisticzi Pömörsczi Akademie w Słëpsku zörganizowelë didakticzną konferencja dlô szkólnëch kaszëbsczégö jazëka „Teatr dla szkoły kaszubskiej. Reżyser, nauczyciel i uczeń na drodze twórczej". To ju pôstapny rôz prawie téater stôwô sa témą naji konferencje. Wrôcómë do ti temiznë, bô brëkują tegö szkólny, chtërny baro czasto kôrzëstają na uczbach ôsoblëwie z dramë - pödczorchiwô Lucyna Radzy-mińskó, jakô zajimô sa sprawama edukacje w Biórze Kaszëbskö-Pömörsczégö Zrzeszeniô. Bëtnicë zeńdzenió möglë wząc udzél w war-köwniach, chtërne uczëłë robôtë z ucznia-aktora (prowadzył je Mirosłôw Gliniecczi z Teatru STOP w Köszalënie), robötë z pupkama (Michôł Tramer z Państwowego Teatru Pupczi „Tęcza" w Słëpsku) i robôtë z głosa (Tomôsz Fópka z Muzeum Kaszëb-skö-Pömörsczi Pismieniznë i Muzyczi we Wejrowie). Co wôżné, kôżdi program béł tak przërëchtowó-ny, żebë köżdi szkólny mógł skórzëstac ze wszëtczich trzech warköwniów. Zanôlégô nama na tim, żebë jak nôwikszi cësk béł napraktika, dlôte chcemëpôzwôlëc na jak nôszerszé skôrzistanié z warszatów. Ösoblëwie wi-dzy mie sa, że udało sa latoś zapoznać najich szkólnëch z môżlëwôtama, jaczé dôwô pupkôwi téater, chtëren w szkołach jesz nie je za czasto wëzwëskiwóny - gôdô Lucyna Radzymińskó. Nôprzód równak uczastnicë óbezdrzelë dokôz na bina Nawrócenie króla Tirana w reżiserie Da- i möżlëwötach wëzwëskaniô téatrowëch förmów ^eniów, wëmieniwelë doswiôdczenia i mielë stara nutë Pioch. Zagrelë uczniowie ze spödleczny szköłë w Möjuszu. Późni przeszedł czas na referatë. Zaczalë przedstôwcowie gôspôdôrza konferencji - uczałi z Pómörsczi Akademie. Prof. Daniél Kalinowsczi kôr-bił ö donëchczôs wëdónëch publikacjach tikającëch sa kaszëbsczégö dramatu i pödpöwiôdôł, jak möżna dokazë na bina wëzwëskac öbczas uczbë kaszëbsczégö jazëka. Dôł téż bôczënk na rozmajitosc tekstów tegö ôrtu. Pótemu prof. Adela Kuik-Kalinowskô pokazywała, jak móże z romana zrobić téatrowé widzawisz-cze. Na kuńc tego dzélu wëstąpilë: Mirosłów Gliniecczi, chtëren ópöwiôdôł ö technice dramë w robócë szkolnego, i Michôł Tramer (pupköwi téater w szkole). Tradicyjno óbczas konferencji bëła leżnosc do kupiwaniô kaszëbsczich ksążków, ösoblëwie tëch z Wëdôwiznë Kaszëbskô-Pómórsczégó Zrzeszeniô, a téż do diskusjów midzë szkólnyma, jaczi öpówiôdelë so ó doswiôdczeniach robötë z dzecama i wespółdze-janiô z direktorama abó samórządôrzama w swöjich szkołach, gminach i miastach. Konferencjo „Teatr dla szkoły kaszubskiej. Reżyser, nauczyciel i uczeń na drodze twórczej" bëła udëtköwionô przez Minysterstwö Bënowëch Sprôw i Administracje. DM CZERW1ŃC 2017 / POMERANIA / 3 „PAN TADEUSZ. KASZUBSKA ODSŁONA" - NALEZC LËTWA NA KASZE BACH Wiera köżdi Pölôch w szkole czëtôł Pana Tadeusza Adama Mickiewicza i gwësno je w sztadze przëbaczëc so z niego chöcbë sławné „Lëtwö, Tatczëzno möja!". Ekranizacjo négö dokôzu w reżiserii Andrzeja Wajdë zgromadzëła w kinach wëżi 6 milionów wzérôczów. Ju czile lat mómë téż möżlëwösc czëtac na epopeja pö kaszëbsku dzaka wiôldżi roböce Stanisława Janczi. A w 2018 roku dostóniemë jesz film pod titla „Pan Tadeusz. Kaszubska odsłona". ReżiserWiesłôw Kwapisz Mickiewiczowski „Pan Tadeusz" dzieje się na Litwie, akcja kaszubskiego będzie się toczyć na Kaszubach. Oczywiście usłyszymy piękny język kaszubski, ale z całą pewnością będzie to też język zrozumiały dla widza nie-mówiącego po kaszubsku. Paweł Kwapisz i Oliver Kirsz są asystentami reżysera. Jaromira Labudda pełni funkcję konsultanta językowego. Mamy bardzo mocne wsparcie merytoryczne. „Pan Tadeusz...", który pojawi się na ekranie, będzie miał też strofy po polsku - rzecze reżiser i udbódówca filmu Wiesłôw Henryk Kwapisz, autor taczich dokumentów tikającëch sa témë koncentracyjnego lagru, jak „KL Stutthof- fabryka śmierci" i „Śniegi w żałobie" czë filmu „14 godzin. Pierwsi w walce" ô obrońcach Pôlsczi Pócztë we Gduńsku w 1939 roku. Öbrazë te bëłë wësok oceniane na midzënôrodnëch filmôwëch festiwalach i przëwôzëłë z nich nôdgrodë. „Pan Tadeusz. Kaszubska odsłona" pökôże snôżé krôjöbrazë. Pöstacë mają bëc öblokłé w piakné kaszëbsczé stroje, a niechtërny statiscë w specjalno przërëchtowóné na na leżnosc mundurë. Reżiser przëznôwô, że to prawie statiscë entuzjascë robią nen film. W nich je wiôlgô moc. To wszëtkö w dopełnienim ze słowa mô stanowić sëła filmu. Skądka biorą sa taczé udbë? Kó na krącenié Pana Tadeusza pô kaszëbsku nie ôdwôżiłbë sa kóżdi usódzca filmów... Premiera miała się odbyć już w tym roku. Niestety ograniczeniem są kwestie finansowe. To są koszty. Nie da się kręcić bez pieniędzy filmu o takim rozmachu, rozpiętości, ilości aktorów. Głównie prosimy o dofinansowanie samorządy. Niektó- rzy nawet nie odpowiadają na pisma. W takich realiach, by nakręcić taki film, trzeba być odważnym i trochę desperatem. Nie można się poddawać trudnościom. Na dzień dzisiejszy wszystko wychodzi dobrze. Zdjęcia są kręcone w najnowszej technologii zdjęciowej - mówi ójc tego projektu. Udba stwórzeniô kaszëbsczi ekranizacji Pana Tadeusza powstała öbczas kórbiónczi Stanisława Janczi, Mace-ja Tamkuna i Wiesława Kwapisza. Tamkun wspómniôł reżiserowi ó kaszëbczim tłomaczënku epöpeji zrëchto-wónym przez Janka öbczas przerwë na kawa na planie filmu ó Aleksandrze Labudze pod titla „Aleksandra Labudy portret kaszubski". Kwapisz je zakóchóny w dokôzu Mickiewicza i jegó snôżim jazëku öd licealnëch czasów, czedë zafascynowół go nim profesor Stanisłów Bórtnow-sczi. Filmowe, a tedë jesz uczeń, rojił o przeniesenim Pana Tadeusza na ekran. Bëło mu tej baro smutno, czedë to Andrzej Wajda zekranizowół epopeja w 1999 roku. Jak dzys gódó, pómëslôł tedë: Dla mnie „Pan Tadeusz" chyba już nie istnieje. Mierzyć się z mistrzem Andrzejem Wajdą nie sposób. Dodówó: Jego szkoła będzie obecna jeszcze bardzo długo. Miał wpływ na wielu filmowców. Podobnie jak Fellini czy Antonioni. Może nie wszyscy o tym pamiętają, ale to fundamenty sztuki filmowej. Filmowe słëchôł o dolmaczenim z czerzwionyma plachcama na skarni. Pówinszowół Stanisławowi Jance bël-ny robótë i pömëslôł, że równak cos dló niego ostało z Pana Tadeusza. Öd ti kórbiónczi nie mëslôł ju ó niczim jinszim jak ó nakrącenim kaszëbsczégó Pana Tadeusza, za kóżdą cena. Po tidzeniu ód przesłanió manuskriptu przez autora tłomaczenió zaczął powstawać scenarnik pióra Magdalénë Buczkówsczi, priwatno córczi Wiesława Kwapisza. Niechtërny może mielëbë chac sa spëtac: Czë kaszëbskô filmowo wersjo Pana Tadeusza mó riwalizowac ze znóną polską z 1999 roku w reżiserii nieżëjącégó ju Méstra Wajdę? W zamësle Kwapisza film nigdë ni miół bëc konkurencją dló tego dokózu. Reżiser zekranizëje przede wszëtczim XII knéga „Kóchôjmé sa". Czedë Andrzej Wajda dowie-dzół sa o planach gduńsczegó reżisera, póchwólił na udba. To będzie „Pan Tadeusz" w prawdziwie kaszubskiej odsłonie - przekönëje Kwapisz. Film pówstówó we wespółro-bóce z kaszëbsczima artistama, chtërny (jak gódó reżiser) nie boją sa kamerë, a z jazëka tworzą jednota. 4 / POMERANIA CZERWIŃC 2017 KULTURA Baro wôżné dlô filmu są plenerë i scenografio. Badze to przede wszëtczim naszô rodnô nôtëra, naje krôjöbrazë. Scenë badą krąconé midzë jinszima w gminie Lëniô, we Wdzydzach, na Głodnicë czë w Köscérznie, dze östónie na-krąconô finałowô scena poloneza. Tańcowac gö badze czile zespołów w kaszëbsczich öbleczënkach (i tak sa stało, co je widzec na ódjimku niżi i na öbkłôdce - dop. red.). Scenë batalisticzné są ju nakrąconé w Badominie przë udzélu rekönstrukcyjnëch grëp z Gduńska, Bëdgöszczë i Pöznaniô. Wôżnô je obsada filmu „Pan Tadeusz. Kaszubska odsłona". W titlowi rolë öbôczimë Karola Kroskowsczé- Utwórca od łat zajimô sa témą Kaszëb, Köcewiô i óglo-wö Pömörzô. Zapëtóny ö spôdlé tegö zainteresowaniô ödpöwiôdô, że wiedno blëższô cału köszla. Filmowe je bö Pömörzana, przede wszëtczim spartaczonym z Gduńska. Wiôldżi wpłiw na jegö témöwé wëbörë mia historiô jegö öjca, chtëren trafił do KL Stutthof. Midzë jinszima dlôte pôwstôł dwuôdcynköwi dokumentalno-fabularny film „KL Stutthof. Fabryka śmierci". Powstało jesz czile filmów tzw. „sztutowsczi serii" a téż jinszé ó historiczny tematice. Uważam, że jest jeszcze wiele tematów, o których go, a w roli Zoszë młodą Wiktoria Proc, chtërna, jak sa ôkôzało, rozwôżô zdôwanié do aktorsczi szkółë. Reżiser zdrôdzô, że w filmie uzdrzimë znóné w kaszëbsczim strzodowiszczu ósobë, taczé jak Tómk Fópka czë Witold Bóbrowsczi. Zapöwiôdô téż, dosc krëjamno, udzél baro młodëch kaszëbsczich artistów. Reszta öbsadë mô bëc dlô wzérôcza niespódzónką. Pan Tadeusz zekranizowóny pö kaszëbsku to na gwës wôżné wëdarzenié dlô kaszëbsczi kulturë i kuńsztu. Je jistotnym pónkta w jesz skrómny historëji filmu na „najim pódwórzim" i dobrą spósobnoscą do promocji kaszëbiznë. Kaszuby po dzień dzisiejszy nie zostały odkryte. Promocja kaszubszczyzny kuleje. Wraz z „Panem Tadeuszem. Kaszubską odsłoną" pojawi się film „Ósmy cud świata -Kaszuby" i będzie pokazywany przed każdą projekcją ekranizacji dzieła Mickiewicza. Film o ósmym z cudów będzie miał tylko 30 minut. Jaki będzie jego charakter? Ma zachęcić widzów, wszczepić w nich „chip" - „Tam jeszcze nie byliśmy. Jedziemy na Kaszuby!". Na Kaszubach jest prawie wszystko - blisko do morza, nawet piękny górski krajobraz, jak na przykład w gminie Linia - gôdô Wiesłôw Kwapisz. Jestem zafascynowany kaszubszczyzną. Chciałbym pokazać Kaszuby w dość niecodzienny i zaskakujący sposób. „Ósmy cud świata - Kaszuby"pojawi się również na kanale Travel Channel Martyny Wojciechowskiej. powinny powstać filmy. Powstaje film o legendarnym dowódcy TOW „Gryf Pomorski", księdzu pułkowniku Wryczy pod tytułem: „Ps. Rawycz". Kiedy ktoś mnie zapytał, dlaczego akurat o nim, to odpowiedziałem, że znalazłem jego piękną myśl: „W życiu dwóch rzeczy nie miałem - strachu i pieniędzy". To jest Coś niesamowitego, biorąc pod uwagę, że dzisiaj pieniądz stał się bogiem. Wiesiów Kwapisz rëchtëje téż dokumentalny film ó hi-storëji gduńsczegó radia od 25 czerwińca 1945 roku do terô pod titla: „Historia pisana mikrofonem" - film ótrzimół sti-pendium artisticzné Marszałka Pömórsczégó Województwa Mieczisława Struka, dokument „Diament w kaszubskiej koronie" ó zakonie norbertanek w Żukowie i drëdżi pód titla „Złamana lilijka" ó bohaterstwie młodzëznë z Szarëch Szeregów z terenów Kaszëb i Kocewió. Premiera östatnégö planowónô je na czerwińc 2017 roku. W planach filmowca je téż zrealizowanie filmu pód titla „4:45" öpówiôdającé-gö historëja obrońców Pólsczi Pócztë, tim raza fabularno z udzéla aktorów z trójmiesczich téatrów. Dérëje szëkanié zdroja finansowanió. Nama östôwô trzëmac pôlce, bësmë móglë óbezdrzecjesz niejeden film dopełniwający pomorską i kaszëbską kinematografia. EWELINA STEFAŃSKÓ CZERWIŃC 2017 / POMERANIA / 5 Ô CHEŁMÔWSCZIM, DERDOWSCZIM I S6 W Brusach pötkelë sa nôleżnicë Przédny Radzëznë Kaszëbskö-Pömörsczégö Zrzeszeniô. Zéhdzenié, jaczé bëło 22 łżëkwiata, zaczało sa öd pödzaköwaniô brusczégô burméstra Witolda Össowsczégö za wëbór na patrona 2017 roku Józefa Chełmöwsczégö. Pözni aktorzë Téatru Lëdowégö Öbrzadu „Zabo-racy" zaprezentowelë na binie dokôz „Świat według Józefa Chełmowskiego". Mieszkańce Brus są buszny z tego, że patron latoségô roku bél jednym z nich, dlôte jesmë muszelë ôbradë w najim miesce zacząc prawie öd przëbôczeniô tegô artistë i filozofa - gôdô przédnik brusczégö partu i wiceprzédnik KPZ Stanisłôw Köbus. Pö artisticznym dzélu göspödôrze zćńdzenió przedsta-wilë kaladôrz wëdarzeniów na pôstapné miesące roku Chełmówsczégó. Późni przeszedł czas na öbgôdka ö wôżnëch roze-gracjach we Wielu. Zbigórz Studzyńsczi z partu Wie-le-Kôrsëno i wójt gminë Kôrsëno Róman Brunka (pól. Brunke) ömówilë program uroczëznów sparłaczonëch z 60. roczëzną ódkrëcô pomnika Hieronima Derdow-sczégó we Wielu a téż z jëbleusza 40-lecó Turnieru Lëdowëch Gadëszów Kaszub i Kócewió. Nôleżnicë Przédny Radzëznë wësłëchelë téż sprawözdënku Öglowégó Zarządu KPZ z dzejaniô w 2016 r. Zacwierdzëlë tak meritoriczny, jak financowi dzél tego dokumentu i delë absolutorium Zarządowi za łońsczi rok. Zapóznelë sa téż z infórmacjama o pódjimiznach, jaczima w 2016 r. zajimôł sa Kaszëbsczi Lëdowi Uniwersytet, Fundacjo Wëdôwiznë Kaszëbskó-Pómórsczé-gó Zrzeszeniô, Akademio Warkówégö Sztôłceniô, Klub Sztudérów „Pomorania" i Turisticzny Klub „Wanożnik". Zacwierdzony óstôł téż roczny plan dzejanió i financowi plan Öglowégó Zarządu Zrzeszenió na 2017 rok. Wôżnym pónkta óbradów bëła diskusjó w sprawie budowę ekspresowi drodżi S6 z Gduńska do Słëpska. Hewó stanowiszcze, jaczé przëjimnała Radzëzna: Przédnô Radzëzna Kaszëbskó-Pómörsczégö Zrzeszeniô z wiôldżim nieubëtka öbzérô opóźniające sa robôtë nad realizacją wôżny dlô Pómörzô inwesticje, jaką je ekspresowo droga S6 w dzélu ód Gduńska do Słëpska. Je ona parta ekspresowi drodżi partaczący Szczecëno z Trzëgarda. Przéd-nô Radzëzna uznôwô wstrzëmiwanié decyzje tikający sa rozpöczacô realizacje ti inwesticje jakno dzejanié, chtërno ni mô meritoricznégô spödlô i nie dôwô pómórsczému regionowi szans na całowną transportową integracja. Ekspresowo droga S6 je jednym z nôwôżniészich sparłaczeniów krajewégó i europejsczégö transportowego systemu - sécë TEN-T. Je ona wpisónô w spódlowé krajewé i regionalne strategiczne a téż planisticzno-pro-jektowé obrobienia jako spartaczenie, jaczé mô zmóc-nic spólëznową, gospodarczą i teritorialną zrzesz kraju w tim óbrëmim. Strategio Ôdpówiedzalnégó Rozwiju, znónô téż jakno Plan Mórawiecczégô, wskazywô na miisz wëfulowaniô felënków w sécë drogöwëch sparłaczeniów, w tim TEN-T, do jaczi słëchô ta inwesticjô. Spólëzna Pömórzô wiele razy wëpöwiôdała sa w ti sprawie. Dlô zachtnégó dzélu pómórsczégô województwa felënk ti strategiczny z pözdrzatku Pômörzô i Pólsczi inwesticje öznôczô gospodarczą i spölëznową zastëdłosc. Je ona wôżnô dlô pódjimców, dlô rozwiju gmin, akademicczich óstrzódków, jak i dlô wszëtczich mieszkańców Pömórzô. Przédnô Radzëzna apelëje do Wastnë Premiérë i Rządu Pólsczi ó jak nôrëchlészé zôczącé robotów nad realizacją ekspresowi drodżi S6. Po zakuńczenim óbradów j ich uczastnicë zwiedzëlë warkównia Józefa Chełmówsczégó w Brusach-Jaglach, chëcz i ogród, w jaczim są dokazë artistë. RED. 6 POMERANIA/CZERWIEC2017 ZDENK NA WIOLDZIM EKRANIE Placów w Kaszëbsczi Filharmonie we Wejrowie nie syglo dlô wszëtczich zainteresowónëch. Premiera filmu Kaszëbsczé wieselé zrealizowónégö przez Kaszëbskô-Pömörsczé Zrzeszenie bëła wiôldżim kulturalnym wëdarzenim. Chatny do öbezdrzeniô fabularizowóny ekranizacje kaszëbsczich wieselnëch zwëków przëjachelë 18 łżëkwiata do Wejrowa z całëch Kaszub. Nôwicy bëło równak mieszkańców Lëzëna. Nie je to dzyw-né, kö to prawie aktorze Regionalnego Dramaticz-négö Téatru z ti wsë zagrelë role bohaterów filmu. Króm nich przędnym partnera ti pödjimiznë belo Muzeum - Kaszëbsczi Etnograficzny Park we Wdzydzach a téż Kaszëbsczé Karno Spiéwë i Tuńca Sierakowice i Muzeum Kaszëbskö-Pómörsczi Pismieniznë i Muzyczi we Wejrowie. Uroczëstô premiera ödbëła sa prawie 18 łżëkwiata. Utwórców filmu i ôbzérôczów przëwitelë: przédnik Kaszëbskö-Pömörsczégó Zrzeszeniô Édmund Wit-tbrodt, prezydent Miasta Wejrowa Krësztof Hilde-brandt i wójt gminë Lëzëno Jarosłôw Wejer. Bëłë téż pódzaköwania dlô aktorów, a pózni nôwôżniészi dzél pötkaniô - pierszô projekcjo Kaszëbsczégö wieselô. Reakcje na zalë bëłë dosc żëwé, ösoblëwie öbczas dzélëków, gdze pöjôwiałë sa szpörtowné tekstë abö sytuacje. Je jich w filmie dosc tëlé, tej co sztót w Kaszëb-sczi Filharmonii dało czëc głośny śmiech. Po projekcje zaczała sa öbgôdka na téma robötë wkół filmu, jego célów, redotówi jiwrów sparłaczonëch z jego pówstanim. Ö tim wszëtczim prowadzącó ten uroczësti wieczór Lucyna Radzymińskó kôrbiła m.jin. z reżisérkama (Tatianą Slowi i Marią Krosnicką), ak-torama i direktora Bióra Kaszëbskö-Pómórsczégó Zrzeszenió Łukasza Richerta. Rôczimë do óbezdrze-niô nagraniô z ti diskusje na zrzeszeniowim karnólu YouTube (www.youtube.com/user/BiuroZKP/). Ju wnetka badze tam téż całi film, tej kóżdi badze mógł sóm otaksować, co mu sa w Kaszëbsczim wieselim wi-dzy. A ju w tim numrze bédëjemë najim Czetińcóm dwa głosë na téma tego dokazu. RED. Na starnie dwa kadrë z filmu Kaszëbsczé wieselé. CZERWIŃC 2017 I POMERANIA I 7 wedarzenia MOJA NIEDOJADŁOSC PO KASZEBSCZIM WIESELIM Regionalny Dramaticzny Téater z Lëzëna, żlë jidze ö wiesela, wiôldżi doswiôdczënk mô. Kö na binie lezyńsczi achtorzë wiele razy „Hankażenilë" (na z dokôzu ksadza Bernata Zëchtë). Ną razą wzalë sa za teatralny dokôz Wieselé napisóny bez Tomasza Fóp-ka. Wzalë sa a... delë sa nagrać. Öd Anno Domini 2017 mómë tej pöstapny kaszëbsczi film... a może lepi bë rzekł: pöstapny sfilmöwóny téater, chtëren zrëchtowałë dwie białczi: Mariô Krosnickô (reżisér-ka téatru) a Tatiana Slowi (reżisérka filmu). Akcjô bez sztërdzescë minut jidze sprawno, za régą cygną sa pösklôdóné scenë: ôd wizytë dobrégö maża do wëcygnieniô młodëch z dodomu z dobëtka na karze. We westrzódku je wszëtkô, jak sa słëchô -zdënk w köscele, óbeńdzenie wkół wôłtôrza, tuńc butnowëch, brutczi tuńc, öczepinë, maszczi, granie w kôrtë, tobaka... Kö bëlnô instrukcëjô, jakuż przódë lat (wiera w midzëwöjnowim czasu) wëz-drzało kaszëbsczé wieselé. Do te może so porównać, co nama z nëch dôwnëch zwëków ostało. Równak bëło to wieselé bez dramaturgie. Nie bëło niebiańsczi miłoscë, zôzdroscë, niezgódë starszich, 8 POMERANIA chöc malińczi szkalińdżi, sztachétë, jak stojałë, tak spokojno stoją z płota niewërwóné. Na wieselim słëchô sa, żebë bëlë gösce, i są, ale czemu jej ich je tak mało? Zafelowało statistów? We-strzód göscy midzë jinszima je wuja z Kanadë, chtëren gôdô pö kaszëbsku z anielsczim akceńta, öböniającë gôdka anielsczima słowama. Żlë ju jesmë köl kaszë-biznë, tej muszi achtorów pöchwalëc - za kaszëbizna słëchô sa jima co nômni piątka. Młodi z wiksza gôdają lëteracką kaszëbizną, a köl starszich czëc je lezyńską gwara. Je téż kaszëbienié - chöcbë tedë, czej wieselnicë śpiewają polską köscelną pieśnią „Kto się w opiekę". Dzaka Bogu achtorzë nie bëlë öblokłi w kaszëbsczé stroje regionalne, le w normalne ruchna z epöczi. Mie nôbarżi widza sa rola ksadza (Marek Ze-lewsczi), chtëren béł narratora - le szkoda, że nie zamknął on całégó przedstôwku, dżinącë dzes pod kuńc wieselégö. Öglowö film chwôla - chöc, jakno człowiek spragłi „möcniészégö uderzeniô", czëja sa kąsk niedojadłi. RÓMK DRZÉŻDŻÓNK Ödjimczi z wejrowsczi promocji filmu WËDARZENIA KASZËBSCZÉ WIESELÉ - CO TO MÔ BËC? Pëtanié postawione w titlu ni mô bëc pökôzka nieza-dowölnieniô. To je prosto pëtanié, jaczé Czetińc mô dosłowno potraktować. Film, za jaczim më długö żdelë, dół nama trzë wiertle wieselnëch zôbawów w snôżich jizbach budinków wdzydzczégö muzeum. Pö tim wszëtczim równak cażkö je to óceniwac, bô dragóscą je klasyfikacjo dokazu. Jeżlë film potraktować jakno fabularny, tej wszëtkö w nim graje ökróm tegö, że ni ma fabułë. Jeżlë to je dokumeńt, tej komiczne elemeńte za baro sa öbzérniköwi nalinają. Dopierze wëzbëcé sa w głowie muszebnotë szëflôd-kôwaniô ödmikô nama ôczë na dodôwné wôrtnotë produkcje. Zaśnieżono wies ze zôczątku XX stalata pôkôzónô z lotu ptôcha, nad jaką miast smögu unôszô sa pôczestny a równoczasno cepłi zwak bazunë. Tak ôczny ôbrôzk möże nawetka sa sparłaczëc z Góda-ma, le titel i zôpöwiésc ksadzaju nama klarëją - mło-di sa mdą żenić. Realizatorsczi kuńszt je na wësoczi niwiznie, skómpönowónô muzyka, aktór grający ksadza - wszëtkö pö prôwdze naju przënôszô nié le w czasu, le téż do jaczis lepszi, miodniészi krôjnë. Ksądz, równoczasno narrator historie, zarô wzbu-dzywô w ödbiércë sympatia, dôwô sa poznać jakno mądri, a równoczasno wrazlëwi i dobri człowiek. Jo rzeka wicy. Dlô mie jakno recenzeńta ón je tak sympaticzny, że jaż mie serce bôli, czej jô to musza rzec: jegö bëtnosc w ti historie je bezcelowo. Le przë sarnim przëjacym sakrameńtu żeńbe on sa do czegoś przëdôwô. Nié do kuńca je wiedzec, czë ön ó tim gôdô, cobë to udokumeńtowac (kąskjak ks. Zëchta, lubötny autór lëzyhsczégô téatru, chtëren graje we filmie), czë mô na cos dac bôczenié, czegoś nauczëc. Taczé pówiôdanié dlô pówiôdaniô. Aktorowie z Regionalnego Dramaticznégó Téatru z Lëzëna to są amatorowie, nimó tego ni może scwierdzëc, że mają zagróné lëchö. Jedurnô wikszô fela, jaką móże jima zarzucëc, to „urzeszenié do binë". Ten sóm zort ekspresje, jaczi je widzec na jich wëstapach, przed kamerą nie zjiscywô swöji rolë i tu zmiana fôrmë ókôzała sa żimczim zadanim. Nimó tegó dobrze so mają poradzone w cażczich ujacach, dze wieselny gösce ledwie sa mieszczą w kadrze i pó prówdze zagranie tegó je dló kóżdégó na planie richtich wëzwanim. Pózytiwnym zdzywienim bëła muzyka. }ó sa móże i nie spódzéwôł, że oni prosto „wrzucą" we film muzyka z platczi wëdóny przez jaczé karno piesnie i tuńca, równak tak wësokô niwizna kómpózycjów, nóstrój i nadczidnionó bazuna, z jaczi autór muzyczi „wëcësnął" całi ji pótencjół, zasłëgiwó na apartné achtniacé. Cobë ócenic scenarnik, to muszi sa copnąc do jego zdroju - dramë Tomasza Fópczi napisóny dló tegó samégó teatru, le na bina. Kaszëbsczé wieselé jakno tekst gróny na żëwó to bëła kómédiowô konfrontacjo stórëch, nieróz czësto cëzëch dló naji mentalnoscë zwëków (jak np. aranżowóné wrëje) z tim, co zna-jemë z dzysdniowëch wiesołów. Takó wojna kôsédra z disco polo. Zadanim filmu bëło pókózanié dów-nëch zwëków, temu téż w scenarniku wszëtczé dzys-dniowé wątczi bëłë grëbą sztrépą wësztrichnioné. Dokóz tedë sa stół ódzarti z całi jegó wôrtnotë, jemu je zabrónó fabuła i przędny problem. Dobrze zagróné detale i aktorsczé, a téż komiczne umiej atnotë aktorów i reżisérczi Tatianę Slowi nadróbiają równak jak mogą ten felënk. Mie nimó tego i tak braknie akcje. Sa pöznelë i óżenilë - tak móże zamknąć fabuła. Czemu nicht nikogo nie zdra-dzył, nicht sa ó majątk nie pówadzył, nikogo nie za-bilë? Öglowó dokóz je baro cepłi (to słowo baro pasë-je do Kaszëbsczégô wiesola), rozmieje bawić, ale téż óczarzëc i zagwësnic dobré, esteticzné przeżëca. To, co je w nim negatiwné, to colemało nie je zarzut do artistów. Jich ambicje i taleńt bëłë utemperowóné zamëszlënka projektu - cyfrowim udokumeńto-wanim zwëku. Jó móm nódzeja, że ta pódjimizna to nie je symptom tegó, że dló naju przëchôdô czas spisać to, czego ju ni ma, i traktować kultura jakno ódtwôrziwanié, bo nick nowego ju nie pówstónie. ADÓM HEBEL Film Kaszëbsczé wieselé pôwstôł w óbrëmienim projektu zjiscywónégó z dotacji Minysterstwa Kulturę i Nórodny Spôdkôwiznë „Wesele na Kaszubach - digitalizacja i odtworzenie obrzędu". Östôł zreali-zowóny dzaka udëtkówieniu Minysterstwa Bëno-wëch Sprów i Administracje. Film pówstół na spódlim dokazu na bina Tomasza Fópczi pt. Wieselé. Wicy infórmacjów na jegó téma je na starnie kaszubi.pl. CZERWIŃC 2017 / POMERANIA / 9 III AREOPAG PELPLIŃSKI NA TLE WIELKIEGO DZIEDZICTWA Tegoroczny Areopag Pelpliński, który odbywał się 12 i 13 maja, poświęcony został liczącemu blisko 750 lat dziedzictwu diecezji chełmińskiej na Pomorzu. Jej działalność zakończyła się w 1992 r. wraz z reorganizacją polskich diecezji. Na przemożnej większości jej terenu powstała wówczas nowa diecezja - pelplińska -której pierwszym biskupem został ks. prof. Jan Bernard Szlaga. W ramach I panelu prelekcję wygłosiła również Bożena Ugowska (z Rady Języka Kaszubskiego), temat jej wystąpienia brzmiał: „Rozwój i popularyzacja nabożeństw w języku kaszubskim na obszarze dawnej diecezji chełmińskiej - rys historyczny i współczesne realia". Po wysłuchaniu powyższych wykładów odbyła się zwięzła i bardzo ciekawa dyskusja. Podczas niej niżej podpisany wskazał na ówczesne realia społeczno-polityczne na terenie ówczesnego województwa gdańskiego i kapitalną rolę w budowie diecezji pelplińskiej księdza i biskupa rodem z Kaszub, z Gdyni, Jana B. Szlagi. Rozmowy i dyskusje na tematy I panelu kontynuowano także przy stole refektarza Collegium Marianum. Pierwszy dzień III Areopagu Pelplińskiego zakończył się promocją książki dr. Krzysztofa Kordy - biografii historycznej ks. ppłk. Józefa Wryczy. Od lewej: ks. prof. A. Nadolny, Ł. Grzędzicki i B. Ugowska 12 maja 2017 r. biskup diecezjalny ks. dr Ryszard Kasyna dokonał otwarcia III Areopagu Pelplińskiego. Przywitał zebranych w imieniu organizatorów, w tym Zarządu Głównego Zrzeszenia Kaszubsko--Pomorskiego (ZKP). Biskup pelpliński przypomniał, że pierwszy Areopag Pelpliński poświęcony był religijności Pomorza, a drugi szkole na Pomorzu. Następnie o wadze i znaczeniu Areopagu mówił również prof. ZKP Edmund Wittbrodt, który nawiązał do Spotkań Pelplińskich (1981-2000), zaznaczając, że „coś, co zgubiliśmy, powoli się odbudowuje". W tym samym dniu odbył się I panel wykładowy, który prowadził Łukasz Grzędzicki, wiceprezes ZKP. Wpierw wysłuchano znakomitego i niezwykle eru-dycyjnego wykładu ks. prof. Anastazego Nadolnego pt. „Utworzenie i organizacja diecezji pelplińskiej". 10 / POMERANIA /CZERWIEC2017 Drugiego dnia III Areopagu Pelplińskiego w ramach II panelu, prowadzonego przez ks. prof. Janusza Szulista, wysłuchano z dużym zainteresowaniem dwóch wykładów. W pierwszym ks. prof. Henryk Skorowski (rodem z Rumi) zaprezentował temat: „Kościół w Polsce wobec współczesnych dylematów aksjologicznych". Prelegent, wypowiadając się ze swadą i głębokim znawstwem, zaprezentował ten temat w szerokim kontekście wielkich przemian społecznych, politycznych, gospodarczych i kulturowych. Ponadto w ramach tegoż panelu dr Michał Białkowski przybliżył zebranym temat „Posoborowe projekty reformy struktur kościelnych w Polsce w latach 60. i 70. XX wieku". Pokazał ówczesne realia i rolę w dziele soborowym Episkopatu Polski pod przewodnictwem wielkiego Prymasa Tysiąclecia ks. kardynała Stefana Wyszyńskiego. Następnie wiele ciekawych uwag i spostrzeżeń zgłoszono w dyskusji. Ostatni panel III Areopagu Pelplińskiego poprowadził dr Michał Kargul. Zaprezentowano w jego ramach dwa kolejne ważkie tematy. Prof. Waldemar Rozynkowski omówił „Ruchy i stowarzyszenia katolickie w diecezji chełmińskiej, a następnie w diecezji toruńskiej". Trzeci panel zakończył Józef Belgrau, kompetentnie prezentując wizerunki biskupów chełmińskich drugiej połowy XIX wieku i początku XX wieku, głównie w kontekście spraw narodowościowych na Pomorzu Gdańskim. I ten panel zwieńczyła ciekawa i „poszukująca" dyskusja. Chyba można i trzeba się pokusić o kilka wniosków podsumowujących III Areopag Pelpliński. Po pierwsze, odbywał się na wysokim i twórczym poziomie. Biblioteka Diecezjalna im. Biskupa Jana Bernarda Szlagi w Pelplinie to dobre miejsce do wspólnego poszukiwania dobra, prawdy, mądrości, uniwersalnych wartości i może piękna. Warto jednak głębiej się zastanowić nad terminem kolejnego Areopagu. Po drugie, wskazana byłaby pewna korekta w konstrukcji formuły tej konferencji po-pularno-naukowej, to znaczy bardziej syntetyczne prelekcje (ok. 20 minut), wzbogacone elektroniczną prezentacją i odesłaniem do źródeł oraz zarezerwowaniem większej porcji czasu na dyskusję. Po trzecie, całkiem dobrze się sprawdza współpraca kilku ośrodków życia akademickiego (Pelplin, Toruń, Gdańsk, Warszawa). Może jedynie warto by zaprosić większą liczbę profesorów Uniwersytetu Gdańskiego. Po czwarte, konieczne jest opublikowanie materiałów pokonferencyjnych (w tym roku tego zabrakło), ale to można jeszcze uzupełnić. Po WYDARZENIA Ks. prof. A. Nadolny B. Ugowska Prof. E. Wittbrodt Dr K. Korda piąte, w sumie bogate dzieło Areopagu trzeba bardziej zakotwiczyć w naszych parafiach i dekanatach. Promocja organizacyjna przyszłego IV Areopagu Pelplińskiego, jak się wydaje, powinna się odbywać w szerszej skali, z dużo większym zaangażowaniem mediów, ale i wspólnot parafialnych! Może warto również pomyśleć o honorowych patronach i konkretnych regionalnych patronach medialnych. I na sam koniec, na III Areopagu Pelplińskim przekazano wiele ciekawych i mądrych treści. Trzeba z nimi dotrzeć do młodzieży. To bardzo ważne. I warto, raz jeszcze, odwołać się do mądrości i przesłania ks. prof. H. Skorowskiego z Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie: „Może to zaowocować poszukiwaniem wspólnych wartości". Dodajmy, wartości, które uczą, wychowują i zakorzeniają. JAN KULAS CZERWIŃC 2017 / POMERANIA / 11 REFLEKSJE NA MARGINESIE 60-LECIA GDAŃSKIEGO ODDZIAŁU ZRZESZENIA Główne uroczystości odbyły się w Katedrze Oliwskiej Na poświęconym przed laty sztandarze Zrzeszenia Ka-szubsko-Pomorskiego Oddział w Gdańsku, ufundowanym w jakże innym niż dziś klimacie i rzeczywistości PRL równolegle ze stanicą Zarządu Głównego Zrzeszenia, umieszczone zostało zaczerpnięte od Aleksandra Majkowskiego ważne hasło: „O ziemio pomorska, kraju nasz święty"1! Pełnia zawartego w nim przesłania-zobowiąza-nia ujawnia się jednak dopiero wtedy, gdy uwzględnimy drugie, to Świętopełkowe ze stanicy Zarządu Głównego - „Zrzeszonëch naju nicht nie złomie". Zrzeszonych, zjednoczonych nie tylko podczas wielkich manifestacji i uroczystości, ale przede wszystkim w codziennym działaniu, w pracy organicznej, ludzi skupionych także tu w Gdańsku - w Zarządzie Głównym, Oddziale, klubie „Pomorania", Instytucie Kaszubskim itd. - ludzi różnych zawpdów i pokoleń, mających różne doświadczenia i sympatie polityczne, współdziałających na rzecz dobra wspólnego: tej ziemi i jej mieszkańców - wszystkich Pomorzan, nie tylko Kaszubów, na rzecz naszej małej i wielkiej ojczyzny, dziś cząst- ki zjednoczonej Europy. Zrzeszenie to przede wszystkim nasza dodatkowa i dobrowolna praca oraz zobowiązanie; zobowiązanie, ale też duma i chwała, chociaż zbyt często doprawiana przez nas samych goryczą. Czuję się wyróżniony przez organizatorów umieszczeniem mego wystąpienia w programie tej jubileuszowej, historycznej uroczystości Oddziału, którego członkiem zostałem ponad pół wieku temu i... w którym dotąd wytrwałem, nie straciłem nadziei na jeszcze lepsze czasy, choć nigdy tak dobrych, jakie mieliśmy do niedawna, nie było!!! To wyróżnienie tym większe dziś, gdy nie po raz pierwszy słyszę, czytam głosy niektórych „młodych" - tych około 50±, że starzy, stare elity, blokują im stołki...2. Litości! - wołam. Toż żniwo było i nadal jest tak wielkie, że wciąż robotników mało, a przecież o możliwościach pracy w ZKP nie decydują stołki... Ich zajmowanie to ogromna odpowiedzialność, wymagająca wyrzeczeń i ofiary szczególnej, nie tylko danej jednostki, ale i jego rodziny, jednak przede wszystkim doświadczenia, zaufania, pokory - nieustannej nauki. ' Na nowym sztandarze, poświęconym 18.02.2017, który miał być repliką pierwotnego, ze zdumieniem „odkryłem" inną jego wersję: „O zemio kaszëbskô..."!? Litości! Kto o tym zadecydował? Kiedy Zarząd Główny ZKP to zatwierdził? Przyjmuję to jako jeszcze jedno wyzwanie, jakie stoi przed stołecznym oddziałem ZKP i Zarządem Głównym. 2 Zob. „Pomerania", nr 2/2017, s. 3-7: „Muszimë wespółdzejac". Jednak duch autentycznej współpracy jest w zapisie tej rozmowy, zaczynając od „Redakcji", nader słaby. Na szczęście na łamach naszego pisma jest wciąż m.in. obecny prof. Stanisław Salmonowicz, uświadamiający nas nie tylko w zakresie historii, ale przede wszystkim o współczesnych zagrożeniach, w tym hipokryzji... 12 / POMERANIA /CZERWIEC2017 ROCZNICE Prof. Józef Borzyszkowski wygłaszający cytowaną tu mowę podczas jubileuszowej uroczystości Samo godne i uczciwe życie buduje przede wszystkim nieustanna nauka i praca. Godne życie zrzeszonych to ciąg dokonań kolejnych pokoleń, ich nauka i praca z myślą o przyszłości. Tylko nauką i pracą uczciwe jednostki i narody się bogacą! To przekonanie i wzorce społecznej pracy na podstawie doświadczenia i samokształcenia - głównie w klubie „Pomorania", ale też i na innym gruncie - wyniosłem z młodych lat, z aktywnej obecności w społeczności zrzeszonej! Z budowania jej wewnętrznej siły i wspólnego dorobku... Mamy wiele przykładów społecznej pracy na rzecz dobra wspólnego, nie tylko naszej małej Tatczëznë, czekających na przypomnienie w społeczności zrzeszonej. Pojęcie społeczność zrzeszona pojawiło się, o ile dobrze pamiętam, dopiero w 1971 roku, przy okazji XV-lecia ZKP, kiedy to pod tymże tytułem wydaliśmy tomik wypowie-dzi-refleksji członków naszej organizacji; wypowiedzi będących ledwie sygnałami „ogromu trosk i szerokiego wachlarza zagadnień nurtujących autorów i nasze środowisko", których nam nigdy nie brakowało i nie zabraknie3. Idzie jednak o to, by dzięki Zrzeszeniu było ich mniej! To piękne określenie zaczerpnęliśmy z refleksji wówczas młodego poety z Bydgoszczy, Edmunda Puzdrowskiego rodem z Kartuz4. Tomik ten otwiera wypowiedź jednego z ówczesnych seniorów, Konstantego Bączkowskiego z Torunia (1906-1977), urodzonego w Czersku, znanego jako ko-ciewski Kuba z Pińczyna. Dano jej tytuł „Jednostka i więź regionalna". Autor na końcu przywołuje zasługi Tadeusza Bolduana jako redaktora czasopism „Kaszëbë" i „Litery". Stwierdza, że jemu pierwszemu należałoby nadać order „Pomorania Restituta" gdyby takowy zaistniał, i dodaje: „Korzystam z okazji, by złożyć hołd Franciszkowi Sędzic-kiemu, przytaczając pierwsze strony z jego poematu »Hi-storió barzo czekawó i wiarogódnó«: Witaj ta Kaszuby, kraju mój rodzinny! Cebie chwalëc trzeba wobec krajów jinnych5. Ile w tej refleksji sygnałów dotyczących naszej wspólnej kaszubsko-pomorskiej, nie tylko wąsko kaszubskiej, rzeczywistości dawnej i współczesnej. Sądzę, że zapominamy 0 tym, iż najważniejszym naszym zadaniem, także edukacji szkolnej, jest budzenie ducha kaszubsko-pomorskiego, jaki daje o sobie znać w wypowiedzi kociewskiego Kuby z Pińczyna. Następny tekst w Społeczności Zrzeszonej, autorstwa Lecha Bądkowskiego, nosi tytuł „Pytanie o głębszy sens". A ponieważ jesteśmy w naszym kraju, więc zgodnie z nauką Lecha, świadomi swych - oddziałowych - autentycznych dokonań, chwalić się tu nie musimy, a wręcz przeciwnie: szukać głębszego sensu, rozpoznawać swoje słabości 1 drogi wzbogacania dorobku pokoleń. W tejże broszurze Społeczność Zrzeszona redaktorzy zapowiedzieli jej uzupełnienie w postaci przygotowywanej kroniki działalności ZKP oraz wyboru artykułów o problemach kaszubsko-pomorskich zamieszczanych na łamach prasy w Polsce Ludowej. Niestety, jeśli znowu się nie mylę, to te zapowiedzi nie zostały zrealizowane6. Ale... Po kolejnych 15 latach, pod koniec epoki PRL-u, ukazała się Kronika Oddziału Gdańskiego Zrzeszenia Kaszub-sko-Pomorskiego 1957-1988, autorstwa dziennikarki związanej wcześniej z „Głosem Wybrzeża", a później „Gwiazdą Morza", Izabelli Greczanik-Fillip, skądinąd przyjaciółki Izabelli Trojanowskiej i synowej inż. Alfonsa Fillipa, współtwórcy siedziby gdańskiego oddziału przy ul. Szewskiej, nazywanej z inicjatywy Lecha Bądkowskiego „Fillipówką". Warto do tej Kroniki dziś sięgnąć i wzbogacić ją, a przede wszystkim uzupełnić i kontynuować. Niemal równolegle z „Fillipówką" - wówczas wspólną siedzibą Oddziału Gdańskiego i Zarządu Głównego - narodziło się w naszym Oddziale ogólnozrzeszeniowe, organizacyjne odznaczenie „Pierścień Świętopełka Wielkiego". Jego „najmłodszym" laureatem została wraz z ks. Stanisławem Bachem z Gościcina Barbara Rezmer z Oliwy, spiritus movens Klubu Siedmiu Kolorów i współtwórczyni 3 Zob. Społeczność Zrzeszona. XV-lecie Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, 1956-1971, pod red. T. Bolduana, J. Borzyszkowskiego i W. Kiedrowskiego, Gdańsk 1971. 4 Zob. tamże, s. 44-45: E. Puzdrowski, „Zrzeszona Społeczność". 5 Tamże, s. 7. 6 Dysponujemy różnymi antologiami - np. reportażu, ale ów tom artykułów programowo-ideologicznych nadal czeka na swego twórcę. CZERWIŃC 2017 / POMERANIA /13 ROCZNICE teczek haftu kaszubskiego, którymi swego czasu zasłynął oddział w kraju i poza jego granicami...7 Lepiej późno niż wcale! Serdeczne gratulacje zatem dla tegorocznych laureatów! A pamiętać trzeba, że tym odznaczeniem mamy wyróżniać tych, którzy wykazują samodzielną inicjatywę i wykonują najtrudniejsze, najżmudniejsze, niekiedy najmniej doceniane, dla niektórych mało szlachetne, prace organizacyjne. Obejmują one np. przygotowanie imprez, ale też sprzątanie, pakowanie, a nawet ustawianie przed uroczystością i po niej krzeseł, co inni uznają za niegodne ich „wielkiego" powołania. Bywali już młodzi od pierwszych lat jeno do wyższych zadań stworzeni... Wracając do jubileuszowych publikacji, dziś w czas 60-lecia, mimo braku pełnej kroniki Oddziału, dysponujemy kilkoma innymi wydawnictwami o pomnikowym wręcz charakterze, dotyczącymi całej społeczności zrzeszonej. Najważniejsze z nich to książki - Tadeusza Bolduana pt. Nie dali się złamać... 8 i Cezarego Obracht-Prondzyń-skiego Zjednoczeni w idei...9. W każdej z nich znajdziemy cząstkę dziejów i dokonań także członków gdańskiego oddziału ZKP - oddziału stołecznego! Określenie „oddział stołeczny", podobnie jak „Gduńsk stolëca Kaszëbów", to dodatkowe zobowiązanie - odpowiedzialność Oddziału, także za różne nasze małości, mniej lub bardziej wyszukane pretensje do tego miana wśród innych podmiotów. To przede wszystkim zobowiązanie do przyzwoitego poznania przeszłości i promowania dokonań poprzedników - kiedyś młodych, potem starych - a także formułowania nowych idei i wizji oraz zadań wynikających z konieczności życia i pracy z twarzą ku przyszłości. Zbyt często budzą się w różnych miejscach złe duchy przeszłości, nawet takie, o których wstyd dziś wspominać. Z myślą o niniejszej refleksji poprosiłem kol. Łukasza Richerta o wykaz prezesów i składów władz Oddziału z całego 60-lecia, zwłaszcza drugiego 30-lecia, nieobecnego w Kronice, bym nie przegapił którejś z ważnych postaci, bo przecież od lat nie tkwię na co dzień w życiu Oddziału, ustępując swego czasu różne, przypisane kiedyś i do mnie, stołki młodszym i starszym, niekoniecznie wiekiem... Otrzymałem pokaźny segregator sprawozdań i informację o tym, że listę prezesów można znaleźć na stronie internetowej Oddziału. Chociem starej daty, skorzystałem z tej rady i uzyskałem wykaz wszystkich władz Oddziału w kolejnych kadencjach. Lista to ogromna. Wypadałoby tu przywołać przynajmniej imiona i nazwiska tych ludzi, którzy nie tylko figurowali, ale w większym lub mniejszym stopniu współtworzyli dorobek Oddziału i całego Zrzeszenia. Pamiętać bowiem trzeba, że nasza 60-letnia przeszłość to nie tylko dokonania i wzloty, ale też upadki, a nawet przerwa w działalności w latach 1961-1964! Jam zjawił się w oddziale w roku akademickim 1964/65, tuż po wznowieniu jego działalności jako Oddziału Trójmiasto, gdy prezesem był śp. Jan Gruchała, dyr. IILO w Sopocie. Za jego przyczyną, jako nowy prezes klubu „Pomorania", w 1967 r. zostałem członkiem zarządu. Już w następnym roku wybrano mnie prezesem oddziału na moją pierwszą kadencję111, w czasie której, dzięki przyczynieniu się nas, ówczesnych pomorańców, do odrodzenia oddziału w Gdyni, mogliśmy wrócić do nazwy Oddział Gdański i próbować pełnić stołeczne funkcje. To wtedy poznałem bezpośrednio pierwszego prezesa Jana Pastwę (1901-1973), przedwojennego prof. Gimnazjum Polskiego w Wolnym Mieście Gdańsku, a także jego następcę, zmarłego przed kilku laty Pawła Brzeskiego, z którym bliżej zaprzyjaźniłem się dopiero w 2001 roku w Toronto, gdzie działał on od niemal półwiecza wśród Polonii i Kaszubów kanadyjskich11. W latach kadencji Pastwy i Brzeskiego wskutek ich rezygnacji prezesowały Oddziałowi zacne panie: Zofia Marszałkowska i Damroka Majkowska - córka Aleksandra, wkrótce moja bezpośrednia szefowa w Bibliotece Gdańskiej PAN, a do końca życia aktywna w ZKP12. Jak pamiętam, kwestia wyborów władz w Oddziale (i w całej naszej organizacji) nigdy nie była łatwa! Nigdy, nie tylko w okresie PRL, nie było za wielu chętnych a przygotowanych do rzetelnej, codziennej, organicznej pracy - organizacji współpracy, łączenia sił różnych osobowości i żywiołów! Stąd swego czasu częste zmiany w składzie zarządów w trakcie kadencji, stąd nieustanne poszukiwania nowych ludzi, także sojuszników, a zwłaszcza następców, jak i unikanie tzw. oszołomów, przed którymi nie tylko w czasie karnawału pierwszej „Solidarności" ostrzegał dobitnie wszystkich Lech Bądkowski13. W czasie mojej młodości moimi następcami - prezesami Oddziału zostali Lech Bądkowski i Izabella Trojanowska, ' B. Rezmer, lat 95, jest również autorką najlepszego podręcznika Jak haftować po kaszubsku, wydanego przez ZKP Oddział w Gdańsku. 8 Tadeusz Bolduan, Nie dali się złamać. Spojrzenie na ruch kaszubski 1938-1945, Gdańsk 1996. 9 Cezary Obracht-Prondzyński, dz.cyt., Gdańsk 2006. 10 Była to kadencja 1968-1971. 27.02.71 wybrano mnie na drugą, ale już na jej początku z powodu wyboru na sekretarza Zarządu Głównego przekazałem tę funkcję Izabelli Trojanowskiej. Po Izabelli, w trakcie kadencji 1974-1977, w 1975 roku „stołkiem" tym „obdarowano" Lecha Bądkowskiego, a już w następnym kolejny raz J. Borzyszkowskiego, który „okupował" nie tylko z własnej woli ten „urząd" przez kadencje 1980-1983 i 1983-1986, będąc także w poprzednich członkiem zarządu. - Zob. http://www.kaszubi.p1/o/ gdansk/artykulmenu?id=l 1 11 Zob. J. Borzyszkowski, O Kaszubach w Kanadzie. Kaszubsko-kanadyjskie losy i dziedzictwo kultury, Gdańsk - Elbląg 2004, s. 554-570 („Listy i życiorys własny Pawła Brzeskiego"). 12 Zob. J. Borzyszkowski, „Majkowska Damroka Pelagia (1922-1979)" w: Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, Suplement III, Gdańsk 2012, s. 151-152. 13 Zob. J. Kotlica, Lech Będkowski rzecznik Rzeczypospolitej... Pelplin - Gdańsk 2001, s. 56, gdzie cytat: „Powtarzam z naciskiem: w ruchu niezależnym trzeba wystrzegać się ludzi nieodpowiednich, którzy przyłączają się do niego, bo coś im się w życiu nie udaje, bo mają kompleksy, albo dla tak zwanej draki, po to wreszcie, aby w swoim mniemaniu zabłysnąć". Zob. też J. Borzyszkowski, „Pomorska myśl polityczna Lecha Bądkowskiego - jego udział w ruchu kaszubsko-pomorskim" w: Pro memoria Lech Będkowski..., s. 70-94. 14 / POMERANIA /CZERWIEC2017 ROCZNICE „młodsi" ode mnie o 26 i 17 lat, które nie przeszkadzały nam w codziennej współpracy, a wręcz przeciwnie... Prezesowską funkcję w Oddziale pełniłem ponownie między innymi w latach 1980-1986, kiedy Izabella, a następnie Szczepan Lewna byli prezesami całego Zrzeszenia. (Sądzę, że te lata w dziejach ZKP wyróżniają się szczególnie bliską współpracą Oddziału Stołecznego i Zarządu Głównego, jak i „Pomorami", a nawet „Pomeranii"). Po nich wybrano i mnie na ten najwyższy „stołek", z którym rozstałem się z ulgą po dwóch kadencjach. O okolicznościach wyboru mnie i następców możemy czytać różności m.in. w monografii Zjednoczeni w idei... oraz w „Dziennikach" śp. prezesa Stanisława Pestki. Mimo że z codzienną pracą Oddziału Gdańskiego rozstałem się przed 30 laty, nadal tkwiłem - także moja białka Hania - w jego działalności, wspierając, na ile mogłem (lub 0 ile inni chcieli) prezesów następców: śp. Jerzego Sampa, Feliksa Borzyszkowskiego, Zbigniewa Jankowskiego, Andrzeja Ceynowę, Tomasza Szymańskiego, pozostając nadal gotów do współpracy - także w ramach Instytutu Kaszubskiego - z niedawnym prezesem Pawłem Trawickim, jak 1 aktualnym Grzegorzem Jaszewskim. Stołeczny Oddział ZKP, klub „Pomorania" i miesięcznik „Pomerania", Dom Kaszubski i Zarząd Główny, a także KUL i Instytut Kaszubski, to podmioty, których działalność na co dzień winna być przykładem współpracy, zarazem inspiracją, spoiwem - tkanką łączącą całe Zrzeszenie, zabezpieczeniem przed prywatą i wynaturzeniami. Stąd potrzeba naszego wsparcia w pracy (po trochu i kontroli) prezesów. Studiując składy władz Oddziału w kolejnych kadencjach, z satysfakcją stwierdzam, że zdecydowana większość koleżanek i kolegów zapisała się na trwałe w dziejach ZKP i w mojej pamięci. Z pewnym zaskoczeniem zauważyłem, że bywały zarządy „jednopłciowe" - złożone wyłącznie z mężczyzn!?14 Stąd pro memoria - ku pamięci nie tylko własnej - muszę dodać, że poza wymienionymi wyżej na szczególną moją wdzięczność zasłużyły m.in. takie mężne niewiasty, jak: Urszula Szornak-Bolduanowa, Aniela ze Skwierowskich Trzosowa, Regina Grzenkowicz-Kali-szewska, Jadwiga Suwarowa, Adela Olejnik, Alina Ceyno-wa, Maria Kowalewska, Wanda Przybysławska, Krystyna Groth, Teresa Subocz... Niektóre z nich towarzyszą nam nadal, będąc już w innym świecie15, są bowiem z nami, nie tylko ze mną, na co dzień. Wsłuchując się od dziesiątków lat w nasze deklaracje, czytając przeróżne teksty wyznania, stwierdzam, z pewną satysfakcją, że niemal wszyscy odwołujemy się do idei i przykładu prezesa Lecha Bądkowskiego! To ważne, cenne i wielce zobowiązujące zjawisko! Zobowiązanie tym większe, im coraz częściej możemy zaobserwować niezgodność słów i czynów. Stąd dziś, jak sądzę, warto się skupić na tej stronie naszej przeszłości i rzeczywistości - Oddziału i całego ZKP, która zgodna jest z ideologią ruchu kaszub-sko-pomorskiego, która stanowi kontynuację dokonań Floriana Ceynowy, Hieronima Derdowskiego, a przede wszystkim młodokaszubów: Aleksandra Majkowskiego i Jana Karnowskiego, oraz ich godnych następców, a wśród nich na pierwszym miejscu Lecha Bądkowskiego16 - Kaszuby z wyboru, nie z krwi i kości, ale z ducha; ducha, który decyduje o naszej tożsamości i o naszym człowieczeństwie. Lech Bądkowski - żołnierz, pisarz i obywatel - jak określono go na nagrobnym krzyżu, to człowiek z grona tych, jakich nam, Polsce i Europie, wciąż nie dostaje. W świecie polityki i kultury w Polsce mówiono o nim, urodzonym w Toruniu, jako o Kaszubie z Gdańska. Był Kaszubą, Pomorzaninem, Polakiem, Europejczykiem, człowiekiem nieprzeciętnym -rzecznikiem nie tylko Kaszubów i „Solidarności", ale przede wszystkim demokracji, samorządności i Rzeczypospolitej! Na co dzień był rzecznikiem pokoju i pracy organicznej, dialogu i koniecznego kompromisu, współpracy na rzecz dobra wspólnego, nie tylko w naszym kaszubsko-pomorskim i pol-sko-europejskim, tak bardzo zróżnicowanym świecie! Polecam jego zbiór reportaży Wielkie Jezioro Gorzkie! Nie tylko współczesnym miłośnikom militariów i rekonstrukcji wojennych, a zwłaszcza młodzieży, polecam także inne książki Bądkowskiego, żołnierza wojny obronnej 1939 roku, bohatera spod Narwiku i cichociemnego, jak: Bitwa trwa, Wszystko się liczy, Połów nadziei, Sąd nieostateczny i młodzieńczą, żołnierską, Pomorską myśl polityczną - myśl o czasach pokoju. Polecam jego wystąpienie z 1979 roku w PenClubie w rocznicę wybuchu wojny, zatytułowane „Dla bojaźliwych nie ma litości", wzywające do pojednania i współpracy pol-sko-niemieckiej17. Był bowiem Lechu wśród prekursorów polsko-niemieckiego pojednania i współpracy z sąsiadami, które dziś urzeczywistniamy (oby lepiej), będąc członkami Unii Europejskiej, a jej Radzie Europejskiej przewodniczy Kaszuba, gdańszczanin, wychowanek Lecha - Donald Tusk. Pamiętamy, że Lech Bądkowski w latach PRL-u był inicjatorem literackich Spotkań Skandynawskich i Zjazdów Twórców Literatury Kaszubsko-Pomorskiej we Wdzydzach. Jako agnostyk doceniał rolę Kościoła i kultury chrześcijańskiej w naszych dziejach i współczesności. Inspirował, zachęcał do partnerskiej współpracy świeckich i duchownych, której 14 To kadencje 2002-2004 i 2004-2007, a w części także 2001-2002!? 15 W tym kontekście warto zwrócić uwagę na ich obecność m.in. na kartach Słownika biograficznego Pomorza Nadwiślańskiego i kilku tomów instytutowej serii „Pro memoria...". 16 Szczęśliwie w minionym 60-leciu dorobiliśmy się biografii każdej z przywołanych postaci i wielu innych opracowań, kiedy wcześniej dysponowano wciąż cenną, ale jedyną monografią Andrzeja Bukowskiego Regionalizm kaszubski. Ruch naukowy, literacki i kulturalny. Zarys monografii historycznej, Poznań 1950. - Zastanawiam się, jak liczne grono członków ZKP przestudiowało Statut Zrzeszenia i choćby kilka z ww. książek!? 17 Polecam m.in. biografie Lecha Bądkowskiego autorstwa Jacka Kotlicy Lech Będkowski rzecznik Rzeczypospolitej..., Pelplin - Gdańsk 2001 oraz Pawła Zbierskiego Na własny rachunek. Rzecz o Lechu Będkowskim, Gdańsk 2004, jak i Pro memoria Lech Będkowski (1920-1984), zebr. i oprać. J. Borzyszkowski, Gdańsk 2004 oraz Lech Będkowski. Literatura i wartości, red. Daniel Kalinowski, Bytów - Słupsk - Gdańsk 2009. CZERWIŃC 2017 / POMERANIA /15 ROCZNICE Poświęcenie sztandaru gdańskiego oddziału ZKP wyrazem stały się Spotkania Pelplińskie i Kolokwia Gdańskie, w jakich uczestniczył, a tym w Oliwie patronował śp. ks. abp. Tadeusz Gocłowski, wspierający działalność Oddziału Gdańskiego i całego Zrzeszenia na wielu płaszczyznach życia, regionu i państwa, tak w latach PRL-u, jak jeszcze bardziej w III RP, gdy Lecha już zabrakło. Pamiętamy o powrocie epitafiów fundatorów oliwskiej świątyni i sarkofagu książąt gdańsko-pomorskich w roku 1986 w godne miejsce, jak i o wcześniejszych obchodach 700-lecia Zôpisu Mściwoja! W 1986 roku ks. abp. Tadeusz Gocłowski został członkiem honorowym ZKP, a później także laureatem Medalu Stole-ma. Niejednokrotnie wraz z nami przypominał postać i dokonania Lecha Bądkowskiego, a także zawsze podkreślał rolę Oliwy jako kaszubskiego Wawelu oraz stołeczność Gdańska. Przy zaangażowaniu Oddziału Gdańskiego i całego ZKP, pod patronatem ks. abpa Tadeusza Gocłowskiego, witaliśmy w latach 1987 i 1999 Ojca Świętego Jana Pawła II na Zaspie i w Sopocie oraz w Gdyni, gdzie padły słowa skierowane do nas - ludzi morza i Pomorza, a w tym osobne do Kaszubów, jako najstarszych gospodarzy tej ziemi18. Ta rola, poczucie bycia gospodarzem i współgospodarzem, to także przede wszystkim zobowiązanie do odpowiedzialności, wyzwanie współczesności. To zadanie nie tylko elit, ale ich rola i potrzeba jest szczególna. Posiadanie elity i jej rolę w społeczności zrzeszonej doceniają, a i nieraz jej nam zazdroszczą poza Pomorzem i Rzeczpospolitą. Jej kształtowanie, rozwój, świeży dopływ sił, to kolejne niełatwe zadanie, wymagające m.in. szacunku dla poprzedników i budowania - umacniania autorytetów. Pamiętajmy o tym, wiedząc, że ZKP winno być zawsze swoistą szkoła kształcenia obywatelskiego, którego brak odczuwamy nie tylko w skali ogólnopolskiej. To szczególne zadanie także dla Oddziału Gdańskiego, głównego fundatora m.in. gdańskiego pomnika Świętopełka Wielkiego i wielu pamiątkowych tablic pro memoria naszych wielkich gdańskich poprzedników, zwłaszcza tych sprzed 1945 roku19! O tych i innych sprawach - dokonaniach i zadaniach -mówiliśmy m.in. na II Kongresie Kaszubskim, I Kongresie Kociewskim i Kongresie Pomorskim. Ten ostatni zapoczątkowaliśmy w roku milenium Gdańska w Oliwie, a zakończyliśmy na Zamku Książąt Pomorskich w Szczecinie, gdzie wcześniej biskupi z Pomorza skierowali ważne wezwanie do mieszkańców tej ziemi. Przygotowując III Kongres Kaszubski, warto dokonać rachunku sumienia w odniesieniu do uchwał poprzednich20. Wciąż aktualne i niedostatecznie wykorzystane pozostają także „Wskazania duszpasterskie" ks. abpa Tadeusza Gocłowskiego. Jego obecność wśród nas, podobnie jak ks. abpa Mariana Przykuckiego i innych biskupów z Pomorza - życzliwych nie tylko w odniesieniu do obecności języka kaszubskiego w liturgii Kościoła, to jeden ze swoistych cudów, jakie były naszym udziałem w minionym 60-leciu, a o których nie marzył nawet ks. Franciszek Grucza. Do tych cudów doszli Prymas i Premier z Kaszub, a także Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 roku o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym - kaszubskim. Tymczasem nieraz zapominamy, że nie ma nic trwałego na naszym świecie... Jak sądzę, nie muszę tu przypominać naszych spotkań z Janem Pawłem II, przygotowanych także w Oliwie i Pelplinie, a mających miejsce nie tylko w Gdyni i Gdańsku, ale także w Sopocie i Rzymie, oraz przeróżnych pielgrzymek - z tymi do Ziemi Świętej i z „Pater noster" w centrum. Za każdym z tych wydarzeń stoją działalność i dokonania także gdańskiej społeczności zrzeszonej. Czcząc dziś pamięć śp. Jana Pawła II, wołając „Më trzimómë z Boga", niekiedy zapominamy o jego naukach, obowiązkach chrześcijanina i obywatela oraz o nauczaniu papieża Franciszka - kolejnego cudu, jaki stał się naszym udziałem, tak dziś ważnym wobec wyzwań współczesności. Nie da się ukryć, że przykład i nauczanie ojca św. Franciszka, jak i dawniejsze Jana Pawła II oraz bliskich nam księży profesorów Janusza Pasierba i Józefa Tischnera, tak często nie po myśli nawet wielu duchownych, wymaga od każdego z nas sporego wysiłku, przede wszystkim intelektualnego, o który zawsze było niełatwo, a dziś jakby trudniej. Już przed laty postawiliśmy pytanie „Quo vadis Cassubia", dziś można by dodać - Pomorania, Polonia i Europa, na które nieustanie trzeba drogą dialogu szukać odpowiedzi, formułować je oraz działać tak, by nie sprawdziły się pesymistyczne proroctwa i prognozy, wynikające stąd, że nie znamy przeszłości i się niczego z niej nie uczymy. Z dumą też niejednokrotnie przywołujemy zaślubiny Polski z morzem i postać Bernarda Chrzanowskiego (1861-1944), za którego przyczyną przed ponad 100 laty 18 Jestem przekonany, że w domowych księgozbiorach niejednego z nas znajdują się tomy papieskich homilii, albumy itp. publikacje, do których dawno nie zaglądaliśmy. A warto! 19 Pamięć o Polonii Gdańskiej, w której tak liczni byli Kaszubi, Pomorzacy, z których tak wielu oddało życie za polskość, a i cierpiało wiele po wojnie, to nasze szczególne zadanie. 20 Zob. księgi pamiątkowe z tychże kongresów..., a „różności" im towarzyszące można wybaczyć, ale zapomnieć nie wypada! 16 / POMERANIA/CZERWIEC2017 rocznice mm powiał po raz pierwszy wiatr od morza. Po raz drugi było to w 1980 roku, a przed 30 laty ustanowiliśmy Medal im. B. Chrzanowskiego „Poruszył wiatr od morza", którym jako pierwszy został wyróżniony wspomniany ks. prof. Janusz Pasierb. Polecam jego słowa wygłoszone podczas uroczystości wręczenia mu tego medalu w Kaplicy Królewskiej, a także późniejsze rekolekcje oliwskie, gdyńskie i gdańskie ks. Józefa Tischnera21. To nasze skarby, o których nie wolno zapominać; talenta, których nie wolno zmarnować. Zawarte w nich ideały człowieka i obywatela, chrześcijanina - wzorce i postawy moralne oraz pozytywne działania społeczności zrzeszonej stanowią przecież o istocie ruchu kaszubsko-po-morskiego, w którym Gdańskowi na zawsze przypisane stołeczne funkcje i zadania. Jeśli dziś obok hymnu kaszubskiego autorstwa Hieronima Derdowskiego i Feliksa Nowowiejskiego tak często i chętnie śpiewamy pieśń Jana Trepczyka „Ze-mia rodnô, pëszny kaszëbsczi kraju,/ Öd Gduńska tu jaż do Roztoczi bróm,/ Të jes snôżô jak kwiat rozkwitli w maju,/ Ce, Tatczëzna, jô lubótną tu móm", to nie zapominamy o tym, że żyją na niej obok Kaszubów i innych Pomorzan-Polaków - Kociewiaków, Krajniaków, Borowiaków, Powiślan, Cheł-miniaków (o starym i nowym korzeniu), także Niemcy oraz ludzie innych religii i nacji - po prostu wspaniała miniatura zjednoczonej Europy. Nie dajmy, nie pozwólmy, by te wielkie dokonania poprzedników zostały zniweczone. Bardzo często odnoszę wrażenie, że także naszą społeczność kaszubsko-pomorską zdominował rosnący populizm, niechęć do wysiłków intelektualnych i organizacyjnych, wykraczających poza tradycyjne spotkania, konkursy i... igrzyska - światowe i inne zjazdy, pozbawione tego, co najważniejsze. Męczy mnie niechęć do autentycznego dialogu (niektórzy mówią „to niemożliwe!"), bez fałszów i medialnych gier, bez manipulacji, podejmowanych wobec starych czy młodych pod szczytnymi hasłami, mającymi przykryć własne interesy - dalekie od tego, co naprawdę ważne i najważniejsze. Myślę między innymi o rzetelnej rozmowie - czy to z grupą Eugeniusza Pryczkowskiego (także o jego publikacjach), czy z Kaszubską Jednotą kierowaną przez Artura Jabłońskiego. Oczekuję też na rzetelne, dziennikarskie reakcje z ich strony, jak też np. ze strony Mariusza Szmidtki i Leszka Szmidki oraz „Pomeranii" i kilku innych siłaczy kaszubskich mediów, wobec tego, co nadal czynią, piszą panowie Uciński i Dambek. Z satysfakcją wysłuchuję pozytywnych opinii o Kaszubach, Gdańsku i Pomorzu, jakie żywe są w głębi kraju i gdzieś za granicą. Jednak nie jestem wciąż ani głuchy, ani ślepy na to, co się dokoła mnie dzieje. W warunkach rosnącej dominacji wspomnianego populizmu, głupoty nie tylko politycznej, w czym ogromny udział właśnie mediów, promujących nieustannie zło, skrajności, szukam tych, którzy w swoim postępowaniu potwierdzają pokrewieństwo z przywołanymi wyżej mistrzami; którzy dają przykład dobrej roboty - tak zawodowej, jak i społecznej, mając minimum rzetelnej wiedzy o przeszłości i wyobraźnię - poczucie własnej odpowiedzialności za naszą przyszłość. Nie tracę nadziei, że spełnienie nie tylko moich marzeń, choćby w skromnym wymiarze, jest możliwe. Na pewno jest to konieczność! Tymczasem stare przysłowia w rodzaju „bez pracy nie ma kołaczy", na tym naszym przynajmniej polu, nic nie straciły ze swej aktualności. Akceptując starszeństwo Zrzeszenia i stołeczność Oddziału Gdańskiego, liczę przynajmniej u nas na większe obywatelskie zaangażowanie młodych i starych, także tych 50 ±, na ich choćby ciut większy udział w codziennej pracy organizacyjnej i organicznej, a tym samym na dobrą zmianę - bez cudzysłowu! JÓZEF BORZYSZKOWSKI PS W kontekście jubileuszu 60-lecia kłaniam się seniorom - m.in. Tadeuszowi Jabłońskiemu i zawsze młodej Hannie Kościeleckiej, dziękując za ich społeczną pracę w ZKP i przykład dobrej dziennikarskiej roboty - rzetelnej informacji na pierwszym miejscu! PS II Swoje wystąpienie podczas uroczystości 60-lecia w Oliwie zakończyłem słowami: „co złego to ja", stąd i tutaj proszę o wybaczenie. .. 21 Na bieżąco były one (lub informacje o nich) publikowane na łamach „Pomeranii", której współczesny profil i rola także wymagają dialogu i wysiłku, by wyróżniała się ona choć trochę in plus pośród naszych mediów. W tym kontekście nie zawadzi lektura zrodzonej wokół „Pomeranii" książki-albumu Gdy myślę Gdańsk...! CZERW1ŃC 2017 I POMERANIA /17 MÓJ SĄSIAD GRASS Dolny Wrzeszcz to część Wrzeszcza, która wskutek poprowadzenia w drugiej połowie XIX wieku przez środek tej dzielnicy linii kolejowej została odcięta od swojej „górnej" części, ta zatem stała się Górnym Wrzeszczem. Choć podział jest wyraźnie zaznaczony przez nasyp kolejowy, jednak nie każdy z mieszkańców, jak się wydaje, przywiązuje wagę do tego, czy mieszka w Górnym czy też w Dolnym Wrzeszczu, może nawet nie każdy wie, która część ma jaką nazwę... Można dyskutować, która część Wrzeszcza jest ładniejsza, ciekawsza, bardziej intrygująca. Ja wskazałbym na Dolny Wrzeszcz. Oczywiście ktoś z Górnego Wrzeszcza może mieć odmienne zdanie i podkreślać na przykład wyższość stylowej zabudowy wzdłuż Jaśkowej Doliny nad dwupiętrowymi kamienicami, których nie brakuje po drugiej stronie kolejowych torów. Ale nie o architekturę mi chodzi. Jeśli wziąć pod uwagę liczbę mieszkańców Górnego i Dolnego Wrzeszcza, którzy otrzymali literacką nagrodę Nobla, to w tej konkurencji wygrywa Dolny Wrzeszcz. Skromnie, bo tylko 1:0, ale jednak. To bowiem za torami - patrząc od Jaśkowego Lasu - 90 lat temu urodził się pewien chłopiec, który po skończeniu trzydziestu kilku lat stał się bardzo sławnym pisarzem, a gdy miał lat 72, z rąk przedstawicieli no-blowskiej Akademii Szwedzkiej otrzymał najważniejszą na świecie nagrodę przyznawaną w dziedzinie literatury. Gunter Grass, bo o nim mowa, jako dziecko mieszkał przy dzisiejszej ulicy Lelewela. W swojej twórczości często wracał do lat spędzonych w Gdańsku, a szczególnie do Dolnego Wrzeszcza, który w twórczości Grassa nazywał się Langfuhr, podobnie zresztą jak Górny Wrzeszcz! Jako dziecko nie zdawałem sobie sprawy z tego, że mieszkam w Dolnym Wrzeszczu. Do siódmego roku życia mieszkałem na „Kolo-nijkach" - tak nazywano Kolonię, która jest częścią Dolnego Wrzeszcza. Osada pełna ogrodów, sadów i tzw. fińskich domków - kolorowych i drewnianych jak w Skandynawii - była całym moim światem. Po przeprowadzce do kamienicy leżącej niemal w sercu Dolnego Wrzeszcza odkryłem nieco inny świat, jak się później okazało, skrupulatnie opisany kilka dekad wcześniej przez Guntera Grassa. Wychowałem się w tej części Wrzeszcza, co nasz noblista, i choć będąc dzieckiem, nie miałem świadomości, że chodzę jego śladami, to jednak dzisiaj, gdy mam tę wiedzę, odbieram Wrzeszcz, który znam, jako jeszcze piękniejszy, bardziej intrygujący i w dużej mierze Gras-sowski. Piszę o podziale na Dolny i Górny Wrzeszcz, ponieważ ta część Wrzeszcza, w której mieszkał Grass, prawie się nie zmieniła od czasów jego młodości, co powoduje, że wiele opisów miejsc z jego książek zachowało aktualność. Nie dziwi zatem, że właściwie tylko po tej stronie kolejowych torów, która jest bliższa Zatoki Gdańskiej, znaleźć można wiele materialnych nawiązań do Guntera Grassa. Najbardziej znane miejsce poświęcone pisarzowi to ławeczka na placu gen. Józefa Wybickiego, na której pisarz siedzi obok Oskara - bohatera jednej ze swoich najgłośniejszych powieści Blaszany bębenek. Obie rzeźby wykonał gdański artysta, profesor Akademii Sztuk Pięknych w Gdańsku Sławoj Ostrowski. Pomnik noblisty gotowy był już w 2002 roku i miał być odsłonięty jednocześnie z figurką małego Oskara. Gunter Grass początkowo zgodził się na postawienie pomnika, jednak z czasem zmienił zdanie. Uznał bowiem, że dopóki żyje, dopóty pomnik nie powinien być upubliczniony. Rzeźba trafiła do przechowalni, by ujrzeć światło dzienne po śmierci pisarza, a więc zgodnie z jego wolą. Ostatecznie 18 / POMERANIA /CZERWIEC2017 90. urodziny guntera grassa i-<4. i pomnik z brązu trafił na plac Wybickiego po śmierci noblisty, w jego 88. urodziny. Gunter Grass siedzi na ławeczce z nieodłączną fajką w ręce. Ma na sobie m.in. swoją charakterystyczną marynarkę. Na kolanie trzyma otwartą książkę, pełznie po niej ślimak, ten sam, którego pisarz uwiecznił na okładce swojej powieści pt. Z dziennika ślimaka. Grass i Oskar nie są sami. Kilka kroków od ławeczki, na której siedzą, a która jest miejscem dość często odwiedzanym przez turystów, znajduje się fontanna. Zdobi ją figurka dziewczynki z parasolką. Jest nią Tulla Pokriefke, jedna z bohaterek powieści Guntera Grassa. Nieco dalej, przy obecnej ul. Lelewela 13, stoi kamienica, w której mieszkał pisarz i którą miłośnicy twórczości urodzonego w Gdańsku pisarza dobrze znają: Ulica La-besa to były kocie łby. Na ubitym piachu podwórza mnożyły się króliki i trzepano dywany. Poddasze (...) ofiarowywało widok, perspektywę i owo piękne, lecz złudne uczucie wolności, którego szukają ci wszyscy, co wspinają się na wieże, które z mieszkańców mansard czyni marzycieli - informuje cytat z Blaszanego bębenka, który umieszczono na ścianie kamienicy. Jeśli ktoś zastanawia się w tym momencie, czy wspólne wychodki nadal znajdują się na klatce schodowej tej kamienicy, to informuję, że w tej kwestii od blisko 90 lat nic się nie zmieniło. Kiedy pójdziemy dalej w kierunku ulicy Aldony, na jej końcu, u zbiegu z ulicą Wajdeloty zobaczymy rondo. Kilka tygodni temu ustawiono na nim tablicę: „Rondo Guntera Grassa", z podkreśleniem nazwy dzielnicy „Wrzeszcz Dolny" - tak bowiem brzmi administracyjna nazwa tej części Wrzeszcza, którą rzesza moich byłych sąsiadów i ja nazywamy Dolnym Wrzeszczem. Śladów Guntera Grassa miłośnicy jego twórczości znajdą w tej części Gdańska zapewne jeszcze więcej. Dolny Wrzeszcz to bodaj jedyne miejsce na naszej planecie, które tak pięknie odzwierciedla świat opisywany przez naszego noblistę. Niewiele się tutaj zmieniło przez ostatnie dekady, a jeśli już jakaś zmiana tu zaszła, to nie wpłynęła ona negatywnie na wyjątkowość tego miejsca, o którym dzięki Grassowi usłyszał już niemal cały świat. SŁAWOMIR LEWANDOWSKI ■-.J* u? . L'' C2ERW1ŃC 2017 / POMERANIA /19 REMUSWANOZI... Na Kaszëbach ödbiwô sa wiele konkursów i kóżdi z nich mô swôja historia. Jednym z nich je „Czëtanié Remusa", konkurs, chtëren naczął ju póstapną dzesątka. Narodzył sa westrzód szkólnëch, jaczi pótikają sa na samósztół-ceniowëch zeńdzeniach w I Kaszëbsczim Öglowósztół-cącym Liceum w Brusach. To prawie öni téż öprôcowelë regulamin i scenarnik rozegracji i jesz wiedno mają bôczënk nad jegö meritoriczną starną. Udbelë so, że mdze ôn, jak Remus z karą, wanożił po szkołach. Pierszi miôł mól w Leśnie, a późni (pósobicą) w Kósobudach, Wióldżich Chełmach, Czëczköwach, Lubni, spódleczny brusczi szkole, brusczim liceum, brusczim gimnazjum, Czópiewicach, Centrum Kulturę i Biblioteczi w Brusach. Kóżdi z konkursów je kąsk jinszi, mó swój klimat, równak wszadze towarzi mu wióldżé zaangażowanie molowi wespólëznë. Zdrzącë na jego rozwij, czasto wspóminómë nen pierszi lesnieńsczi, gdze regionaliscë przëjachelë ze swójima uczniama. Ö muzyczną oprawa miało stara Karno „Kaszuby" z Wiela-Kôrsëna pod czerënka Zbigórza Studzyńsczćgó, a dzaka ksadzu kanonikowi Stanisławowi Prondzyńsczćmu uczastnicë konkursu pöznelë historia lesnieńsczćgó, jednego z trzech drzewianëch na Kaszëbach, kóscółka. Wspômöglë naju i bëlë najima góscama: burméster Gminë Brusë Witold Össowsczi i Zbigórz Talewsczi z Góchów. Öd II konkursu wespółórganizatora je KPZ Part w Brusach. Mółó Spódlecznó Szkóła w Zólesu, tak jak wszëtczé donëchczasné, przëszëköwała „Remusowi" bëlną góscëna. 20 / POMERANIA / CZERWIEC 2017 Konkurs ódbiwół sa w dwóch molach i chóc dzelëła je rëchlëwô szasó Köscérzna - Chónice, równak organizatorze póradzëlë so tak z zagwësnienim bezpieku, jak i ze snóżim ubarnienim żalów na rozegracje. I chóc konkurs dérowôł dosc długo, nicht nie béł głodny, a Krësztof Gra-dowsczi z Chëczë w Jagłach zabówiół dzecë i młodzëzna, nie zabócziwającë ó wëzgódkach sparłaczonëch z ogłoszonym przez KPZ Roka Józefa Chełmówsczégó. Czëło sa, że szkólnëch wspómógô całô wies: rodzëce, Koło Wie-sczich Göspódëniów, ógniôrze... Góscy witała direktorka szkôłë Bożena Rolbieckó. Direktór IKÖL Zbigórz Łomiń-sczi przedstawił krótką geneza konkursu, a przédnik KPZ w Brusach Stanisłów Kobus nópierwi nadczidnął do sym-bóliczi konkursu zrëchtowónégó na spódlim arcëdokazu Majkówsczégó Żëcé i przigödë Remusa, a pótim rócził mie do przekózanió Remusowi karë. Tak tej póprosëła jem dwie białczi: organizatorka X edicji Ana Orlikowską -direktorka Centrum Kulturę i Biblioteczi w Brusach i Bożena Rolbiecką - direktorka Spódleczny Szkółë w Zólesu. Jedna do drëdżi wiozła przez zala kara i pitała: „Chcałabë të wëbawic zaklati zómk? Chcałabë të przenieść króle-wiónka przez głabóką wóda?" Brawama östałë nódgro-dzoné zôlesczi direktorczi ódpówiedzë: „Chca'. A nie bëło jim kuńca po óbezdrzenim binowégó pókózku szkólni-ków o dokazach dzysdniowégó Remuska, w reżiserii Pawła Finstera. Komisjo udała sa pótemu do szköłë, gdze w dwóch żalach przesłëchała 73 uczastników, zjachónëch z roz-majitëch miescowósców: Chóniców, Brusów, Swórów, ZEZ BRUS INIE LENO «■ -A cfefiśfc i,' 1 raktSIł ? jM U «}kf*l Czëczków, Szlachecczégö Brzézna, Götelpia, Czerska, Lëpusza, Tuszków, Słëpska... Wszëtcë jesz rôz pôzebrelë sa na zalë i słëchelë, jak czëtają Remiisa starszi: amatorze i profesjonaliscë. Nen dzél konkursu ceszi sa wiedno nôwiakszim zaintereso-wanim, a komisjo mô nówiakszi jiwer z przëznanim placów i dlóte je jaż tak „żëczlëwô", cobë w nym piaknym czëtanim doczëc chóc malinką zmiłka. A widzało sa słë-chińcóm to, że komisjo dozwólëła starszim, chtërny dopierze terô pódnôszëlë sa za stołków na zalë ze słowama: „Jo téż spróbują... a co tam...", wząc udzél w konkursu. Przédniczka jurorów (piszącó na relacja) pódzelëła sa óglowima uwógama, pódsztrëchnała coróz lepsze opanowanie techniczi czëtaniô, dzakówała za wiôldżé zainteresowanie kónkursa. Prosëła pósobicą jurorów o ód-czëtiwanié dobiwców nódgrodów. Mirosława Łąckô ógłosëła wëniczi w kategorii klasów I-III: I mól Ölga Szyngwelskó (SP Kósobudë), II mól Michół Móga (SP Swörnégace), III mól Izabela Kossak Główczewskó (ZS Brzézno Szlachecczé); wëapartnienia: Antón Galikówsczi (SP nr 7 Chónice) i Antonina Rol-bieckó (SP Tuszkówë). Paulëna Kózyczkówskó podała wëniczi w kategorii klasów IV-VI: I mól Milena Swiątk-Brzezyńskó (ZS Brzézno Szlachecczé), II mól Natalio Sykórskó (SP Kó-sobudë), III mól Aleksandra Januszewskó (SP Czëcz-kówë); wëapartnienia: Ölëwió Czedrowicz (SP Czëcz-köwë) i Öskôr Prieba (SP JPII Brusë). Éwa Nowickô informowała, że laureatama w kategorii gimnazjum óstelë: I mól Karolëna Kossak Główczewskó (ZS Brzézno Szlachecczé), II mól Paweł Żëwicczi (ZS Lubnio), III mól Judita Romahn (ZS Lëpusz); wëa-partnienié Marta Mucha (ZS Lubnio). Alicjo Szopińskó przedstawiła dobiwców westrzód strzédnëch szkółów: I mól Michalëna Szczesók (KPZ Chónice), II mól Alicjo Czarnowskó (Technikum nr 3 Chónice), III mól Michalëna Warsyńskó (ÖL Filomatów Chónice). Woj cech Mëszk ógłosył place, na jaczich uplasowelë sa starszi amatorze: I mól Ana Erdmańczik, II mól Tomósz Cysewsczi z Chóniców, III mól Kadzmiérz Bu-dzyńsczi. Przédniczce ostało w udzélu podanie laureatów westrzód starszich profesjonalistów: I mól Karolëna Keler - szkolno w Spódleczny Szkole nr 2 w Słëpsku, II mól Katarzëna Główczewskó - szkolno w Technikum nr 3 w Chónicach, Spódleczny Szkole w Gótelpiu i w Społecznym Gimnazjum w Czersku, III mól Sylwio Chełmówskó--Malich - szkolno w Spódleczny Szkole w Leśnie. Nôdgrodë wracziwelë m.jin. Mariola Rodzeń - se-kretórz Urzadu Gminë w Brusach, chtërna téż skłôdała gratulacje laureatom w miono Burméstra Witolda Ös-sowsczégö, i Sztefón Rimón Lipińsczi - starszi wizytator Kuratorium Öswiatë Delegaturë w Kóscérznie, chtëren pózdrówiół pózeszłëch w miono wastnë Kurator Mó-niczi Kóńczik ze Gduńska. Westrzód szkólnëch zrodzëła sa nawetka udba, cobë nen Remusowi konkurs wanożił nié le po szkołach w gminie Brusë. Czekawé, jaką Majkôwsczégô bohatera obierze droga. Do uzdrzenió na XII „Czëtanim Remusa". FELICJO BÔSKA-BÖRZËSZKÔWSKÔ CZERWIŃC 2017 / POMERANIA / 21 HISTORIA Znaszli tę ziemię, gdzie Łyska świeci, Szembarskie Góry giną w zamieci, Znaszli tę ziemię, gdzie sobie bierze GRYF swój początek i ma swe leże! Maryla Wolska, Kaszuby* ŚLADAMI GRYFA Drapieżny orło-lew czyli gryf jest formą ukształtowaną w wyobraźni ludów Starożytnego Wschodu. Uosabia siłę i zręczność, ale symbolizuje też podstęp i fałsz. Trudno dziś dociec, skąd się wziął gryf na tarczach herbowych Pomorza. Przypuszczalnie po raz pierwszy jako symbol Pomorza został użyty na dworze króla Waldemara II, w Danii. Faktem jest, że gryf stał się godłem Pomorza Zachodniego na przełomie XII i XIII wieku i występuje najwcześniej na pieczęciach książęcych. Oznaczałoby to, że już u schyłku XII wieku gryf był godłem książęcym. W heraldyce Pomorza Wschodniego - Gdańskiego gryf pojawia się wyjątkowo, na jednej z pięciu pieczęci księcia tczewskiego Sambora II przy dokumentach z lat 1251-1276. Można przypuszczać, że gryf dostał się na Samborową tarczę za pośrednictwem jego żony Matyldy, córki księcia meklemburskiego. Znak gryfa pojawia się również na monetach (brakteatach) Sambora II pochodzących z mennicy tczewskiej. Nie ma śladu gryfa na pieczęciach książąt władających w Gdańsku, Świeciu i Sławnie. O wczesnej gdańsko-pomorskiej tradycji gryfa, chociażby tylko kaszubskiego, nie można więc mówić. Gryf jako godło Pomorza Gdańskiego pojawia się dopiero u schyłku XV wieku, kiedy po pokoju toruńskim (1466 rok) utworzono w Prusach Królewskich województwo pomorskie z siedzibą w Gdańsku. Województwo pomorskie powołane po I wojnie światowej przyjęło do swojego godła także gryfa. Dzisiaj herbem województwa pomorskiego jest czarny gryf ńa złocistym polu o ściśle uformowanym kształcie. Natomiast godłem, symbolem Kaszub - czarny gryf na żółtym tle... jednak kształt tego drapieżnego stwora bywa różnie przedstawiany. Sądzę, że już najwyższy czas, by naszemu kaszubskiemu gryfowi nadać jednoznaczny, ujednolicony obraz - wyraz. Wykorzystajmy zatem czas, jaki nas dzieli od III Kongresu Kaszubskiego, aby dokonać właściwego wyboru. W ukształtowanych w XVI-XVII wieku herbach pomorskich gryf odgrywał dominującą rolę. W ikonografii wielu gdańskich świątyń, poczynając od kościoła w Świętym Wojciechu, poprzez kościół św. Mikołaja, i dalej w archikatedrze oliwskiej, znajdujemy różne wyobrażenia gryfa. W tej dawnej pocysterskiej świątyni jest ich wiele. Szczególnie drogą mieszkańcom Pomorza, a zwłaszcza Kaszubom pamiątkę historyczną stanowi grobowiec książąt pomorsko-gdańskich. Na tym ufundowanym w 1615 roku przez opata oliwskiego Dawida Konarskiego nagrobku widnieje marmurowy wizerunek gryfa. Jego piękna barokowa forma z wieloma złoceniami piór świadczy o kunszcie ówczesnych rzemieślników. Inny obraz gryfa znajduje się na XVI-wiecznym fresku, który znajduje się na północnej stronie prezbiterium archikatedry. Ten wizerunek jest pierwowzorem aktualnego herbu województwa pomorskiego. W centralnej części transeptu, przed prezbiterium, leży dużych rozmiarów płyta. W jej górnej części znajduje się kolejny wizerunek gryfa przypominający tego z XVI-wiecznego fresku. Około 1613 roku gdański malarz Herman Han (Hahn), jeden z najwybitniejszych artystów baroku w Polsce, namalował szereg portretów książąt gdańskich z dynastii Sobiesławiców. Pod portretem księcia Sambora I umieszczono gryfa, a nad nim napis: „Najjaśniejszy książę pomorski Sambor obdarzył szczodrze Oliwę wioskami, prawami i przywilejami". Niezwykle efektownie prezentuje się gryf przedstawiony na reliefie rokokowym z 1770 roku znajdujący się nad wschodnim oknem prezbiterium katedry. Na tej płaskorzeźbie obok dominującego gryfa pomorskiego widać herb opactwa oliwskiego i herb Radwan - opata Jacka Rybińskiego. Wizerunków gryfa w naszym Kaszubskim Wawelu jest więcej. Zachęcam czytelników „Pomeranii" do odwiedzenia tego szczególnego miejsca w Gdańsku. Chociaż minęło wiele czasu od śmierci ostatniego So-biesławica (1294 rok), to fascynacja tym niezwykłym obiektem, jakim jest archikatedra oliwska, wciąż trwa. Stale na nowo odkrywamy jej zabytki i zachwycamy się jej pięknem. JERZY NACEL * Opublikowano w „Gryfie" 1909, nr 2 (styczeń) 22 / POMERANIA / CZERWIEC 2017 ArikdM Listy red.pomerania@w Pffffffffffl Szanowny Panie Redaktorze, w ciekawym artykule Adama Lubockiego pt. „Kaszubszczyzna i kaszubskość dla profesora Gerarda Labudy" z kwietniowego numeru „Pomeranii" (4/2017, s. 38-39) brakuje mi języka kaszubskiego. Nie ma go nawet w wykazie literatury, a przecież prof. Labuda pisał również po kaszubsku i o nim tak nieco napisano. Żeby nie być gołosłownym, podaję dwa przykłady: J. Borzyszkowski, J. Mordaw-ski, J. Treder, Historia, geografia, język i piśmiennictwo Kaszubów; J. Börzëszköwsczi, J. Mórdawsczi, J. Treder, Historia, geografia, jazëk i pismienizna Kaszëbów, Wëdowi-zna M. Rożôk przë wespółrobóce z Instituta Kaszëbsczim, Gduńsk 1999, s. 17-19 i 141; M. Jeliński, „Moje Kaszëbë", [w:] J. Drzeżdżon, Współczesna literatura kaszubska 1945-1980, LSW, Warszawa 1986, s. 322. Cenne są dla mnie dary -książki od Profesora, u którego w Poznaniu bywałem, bo wiele lat mieszkałem w pobliżu tego miasta, z kaszubskimi dedykacjami, np. „Dlô Wastë Mariana Jelińskegó, z pódzaką za pamiac i starënk od autora 18/4.2000" z opracowania pt. Zapiski kaszubskie, pomorskie i morskie. Wybór pism (2000). Profesor Gerard Labuda to był wspaniały człowiek, którego miałem szczęście poznać. Wiele Mu Kaszubi zawdzięczają. Nasze rozmowy prowadziliśmy po kaszubsku. Na załączonej fotografii jest prof. Gerard Labuda w swoim domu przy ul. Kanclerskiej 8 w Poznaniu (fot. M. Jeliński). Istotnie jego „Zacięcie badawcze i niezwykła płodność twórcza szły w parze ze skromnością i szacunkiem dla innych", a jego „(...) ważnym polem badawczym (...) były dzieje Kaszub". Z wyrazami szacunku, Marian Jeliński • DZIAŁO SIĘ W CZERWCU • DZIAŁO SIĘ W CZERWCU • DZIAŁO SIĘ W CZERWCU • DZIAŁO SIĘ •V11997 - w Gdańsku zmarł Ryszard Stryjec, artysta plastyk, grafik, absolwent Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Gdańsku. Jego bogata twórczość osnuta jest m.in. na motywach morskich i pomorskich. W swoich grafikach i ekslibrisach rozpowszechnił m.in. wizerunek gryfa kaszubskiego. Urodził się 30 kwietnia 1932 w Lip-niszkach k. Lidy (obecnie Białoruś), pochowany został na cmentarzu Srebrzysko w Gdańsku. •6 V11947 - w Newmark (Wielka Brytania) zmarł Władysław Raczkiewicz, prawnik, polityk, wojewoda pomorski 1936-1939, prezydent RP na uchodźstwie. Jako minister spraw wewnętrznych podpisał zarządzenie o nadaniu Gdyni praw miejskich. Urodził się 16 stycznia 1885 w Kutaisi (Gruzja). •11 V11987 - pierwsza wizyta papieża na Kaszubach. Ojciec Święty Jan Paweł II odwiedził Gdynię, gdzie spotkał się z Kaszubami i ludźmi morza. Podczas homilii wygłosił wówczas historyczne przesłanie do potomków prasłowiańskich, lechickich Pomorzan, do drogich nam (...) Kaszubów, którzy do dzisiaj zachowali swoją etniczną tożsamości swoją mowę o słowiańskim rdzeniu (...). Drodzy Bracia i Siostry Kaszubi! Strzeżcie tych wartości i tego dziedzictwa, które stanowią o Waszej tożsamości. • 15 V11907 - w Zaworach urodził się Karol Krefft, prawnik, poliglota, pierwszy po II wojnie światowej starosta kartuski, działacz społeczno-polityczny zwany królem kaszubskim. W 1927 założył na Uniwersytecie Warszawskim Korporację Akademicką„Cassubia", której był prezesem, współpracował ze Zrzeszeniem Regionalnym Kaszubów w Kartuzach. W imieniu wojewody Władysława Raczkiewicza przemawiał nad grobem Aleksandra Majkowskiego. Zmarł 2 listopada 1995 i pochowany został na cmentarzu parafialnym w Żukowie. • 19 V11957 - w Wielu odsłonięto pomnik Hieronima Derdowskiego. Na uroczystość odsłonięcia przybyło według ówczesnej prasy ok. 30-40 tys. osób. Była to największa manifestacja Kaszubów po„październikowej odwilży" 1956. Ówczesne władze centralne reprezentował Marszałek Sejmu Czesław Wycech. Organizatorem-go-spodarzem uroczystości był chojnicki oddział ZKP. • 21 V11997 - uroczystą mszą świętą w katedrze oliwskiej pod przewodnictwem abp. Tadeusza Gocłow-skiego zainaugurowano I Kongres Pomorski. W jego trakcie odbyło się kilkadziesiąt różnych imprez w poszczególnych miastach i wsiach pomorskich: sesje naukowe, festyny, przeglądy i festiwale, rajdy turystyczne, debaty publiczne, wystawy, koncerty, zjazdy rodzinne, turnieje i konkursy. Zjazd zakończył się w Szczecinie. • 22 V11987 - w Nadolu otwarto skansen - zagrodę gburską z drugiej połowy XIX w., stanowiącą filię Muzeum Ziemi Puckiej. •28 V11937 - w Toruniu zmarł ks. Wacław Wojciechowski, filomata pomorski, działacz społeczno-niepod-ległościowy i młodokaszubski, publicysta, współorganizator Koła Kaszubologów w Seminarium Duchownym w Pelplinie, członek Towarzystwa Młodokaszubów, sekretarz w redakcji „Gryfa". Urodził się 19 września 1885 w Chełmnie, pochowany został na cmentarzu garnizonowym wToruniu. Źródło: F. Sikora, Kalendarium kaszubsko-pomorskie CZERWIŃC 2017 / POMERANIA / 23 Na Kaszuby! / / PIOTR SCHMANDT Wakacje! To piękne słowo towarzyszy nam prawie od zawsze, a na pewno świadomie od czasu, gdy po raz pierwszy przekroczyliśmy progi szkoły. Czeka się na nie długo, przez niemal cały rok, a im do nich bliżej, tym czas wlecze się wolniej. Tuż przed ich nastaniem wszystko jest jakieś inne, piękniejsze... Dla naszych przodków z wakacjami zapewne wiązały się podobne emocje do tych, jakich my doświadczamy. A może większe? Świat był wtedy ogromny, nie było samolotów i autostrad, podróżowało się rzadziej, a wycieczka do innej krainy geograficznej w obrębie Polski musiała być wydarzeniem na miarę odkrywania nowych lądów. My mamy do wyboru, o ile nas stać, Tajlandię, Malediwy czy Maghreb dla odważnych, więc jak tu porównywać dawne wakacje z naszymi możliwościami? Ale dla przykładowych pradziadków np. z Łomży Kaszuby były takimi Male-diwami na miarę czasów. Rzadko, o ile w ogóle, wyjeżdżali z domu, a tu inni ludzie, inna architektura i wreszcie - morze. Może jeszcze nigdy nie widzieli morza? Bywali tacy, co jeździli przepuszczać oszczędności w Monte Carlo, niektórzy takie same fortuny tracili na hazard w Juracie, jeszcze inni realizowali swoje pionierskie pasje, jak Kazimierz Nowak w latach 1931-1936 podróżujący przez Afrykę na rowerze, niemniej była to bogata mniejszość. Dla reszty wyjazd na Huculszczyznę, w Tatry czy na Kaszuby musiał być bardzo znaczącym wydarzeniem. Wakacje zawsze są czasem (nadużywane słowo) magicznym. I takimi są miejsca, które przyjdzie nam wtedy oglądać. Kaszuby w ogóle są (nadużywane słowo) magiczne i tym bardziej były takimi dla mieszkańców innych krain II Rzeczypospolitej. Bo były nieco bardziej autentyczne we wszystkich sferach niż dziś. A o to również chodzi podczas wakacji. PRZEWODNIKI TURYSTYCZNE Dziś trudno nam sobie wyobrazić wyjazd wakacyjny bez dobrego przewodnika. Co prawda na miejscu POLSKA BIBLJOTI-KA Tl'KYSTYCZNA !)»• MIECZYSŁAW ORŁOWICZ ILUSTROWANY^ PRZEWODNIK PO ZIEMI KASZUBSKIEJ OD CHOJNIC I STAHOtiMKDU PO MOKZE Z księgozbioru I }\ % N I C A POL S K A LWÓW-WHHSZttwn rzadko z niego korzystamy, ale sama świadomość, że jesteśmy posiadaczami skarbnicy wiedzy pomocnej w przetrwaniu w odmiennej rzeczywistości, musi wprawiać w samozadowolenie. W międzywojniu przewodniki cieszyły się dużą popularnością i chociaż nie były tak kolorowe, jak dzisiejsze, to jednak na owe czasy stanowiły dużą atrakcję, nie tylko przed planowanymi wakacjami. Często po prostu uczono się z nich historii Polski; ich celem, oprócz poznawczego, było nade wszystko wzbudzanie miłości do ziemi ojczystej, jej dziejów i dziedzictwa kulturowo-przyrodniczego. Bliskimi sercu Pomorzanina, a przydatnymi naszym pradziadkom i dziadkom były przewodniki Józefa Staśki. Ów pasjonat pisał z uczuciem, ale też fachowością, prezentując rozliczne atrakcje pomorsko-kaszubskie, miejskie i przyrodnicze, do dziś czyta się jego książki z prawdziwą przyjemnością. Przewodnik po polskiem wybrzeżu stanowi całościowe kompendium historyczno-turystycz-ne, obejmując swoim zakresem m.in. Półwysep Helski, Kępę Swarzewską, Ziemię Żarnowiecką, Puszczę Darżlubską, Kępę Pucką, Dolinę Rewa - Gdynia i Kępę Oksywską. Jak na rasowy przewodnik przystało, publikacja zawiera również rozdział „Kilka wskazówek dla wycieczek", w którym nie zabrakło i takiej rady: Jeżeli na wywczasy wybiera się liczniejsza rodzina, nie można zapominać o zapasach żywności, które lepiej zabrać ze sobą na bagaż, aniżeli być skazanym na brak ich na miejscu'. Niekwestionowanym „królem przewodników" był Mieczysław Orłowicz, społecznik i działacz krajoznawczy, rozmiłowany w ojczystej geografii i historii, pracowity i obdarzony niezwykłą energią, dobry duch rozmaitych przedsięwzięć właśnie krajoznawczych. Również Pomorzu, w tym Kaszubom, poświęcił wiele czasu i uwagi. Efektem tychże zainteresowań są m.in. Ilustrowany przewodnik po Ziemi Kaszubskiej, w którym autor bardzo dokładnie omawia historię, geografię i atrakcje turystyczne Kaszub, Przewodnik po województwie pomorskiem będący de facto całościową 1 J. Staśko, Przewodnik po polskiem wybrzeżu, Warszawa - Kraków 1926, s. 208. 24 / POMERANIA /CZERWIEC2017 WAKACJE NASZYCH DZIADKÓW monografią ziemi pomorskiej, Przewodnik po Gdańsku, Oliwie i Sopotach, tak jak i inne dzieła Orłowicza wyróżniający się starannością doboru materiału i jego bogactwem. Podobny do tego ostatniego jest również Orłowicza Ilustrowany przewodnik po Gdańsku. Skoro mowa o Gdańsku, wydawano wiele przewodników poświęconych temu miastu i jego najbliższej okolicy. Z uwagi na udział procentowy przewodników opisujących Gdańsk na rynku wydawniczym w „segmencie" turystycznym można mieć pewność, że miasto niegdyś nasze ze swoją wtedy niemal tysiącletnią historią i zabytkami klasy zerowej cieszyło się niesłabnącym zainteresowaniem szerokich rzesz społeczeństwa polskiego. Popyt dokonuje weryfikacji rynku księgarskiego. Turystyka miejska na północnym Pomorzu, o której będzie mowa poniżej, miała więc swojego zdecydowanego faworyta. Właściwie wszystkie przewodniki po Gdańsku są do siebie podobne, opisują krótko historię miasta (z punktu widzenia polskiej historiozofii, co zrozumiałe), główne zabytki i wreszcie Sopot, przedstawiając miasto z mewą w herbie jako stolicę wszelkich rozrywek i szykownego wypoczynku2. Także małe ośrodki miejskie miały swoje monografie krajoznawczo-historyczno-turystyczne. Na przykład Pelplin (wprawdzie leżący na Kociewiu, ale poprzez seminarium duchowne mający rozliczne kontakty z Kaszubami) doczekał się własnego przewodnika3. Jest on, z uwagi na rangę zespołu katedralnego, niemal w całości podręcznikiem historii sztuki i opisem dzieł zgromadzonych w Pelplinie. Zwraca uwagę benedyktyńska (w tym przypadku raczej: cysterska) praca wykonana przez autora, ks. Frydrycho-wicza. Jak ważna i popularna w szerokich rzeszach społeczeństwa polskiego była turystyka doby dwudziestolecia, świadczy ilość przewodników dotyczących chociażby Kaszub. Trudno je zliczyć, bo oprócz tych profesjonalnych, napisanych przez renomowanych autorów, opublikowanych w znanych wydawnictwach, weryfikowalnych i „uczciwych", pojawiło się mrowie tańszych, niedokładnych. Wszystko to świadczy o tym, że Kaszuby były jednym z dwóch czy trzech najpopularniejszych kierunków wakacyjnych wyjazdów naszych pradziadków. W tytułach „kaszubskich" przewodników wykorzystywano kilkanaście słów mających zachęcić do odwiedzin nadmorskiej krainy: Przewodnik po Wybrzeżu, Przewodnik po „Szwajcarji Kaszubskiej", Przewodnik po Gdyni, Wybrzeżu i Szwajcarji Kaszubskiej, Brzegiem Bałtyku, Wybrzeże, Przewodnik po polskiem wybrzeżu Bałtyku i po Ziemi Kaszubskiej, Nad morzem polskiem. W tych publikacjach zwraca uwagę to, że autorzy pieczołowicie pochylają się nawet nad małymi miejscowościami, których walory turystyczne nie były nazbyt imponujące. Góra i np. Luzino sąsiadują w publikacjach z poklasztornymi zabudowaniami w Żukowie czy Kartuzach. Rzecz jasna, dużo w tych przewodnikach historii. Mniej natomiast informacji praktycznych, które mogłyby zostać wykorzystane do celów „logistycznych" przez osoby przyjezdne. Tak jest z przewodnikiem Wybrzeże Bernarda Chrzanowskiego, gdzie autor rysuje sugestywny obraz północnych Kaszub; jest to jednak publikacja, którą można czytać, nie mając wcale zamiaru wyjeżdżać nad Bałtyk. Niekiedy można odnieść wrażenie, że książeczki będące z założenia przewodnikami bardziej nadają się na skrypty dla studentów geografii. Dane historyczne o kształcie Helu, prądy morskie koło brzegów Bałtyku, pochodzenie kęp i dolin itd. Przyroda w ogóle zajmuje poczesne miejsce w większości przewodników. Do tego dodać należy, że ich autorzy potrafili niekiedy zainteresować turystów i miłośników ojczystej flory w sposób nader literacki, jak w tym opisie okolic jezior potęgowskich: Więcej w zachodnim kierunku połyskuję wody jeziora Bukowińskiego i „Świętego", przez które przechodzi Struga Bukowińska. Widok na te rozległe i szerokie jeziora, jak też na dolinę strugi z Młynem Kamienickim jest wielce interesujący, czasem piękny, osobliwie z tak zwanej „Diablej Góry", która za miejscem tem się wznosi. Stąd rozpościera się piękny widok na bogatą w jeziora i bagna okolicę, aż daleko w powiat lęborski z wioską Bukowiną4. Skądinąd, obok tak sielankowych fragmentów, cytowana publikacja zawiera też pożyteczne informacje o lekarzach, aptekach, drogeriach oraz liniach autobusowych. Skoro była mowa o przewodnikach niepozbawio-nych ambicji historycznych i literackich, dodać należy, że ważne były też właśnie takie, których główne zadanie polegało na podaniu prostej i konkretnej PRZEWODNIK PO GDAŃSKU Kalasz Gdański 2 Ilustrowany przewodnik po Gdańsku, Warszawa 1927; Przewodnik po Gdańsku, Gdańsk [b.r.w.]; Przewodnik po Gdańsku, Gdańsk 1929. 3 R. Frydrychowicz, Nowy ilustrowany przewodnik po Pelplinie, Pelplin 1928. 4 Przewodnik po „Szwajcarji Kaszubskiej" z ilustracjami, Kartuzy [b.r.w.], s. 57. CZERWIŃC 2017 / POMERANIA / 25 WAKACJE NASZYCH DZIADKÓW informacji o urzędach, sklepach i pensjonatach. Jeżeli turysta (lub inny przyjezdny) chciał poznać rozkład jazdy pociągów, sprawdzić telefon (np. do latarni morskiej w Rozewiu, bo czemu by nie?), zorientować się, jakie są w okolicy hotele, pensjonaty, restauracje, kawiarnie i dancingi, powinien był sięgnąć do Polskiego morza. Informatora Wybrzeża morskiego. Publikacja do dziś budzi podziw dokładnością i nowoczesną formą wydania. Charakterystyczną cechą przewodników, zwłaszcza tych dotyczących miast, jest obecność reklam. Ów swoisty haracz na rzecz komercji z pewnością ułatwiał życie wydawcom i autorom. Ale turystom również... Fachowy przewodnik informuje więc, że „Pani" skład Józefa Karwackiego z ul. Świętojańskiej 56 w Gdyni, poleca najnowsze fasony kapeluszy damskich, Czesław Kierej ewski natomiast zachwala zegarki, zegary, biżuterię, bursztyny (zakład na miejscu). Jest też oferta bardziej wakacyjna: najładniejszą pamiątkę z Wybrzeża można było kupić dla siebie i dla dziecka w „Wilniance" przy ul. 10 Lutego 2. Zdecydowanie z kolei nie należało proponować dzieciom korzystania z całego wachlarza następującej propozycji reklamowej: Bar restauracja „Bodega" poleca: smaczne i solidne dania barowe, obiady, kolacje (a la carte). Z pełnym wyszynkiem -wina, wódek i likierów. Pielęgnowane piwa. Specjalność piwa grodziskie. Ceny przystępne. Franciszek Nowacki, długoletni fachowiec branży gastr. Gdynia, ul. Abrahama 39. Koledzy z tejże branży (raczej konkurenci) ze Skweru Kościuszki 20 (Britania) oferowali ponadto codziennie dancing przy znakomitej orkiestrze5. Nie tylko z przewodników można było czerpać informacje dotyczące turystycznej strony Kaszub. Treści owe umieszczano również w rozmaitych księgach jubileuszowych, jakich nie brakło w dwudziestoleciu. Dobrym przykładem jest album XV lat polskiej pracy na morzu zawierający rozdział poświęcony kąpieliskom morskim, charakterystyce wybrzeża bałtyckiego i propagowaniu nadmorskiej turystyki6. Z pogranicza przewodników i publikacji historycz-no-etnograficznych można wymienić pracę Z polskiego brzegu. Przyroda i lud. Są tam i fotografie przedstawiające Kaszubów, i rysunki obrazujące morską faunę. Można tam znaleźć mapę narzecza kaszubskie- go, rys historyczny i wiele innych rzeczy. W związku z tym jednak, że nie jest to przewodnik klasyczny, brak w nim porad dla turystów. W przewodnikach rzadko znajdzie się informacje na temat stanu dróg. Warto więc dodać, że Kaszuby, jak i całe Pomorze, nie miały się czego wstydzić. Kolejnym utrapieniem ówczesnych automobilistów była jakość dróg, po których przyszło im się poruszać - tylko na Śląsku, Pomorzu i w Wielkopolsce kierowcy mogli jeździć szybciej i wygodniej dzięki dłuższym odcinkom równych, dobrze utwardzonych szos7. NAD MORZEM Morze stanowiło dla bardzo wielu turystów największą atrakcję nie tylko Kaszub i Pomorza, ale w ogóle II Rzeczypospolitej. Do gór zdążono już się przyzwyczaić. Bo i Chałubiński, i skandalizujący Przerwa-Tetmajer, i spokojniejszy Kasprowicz, Sabała i cała legenda Młodej Polski. Ale Bałtyk i pas wybrzeża? Nieodkryta, a fascynująca kraina, tak inna od reszty kraju. Inna ludźmi i przyrodą. I jeszcze marzenia o morskiej potędze Rzplitej, o okrętach, transatlantykach i koloniach. A wszystko to na wyciągnięcie ręki, bo morze już było. I wkrótce była Gdynia, a z nią razem i możliwość wyjazdu na wakacje. Półwysep Helski, Rozewie. Tu z kolei - legenda Bałtyku. Młode miasto, gdy chodzi o wakacyjne przyjemności, było miejscem niezwykle atrakcyjnym. Nie dość, że morze (wprawdzie w postaci zatoki, ale z perspektywy brzegu aż tak tego nie widać) i plaża, to jeszcze rejsy białej floty, sieć lokali dostosowanych do rozmaitych możliwości finansowych i skłonności indywidualnych, koncerty, sklepy... Gdynia już od końca XIX wieku była skromnym uzdrowiskiem, posiadała nawet swój „kurhaus", jednakże jej prawdziwy rozkwit, również jako centrum turystycznego, nastąpił po odzyskaniu przez Polskę niepodległości i zwłaszcza wtedy, gdy ruszyła budowa portu i miasta. Już w roku 1920 powstało Polskie Towarzystwo Kąpieli Morskich, które skupowało ziemię, parcelowało ją i budowało wille8. Infrastruktura z kolei przyciągała turystów, turyści - handlowców. Najbardziej poszukiwane były okolice Kamiennej Góry, gdzie też powstał, jako jeden z pierwszych, Hotel Kaszubski. Z kolei Polska Riwiera, GDYNIA PUCK HEL KARWM 'k? ROK KsgmMimiijaraTiTMrff :W3T:ll sram™ 5 Przewodnik po Wybrzeżu, [b.m.r.w.], s. VII. 6 XV lat polskiej pracy na morzu, Gdynia 1935. ' M. i J. Łozińscy, W przedwojennej Polsce. Życie codzienne i niecodzienne, Warszawa 2011, s. 183. 8 D. Płaza-Opacka, Zobaczyć Gdynię i... [w:] D. Płaza-Opacka, T. Stegner, E. Sztykiel, Po słońce i wodę. Polscy letnicy nad Bałtykiem w XIX i w pierwszej połowie XX wieku, Gdańsk 2004, s. 85. 26 / POMERANIA / CZERWIEC 2017 WAKACJE NASZYCH DZIADKÓW mm ■f, vvą0^b kompleks hotelowo-restauracyjny, miał tę zaletę, że umiejscowiony był tuż przy plaży. Tak samo atrakcyjne było piękne Casino, dziś już niestety nieistniejące. Powstały Zakłady Kąpielowe zwane łazienkami i Dom Kuracyjny. Domów zdrojowych, czyli obiektów hote-lowo-restauracyjno-sanatoryjnych (ówczesne spa) powstało zresztą więcej, najczęściej były one przeznaczone dla klientów zamożniejszych. Rozbudowa tego rodzaju infrastruktury trwała nieustannie. W 1937 Komisariat Rzędu i Kąpielisko Morskie Orłowo sp. o.o. przystąpiły do budowy nowych łazienek, w których było 100 kabin z bieżącą wodą i 4 kabiny z wannami do kąpieli w podgrzewanej wodzie morskiej. Wokół - w całej strefie nadmorskiej Orłowa - urządzono ogrody i plantacje9. Atrakcją morską Gdyni była możliwość wynajmowania przez letników łodzi. Rozkwitało także żeglarstwo. Powstał Yacht-Klub Polski, a generał Mariusz Zaruski niestrudzenie popularyzował „yachting" wśród szerokich rzesz młodzieży. Najbardziej snobistyczna była Jurata. Gdynia zróżnicowana, pełna, jakby powiedzieli marksiści, różnic klasowych, reszta półwyspu również, ale Jurata... Dojechać tam można było koleją, linię na Hel zbudowano w latach 1922-1923. Dopiero jednak od roku 1928 zaczyna się era polskiej „Palm Beach". Obok skromniejszych domków kampingowych powstał dom Wojciecha Kossaka. Najsłynniejszy za to był hotel Lido. Powstał w latach 1932-1933, otynkowany przez gdyńską firmę „Elewacja' Zakłady Przemysłowe pod kierownictwem Władysława Lorentowicza, był najbardziej ekskluzywnym miejscem w okolicy. To właśnie w „Lido" gościli Eugeniusz Bodo, siostry Halama, Jadwiga Smosarska, Józef Beck, gen. Władysław Sikorski, Jan Kiepura i wielu, wielu innych10. W Juracie działały jeszcze Cafe Casino i liczne pensjonaty: Florida, Wielkopolanka, Hungaria czy Mewa (Kuchnia pierwszorzędna pod fachowym kierownictwemn). Funkcjonowały większe, branżowe domy wypoczynkowe, jak Dom Wypoczynkowy Rodziny Urzędniczej i inne, planowano budowę domu wczasowego Rodziny Kolejowej. Do Juraty przyjeżdżali m.in. prezydent Mościcki, wiceminister komunikacji inż. Bobkowski, wojewoda pomorski Władysław Raczkiewicz. W miarę rozbudowy infrastruktury turystycznej pojawiało się również coraz więcej „zwykłych" rodaków, choć nie tych najbiedniejszych. 767 osób odwiedziło miejscowość w samym tylko lipcu 1938 r.12 Nadmorskie miejscowości posiadały rozliczne atrakcje, dzięki którym pobyt nad Bałtykiem stawał się bardziej urozmaicony. W Pucku z zajęciem obserwowano lądujące na falach zatoki hydroplany Morskiego Dywizjonu Lotniczego. Rozbudowano Dom Kuracyjny, nadając mu modernistyczny kształt13. Nieopodal znajdował się Zielony Mostek, punkt widokowy na Półwysep Helski. Czy ktoś pamięta, że w międzywojniu chętnie odwiedzanym kąpieliskiem było Swarzewo z pensjonatem Bałtyk i przebieralniami? Hel, z latarnią i plażą, z uroczymi małymi domkami na ul. Wiejskiej, z hotelem Polonia i pensjonatami Jantar czy Lwia Jama, z centrum żeglarskim, z portem rybackim i suszącymi się na brzegu flądrami14 musiał być dla osób spoza Kaszub miejscem doprawdy egzotycznym. Podobny urok miała Jastarnia z przystanią linii pasażerskiej statków krążących między wsią a Gdynią. W Jastarni powstały nowoczesne obiekty Żeglarskiego Ośrodka Szkoleniowego. Były tam szerokie ukwiecone skwery, którymi przechadzali się wczasowicze. Zwolenników natury i autentyzmu przyciągały z kolei rybackie Chałupy i Kuźnica. We Władysławowie powstał Dom Rybaka i Gen. Orlicz-Dreszera, ufundowany przez Zarząd Główny Ligi Morskiej i Kolonialnej, ale działała też Dyskoteka Night Club Czarny Koń15. Hallerowo mogło się poszczycić pięknym pensjonatem Warszawianka, na wskroś modernistycznym Ośrodkiem Wypoczynkowym Kolejarzy „Rybitwa" i Kolonią Oficerską. Jar koło Chłapowa to już bliskie okolice Jastrzębiej Góry z hotelem Bałtyk i licznymi pensjonatami oraz Rozewie z najsłynniejszą polską latarnią morską. Dalej jeszcze Karwia i Dębki, dziś zadeptane i zatłoczone, wtedy spokojne, niemal nostalgiczne. Dokończenie w numerze wakacyjnym 9 M. Sokołowska, Myć się czy wietrzyć? Dramatyczne dzieje higieny od starożytności do dziś, Gdynia 2012, s. 88. 10 M. Abramowicz, Jurata, kurort z niczego, Gdańsk 2003, s. 35. 11 Tamże, s. 39. 12 Tamże, s. 47 13 M. Kuklik, T. Żmuda-Trzebiatowski, Ziemia Pucka na dawnych pocztówkach, Gdańsk 2003, s. 51. 14 Tamże, s. 99. 15 J.w., s. 191. CZERWIŃC 2017 / POMERANIA / 27 | *v 11 j, STANISŁAW SALMONOWICZ Polacy mieszkają w Europie, co wszyscy (jak mniemam) wiedzą. Już jednak pytanie, gdzie się kończy Europa, budzi wiele wątpliwości. Za czasów Związku Radzieckiego, dziś nazywanego Sowieckim, Polacy raczej mniemali, że już za Bugiem zaczyna się Azja. Mało kto wierzył generałowi de Gaulle'owi, który z typową francuską misją dogadania się zawsze z Rosją miał w polskim sejmie w dobie PRL-u (1967 r.) mówić o „Europie od Atlantyku po Ural", co podchwycili ci wszyscy, którzy zawsze i nostalgicznie (do dziś!) marzyli o dobrych handlowych stosunkach z Rosją. Nie kto inny jak znany nam wieszcz narodowy, rodem wprawdzie z Litwy, Adam Mickiewicz, tak pisał w XIX w.: (...) gdzie się obrócisz, z każdej wydasz stopy, Żeś znad Niemna, żeś Polak, mieszkaniec Europy. Czy jednak dziś wzmianka w tym kontekście o Niemnie, rzece, chcąc nie chcąc, białorusko-litewskiej, nie budzi nowych wątpliwości? Jak wiemy, Europa dziś w Polsce, a raczej jej skrócona wersja zwana Unią Europejską, ma się zgoła nie najlepiej. Wielu sądzi, że Watykan i Jasna Góra z pewnością należą do „ich Europy", ale wątpliwości budzą Bruksela, Wenecja i Strasburg. Wielka Brytania zawsze traktowała kontynentalną Europę jako źródło dla niej kłopotów, a nie pożytków, co dziś formalnie i z hałasem ogłosiła. Notabene nie kto inny, jak właśnie wspomniany wyżej generał de Gaulle zawsze był przeciwny wejściu Wielkiej Brytanii do jednoczącej się Europy, tworzonej głównie przez Francję. Jeżeli mgliste rozważania felietonowe ograniczymy tylko do Europy ze stolicą w Brukseli, to wątpliwości liczne wcale nie znikają. Wiele osób zacnych mówi często w tej kwestii, i robią to nawet politycy, tak jak kiedyś mówiono metaforycznie o rządach sowieckich w Polsce: „Cyryl jak Cyryl, ale te metody". Zazwyczaj więc politycy mówią tak: Europa i jedność europejska to rzecz wspaniała, do tego te pieniądze, ale...! -resztę możemy dopisać wedle politycznego bieżącego rozdzielnika. Powstaje jednak pytanie, które postawiłem w tytule. Jak wiadomo, mądrość potoczna stworzyła zdanie, które zasługuje tu na uwagę: „Nie można zjeść ciastka i nadal mieć ciastko". W każdej sprawie zazwyczaj, jeżeli coś zyskujemy, to również nas to kosztuje. Zjednoczona Europa, tak jak ją tworzono mozolnie etapami, sporami, wizjami, przez długie lata, jest swego rodzaju „pakietem", w którym się mieści nie tylko to wszystko, co przyjmujemy oficjalnie, podpisując takie lub inne traktaty czy zobowiązania, ale także ich wielorakie konsekwencje, także te pośrednie, także takie, które mogą nam nie być szczególnie miłe. Zjednoczona Europa z wolnością podróży, pracy, migracji, komunikacji społecznej, mediów wszelakich, mód najrozmaitszych, trendów niekiedy głupawych, taka Europa jest zespołem spraw, w które weszliśmy i z których generalnie korzystamy. W każdym niemal kraju europejskim są różne zwyczaje kulinarne i tradycje obyczajowe, religijne, mniej lub bardziej odmienne, podobnie jak różnice w gospodarce i życiu społecznym. Można powiedzieć, że zwłaszcza do niedawna i różnice klimatyczne były wyraziste. Niejaki Monteskiusz już w XVIII w. wskazywał, że klimat decyduje o wielu sprawach, rządzi ludźmi. W XVI wieku jeden z pierwszych polskich poetów Klemens Janicki (pisywał jeszcze po łacinie) stwierdził: „Nikt nigdy nie podobał się wszystkim"! Znam nieco bliżej stosunki francuskie, kraju od wieków rządzonego centralistycznie, mającego także jednolity system oświaty. I co powiemy o Francuzach przy bliższym spojrzeniu? Kto jest „rdzennym Francuzem"? Paryżanin? Nigdy w świecie -powie każdy prawdziwy Francuz z prowincji (o ile się nie przeniósł do Paryża). Zostawmy Paryż, ale co robić z Bre-tonią? Kraina pochodzenia celtyckiego, w której nawet dziś około miliona Bretończyków używa ojczystego języka bretońskiego. W czasie II wojny istniał nawet prohitle-rowski ruch separatystów bretońskich! Jeżeli podróżujemy po Prowansji doliną Loary, to się dowiemy, że miejscowy język prowansalski posiada piękną tradycję 28 / POMERANIA / CZERWIEC 2017 literacką, ważną od wczesnego średniowiecza. Tak więc, w szczegóły nie wnikając, możemy powiedzieć, że w pięknej Francji różnice regionalne (także Alzacja, kraj Basków, włoska Nicea) są ogromne, ale przecież wszyscy w sumie dziś się czują Francuzami. Czy nie jest podobnie w Europie, że obok ogromnych różnic wszelakich jesteśmy także wszyscy Europejczykami? Istotne bowiem może jest jednak to, co nas łączy, a nie to, co nas dzieli. O tym, co nas łączy, będzie mowa. Czy jednak rację mają ci, którzy chętnie „pieniądze" z Unii wezmą, handel nawet będą popierać wspólny, a co do reszty wara od naszego czy od naszej piaskownicy? I tu wracamy znów do koncepcji „pakietu". Jeżeli chcemy pokonać jakąś chorobę, naprzód nieraz nas się szczepi czy leczy środkami dalece nieprzyjemnymi, ale chodzi o szczęśliwy koniec choroby. Tak jest i z różnymi procesami trudnej modernizacji, zwłaszcza gospodarczej, jakże istotnymi dla tych krajów, które mają za sobą marnotrawstwo półwiekowej gospodarki komunistycznej. Dziś Europa to nie tylko współpraca ekonomiczna, to problem jej roli w świecie, to problem jej bezpieczeństwa, to problemy wszechstronnej współpracy, której symbolem do dzisiaj (ale na jak długo?) są otwarte granice dla każdego członka Unii Europejskiej. Żaden bodaj kraj w Europie nie straci tyle na angielskim Brexicie co Polska i Polacy. Podobno gros naszej młodzieży sądzi, że otwarte granice to jest normalne, zawsze tak było i będzie. Nic bardziej mylnego! Przed I wojną światową Europa Zachodnia to była oaza, ale imperium rosyjskie czy tureckie takich swobód podróżowania nie uznawały. Po I wojnie wizy właściwie nie wszyscy wprowadzali, USA praktycznie zamykały swe granice przed imigrantami, a tym wszystkim, którzy nie pamiętają stalinizmu w Polsce czy rządów Władysława Gomułki, przypominam, że Polska „od Zachodu" była w istocie oddzielona żelazną kurtyną. Wyjazdy służbowe, naukowe były stosunkowo rzadkie, wycieczki zbiorowe kontrolowane. Najłatwiej można było wyjechać do Rumunii i Bułgarii, oczywiście także wyjazdy zbiorowe. Spytajmy więc, czy są ostatecznie ważniejsze elementy naszej wspólnoty europejskiej niż euro czy handel, podróże wakacyjne czy za pracą. Otóż łączy nas wspólna kultura europejska, pewien styl życia, a jego korzenie najważniejsze to dorobek antyku śródziemnomorskiego, w tym chrześcijaństwa, które stworzyło średniowieczną Europę, a następnie mimo tylu niewesołych epizodów historii, powolna ewolucja Europy w kierunku polityki pokoju, tolerancji dla innych, współpracy, nowoczesności państwa świeckiego, praworządnego, demokratycznego, zapewniającego obywatelom Europy w całej Europie prawa obywatelskie. Jeżeli ktoś sądzi, że to niewiele, że nie są to sprawy najważniejsze, to może niech spojrzy na współczesny świat: na kraje, które zasad fundamentalnych Unii Europejskiej nie przyjęły i nie respektują - Rosja czy Białoruś, GAWĘDY 0 LUDZIACH I KSIĄŻKACH kraje arabskie, afrykańskie, azjatyckie, w tym kontekście można by ich wymienić parę tuzinów, a jak wyglądają, warto może zobaczyć na miejscu! Możemy oczywiście na „Europę brukselską", na jej biurokrację, nieraz narzekać, często zresztą słusznie. Sam wiem, jak czasami śmiesznie ona wygląda, owa dobrze płatna i niespieszna w swych działaniach biurokracja europejska. Biurokracja i jej magiczne zazwyczaj wzrosty są znane w wielu krajach niemal od wieków, może od epoki starożytnego Egiptu. Jak to wyglądało w PRL-u, można książki pisać, także o tym, jak próbowano oficjalnie, a zawsze bezskutecznie, ową biurokrację ograniczać czy reformować. Reformowanie w do- Może więc jednak zjednoczona Europa jest nam potrzebna, by widzieć coś więcej niż nasz egoistyczny interes? bie chyba Gierka przedstawia taka autentyczna anegdota. W pewnym ważnym biurze zatrudniano w dziale sekretariatu 6 osób. Przyszło zarządzenie, że określony procent pracowników trzeba zwolnić, za dużo mamy kierowników i dyrektorów itd. Zebrała się narada „aktywu". Trzeba zwolnić dwie sekretarki, ale które? Jedna jest przyjaciółką szefa, druga jest aktualnie w ciąży, trzecia ma męża w KW PZPR. Zdecydowano z pozostałych dwie zwolnić, a tak się składało, że były to pracownice o najlepszych kwalifikacjach i do tego pracowite. Po 6 miesiącach okazało się, że praca sekretariatu została całkowicie sparaliżowana, i „z góry" przyszły groźne monity. Ostatecznie problem rozwiązano, przyjmując trzy nowe pracownice na miejsce dwóch zwolnionych. Tak to zazwyczaj bywa do dziś wszędzie, także w Brukseli. Reguł postępowania mamy w Europie dostatek, ale kto ich przestrzega? Dominuje wąska, regionalna perspektywa, którą najlepiej wyraża tak zwana etyka Kalego, dziś powszechna w Europie po Brexicie. Przypominam tym wszystkim, którzy z Sienkiewiczem nie są już na bieżąco, że etyka Kalego w Afryce polegała na lapidarnym stwierdzeniu, iż jeżeli Kali ukraść krowę, to wszystko w porządku, jeżeli natomiast krowę ukraść Kalemu, to zbrodnia! Od święta każdy powie, że jest tolerancyjny, daleki od wszelkiego fanatyzmu, a nawet, że kocha bliźnich, bliżej ich nie precyzując. Bieda w tym, że diabeł tkwi, jak od dawna wiadomo, w szczegółach. Może więc jednak zjednoczona Europa jest nam potrzebna, by widzieć coś więcej niż nasz egoistyczny interes? Może jednak miłość bliźniego jest potrzebna? Na początek proponuję minimalistycznie - miłość do każdego Europejczyka. Wiem, że każdy początek jest trudny, ale od czegoś trzeba zacząć! CZERWIŃC 2017 / POMERANIA / 29 Pömachtóny żëwöt Bruna Richerta WEDLE AKTÓW Z ARCHIWUM INSTITUTU NÔRODNY PAMIACË Choć Bruno Richert przecy-gnął do Karwicë kôle Cewi-ców (laborsczi kréz), gdze ôstôł czerownika szköłë, ju w 1957 r., wëzdrzi na to, że Służba Bezpieku Powiatowi Komańde Öbëwatelsczi Milicje w Labórgu zacza gö rozpró-cowiwac dopierze w łżëkwiace 1958 r. Môżlëwé je to, że rëchli ji fónkcjona-riuszowie nie wiedzelë, że człowiek nen mieszko w jich óbeńdze dzeja-niégö. Wiera nie dostelë na ta téma wiadła z PKÖM w Wejrowie, chtër-na donëchczôs krëjamno dozéra Richerta w öbrëmienim öperacjowi sprawë ö tacewny pozwie „Apartno-ta" (örig. pöl. „Odrębność"). Pierszô nadczidka w aktach laborsczi SB, co tikô sa bohatera naszégö tekstu, pöchôdô prawie z łżëkwiata 1958 r. W miesacznym (z łżëkwiata) rapór-ce z dzejnotë bezpieczi z Laborga czëtómë, że 5 łżëkwiata [19]58 r. ob czas kôrbieniô z krëjamnym köntak-ta wëdowiedzelë jesmë sa, że w Kar-wicë, pôw[iôt] Labórg robi jakno czerownik szköłë ôbëw[atel] Richert Bruno. Miôł ôn nibë gadać, że badze III światowo wojna. Po ti wojnie mô powstać wiele regionów, np. kaszëb-sczi, pôlsczi, biôłorusczi itp. Richert Bruno na stolëca Kaszëb wskôzywô Gduńsk abö Szczecëno. Stón kaszëb-sczi (przińdny) mô miecju wëbróny rząd, co składać sa mdze z lëdzy, jaczi są tero na wëższich stanowisz-czach. Mieszkanie Richerta je mola zeńdzeniów Kaszëbów, gdze słëchają [oni] radia zeza grańce i diskutëją. Z dalszego dzéla tegö dokumentu wëchôdô, że labôrskô SB dopierze tedë udosta tikającé sa Richerta wiadła z wejrowsczi komańde. Tedë téż esbecë z Laborga zaczalë prowadzëc na „figuranta" Richerta ewidencjo-wô-ôbzérną sprawa (órig. pol. „sprawa ewidencyjno-obserwacyjna"). Ju w póstapnym miesącu, to je w maju 1958 r. laborsczi fónkcjo-nariuszowie pöd cëska tegö, czego sa czësto niedôwno dowiedzelë, udbelë so blëżi zainteresować sa „ôperacjowô" dzejarzama kaszëb-sczima i ukrajińsczima. Jeżlë chó-dzy ö nëch pierszich, to chödzëło jima na zycher prawie ö kaszëb-sczégö nacjonalista Richerta. Tedë téż zaczalë szukać kandidata na wiadłodôwôcza, chterën mógłbë dotëgôwiwac SB wiadłów ô tim, co robi i mësli „figurant". Nigle rów-nak laborsczi esbecë nalezlë pasow-négö człowieka, przez jaczis czas wëzwëskiwelë w ti sprawie j inszégô swôjégô ageńta. Miôł ön tacewné miono „Butelka" i, co baro cekawé, jegô wprowôdzenié do rozprôco-wiwaniô Richerta ödbëło sa czësto prosto. Mieszkôł ôn krótko Richerta a ökróm tegö nen slédny wierził mu i... rôcził gö na körnusa. Wôrt w tim môlu zwrócëc uwôga na to, że „Butelka" östôł rôczony na picé. Wëzdrzi tej na to, że wiadłodôwôcz ten prawie w taczich jeleżnoscach udostôwôł wiedza ö lëdzach i wiera dlôte miôł taczé a nie jinszé tacew-né miono. Człowiek nen nie béł na zycher nym „richtich" zdrzódła wiadłów, na jaczim chcelë oprzeć swoja robota w ódniesenim do Richerta laborsczi esbecë. Taczégó dopiérku szukelë. Jesz pôra miesący minało, nigle bezpieka wëbra so pa-sownégö człowieka, zebra do grëpë wiedza ö nim i udba so zwerbować go do krëjamny wespółrobótë kôle „dozéraniô" Richerta. Przez nen czas stało sa tak cos, że bezpieka wiera jesz barżi zainte-resowa sa najim bohatera. Sprawa ta sparłaczonô bëła z óglową sytuacją bënë Kaszëbsczégo Zrzeszeniô w tim czasu. Midzë dzejarzama ti organizacji bëła tej richtich spiér-ka. Z jedny starnë bëlë przédnik KZ Aleksander Arendt i jego przestój-nicë, z drëdżi zôs zrzeszińce, chtër-ny chcelë zjiscewac swoje udbë i zwëskac wikszi cësk na dzejnota zrzeszeniô. Różnica pözdrzatków widzec bëło téż midzë jinszima w ódniesenim do „Kaszëb", to je do pismiona, jaczé wëchôdało w tim czasu pod przédnictwa Tadeusza Bólduana. Jak wiémë, gazéta ta ób czas swójégó wëchôdaniô wiele lëdzóm sa nie widza. Zastrzédżi miałë nié blós pólsczé wëszëznë i zrzeszono z nima cenzura, ale téż dosc tëlé kaszëbsczich dzejarzów. Gwësno kóżdému z nëch strzo-dowiszczów nie widzało sa cos jinszégó i dlô jednëch cządnik béł „za baro kaszëbsczi", a dló jinszich zôs „za mało kaszëbsczi". Do tëch slédnëch przënôlégelë w tim czasu zrzeszińce i wejrowsczi part KZ. Jaczé zastrzédżi mielë ti dzejarze do „Kaszëb" i jich przédnictwa? Na przëmiôr wiadłodôwôcz ó tacew-nym mionie „Witold" ódkózół SB, że wedle nôleżników wejrowsczégó 1 Wszëtczé wëzwëskóné w teksce cytatë wzaté z pölsköjazëköwëch zdrzódłowëch tekstów skaszëbił autor. 30 POMERANIA kaszëbiw prl-u wbm partu cządnik „Kaszëbë" nie je do-bri dlô Kaszëbów. Zamkłé w nim artikle są baro ôglowé i jałowé, jeżlë chödzy ô gospodarka, pôlitika ë kultura. Mało pisóné je ô historicznëch sprawach (...). Gazétą tą powinni czerowac lëdze, co sa znają na historii Kaszëb. Podług „Witolda" taczi dbë bëlë dzejarze z Wejrowa a ösoblëwie Jón Trepczik, chtëren nibë nawetka gôdôł, że napisze do redakcji, jak i co słëchô sa pisać. W rapörce esbecczégö wia-dłodôwôcza „Kubacki" z dnia 24 séwnika 1958 r. zamkłé je wiadło, że w zélniku tego roku pojawia sa udba, żebë wëdawac apartny kaszëbsczi cządnik, co bë miôł procëmstawic sa „Kaszëbóm". Z udbą tą parłaczi sa gwësno pöstacëjô Bruna Richerta. W nadczidniatim zdebło wëżi ra-pórce czëtómë, że 30 zélnika 1958 r. „Kubacki" miôł raza z Trepczika i Jana Rómpsczim wëbrac sa w réza do Karwicë do Richerta. Równak w kuńcu weszło tak, że Rómpsczi i Trepczik nie jachelë tam, a do dów-négô przédnégô redaktora „Zrzeszë Kaszëbsczi" „Kubacki" rëgnął raza z jinszim wejrowsczim dzejarza Au-gustina Nastałim. Czemu Trepczik i Rómpsczi udbelë so nie jachac do Richerta, tegô ju wspómniony wëżi wiadłodôwôcz nie wiedzôł. Czej „Kubacki" wespół z Nastałim bëlë ju kol Richerta w chëczë, göspódôrz zdzëwił sa tim, że przëjachelë do niego blós oni dwaji. Zapitôł sa, czemu nie przëjachelë do niego Rómpsczi z Trepczika, ale jegö gósce nie bëlë w sztadze mu ödpöwiedzec, bö téż tego nie wiedzelë. Öb czas zeńdzeniegó w Karwicë jego uczastnicë gôdelë midzë jinszima ô ôglowëch sprawach kaszëbsczich, dzejnoce Trepczika ë tim, co bë musz bëło w ni poprawie. Jak czëtómë w rapórce, jaczi zrëchtowôł „Kubacki", Richert przëznôł, że Trepczik powinien wia-cy biôtköwac sa ô kaszëbsczé sprawë w urzadach, żebë zwëskac swiąda tego, jaczé je jich ôdniesenié do dzejaniów zrzeszeniégö. Rzekł on tej nibë, że Trepczik nie zjiscywó tego, czegö wëdowiadowiwuje sa z „terenu". Kureszce zabédowôł on swójim goscóm, że më powinni w nôblëższich tidzeniach zebrać sa wszëtcë wëcmanim i ôbgadac sprawa wëdôwaniô kaszëbsczégô miesacz-nika. Richert gôdôł, że je do tego przërëchtowóny a materiale mô. Ką-syczk dali jesz czëtómë, że miesacz-nik, ô jaczim je môwa, wëdôwóny mô bëc na powielaczu (...) i kôlpôr-towóny [mô bëcj przez dowiérnëch lëdzy. Miesacznik mô wëchadac jak-no nielegalny. Zadanim miesaczni-ka mô bëc sprawa procëmstawieniô sa dzysdniowi kaszëbsczi gazéce „Kaszëbë", chtërna pôdług dbë ti grëpë (niechtërnëch dzejarzów KZ z Wejrowa i zrzeszińców - S.F.) ni mô niżódnégô znaczeniô w kaszëb-sczi rësznoce. „Kubacki" spitôł sa tej, jak wëzdrzi sprawa zagwësnie-niô pôtrzébnëch do tego dëtków. Richert ôdpöwiedzôł na to, że znaje lëdzy, co są w sztadze sfinansować ta pódjimizna. Pöcwierdzëc miôł to nibë człowiek ö nôzwësku Senger z Labórga, chtëren téż östôł przez Richerta róczony na rëchtowóné u se zeńdzenie. Ökróm tegö jinszé drobnotë całi ti sprawę nie bëłë w tim czasu óbgôdiwóné przez to, że do Karwicë nie przëjachelë Trepczik i Rómpsczi. Na pôstapné zetka-nié z Richerta „Kubacki" ugôdôł sa dopierze na 24 lëstopadnika 1958 r. Cekawą rzeczą je, że w aktach bezpieczi przewara do dzysô jinszô relacjo z tegö zeńdzenió. Pökazywô je z pózdrzatku nadczidniatégö przed sztóta Sengera z Labórga. Pôchôdô ona ju z łżëkwiata 1959 r., czedë chłop nen óstół pójmóny przez milicja za jaczés dëtkówé szachrë--machrë. Przë leżnoscë pótkôł sa z nim przedstôwca labórsczi SB, chtëren wiedząc ö jegó związkach z Richerta, chcôł wëdowiedzec sa czegoś wicy ó nim i ó zeńdze-nim z kuńca zélnika 1958 r. Senger bez niżódnëch jiwrów zgódzył sa na powiedzenie wëszëznóm tego, co wiedzół, i na prośba za-stapcë powiatowego kómańdanta óbëwatelsczi milicje do sprawów SB w Labórgu sóm zrëchtowôł na kôrtce zópisk ó swój ich zet-kaniach z Richerta. Baro woźną sprawą, ó jaczi muszimë w tim molu pamiatac, je to, w jaczich je-leżnoscach pówstół napisóny przez Sengera dokumeńt. Pisa go ósoba zatrzimónó przez szandarów, chtër-na przëzna sa zresztą do wszëtczé-gô, o co ósta posądzono. Na zycher człowiek nen dlóte zgódzył sa chat-no na napisanie tego zôpisku, żebë przë ti leżnoscë zwëskac łaskawizna przedstówców milicje i służbę bez-pieku. Dokaza na to je to, że po na-pisanim raportu Senger zapitôł sa swójégö rozpówiódócza z SB, czë za swoja przesprawa, do chtërny sa przëznôwô, badze mógł odpowiadać z wôlny stopë. Co wórt pódsz-trëchnąc, udało mu sa udostac to, czego chcół, bo wedle zôpisku zamkłégó w esbecczich papiorach dzaka starze fónkcjonariuszów ze-znôwôł w swój i sprawie bez aresz-towaniégö. SŁÔWK FÖRMELLA* * Autor je starszim archiwistą w archiwalnym dzélu gduńsczćgo partu Insti-tutu Nôrodny Pamiacë. POMERANIA 31 WĘGORZ* (CZĘŚĆ 2) Cegliński siedział na swoim zwykłym miejscu. Pokazałem haczyki i żyłkę. Obejrzał haczyki i powiedział, że dobre, ni za małe, ni za duże, a dobre, czarne. Coś mu zaczęło brać, spławik to się chował, to znowu wypływał i wolno płynął na środek stawu. „To lenek, one tak zawsze... ostrożne..." Wreszcie spławik zanurkował i już się nie pokazał. Cegła wyprostował się, naddał wędkę do przodu i zaciął dosyć mocno. Końcówka wędziska wygięła się, ale Stary pochylony nad brzegiem, lekko, delikatnie przyciągał wędkę i po chwili całkiem spory lin ukazał się na płyciźnie. „No to i kolacja jak się patrzy" - wyciągnął rybę na trawę, takim chytrym poślizgiem, że nawet nie zaczęła się szarpać. Linek dygotał na trawie, Cegliński zerwał duży liść łopuchu i owinął nim rybę, ale zanim schował zdobycz do brezentowej torby, walnął ją w łeb sporym kamieniem: „Rybę zawsze trza zabić, inaczej mięso dębieje, a też łuskę trudno zeskrobać..." „...żeby się nie męczyła" - przypomniały mi się słowa Taty, gdy złapaliśmy największego pstrąga w Prucie, jakże to już dawno było... Cegliński wsadził linka do torby, przysiadł na chwilę zapalić papierosa. Kilka razy mocno się sztachnął, z nadpalonego papierosa odstukał o kamień żar, peta schował do pogniecionej paczki. Owinął wędzi-sko żyłką, końcówkę z haczykiem umocował przy grubym końcu wędki, wbijając haczyk w spławik, oparł wędkę o krzaki i uśmiechając się chytrze, zaczął z gęstwiny nadbrzeżnych oczeretów wyciągać długi leszczynowy kij. „Uchował się od zeszłego roku, leżał w stajni pod pościółką. Szczyny konia najlepiej robią na elastykie. Na... to będzie twoja pierwsza węda. Zamarłem, mieliśmy iść w zagajnik leszczynowy wycinać dla mnie kij, ale żebym od razu dostał taki już odleżały w gnoju, obkorowany... Tego się nie spodziewałem. Zacząłem się jąkać, że papierosy przyniosę, że dziękuję... Cegła mruknął, że fajek mu nie trzeba: „I tak byś je podgrandził ojcu, a takie kradzione, to i kaszel mogą sprowadzić. A zresztą mnie drugi kij niepotrzebny. Spławik to se sam wystrugaj, z kory sosnowej. Dziurkę to najlepiej zrobić grubszą igłą, matka ma na pewno taką. Na końcu, tym grubszym, musisz nasadzić kawałek pióra z gęsiej dupy. Jak już będziesz miał pióro, to ostrym nożem utnij taką rurkę. To będzie trzymało żyłkę na grunt. Tylko nie zawiązuj żyłki na sam koniec kija - pochylił swoją wędkę. - Na końcu pętelka, ale żyłka tak metr poniżej mocowana, jak ryba złamie końcówkę, to ci nie ucieknie z żyłką" - pokiwał głową na pożegnanie, założył torbę na ramię, wędkę wsadził pod pachę i poszedł groblą w stronę Kołaczka. Zabrałem się i ja do domu. Po drodze zawsze mijałem dwie stare, pokręcone sosny, korę na spławiki wyciąłem z grubszej. Za upustem, koło mostku nad Pisią, Guzikowa trzymała gęsi, zawsze na mnie syczały, a stary gąsior to i poszczypał mnie po łydkach kilka razy. Wyrwać pióro z gęsiej dupy nie wydawało mi się możliwe, no bo ten gąsior, a stara Guzikowa też baba jak kloc. Postanowiłem na ryzykie, jak mówili w Osadzie. „Pani Guzikowa, pani Guzikowa" - wrzasnąłem, przystając przy furtce. Zza drzwi wyjrzała gospodyni. „Nie dałoby rady ze dwa pióra z tyłka gęsi dostać, na spławik mi trzeba..." Guzikowa wolno zeszła z werandki, gęsi, co już się szykowały obskubać mi nogi, gdybym wszedł na podwórko, podleciały do gospodyni, głośno gęgając. Złapała jedną za szyję, podniosła do góry i mocnym szarpnięciem wyrwała jej ze skrzydła kilka piór. Puściła gęś, która z wrzaskiem odleciała na drugi koniec podwórka, inne też się rozbiegły. Guzikowa podeszła do furtki: „Na... niech ci się rybki czepiają..." - podała mi cztery piękne pióra. „Dziękuję, bardzo pięknie dziękuję, jak złapię ładną rybę, to przyniosę". Guzikowa odwróciła się w drzwiach: „...a lubię ryby, lubię..." Pobiegłem do domu, miałem już wszystko, czego potrzebowałem do zrobienia wędki. We Lwowie dostałem od przyjaciela rodziców piękny scyzoryk. Teraz posłużył do wystrugania spławików. Po jakiejś godzinie wędka była gotowa. Z ciężarkiem z ołowiu nie było kłopotów, jeszcze ze Lwowa miałem kilka żołnierzyków ołowianych. Sam je odlewałem z ołowiu zerwanego z kabli, które znaleźliśmy z Alinką w opuszczonych ruskich koszarach na Stryjskiej. Rozklepałem kawałek żołnierzyka, aż zrobiła się blaszka ołowiana, w sam raz na ciężarek. Trzeba było tylko nakopać robaków. Na końcu naszego ogrodu był dół kompostowy, tam zawsze było ich pełno, i to nie takich zwykłych, ale czerwonych. Następnego dnia, o świcie, wybrałem się z nową wędką na ryby. Poszedłem aż na Ogidel. Na stawy przy Kołaczku Cegliński nie radził z wędką chodzić, tam były zapuszczone karpie, a stróż Frąckowiak, jak 32 / POMERANIA /CZERWIEC2017 literatura złapał z wędką nad stawem, kij połamał i nieźle mógł pobić. Kołaczek to były cztery stawy, dosyć duże. Kiedy nie miałem jeszcze wędki, często przychodziłem nad brzeg największego i karmiłem karpie kawałkami chleba, zawsze zza krzaków wyłaził Frąckowiak, podejrzliwie się przyglądając. Na Ogidlu był jeden staw, duży, zarośnięty po brzegach trzciną i grążelami. Przy kładce, nad upustem wody do młyna, była przywiązana łódka, młynarz, starszy już chłop, jak go raz zapytałem nieśmiało, czy mogę wziąć łódkę, z uśmiechem zezwolił, zaznaczył tylko, żebym mu wszystkich ryb nie wyłapał, a łódkę potem porządnie przywiązał. W ten pierwszy dzień łowienia na nową wędkę nieźle mi poszło. Złowiłem dwie duże płocie i wielkiego okonia. Potem chodziłem też nad fabryczny staw, siadając koło Ceglińskiego. Stary pokazał mi, jak wyciągać z rurki zlepionej z kawałeczków gałązek i ziarenek piasku larwy zwane kłódkami. Na wędkę łapał w Osadzie tylko Cegliński, no i potem ja, tyle że on mieszkał w Budach Michałowskich, kilka kilometrów od Osady. Chłopaki miały inny sposób na łapanie ryb. Synowie Borowiaka, który hodował kozły na zapłódkę okolicznych kóz (obok ich domu śmierdziało capem i kozimi szczynami), mieli duży kosz. Jak już się poznałem z chłopakami i przestali mnie nazywać Tajoj, od powiedzonka lwowskiego „ta joj", zacząłem i ja brać udział w wyprawach na ryby z koszem. Brzegi Pisi pełne były podmytych krzaków, dziur, w których siedziały całkiem spore raki, ale i ryby, płotki, okonki, czasem się i szczupaczek trafił. Dwóch chłopaków przystawiało kosz możliwie blisko brzegu, a reszta bełtała wodę i tłukła kijami w brzeg. Takie polowanie z nagonką. Jak się już naganiacze zbliżyli do kosza, tych dwóch szybko go podnosiło i prawie zawsze parę ryb, czasem rak, w kosz wpadało. Chodziliśmy też z koszem na staw Kopego, tuż przy torach kolejowych, a tam bełtało się wodę i trafiały do kosza piękne karasie. Mieszkając nad małą, bo małą, ale jednak rzeczką, powoli zacząłem poznawać rybie obyczaje. Nad Pi-sią były dwa mosty, obok siebie. Kolejowy i drogowy, a między nimi z jednego brzegu rzeczki piaszczysta płycizna, z drugiego - głęboka woda, pełna zatopionych krzaków i dosyć dużych kamieni. Tam chodziłem sam. Właziłem do wody i czasem prawie nurkując, przeszukiwałem nory pod brzegiem. Prawie zawsze wyciągałem kilka pięknych raków, czasem dużego lina albo i okonia, które się kryły w norach pod krzakami. Poszedłem któregoś dnia pomyszkować nad Pisią, pomiędzy mostami. Było już pod wieczór. W jednym miejscu odkryłem dziurę w brzegu dosyć głęboką. Zacząłem sięgać coraz głębiej, aż zanurzyłem się prawie z głową, tam było naprawdę głęboko. Nagle natrafiłem na jakieś bardzo śliskie stworzenie. Ani chybi duży lin, więc rozpychałem korzenie krzaka i coraz głębiej wsadzałem rękę w dziurę. W pewnej chwili śliska ryba otarła się o moje nogi i wypłynęła na piaszczystą płyciznę na drugim brzegu. W przejrzystej wodzie zobaczyłem dużego węgorza. Rzuciłem się w pogoń za nim, było oczywiste, że mi zwieje, ale o dziwo, węgorz zawrócił i wślizgnął się z powrotem w dziurę, z której przed chwilą wypłynął. Zamarłem, potem powoli zacząłem znowu macać ręką w miejscu, do którego się schronił węgorz. Po chwili znowu go namacałem. Cofnąłem rękę, nie miałem żadnej szansy na wyciągnięcie ryby ręką, była za śliska, no i za zwinna. Na brzegu leżała torba, a w niej mój piękny scyzoryk. Miał trzy, osobno otwierane ostrza, najkrótsze było zagięte, taki jakby hak, tyle że słabo zagięty. Otworzyłem to zagięte ostrze i trzymając wzdłuż palca, zacząłem wolno wsadzać rękę uzbrojoną w ostrze scyzoryka do dziury, w której tkwił węgorz. W końcu go namacałem i, przesuwając ostrze po palcu, poczułem, jak tnę własną rękę, ale po chwili poczułem, że przebiłem też węgorza. Zacząłem wyciągać rękę z nabitym na ostrze węgorzem, czułem, jak kroję swój palec, ale węgorz twardo tkwił nadziany na hakowate ostrze. W końcu wyszarpnąłem rybę i zakrwawioną rękę na brzeg, na szczęście piaszczysty. Węgorz, choć przebity nożem, ani chybi uciekłby do wody, gdybym go na suchy piach nie wyrzucił. Oblepiony piachem już nie był śliski, wsadziłem go do torby. Zamknąłem ostrze scyzoryka, z pokrojonych palców ciekła krew, ale się tym nie przejmowałem. Miałem węgorza, długi był na jakieś 80 centymetrów, mój pierwszy węgorz. Opłukałem rękę w wodzie, krew już trochę mniej płynęła. Zacisnąłem pięść tak, że pocięte palce były też zaciśnięte, to zatamowało krew. Zacząłem iść wolno do domu, wyobrażałem sobie, jak to tak od niechcenia powiem, że złapałem węgorza. Nad daleką Warszawą coraz wyżej podnosił się dym. Jaka to szkoda, że Tato nie będzie mógł skosztować węgorza, był tam... w Powstaniu, w Warszawie. Nie wiedziałem też wtedy, że krew węgorza, gdy dostanie się do krwi człowieka, powoduje silne zapalenie, i takie skaleczenia bardzo trudno się goją. RYSZARD RONCZEWSKI * Opowiadanie stanowi fragment większej całości przygotowywanej do druku przez Autora CZERWIŃC 2017 / POMERANIA / 33 gdańsk mniej znany DŁUGIE OGRODY Dla wielu gdańszczan Długie Ogrody to ulica, przy której poszukuje się miejsca do zaparkowania samochodu. Zachęcamy, by spojrzeć na nią z innej perspektywy i odkryć miejsca świadczące o jej bogatej historii. ZIELONY ZAKĄTEK Spacer rozpocznijmy na początku ulicy, przy skrzyżowaniu z Szafarnią. Stojąc plecami do Głównego Miasta, spróbujmy sobie wyobrazić, że nie ma przed nami żadnych samochodów. Zamiast tego wije się wiejska niemal droga, a po jej obu stronach stoją domy, za którymi ciągną się ogrody Prostokątne działki przylegają do drogi swą węższą, kilkunastometrową zaledwie częścią i mają do 300 metrów długości. W XV wieku było tutaj aż 150 ogrodów! Gdańszczanie chętnie zaopatrywali się w świeże owoce i warzywa z tego podmiejskiego wtedy terenu. Nazwa Długie Ogrody pojawiła się w XVI stuleciu. BARBARA 0D„RZECZNYCH DZIECI" Świadectwem długiej historii tego miejsca jest stojący przy Długich Ogrodach kościół świętej Barbary. Znana głównie jako patronka górników była też czczona przez flisaków. Przybywali oni do Gdańska na tratwach i po ciężkiej przeprawie potrzebowali niekiedy podreperować zdrowie. Kierowali się wtedy do szpitala i przytułku przy Długich Ogrodach, który w XV wieku przebudowano na kościół św. Barbary. W XVI stuleciu świątynia przejęta została przez protestantów. Na początku XIX wieku, gdy miasto oblegane było przez wojska francuskie i rosyjskie, urządzono w kościele magazyn i szpital wojskowy. Największe zniszczenia przyniósł rok 1945. Długie Ogrody były trasą ewakuacji wojsk niemieckich w stronę Wyspy Sobieszewskiej. Wtedy to zawaliła się część wieży, dachy, sklepienia. Odbudowa kościoła zaczęła się dzięki działalności księdza Edwarda Masewicza i wiernych, którzy przezwyciężając niechęć władz, doprowadzili w 1968 roku do erygowania katolickiej parafii św. Barbary. Budynek pozbawiony został południowej nawy. W dawnych łukach międzynawowych 34 / POMERANIA / CZERWIEC 2017 podziwiać można niespotykane witraże ze szkła hutniczego. Ich autorką była Barbara Massalska z Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Gdańsku. BRAMA ŻUŁAWSKA Miasto Gdańsk wchłonęło Długie Ogrody w XVII wieku. Przypomina o tym kolejny zabytek, który zamyka oś ulicy. To Brama Żuławska, jej pierwotna nazwa brzmiała Brama Długich Ogrodów. Zbudowana została w 1628 roku przez Jana Strakowskiego. Bramę otaczały bastiony „Lew" i „Wół". Choć nie jest tak piękna jak Brama Wyżynna, jednak widnieje na niej * imponujący kartusz z gdańskim » herbem. Niestety w czasie remontu w 1933 roku zaginęły zdobiące ją figury rzymskiej bogini wojny Bellony oraz bogini łowów Diany, o których przypominają puste nisze. Za bramą znajdowała się fosa, a paręset metrów dalej stała kolejna brama zwana Elbląską. Wzniesiona w 1656 roku była o wiele prostsza w swej formie, stanowiła wzmocnienie dla Bramy Żuławskiej. Fosa została zasypana w XIX stuleciu, natomiast bramę Elbląską rozebrano w 1925 roku. Jedynie Brama Żuławska świadczy o potężnych fortyfikacjach, które otaczały miasto od strony wschodniej. Obiekt nie został zniszczony w czasie II wojny światowej. Na szczęście cieszy się dobrym stanem, ostatnie prace renowacyjne zakończyły się w 2015 roku. Zabytkowy budynek mieści pracownię konserwatorską Narodowego Muzeum Morskiego. MARTA SZAGŻDOWICZ \%mm \V' i -W W EDUKACYJNY DODÓWK DO„PÓMERANH", NR6 (108), CZERWINC2017 Taidëna ^Waderdhó niaM mmi Apôdieczny Azkôtë ,,®kAëw&k&morzëca'' - byka a...? Udba ny uczbë pöwsta na spödlim öpöwiôdaniô z wëzwëskanim téatru ilustracjów, tzn. papiorowégô téatrziku Kamishibai. Je to tradicyjny japóńsczi kuńszt ôpöwiôdaniô (abô czëtaniô) historii za pomocą öbrôzków zrobionëch na kartonowëch planszach wësëwónëch z môłégö drzewianégö parawanu stojącego np. na łôwce. Köżden malënk je pasowny do jednégö dzélu öpôwiôdaniô, a przedstôwiô bohatera, plac wëdarzeniów abô wôżną rzecz, przedmiot. Ten, co öpöwiôdô, zmieniwô öbrôzczi (rôz chutkö, rôz pömału) i - żebë słëchanié bëło aktiwné -wëkörzëstëje chutkösc öpöwiôdaniô, ton głosu, przëzwak w wërazach, intonacja, nawetka mimika twarzë i gestë. Słechińcowie zdrzą równoczasno na ôpöwiôdającégö i na öbrôzk, zagłabiwają sa w jazëku, bö parawan Kamishibai dôwô bôczënk na jeden mól, a ôpöwiésc dzyrzkö wëdzeliwô sa z jawernotë. Na formuła pözwôlô téż „zatacëc sa" szköłownikôwi, chtëren wchödzy w rola öpôwiôdającégö za osłoną obrazu i historii öpôwiôstczi. Céle uczbë Szköłownik: • pöznôwô bójka pt. „Öksëwskô mórzëca", dopełniwô wiédza ô lëdowi bójce, tj. ustny sposób przekazu, lokalne znanczi, np. dzél krôjöbrazu, utrwaliwô wiédza ó elementach przedstawionego świata (czas, plac, postać, zdarzenia), • utrwaliwó słowizna: ricérz, czółno, jantar, syrena/ mörzëca (deminutivum: môrzëczka), zómk, brzég/ sztrąd, • rozmieje wëdzelëc nôwôżniészé wëdarzenia, robi z nima pórządk, tworzące zanóleżno-skutkówi cyg, za pomocą obróżka przedstówió wëbróné dzéle tekstu, ópówiódó z wëzwëskanim óbrózków, • czwiczi pamiac, twórzi cyg wëdarzeniów na spódlim uczëti bójczi. Metodë robötë • metoda Kamishibai (http://zielonagrupa.pl/co-to--jest-kamishibai/) (http://www.goethe.de/ins/pl/ pro/deutsch-wagen/pdf/kamishibai_brosch.pdf) • óbrózczi do binë Kamishibai • robota nad znaczenim wërazu: zestawienie blëskó-znaczącëch wërazów i gôdka ö tim, co je jinaczi, a ja-czé znanczi są jima pôspólné • zabawa w rzucanie słów (ping-pong) Didakticzné pomoce óbrózczi do Kamishibai, óbrózczi na knëplach, bilietë ze słowizną (dosc wiôldżé, farwné) Bibliografiô Zaklęta Stegna. Bajki kaszubskie, wybór, oprać, i adapt. literacka, przekł. z kaszubskiego, przedm. i posł. oraz oprać. graf. Jerzego Sampa, Gdańsk 1985. http://www. nck.org.pl/uploads/files/2016/Bajki%20regulaminy/ Teksty%20bajek%20polskie%202016.pdf M. Komorowska, Nauczanie rozumienia ze słuchu, Nauczanie mówienia, w: Metodyka nauczania języków obcych, Warszawa 2005. CYG UCZBË WSTAPNÉ OGNIWO Czwiczenié 1 [wstapnó gódka ze szkółownikama] Chto z waji chcôłbë mieszkać w zómku? Dlócze? Chto z waji chcółbë óstac ricerza? Dlócze? Jaczé znajeta bójczi, w chtërnëch wëstapujq dzyrzczi ricerze? NAJÔ UCZBA, NUMER 6 (108), DODÔWK DO„PÔMERANII" Wëzgódka [szkolny pö köżdim zdanim czekô na udbë uczniów]: Mô włosë żôłté jak jantar, a piersë biôłé jak sniég i piana... Żëje w wôdze... Mô słodczi głos i piakno spiéwô... Snôżô kôbiéta... Je to pół kôbiétë i pół rëbë. [mörzëca/ syrena] Czwiczenié 2 [kôżdi szköłownik robi czwiczenié sóm] — Szkólny rozdôwô bilietë (pöcaté kôrtczi) i gôdô: Nalézë pasëjącé do se wërazë. — Szkólny mô przërëchtowóné knëple z sédmë öbrôz-kama (ôbôcz niżi). Jô bada pökazëwac pösobicą öbrôzczi. Jak nalézeta słowö pö kaszëbsku nazéwającé rzecz z óbrôzka, pödniesta kôrtka z nim do górë. SPÖDLOWÉ ÖGNIWÖ llustrowóny téatrzik Czwiczenié 3 [roböta metodą Kamishibai] — Szkólny öpôwiôdô I dzél bôjczi (doparłacznik nr 1). Dôwô bôczenié na spödlowé elementë przedstawionego świata i budëje nôastrój (CZEDË... dôwno, dôwno temu; DZE... öpisënk placu; CHTO... syrena, ricérz, wróg). — Szkólny rozdôwô tekst z pustima placama [roböta w kamach] i gôdô: Co tam sa môgło wëdarzëc? Dofuluj tekst bójczi. Wróg öblégôł.......ale dobëc gó ni mógł, bo nen ödwôżny ....... czej ksażëc zaswiécôł, co wieczór schódzół do swóji......i ôna nôlepszé dówała mu radë. Tej......sa podniosła w wödze i trzë razë mu pógrozëła. Gród béł terô wolny i syrena z ricerza bezpieczno co dzeń so rozpówiódała. [Słowa do wpisaniô: syrenë zómk mórzëca ricérz]. — Sprôwdzenié robötë w kamach (czëtóné wëjimkama), szkólny mésterno wëzwëskiwô udbë szkółowników, żebë ópówiedzec bójka do kuńca - II dzél. czółno bôt ricérz wôjôrz syrena mörzëca sztrąd brzég jantar żôłti kam Öksëwskô Kapa górzësté stronë köl Öksëwiô zómk fëstinga KLASË V-VISPÖDLECZNY SZKÖŁË — Na spôdlim donëchczasowëch zadaniów, chtërne jesmë ju zrobilë, pówiédzta, jaczi môże bëc nasz dzysészi temat? „Öksëwskô mörzëca" - bôjka ö...? Pëtania do tematu: Ô cz/'m tak pó prôwdze je ta bôjka? [Na przëmiôr: ö miłocë ricerza do syrenë; ö drëszbie, gdze jeden drëdżému pômôgô w cażczi dolë; ô tim, że lëdze czedës biôtköwelë sa ó zemia; ö tim, że czedës na swiece żëlë dzyrsczi wöjôrze; ö tim, jak syrena pömögła ricerzowi; ö namienienim, jaczé potkało ricerza]. — Szkólny pisze ödpôwiedzë uczniów na tôflë [ô miło-ce, ö drëszbie, ö biôtkach, dzyrsczim wöjôrzu, lëdzczim namienienim] i gôdô: Niech kôżdi z waji dokuńczi temat wedle swôji udbë. Czwiczenié 4 — Szkólny rozdôwô uczniom rozsëpónka [robota w kar-nach]. W ôbrëmienim swôjich karnów ułóżta cyg wëdarzeniów z pödónëch zdaniów. Co dzeń dzyrsczi z öksëwsczégö zómkii ricérz wëpłiwôł na czółnie w môrze. Ricérz spötikô przecëdną köbiéta, syrena. Môrzëca wëznôwô miłota ricerzowi i östrzégô gö przed nadpłiwającym wroga. Wróg öblégô gród, ale grodu ni môże dobëc, bo ricérz w nocë spótikó sa z morską panną nad sztrąda i dostówó ód ni dobré radë. Jaż jednego razu wróg pódczółgółsa pod zómk i zaatakówół z zatacenió, pódstapa, bezmała nie zrenił ricerza. Öksëwskô mörzëca to widza i trzë razë mu pógrozëła... Po trzech dniach wróg utonął. Od negó czasu zakóchóny ricérz w nocë spótikółsa z morską panną nad sztrąda, ale nigdë nie wëpłiwół w morze. Równak jednego dnia ricérz, czëjącë spiéw mórzëców, zatęsknił tak móckó, że drëdżi róz wëpłënął w morze. Môrzëce óbstąpiłë ricerza i znacëłë gó na grunt mórza, ricérz ju nigdë nie wrócył dodóm. Czwiczenié 5 — Uczniowie malëją óbrózczi do Kamishibai, kóżdi uczeń i köżdô uczenka maleje swój öbrôzk. Z nëch wszëtczich pówstónie późni jedno öpöwiôdanié. — Szköłownicë öpöwiôdają bójka za pómócą metodë Kamishibai, kóżdi swój dzélëk, jeden ód drëdżégö sa uczi. Szkólny pómógó. [Tuwó móżna wëzwëskac pasczi z nyma zdaniama z uszłégö zadaniô, chtërne uczniowie przërzeszą w tële öbrózka. Jeżlë wëdarzeniów je mni jak szkółowników, tej trzeba je pödzelëc, a do te móżna jesz dac dodôwköwé plansze (ricérz, zómk na Öksëwsczi Kapie, mörze, syrenë w morzu, titlowó kórta, kórta zakuńczenió itp.) tak, żebë kóżdi uczeń wëkönôł jeden óbrózk]. Terô mómë 10 planszów i czile dodôwköwëch. [Syrena mögłabë bëc téż pacynką], — Szkółownicë stoją w jedny rédze. Za téatrzika Kamishibai troje, póóstałi są widzawnią. Wszëscë sa syste-matno zmieniéwają. * * * Jeżlë na uczbie mdze kąsk czasu, to möże téż zrobić jin-szé czwiczenia, jaczé utrwalą słowizna: 1. Szkólny drëdżi róz wëzwëskiwó knëple z öbrôzkama. — Jô bada pökazëwac pösobicą ôbrôzczi. Jak nalézeta słowô pô kaszëbsku nazéwającé rzecz z ôbrôzka, zapisza no słowó na tóflë (ricérz, syrena, zómk, môrzëca, jantar, czółno, sztrąd) — Ułożë pô trzë zdania tak, żebë wëzwëskac nômni 3 wërazë z tôflë. — Przeczëtój głośno zdania. Póóstałi rechują, wiele wërazów z ramczi ostało użëtëch. 2. Zapisze słowa z tóflë do zesziwków wedle alfabetu (brzég, czółno, jantar, mörzëca, ricérz, syrena, sztrąd, zómk) 3. Jeden szkółownik gódó nazwa farwë, a drëdżi - jedno ze słowów, chtërno kójarzi sa z ną farwą. 4. Ping-pong. Wszëscë uczniowie ustówiają sa w kole. W zabawie badą wëzwëskiwóné słowa, chtërne szköłownicë pöznelë na zajacach, pölsczé i kaszëbsczé jistniczi. Wëbróny uczeń mësli nad kaszëbsczim słowa, jaczé pamiatô z uczbë. Tej dżibie sa do tëłu i „rzucó" nym słowa do wëbrónégö drëcha (abö drëszczi) pö drëdżi starnie köła. Przë tim gnie sa do przódku. Uczeń, do jaczégö ostało to słowo rzucone, muszi pódac jegó znaczenie w pólsczim jazëku. Tak tej (na przemiór): uczeń nr 1: sztrąd! a uczeń nr 2: brzég! (przë czim uczeń nr 2 zachowuje sa tak, jak uczeń nr 1 przë wërzucanim słowa). A tedë: uczeń nr 2: czółno! a uczeń nr 3: bot. DOMÔCÔ ROBOTA 1. Co bë sa stało, czejbë ricérz nie wëpłënół w morze, czëjącë piakny spiéw mórzëców? 2. Opowiedz bójka doma rodzëcóm (przërëchtowanié do öpöwiôdaniô na póstapny uczbie). NAJÔ UCZBA, NUMER 6 (108), DODÔWK D0„PÔMERANH" KLASË V-VISPÖDLECZNY SZKÖŁË Doparłącznik nr 1 Öksëwskô mörzëca* Dzél I - öpöwiôdanié szkólnégö Czedës wödama mórz rządzył król Neptun. Raza z nim, okróm bökadoscë rëbów i roscënów, żëłë syrenë. Jô czëła, że öne mieszkałë téż w Bôłce. Nacëłë ône rëbôków rozmajitima pökusama, a pótemu topiłë jich czółna. Biédny rëbôcë mielë jich strach. Na szczescé jedna mörskô panna bëła jinó jak wszëtczé. Pósłëchójta teró ópówióstczi ô ni... Na Öksëwsczi Kapie, szeroczi wëszëznie raza z baro przidczim klifa, co je tak wiôldżi jak stolemë, co czedës żëłë na kaszëbsczi zemi i rzucałë kamieniama i drzewa-ma, stojôł möżny i widzałi gród zdrzący z górë na módré wałë. W tim grodze mieszkół przódë ricérz w strzébrzny zbroji. Czej zaświecało słuńce, szklëła sa öna wszëtczima farwama tadżi. Ricérz nen béł znóny z walecznoscë da-lek i szerok. Czasama, czej czuł sa lëchó i brëkôwało mu ubëtku, wëpłiwół w mörze. Tego prawie dnia tak sa stało. Zeszedł na dół, odrzesził czółno i bieżół na morze. Tej ón widzół, jak do niegö sa zbliżó przecëdnô köbiéta. Tak snóżi kóbiétë jak ona nie bëło drëdżi na caletińczim świece. Ji włosë bëłë żółte jak jantar, a piersë biółé jak sniég i piana. To bëła syrena. Ta mörzëca miło sa do niegó uśmiechała. Ona uchwôcëła brzég drzewianégó czółna i dwignała sa do górë na pół z wódë. Tak ón widzół, że to bëło pół kóbiétë i pół rëbë. Miodnym jak bómczi głosa ona rzekła: - Jó ca kóchóm, dzelny woju. Dlótegó jó ca óstrzégóm, bo wróg twój nadpłiwó! Wracój na gród, a czej cë mója rada mdze pötrzébnô, zeńdze na brzég, zaklaskój w race, a jó do cebie przëpłëna. Mörzëczka puscëła czółno i rozpłënała sa w morzu. Ricérz béł jak óczarzony. Ön wrócył na zómk i wcyg le o ni mëslôł. Dzél II - szkolny öpöwiôdô bójka do kuńca z wëz-wëskanim udbów uczniów, np.: I stało sa tak, jak syrena przepowiedzą ricerzowi. Wróg gô öblégôł, ale grodu dobëc ni mógł, bó nen ricérz, czej ksażëc zaswiécół, co wieczór schódzył do swóji mórsczi pannë i óna nólepszé dówała mu radë. Nad brzega rosłë gasté krze. Tak jednego razu wróg sa do nich pódczółgół i strzała pósłół prawie tej, czej ricérz kórbiłz mórzëczką. Östró strzała na szczescé nikógó nie zraniła. Tej syrena sa podniosła w wodze i trzë razë mu pólca pögrozëła. I pó trzech dniach wszësczé ókratë wroga utonałë. Gród béł teró wólny. Ricérz dali dbół ó swójich pöddónëch, a wieczorama schódzył do swóji ulubiony syrenë, żebë z nią gadać ô rozmajitëch sprawach. Bëła óna jego nólepszą drëszką, a przë tim téż ukóchóną. Równak jedny cëchi nocë, czej mörzëce przemiłe spiéwałë, ricerza takó wza tesknosc, że ón w czółnie wëpłënął na morze. Tam gó öbstąpiłë mórsczé pannë i ju gó nie puscëłë. Nicht gó ju wicy nie uzdrzół. Syrenë ód czasu do czasu i za dnia wëchödzą na brzég i w blóskach słuńca czeszą swe jantarowe włosë. Przë tim one śpiewają tak cëdno, że chto je widzy i czëje, ten za nima na slepó jidze przez wałë i tonie, jaż ón zdżinie. * Legenda Ôksewskô mörzëca [w:] Zaklęta stegna. Bajki kaszubskie, oprać. J. Samp, Gdańsk 1985. ** Uczba pówsta wedle założeniów projektu „Zwëkłi -niezwëkłi. W krójnie kaszëbsczich bojków". Autorka je sztudérką III roku kaszëbsczi etnofilologie. AKADEIDIA BAJKI KASZUBSKIEJ Kaszubskie Bajania to spölëznowô kampanio re-alizowónô przez Kaszëbskö-Pômôrsczé Zrzeszenie i Radio Gduńsk. Pöwsta öna z mëslą ö dze-cach, żebë ju ôd nômłodszich lat pôznôwałë kulturową spôdköwizna Kaszub. Jednym z célów kampanii je pôdniesenié w spôlëznie swiądë tegô, jak wiôldżé znaczenie mô czëtanié dzecóm. wicy na www.akademiabajkikaszubskiej.pl NAJÔ UCZBA, NUMER 6 (108), DODÔWK D0„PÖMERANH" Tekst Elżbieta Prëczköwskô, öbrôzczi Joana Közlarskô A< DBëCHu, HASZëBëS ZA&ROŻONé. MuSZISZ NALEZC ' DRëDżl DZéL PISMIONA „CASSUBIA" A PÓZNI WëPEłNIC TO, CO ÔSTAłO W NIM NAPISoNé JINACZI TA ICRÔJNA vBaDZE ZNIfcWIONÔ PROSZa! V" 4 /^, CJSLNÔ MTECTWA U II £ lO O ° ° o o o C7 CO JÔ MOM TERO ROBIĆ? DZE JIC? MÓJ TABléT W5KÔZTWÔ, ŻE DO WEJROWA. ZARô RëSZÓM W DRO&a. o rO -o o WITÓM. CZë ftô&a &ADAC Z DIREU -JOBa?. Muzeum Pismieniznë i Muzyczi Kaszëbskô-Pôraôrsczi Ki JO. PROSZa JIC TAM W TE WIÔLDżé DWléRZE.y DOBRI DZeń. "JE WÔŻNÔ SPRAWA. BRëKuJa NALEZC W WAJICH ARCHIWACH DRëDżl DZél DOltuMEńTU. JE TAM ZATACOflfijróżNé WIADłO., TACZéGiô «Jô TOWö NIE WtDZôł. ALE PROSZa BARO, MOŻNA SZëfcAC-ARCHIWA Są W UIZBIE, NUMER UO. vJA!C WIELE TE&Ô JE! CZEMU TO WSZëTlÉÔ jE JE WPROWADZONé DO INTERNETU?. TeTE&o W 1 Mli1 aińJ PDóf 7 żëCYM NIE NAieZESZ. ,A ^oSinS ^ jo to PMëKRił $wojim j ZMoRO. JO DOBaDa. ö&óNa. HA. KASZëBI / TMWÔ COS JE' ZDżINą Z MAPë ^ 1 wu ^ WB* ŚWIATA. igsNWW DZE ÖNA TU JE? MÓM! ■ i ■■■■i ZEBë Sa BlóS NIE PÔMILëC ■?07CC7niMcru no iii NiryT nic iinmę łKłuluiilliI nnuu iiilHi iiit^Luiiit Dp7cr7rTn i n nrNn o ni ini nici rclZCiuu Olujiiu rl uwuuiiji to icniMp mhr rijTCONp luCi u iii i iul, iniCKiin nwn Ul iu npnrnu Kpncpnii 7C CDiKi i uDuuz.j nriDiCDui!) li xinu. ffl ...POMOZ MIE, lo Mer MIE ?I «AZTł... ...JEMZWAJI BARO Bil6ZNÔ MÔJE DZÔTCZI. jo jem DOBeł. ZADANlé WëfcöNÓNé. mam* krôjna uretónô. MIE BôJKa... jll.JZ.UI ILL W 7Ë1 MÖSZ JESZ WIELE DO öDlCRëCÔ! DO uZDRZENIô PöSTaPNYM RAZa! NAJÔ UCZBA, NUMER 6 (108), DODÔWK D0„PÖMERAN1I" V 7iarolëna Czemplik Ha&zëbi w Manadze Zadanié 1 Cobë sa dowiedzec, jak nazéwô sa wëjôzd za grańca na czasowi pöbët abö w célu zamieszkaniô na wiedno, pöukłôdôj słowa z rozsëpónczi. egocajmri Wićaz të, że... w drëdżi połowie XIX stalatégö niejedny Kaszëbi rozsądzëlë, że mdą emigrować do Kanadë? Przëczënë tegö bëłë rozmajité. Niechtërny chcelë sa uchronic öd rodzëznowëch niepörozëmieniów, jesz jiny chcelë sparłaczëc sa z familią, jakô ju wëjachała, a jiny rojilë ö öbôczenim cëzégö kraju. Personë, chtërne zdecydowałë sa na wëjachanié na wiedno do Kanadë, na gwës chcałë podnieść standard swöjégö żëcô, tak cobë ju nie muszelë dłëżi żëc w żôroce i w biédze. W pózdzészich latach niejedne ösobë wëjéżdżałë, cobë ôminało je zacygniacé do prësczi armii, jakô w całi tedëczasny Europie bëła znónô z ösoblëwô ôstri discyplinë, abö mielë umëslënk robic nié w gburzëznie, ale np. w industrii czë budowiznie. Zmiana ôrtu wëkönywóny robötë widzónô bëła jakno spölëznowö-warkôwi awans. Na spôdlim: K. Ickiewicz, Kaszubi w Kanadzie, Gdańsk 2008, s. 23-32. Zadanie 2 a) Z wëpöwiescë nachôdający sa w blónie wëpiszë przëczënë, dlô jaczich Kaszëbi decydowelë sa na zamieszkanie za grańcą. przeczene emigracji Kaszëbów w XIX stalatim b) Jak mëslisz, czë lëdze, chtërny dzysdnia decydëją sa na emigracja, mają jiné przëczënë wëjachaniô? KLASËIV-VISPÖDLECZNY SZKÖŁË Zadanié 3 Nalezë w diagramie ôsmë ukrëtëch pözwów krézów, chtërne öpuscëlë pierszi Kaszëbi, co emigrowelë do Kanadë. Pôstapno dofuluj wëpôwiésc w blónie pöd diagrama nalazłima słowama. w Ë C O K S H A K E J R F Y U G M A H A K T 1 E B A A O L O T P S U R O Y W Z M T Y R G E A R L U N Y D J J N Y O A H T U S B D H C K C T F G P J C Z Ł E C H O W S C Z 1 E K H Y G G P U S A 1 R N B Z M J K 1 D L Y E O 1 C K A S P R 1 W K B T K J D T E Y Z L 1 C H E A S O C H O N 1 C C Z 1 L E Z H Y P D Y A K S M W U J N A N F 1 Z W O 1 Z Z M C O O J G R E J S A E A H S K R U E W E J R O W S C Z 1 S 1 K P O B R O P A Y W G E D N J L J C E O U S U Z D C B E T O W S C Z 1 D H J C M R S Z F D Y C U K 1 P B W N E Z E Y E B W E H B C Z D U N E P A 1 N W D A M T J Y M L O M O L Wmi të, że ' pierszi Kaszëbi, chtërny zdecydowelë sa na wëjachanié do daleczi Kanadë, nôczascy nie wiedzelë, gdze je nen nowi krój, jak długö do niegö sa płënie i jaczé jiwrë mögą na nich żdac pö drodze? Emigracjo z Gduńsczegó Pômôrzégô nôrëchli rozwiła sa w taczich krézach, jak:......................................... .............................................................................................................................Z nëch óbćńdów lëdze wanożëlë banama do Hamburga abô Bremë, skądka ödpłiwelë na ökratach do . nowégô kraju. Zadanié 4 " Prôwda czë łeż? Pö przeczëtanim tekstu w blónie przeczëtôj zdania w tôbelce i nacechuj bezzmiłköwą ödpôwiésc. Z pôöstałëch lëtrów usadzë słowô, chtërno mdze dofulowanim pöniższégö zdaniô. __.______________ "Wiéłz të, że. / w westrzédnym Öntario nachôdô sa czile gardów, w jaczich mieszkô lëdztwö X pölsczégô pôchôdaniô? Sąto przede wszëtczim pôtómkôwie Kaszëbów, jaczi przëcygnalë na ne öbéndë wicyjak 150 lat temu. Osedleńcowie baro czasto mieszkelë sprzëti sebie, twörzącë sedlëszcza. Dzaka temu môglë raza biôtköwac z bôłdzama rodë, pödjimac pôspólną robôta i rechôwac na sąsedzką pômôc. Ökróm tegô przebiwający w daleczim kraju emigrantowie dzaka kontaktom z domôkama nie ödczuwelë jaż tak baro samötë. Terôczasno wiôldżé skupiszcza \ pôtómków Kaszëbów wëstąpiwają przede wszëtczim w ökölach dzysdniowégô Bru- S \ dendell, Barry's Bay, Round Lake Centre, Killaloe, Cembermere i Whitney. Co czekawé, öbéndë te przëbôcziwają usztôłtowanim Kaszëbsczé Pöjezerzé. Prôwda Pôtómkôwie Kaszëbów mieszkają w Kanadze mni nigle 150 lat. W Emigrantowie nie twörzëlë sedlëszczów. Mieszkanie sprzëti jinëch domôków przënôszało zwënédżi. Potomkowie pierszich Kaszëbów mieszkają przënômni w 6 gardach Kanadë. Öbéhdë Ontario nie przëbôcziwają swöjim usztôłtowanim Kaszëbsczégö Pöjezerzégö. O .......................................... - nôstarszé pölsczé sedlëszcze w Kanadze. Môlëzna ôstała założono w 1858 roku. Pózwa sedlëszcza ostała nadónô na teza gardu Wilno, w jaczim urodzył sa Ludwik Dembsczi - przédnik załóżców sedlëszcza. NAJÔ UCZBA, NUMER 6 (108), DODÔWK D0„PÔMERANII" VII KLASËIV-VISPÖDLECZNY SZKÖŁË Zadanié 5 Nalezë w słownym zlepiszczu czasniczi, jaczé ôpisëją dzejania terôczasnëch pötómków Kaszëbów. Pöstapno dofuluj wëpöwiésc w blónie nalazłima słowama (w pasowny förmie). kultiwöwacprzekazëwacswiacëcutwôrzëcrozszerzac Wié&z të, że... niejedny z pôtómków pierszich Kaszëbów wcyg.................................domôcé zwëczi? Na zôczątku jaż do czwiôrtégô pököleniô emigrantowie.................................so znajemnota gwôsnégö jazëka. Terôczasno pöwöłónô östała butenrządowô organizacjo „Wilno Heritage So-ciety", jakô narzeszëła kôntaktë z dzejającym w Pôlsce Kaszëbskô-Pömôrsczim Zrzeszenim. Dzaka ny wespółroböce rok w rok.................................je Dzeń Kaszëbsczi, a téż ostało................................. Muzeum Spôdköwiznë Pölsczich Kaszëbów w kanadijsczim Wilnie, w jaczim nachôdają sa m.jin. pa-miątczi przëwiozłé z Pôlsczi i nôrzadła, jaczima pôsłëgiwelë sa pierszi ôsedléncowie öb czas robötë. Na öbéhdze skansenu môże ôbaczëc pamiątkowe tôfle, na chtërnëch wërëté są nôwôżniészé informacje ö ösedléncach: miona i nôzwëska, pözwë môlëznów, z jaczich öni pöchôdelë, datë przëjachaniô do Kanadë i numrë sztëków zemi, chtërne ôni dostelë. Wôrt je téż nadczidnąc ö harcersczich zdrëszënach dzejającëch przë Pôlonii, jaczich zadanim je.................................pölsczich tradicjów midzë nômłodszima. Czas na pödrechô-wanié wiédzë zwënégöwóny o Kaszëbach mieszkającëch w Kanadze. Ödpöwiescë Zadanié 2 chac unikniacô rodzëznowëch niepôrozëmieniów; chac sparłaczeniô sa z rodzëzną, jakô ju wëjachała; rojenié ö öbôczenim cëzégö kraju; chac unikniacô zacygniacô do prësczi armii; môżlëwöta zmianë ôrtu robötë, jakô przëczëni sa do spölëznowö-warkôwégô awansu. Zadanié 3 Zadanié 6 Zrobi krótczi quiz fikający sa Kaszëbów w Kanadze. Bôczënk! Na niechtërne pętania je wicy nigle jedna bezzmiłköwô ödpowiésc. 1. W jaczim roku wëemigrowelë pierszi Kaszëbi do Kanadę? a) w 1958 b) w 1858 c) w 1885 2. Dlôcze Kaszëbi emigrowelë do Kanadë? a) chcelë uceknąc przed wojskową służbą w prësczi armii b) chcelë zbëlnic swöje żëcé, nie chcelë dłëżi żëc w biédze c) chcelë sparłaczëc sa z rodzëzną, chtërna ju wëjachała 3. Z jaczich portów pierszi Kaszëbi ödpłënalë do nowégö kraju? a) z Hamburga b) z Gdini c) z Bremë 4. Nôwicy Kaszëbów mieszko w kanadijsczi prowincji, jakô sa nazéwô: a) Ontario b) Quebec c) drago je scwierdzëc, ko mieszkają oni w całi Kanadze 5. Muzeum kanadijsczich Kaszëbów nachôdô sa w: a) Barry's Bay b) Round Lake Centre c) Wilno W Ë C ö K S H A K E J R F Y U G M A H A K T 1 E B A A O L O T P S U R O Y W Z M T Y R G Ë A R L U N Y D J J N Y O A H T U S B D H C K C T F G P J C Z Ł Ë C H O W S C Z 1 E K H Y G G P U S A 1 R N B Z M J K 1 D L Y Ë O 1 C K A S P R 1 W K B T K J D T E Y Z L 1 C H E A S O C H Ö N 1 C C Z 1 L E Z H Y P D Y A K S M W U J N A N F 1 Z W 0 1 Z Z M C O O J G R E J S A Ë A H S K R E W E J R O W S C Z 1 S 1 K P O B R O P A Y W G Ë D N J L J C E O U S U Z D C B Ë T O W S C Z 1 D H J C M R S Z F D Y C U K 1 p B W N E Z Ë Y E B W E H B C Z D u N E P A 1 N W D A M T J Y M L O M Ö L Słowa, jaczé nót bëło wpisać: bëtowsczi, chönicczi, człëchöwsczi, kartësczi, köscersczi, labörsczi, pucczi, wejrowsczi. Zadanié 4 Wilno Zadanie 5 kultiwôwac, przekazëwac, swiacëc, utwörzëc, rozszerzać Zadanié 6 1 b, 2 a, b, c, 3 a, c, 4 a, 5 c TŁOMACZËŁA HANA MAKURÔT Redakcjo: Marika Jocz / Projekt: Maciej Stanke / Skłôd: Piotr Machola / Öbrôzczi: Joana Közlarskô / Wespółroböta: Hana Makurôt i Karolëna Czemplik SKASZËBIONY PRZEZ DZECË Ze Stanisława Kobusa, wiceprzédnika Kaszëbskô-Pômôrsczégö Zrzeszeniô i przédnika partu w Brusach, gôdómë m.jin. ö roböce w Zarządzę KPZ, apöliticznoscë i roku Józefa Chełmöwsczégö. Stanisłôw Köbus (pierszi z prawi w dólny rédze) pö latosëch obradach Zarządu KPZ we Wieżëcë. Ödj. DM Wë jesce terô wiceprzédnika Zrzeszeniô. Niejedny bëlë zadzëwöwóny taczim wëböra prof. Édmunda Wittbrodta, bö donëchczôs Wë nigdë nie bëlë nawet w Zarządzę. Pö prôwdze jem nie béł. Mëszla, że to przede wszëtczim skutk corôz möcniészi pozycji pôłniowëch partów Zrze-szeniô. Jesce tej przedstôwcą pôłniégö w centralnëch władzach KPZ? Można tak rzeknąc, ale musza wërazno pöwiedzec, że czëja sa téż zrzeszony z jinyma partama. Jezdzył jem wiele chôcbë na norda, móm do dzejarzów z tëch strón wiele uwôżaniô i wiém, że ni möżemë sa dzelëc, ale łączëc. Nigdë nie bada gôdôł: „më pôłniowi jesmë wôżniészi jak wa nordowi abô westrzédny". Kaszëbë są jedné. Ta jednota pö prôwdze je? A möże leno bësmë ji chcelë? Pödzéle w slédnym czasu bëło widzec dosc wërazné. Mëszla, że wiele zmieniło zćńdzenić Przédny Radzëznë, jaczé ödbëło sa 22 łżëkwiata w Brusach, a ösoblëwie potkanie w chëczë kaszëbsczi na posesji Józefa Cheł-môwsczégô. Wiele udało sa tam załatwić dlô wespół- robótë nordowëch, westrzédnëch i pôłniowëch Kaszub, ösoblëwie öbczas kuluarowëch rozmów przë kawie. Ökôzało sa, że parłączi naju przede wszëtczim bp Kón-stantin Dominik. Wszëtcë widzymë, że östatno mni sa dzeje wkół jegö beatifikacje, a baro nama zanôleżi na tim, żebë ta sprawa miała szczestlëwi finał. Nordowi dzejarze rzeklë, że je to dlô nich prioritet, a më sa z tim zgôdzómë. U naju centrum dzejanió w sprawie bpa Dominika je Kaszëbsczé Öglowósztôłcącé Liceum w Brusach i najó nôleżniczka Felicjo Bôska-Börzëszkówskô. Jaczi je dzysdniowi Zarząd Zrzeszeniô? Mocny. Zdôwô mie sa, że przédnik wëbrôł so lëdzy ód-pówiedzalnëch. Je téż szeroczi, ale mómë jeden wakat. Wedle mie miôłbë ón bëc zajati przez norda, żebë i ona sa dołączëła do Zarządu... Ko je w Zarządzę Danuta Tocke z partu Dabögórzé--Kösôköwö? I dobrze dzejô. Jô mëszla równak ö tëch przedstôwcach nordë, z chtërnyma kąsk naje stegnë sa rozeszłë, a terô wedle mie wszëtkö je ju na dobri drodze do całowny zgödë. Na szczescé chëba ten krótczi czas pôdzélu sa kuńczi. CZERWIŃC 2017 / POMERANIA / 35 z żëcô zrzeszeniô A z czegö sa wzął ten pödzél? To leno brzôd dosc östri kampanii przed welacjama? To na gwës miało möcny cësk... chöc wiémë, że norda téż nie bëło zgodno co do wëböru przédnika. Ale to ju za nama. A riwalizacjô midzë partama z nordë, westrzód-ka i pôłnia muszi bëc, bö to je mobilizacjo do robötë, a prôca budëje Zrzeszenie. Ale muszi bëc jeden warënk ti riwalizacji: że człowiek z człowieka rozmôwiô. Jinaczi pówstóną grańce. I taczé mëslenié chce nowi wiceprzédnik Stanisłôw Köbus wniesc do Zarządu? Jo, ale téż jinszą wóżną rzecz. Zrzeszenie, tak jak kóż-dô butenrządowó organizacjo, miałobë bëc do czësta apöliticzné. Trzeba gadać ze wszëtczima - tima z prawi stronę i z lewi. Wnenczas badze nama lżi, a jeżlë badzemë przëlégelë kószlą blëżi jednégö, a drëdżégö ödpichelë, badze nama gôrzi sa dzejało. Tej musza zapëtac, czë Zrzeszenie je apöliticzné. W östatnëch latach dało sa czëc, że KPZ je mocno sparłaczoné z partią Platforma Obywatelska, dzys-dniowi przédnik czedës béł ji przedstôwcą w parla-mence. Jo widza to tak, że jidzemë w tim czerënku, żebë Zrzeszenie stało sa do czësta apôliticzné. I to mie sa baro widzy. A co do przédnika, to móga pówiedzec, po tim pół roku dzejaniô, że je baro rozëmnym człowieka. I słëchają-cym. I zdôwô mie sa, że te słowa sygną do zrozmieniô, co mëszla ö jegö czerënku dzejaniô w ti témie. Wiémë tej ju, że jesce wchödzëlë do Zarządu z po-stulatama jak nôwikszi ötemkłoscë na wszëtczich i apöliticznoscë. Z könkretnëch rzeczi, jaczé ôstałë ju zrobione, wôrt téż wspömnąc ö uchwôlënku, w jaczim Przédnô Radzëzna uznała Marsz Derdowsczégö za kaszëbsczi himn. Jesce bëlë jednym z nôbarżi zaanga-żowónëch w ta sprawa. Tegö chcałë od Was pôłniowé partë czë to Wóm tak zanôlégało na ti sprawie? S. Köbus (pierszi z lewi) öbczas Przédny Radzëznë Zrzeszeniô w Brusach. Ödj. Dzél Promocji Gminë Brusë Próböwôł jem uregulować téma kaszëbsczégö him-nu ju öd wiele lat. Marsz Derdowsczégö béł uznôwóny za himn ju tëlé lat, spiéwelë gö we Wielu przë ódsło-niacym pomnika Hieronima Derdowsczégö, gdze bëło zjachónëch 25 tës. Kaszëbów. Nie wiém téż, dlôcze më bë mielë zmieniać jegö słowa z „polsko möwa" na „najô möwa". Żëjemë w Polsce, Polsko je prioriteta, a Kaszëbë są podporą dlô Pölsczi. A muszało to bëc uchwôloné na pierszim zćńdzenim nowi Radzëznë? Ni môgło ôstac, jak donëchczôs, bez regulacji i bez wëwöłaniô sztridu wkół ti sprawę. Muszimë rzeknąc, że diskiisjô wkół himnu budzëła wiôldżé emocje. Ni mogło tak óstac. Żódné przesuwanie terminu nick bë nie dało. Trzeba bëło kureszce przecąc ten problem. A czas badze goj ił renë. Latoś całé Kaszëbë zdrzą na Brusë, bö mómë rok Józefa Chełmöwsczégö, jaczi parłączi sa wnet wszëtczim prawie z wajima stronama. Czëjeta na se to wezdrze-nié? Ta bucha ze swöjégö domôka i równoczasno od-pöwiedzalnota? Kąsk wrócą nóprzód do historie. Brusë niedôwno miałë rok Jana Karnowsczégö. Może nie béł obchodzony jaż tak mocno jak latosy rok, ale to béł wóżny póczątk, jaczi ótemkł wszëtczim Kaszëbóm dwiérze do Brus. A jeżlë ji-dze ö rok Chełmöwsczégö, to pömësł zrodzył sa w najim parce, ale inicjatiwa jego uchwôleniô bëła ju wspólnym brzada Zrzeszeniô i samorządu w Brusach. Më jako part bësmë tego sami nie uniesie. Po pół roku je widzec, jak wiele ju udało sa zrobić, a wedle planów drëdżé pół roku badze jesz bogatsze, a ösoblëwie te uroczëznë na początku lepińca w óbejscu Józefa Chełmôwsczégö i w Kaszëb-sczi Chëczë. Samorząd mocno sa do tego rëchtëje, mieszkance Brus téż, bo baro urosła bucha z tego, że w najich stronach mieszkół taczi człowiek. Dzysô lëdze z całego świata pitają sa ö Chełmówsczégö, ö jego prôca, ó jego mëslë, o to, co po sobie óstawił. Inicjatorze tego roku nawet nie pömëslelë, że zainteresowanie Chełmówsczim badze jaż tak wiôldżé. A ten rok mu sa od nas nóleżół. Ön lëdzóm, jaczich uznół za dobrëch, rozdôwôł swóje dobré aniołë. W najim ókólim rozdôł jich tëli, że - jak niejedny gôdają - nama sa dobrze tu żëje, bó nad Bru-sama je wiele aniołów ód Józwë. Dlôte rozmiejemë tu żëc w zgodzę. A jak Wë wspöminôce Józefa Chełinöwsczégö? Jaczim béł człowieka? JÔ gó pamiatóm ód czasu, czedë jem miôł 15 lat. To bëło 46 lat temu... Czej ju gôdómë ö latach, to musza rzeknąc, że pôti-kómë sa 16 maja, prawie w dzeń waji 61. roczëznë. Wszëtczégö bëlnégö! Bóg zapłać. Jem buszny, że 16 maja to téż dzeń urodzenió Jana Karnowsczégö. Mëszla so ó tim wiedno, czej mijóm jego grób na brusczim smatórzu. 36 / POMERANIA / CZERWIEC 2017 z żëcô zrzeszenió A wrócającë do pierszégô zeńdzenio z Chełmówsczim, chódzył jem wnenczas do zawodowi szköłë, praktika jem miôł w firmie „Las" w Brusach, a Józwa béł tam za portiera. Jak më przëchödzëlë do robötë na pół sódmi reno, to ôn jaczims nożika miôł wërzezbioné ptôszczi. Wedle mie to bëłë jegö rzezbiarsczé póczątczi. I mówił tak: „Obócz, to jô w nocë zrobił". Późni nalôł wódë w tego ptószka i mówi: „Dmuchnij. Widzysz, jak on fajn spśiéwô? Bo to je reno, nie". A tedë jesz mówi tak: „Tero musza ju zamiótac, bo jak te z bióra przińdą, to mie tu wëkurzą z timi skorupami". Późni jesmë sa długo nie widzelë, bó ón poszedł do swóji pósadłoscë i zajął sa łeno twórzenim. A łëdze gôdelë: „A co to tam je za rzezbiórz? Taczich to je na Kaszëbach pełno". A sa ókózało równak, że Józef béł jiny. Czedë jem sa zapisôł do Zrzeszenió, to jesmë sa ju spôtikelë regularno, bô ón téż béł w parce. A nówiacy óbczas tëch lat, czedë jem béł przédnika w Brusach. Béł przede wszëtczim skromny. Widzół, że czasa chtos chce sa wëbic na jego plecach, ale nigdë nie pówiedzôł „nie'. Gôdôł pô kaszëbsku? Pö „brusku"? Gôdôł z nama wiedno pó naszému. Taczim kaszëbsczim, jaczim gôdómë w ökölim Brus. Köl Was doma téż sa tak gôdało? Jo. I jesz do dzysô tak gôdómë. A jó jesz dodóm, że dlô Józwë Chełmówsczégó podporą bëła jego białka Jadwiga. Öna téż mobilizowała swójégó chłopa. Czedë Józef za długô sedzôł na ławeczce i gôdôł, mówiła: „Të ju przestań gadać, wez ten zeszit i obócz, ile të mósz zamówień. Wez rób!" Bez tego wspiarcó białczi jemu bë sa nie udało tëlé lat bëc artistą. Dzysó pani Jadwiga mó dlô wszëtczich ótemkłé dwiérze i przejmuje zain-teresowónëch góscy, nie zdrzącë na materialne zwësczi. A më jesmë z tegó ród, bó dló Brus to wiólgó promocjo. Od Józefa Chełmôwsczégô chcemë przeńc terô do Stanisława Kobusa, Kaszëbë öd urodzeniô, jaczégö do kaszëbsczi sprawë udostałë dzecë... To je prówda. Czedë pöwstół zespół Krëbanë w Brusach, najô czwórka dzecy sa do niegó zapisała. (Tu musza rzek-nąc, że Władk Czarnowsczi zrobił baro wiele dló Brus, zakłôdającë ten zespół. Móm za to dló niegó wiôldżé uwôżanié). Bëłë w nim wiele lat. Nasza Marta zaczała w pierszi klasę spódleczny szköłë, a skuńczeła rok pó strzédny szkole. I tej sa stało cos nadzwëkówégó. Dzecë przestałë chódzëc do Krëbanów, a jich starszi sa zapiselë i zaczalë tańcowac. I jesmë tam bëlë przez 10 lat. Kontakt ze Zrzeszenim béł ju za czasów, czedë w zespole bëłë dzecë. Tedë môtóra béł tam Bernat Andrzejczak z Jó-zwą Chełmówsczim. I tak przez dzecë jesmë téż sa wkół Zrzeszenió zaczalë kracëc... Skaszëbiłë nas dzecë. To one pchnałë naju do dzejanió dló kaszëbiznë. A jak wëzdrzała kaszëbskô robota w Brusach? Co bëło nôwikszim problema? Chëba to, że më bëlë w jinszim województwie, w bëd-gósczim. Nawet w póblësczich Dzemiónach gódelë S. Köbus jakno nôleżnik karna Krëbanë. Ödj. z archiwum familie nama, że jesmë jinszi, bó oni są w gduńsczim, a më ju nié. Nówicy nama pómôgół Kazmiérz Östrowsczi z Chónic. Wielé, Brusë, Tëchölô - te wszëtczé partë wiele mu za-wdzacziwają. Ön ó tim nie gódó, ale më pamiatómë, je to wszëtkó zapisóné w najich kronikach. W óstatnëch latach to dzejanié jidze lepi, bó jesmë ju w jednym województwie ze wszëtczima Kaszëbama, rok Karnowsczégö pókózół Brusë szerok na Pomorzu, mieszkańce są chatny do robótë w Zrzeszenim. Znaczenie mô téż gwës bëlny przédnik. Jesce nim raza ju 10 lat. 61 latżëcô to jesz nie je wiele, alewôrt mëslec w przódk. Môce ju nalazłé swöjégô pôsobnika? Mëszla ju ó tim. Mómë równak dosc tëlé młodëch chócbë dzaka najému Kaszëbsczému LO. Zdôwó mie sa, że nie badze problemu. Brusë téż mają möcny „desant" w centrale KPZ we Gduńsku. W „Pomeranie" wiele lat robiła Kasza Główczewskô, terô Éwa Nowickô, w Biórze Zrzeszenió je Lucyna Radzymińskó, Ana Dunst. Pömôgô wama to, że môta tam swöjich lëdzy? Baro jesmë z tegó ród. Są dló naju baro serdeczny, co pómógó nama, a mëszla, że i Brusë pómógają jima jak mogą. Bez nich cażkó bë bëło zorganizować chócle rok Jana Karnowsczégô, ale i wiele jinëch rzeczi. Bióro i naji lëdze, co w nim robią, to wiólgó pomóc. Chcą jima za to pódzakówac. Bóg zapłać téż wszëtczim nóleżnikóm partu, bó kóżdi prezes muszi miec wspiarcé, a jó miół i móm gó baro wiele. Në i musza pódzakówac za wespółrobóta samorządowi w Brusach, a ósoblëwie burméstrowi Witoldowi Ossowsczému za zrozmienié i chac dzejanió dló kaszëbiznë. Żëcza wszëtczim partom taczégó wespółdze-janió z władzama, jak je to u naju. GÔDÔŁ DARK MAJKÔWSCZI CZERWINC 2017 / POMERANIA / 37 WUJEK TOSIEK, PSEUDONIM DOKTOREK Antoniego Czapiewskiego pamiętam jak przez mgłę. Wujek Antoni, zwany Tośkiem, urodził się w 1901 roku, a ja, gdy spotkałem go po raz pierwszy w roku 1959, miałem zaledwie trzy lata. Przyjeżdżał do mojego rodzinnego Lipusza z ciocią Zofią (siostrą mojego taty) z Czarnej Dąbrówki, tuż po ostatniej wojnie zwanej romantycznie Czarnolasem, parę razy w roku. W dzieciństwie uderzył mnie język dialogów cioci z wujkiem. Każde zdanie podczas rozmowy zaczynało się słowami: tatusiek, mamuśka. Gdy wujek zmarł, ciocia przyjechała do Lipusza i opowiadała 0 ostatnich chwilach życia Tośka. „Mamuśka! Ja widzę coś bardzo jasnego" - to były jego ostatnie słowa do kochającej go żony. Wujek Antoni Czapiewski urodził się w 1901 roku we wsi Dziemiany w rodzinie Augustyna 1 Anny z domu Knopik, a ciocia Zosia Jankę 15 lat później, w 1916, w przysiółku Wygoda nad jeziorem Wdzydze zwanym Wielką Wodą. Obie miejscowości dzieli odległość zaledwie pięciu kilometrów. Tosiek kształcił się w podstawówce w Dziemianach, później został wysłany do gimnazjum w Starogardzie Gdańskim, z językiem nauczania wyłącznie niemieckim. Ojciec Tośka, krawiec (jak mój ojciec Edmund), z powodu kłopotów finansowych po dwóch latach nauki syna ściągnął go do domu i niedoszły absolwent gimnazjum musiał się zadowolić pracami porządkowymi w przydomowym obejściu. Wtedy mówiło się, że w domu bieda aż piszczy. Gdy nadszedł niepodległościowy dla Polski rok 1918, Pomorze było jeszcze pod zaborem pruskim (odzyskało wolność dopiero dwa lata później). Siedemnastoletni Tosiek nie chciał czekać na moment kaszubskiej wolności. Zgłosił się jako ochotnik do 66 Kaszubskiego Pułku Piechoty. 26 czerwca 1920 roku uczestniczył w bitwie przeciw bolszewikom pod Bobrujkami. Potem w tej wojnie polsko-bolszewickiej pułk, w którym walczył, toczył ważne boje nad rzeką Tremlą i Rzeczycą. Torował sobie drogę część 1 bagnetem na torze kolejowym Kobryń - Żabinka, bił się też w okolicy Brześcia nad Bugiem, toczył walki o Stare i Nowe Mokrany, 14 września walczył o Horodec... i to był najkrwawszy i ostatni bój Kaszubów w tej wojnie. Po zakończeniu działań wojennych Antoni od 1921 roku pełnił służbę wojskową w 84 Pułku Strzelców Poleskich w Łunińcu, obecnie 24-tysięcz-nym mieście na Białorusi. Przyuczał się w fachu felczera, który będzie wykonywał prawie do końca swojego życia, w szpitalu wojskowym w Wilnie oraz w Centrum Wyszkolenia Sanitarnego w Warszawie. W 1925 roku, po zakończeniu szkolenia, zaczął pracę w swoim zawodzie w Garnizonowej Izbie Chorych w Łunińcu. Tam w stopniu sierżanta pracował aż do wybuchu II wojny światowej. W Łunińcu ożenił się z miejscową dziewczyną, miał z nią dwóch synów - Zdzisława i Romana, obecnie uznanych naukowców mieszkających z rodzinami w Gdyni. 1 września 1939 roku wyruszył ze swoim oddziałem na front. Wkrótce jego batalion został zbombardowany w okolicach Kobrynia, nieopodal Brześcia stoczył krwawą bitwę, która przyczyniła się do jego rozbicia - oddział przestał istnieć. Wujek Czapiewski przyłączył się do Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie" generała brygady Franciszka Kleeberga. To z nią brał udział w bitwie w okolicach Włodawy. 6 października 1939 roku został wzięty do niewoli niemieckiej. Po długiej podróży w bydlęcych wagonach trafił do oflagu Hamerswelde w Saksonii. Nie minęły trzy miesiące, gdy wraz ze swoimi kamratami, podporucznikiem Franciszkiem Orlikowskim i podporucznikiem Franciszkiem Misztalem (późniejszym konstruktorem samolotów), postanowił uciec na ziemie polskie. Z mapą, kompasem i kilkoma kromkami chleba o zmroku czmychnęli z obozu. Kierowali się na wschód, szli nocami, spali w przydrożnych stodołach. Wujek po niemieckiej edukacji w szkole powszechnej i gimnazjum bardzo dobrze znał język 38 / POMERANIA /CZERWIEC2017 wspomnienia Goethego, Manna i Schillera. I to on rozmawiał ze spotykanymi Niemcami, tłumaczył im, że wracają z robót w głębi III Rzeszy. Trzeciego dnia wędrówki, wcześnie rano, gdy wynurzyli się ze stogu żyta, ujrzeli kierujące się w ich stronę zaprzęgnięte w konie trzy drabiniaste wozy. Siedziało na nich czterech wachmanów i dwunastu niewolników. Na ucieczkę nie było już szans, zaszyli się więc w głębi stogu. Niewolnicy, którzy wrzucali snopy na wóz, okazali się Anglikami. Wujek z kolegami postanowili im zaufać i się ujawnić. Jeńcy w mig zrozumieli ich sytuację i odpowiedzieli przyjaznymi gestami: uśmiechali się, częstowali czekoladą, a nawet wsuwali im w dłonie niemieckie marki. Ale i tak polscy uciekinierzy odetchnęli z ulgą, gdy wozy odjechały. Po trzech tygodniach marszu dotarli wreszcie na Kaszuby. Zbiedzy z niewoli niemieckiej ukryli się w domu brata Czapiewskiego, Sylwestra, w Niedamo-wie pod Kościerzyną, na wschodnim krańcu Pojezierza Kaszubskiego. Po tygodniu Orlikowski i Misztal ruszyli dalej, do Warszawy. Później i Czapiewski musiał ruszyć dalej, bo mieszkańcy Niedamowa zaczęli się nadmiernie interesować jego sytuacją. Przez dłuższy czas ukrywał się u Szyców w przysiółku o anglosaskiej nazwie Belfort, który leży w odległości zaledwie czterech kilometrów od Dziemian. Potajemnie leczył tam pobratymców Kaszubów. Tam też załatwił sobie fałszywą kenkartę i nawiązał kontakt z przywódcami Tajnej Organizacji Wojskowej „Gryf Pomorski" - komendantem głównym Józefem Dambkiem „Jurem", zastępcą komendanta Józefem Gierszewskim „Rysiem" i Janem Sza-lewskim „Sobolem". Po zaprzysiężeniu został lekarzem partyzanckim okręgu chojnickiego i ko-ścierskiego. Otrzymał wtedy pseudonim konspiracyjny „Doktorek". W latach 1941-1942 roku pełnił ważną funkcję szefa wydziału sanitarnego TO W „Gryf Pomorski". Gdy Niemcy zaczęli podejrzewać, że mieszkający na Belforcie mężczyzna może mieć coś wspólnego z partyzantką gryfowską, wujek To-siek uciekł do leśniczówki Głuchy Bór i ukrywał się w domu tamtejszego leśniczego Stanisława Kindel-skiego. Jak wspominała ludziom z toruńskiego Archiwum Generał Zawackiej Leokadia Wasilkowska „Leośka", którą felczer przeszkolił na sanitariuszkę, Czapiewski nawiązał kontakt z niejaką Bawelską, farmaceutką w aptece w Kościerzynie i stamtąd sprowadzał lekarstwa - tabletki, zastrzyki - i środki opatrunkowe dla partyzantów. Potrzeby były wiel- kie, ale nie ze względu na rannych w potyczkach i bitwach, bo tych było naprawdę niewielu, ale z powodu trudnych warunków ukrywania się w bunkrach, szczególnie zimą. Choroba goniła chorobę... Rodzina nie ma wątpliwości, że Zosia z Tośkiem poznali się już na początku lat trzydziestych. Jankowie co prawda należeli do kościoła parafialnego w Wielu, czasami jednak jechali swoją piękną bryczką do kościoła św. Antoniego Padewskiego w Dziemianach. Gdy „Doktorek" ukrywał się na wspomnianym pustkowiu Belfort czy w bunkrze leżącym nieopodal przysiółka Słone, Zosia przynosiła z Wygody partyzantom jedzenie - przeważnie w niedzielę, bo na co dzień pracowała przymusowo jako laborantka w warsztacie fotograficznym Fritza Kruschaka w Bytowie. Nie dość, że w XIX wieku Niemcy zamienili nasze rodowe nazwisko Janka na Jankę, to jeszcze w czasie okupacji przemienili je na Jahnke. Mistrz fotografii z Bytowa po zakończeniu jej praktyki zaświadczył, co następuje: „Obywatelka Jahnke przez cały ten czas sprawowała się dobrze i wszystkie powierzone jej prace stale wykonywała ku memu zadowoleniu". Wtedy, i w Belforcie, i Słonym, ich dotychczasowa przelotna znajomość przerodziła się w głęboką przyjaźń. STANISŁAW JANKĘ Dokończenie w następnym numerze Ciocia Zofia z córeczką i ojcem Edwardem Jankem. Fot. z archiwum rodzinnego CZERWIŃC 2017 / POMERANIA / 39 Tam bëła okropno biéda! Ksądz prałat Édmund Kósznik, przez wiele lat proboszcz i rezydent parafii w Góraczënie, sa urodzył 18 łżëkwiata 1921 r. w Köscérznie. Tam téż pierszé kroczi stôwiôł w uczbie, tam schôdôł sa z wiele wiôldżima lëdzama, jak chöcbë z ks. Léöna Heyką. Rôczimë do lekturë wëdowiédzë, jaką zrobił z nim Eugeniusz Prëczköwsczi, chtëren pitôł ks. Kösznika ö młodé lata, czas wöjnë i pierszé lata pö ji skuńczenim. ■ Jak ksądz prałat wspöminô zôczątk swöji żëcowi stegnë, ösoblëwie nen spartaczony z Köscérzną? Jak nasz tata przeszedł z I światowi wöjnë nazôd, tej ön założił frizjér-sczi zakłôd. Pô sąsedzku, u wuje w Köscérznie ön zeszedł sa ze swoją przińdną białką i naszą mëmą. W 1920 roku öni sa ôżenilë. Jô ze swöją sostrą blëzniaczką sa urodzył w checzach Jastaków w Kôscérznie. Chrzcënë më mielë w parafialnym köscele sw. Trójcë. Do przedszkólé-gö më szlë do sostrów elżbietanków w Köscérznie, a do spödleczny szköłë téż w Kôscérznie. Tam téż sa zaczała möja uczba w gimnazjum. Möjim szkôłowim drëcha béł pózniészi ksądz Antek Peplińsczi [autór wiele snôżich piesniów kaszëbsczich, m.jin. „Stëdzynsczé jęzora, stëdzynsczi las" - EP]. To béł baro grzeczny knôp. Ön sa möcno trzimôł kôle harcerstwa. Wiedno jôdł blós chléb ze szmólca, bö ön nie uwôżôł masła. Mieszkôł w in-ternace. Przë bölëcë je taczi czerwony budink, tam béł nen internat dlô knô-pów naszégö gimnazjum. • Czë ksądz Antoni ju tej dôł sa merkac, że je lëterackö a muzyczno baro zdatny? Kö prôwdą je, że w trzëdzestim drëdżim roku Sodalicjô Mariańsko wëstawiła dramat ksadza Sëchtë pôd titla „Śpiące wojsko". To bëło pô kaszëbsku rzecz jasnô. Wszëtczé rolë grelë Kaszëbi. To bëło cos cëdownégö! Antoni béł nen pierszi w całim przed-stôwku. Më jezdzëlë z tim do Kartuz i jesz dze jindze. Jô ju nie pamiatóm, wszadze dze to bëło gróné. Më przë tim nawetka kąsk dëtka zarobilë. Mój öjc jakno frizjéra miôł kartąg peru-gów i nas w nie óblôkôł. Ksądz prałat Édmund Kösznik • Ksądz miół w tim téż swoja rola? Jó le béł miemiecczim szandarą, bo jó tej słabo gôdôł pó kaszëbsku. Wiele jinszich gôdało baro bëlno. W inter-nace bëło wiele młodzëznë, öni mi-dzë sobą gôdelë colemało dërch pó kaszëbsku. W maju 1939 roku më złożëlë matura. W tim wióldżim gimnazjum zdôwało le dwanôsce knó-pów. Czile bëło z kartësczégö krézu, a wicy z köscersczégó. Ksądz Antoni nie zdół prawie z miemiecczégó. Ön béł wspaniałim matematika, ale z tim jazëka miôł problemë. Pó poprawce szedł do seminarium i óstół ksadza. Ti profesorowie z gimnazjum bëlë rozmajiti. Jedurnym Kaszëbą béł ks. dr Léón Heyka - jeden z ny wióldżi trójcë młodokaszëbów. Doktor Maj-kówsczi póchódzył z Kôscérznë, Kór-nowsczi z Brus, a Heyka béł ód Wej-rowa. Öni sa dobrze znelë, ale kóżdi z nich pisół na swój órt. ■ Në jo, ale ko smutne, że wnetka wëbuchła wöjna. Co tej sa dzeja-ło w ksadza żëcym? Tej jó prawie póznół ks. Józefa Wrëcza, u jaczégó jó pó wojnie béł wikarim. W 1939 roku bëłë samorządowe welacje. Ön przëjachół na wiec do Köscérznë. Wszëtcë welowelë tak, jak ón gódół. Pó wëbuchnia-cym wójnë ojcu wzalë frizjérsczi za-kłôd. Më wëcygnalë na przedmiescé Kóscérznë. Tej nadeszedł nen lësto-padnikówi dzén wësedleniów. Nas znëkelë w kóscele. Stąd wëwiozlë nas do Wësëna, a drëdżégó dnia baną do Kóngresówczi. Më jachelë przez Warszawa. Pótemu më dojachelë do jaczis wsë, tam bëła mółó stacjo. Bana sa zatrzima, a stąd nas zawiozlë wóza-ma do wójta, a pótemu do szôłtësa. Szôłtës nas zaprowadzył do jednego gbura. Tam bëła okropno biéda! To bëła téż straszno zëma z 39 na 40 rok. I tam umarła moja mëma. Ja szlach miół rëszoné. Öna mia le 48 lat. To bëło straszne przeżëcé. Tam jo sa do-stół do warszawsczégó seminarium dëchównégô. ■ Ksądz Hilari Jastak béł wiera téż w nym seminarium? Jastak béł na piątim roku. Midzë nama bëło piać lat różnice. Jó gó znół sprzed wójnë, chóc barżi jego familia. Ön kuńcził gimnazjum w Chełmnie. Tak że ón ju kuńcził seminarium, a jó le z Bruna Richerta zaczinół. Przez dwa i pół roku më bëlë w warszaw-sczim seminarium, a późni dwa i pół roku w seminarium w Kielcach. Më dërch bëlë raza z Richerta, chtërné-gó tatk béł przed wojną banowim w Kóscérznie. Z Kielców më wrócëlë na óstatny rok 1945/46 do Pelplina. 3 strëmiannika 1946 roku jó miół w Köscérznie primicje. Proboszcza béł tej ks. Landowsczi. Przëjachôł na nie rektor ks. Józef Grochówsczi z Pelplina, a ksądz Jastak, co gó późni 40 / POMERANIA / CZERWIEC 2017 wöjnowi kaszëbi Króla Kaszëbów zwelë, prawił kóza-nié. • A co sa stało z Bruna Richerta, ko on doch nie östôł ksadza? Jo, ön jachół do Ölëwë. Biskup Karl Maria Splett dół mu niższe swiacenia - diakönôt, i bëłë rëchtowóné wëższé swiacenia ksażewsczé. Öne miałë bëc w wejrowsczi farze, a w Swiónowie miałë bëc primicje. Przez całą wojna Richert pisywôł dłudżé lëstë z ks. Francyszka Grëczą blós pö kaszëbsku. Temu Grëcza gwësno chcôł, żebë ón miôł ne primicje w Swiónowie. Ale dzćń przed swiaceniama UB zaszpa-rowało biskupa Spletta. Tej Richert jesz jachôł do kardinała Hlonda. Ten mii doradzył: „Biôj do seminarium w Pelplinie, tam zdôsz wëmôgóné jesz egzaminë i dostóniesz swiacenia". Në i tej Richert szmërgnął sutanna. • PÖ swiaceniach ksadz zaczął swoja ksażewską droga. Czë ona bëła dërch na Kaszëbach? Dëcht czësto nié. W tëch czasach biskup wësélôł Kaszëbów jak nôdali öd Kaszëbów. Jô béł w Kamieniu Krajeń-sczim. Czej umarł mój dzekan w Kamieniu, tej biskup Kówalsczi rzekł: „Jô ce niechc dac ukamieniowac". Tej jô mu rzekł: „Ksaże biskupie, jakbë jako parafio bëła wölnô na Kaszëbach, tej jó baro proszą". I tej jô sa dowiedzół w Pelplinie, że móm jic do Góraczëna. Z mój im tatka më se-dlë do autoła i më jachelë óbezdrzec to Góraczëno. • Ale rëchli ksądz doch béł jesz w Wejrowie, dze téż përzna miôł do uczinku z kaszëbsczima spra-wama? Jo, jô béł leno rok prefekta Môłégó Seminarium Dëchównégó w Wejro-wie. Z ti trzëdzestczi mójich uczniów sédmë ostało ksadzama. Niedów-no mielë oni złoté gódë, midzë jin-szima ksądz Kazmiérz Góldstrom z Żukówa, ksądz Stanisłów Tonditkó z Papowa [umarł 27 lepińca 2015 roku w wieku 81 lat w Klonówce -EP]. Niedówno w Miemcach umarł ksądz Stanisłów Jałińsczi, rëchli ksądz Tadeusz Penar, wióldżi bibli-sta i jazëköznajôrz. W Wejrowie bëła baro wësokô niwizna iiczbë. W tim czasu jó béł prawie z nima na wano-dze pó Kaszëbach. • Në jo wejle, tej ksądz pierszi rôz béł w Swiónowie? Jo, to bëło w 1951 roku. Më jachelë nópierwi w Polską, do Krakowa, Öswiacymia, do Wieliczczi, Czasto-chówë. A późni jó iiznół, że ti wszëtcë knópi są z Kaszëbów, jedzą kaszëb-sczi chléb, a nie znają Kaszëb. Jó téż nie znôł Kaszëb pó prôwdze. I tej jo so iidbół taką piacdniową wanoga. Z Wejrowa më jachelë baną do Ölëwë. Z Ölëwë më szlë piechti dolëzną jaż do Matami, tam më dostelë móltëch u ksadza Józefa Bigusa, późni na noc më jachelë do Żukówa, do ksadza Józefa Bëstronia. Tam knópi spelë w stodole. Nastapnégó dnia baną do Wieżëcë, a z Wieżëcë piechti do Brodnice Górny, stąd do Chmielna. Tam më nocowelë u ksadza Stanisława Grónowsczégó, straszlëwie uce-miażonégó w hitlerowsczim lagrze. Późni më szlë do Swiónowa. Tam më spelë nawetka przez dwie noce. Bó ksądz Jan Kisycczi - wiadomo -ón béł misjonarza, baro béł góscyn-ny. Specjalnie zabił cela. Knópi tam mielë dobrze. Dopierze tej më jachelë wóza do Kartuz. Midzë nama bëlë Alfónks i Gerat Fórmelowie z parafii swiónowsczi. Jich ójc dół kónie. Më óbezdrzelë kolegiata i przëjachelë na-zód do Swiónowa. Dali piechti przez Mirochówó më szlë przez Strzépcz do Wejrowa, tak jak pielgrzimi ód Kóscérznë jidą. • Potemu ksądz béł jesz na köru-nacji w 1966 roku. Jak ksądz ja wspöminô? Jo. Nasz biskup Kazmiérz Kówalsczi béł baro marijny i baro pobożny. Ön zaprosył téż biskupów gduńsczich i jesz jinszich. Ksażi przëjachało baro wiele na nen odpust. Ale më mało co wiémë z ti iiroczëznë, bó tam bëło baro wiele lëdzy do spówiedzë. Jó dërch sedzół w spówiadnicë ■ Dzél z ksadza drodżi ksażewsczi je öpisóny w ksążce ö titlu Wspomnienia starego kapłana. Co ksądz nôbarżi chcôł w ni iijąc? Pó prówdze jó róz uznół, że nót je spisać wôżniészé wëjimczi z żëcégó. Në i jó zaczął pisać. Czim człowiek je starszi, tim mili wspóminó swoje żëcé. Tim barżi, że tak wiele przódë sa dzejało. Jó wspóminóm pielgrzim-czi Öjca Swiatégó, ósoblëwie jego słowa w Warszawie: „Niech zstąpi duch twój i odnowi oblicze ziemi". Tej dopierze nasta „Solidarność", a Kaszëbi zaczalë budować köscołë, przëkłado-wó: Tëchlëno, Kamieńca Królewsko, Miechiicëno. ■ I ksądz tej zaczął téż budować köscołë w Somoninie i Östrzë-cach? To je prówda. Żlë chódzy ó Östrzëce, nen pierszi, co sół ta sprawa, béł ójc francyszkanin Jack Kupper. Jó jachół tej na Politechnika Gduńską i pro-sył, żebë mie zaprojektowelë kóscółk w sztółce kaszëbsczi wiôldżi chëczë, a przë ni biidink. Z piersza tu miałë bëc zćńdzenia óazë, a w kiińcu jó tu wëlądowół. Ôd dwadzesce lat jó tu spadzywóm emeritura. Ks. prał. Édmund Kôsznik umarł 4 maja 2013 r. Pöchöwóny je w Göraczënie. dZERWIŃC 2017 / POMERANIA 41 BOLSZEWSCZE ROZEGRACJE RODNY MÔWË - MIÓNCZIJEDNY WIÉRZTË Dzejającô do 31 gódnika 2016 roku jakno osobno insti-tucjô kulturę, Publiczno Biblioteka Gminë Wejrowö m. Aleksandra Labudę w Bólszewie pod rządama direktor-czi Janinë Bórchmann (nôdgrodzony za dzejanié m. jin. Örmuzdową Skrą) wëprôcowała stolëmny kulturalny doróbk. Nôleżą do niegö wëstawë, konferencje, kóncer-të, könkursë a zetkania rozmajité. Pöstrzód nich osobny mól mają rozegracje Rodny Möwë: Méster Bëlnégö Czëtaniô i Miónczi Jedny Wiérztë. Miónczi Jedny Wiérztë (Turniej Jednego Wiersza) powstałe w roku 2013. Dwa lata późni weszłë ju eliminacje powiatowe, a w roku 2016 - regionalne. Colemało robioné bëłë krótko Dnia Jednotë Kaszëbów. Pó polsku i po kaszëbsku, chöcô w östatnëch rozegracjach ju za kaszëbizna nie bëło nôdgrodzywóné... Pierszé Miónczi (ötemkłé, leno dlô ustnëch) bëłë 20 strëmiannika w sedzbie biblioteczi, a robioné bëłë pöspólno ze stowôrą Kaszëbskô Jednota. Leżnoscą bëło III Póéticczé Potkanie w öbrëmim fejrowaniô Midzënôrodnégó Dnia Pöézje. W żuri sedzelë: Mariô Tréder, Karól Róda a Mateusz Meyer. Dobëlë: Adóm Hébel (1), Krësztof Böjarsczi (2), Halina Szemańskó (3). Wëprzédniony ôstelë: Macéj Tamkun, Sławomir Jan-kówsczi, Dorota Mëszk, Daniela Pólasyk, Elżbieta Bieńkó-Kórnackó a Grzegorz Górsczi. Osobno wëprzéd-nionó ostała Henrika Albeckó za nólepszą recytacja wiérztë (M. Tamkuna). Czëtóny abó recytowóny przez köżdégó béł jeden wskózóny przez autora abó jinégó uczastnika wiersz. Abó pólsczi, abó kaszëbsczi. Wpłënało 20 dokôzków1'2. II Miónczi Jedny Wiérztë (Turniej Jednego Wiersza), 21 strëmiannika 2014 roku. Miałë ju w regulaminie sztërë wiekówé kategorie: uczniowie klasów IV-VI, gimnazjaliscë, wëżigimnazjowi a ustny. Örganizacjowé karno pöwiakszëło sa ó gimnazjum w Bólszewie a wójta gminë Wejrowó. Öbsądzywelë: Artur Jabłońsczi, Mario Tréder a Macéj Tamkun. Zgłoszonëch ostało 25 wier-szów, w tim 5 pó kaszëbsku. Nie bëła reprezentowónó wëżigimnazjowó kategorio. Póstrzód uczniów spód-lecznëch szkółów dobëlë: Weronika Jarzembińskó (1), Mikółój Garstka (2 mól - pó kaszëbsku) a Kornelio Rutkówskó (3). Wëprzédnienia trafiłë do: Anë Witzling a Antoninę Szachówsczi (pó kaszëbsku). W kategorii szkółów gimnazjalnëch wëprzédnienié ostało przëz-nóné Katarzënie Lejkówsczi. Strzód ustnëch pierszó bëła Elżbieta Bieńkó-Kórnackó, drëgô Daniela Pólasyk, a trzecy Sławomir Jankówsczi (pó kaszëbsku). Wëprzéd-niony bëlë Dorota Mëszk, Kristina Kobus a Feliks Sy-kóra. Przédnik komisje A. Jabłońsczi w pódrechówa-nim rzekł, że „równizna prezentacëjów bëła nierówno". Miónkóm towarził malarsczi wëstôwk „Wiosenne nastroje"3 a póétka z Tłuczewa Jaromira Labudda czëtała swóje nônowsczé dokózë4. 19 strëmiannika 2015 roku w bólszewsczi ksążnicë przë drodze Reja 9 miałë mól I Pówiatowó-Gminowë Miónczi Jedny Wiérztë (III Turniej Jednego Wiersza). Do karna organizatorów doszlë: powiatowe starostwo zez Wejrowa, Lëteracczé Koło „Krzosańc" a Bôłtëckó Stowóra Marénistów „Mare Nostrum" m. Antoniego Sëchónka (pól. Suchanka). Kómisëjó bëła takô: Sta-nisłów Janka - przédnik, Lilia Wilczińskó, Mirosłów Ödëniecczi a Macéj Tamkun. Zgłoszonëch ostało 35 wiérztów: 12 w kat. spódlecz-ny, 14 - gimnazjowi, 1 - wëżigimnazjowi a 8 - ustny. Dobiwcoma zaśpiewała aktorka Agnészka Babicz. Bëłë to piesnie z repertuaru Anë German. W kat. spódleczny wëgrelë: Ana Meszka ze szköłë w Bólszewie; wëprzéd-nienia: Mario Hadam téż z Bólszewa i Michół Marszew-sczi z Góscëcëna za wiérzta. Midzë gimnazjalistama 1 http://bpgw.org.pl/images/Turniej.pdf, przestąp 24.05.2017. 2 http://naszekaszuby.pl/modules/news/article.php?storyid=3333, przestąp 24.05.2017. 3 Dokładno: poziom prezentacji był zróżnicowany 4 http://www.bpgw.org.pl/index.php?s=arc&c=kon&id=l 16, przestąp 24.05.2017. 42 POMERANIA /CZERWIEC2017 kaszëbsczé könkursë mm II Turniej » * Jednego Wiersza 2014 ■ H Miónczi Jedny Wiérztë nôpierszô bëła Aleksandra Grzenkôwitz ze Strzépcza. Wëprzédnioné östałë Wérónika Jarzembińskó i Antonina Szachôwskô z Bólszewa. W kategorii dlô uczniów ze szkółów wëżigimnazjowëch wëprzédnionô bëła Paula Wiszniewskô z Wejrowa. Pöstrzód ustnëch dobéł Francëszk Ösmiałowsczi z Rédë, a wëprzédnie-nié ötrzëmałë Halina Szemańskó z Köleczköwa a Janina Januszewskô ze Zbichôwa. Specjalną nódgroda za nôlepszą prezentacja wiérztë öbsądzëcelowie delë Fran-cëszkôwi Osmiałowsczému. Nôdgroda publicznoscë trafia do Agatë Mëszczi ze Strzépcza5. Ostatné jak donëchczôs Miónczi ôdbëłë sa 4 strëmiannika 2016 roku. Oficjalno pözwa brzëmiała: Regionalne Miónczi Jedny Wiérztë/II Pöwiatowó--Gminowé Miónczi Jedny Wiérztë/IV Turniej Jednego Wiersza. Do karna organizatorów z uszłégó roku dołącził Mirosłôw Ödëniecczi - tubawejherowa.pl. Wspiarcé delë: wejrowsczé Muzeum Kaszëbskó--Pômôrsczi Pismieniznë i Miizyczi a part Kaszëbskô--Pömörsczégö Zrzeszeniô w Gdini. Öbsądzywelë: Stanisłôw Janka - przédnik, Grażina Wirkus, Macéj Tamkun a Mirosłôw Ödëniecczi. Na Miónczi nadeszło 37 wierszów - nôwia-cy w nômłodszi kategorii. Przë leżnoscë konkursu promówóny béł zbiérk Marii Wiszniewsczi W imię Boże a ôtemkłi béł wëstôwk pt. „Wiosna w malarstwie" autorstwa nôleżników Koła Pasji Twórczych, co dzejó przë bólszewsczi bibliotece. Przë taksowanim wëkönaniów komisjo ópasowała na: utwórczi charakter dokazu, stilisticzną i jazëkówą poprawność, samódzelnosc i óriginalnosc, óglową charakteristika prôcë, ösoblëwé ujacé tematu, usadzenie wiersza, bókadnosc póéticczich strzódków i kureszce, recytacja. W spódleczny kategorii dobëło dzéwcza z Göscëcëna - Jessica Mering, a wëprzédnio-ny óstelë Michôł i Łukósz Marszewscë. Bólszewó „rzą-dzëło" póstrzód gimnazjalistów. Wëgra Anna Witzling, a wëprzédnioné bëłë téż Katarzëna Lejkówskô i Weronika Jarzembińskó. Klaudio Walczak z Wejrowa dosta I mól w wëżigimnazjowi kategorii, a Dawid Szreter z Rédë - wëprzédnienié. Westrzód ustnëch przédną nódgroda ótrzëmała Daniela Pólasyk z Kóleczkówa. Wëprzédniony bëlë: Alicjo Örszulôk z Wejrowa i Fran-cëszk Ösmiałowsczi z Rédë. Specjalno nódgroda przëz-nónó ostała Annie Witzling. Publicznosc wëprzédnia Agata Duszińskę z Bólszewa6,7. W pódrechówanim óstatny edicje Miónk direktor-ka Janina Bórchmann napisała: Już dzisiaj zapraszamy do udziału w przyszłorocznym turnieju „II Regionalne Miónczi Jedny Wiérztë/III Pöwiatowô-Gminowé Miónczi Jedny Wiérztë - V Turniej Jednego Wiersza!". Chcemë téż rôczëc, równak nie je wiedzec, czë badą to jesz „Miónczi Jedny Wiérzte' czë leno „Turniej Jednego Wiersza"... T0MÔSZFÓPKA 1 http://www.bpgw.org.pl/?s=arc&c=kon&id=127, przestąp 24.05.2017. 6 http://www.bpgw.org.pl/?s=arc&c=kon&id=139, przestąp 24.05.2017. http://www.tubawejherowa.pl/aktualnosci/czytaj/1888/IV-TURNIEJ-JEDNEGO-WIERSZA, przestąp 24.05. 2017. ÓERWIŃC 2017 / POMERANIA / 43 Pamiętne dni DOLNA SZOSA STRASZY - Dolna szosa straszy - powiedział kolega Noryśkiewicz z Treulu do mnie, gdy go na grudziądzkiej konferencji nauczycielskiej zapytałem o stan nawierzchni szosy biegnącej z Grudziądza przez wieś, w której kierował szkołą, do Nowego- - Do Grudziądza przybyłem rowerem, razem z kolega Sarnowskim Leonardem. Jechaliśmy szosą górną przez Pastwiska, Wielki Komorsk, Dragacz, więc zrobiliśmy znaczne zakole. Przepedałowali-śmy z Dąbrówki około czterdzieści kilometrów, co weszło nam w kości - góra, dół i znowu góra. Chcieliśmy więc z powrotem sobie drogę nieco skrócić. Ta zresztą przez teren pagórkowaty nie prowadziła, a dawała piękną panoramę na dolinę Wisły, która płynęła jeszcze niżej. - Co to znaczy „dolna szosa straszy"? - zapytał się Norysia obecny przy rozmowie Leon. - Chyba się domyślacie, że jechać nią wieczorem zbyt bezpiecznie nie jest. - Z jakiego powodu? Kto tam straszy? - Straszą łobuzy, bówkowie niemieccy. Obili lub co najmniej obrzucili kamieniami nie jednego mówiącego w czasie podróży po polsku - odpowiedział Noryśkiewicz, dodając: - Ot przed tygodniem pobili niejakiego Podjackie-go, gospodarza spod Kolonii, za to, że odpowiedział po polsku na pytanie jakiegoś Niemca. - Ależ go znam - powiedziałem - mieszka w Dąbrówce, to prawie olbrzym, wysoki, barczysty... - Dlatego obrzucili go kamieniami, a było ich kilku. Nie radzę wam pod wieczór tam jechać - dodał, przekonany, że dobrze radzi. My jednak szosą tą pojechaliśmy, na przekór obawom i radom mieszkańca tych stron. Co nam Niemcy - byliśmy młodzi. Przecież Niemcy nadwiślańscy byli potomkami Holendrów, menonitów, a ci uchodzili za spokojnych obywateli państwa. Panowie polscy ich w te strony sprowadzili, dając im dobre warunki, prawo magdeburskie. Chcieliśmy zobaczyć ich osiedla, budowle w stylu dolnoniemieckim. Nawierzchnia szosy była znośna, taka jak innych szos ówczesnych. Asfalt w owych latach jeszcze był w tych stronach nieznany, drobny tłuczony kamień od biedy go zastępował. Niektóre odcinki wymagały remontu, po bokach sterczały pryzmy tłucznia, tłukący kamienie jeszcze pracowali, klęcząc w grubych portkach przy stertach drobiazgu narzutowego i bijąc młotkami co większe polniaki. Ciężką odstawiali robotę. Kamienie szosowe ci tłuc przyjdzie - mawiali przed wojną ojcowie do leniwych i trudnych do prowadzenia synów. Mijaliśmy tych biedaków, starzy byli, biedni, bo mimo ciężkiej pracy słaby mieli zarobek. Dziwna to była okolica. Osiedla rozciągały się daleko, przedstawiały się okazale, otoczone owocowymi ogrodami, okólnikami bydlęcymi, gdzieniegdzie pasły się dorodne konie. Domy mieszkalne były okazałe, a budynki gospodarcze murowane i obszerne. Od Naryśkiewi-cza dowiedzieliśmy się, że wszystkie te gospodarstwa lub prawie wszystkie należą do Niemców, potomków menonickich osadników, a ich robotnicy to Polacy. Przypomniałem sobie warszawskie porzekadło żydowskie: Nu, Polacy - wasze ulice, a nasze kamienice. Tu nad Wisłą było podobnie - polska szosa, a pola i budynki niemieckie. Słońce chyliło się za wzgórza Komorska, niegdyś wsi biskupa włocławskiego, a my ciągle jeszcze drałowaliśmy pedałami coraz bardziej zmęczeni. Konferencja, długa droga, wiatr - robiły swoje. Przestaliśmy rozmawiać, przestaliśmy też podziwiać zasobność osiedli. Chodziło o przelanie całej mocy fizycznej w nogi. Przed nami piętrzyć się zaczęła wysoczyzną now-ska, ale gdy prześmignęliśmy obok zboru i usłyszeliśmy niemiecki szwargot, to Leon nie wytrzymał, powiedział (może zbyt głośno): - Ale tych Niemrów tu wiele. - Widocznie mieli zebranie albo jakieś nabożeństwo wieczorne -dorzuciłem. Gromadka chłopców tłoczyła się na naszej linii, musieliśmy jazdę 44 / POMERANIA/CZERWIEC2017 pamiętne dni / gadki rózaliji ohh zwolnić - umyślnie nas wstrzymywali. - Z drogi - krzyknąłem - widzicie, że jedziemy. - Polaken - zawołał jeden. - Wid nur Teutsch gesprochen, ihr Saupolaken (będzie tylko po niemiecku mówione, wy świnie polskie). - Jedźmy szybciej, nie odzywaj się, ich wiele - krzyknął Leon. Nacisnęliśmy pedały i pomknęliśmy, ale teraz rozległy się za nami gwizdy pojedyncze, charakterystyczne. Gwizdom tym wnet odpowiedziały gwizdy z przodu, spod drzew i ledwo pod nie podjechaliśmy, zostaliśmy obrzuceni kamieniami. Kamienie pryskały zza krzewów, zapewne kilka osób je ciskało. Celne nie były, bo rwaliśmy szybko, ale Leon jednak odczuł silne uderzenie w plecy, a ja takie same w nogę; rower mój też zadzwonił parę razy. Gwizdy zaczęły się mnożyć, myśleliśmy, że teraz i przy dalszych zadrzewie-niach odezwą się kamienie, bo wieś się ciągnęła kilometrami -istny tasiemiec, przerywany większymi i mniejszymi polami i łąkami, bauery i bauery - a wszystkie zabudowania były wtulone w wysokie lipy lub wierzby. Jednak nikt już nas nie nękał. Widocznie tylko tam w okolicy zboru mieli swoją norę, a może i organizację bojów-karską. To może stąd z chwilą napaści hitlerowskiej na Polskę przybywali siepacze Selbstschutzu bić i mordować Polaków w Opaleniu, Małej Karczmie. Może „gwizdacze" i „ciskacze kamieniami" byli właśnie narybkiem piątej kolumny niemieckiej tak krwawo zapisanej w Bydgoszczy. Noryśkiewicz padł ich ofiarą, a był to człowiek prawy i dobry; jedynym jego przewinieniem było pełnienie przez niego obowiązków nauczycielskich. To jego uczniowie go męczyli i na śmierć zatłukli, o czym się obaj z Leonem dowiedzieliśmy po wojnie. Syn jego gehennę przeżył i nam o tym opowiedział. JÓZEF CEYNOWA KOCIEWSKI PO MNIAMNIECKU Jl PO RUSKU ZYTA WE JER Ja sia pitóm, chto mnie zajiwa-niył dobri humór? Dóner we-ter, toć jezdóm bezofen! Tak ón-gyfer bez dwa niedziele, żam je dicht szlakfertiś ji razu nie wjam, czi żija, czi łuż móm sia ku pja-skuli abo bliżi zarku! Ruskę bi rzekli: „Pagib ji uże jego niet!" Nó ale dość potamu mniamniec-kamu. Mi tak do końca zez tó mowó nie palerujim. Mi wszitke, jile nas na funt włazi! Co bi tedi rzekli po naszamu? Po naszamu to jano stankać bi na ta polityka! Łostatnio długo niy gadał żóden ważny minyster, to mi nie wjami, co wew trawje pjiszczi, tj. co Tu-sek ji Aniela zamniarowujó. Nasz rząd to ma pod górka, jak ja do szkołi, jak byłóm gzub! Razu jednego to walył taki śmiyg ji tak wjater wjał, że żebi niy to, że po drodze mniyszkeli sómsiadi, do chtórnych ja wdepłóm, to bi mnie nie było dzisiaj na śłecie! A ch-dzie wdepnie nasz rząd? Nó jó -ciyrp ciało, co ci sia chciało! Posmotrim uwidim! RÓZAUJA PS Jak mnie sia eszcze co dobrygo przibaczi, to nasmaruja, żebiśta nie gadeli, że Rózalija łuż schodzi na psi! PS 2 Człowiek durcham żije wew niepewności, czi tedi to je żicie? A do czorta zez takim żiciam! Mniamci bi rzekli fefluchte, szwaj-ne rajn! Jó, jó, tak bi rzekli, bo łóni majó ta swoja Aniela ji łóna jim wszitko witłumaczi. Kaszubi bi rzekli: widolmaczi. Tak czi owak só do przoćka ji ruk cuk robjó ganc gynał porządek zez tim czi owim. A mi żam só do tyłu abo do tyłka! Rózalija, czi ti masz wszitko cuzamen do kupi, tak pleść o swojim narodzie? Brukuj rozum, dziewczyno, zamknij ta plapa, bo ci chto w nia wewali czegoś dobrygo, że sia jano obliźniesz! Samni wjidzita, że miast politykować, to lepsi sia ługriźć wew janzik. Tan, chto cicho siedzi ji śpsi łod ściani, tan najlepsi windzie, jak to mówjó: „Windzie na swoje". A mnie durcham janzor swandzi! Zaciśnij zambi, Rózalija, ji cicho siedź! \ CZERWIŃC 2017 / POMERANIA / 45 BIELICKOWO Colemało sa nama zdôwô, że wôrtné öbzéraniô je to, co mô snôżą wiéchrzëzna abö bëlną reklama. Biwô téż, że żëjemë w môlu, chtërnégö czësto nie znómë, bö „jak to sa nachôdô tuwö, krótko nas, to nawetka nie je wôrt sprawdzać, jaczé to je". To slédné równak nie tikô sa mieszkańców gminë Przedköwó, kö wnetk wszëtcë z nich wiedzą, co môże óbezdrzec w przedkówsczich Dólnëch Kawlach... Trafilë tam téż np. lëdze z RPA i Kanadę, tej dlôcze i jô bë ni mia wëtrafic? HELIKOPTER Zataconé midzë wësoczima a gastima drzéwiatama Muzeum Kaszëbsczé Gburstwö Bielickówö witô göscy wiôldżim placa, na chtërnym stoji... helikopter. Jak wiele z pojazdów, je on atrakcją tego môlu. Pojazdów? Jo, miéwca mô rozmóntowóné öriginalné szmigla, a do te jesz ód spodku maszina mô dotëgôwóné pódwózé, dlôte nen ókôz nie lôtô, le je „na chodzę". Wkół je wi-dzec czile budinków, wiele zelonégô. A ju öd brómë witô göspödôrz. W nôwikszim budinku spótikómë białka miéwcë, wastna Gabriela. Jô mia posadzone ma-ceszczi, bratczi kôl Matczi Bôsczi, le sarna mie je wë-żarła - żôli sa i dodôwô - a tuwó nad wejscym jaczis ptôszk wcygpróbuje iiwicgniôzdkô, le nick mu z tegô nie wëchôdô, a më co dzén mómë z tëch wietewków rozpôłka do piécka. Nie dzywia sa temu ptôszköwi, że taczi môl sobie udbôł. Do zalë, chtërna je zalą na zabawë, wiesoła, a téż w dzélu muzeum, prowadzą dwiérze z wërzezó-nym kaszëbsczim órnamenta. Wchôdającëch witają dwa wiôldżé grifë w ótoczenim mötiwów kaszëbsczégö wësziwku. W westrzódku nie felëje módro-żôłtëch tël-pónów ani kaszëbsczich nót. Na strzódku skowronkowi parkét, chtëren wastnô Bielicko ułożą z 12 tësący drze-wianëch kóstków. W nórtach i na scanach może obżerać óbrazë malowóné na szkle, muzyczne instrumeńte (klasyczne i kaszëbsczé), a w pöczestnym molu stoji rzezba wöjôrza trzëmiącégó plom. Z tôfelczi w jinym placu doznómë sa, że „tuwö mieszko bëlny Kaszëba". BULDOGISTÔROCHËCZ Jak to sa zaczało, je wôżné - gôdô Czesiów Bielicczi, miéwca. Zaczało sa od tego, że człowiek, jak ju béł kôle piącdzesątczi, to zaczął tęsknic za młodima latama, i ta chëcz, jakô sa uchowała, chcôł tak zrobić, jakbë bëła nowô. Rodzynny dom béłju rozebróny i nie bëło pô nim siadu, dlôte trzeba bëło stôri kupie i odnowie. Ijô to zrobił. Późni wza mie tęsknota za trëkra, buldoga, za tim pólsczim ursusa. Jô gô szukôł, szukôł,jaż w kiińcu kupił. I to tak od jednégö, drëdżégô sa zaczało, i to człowieka 46 / POMERANIA / CZERWIEC 2017 örmuzdowé skrë 2016 wcygało. Bëło, że pieńdzów nie sygało na öpłatë, ale jak sa zdarził zabëtk, to trzeba kupie. Bô to sa nie pôwtórzi. W czile budinôszkach Bielicköwa miescy sa wiôldżi skôrb. Le nie jidze tuwö ô złoto, szlachetne kamë, wiôldżé dzeła kuńsztu. Wszëtkö, co je tam zgromadzone, wzało sa z miłotë i teskniączczi - za dzecnyma latama, rzetelnym wëkönanim sprzatów, dôwnym żë-cym. W dosc wiôldżim pawilonie nalazła môl kölekcjô stôrëch aiitołów, z chtërnëch nôbarżi przëcygô bôczënk czerwiony fôrd T z 1923 r. Je w tak dobrim stanie, że służi młodim pôróm w drodze do kôscoła. Köl niegö łiskają lakrë rządowego mercedesa, wartburga, żuka, fiata 126p, forda A z 1929, citroena, a do jedny ze sca-nów przëlégô czësto jiny zbiér - ruchniónczi, żarna, brónë, pómpa, młockarnio, sprzatë do robieniô masła. Jednym słowa - „łupë pö najezdze" na bëlné kaszëb-sczé gburstwó. Wszëtkô robia ze swôjich strzódków. Jem Kaszëbą i nie lëdóm brac pôżiczków ijinëch dodôwków, dlôte to wszëtkô jidze pômału - dolmaczi sparłaczenié tëch dwuch światów w jedny jizbie wasta Bielicczi. MULKUJO JE NASZA PAROWÔ MASZINA Môja białka na zôczętku sa përzna buńtowała, bopień-dze szłë na te maszinëparowé i tak dali - gôdô miéwca. Le z czasa, czej jôju sa w to weygnął, rodzëzna téż mie pômôga, na przëmiôr z szukanim fisharmonii w inter-nece. Wspólno robimë, a tuwô nie jidze ô dëtczi, le ô to, żebë człowiek cos robił. Czej jesmë widzóny i chtos naju doceniwô, to tedë ta robota przënôszô satisfakcja. Bo bogactwa to mie nie przëniese, z tegô zwësku ni móm. Jô bë mógł to pósprzedawac i nie robie na ôgle do smiercë, ale mie bë serce bolało. I terô widza, że nômłodszi syn sa interesëje. Ju mo odnowioną wueska na trzech kołach. Widza, że to ju nie zdżinie, nie pudze na marné. SLÉDNY ZWÓNK, SZPAŃSKÓ KATARINKA Pierszi muzealny budink to dodóm nié le cepłëch mëslów ô dôwnym żëcym. Tam mają swój mól in-strumentë. Czej jć> jaczis kupił, tej sa muszôł na nim nauczëcgrac i terôjô na tëch wszëtczich sprzatach graja: na bandónie, na harmonikach, czedës na akôrdiónie bar-żi, a terôzka na tim starszim, zabëtköwim, bô mie to wikszę satisfakcja dôwô - wëjasniwô Bielicczi i dôwô pókôz swóji grë. W jizbach chëczë nalezc möże téż wiele jinëch zachów. Ö wszëtkó je tuwó stara, le wcyg nié na wszëtkö je mól. Terô kiińcza zala. Chcą to, co móm, wëstawic i lepi pokazać, a nié taczé zagracone. Le to zbieranie na początku bëło taczé dlô se. Jô chcôł miec nen dodóm z dzecnëch lat i nie mëslôł, żebë cos wiacy z tim robie. Późni lëdze sa zaczalë interesować, a terôzka, czej je przëznóny status muzeum, i to sa rozkracywô, to ju muszi bëc lepi zrobione. Wiele rzeczów, co są w Muzeum, ostało uretóné przed cësniącym na smietniszczé abó óddanim na złom. Są téż taczé, chtërne lëdze sami przënôszają, czej brëkują dëtków. Sóm göspödôrz twierdzy, że to béł slédny zwónk, żebë je uretac. Jesz dzesac lat przódë w Miemcach abô Holandii bëło co kupic, ösoblëwie jeżlë jidze ó instrumentë, a terô ni ma pö co jachac, bo ju tegö ni ma. JEM RÓLNIKIWSZËTKÖ ZROBIĄ! Na pödwôrzim, kól chëczë, stoji kaplëczka z kôpią fi-gurczi Matczi Bósczi ze Swiónowa, chtërna wëkönôł Czesłôw Birr z Mscëszejc. Wkół je widzec gbursczé sprzatë, a köl kuzni - kówalsczé. Sama kuzniô je za-projektowónô w całoscë przez Czesława Bielicczégö. Wszëtkô, co pôwstôwô w muzeum, ön sóm wëmësliwô i robi sóm abó z pomocą drëchów. W parowi maszinie pówstół grill, chtëren sprôwdzô sa, czej przejeżdżają wikszé karna. Nad wodnym oczka górëje mało Niagara, I CZERWIŃC 2017 / POMERANIA 47 dla SUmza Gabriela i Czesłôw Bieliccë öbczas uroczëznë wraczeniô Skrów Örmuzdo-wëch za 2016 rok. Laudacja na jich teza czëtô przédniczka banińsczegó partu KPZ Elżbieta Prëczköwskô. Ödj. DM .? Ty mteszbô * Bëlny Kaszëba ormuzdowe skrë 2016 TEKST A ÖDJIMCZI MARTA MISZCZAK 48 / POMERANIA /CZERWIEC2017 zbudowónô dlô gösca z Kanadë. Naprawë parowëch i spalinowëch mötórów to téż robôta wastë Bielicczégö. Projektë, budowa, wekuńczenić budinków, skłôdanié rozmajitëch göspödarsczich sprzatów, nôuka grë na instrumentach datëch, klawiszowëch, smëczköwëch, spiéw i na gwës jesz wiacy - to wszëtkö je robotą i żë-cym miéwcë Bielickôwa. Dlôte zwiedzanie, za chtërno téż ön ödpöwiôdô, je möżlëwé za telefonicznym umó-wienim sa z nim. GÖSCE, GÖSCE Czëtającë ksaga gösców, dragö sa nie dzëwöwac. Chinë, RPA, Ukraijna, Miemcë, Holandio, Francjô, Kanada. Wiele starszich lëdzy rozpöznôwô sprzatë ze świata swöji młodoscë, mögą na sztót wrócëc do tego czasu, znôu dotknąć przedmiotów, chtërne ju są nieösygal- né. Ödżiwają w tim môlu i östôwiają wpisë. Trôfiô tu téż wiele szköłowëch wanogów, co w nym môlu uczą sa żëwi historii. Przejeżdżają téż karna lëdzy, chtërny bawią sa w zalë, a przë leżnoscë pöznôwają kąsk kaszëb-sczich zwëków, kulturë, jazëka. NIŻÓDNÔ REKLAMA Möże sa wëdawac, że mól z tak wiôldżim pötencjała brëkuje ju leno dobri zachacbë, tedë gwësno zwëskôł-bë wiacy ödwiedzającëch i dëtków. Nôlepi założëc internetową starna i profile w spölëznowëch portalach. Le sóm miéwca gôdô ö tim tak: Żódnô reklama, żóden internet mie nie je brëkôwny. Tak pô prôwdze, to jakjô założił internetową starna, to mie sa zmniészëła lëczba lëdzy. Jô bëm ja nôlepi wëcopôł, bö to je niepotrzebne. Pantoflowô poczta je nôlepszô. Jak chtos béł i mu sa wi-dzy, öpöwié, i to sa tak rozkracy, że niżódny zachacbë nie trzeba. Czedës ôjc mie tak gôdôł: niżódnô bëlnô firma reklamë nie brëkuje. Tak bëło przed wojną i terô téż. Bo lëdze ôbezdrzelë w internece, tam je to, to i to, to ju nie jada, a jak chtos pôwiedzôł, co tam je, to jada ôbôczëc, bôjem czekawi, co ôn tamgôdô. Chudzy bëlo tëlé lëdzy, a w tamtim roku bëlo baro mało. To przez ten internet. Bo co tam je? - mëslą so. Jedna maszina, budinôszk, nie jada. A jak uczëją ôdjinëch i widzą, że ti są zadowolony, to téż chcą jachac. Po prôwdze möże w tim cos bëc, dlôte i w nym teksce ni möże bëc za wiele ujawnione... z kociewia O ŚWIĘCIE DRA FLORIANA CEYNOWY NA KOCI EWI U Czy to my tu no Kociewiu, czy Borusy w Borach, czy Losoki, czy Kaszuby na morzu, jeziorach... Na Kociewiu te słowa Bernarda Sychty uznaje się za hymn. Bardzo lubię ten tekst, jest mądry i łączący Pomorzan, co wiele razy podkreślałam. Nasze krainy łączą też mądrzy ludzie. W XIX wieku budziciel ka-szubszczyzny, sam dr Florian Ceynowa, w wieku XX ks. dr Bernard Sychta. Obecnie działacze ZKP, nauczyciele, regionaliści, badacze regionu, którzy kulturowe różnice traktują jako wartość i bogactwo świata. Byli też inni - jak Izydor Gulgowski, ks. Józef Wrycza oraz ci „z pogranicza", których korzenie wyrastały i z kaszubskiej, i z kociewskiej ziemi. W maju poczucie wspólnoty dał nam dr Florian Ceynowa. Wszyscy Kaszubi zapewne na pamięć znają jego biografię, ale tak się zdarzyło, że wiele lat swojego życia spędził na Kociewiu, i to tu, w południowej jego części. W Bukowcu Pomorskim był znanym lekarzem, w Świeciu nad Wisłą wydawał swoje prace, wyodrębnił kociewskie frantówki. Jego życiowa droga, ciekawa i bardzo owocna, zakończyła się w Przysiersku. Jest tu wielką postacią. Miejscowa szkoła nosi jego imię, podobnie liceum w Świeciu, gdzie jest też ulica jego imienia, w Bukowcu oczywiście też. Szkoła w Przysiersku utrzymuje kontakt ze szkołą w Sławoszynie, skąd na uroczystość 200-lecia urodzin Ceynowy przybyła delegacja. Byli też nauczyciele z Krokowej. W Przysiersku miałam przyjemność zacząć swoją nauczycielską karierę, by po kilkunastu latach trafić do bydgoskiej uczelni. Uczyć nauczycieli przyszłych i tych dokształcających się zaocznie, to duże wyróżnienie i ważne zadanie. Serce rośnie, gdy można się przyjrzeć, jak dawne uczennice, potem studentki niosą rozpalone pochodnie edukacji regionalnej. To nie przesada. Szkoła w Przysiersku promienieje na cały region. Swojsko nazwana Uczbówką od wielu lat realizuje autorski program regionalny. Gdy w szkolnych programach były ścieżki edukacji regionalnej, tu spotykali się na warsztatach nauczyciele z powiatu, też słuchacze studiów podyplomowych, by podziwiać nie tylko izbę regionalną. Pewnie duch Floriana Ceynowy czuwa nad wielką sprawą. Na wspomniane święto, po mszy świętej i złożeniu kwiatów na grobie Ceynowy, złożył się program artystyczny ukazujący, jak pięknie różnią się Kaszuby od Kociewia. Nawet wykonano tzw. alfabet kociewski, wzorem kaszubskiego. Ułożył go zdolny nauczyciel Jacek Kuffel, kiedyś uczeń tej szkoły. Do zgromadzonych uczestników spotkania - powiatowych i gminnych władz samorządowych, nauczycieli z sąsiednich szkół, rady rodziców - jak zwykle barwnie i interesująco o bohaterze dnia mówił sam prof. Józef Borzyszkowski, okraszając swą wypowiedź radującą serce kaszubszczyzną. To wielkie zwycięstwo ducha - myślałam... Potem miałam zaszczyt przedstawić temat „Dialekt kociewski od F. Ceynowy do Bernarda Sychty i później". W Przysiersku dawno temu zapisywałam gwarowy tekst o robieniu okrasy, potem „stawiłam pierwszy snop w klasie" (pamiętają mi tę potrzebę docenienia swojskości), teraz do Przy-sierska docierają moi doktoranci. Dla nauczyciela jest Gdyby nie kiedyś Ceynowa, idee regionalne na Pomorzu może by tak nie rozpaliły wielu. to radość ogromna. Gdyby nie kiedyś Ceynowa, idee regionalne na Pomorzu może by tak nie rozpaliły wielu. Oczywiście nawet najlepsze ziarno, jeśli padnie na skałę... w Przysiersku „odkryto" urodzajną ziemię. Uważam, że myśli tak wielu, którzy obserwują życie wspomnianej szkoły i m.in. coroczne konkursy Wiedzy o Kociewiu: „Mój region - moją małą ojczyzną". Można powiedzieć, że w drugie święto odbył się już XXIII konkurs. Wymienię choćby szkoły: z Bukowca Pomorskiego, Gruczna, Jeżewa, Lipinek, Różanny, Świecia. Wysoki poziom nie zmienia się. Dodatkowo ekipy przygotowują plakaty lub prezentacje. Świetna sprawa. Szkoła powiększa grono osób, które otrzymują honorowy tytuł - Przyjaciel Szkoły. Ten tytuł zobowiązuje i m.in. dlatego staram się wzbogacać szkolne zbiory o książki z Kociewia i Kaszub, przeprowadzać też specjalne lekcje. Do Przy-sierska warto, a nawet trzeba trafić - choćby raz, Florian Ceynowa czeka... MARIA PAJĄKOWSKA-KENSIK CZERWIŃC 2017 / POMERANIA / 49 Spychowo, duża puszczańska wieś między jeziorami Spychowskim i Kierwik, należąca do gminy Świętajno i powiatu szczycieńskiego, otrzymała dzisiejszą nazwę dopiero w roku 1960. Powstała w XVIII wieku jako Puppen (co w niemieckim oznacza „lalki"), Mazurzy mówili na nią Pupy. Nic więc dziwnego, że w 1946 r. to właśnie Pupy stały się oficjalną nazwą miejscowości. Dopóki we wsi przebywała dość liczna grupa jej dawnych mieszkańców, dopóty wstydliwy dla wielu powojennych osadników problem „miejsca zamieszkania" pojawiał się jedynie w prywatnych rozmowach. Sytuacja się zmieniła, gdy Mazurzy zaczęli masowo wyjeżdżać. Trudno się dziwić „nowym" mieszkańcom, że dążyli do zmiany nazwy swej miejscowości, o żarty na ich temat nie było bowiem trudno - stacja kolei szerokotorowej (na linii Szczytno - Pisz) nosiła nazwę Pupy Zwykłe, a wąskotorówki (do Myszyńca) Pupy Wąskotorowe. W pierwszych dniach 1959 r. prawie pięćdziesięciu pupczan złożyło do Gromadzkiej Rady Narodowej wniosek o zmianę nazwę wsi na lurandowo, gdyż „Jurand jest w całym tego słowa znaczeniu symbolem polskości, okrutnie i perfidnie uciskanej przez germa-nizm". Miano tu na myśli jednego z bohaterów Krzyżaków Henryka Sienkiewicza. Konieczność zmiany była dla wnioskodawców oczywista, w uzasadnieniu przedstawiono motywy natury historycznej i lingwistycznej, nie kryto jednak, że przede wszystkim chodzi o wstyd, by „dzieci nie miały w metrykach urodzenia wypisane »urodzony w Pupach«". Pozostawanie przy dotychczasowej nazwie było ich zdaniem brakiem szacunku tak dla „Ziemi Mazurskiej", jak i „młodego obywatela". W rozpoczętej tym wnioskiem dyskusji pojawiły się także alternatywne dla Jurandowa propozycje, wśród nich „Zamczysko" i - być może zgłoszona przez osoby miejscowego pochodzenia - „Poppen". Rada opowiedziała się zdecydowanie za Jurandowem, przyjmując argument wnioskodawców, że w nowej nazwie zawarty będzie „symbol ostatecznego zwycięstwa prześladowanej ongiś polskości nad panoszącym się okrucieństwem teutońskiego najeźdźcy" i zobowiązała Prezydium do działań. Wybór Juranda jako postaci dającej nowe imię Pupom był przemyślany. Cały kraj żył przygotowaniami do obchodów 550. rocznicy zwycięstwa pod Grunwaldem (1960), w wielotysięcznych nakładach wznawiano powieść Sienkiewicza, Aleksander Ford kręcił na jej podstawie film, w setkach „grunwaldzkich" konkursów brały udział dziesiątki tysięcy dzieci i dorosłych. Jurand raczej nie mógł być nikomu obcy, skrzywdzony przez „Niemca" wzbudzał współczucie, ale i sympatię, do tego autor Krzyżaków oślepił go na kartach książki na zamku w nieodległym od Pup Szczytnie, mieście, do którego miał teraz trafić wniosek. Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Szczytnie zajęło się nim niezwłocznie. Opinia była oczywiście pozytywna, gdyż „nazwa Pupy jest nazwą ośmieszającą, często z tego powodu mieszkańcy Pup spotykają się z różny- mi przykrościami i drwiną", do tego to miejscowość turystyczna, „w okresie letnim przebywa tam masa turystów, którzy również niezbyt pochlebnie wyrażają się o nazwie Pupy". Stanowisko tej treści przesłano do Warszawy, bo zmiany nazw urzędowych należały do kompetencji Rady Ministrów. Sprawa wydawała się przesądzona. Znalazł się jednak obrońca niechcianej nazwy. Był nim Gustaw Leyding--Mielecki (1899-1974), wybitny działacz mazurski, wielce zasłużony dla sprawy polskiej w Prusach Wschodnich, prześladowany przed 1945 r. przez Niemców, a po zakończeniu II wojny światowej i przez władze polskie (więziony za „utrudnianie prawidłowego zagospodarowania ziem odzyskanych przez to, że w drodze fałszowania dokumentów umożliwił Obywatelom Polski miejscowego pochodzenia wyjazd za granicę"). Leyding w tekście „Wojna o Pupy" wypowiedział wojnę „ignorancji, nieuctwu i głupocie politycznej". Materiał ten, znajdujący się w Zbiorach Specjalnych Ośrodka Badań Naukowych w Olsztynie, nie został nigdy opublikowany, wydaje się jednak, że trafił do rąk ówczesnych decydentów. Leyding, przypominając akcję zmiany nazw miejscowych polskiego pochodzenia przeprowadzoną przez hitlerowców w 1938 r., której celem było zatarcie śladów polskości w Prusach Wschodnich, zauważył, że choć w okolicach wsi „zniemczono" wiele miejscowości, to Pupy się ostały, bo „obroniła nazwę tę 'widocznie historia, jakkolwiek nie jest ona wcale taka niemiecka, jakby to na pozór mogło się wydawać". Leyding, 50 / POMERANIA / CZERWIEC2017 który wywodził nazwę wsi od litewskiego czy nawet staropruskiego słowa „pupa", co po polsku oznacza bób (mazurski buber), w kilkustronicowym opracowaniu rozprawiał się z argumentami wnioskodawców, cytując źródła, przywołując autorytety, odwołując się do nauki, ale i rozsądku władzy, oczekując, że ta da „zhisteryzowanym fan-tastom z Pup odpowiednią odprawę i Pupy jak istnieją od bardzo dawnych czasów, tak pozostaną nadal Pupami". Nie zostały. Jurandowem jednak też nie. W czerwcu 1960 r. Gromadzka Rada Narodowa ponownie musiała się zająć sprawą nazwy, bo Rada Ministrów nie zaakceptowała proponowanej. Na sesji rozpatrywano dwie nowe: „Spychowo" i „Bobowo", wydaje się, że obie „przywieziono tu w teczce". Pojawienie się drugiej propozycji może potwierdzać znajomość wśród rządzących opracowania Leydinga, pierwszej - tezę o specyficznym poczuciu humoru partyjnych dygnitarzy w „najweselszym z bloków Układu Warszawskiego". Radni zdecydowali się na Spychowo, sprawy potoczyły się teraz szybko i Prezes Rady Ministrów jednym rozporządzeniem zmienił brzmienie i pisownię następujących nazw: Pupy na Spychowo, Pupki na Spychówko, Pupskiego Pieca na Spy-chowski Piec, a Pupskiego Jeziora na Spychowskie Jezioro. Pozwolę sobie tu zauważyć, że powieściowa miejscowość związana z Jurandem nosiła nazwę Spy-chów, nie Spychowo. W czasie, gdy batalia o nazwę wsi dobiegała końca, trwał dramat wybudowanej tu w latach 1950-1954 Fabryki Kalafonii i Terpentyny. O jej lokalizacji zdecydowały m.in. bliskość zaplecza surowcowego i kolei, dostatek potrzebnej do produkcji wody, ale też tendencja do uprzemysławiania okolic pozbawionych większych zakładów pracy; o nieustających zaś problemach przede wszystkim błędy projektowe, marna jakość potrzebnych urządzeń oraz niska jakość surowca. „Czy popełniono błędy przy projektowaniu fabryki i przy wykonywaniu aparatury?" -pytał ówczesny „kronikarz". I odpowiadał: „Tak, ale czy należy się temu dziwić, zważywszy, że nikt nie miał w tym kierunku dostatecznego do- zrozumiec mazury świadczenia, że metale kolorowe, tak konieczne przy budowie fabryki tego typu były materiałem ściśle reglamentowanym, że wykonawcy aparatury odczuwali brak fachowców, itd. Ważne jest, że fabryka została wybudowana i uruchomiona (...)". Ciągłej walce 0 wykonanie planu, w której przez pięć lat po uruchomieniu nie odnotowano sukcesów, towarzyszyły przestępstwa gospodarcze. W jedną z afer korupcyjnych zamieszany był Stanisław Popow-ski (1922-1983), leśniczy z Krzyży, a wcześniej z Prania, gdzie gościł Gałczyńskiego. Wyroku miał uniknąć dzięki wstawiennictwu Jerzego Putramenta, ale z Puszczy musiał wyjechać. W dawnych pomieszczeniach fabryki znajduje się dziś rozlewnia gazu. Najcenniejszym zabytkiem wsi jest kościół wzniesiony w latach 1903-1905 z okazji jubileuszu dwustulecia powstania państwa pruskiego. Mimo że po 1945 r. liczba ewangelików systematycznie malała, aż do końca lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku świątynia znajdowała się w ich rękach. W tym czasie we wsi i jej okolicy mieszkało ponad tysiąc katolików. Do 1974 r. należeli oni do odległej o 10 km parafii w Świętajnie, w Spychowie mieli do swej dyspozycji niewielką, urządzoną w budynku dawnej karczmy, kaplicę. W 1975 r. władze gminy zaproponowały Wydziałowi ds. Wyznań UW w Olsztynie przekazanie kościoła katolikom, argumentując, że licząca ok. 20 osób grupa ewangelików wykorzystuje świątynię ledwie co drugą niedzielę. W tym czasie o umożliwienie kupna lub dzierżawy obiektu wystąpili do konsystorza w Warszawie, oddzielnymi pismami, 1 spychowski ksiądz, i biskup warmiński. Nie jest znana reakcja konsystorza, wiadomo, że w 1978 r. mieszkańcy Spychowa zwrócili się o pomoc w sprawie przejęcia kościoła do wojewody olsztyńskiego. Nie doczekawszy się znikąd odpowiedzi, 23 września 1979 r. grupa katolików z księżmi Duszą ze Spychowa i Dziwakiem z Faryn na czele zajęła siłą świątynię podczas trwającego w niej nabożeństwa. Na nic zdały się apele ówczesnego biskupa warmińskiego, późniejszego prymasa, Józefa Glempa o wycofanie się z okupacji obiektu do czasu formalnego zakończe- Kościół w Spychowie katolicy odebrali ewangelikom przemocą. Fot. Mieczysław Wieliczko nia sprawy. Spychowscy wierni już z niego nie wyszli. W symbolicznym proteście przeciw zajmowaniu mazurskich świątyń (w tym czasie katolicy przejęli je także w Baranowie i Nowym Dworze) duchowni Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego wycofali się z nabożeństw ekumenicznych w ramach Tygodnia Powszechnej Modlitwy. Dopiero pod koniec 1981 r. sprawa przejęcia spychowskiej świątyni została uregulowana, gdy kuria w Olsztynie nabyła od konsystorza, oprócz kościoła w Spychowie, także mazurskie świątynie w Baranowie, Gawrzyjałkach, Nowym Dworze, Okartowie, Starym Mieście, Targowie i Trelkowie. Kilka miesięcy wcześniej, nie czekając na złożenie podpisów pod aktem zakupu, biskup Obłąk erygował w Spychowie Parafię Rzymskokatolicką pw. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy... Choć Pupy przeszły już do historii, jednak nazwa wsi nie zginęła. Przywrócili ją leśnicy z Nadleśnictwa Spychowo, tworząc w pobliżu miejscowości w 1995 r. Rezerwat Pupy „w celu zachowania starodrzewu mieszanego z udziałem świerka pospolitego, sosny zwyczajnej, dębu szypułkowego i buka zwyczajnego". WALDEMAR MIERZWA 1 CZERW INC 2017 / POMERANIA 51 z południa IMPREZOWE LATO Kiedy nadchodzi długo oczekiwane lato, każdy by chciał, żeby było takie prawdziwe - słoneczne i dla wszystkich łaskawe: dla rolników i tych, co pracują pod gołym niebem, dla wypoczywających nad wodą i w górach. I żeby pogoda sprzyjała wanożnikom, którzy per pedes albo na rowerach (a choćby i autem) przemierzają Kaszuby. Trzeba im życzyć kaszubskiej gościnności i dobrych wrażeń, a oprócz fizycznego relaksu, aby odnieśli z tej włóczęgi lub wczasów korzyść także dla ducha. Lecz co możemy im zaoferować? W latach 50. zeszłego wieku (dla młodzieży to prehistoria!) Kaszuby zostały odkryte dla zorganizowanej pieszej turystyki. Najdłuższa, dziesięciodniowa trasa prowadziła z południa na północ - z Charzyków do Sopotu. Jedną z miejscowości etapowych było Wiele, gdzie oprócz kalwarii na wzgórzach i pięknego jeziora atrakcję dla grup wędrowców stanowiły wieczorne spotkania w szkole (nie było jeszcze domu kultury) z druhami Wickiem Rogalą i Jasiem Nowaczykiem, którzy śpiewali pieśni (m.in. _ wiersze Karnowskiego) i grali na cytrach, a Edmund Konkolewski recytował fragmenty epopei Derdowskiego o Czórlińsczim. W grubych sztambuchach Konkolew-skiego znajdują się dziesiątki podziękowań od zachwyconych słuchaczy. Może jeszcze żyją niektórzy słuchacze, ówcześni studenci, i pamiętają tamte koncerty, bo kto choć raz był uczestnikiem takiego (magicznego? kultowego? - tak się dziś mówi) wieczoru, ten nie wyrzuca go z arsenału miłych wspomnień. Mniej więcej z tamtego czasu zapamiętałem żywiołowy koncert góralskiej kapeli w schronisku na hali Ornak, zmuszonej wraz z turystami do przeczekania niespodziewanej burzy. Ile razy widziałem później góralskie imprezy, zawsze byłem pod wrażeniem spontaniczności, radosnej atmosfery zabawy. Marzą mi się podobne zbliżenia turystów z kaszubską kulturą „na żywo", improwizowane i nieudawane. Nastrojowości cytrowych koncertów Wicka Rogali powtórzyć się nie da, ale ukazywać naszą regionalną kulturę z bliska i bez sztampy można z powodzeniem. Przekonują o tym organizowane od kilku lat w wakacyjnych miesiącach „Czwartkowe wieczory kaszubskie" w Swornegaciach. Gromadzą przy Kaszubskim Domu Rękodzieła Ludowego wczasowiczów i mieszkańców wsi, frekwencja nigdy nie zawodzi, uczestników wprost trudno pomieścić. Formuła imprezy jest taka, że w każdy czwartek występuje inna kapela oraz zaproszeni twórcy, a muzycy nie tylko grają, lecz także prezentują kaszubskie gadki, fify, tradycyjne zabawy ludowe, uczą tańczyć i wspólnie śpiewać. Publiczność doskonale się bawi, bywalcy wręcz czekają na kolejny kaszubski czwartek. Gospodarzami są społecznicy ze Stowarzyszenia „Swory" naturalnie wspomagani przez Wiejski Dom Kultury. Wieczory są podobno urządzane dla letników i przygodnych turystów (m.in. kajakarzy płynących Brdą), lecz inicjatywa okazała się równie atrakcyjna i ważna dla mieszkańców wsi i okolicy. Dzięki tym imprezom kaszubska mowa wraca jako język publicznej komunikacji, dawne zwyczaje odżywają, mieszkańcy zaś bardziej poczuli się wspólnotą i chętnie spotykają się już nie tylko w letnie czwartki. Są rzecz jasna na Kaszubach inne miejsca spotkań z kulturą, lecz Swornegacie przyciągają osobliwym mikroklimatem, własną nutą. Zaprasza wspaniały Ka-_ szubski Park Etnograficzny we Wdzydzach, gdzie podczas lipcowego jarmarku można się nacieszyć folklorem, słuchać muzyków, chórów, gawędziarzy, zobaczyć najrozmaitsze rzemiosła, zajęcia gospodarskie i wiele atrakcji. Ale to tylko raz do roku i w towarzystwie kilkunastu tysięcy gości. Największą doroczną imprezą w regionie są Zjazdy Kaszubów, z elementami kultury w tle, ale cel tych masowych zgromadzeń jest zgoła inny - przede wszystkim dają świadectwo więzi z naszą kaszëbską tatczëzną, zbratania z całą etniczną wspólnotą. W tym roku na Kaszubów z Polski i ze świata oczekuje 1 lipca Rumia. Dla miłośników ludowej literatury i żywego słowa organizowany jest w sierpniu (od 40 lat!) w pięknej scenerii Turniej Gawędziarzy w Wielu; dla amatorów słowa drukowanego - Targi Książki Kaszubskiej i Pomorskiej w Kościerzynie. Na całych Kaszubach odbywają się wiosną i latem dziesiątki koncertów kapel, zespołów śpie-waczo-tanecznych (z repertuarem i poziomem występów różnie bywa). Wydaje się zatem, że rozmaitych propozycji jest w bród, idzie jednak o to, aby wychodziły poza schemat i zostawały w pamięci jako dobra marka kaszubskiej kultury. KAZIMIERZ OSTROWSKI Na całych Kaszubach odbywają się wiosną i latem dziesiątki koncertów kapel, zespołów śpiewaczo-tanecznych (...), rozmaitych propozycji jest w bród, idzie jednak o to, aby (...) zostawały w pamięci jako dobra marka kaszubskiej kultury. 52 POMERANIA zpôłnia Czej przechôdô długö wëżdóné lato, köżdi bë chcôł, cobë bëło taczé richtich - słuńcowe i dlô wszëtczich łaskawé: dlô gburów i tëch, co robią pöd göłim nieba, dlô letników nad wódą i w górach. I żebë wiodro bëło żëczné wanożnikom, jaczi perpedes abó na kołach (le nawetka i autoła) wanożą przez Kaszëbë. Nót je jima żëczëc kaszëbsczi góscynnoscë i dobrëch wrażeniów, a ókróm fizycznego ódpóczinku, cobë z tego wadru abó ze wczasów to dało zwësk dlô dëcha mët. Le co më móżemë jima zabédowac? W piacdzesątëch latach uszłégó stalata (dlô mło-dzëznë to prehistorio!) Kaszëbë óstałë ódkrëté dlô zórganizowóny piechtny turisticzi. Nódłëgszi dzesac-dniowi szpur prowadzył z pôłnia na norda - z Cha-rzëków do Sopotu. Jedna z etapówëch môlëznów to bëło Wielé, dze ókróm kalwarie na grzëpach i pësz-négó jęzora atrakcją dlô grëpów rézowników bëłë wieczorne potkania w szkole (nie bëło jesz dodomu kulturę) z kamratama Wicka Rogalą i Janka No-waczika, jaczi spiéwelë piesnie (m. jin. wiérzte Kar-nowsczégö) i grelë na cytrach, a Edmund Kónkólew-sczi recytowôł wëjimczi epopeje Derdowsczégô ó Czórlińsczim. W grëbëch sztambuchach Kónkólew-sczégó to dô dzesątczi pódzaków ód óczarzonëch słechińców. Może niejedny słechińcowie jesz żëją, tedëczasny sztudérowie, i pamiatają te kóncertë, bó chto chóc rôz béł uczastnika taczégó (zaczarzonégó? kultowego? - tak sa dzys gódó) wieczora, nen nie wërzucô gó z arsenału lubnëch wspominków. Mni wicy z tamtego czasu jo zapamiatôł żëwiołowi koncert góralsczi kapele w schroniszczu na halë Ornak, zmuszony raza z letnikama do dożdanió na kuńc niespódzajny gromówczi. Kuli razë jó widzôł późni góralsczé rozegracje, jó wiedno béł pod wrażenim dobrowólnoscë, redotny atmösferë zôbawë. Mie sa mëkcą szlachującé zblëżenia letników z kaszëbską kulturą i muzyką „na żëwó", improwizowóné i prów-dzëwé. Klimë nôstrojowëch koncertów Wicka Rogalë nie dô sa pöwtórzëc, le pokazać naszą regionalną kultura z blëska i bez sztampę ze zwënégą jo. Przekonywają ó tim órganizowóné ód czile lat w latnëch miesącach „Czwiôrtkówé kaszëbsczé wieczorë" w Swórnéga-cach. Schódają sa tedë do grëpë przë Kaszëbsczim Dodomu Lëdowégó Rakódzeła latnicë i mieszkańce wsë, wielëzna lëdzy wiedno je dobro, uczastników prosto drago je pómieszczëc. Formuła rozegracje je tako, że kóżdi czwiôrtk wëstapiwó j inszo kapela ë téż rôczony utwórcowie, a muzykańce nie le grają, le téż prezentérëją kaszëbsczé gôdczi, fifë, tradicjowé lëdo-wé zôbawë, uczą tańcowac i póspólno śpiewać. Publicznosc bëlno sa bawi, bëtnicë jaż żdżą na póstapny kaszëbsczi czwiôrtk. Góspódarzama są spólëznowi dzejarze ze stowôrë „Swory", nôtërno wespiéróny przez Wiesczi Dodóm Kulturë. Wieczorë są bödôj órganizowóné dlô letników i przëtrôłköwëch turistów (m.jin. czôłenkówców, jaczi jadą Brdą), le wëszło na to, że udba je tak samó atrakcjowó i wóżnó dló mieszkańców wsë i ókólégó. Dzaka temu kaszëb-skó mowa wrócó jakno jazëk publiczny komunikacje, dôwné zwëczi rodzą sa na nowo, mieszkańce zôs bar-żi sa pöczëlë póspólnotą i ród sa pótikają nie leno w latné czwiórtczi. Są zycher na Kaszëbach jiné place pótkaniów z kulturą, le Swôrë przëcygają ósoblëwim mikrokli-mata, gwôsną szmaką. Rôczi widzałi Kaszëbsczi Et-nografny Park we Wdzydzach, dze óbczas lepińcowe-gó jórmarku może pódzywiac snożi folklor, słëchac muzykańtów, churów, plestów, óbôczëc rozmajité rzemiasła, gbursczé zajmë i wiele atrakcjów. Le to blós rôz na rok i w towarzëstwie czilenôsce tësący góscy. Nówikszą kóżdoroczną rozegracją w regionie są Zjazdë Kaszëbów, z elemeńtama kulturę w tle, le cél tëch na wiólgą skala robionëch zeńdzeniów je często jinszi - przede wszëtczim dówają dokóz zrzeszë z nają kaszëbską tatczëzną, zbrzątwieniô z całą etniczną póspólnotą. Latoś na Kaszëbów z Pólsczi i świata żdże 1 lepińca Rëmiô. Dló lubótników lëdowi lëteraturë i żëwégó słowa órganizowóny je w zélniku (ód 40 lat!) w oczny scenerie Turniér Plestów w Wielu, dló lubińców drëkówónégö słowa - Tôrdżi Kaszëbsczi i Pómórsczi Ksążczi w Kóscérznie. Na całëch Kaszëbach ódbiwô sa ób zymk i lato skópicą kóńcertów kapelów, spiéw-no-tuńcowech karnów (z repertuara i niwizną wësta-pów rozmajice biwó). Tedë to sa zdówó, że rozmajitëch bédënków je po prówdze wiele, równak nówóżniészé je to, żebë wëchadałë buten öbrëmieniô i óstówałë w pamiace jakno dobro marka kaszëbsczi kulturę. KAZMIÉRZ ÔSTROWSCZI, TŁOMACZËLAANA HEBEL CZERWINC 2017 / POMERANIA / 53 LEKTURY „Wiersz jest nad czas i nad śmierć" - o nowym zbiorku poezji Franciszka Fenikowskiego To dla Ciebie... to tytuł tomiku wierszy zmarłego w 1982 roku w Warszawie Franciszka Fenikowskiego, adresowanych do jego trzech życiowych miłości. Przygotowała go do druku wdowa Irena Fenikowska, porządkująca po śmierci Franciszka jego spuściznę, która po wielu trudach - już po jej śmierci - znalazła się w Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie1. Postać Franciszka Fenikowskiego, urodzonego w 1922 roku w Poznaniu, absolwenta filologii polskiej tamtejszego uniwersytetu, od dzieciństwa związanego z Kaszubami i Pomorzem, czytelnikom „Pomeranii", przynajmniej wielu spośród tych nieco starszych, nie powinna być obca. Rzeczywistość jednak może być inna2. Należy on bowiem do pokolenia pisarzy i poetów reprezentujących minioną epokę, których twórczość bywa dziś niekiedy stereotypowo deprecjonowana. Warto i trzeba przypomnieć, że był jednym z najbardziej znanych twórców powojennej literatury polskiej, popularyzujących swoimi dziełami w całym kraju przeszłość i współczesność Gdańska, morza i Pomorza. Był ważną postacią nie tylko w gdańskim środowisku literackim, ale także ogólnopolskim, zwłaszcza wśród ogółu marynistów polskich. Należał do twórców uprawiających z zamiłowaniem dalekie i bliskie podróże, których owoce stanowiły tomy wierszy i reportaży. Ale przede wszystkim był związany z Gdańskiem, Kaszubami i Wielkim Pomorzem. Nakłady tomów jego wierszy, powieści historycznych i legend nie tylko gdańskich (np. Okręt w herbie) osiągnęły wówczas wysokość ponad 1 200 000 egzemplarzy. Dzieła jego były wie-lekroć wznawiane, a to znaczy -kupowane, czytane, niektóre wcześniej publikowane w odcinkach na łamach gdańskiej prasy. Franciszek Fenikowski, przybywając w 1948 roku do Gdyni na stałe, zapisał się najpierw w naszych dziejach przede wszystkim jako dziennikarz, redaktor dodatku kulturalno-literackiego „Rejsy" do „Dziennika Bałtyckiego", gdzie pracował razem z Lechem Bądkow-skim. Współpracując z Lechem, promował na łamach pisma pro- blematykę kaszubską, ułatwiał debiuty literackie młodym pisarzom i poetom. W gronie twórców z gdańskiego środowiska literackiego skupionego wokół Lecha Bądkowskiego, zaprzyjaźnionych ze społecznością zrzeszoną, z czasopismami „Kaszëbë" i „Pomerania", obok Lecha i Franciszka znalazła się wcześnie Róża Ostrowska (1926-1975), zapisana w naszych dziejach jako dziennikarka radiowa, kierownik literacki Teatru „Wybrzeże", zakochana we Wdzydzach autorka mitycznej powieści Wyspa i współautorka z Izabellą Trojanowską pierwszego Bedekera kaszubskiego. Róża Ostrowska - fascynująca w przyjaźni i współpracy piękna kobieta - jest adresatką pierwszej z trzech części wierszy Fenikowskiego zawartych w omawianym tomiku, powstałych w latach 1953--1955. Róży wyjątkowość sygnalizuje już pierwszy z dedykowanych jej wierszy, w którym autor głosił: Gdy czerwienieje liść dzikiego wina, wtedy się właśnie jesień rozpoczyna. Gdy czerwienieje Dom opatów bluszczem Radunia smutniej i jesienniej pluszcze. Gdy czerwienieją na straganach jabłka wchodzi do miasta jesień - smutków matka. Pod basztę Jacek pośród jabłek siada, na znak jej ręki gaśnie zorza blada. Ciemnieje niebo, pochmurnieją oczy, plecy przekupki ciężki tobół toczy. 1 Zob. B. Wojewódka, „Spuścizna Franciszka Fenikowskiego w zbiorach Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie", „Acta Cassubiana", t. IV, 2002, s. 148-184. 2 Stąd przed laty Instytut Kaszubski poświęcił życiu i twórczości Fenikowskiego konferencję, której owocem jest książka Franciszek Fenikowski. Kaszuby na nowo opisane, pod red. D. Kalinowskiego, Słupsk - Gdańsk 2012. 54 / POMERANIA / CZERWIEC 2017 ^ /iwiyhilfllifj lektury 0 ^ www.kaszubskaksiazka.pl Na Straganiarskiej, Grodzkiej, Kołodziejskiej mroczą przechodniów gusła czarodziejskie. I coraz smutniej, coraz bardziej szaro. Nikt się nie oprze tym jesiennym czarom. Nikt? Wyjdź naprzeciw czerwonej jesieni, jeden twój uśmiech w wiosnę ją zamieni. Czytając je, poznajemy klimaty tamtych dni lub wspominamy Wdzydze sprzed ponad pół wieku, przyrodę i ludzi, wśród których zakorzeniła się Róża, a za jej przyczyną niejeden z jej znajomych, przyjaciół i wielbicieli, z których najbardziej twórczy na polu poezji adresowanej do niej okazał się Franciszek Fenikowski. W gronie przyjaciół Róży i Franciszka, Lecha Bądkowskiego i Izabelli Trojanowskiej znaleźli się m.in. Maria Kowalewska, wówczas zastępczyni dyrektora Wydawnictwa Morskiego, Maria i Antoni Bolesław Facowie, Renata i Wojciech Kiedrowscy, a przede wszystkim poeta i budowniczy nowego Starego Miasta Gdańska Zbigniew Szymański oraz absolwentka UAM, wykładowczyni historii sztuki i kierownik biblioteki Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Gdańsku Teresa Sierant. Ona oraz Szymański, zauroczeni pierwotnie Mazurami, rychło zakorzenili się w krainie wdzydzkich jezior. Teresa stała się wkrótce najbliższą Franciszkowi Fenikowskiemu, wędrując z nim po kraju i Europie wśród unikatowych krajobrazów śladami przeszłości i piękna sztuki minionych wieków. Owocem tej miłości Franka, jak mówili o Feni-kowskim przyjaciele, jest najliczniejsza grupa wierszy powstałych wiatach 1956-1968, dedykowanych Teresce, początek jednego z nich -bez tytułu - został tytułem tomu. To dla ciebie chcę, miła, zatrzymać wszystkie sprawy tych dni kilkunastu, gdyśmy razem wymknęli się miastu tropić lato - złotego olbrzyma, gdy deszcz srebrną rozszlochał topolę, gdy zasępił się świerk, dąb osowiał, kiedy olcha na brzegu Ostrowia nam zielonym była parasolem, gdyśmy licząc deszczu krople szklane prosto w mokrą twarz śmiali się słocie i nie budzik nas budził w namiocie, ale dzikich krzyk kaczek nad ranem. To dla ciebie, dla ciebie, dla ciebie chcę ocalić wędkarza cień ptasi, kształt obłoku, co słońce tchem gasi, jak grzywiasty smok pełznąc po niebie, i świt, który prawo sobie rości do gwiazd lśniących w jeziorze, w trzcin koszu, i ten wiatru wysokiego poszum przejmujący aż do szpiku kości. 1960 Czytelnik łatwo może zauważyć, że ten wiersz, podobnie jak wiele innych Franciszka Fenikowskiego, powstał nad Jeziorem Wdzydzkim. Franciszek Fenikowski był wspaniałym poetą i pisarzem, ale niełatwym w codzienności człowiekiem, oderwanym od realiów życia, nieszczęśliwie uwikłanym w sprawy najbliższej rodziny, osaczonym przez matkę, stąd i niełatwość jego związków, szukającym nazbyt często ukojenia w alkoholu. Wyrwawszy się z rodzinnego domu w Orłowie, zamieszkał na oliwskim Przymorzu, borykając się z problemami samotniczego życia. Szczęśliwym zbiegiem okoliczności, zapoczątkowanym pomyłkowym połączeniem telefonicznym, w 1975 roku poznał ostatnią swoją miłość. Była to Irena Orzechowska, z domu Hozakowska, torunianka z ducha, mieszkanka Warszawy. Ona to spowodowała, że Fenikowski zdecydował się opuścić Gdańsk i zamieszkać na stałe w Warszawie. Ona też zapewniła Fenikowskiemu nieznaną wcześniej stabilizację, obdarzając go miłością i codziennym uznaniem jako wybitnego poetę i pisarza. Zapewniła również naj-troskliwszą opiekę, walcząc o jego zdrowie z postępującymi chorobami. Po jego śmierci całym jej „dążeniem było, aby żył dalej w swojej twórczości". Porządkując ogromną spuściznę pisarza i poety związanego z Trójmiastem, Kaszubami, morzem i Pomorzem, przejęła kontakty męża z środowiskiem przyjaciół gdańskich, m.in. z „Pomeranią" pod red. Wojciecha Kiedrowskie-go. Na łamach tego pisma dzięki jej zabiegom ukazały się wiersze i inne teksty Franciszka. Pod firmą „Pomeranii" pojawił się jego niejeden osobny tomik. W tymże periodyku ukazały się też wspomnienia poświęcone Franciszkowi i Irenie, która zmarła w 1993 roku3. Mimo usilnych starań Ireny przygotowany przez nią tomik wierszy To dla Ciebie... czekał na wydanie ćwierć wieku. Ukazał się dzięki staraniom Instytutu Kaszubskiego w opracowaniu i ze wstępem Józefa Borzyszkowskiego, który współpracując z Teresą Sierant--Mikicicz, zadbał również o ciekawe fotografie i ilustracje rękopisów autora tomu. Oryginalną stronę graficzną książki zapewnił zaprzyjaźniony z Teresą Sierant-Mikicicz profesor ASP w Gdańsku Sławomir Lipnicki. Na zawartość tegoż tomiku złożyło się również - w charakterze posłowia - kilka wierszy Zbigniewa Szymańskiego, seniora „Kaszubów Wileńskich", zaprzyjaźnionego z Franciszkiem Fenikowskim oraz 1 Zob. wspomnienie Marii Kowalewskiej zatytułowane „Pamięci Franka", „Pomerania" 1983, nr 1-2, s. 25-26 oraz Wojciecha Kiedrow-skiego pt. „Irena", „Pomerania" 1994, nr 6, s. 8-14. Na łamach „Pomeranii" ukazały się też osobiste wspomnienia syna Ireny, Krzysztofa Orzechowskiego, pt. „Irena i Franciszek", „Pomerania" 1999, nr 10, s. 14-17. Tam także trzy wjiersze Franka dedykowane Irenie. CZERWIŃC 2017 / POMERANIA / 55 LEKTURY O"® 0 q www.kaszubskaksiazka.pl Różą i Teresą. Wśród tych utworów są takie, które zostały dedykowane Róży i Teresce, a także „Wiersz o Ziemi Kaszubskiej". Promocja zbiorku To dla Ciebie... miała miejsce 8 marca br. w Bibliotece Akademii Sztuk Pięknych, w której Teresa Sierant przepracowała 45 lat. Była to nie tyle promocja, co swoisty benefis Teresy, głównej bohaterki spotkania, w czasie którego Karolina Kliszewska i Zbigniew Jankowski odczytali po kilka wierszy zawartych w tomiku, dedykowanych Róży, Teresce i Irenie. Można powiedzieć, że ich autor przez całe twórcze życie szedł niejako śladem innego Wielkopolanina z Poznania - Bernarda Chrzanowskiego, który przed ponad stu laty poruszył wiatr od morza; który odkrywał Kaszuby dla rodaków z głębi kraju. Franciszek Fenikow-ski, dla którego początkiem zakochania w Kaszubach i morzu było Oksywie4, podobnie jak Chrzanowski marzył, by po śmierci spocząć na tamtejszym cmentarzu, najpiękniejszym w Polsce. Tymczasem został pochowany na warszawskim cmentarzu parafii św. Katarzyny na Służewcu, a żona na nagrobku umieściła napis: „Był słońcem mojego życia". Jej syn, aktor i reżyser teatralny Krzysztof Orzechowski w wydanej niedawno bardzo ciekawej księdze swoich wspomnień osobne rozdziały poświęcił Matce i Frankowi5. Irena Fenikowska, przygotowując prezentowany tomik, wybrała dlań ciekawe motto - słowa Michała Anioła „Wiersz jest nad czas i nad śmierć". Zawarte w prezentowanym zbiorku wiersze Fenikowskiego, to właśnie tego rodzaju ponadczasowe znaki pamięci o Nim i Jego Miłościach. Pierwszy z dedykowanych Irenie, napisany w kwietniu 1975 roku, zawiera prośbę poety: Bądź ze mną aż do końca, aż do ostatniej chwili, gdy krąg sczernieje słońca, gdy się nade mną schyli ta, która z mgły ma ciało, gdy ujrzę ją w agonii: ...Gotycką, mglisto-białą, z klepsydrą w wąskiej dłoni. kwiecień 1975 Prośba ta została wysłuchana! Ostatni wiersz poety, powstały w Wigilię 1981 roku - tamtego roku! - głosi: Gdy się opłatkiem przełamiesz ze mną, to krwią nam w palcach spłynie opłatek... Nie wzeszła Gwiazda nad ziemią ciemną, płynie przez zaspy płacz żon, sióstr, matek, Bóg dziś nam w śląskiej rodzi się sztolni choć czołg na drodze stoi w zamieci... Noc nie trwa wiecznie, wstaniemy wolni ranna nam łuna jutro zaświeci. Warszawa, 24.12.1981 Tym to wierszem Franciszek Fe-nikowski pożegnał się ze światem, pozostawiając nam swoją twórczość, z której szczególnie wiersze - te dla Róży, Tereski i Ireny oraz wszystkie inne - są świadectwem jego talentu i wrażliwości. Był bowiem człowiekiem, który dzięki wyjątkowej empatii widział i słyszał więcej niż inni. Zadziwiał swoich wielbicieli i przyjaciół ogromną wiedzą (zawsze czytał lub pisał, nawet w czasie podróży), lekkością poetyckiego pióra, szczegól- ną życzliwością dla czytelnika, jak i niepowtarzalną nutą humoru, a także autoironii. Dziś pomagają nam to odkryć jego niepowtarzalne dedykacje, których bogaty zestaw, zebranych z książek dedykowanych Irenie Fenikowskiej, został zaprezentowany w tymże tomiku. Jest wśród nich dedykacja zawarta w zbiorku Kamienne kręgi, będąca świadectwem szczególnych więzi poety z naszą małą pomorską ojczyzną. Ota ona: „Piękna nasza ziemia polska" od Chicago do... Tobolska, lecz najbardziej mnie zachwyca Hel, Rozewie, i Wieżyca. „jeśli nie chcesz mojej zguby" - pojedź ze mną na Kaszuby, chcę, by Ci się co noc śniła ma pomorska ziemia, Miła! Gdańsk, w listopadzie 1975 Mam cichą nadzieję, że tomik ten przyczyni się do zainteresowania życiem i twórczością Franciszka Fenikowskiego oraz powstania jego biografii. W.B. Franciszek Fenikowski, To dla Ciebie..., w opr. i ze wstępem Józefa Borzyszkowskiego, Instytut Kaszubski, Gdańsk 2016. 4 Jeden z tomików jego wierszy nosi tytuł Na początku było Oksywie. 5 Zob. K. Orzechowski, Podróż ku kresu pamięci, Olszanica 2015, s. 275-292. 56 / POMERANIA / CZERWIEC2017 lektury Rodzynné tradicje.. Dzywnym zrządzenim dosta sa w moje race ksążka Adama Muraw-sczégô Rodzinne tradycje strażackie. A wszëtkö jakbë za sprawą sp. Jerzego Kamińsczegó z Barłążna na Kócewim - rzezbiôrza, ö chtërné-gö uroczëstoscë 20-lecégö robötë pisała jem w „Pomeranii". Relacjo jesz sa nie ukóza, jak doszła naju wiadomość ö smiercë artistë. Niedôwno dosta jem lëst ôd wa-stë Adama Murawsczégö z prośbą ö nadesłanie wspominków ö jego szwagrze Jerzim, bo chce wëdac album ö nim. Öb czas telefönicznëch kôrbiónków ugwësniwała jem sa, że mójim rozmównika je człowiek ö cekawëch zainteresowaniach: genealogiczne drzewa, filatelisticzné zbiérczi... Zacekawiła mie osobie wie udostónó informacjo ö wëżi wspömnióny ksążce. „Rodzynné - urwała jem wasce Adamowi - to muszi bëc czekawé. Jô téż bë mögła pisac, chôc ö jinëch, bö lesnëch tra-dicjach w möji rodzenie. Mda rôd, czej bada mögła ja czedës öd wastë póżëczëc" - dodała jem. Stanała jem w zadzywöwanim, czej za czile dniów dosta jem od brifczi Rodzinne tradycje strażackie, a do te jesz z cepłą dedikacją. Czim zasłużëła jem na taczi negóroczny jastrowi darënk? A jesz do te wiém, że usódz-ca miôł leno dwa egzemplarze. Chutkó doznała jem sa, że móm cekawi materiôł na uczbë jazëka, historii i kulturë kaszëbskö-pömör-sczi. To nick, że po polsku, bo dokaże pisóné letczim, równak bëlnym pióra lubią licealiscë tłomaczëc abô pisac w rodny möwie ö sprawach nima zainspirowónëch. Cél napisaniô ksążczi je zamkłi w titlu, a pödsztrëchniati we wpro-wôdzenim: „przekôzac wspömin-czi ö möjich bëlnëch przodkach ögniôrzach". A wspôminczi ö nich i dokazach starków, öjca, półbra-cynów, cotków i ujów są pózeb-róné w ösmë rozdzélach. Jem dbë, że mdze to dlô mie wspómóżką, a dlô uczniów zachacbą do jesz wiakszégö wzbögacywaniô najégö „szköłowégö archiwum" pt. „Dokaże najich przodków". Przezdrzimë naje zbiérczi i wiadą ó ögniôrzach w uczniowsczich rodzënach pó-dzelimë sa z usôdzcą. Przëzdrzec sa jidze Tczewowi i jegó historii ód jiny stronë, a znónému donëch-czas licealistom chöcbë z dokazów Anë Łajming. Czas wëbrac sa do tczewsczi biblioteczi, gdze robi znóny brusczim licealistom Krësz-tof Korda, jaczému m. jin. dzakuje usôdzca ksążczi. A wszëtkó to dopomoże w lepszim udzélu w Konkursu Wiédzë ó Pómórzim órga-nizowónym przez Klub Sztudérów „Pomorania" w Gduńsku. Nie dzyw, że nôwiacy usôdzca pisze ó historii ógniarstwa, ósoblëwie w swójim ulubionym miesce Tczewie, i jego na rozmajiti ôrt örganizowónëch kamach, chtërnëch nazwë ótmikają pösobné rozdzéle. Historio ógniarstwa zajimó wiele placu, z ópisënka nôbarżi uchówónëch zdarzeniów w biótce z ognia. Nadczidniacé przez usódzca, że „jeden z nóbarżi znónëch strzédnostalatnëch przesądów gôdô, cobë nie gasëc ognia powstałego ód piorëna", zachacy młodego czetińca do skórzëstaniô z dokazów Jerzego Trédra dló lepszego óbjasnienió genezë, a może przë ti leżnoscë przeanalizëje cze-kawé frazeólogizmë spartaczone z ógnia. Mëszla, że mój i uczniowie badą chcelë zając sa bókadoscą pó-dónëch w ksążce pozwów ógniórzo-wégö sprzatu, jegó tłomaczënka na kaszëbsczi, a nôleżnicë Radzëznë Kaszëbsczégó Jazëka nie odmówią swojego óbsądu tego przekładu. Na technika bókadoscë ódjimków w dokazu Murawsczégó, jich tema-tika, ógniôrzowé na nich merczi, nôwiakszé boczenie dadzą móji chó-nicczi technice, z klasów o taczim profilu. A może nalézą mótiwë do III edicji Ödjimköwégó Konkursu „Kaszëbë sztóta zatrzimóné" órgani-zowóny w jich szkole? Mie nóbarżi uwidzół sa rozdzél pt. „Swiati Flo-rión - patron ôgniôrzów". Swiati Pańsczi, a westrzód nich Florión - to wdzaczny mótiw najich lëdo-wëch artistów, chtërnëch nózwëska i dokazë ö tim swiatim nalazłë sa w rozdzélu ubókadnionym legendarna, pöwiôstkama. Öb czas czëta-niô rozdzélu nalôżóm nié le coróz wiacy ódpówiescë na postawione na zóczątku pëtanié „Kim je Swiati Florión?", ale rodzy sa mësla... ópróco-wanió z uczniama szlachu dokazów kaszëbsczich i kócewsczich lëdo-wëch artistów ó tim swiatim. Wórt uwóżno zapoznać sa z historią pówstaniô ksążczi Rodzinne tradycje strażackie w rozdzélu „Miast zakuńczenió, dwa słowa ó se - Adóm Murawsczi", cobë zrozmiec, że wórt sa czasa zatrzëmac, pósłëchac a pókórbic, zbierać pamiątczi, bo może powstać bëlno wëdóny dokôz, chtëren mdze inspirowół jinëch. A póczi co, dzakuja wasce Adamowi Murawsczému, że zgódzył sa na zeń-dzenié z wespólëzną Lëpusza, gdze ógniórze udokazniwelë, że służą pomocą ni le w zagróżbie. Nôleżnicë KPZ w Remusowim Lipnie wiedno wiedzelë, że na starżë kaszëbsczich tradicjów stoją z nima lëpusczi ógniórze. I jesz jedno... jem gwë-snó, że w realizacji planów szkolny i licealistów dopómógą absolwencë I Kaszëbsczégö Öglöwösztôłcącégö w Brusach, ósoblëwie maturancë kaszëbsczégó jazëka, westrzód chtër-nëch są téż ógniórze. FELICJÔ BÔSKA-BÔRZËSZKÖWSKÔ Adam Murawski, Rodzinne tradycje strażackie, Wydawnictwo Region, Gdynia 2016. CZERWIŃC 2017 / POMERANIA / 57 Wielkie sprawy małego człowieka lektury Ltl\ l U n I v^ www.kaszubskaksiazka.pl Janusz Mamelski nie jest literatem celebryckim. Unika szumnych wypowiedzi, nie sprzecza się na spotkaniach literackich, bardziej obserwuje, aniżeli komentuje. Opublikował dotąd kilka pozycji, które sytuują go jako tłumacza na język kaszubski Trenów Jana Kochanowskiego (I wyd. 2009) albo jako zbieracza i stylistę baśni, legend i podań pomorskich zawartych w tomach: Legendy kaszubskie/ Kaszëbsczé legeńde (I wyd. 1999), Bursztynowy skarb. Legendy z serca Kaszub/ Jantarowi skôrb. Legeńde z serca Kaszëb (2004), Bajki kaszubskie/ Bôjczi kaszëbsczé (2009). Angażował się również Mamelski w opracowanie miniprzewodnika pt. Sianowo. Sanktuarium Królowej Kaszub (I wyd. 2007) oraz w wydanie książki-przewodnika pt. Łażoch z Kaszubę czyli będzie, co ma być (2016). Już to zestawienie ukazuje specyfikę pedagogiczno-społeczne-go zaangażowania kaszubskiego literata, który kieruje swą twórczość przede wszystkim w stronę młodego czytelnika, urzeczywistniając cel poznawczej użyteczności. Pojawiający się w 2016 roku tom Janusza Mamelskiego pt. Mack jest jego drugą po dwujęzycznym tomiku wierszy pt. Żëcé dzecy/ Życie dzieci (2012) w pełni autorską propozycją. Książka wydana przez Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie zawiera dwadzieścia pięć opowiadań. Pierwotne wersje wielu z nich były publikowane w dodatku edukacyjnym do „Pomeranii" „Najô uczba". Wszystkie zogniskowane zostały na opisie zabawnych przygód i doświadczeń chłopca w wieku przedszkolnym i wczesnoszkol-nym. Kolejny raz warto przyklasnąć udziałowi w wydaniu kaszubskiej książki Joanny Koźlarskiej, która przygotowała świetne ilustracje. Wygląd Macka z rozczochraną 58 / POMERANIA/CZERWIEC2017 czupryną, z „kanciastą" gestykulacją i z wyrazistą mimiką to trafne plastyczne odzwierciedlenie specyficznego stylu zachowania i myślenia chłopca. Pomysłowe i dynamiczne rozplanowanie ilustracji na stronach niewątpliwie wydatnie ożywia wygląd książki. Nawet takie elementy, jak minirysunki pszczoły czy ciastka z wisienką umieszczone na rogach kart, tuż obok oznaczenia stopki, trzeba uznać za drobne, ale jakże sympatyczne elementy grafiki Koźlarskiej. Zarówno zatem strona treściowa zbioru Mamelskiego, jak i wygląd zewnętrzny książki-przedmiotu odpowiada na zapotrzebowanie czytelnicze wśród najmłodszego i młodego odbiorcy literatury kaszubskiej. Główny bohater książki został przedstawiony w różnych odsłonach. Bynajmniej nie tylko dydaktycznie czy moralistycznie, choć trudno, aby takie konteksty się w narracji nie pojawiały. Pierwszym sygnałem sugerującym, jak traktować dziecięcą postać, jest jego imię - Mack. W tradycji kaszubskiej jest to miano szczególnie naznaczone. Wszak w powszechnym wymiarze kojarzy się z postacią ironiczno-satyrycznego narratora felietonów Aleksandra Labudy nazwanego przez autora Guczów Mack. Trzeba jednak uważać na takie skojarzenie, ponieważ opowieści Labudowego Macka sprzed dziesiątek lat i małoletniego Macka z czasów dzisiejszych dotyczą zasadniczo odmiennych kwestii. Niemniej i w jednym, i w drugim przypadku pojawia się swoisty typ humoru, który ma swój „nieprawo-myślny" charakter, wyśmiewający nie tylko ludzi i ich przywary, ale także ironicznie komentujący sprawy poważne i zasadnicze. Wśród przygód dziecięcego Macka nie będzie może momentów na salwy śmiechu, jednakże właśnie drwina ukryta w logice myślenia chłopca nie będzie wcale tak różna od wywodów dorosłego Macka napisanych w zupełnie innych warunkach kulturowych. Kim jest tytułowy Mack z opowiadań Mamelskiego? Po pierwsze to rojber, czyli dziecięcy psotnik, który ma swoje zdanie i go broni, poza tym potrafi wywalczyć zabawki od swojego brata, a i w grupie rówieśników ma poważanie. Nie jest socjopatą, nie wykazuje zespołu nadruchliwości, to po prostu zdrowy chłopiec, który ma potrzebę doświadczania świata i wszelkich jego tajemnic. Po drugie Mack to knóp buszny, czyli taki, który ma poczucie własnej wartości i zamierza o siebie zadbać w czasach, kiedy wszyscy zdają się nim rządzić. Najbardziej uzależniony jest od ojca i matki, co daje mu tak chwile pewności i spokoju, jak momenty zupełnej zależności. Dzieje się tak w opowiastce o upragnionym przez niego prezencie komunijnym w postaci komputera, który jest używany nie przez niego, lecz przez jego rodziców {Komputer). Albo w innym momencie, kiedy musi przebywać z kuzynostwem w imię zachowania poprawnych relacji rodzinnych (Świata). Opis Macka i jego świata dokonuje się w książce Mamelskiego dzięki narratorskiej empatii. Cały czas opowieść snuta jest z perspektywy małoletniego chłopca, którego wrażliwość, potrzeby i wartości wystawione są na próbę wobec świata dorosłych. Rzeczywistość pełnoletnich w generalnym wymiarze jest trudna i zniechęcająca, co dziecięcy bohater odczuwa na własnej skórze, kiedy próbuje realizować klasową politykę (Demokracjo). Właśnie tutaj, w życiu szkolnym, poznaje pierwsze metody zdobywania popularności i znaczenia, które bynajmniej nie są etycznie klarowne. Pozytywne strony dojrzałej egzystencji odkrywają się przed Maćkiem powoli, kiedy uczy się, na czym polega bycie ministrantem (Służka), albo wchodzi w zawiłą problematykę wyborów tożsamościowych (Wanoga), w których przychodzi mu się określić, czy jest Polakiem, Niemcem czy Kaszubą. Mimo codziennych trosk dziecięcy bohater nie popada jednak w pomieszanie i zwątpienie. Zakochuje się dziecięcą miłością w nauczycielce ze szkoły (Ucecha) oraz przeżywa nowe dla siebie fascynacje „egzotyką" świata dziewcząt (Snôżota). Mamelski w swoich opowiastkach o rezolutnym chłopcu nie ukrywa również najbardziej gorzkich lekcji dla dziecięcego czytelnika. Na przykład Mack na własnej osobie odczuwa, na czym polega prawdziwa przyjaźń, kiedy doświadcza siły kłamstwa i manipulacji ze strony wydawałoby się najlepszego kolegi (Cegaństwo). Albo chłopak odkrywa wielkie dramaty ludzkie, jak to się dzieje w rozdziale Nieszczescé, który rozgrywa się w szpitalu, na oddziale ortopedycznym. Mimo lekkiej narracji nie brakuje tutaj informacji o tytułowym nieszczęściu, bólu, a nawet śmierci bliskich. Takie partie zbioru historyjek o Maćku są bardzo potrzebnym elementem realizmu, który nie pozwala traktować wszystkich przygód młodziutkich postaci z przymrużeniem oka. Wyraźną zaletą opowiadań Mamelskiego jest zawarta w nich swoista dyskusja z najnowszymi trendami kulturowymi, tak szeroko omawianymi w różnych mediach komunikacyjnych. Nie jest to nawet jakaś debata wprost, to rodzaj podskórnej drwiny z „poważnych" problemów pedagogicznych lub „politycznych" sporów o wartości. Pojawia się ona w kilka miejscach zbioru historyjek o Maćku i pozwala wydobyć na powierzchnię świeży typ humoru słownego i sytuacyjnego. Weźmy kilka przykładów... Oto w opowiadaniu Miłota starszich przez chwilę mali przyjaciele rozważają, czy nie zgłosić do Rzecznika Praw Dziecka albo Centrum Reagowania Kryzysowego faktu, że dostały karę cielesną. W innym zaś opowiadaniu pt. Europa większa grupa dzieci bawi się w grę, która wykorzystuje elementy europej-sko-bliskowschodnich konfliktów imigracyjnych i cywilizacyjnych. Wreszcie w rozdziale zatytułowanym Móda kilkoro przedszkolaków i uczniów bawi się w rodzinę, naśladując ze świata dorosłych model nie tylko tradycyjnego stadła, ale również małżeństwo homoseksualne. Odwaga w doborze tematu przez Mamelskiego polega tutaj na tym, że nie trzyma się on politycznej poprawności i nie przekonuje do szlachetnego postępowania wychowawczego, odpowiedniej postawy ideowo-politycznej czy konwencjonalnych ról społecznych, ale po prostu odwzorowuje zachowania dzieci, ich zabawę, prostolinijność, naiwność, a także prawdomówność i spontaniczność. Takie właśnie cechy pozwalają ujrzeć, wydawałoby się nierozwiązywalne problemy globalne w zupełnie nowym świetle. Oczywiście nie są to rozwiązania podane serio i w dydaktycznym namaszczeniu. Właśnie w codziennych małych odkryciach egzystencjalnych prawd kaszubskie dzieci znajdują radość życia, źródło optymizmu i zdolność do adaptacji. Propozycja literacka Janusza Mamelskiego istnieje w dzisiejszej sytuacji publikacyjnej w ciekawym układzie komunikacyjnym. Warto bowiem zestawić historyjki o Maćku z tymi, które zawarte są w Bal- REKLAMA binie z IV B Danuty Stanulewicz w tłumaczeniu Bożeny Ugowskiej. Tak jak Mamelski zasadniczo odnosi się do rzeczywistości przeżywanej z punktu widzenia chłopców w wieku szkolnym, tak opowieść Stanulewicz jest przedstawieniem wrażliwości i problemów świata okołodziesięcioletnich dziewczynek. Dopiero łączne czytanie tych książek pozwala ukazać we współczesnej kaszubszczyźnie wielkie sprawy małych ludzi. Ostatni rozdział zbioru Mamelskiego pt. Dzecuszkô dotyczy pojawienia się nowego członka rodziny - dziewczynki. Można więc mieć nadzieję, że wkrótce przeczytamy o dalszych losach rodziny Macka. Zabawnych i mądrych opowieści o człowieku nigdy nie za dużo. DANIEL KALINOWSKI Janusz Mamelski, Mack, Wydawnictwo Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, Gdańsk 2016. 45 zł 'SIC1 -kaszubski :ii.i \ \ . i .. . . lliilrow publikują swoje tekste me H S Z [ yci I fi H le przedstówcowie nómłod-HÉk szégó pókólenió utwórców, bó są téż westrzód autorów ju doswiódczony piszący, jak Jón Natrzecy abó Artur Jablonsczi. Króm nich móżemë w nónowszim „Zymku" przeczëtac dokaże Gracjanę Pötrëkus, Woj cecha Meszka, Adama Hébla, Hanë Makurót czë Karolënë Weber. Redaktorama zsziwku są sztudérzë drëdżégó roku kaszëbsczi etnofilologie Gduńsczegó Uniwersytetu. Dzesąti „Zymk" wëdało Muzeum Kaszëb-skó-Pómórsczi Pismieniznë i Muzyczi we Wejrowie i prawie w sedzbie tego mola 20 maja obczas Nocë Muzeów ódbëła sa pierszó jegó promocjo. RED. Ödj. z archiwum KPZ w Krakowie CZERWIŃC 2017 / POMERANIA / 61 KLËKA GDINIO. UCZBE SPRZED 100 LAT Ödj. ze zbiérów KFK Kaszëbsczé Förum Kulturë i gdińsczi part Kaszëbskó-Pómórsczé-gô Zrzeszeniô zôrganizowałë projekcja filmu „Elementarz czyli jak przed laty dziateczki na Pomorzu uczono". 18 maja w Gdini uczast-nicë zeńdzenió möglë sa doznać, jak wëzdrzałë uczbë w pömôrsczich szkołach przed I światową wöjną i pö udostanim samôstójnotë przez Polska. Scenarnik filmu przërëchtowała Joanna Gil-Slebóda, jakô napisała go na spódlim elementarzów z XIX w. Po prezentacje filmu wastnô Joanna wespół z aktorama: Maceja Slebódą i Małgorzatą Stachówską-Slebódą ôpówiôdelë ö tim, jak pówstôł ten dokôz, jak wëzdrzałë robötë przë jego krącenim i pó-dzelëlë sa swoją wiédzą ó tim, jak czedës bëłë uczoné dzôtczi na Pómórzim. Wôrt dodać, że filmową klasa zagrałë dzecë z Dretinia kol Miastka. Króm swój ich rolów muszałë téż nauczëc sa czëtac kaszëbsczé tekstë. RED. KAZIMIERZ JARUSZEWSKI Spólëznowô Spódlecznô Szkóła „Niedźwiednik" we Gduńsku óbchó-dzy latoś 25-lecé dzejaniô. W jëbleu-szowim roku rozszerzwilë swój edukacyjny bédënk ó uczba kaszëbsczégó jazëka. Jak rzekła nama szkolno Mirosława Werdeckô, dzysdnia uczi sa tegó przedmiotu 13 uczniów i jesz pora, chtërny przechodzą na zajmë tej-sej. Uczbë ódbiwają sa nić leno w szkóle. Dzecë pöznôwają m.jin. muzea (np. Archeologiczne), Pedagógówą Biblioteka wespół z Regionalną Jizbą i jiné place zrzeszone z kaszëbizną. 18 maja wëbrelë sa do restauracje Mestwin w Kaszëbsczim Dodomie kol szas. Straganiarsczi we Gduńsku. Póznôwelë tam szmaczi regionalny kuchnie i pötkelë sa z direktora Biorą Kaszëbskó-Pómörsczégö Zrzesze-nió Łukasza Richerta. Zwiedzëlë téż kaszëbską ksagarnia, a na zakuńcze-nié wanodżi zrobilë so ódjimk pod pomnika Swiatopôłka. RED. NASPÖDLIM INFORMACJI MIROSŁAWĘ WERDECCZI, ÖDJ. ZE ZBIÉRÓW SZKÖŁË „NIEDŹWIEDNIK" ■ GDUNSK.WANOGA DO KASZËBSCZÉGÖ DODOMU m CZŁUCHÓW. WSPOMINALI AKCJĘ „WISŁA" Pokrzyżacki zamek w Człuchowie, obecnie siedziba muzeum, staje się miejscem wielu cennych inicjatyw kulturalnych i edukacyjnych. 29 kwietnia br. w 70. rocznicę akcji „Wisła" zorganizowano tam sympozjum popularnonaukowe i otwarto ekspozycję „Niemi świadkowie pamiętnych dni". Prele-Fot KJ gentami byli dr hab. Boh- dan Halczak oraz Bohdan Tchórz. Obchodom rocznicy towarzyszyła również wystawa fotograficzna „Karpackie cerkwie". Akcentem artystycznym był recital Lesji Szulc „Ukraina z dźwięków utkana". Wydarzenie przygotowały dwa podmioty: Muzeum Regionalne w Człuchowie i Związek Ukraińców w Polsce (koło człuchowskie). 62 / POMERANIA / CZERWIEC2017 KLËKA m SZIMBARK. HONOROWI PRZÉDNIK Przédnik Kaszëbskö-Pômörsczégö Zrzeszeniô prof. Édmund Wittbrodt östôł hönorowim ambasadora Kaszub w kategorie „Osobowość Roku". Zdecydowała ö tim kapituła, w jaczi bëlë dzysdniowi i dôwny marszôł-köwie pömörsczégö województwa a téż przédnicë Gduńsczegó Klubu Biznesu i Kaszëbsczi Zrzeszë Ro-bötodôwôczów. Wëprzédnienié ostało wraczoné Profesorowi öbczas XIV Majówczi Pömörsczich Pódjimców 13 maja w Centrum Edukacje i Promocje Regionu w Szimbarku. Edmund Wittbrodt króm bëcô przédnika KPZ je téż profesora na Mechanicznym Wëdzélu Gduńsczi Pólitechniczi, ob dwie kadencje béł rektora ti uczbównie. W latach 1997-2015 béł senatora, za rządów Jerzego Buzka minystra nôrodny edukacje. Winszëjemë wëprzédnieniô. RED. (NA SPÔDLIM WIADLA ZE STARNË PG.EDU.PL) m GDUNSK. DEBELTNE KASZËBSCZÉ SWIATO W Zespole Spôdlecznégó i Gimnazjalnego Sztôłceniô nr 2 (ZSiGS) we Gduńsku ódbëło sa dëbeltné swiato. 9 maja dzeń swójich patronów óbchó-dzëlë uczniowie Spödleczny Szkółë nr 85 miona Kaszëbskô-Pómörsczégö Zrzeszeniô i Gimnazjum nr 48 miona Lecha Bądkôwsczégó. Góscama uroczëznë bëlë m.jin: wiceprezydent Gduńska Pioter Kowalczuk, Grzegorz Jaszewsczi i Łukósz Richert - przed-stówcowie KPZ. Na zoczątku direk-torka ZSiGS nr 2 Barbara Gwizdała przëwitała wszëtczich i rôczëła do öbezdrzeniô prezentacji ö patronach. Późni m.jin.ódbiwałë sa lëteracczé i plasticzné warkównie dló gimnazjalistów, a téż nôuka „Kaszëbsczi zum-bë". Uczniowie spódleczny szkôłë brelë udzél w pótkaniach z wësziwôr-kama. Béł téż pökôzk filmów „Kaszubi w Gdańsku". Nômłodszi rëchtowelë plasticz-né prôce przedstówiającé Pômörzé i Kaszëbë, spiéwelë i tańcowele. Nó-leżnicë Uczniowsczégö Samorządu przëszëkówelë jestku - chléb ze szmółta i gurkama. Ö pierszi pó półnim zaczął sa wiôldżi finał, jaczi wëfulowałë tuń-ce, spiéw, prezentacje malënków i muzyczny wëstap uczniów gimnazjum - Adama i Môrcëna Pastwów. Całosc skuńczeła kaszëbskô zum-ba pókôzónô przez gimnazjalistów. NASPÖDLIM INFORMACJE MAŁGORZATĘ BIAŁOBRZEWSCZI, WICEDIREKTORCZI ZSIGS NR 2 WE GDUŃSKU, ÔDJ. ZE ZBIÉRÓW SZKÔŁË ■i TORUŃ. V TORUŃSKI KIERMASZ KSIĄŻKI REGIONALNEJ W ramach Ogólnopolskiego Tygodnia Bibliotek 15 maja br. w holu Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu miał miejsce V Toruński Kiermasz Książki Regionalnej zorganizowany przez Toruński Oddział Zrzeszenia Kaszubsko--Pomorskiego i Bibliotekę Uniwersytecką w Toruniu przy współpracy Koła Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich na UMK. W imprezie oprócz wydawców zjawiających się rokrocznie wzięło udział pięciu nowych wystawców z Torunia i Gdańska. Prócz tego swoją ofertę książkową zaprezentowali wydawcy z Tczewa i Dąbrówna. Otwarcia Kiermaszu dokonali wicedyrektor Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu Dominika Czyżak i prezes toruńskiego oddziału Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego dr Michał Targowski, a o prezentowanej podczas imprezy wystawie „Pomorze Nadwiślańskie. Regionalizmy znad Dolnej Wisły" ciekawie opowiadał dyrektor Miej- skiej Biblioteki Publicznej w Tczewie dr Krzysztof Korda. Spore audytorium przyciągnęły imprezy towarzyszące V Toruńskiemu Kiermaszowi Książki Regionalnej, które miały miejsce w sali na parterze Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu. Jako pierwszy odbył się wykład w postaci prezentacji multimedialnej dr hab. Sylwii Grochowiny (UMK) na temat jej książki Toruński Holokaust. Losy żydówek z podobozu KL Stutthofo nazwie Baukommando Weichsel (ot Thorn) w świetle relacji i wspomnień ocalałych ofiar i świadków. Interesującą rozmowę o książce Dziedzictwo Prus Wschodnich. Socjologiczne i historyczne studia o regionie z jej autorem prof. Andrzejem Saksonem przeprowadził redaktor Waldemar Mierzwa z wydawnictwa Retman. Ostatnia impreza towarzysząca Kiermaszowi cieszyła się największym zainteresowaniem. Wartka dyskusja pomiędzy drem Michałem Targowskim (UMK) i Anną Maślak (Muzeum Etnograficzne w Toruniu) prowadzona przez Fot. M.Waliszewska dra Rafała Kleśtę-Nawrockiego (Polskie Towarzystwo Ludoznawcze) dotyczyła bowiem menonitów i olędrów oraz książek, które ostatnio wydano na ten temat w Toruniu. Dwie pierwsze imprezy zostały zarejestrowane przez TV UMK. Na stoisku organizatora kolejny już raz można było otrzymać bezpłatnie najnowszy numer czasopisma „Teki Kociewskie", którego 45 egzemplarzy rozdano wraz z ulotkami i anonimowymi ankietami. Można było tu też odbierać płyty z kaszubską muzyką pop. WOJCIECH SZRAMOWSKI POMERANIA 63 KLËKA m CZERSK, DZIERŻĄŻNO. MIĘDZYSZKOLNA WSPÓŁPRACA Czym jest Regionalna Współpraca Szkół „Raza dlô Kaszëbiznë"? To inicjatywa Aleksandry Dzięcielskiej-Jasnoch - projekt zakładający, że uczniowie języka kaszubskiego nawiązują kontakt z uczniami języka regionalnego z innej szkoły oraz przesyłają sobie wzajemnie materiały dotyczące kaszubszczyzny. W projekcie biorą udział uczniowie Teresy Bronk z Zespołu Kształcenia i Wychowania w Dzierzążnie koło Kartuz (z klasy VI a i VI b) oraz Aleksandry Dzięcielskiej-Jasnoch ze Szkoły Podstawowej nr 1 im. Janusza Korczaka w Czersku (z klasy VI e i VI f). Dzięki projektowi uczniowie poznają Kaszuby, wysyłają sobie życzenia na święta Bożego Narodzenia czy Wielkanoc oraz przygotowują informacje na temat miejsc, które warto odwiedzić. Angażują się także w wykonywanie drobnych upominków. Udział w projekcie rodzi zapał i chęć do dzielenia się ze swoimi kolegami wiedzą zdobytą na zajęciach. Uczniowie chętniej wypowiadają się w języku, którego się uczą. W tym roku szczególnie miłym akcentem było spotkanie uczniów współpracujących z sobą w ramach tego projektu. Młodzi z Dzierżążna przyjechali do Czerska i poznali swoich kolegów. Wspólnie zwiedzali miejscowy zabytkowy kościół, zjedli razem posiłek w restauracji, a następnie poznali oko- licę poprzez oglądanie filmów o gminie Czersk w Szkole Podstawowej nr 1. Czas umilały integrujące zabawy prowadzone w języku kaszubskim. Młodzi Kaszubi z Czerska i Dzierżążna czekają na kolejne wspólne spotkania. Chcemy się podzielić projektem z innymi szkołami i dlatego udostępniamy Regulamin Regionalnej Współpracy Szkół „Raza dlô Kaszëbiznë" na stronie SP nr 1 w Czersku (http://spl. czersk.pl/spl/jezykidown/index.php?-co=dokumenty). Mamy nadzieję, że zainspiruje to innych nauczycieli do podjęcia współpracy między szkołami, w których pracują. Môżna bë rzec: Wespółrobôta dlô kaszëbiznë sa rozrôstô! A że je zymk, tej na Kaszëbach robi sa zelono. Mómë nôdzeja, że i wespółrobôta rozkwitnie na dobré! TERESA BRONK, ALEKSANDRA DZIĘCIELSKA-JASNOCH GDUNSK. ZENDZENIE Z RZECZNIKA 17 maja w sedzbie Kaszëbskó--Pômôrsczégö Zrzeszeniô we Gduńsku ódbëło sa potkanie z Rzecznika Öbëwatelsczich Prów Adama Bódnara. Pótkół sa on z nôleżnikama KPZ, gôdôł m.jin. ó dzejaniach stowôrë, ó relacjach Zrzeszeniô z samörządôrzama i państwówima wëszëznama, ó przistapie do mediów i uczbie kaszëbsczégö jazëka. W zćńdzenim brelë udzél: przédnik KPZ prof. Édmund Wittbrodt, wiceprzéd-nik Łukôsz Grzadzëcczi, direktor 64 POMERANIA ( Bióra Zarządu KPZ Łukôsz Richert, przédnik Kaszëbsczégó Institutu prof. Cezari Obracht-Prondzyńsczi, nôleżnik Przédny Radzëznë KPZ Jack Fópka i Lucyna Radzymińskó, jakô ödpówiôdô w Zrzeszenim za kaszëbską edukacja. Pótkanié z Adama Bódnara ódbëło sa w óbrëmienim regionalnëch zćńdzeniów na Pómórzim, óbczas jaczich kôrbi ôn ö nôwôżniészich problemach mieszkańców i spölëz-nowëch órganizacjów. RED. NASPÖDLIM WIADLAZE STRONË KASZUBI.PL, ÔDJ. ZE ZBIÉRÓWL. RICHERTA m GDUNSK. ZŁOTOGŁOWIE NA ZAKOŃCZENIE FotŁ Richert W Domu Kaszubskim przy ul. Straganiar-skiej w Gdańsku zakończył się kurs haftu zorganizowany przez Klub Hafciarski przy oddziale gdańskim Zrzeszenia Kaszubsko - Pomorskiego. Zajęcia obejmowały naukę kompozycji, kolorystyki i dawnej techniki haftu szychem na aksamicie oraz haftu czepco-wego i cieniowanego na lnie. Warunkiem ukończenia kursu było wyhaftowanie w całości czepca „Złotogłowia kaszubskiego". Instruktorką była Irena Szczepańska - wieloletnia członkini ZKP Oddział w Gdańsku i Stowarzyszenia Twórców Ludowych Oddział w Gdańsku, wielokrotna laureatka konkursów hafciarskich. RED. KLËKA m BRETONIÔ, KASZËBË. DOBRIMA UDBAMA TO SA MUSZI DZELËC Aktiwny lëdze, jaczi chcą pokazać, że jich jazëk je żiw, stôwają sa, w pózy-tiwnym rozmienim, céla projechtu yezhou prowadzonego przez Breton-ka Morgane Lincy Fercott. Pô wizy-ce strzód môłëch nôrodów Francëji, Szpanie i Italie przëjacha na Kaszëbë. Wszëtkö w öbrëmienim projechtu yezhou, jaczi mô dokumeńtowac i wëmieniwac udbë na öżëwianié môłëch jazëków. Pökrok ji robötë möże öbzerac na yezhousite.com Na Kaszëbach pötikała sa z dzeja-rzama. Jak pödsztrichiwa, to miałë bëc potkania z lëdzama, jaczi nie są znóny ze swojégö stanowiszcza, le z kónkret-nëch dzejaniów, chtërne mają pomoc jazëk rewitalizowac. JÔ potkała midzë jinyma klôuna, jaczégô kochają baskijsczé dzecë, czë dozérnice, jaczé wracziwałë rodzącym matkóm lecónczi, co zachdcywają do gôdaniô z nima pô frulijsku - gôda gazétniczka. Sama rozmieje pö bre-tońsku, chöc ji starszi rozmieją le pô francësku. Je tedë przikłada na to, że jazëk möże wrócëc do żëcégö. Öso-blëwie wiele dobrëch udbów zmer-kała w Kraju Basków, skądka na piac rozmajitëch krajów rozköscérzëła sa deja Biegu Korrika. Kóżdi kilométer taczégó szpuru je wëkupiony przez dobrzińców, jaczi na ten ôrt wespiéra-ją jazëköwé inicjatiwë. Terô jistno sa dzeje midzë jinyma w Irlandie. Co zajinteresowało gósca na Kaszë-bach? Dzejanié Radia Kaszëbë, jaczé na rozriwköwi métel rozmieje zachacy-wac do gôdaniô pö kaszëbsku, a rów-noczasno przekazywać w nym jazëku pöwôżné wiadła; muzykańce i szkólny, jaczi sami muszą stwörzëc wiôldżi dzél programë i zachacywac uczniów do użiwaniô jazëka na co dzeń. m KÔSCÉRZNA. SWIATO MARUNY PÖÉZJE 13 maja ôdbéł sa ju 18. Diecezjalny Konkurs Marijny Póézje dlô recytatorów i autorów wiérztów. Latoś wzało w nim udzél 189 uczastników. Konkurs zaczął sa Mszą Swiatą z kaszëbską liturgią słowa, a późni pre-zentowelë sa uczniowie w sztërzëch kategoriach: dzecë w przedszkółowëch latach, spódleczné szkółë kl. I-III, spódleczné szkółë kl. IV-VI i gimnazja. Recytowóné bëłë dokazë znónëch autorów, jak Anna Kamieńsko, Jón Lechoń czë Jón Twardowsczi, ale téż tekstë, jaczé dobëłë w uszłëch edicjach kóscer-sczégó konkursu i óstałë ópublikówóné w pókönkursowëch antologiach. Nie zafelowało téż wiérztów po kaszëbsku. Dobiwcą recytatorsczégó dzéla w kat. przedszkola óstół Michôł Łëczkó (pól. Łyczko), w kat. kl. I-III Wiktorio Ka-mińskó, kat. kl. IV-VI Anna Łëczkó i w kat. gimnazjum Katarzëna Brandt. Jeżlë jidze o konkurs na nôlepszé wiérztë napisóné przez uczastników pierszé môlë dobëlë: Aniela Miloch (spódleczné szkółë), Aleksandra Brë-lowskó (młodzëzna do 19 lat) i Waleska Barbara Dułak (ustny). Örganizatorama latoségó Konkursu Marijny Póézje bëlë: Parafiô pw. Swiati Trójcë w Kóscérznie i tameczny part Kaszëbskó-Pömörsczégö Zrzeszeniô. NASPÖDLIM INFORMACJI PRZESŁÓNËCH PRZEZ JERZÉGÖ STACHURSCZÉGÖ Morgane je w sztadze pódchadac do projechtu baro dogłabno, bó zna-je ód spödlégö problematika môłëch nôrodów. Widzy pöspólné tôkle i roz-rzeszenia, jaczé może przenaszac z jednego gruńtu na drëdżi. Më, Bretonowie mómë czażi z ucz-bą, bô naszjazëk nie je krewny zfran-cësczim - merkô - kôl waju znającë pôlsczi, to je Iżi nauczëc sa kaszëbsczé-gô. Za to më mómë zrobione krok dali w szkôłowiznie, mómë imersjowé szköłë. Pó prôwdze to je krok, chtëren dlô naju wëdôwô sa nierealnym brzątwienim. Równak i nasza, i jich sytuacjo z dzysó téż bëła nierealno, czej dzecë w tëch dwuch placach Europę za gôdanié w swój im jazëku bëłë bité... Dalszo réza Morgane to Frizjó i krój Saamów - tzw. Laponio. ADÓM HEBEL m GDUŃSK. Z KÔRTĄ DO KULTURË KASZËBSKÔ KSĄŻKA MDZE TÓŃSZÓ Karta do Kultury wpbg.org.pl Ksagarnió Kaszëbslcö-Pómörsczégó Zrzeszeniô włączëła sa do akcje Metropolitalno Kórta do Kulturę. Kóżdi miéwca taczi kôrtë dostónié 10% ób-niżënku na wëdôwiznë przedôwóné w ksagarnie w Kaszëbsczim Dodomie kol szas. Straganiarsczi we Gduńsku. Kórta ód zóczątku latoségó roku óbówiązywó we wszëtczich publicz-nëch bibliotekach w Trzëgardze i wiele jinëch w pómórsczim województwie. Możno dzaka ni póżëczac ksąż-czi, ale téż mni płacëc w rozmajitëch institucjach kulturę i jinëch placach, jak téatrë, galerie i kawnice. Westrzód molów, gdze kórta za-gwësniwô óbniżënczi, są: Muzeum Emigracje, Muzeum Miasta Gdini, Muzyczny Téater, Europejsczé Centrum Solidarnoscë, Szekspirowsczi Téater i wiele iinëch. RED. CZERWIŃC 2017 / POMERANIA / 65 Ödj. ks. M. Sikorski m KLËKA m PRZËSERSK, SŁAWÔSZËNO. PÔZNÔWANIÉ CENÔWË 10 maja przedstôwcowie gminë Krokowo ze szkólnyma Spódlecz-ny Szköłë w Sławöszënie brelë udzél w Przësersku w uroczëznie spartaczony z 200. roczëzną Floriana Cenôwë. Z pödzywa öbezdrzelë artisticzny dzél w wëkônanim uczniów przësersczi szköłë i bôczno wësłëchelë wëkładów prof. Marii Pająkôwsczi-Kensik i prof. Józefa Bôrzëszkôwsczégó. Na drëdżi dzćń - 11 maja -w Sławószënie ódbéł sa midzëszkóło-wi turniér wiédzë ö Cenôwie. Wzałë w nim udzél karna ze spödlecznëch szkôłów z Lubôcëna, Krokowa, Sła-wószëna, Wierzchucëna, Żarnówca i Gimnazjum w Krokówie. Uczastnicë pókôzelë bëlną znajem-nota biografii Cenôwë, rozmielë wnet bez felów rozeznać zela, pôdac jich kaszëbsczé i pölsczé pózwë, a téż znelë rzeklënë spisóné przez patrona turnie-ru. Wiédzô i umiejatnoscë uczniów Öbchödë 200. roczëznë F. Cenôwë w Przësersku. Ödj. Ł. Richert to bez wątpieniô zasłëga szkólnëch, co jich przëszëkówelë öd meritoricz-ny stronë. Wôrt achtnąc ósoblëwie Sławomira Jetke, szkólną ze Spôdlecz-ny Szkółë w Sławöszënie za ji cażką robota óbczas szëköwaniô turnieru. Nôdgrodë dlô dobiwców ufundowôł Part Kaszëbskó-Pömôrsczégö Zrze-szeniô w Krokówie, jaczégó przed-stôwczczi bëłë téż w żuri. BÔŻENA HARTIN-LESZCZEŃSKÓ, TŁÓM. RED. NOWÔ PRZEPRAWA NAD MÔTŁAWĄ WE GDUŃSKU PARŁĄCZĄCÔ PRZÉDNÉ MIASTO Z OSTROWA ÔŁOWIÓNKA BADZE ÔDDÓNÔ DO UŻËTKU JU ZA CZILE DNIÓW. ÔDJ. SŁAWOMIR LEWANDOWSCZI f * J;11 »" łl " 11 ' sëchim paka uszłé CO PŁAZI NA PŁAZI Aktór Mark Kondrat wspöminôł krącenié filmu „Pón Tadeusz" przez Andrzeja Wajda. Sedzelë z operatora Pawła Edelmana i żdelë na zôpód słuńca. Wojska napóleóńscze stoją w szëku a Wajda gôdô: Popatrz Pawełku, jak te koniki pięknie wyglądają. Jak te czaka na ułanach pięknie lśnią... Te szabelki, te piki... Pięknie jest. I wiesz co? Zaraz przyjdą aktorzy i wszystko nam zepsują...1 Co mie plażi na plażi? W całoscë öb lato. Sama plaża mie plażi. Piesk przenëkô. Mewë wëlądëją i zôs polecą nad wöda. I mörze. Öno möże bëc. Nawetka bë muszało bëc, tec plaża-- nié?J zaró przińdą lëdze A mörze SZëmi, wégö lëdztwa. Białczi. ze słuńca i wiatra. chłopi, i dzecë. ^Mogą Ö wiodrze. Ö lëdzach. je colemało familiô abö k Ożëcym... jakô jinô mni förmal-nô zlazłosc. Kö nicht jich nie mdze legitimöwôł. Mögą bëc ösóbno. Ti plażownicë. Nasztrądolégôcze. Chłopi colemało przechodzą pöwzerac na białczi, co sa bezsromót-no wënagöliwają. Tuwö pöszködowóny są chłopi w ökulôrach, bö na sztrądze brëlë sa scygô abö öne sa z nosa spurgniwają na móku. I jak tedë pódze-rac...? Są chłopi młodszi a starszi. Są ti z muskularna a ti, co potrafią płëwac. Muskulati zresztą chatno płiwają, bo lepi sa mogą pokazać białkom, co leżą na piôsku a może na taczégö pözdrzą... Tricepsë a bicepsë są naprażiwóny. Sköczi taczi na główka. Przepłënie jak jaczi rekin. Pół gödzënë pöd wodą wëtrzimie. Möże jakô retowniczka za nim wskóczi a sztëczné öddichanié lëpë-w-lëpë zastosëje. Są chłopi, co ni mają muskulów na wiérzku a barżi bënë. Jak sa taczi legnie na piôsk, tej mogą sa pojawić z jaczégö „grinpisu", cobë gö retac, bö mëszlą, że to jaczi wielorib na brzég wëszmërgniati. A białczi przëszłë sa öpôlëwac - łapać witamina „D". To znaczi, że muszą sa wënagölëc, bö opóli-wają skóra. Z ruchnów wëzeblec. Kóstiumë zaprezentować. Jednodzélowé. Dwadzélowé. Deczka na piósku rozłożëc. I sa NASMAROWAĆ. Tuwó są wôżné krémë. Z filtrama, co ódgródzają słuńce ód skórë piakniészégó zortu człowieka. Do smarowa-niô pleców przëdają sa pomocnice, bo nié wszadze białeczka raką dosygnąc może. Późni to öpôloné drëszkama w robóce jidze pokazać, a czej je równo brunó, to znaczi, że öpôliwała sa często goło. Białczi biwó, że nawetka piersë na publiczną pógórcha potrafią wëstawic. W taczim przëtrôfku chłopi na plażi przëstôwają sa interesować wódą i wszëtczim wkół a leno na ne piersë zdrzą. Jich kóbiétë kóżą jima tej ne swoje plecëska smarować, zajimają jich rozmową, ódcygają ód pökusnégó widzawiszcza. Próżno i darmo, bo są rzecze na tim świece, co są wôżniészé ód morza. _ Ale nié wszëtczé białczi sa ópôliwają na plażi. Muszi rzec, że są lëdze (nié leno białczi), co dadzą sa zamknąć do taczi skrzëni, cobë sa dac przëskwarzëc. To sa jakós nazywó, le nie pamiatóm jak. Prodiż? Mikrodënëga? Në, nie pamiatóm. Są kureszce dzecë na plażi. One są nôcekawszé dlô taczégó czikrajka jak jo. Biegają. Sëpią pióska. Wlóżają do wódë i wëlôżają z wódë. Gólisë. Szëfel-czi mają i kopią. I zós sëpią. Wkół. Na tatkówą gazeta. Na mëmin romans z biblioteczi. Na sostrë ópóloną noga. A w oko bracynowi. Zómczi budëją. Czasa tata do budowanió wcygną. A jak je pies? To sa z nim gonią. Jinëch zwierząt na plażi za wiele ni ma. Biwó, że jaką morską żëwizna wërzucy na brzég. Roslëna. Rëba. Kraba. Abó smiecë, co niebëlny ledze chiżni tam cësnalë abó zabëlë wząc z plażi. Plastikowe budle. Skło, co jidącë w noga, może pówóż-no skaléczëc. Są taczi lëdze, co leno szpacérëją pó plażi. Zakó-chóny. Za raka sa trzimią. Pożerają w óczë. I téż morza nie widzą a czasa przëdeptnąc mogą jaką dozdrzeliwającą na słuńcu mórzeca. Starszi lëdze téż szpacérëją i nawetka ni muszą nick do se mówić, bo prosto ju pó tëli latach ze sobą przëbiwaniô wiedzą, co mëszlą nawzôjno. A morze szëmi, abuje, jakbë sa przecywiało z tëma, co z ti plażë do niego wlóżają i moczą sa w nim. Pózérô óczama dënëgów na wenagóleńców. To jich kąsk zgëldzy, to są copnie, chwarszczącë. I pogodo ze słuńca i wiatra. O wiodrze. Ö lëdzach. Ö żëcym... TÓMKFÓPKA 1 https://www.youtube.com/watch?v=sJ9sII_RVq8, przestąp 23.05.2017 CZERW!ŃC 2017 / POMERANIA / 67 z butna / zachë ze störi szafë GOSPODA „KOL CZIPCZIN TATKA" Môj béł w najim Pëlcköwie baro robócy. Doch Rok Pëlcköwa wcyg warô! Brifka jakno przédny Pëlcköwión nijak ni mógł do mie zazdrzec, kö biédôk sóm nie wie-dzôł, dze mô swöja zmiartą knéra wsadzëc. A to promocjo, a to kóńcert, a to konkurs, a to gósce ze świata, a to dzecë matura zdówają, a to białka szkaleje... - tak mie sa jiscył w SMS-ach, w jaczich téż sélôł krócëchné wiadła, cëż sa w najim zataconym na zbër-ku świata Pëlcköwie dzeje. Kureszce, a bëło to 31 maja, uczuł jem za ökna jegö skrzëpiącé koło. - Mójn, möjn - przëwitôł sa, jak to czedës stóri chłopi mielë w zwëku. - Mójn - uscësnął jem jego zmokłą raka. - Dój sa, jedzemë - zabédowôł. - Dokądkaż? - Na óbzérczi. Muszimë sprawdzëc, czë naju Pëlc-kówö je na lato przërëchtowóné, kö wnetka mdą ferie, letnicë sa zjadą, a w gnôtach czëja, że mdze jejich sköpicą. - Rozmieja, że chcesz sprawdzëc, kuliż je Pëlcköwa w Pëlcköwie - dorazu jem zmerkôł, ó co drëchöwi ji-dze. - To, to , to, to - zatotowôł spiéwno brifka. Tak më wsedlë na jegö köło a pöcësnalë sëchim szasym pö pëlcköwsczich perdëgónach. Wtim brifka zahamöwôł. - Prrr - zawöłôł na swóje köło. - Jem głodny. Chcemë co zjesc! - zarządzył. Zatrzimelë më sa köl göspödë, jakô na szildze mia namalowónégö kura zdobionego w kwiatë z naju rodnego wësziwku a pëlckówską pözwa „Köl Czipczin Tatka". - Hewó tuwó pewno szpecjalizëją sa w szmóro-wónëch pëlcköwsczich kurach - ucesził sa drëch, chtëren baro lubi jesc wszëtkó, co mó pióra. Wlezlë më bënë, sedlë kol stolika a żdajemë za kelnerką. Ta, oblokło w góralsczé ruchna, stojała za tóm-bacha a sa na naju przëzérała. Ma sa zdrza na nia a ona na naju. Tak óbez piat-nósce minut trénowelë ma cerplëwóta a móc przëcy-ganió drëdżëgó człowieka zdroka. Kureszce sa udało. Kelnerka pómalëczno podeszła do naju, szmërgnała jódną kórta na stół a rzekła ni to z polska, ni z pëlc-kówska: - Proszem. Brifka ótemkł kórta a wida redosc w jego oczach. - Zdrzi, zdrzi, tuwó mają téż w naju gódce pözwë jestków wëpisóné - krziknął. - Dój sa - wëzdrzôł jem bënë a uśmiech flot zdżinął z móji gabë. Fela za felą a felą nakrëtô. Skądkaż ti lëdze bierzą ne wszëtczé lëtrë: „u", „ó", „ë", „3"? - Mó Radzëzna Pëlckówsczi Gódczi jaką nową reforma pisënku wprowadzone? - wëzdrzôł jem na drë-cha zadzëwöwóny. -Jó doch nie wiém! - nen machnął raką, doch on, jak wikszosc Pëlckówión, sa na pisënku richtich nie znaje. Kó nic, wzała ma a so kurzé piersë zażëczëła. Za Boga Ojca jó ni móm anungu, czemuż tak długo rëchtowanié negó prostego zjestku warało - może kuchórz ne piersë muszół bez pół gódzënë maklac, żebë jadrzniészé bëłë? Jó tam niechc nic kömentéro-wac - na kucharzenim doch sa nie znaja. W kuńcu ma naju piersë dostelë. Kelnerka przeniosła je nama w taczich prostokątnëch talerzach zdo-bionëch w kurpiowsczé wzorë, postawiła na stół a z krzëwim usmiéwka na gabie rzekła: - Proszem. - Bóg zapłać - odrzekł ji brifka. Ta sa na naju przëzdrzała a za sztócëk bëła nazôd. - Proszem - rzekła swójim zwëka, pödôwającë nama rechunk. Brifka sa na nia tak dzëwö przëzdrzół a gódó: - Më doch jesz nie skunczëlë... Nen nie sfórtowół dokuńczec, a ta na niego jak nie wsadła: - Przecież mówił pan „zapłać"! - Bóg zapłać... - No właśnie, chciał pan płacić, to ja panów podliczyła - na zrobią munia a szła óprzéc sa o tómbach. Ne piersë, co ona nama poda, bëłë nawetka dobré, temu ma wiele nie góda a jacha dali. A cëż ma mia widzóné i cëż ma mia czëté, mdzeta mogła póczëtac w póstapnym dzélu... RÓMK DRZÉŻDŻÓNK SBibembemt, min 9Jłanb er fotntnen, t)ibet>ibct)it, j)»ab §ar t)an bracjt? tńbetnbemt, ett ©affulb SBlommer/ Dibcmbemt, bem ^ar jeô ftnagt. Sznëkrëjącë pö internetach, wiedno môże nalezc co czekawégö. Ną razą w duńsczi ksążce pt. Folkemin-derfra Hanved sogn ved Flensborg, dóny do smarë bez Jensa Madsena w Kopenhadze (1870 r.), trafiła sa piesniô „Videvidevit". Titel a tekst baro szlachują za nają „Welewetką" (znóną téż pod pozwą „Wide wide wit" [!]). Hewö dolmaczënk ny wersje zrëchtowóny bez Maceja Bańdura: Videvidevit, mój chłop je przeszli/ videvidevit, cëż rnô halóné?/ videvidevit, miech siewów! Videvidevit, móm je öszmakóné. Jinszé duńscze wersje szlachującé za-ną z 1870 r. może nalezc w jinszich placach w internece. Hewö tu rodzy sa pëtanié: chtëż spiéwôł ja pierszi - Kaszëbi czë Duńczice? RD 68 / POMERANIA / CZERWIEC2017 W? INSTYTUCJA KULTURY SAMORZĄDU mai WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO Dyrektor prof. Roman Perucki Dyrektor Artystyczny Orkiestry George Tchitchinadze Polska Filharmonia Bałtycka im. Fryderyka Chopina w Gdańsku CZERWIEC/LIPIEC 2017 71. SEZON 2016/2017 11/06/2017 NIEDZIELA 18:00 13/07-26/07 20:30 II KONCERT PROMENADOWY Massimiliano Caldi - dyrygent Charles Richard-Hamelin - pianista Orkiestra Symfoniczna PFB Krzysztof Dąbrowski - prowadzenie W programie: F. Chopin, L. van Beethoven, S. Prokofiev. B. Smetana, A. Dvorak, E. Elgar PROJEKT DOFINANSOWANO ZE ŚRODKÓW MIASTA GDAŃSKA GDAŃSK ZAKOŃCZENIE SEZONU ARTYSTYCZNEGO 2016/2017 ORAZ I KONCERT PROMENADOWY. CARMINA BURANA Massimiliano Caldi - dyrygent Agnes Molnar - sopran Gabriele Ribis - baryton Ricardo Mirabelli - tenor Akademicki Chór Uniwersytetu Gdańskiego - prowadzenie Marcin Tomczak Chór Dziecięcy „Canzonetta" przy Ogólnokształcącej Szkole Muzycznej I i II stopnia Im. Feliksa Nowowiejskiego w Gdańsku - prowadzenie Teresa Pabjańczyk Orkiestra Symfoniczna PFB Konrad Mielnik - prowadzenie W programie m.in.: Carl Orff „Carmlna Burana" sponsor koncertu t'?eDF I t H'lrfi'M U! 11 j N il l-H.M MISTRZOWSKIE SYMFONIE - NOWOWIEJSKI 2017 Hanna Dys - organy Maciej Zakrzewski - organy Konrad Mielnik - prowadzenie Program: Peliks Nowowiejski Symfonia organowa nr 2 g-mołl op. 45 Symfonia organowa nr 3 a-moll op. 45 Symfonia organowa nr 4 d-moll op. 45 dornansowano ze środków ministra kultury i dziedzictwa narodowego Ministerstwo Kultury I Dziedzictwa Narodowego- KONCERTY EDUKACYJNE ANTONIO VIVALDI - CZTERY PORY ROKU DLA DZIECI. LATO Solistka - Natalia Walewska, skrzypce (koncertmistrz Polskiej Filharmonii Bałtyckiej) Muzycy Orkiestry Filharmonii Bałtyckiej Aktorzy Teatru Miniatura w Gdańsku Anna Bona, Natalia Walewska - pomysłodawcy cyklu Wreszcie, po całym roku ciężkiej pracy nad koncertami. przychodzi pora na zasłużony odpoczynek. Podróżny futerał zapakowany po brzegi, a w nim niezbędnik każdego turysty: przeciwsłoneczne okulary, bermudy, hawajska koszula, płetwy do nurkowania.. Przyjaciele zabierają Antonia na urlop nad polskie morze. W pełnym słońcu i duchocie dryfują pośród fal. ukołysani spokojną wodą. Fa-la. Fa- la... jak mantra powtarza się pięknie brzmiący sen o lecie. Z letargu wybudza ich hałas grzmotów i błysk piorunów. Czy zdążą bezpiecznie dopłynąć do lądu? Koncert dla dzieci w wieku 5-11 lat. Patron honorowy: 17/06/2017 SOBOTA 19:00 III KONCERT PROMENADOWY KLASYKA SZKLANEGO EKRANU SALON GDAŃSKI NA OŁOWIANCE CHOPIN NAD WODAMI MOTŁAWY W odbywających się w Salonie Gdańskim PFB recitalach fortepianowych udział wezmą laureaci konkursów pianistycznych, a także absolwenci I profesorowie Akademii Muzycznej w Gdańsku. PROJEKT DOFINANSOWANO GDAŃSK ZE ŚRODKÓW MIASTA GDAŃSKA wołooicT 30/06-25/08 WTORKI I PIĄTKI 20:00 ARCHIKATEDRA W OLIWIE 60. MIĘDZYNARODOWY FESTIWAL MUZYKI ORGANOWEJ W OLIWIE W każdy wtorek i piątek w murach zabytkowej Archikatedry w Oliwie wystąpią międzynarodowej sławy organiści. Podczas festiwalu wystąpią m.in.: Klemens Schnorr (Niemcy). Bernhard Gfrerer (Austria). Andrzej Choroclński, Etienne Walhain (Belgia). Roman Perucki, Frantlsek Vanićek (Czechy) 1/07-26/08 ŚRODY I SOBOTY 20:00 KOŚCIÓŁ PW. ŚW. IGNACEGO LOYOLI W JASTRZĘBIEJ GÓRZE XII MIĘDZYNARODOWY LETNI FESTIWAL MUZYCZNY „SŁOWO I MUZYKA U JEZUITÓW" W JASTRZĘBIEJ GÓRZE I George Tchitchinadze - dyrygent Orkiestra PFB Krzysztof Dąbrowski - prowadzenie W programie m.in.: Część I: Sala Koncertowa Nino Rota - fragmenty z „La Strada", utwory z filmu „Ojciec chrzestny" Część II: Scena Letnia W. Kilar - Walc z filmu „Trędowata" J. Williams - fragmenty z filmu „Gwiezdne Wojny" L. Bernstein - fragmenty z musicalu „West Side Story" projekt dofinansowano gdańsk ZE środków Miasta k5ańska muMo woinoio' 2/07-13/08 NIEDZIELE 15:30 BAZYLIKA ARCHIKATEDRALNA PW. NMP WNIEBOWZIĘTEJ I ŚW. ANDRZEJA APOSTOŁA WE FROMBORKU 50. MIĘDZYNARODOWY FESTIWAL MUZYKI ORGANOWEJ WE FROMBORKU 2/07 INAUGURACJA FESTIWALU Roman Perucki - organy Łukasz Długosz - flet Arno Hartmann - dyrygent Orkiestra Symfoniczna PFB W programie: J.S. Bach, E. Schneider, W.A. Mozart 9/07-20/08 NIEDZIELE 20:30 KOŚCIÓŁ ZWIASTOWANIA PANA W ŻARNOWCU XII CYSTERSKIE LATO MUZYCZNE 13/07-17/08 CZWARTKI 19:00 KOŚCIOŁ NAWIEDZENIA NAJŚWIĘTSZEJ MARYI PANNY W JASTARNI KONCERTY ORGANOWE BAZYLIKA ŚW MIKOŁAJA W GDAŃSKU KONCERTY Z OKAZJI JARMARKU ŚW. DOMINIKA George Tchitchinadze ■ S-19/08 SOBOTY 16:00 KONCERTY ORGANOWE Z CYKLU „BLIŻEJ BACHA" BAZYLIKA ŚW MIKOŁAJA W GDAŃSKU WTORKI, 20:00 6/06/2017 Błażej Musiałczyk - organy Paweł Hulisz - trąbka 13/06/2017 Karol Hilla - organy Dorota Pawlus - flet Wspólorganizacja: Pomorskie Stowarzyszenie Musica Sacra 30/06/2017 PIĄTEK 20:00 INAUGURACJA 60. MIĘDZYNARODOWEGO FESTIWALU MUZYKI ORGANOWEJ W OLIWIE Igor Lerman - dyrygent Roman Perucki - organy Lerman Chamber Orchestra z muzykami Polskiej Filharmonii Bałtyckiej Konrad Mielnik - prowadzenie Program: Louis Vierne - Cortage Josef Gabriel Rheinberger Koncert organowy F-dur, op. 137 Koncert organowy g-moll, op. 177 Julien Bret Koncert na organy i orkiestrę smyczkową XXXVI FESTIWAL ORGANOWY W KOŚCIELE NSPJ W STEGNIE IMPREZA TOWARZYSZĄCA 22/07/2017 KOŚCIÓŁ ŚW. JAKUBA W NIEDŹWIEDZICY I WYDARZENIA IMPRESARYJNE KONCERT CHARYTATYWNY FUNDACJI VIVADENTAL. GRZEGORZ TURNAU WYSTAWY 7/05-30/06 „POZNAJ ŚWIAT ZE SKAT" WYSTAWA FOTOGRAFII PODRÓŻNICZEJ WWW.FILHARMONIA.GDA.PL ■ BILETY(ą)FILHARMONIA.GDA.PL « TEL. 58 320 62 62 • TEL. 58 323 83 62 • WWW.FACEBOOK.COM/FILHARMONIA KUP BILET www.bllety24.pl i wydrukuj na domowej drukarce, w kasach biletowych PFB Gdańsk, Olowianka 1. w Biurze Podróży „Barkost" Gdynia. Świętojańska 100 Dyrekc* zKtraga sot*« orawo ao mar w programu Radio Gdańsk wymości ™ J; * logether trójmiasto pl * for~osjk<- LIVE&TRAVEL (5* Energa http://www.filharmonia.gda.pl ŚWIĘTOJAŃSKIE ŚWIĘTOWANIE 23 czerwca 2017 19:00 BILETY: 60 zł /normalny/ 40 zł /ulgowy, nawy boczne/ www.interticket.pl; Księgarnia PWN, ul. Korzenna 33/35 w Gdańsku; na godzinę przed koncertem / j\ , - \ www.nck.org.pl,www.centrumjana.pl kaszëbsczé lëteracczé pismiono | darmôk dodôwk do miesacznika „Pomeranio" | numer 2/2017 [44] 7. i ,4 i«Jl "."y" «t|| I— * .JtóP • W ^ ,v.iMr " - V -i J • . .• ^Mł5' ■ ,t - ■■ Ę ■ $ . <4 Redakcjo: Dariusz Majköwsczi Eugeniusz Prëczköwsczi Jazëköwô korekta: Eugeniusz Prëczköwsczi Kontakt: Sz. Stragoniorskô 20-23 80-232 Gduńsk Wëdôwca: Zarząd Ôglowi Kaszëbskö-Pömôrsczégö Zrzeszeniégö Redakcjo zastrzégô so prawo do skrócënku i öbrôbianiégö nadesłónëch tekstów Wëdanié udëtkowioné przez Minystra Bënowëch Sprôw i Administracji Ministerstwo Spraw Wewnętrznych • i Administracji Spisënk zamkłoscë 2. Nicht nie dobéł D. Kalinowsczi 9. Ona K. Léwna 14. Barmanka A. Hébel 18. Wiérztë K. Weber 19. Bëc dzecka K. Serköwskô 21. Ana Shirley mdze korbie pö najému 28. Scenarnik na spodlim ksążczi: „Szpörtë swójsczé ë kupczé öd Tómka Fópczi" Obrobiła A. Glëszczinskô 33. Wiérztë K. Serköwskô 35. Znóné spiéwë w rodny möwie D. Majköwsczi Darmôk dodôwk do miesacznika i* POMERANIA (wëchôdô co trzë miesące) i mö 6» lojrritL toMrfÉjii P*. tytoi alp % 5Q tU 3d ppf II (te lAjóra jjjfaJf SjenÉrti* 0|pff Wiele ju razy jesmë piselë w „Stegnie" ö wiôldżim znaczënku rozmajitëch konkursów dlô rozwiju kaszëbsczi lëteraturë. W tim numrze pösobné pöcwierdzenié ti prôwdë. Zaczi-nómë öd prozatorsczégö (chöc w slédnym czasu téż pöeticczégö) konkursu m. Jana Drzéż-dżona i ksążczi „Swiat dobëcô", jakô je swójnym podrechówanim edicje z 2015 r. Nôwëżi ótaksowóné przez jurorów tekstë óceniwô w swóji recencji prof. Daniel Kalinowsczi. Póstapny rok przëzérómë sa téż konkursowi „Twörzimë w rodny mówię", chtërnégö finał na zmiana ódbiwd sa w Brusach i Bëtowie. Latoś bédëjemë najim czetińcóm nôdgrodzo-ną mónodrama Adama Hébla „Barmanka". I jesz jedno wëdarzenié, jaczé zdôwô sa nama wôżné dlô kaszëbsczi lëteraturë (chóc wiera przédno dlô muzyczi) - VIII. Festiwal pölsczich i swiatowëch hitów pó kaszëbsku. Króm rozwiju wókalnëch talentów jegö brzada je téż wiele czekawëch tłómaczeniów spiéwów. To dokazë przede wszëtczim szkólnëch ód kaszëbsczégó i rok za roka je widzec, że corôz lepi znają öni krëjamnotë najégó jazëka. Daniel Kalinowsczi Nicht nie dobéł („Świat dobëcô. Antologio dokôzów nôdgrodzonëch w XVI Öglowöpölsczim Konkursu m. Jana Drzéżdżóna w roku 2015", Wejrowö 2016) Czejbë Jón Drzéżdżón sedzący kol niebiańs-czich kôłpiów na niezemsczim ostrowie jęzora Bielawa, przeczëtôł wëdóną łoni ksążka, jakô dokumentëje lëteracczi konkurs pözwóny jegö miona, wiera bë sa uśmiechnął. Zbiérk nie je möże nôbarżi widzałi, żelë jidze ö wielëna starnów, ale zamikô w se rozmajité bédënczi, napisóné przez nieprzëpôdköwëch autorów, chtërny w öbrëmienim kaszëbsczi lëteraturë wiele ju zrobilë. Uśmiech pisarza mést bë nie béł za szeroczi, bö dragö je nalezc öd czasu publikacje nôdgrodzonëch dokazówjakąs szerszą diskusja nad jich témizną, stilistiką czë swiata wôrtnotów. Nie je wiedzec, czë chtos króm jurorów to do czësta przeczëtôł, bó nie pojawiła sa nigdze öbgôdka nad tima förmama. Jedurnym tak pö prôwdze ötaksowanim publikówónëch dokazów je zamkłi w ksążce wstąp Stanisława Janczi, chtëren przedstôwiô jich skrócënczi i swöje ödczëca czetińca. Kąsk to dzywnô sytuacjô, jakô pödsuwô mësla, że lëteracë möże i piszą, ale ödbiércë... nie je wiedzec, czë czëta-ją... W zbiorze Świat dobëcô öpubliköwónëch ostało sétmë autorów: Dariusz Majkówsczi, Felicjo Bôska-Börzëszköwskô, Kristina Léw-na, Róman Drzéżdżón, Sławomir Fórmella, Grégór Schramke i Wöjcech Mëszk. Pöjawilë sa tej piszący w formie prozë i poezje, tak białczi, jak i chłopi, a wszëtcë doswiôdczo-ny w twörzenim lëteraturë i dobrze znający lëteracczi wark. Artisticznô rówizna jich bédënków je baro wërównónô i chóc bëłë przëznóné hierarchiczne nôdgrodë, to zdôwô sa, że tim raza nicht tuwó nie dobéł, a wszëtcë raza doprowadzëlë do môłégö dobëcô kaszëbsczi lëteraturë, to je do tegö, że pösobny róz ostało pókôzóné, jak möcné je kaszëbsczé słowö. Móże ono dzysô przedstôwiac satira i pöwôga, li-ricznosc i komizm, baszniowösc i nôtëra-lizm, lëdowi mötiw i egzoticzną téma. Jak pökazywô to zbiér z wejrowsczégö konkursu w kaszëbsczi lëteraturze mocno są eksplo-atowóné wszelejaczé témë, z corôz wikszą ödwôgą cechujące swöja bëtnosc ösoblëwie w póetice sensacyjno-kriminalnëch dokazów (K. Léwna, R. Drzéżdżón, S. Fórmella, G. Schramke), rozmiejącë równak realizować sa w autotémówim utwórstwie (D. Majkówsczi, F. Bôska-Bórzëszkówskô). Zbiérk Swiat dobëcô zaczinô humóristiczny poemat Dariusza Majköwsczégö Dobrogust i Miłosława, jaczi je pówôżno niepówóżnym komentarza do köndicje dzysdniowi pólsczi i kaszëbsczi lëteraturë (3 mól w kategorie Pöezjô). Dokôz, zdrzący z pölsczégö pó-zdrzatku, przëbôcziwô kąsk kabaretowe utwórstwö Öldżi Lipińsczi, a z kaszëbs-czi stronë brzëmią w nim wiérztowóné pówióstczi Hieronima Derdowsczégö i Aleksandra Majköwsczégö. Ösoblëwie ten sléd-ny i całé karno młodokaszëbów je wôrt wspómnieniô, bó nié przez przëtrôfk dzysdniowi usôdzk ódnôszô sa do natchniony ópówiescë z czasów strzédnëch wie- ków Léöna Heyczi. „Pöemat" Dariusza Majköwsczégö je równak z modła młodo-kaszëbë zrzeszony dosc lózno. Ju w pier-szim dzélu dokazu je widzec, że ni mómë tu do uczinku z öpisënka cządu XIII wieku, le z jakąś bliską nama przińdnotą, że nie pötkómë tu historie ö miłoce i harmonie, a czësto öpak - humöristiczné öpisënczi niechacë i nieporządku. Ökôzywô sa wej, że na skutk lëchégö wiodra i pöliticznëch ambicjów Pölskô i Kaszëbë rozdzeliwają sa i tworzą apartné państwowe bëtë. W nowi geöpöliticzny stojiznie pöjôwiô sa Miłosława, nieöficjalnô, ale jawernô przédniczka kaszëbsczi służbë bezpieku, jakô uwidzała so Gusta Dobro - specjalnego agenta, chtëren rozmieje rozrzeszëc nawet nôbarżi zapëzgloné sprawë bezpieku Kaszub. Jich związk przedstôwiô Majköwsczi jakbë romans z pösobnégö dzélëka serie ö Jamesu Bondze. Jak równak tipiczno dlô sensacjowi historie, ökôzywô sa, że czerowniczka spe-cjalnëch służbów möże dzejac na szköda państwa, jaczégö bezpieku pilëje. Nié leno w ödniesenim do Miłosławë cażkö ö wëra-zné mötiwacje pöstapówaniô. W krizy-sowëch butnowëch stojiznach ökôzywô sa, że kaszëbsczi dzejarze mają wiôldżé ambicje i zgrôwają do władzë. Za rządë bierze sa ösoblëwie przédnik kaszëbsczi zrzeszë lëte-ratów i wprowôdzô diktatura, jakô prowadzy do... öddaniô Kaszub temu z państw, jaczé zapłacy nôwicy. Wszëtczich procëmników swöjégö dzejaniô, a ösoblëwie kritików jegö lëteraturë, zabijô, przez co dżiną i titlowi bohaterowie dokazu. Tak hewö wëzdrzi sétmëdzélowô, wiérzto-wónô humoreska, jakô na szpörtowny, pro-sti ôrt ödpöwiôdô tak na bënëkaszëbsczé diskusje, jak i na butnową stojizna, jaką mómë w świece europejsczi i światowi pöliticzi. Dlô pömörsczégö czetińca je czeka-wim przërównanié kontekstu poematu Heyczi i dzysdniowi pöwiôstczi, chöc to szlachöwnota le pö wiéchrzu. Möżno téż nalezc w dokazu përzna letczégö wëszczérzaniô z niejednëch Dzél öbkłôdczi Świata dobëcô aktiwistów kaszëbsczi rësznotë. W cało-scë, intertekstualné i satiriczné obleczenie, jaczégö użił w usôdzku Majköwsczi, je musz otaksować pózytiwno, zôchacywającë autora do pösobnëch lëteracczich dokazów. Drëdżim artisticznym bédënka zbiéru Swiat dobëcô je wieledzejniköwi lirik Felicje Bôska-Börzëszköwsczi Öb droga (wëprzédnienié w kategorie Pöezjô). Autorka mało czedë pre-zentëje swöje wiérztë czetińcóm, z tim wik-szim tej zaczekawienim möżno przëjimnąc ji wiérztowóné rozmiszlania ö lëteraturze i lëdz-czi wrazlëwöce. Nie dô sa tuwö letkö wskazać przédny témë, bó dokôz mô w se elementë liriczi rolë, autorefleksje utwórcë, erudi-cyjnëch rozwôżaniówö kaszëbsczi lëteraturze i möralisticznégö przesłaniô ö muszebnoce namëslënku nad dôwnym i dzysészim swiata. Pónkta wińdzenió liriczny stojiznë je pótrzébnota przënôleżnotë, chac pöstawieniô swöjégö indiwidualnégö „ja" w jaczims wik-szim systemie wôrtnotów. Hewötny zgrôw nie je skutka butnowëch spölëznowëch cësków, to barżi bënowi głos, jaczi öbjôwiô 3 sa we wiérzce dzaka zwakóm zwönu, jacie zachacywają do samöökresleniô. Subiekt wiérztë to chtos zajimający sa przéd-no świata lëteraturë, chto „chödzy so" pö Stegnach kaszëbsczi liriczi, ösoblëwie chatno słëchającë, co mają do rzekniacô dwaji klasyczny utwórcowie: Jón Drzéż-dżón i Léón Heyka. Pierszi zdôwô sa swöją poezją pökazëwac zwëkłé/nadzwëköwé dzéle nôtërë, chtërne dostôwają miticz-ną pöstacja, a swöją prozą przëwöłiwô baro dzywnégö geniusza kaszëbsczi zemi - Smatka. Drëdżi z lëteratów w widze wiérztë Bôska-Börzëszköwsczi je öpisowóny jakno uniwersalny autor, chtëren wësłôwiô w krótczich wiérztach subtelne wseczëca mi-łotë, jakô ni muszi miec jawernégö obiektu w człowieku. We wikszich poematach lirik Nordë pökôzywô wiôlgösc i möc sedzącą w kaszëbsczim jazëku, sposobnym do wë-słowieniô czënów nôbarżi herojicznëch. Ani Drzéżdżón, ani Heyka nie są dlô subiektu wiérztë Öb droga jaczima procëmnyma sobie autorama. W dokazu je pökôzónô wôrtnota öbëdwuch, z pödczorchniacym möżlëwötë przëjimniacô jedny i drëdżi pöeticzi, a téż zgödë na rozmajité widzën-czi öpisowaniô jawernotë. Slédné wersë usôdzku Bôska-Börzëszköwsczi mają w se gwësnota, że nôwôżniészé dlô dzysdniowégö czëtihca, wrazlëwégö i mëslącégö Kaszëbë, je möżlëwie głabök ubënowic uniwersalne wôrtnotë lëteracczich pöprzédców. Pudzenié dodóm z wizjonérą Jana Drzéżdżona i sub-telnoscą Léöna Heyczi dô tej pözytiwny ju-wernotowi brzôd i pöczëcé umôlowieniô w domôcy tradicje. Wiérzta terôczasny kaszëbsczi pöetczi möżno rozmieć jakö ukôzanié rozmësłów, jaczé mô utwórca kaszëbsczi lëteraturë. Wôrt równak widzec ten bédënk jesz szerzi, jako stôwanié przék instrumentalnemu wëzwëskiwaniô lëteraturë do dejowëch abö spölëznowö-strzodowisköwëch biôtków. Hewö wej Bôska-Börzëszköwskô zôchacywô do wik-szi dowiérnotë swöji wëöbraznie i redotë czëtaniô, a nié do swójnégö öbstôwianiô i wulgarizowaniô usôdzków w interpreto-wanim jich blós w widze biografie abö histo-ricznëch wëdarzeniów. Tak zdrzącë badze sa doch szukało leno fizyczny adresatczi liriczi ks. Heyczi abö docygało, kögö konkretno nacéchöwôł w Twarzë Smatka Drzéżdżón. Na taczé pöstapöwanié subiekt Öb droga sa nie zgôdzô i dlôte prawie przekönywô, żebë zamkłoscë köżdi liriczi nôprzód głabök przemëslec, a późni szukac swöji stegnë do jich zataconëch znaczënków... Prozatorsczi dzél nôdgrodzonëch öbczas wejrowsczégö lëteracczégö konkursu do-kazów ötmikô nowela Kristinë Léwnë Nyra (I nôdgroda). Tak wësokô nota dlô tegö prawie tekstu je baro zasłëżonô. Wszëtkö je tuwö bëlno wëwôżoné. Pöznôwómë w nôwôżniészich scenach młodégö Aszero-ma Nyra, ambitnégö, spösobnégö knôpa, jaczi dzaka zwënégóm i dobëcóm uwierził, że möże wszëtkö i östôwiającë na stronie samökritcyzm, doszedł do... narkomanie i samöznikwieniô. Doznôwómë sa téż, jak baro bezradny je w wëchöwiwanim sëna 4 stôri Jón Nyra, prosti kaszëbsczi chłop, chtëren nie rozmieje dóńc do swiądë knôpa swöjima lëdowima mądroscama i letköwiérną utcëwótą. Baro célno östałë nacéchöwóné téż pöstacje dwuch wies-czich maćków: Bölka i Margarinë. Pierszi z nich to chłop, co chödzy na tidrze u swóji białczi, a w picym alkoholu i wanogach z drëcha do łasa nalôżô sens dlô swöjégö nieczekawégó żëcô. Drëdżégö nawetka blëżi nie pöznôwómë, je leno wiedzec, że zajimô sa nick nierobienim. Öpöwiôdanié nie je za öbjimné, ale nimó tego je w nim zamkłi pörësziwający i bezögôdköwi w przedstawienim lëdzczégö dramatu bëno-wi mönológ stôrégö Nyrë, chtëren nié dosc, że dôwno ju ni mô białczi, nié dosc, że zerwôł emocjonalny kontakt z córką Haliną, jakô sa gö sromô, öd czedë zamieszkała w miesce, to jesz stracył swöja nôwikszą nôdzeja - sëna. Knôp na zôczątku budzył w nim bucha... Taczi inteligentny, usłëżny lëdzóm, wiedno dobiwający sprawę w sądzę. Z czasa równak młodi Nyra zaczął jiscëc swójégö ójca, bö szëkającë corôz möcniészich pódskatów wpôdł w nônatë, jaczé zrobiłë z niegö smiéchöwiskö. Nie pómógłë przekonywania, prosbë, a nawet léköwanié w klinice. Młodi Nyra zdżinął, bo ucekł z ódnacywający kuracje i usnął na polu z bulwama, jaczé pilo-welë przed dzëkama Bóles i Margarina... Bëła ta smierc przëtrôfka? Czëtajcë blós re-alisticzné dzéle nowele Léwny tak prawie bë mógł mëslec. Co nôwëzi bë możno dodać, że autorka mô przemikłé swoja narracja ódzdrzadleniama złoslëwösców namie-nieniô, jaczé kôrze tej-sej tëch, chtërny öb swöje żëcé pómôgelë jinym lëdzóm uceknąc öd nieszczescô. Dokôz wôrt równak ödczëtac szerzi i głabi, widzącë téż jegö dzélëczi symboliczny narracje. Nie je wej przëtrôfka, że zdżinął bohatera o mionie Aszeróm. Biblijny znaczënk tegö miono óznôczô szcze-scé, timczasa póstacja doswiôdczëła doch nieszczescô. Aszer jakö pöstacjô z Biblëji je jednym z przodków dwanôsce plemieniów Jizraela, a w świece nowelë Léwnë Aszeróm nikogo po sobie nie östôwiô. Do mëszleniô dôwają téż wizje stôrégö Nyrë, chtëren wi-dzy na wiesczich półach dwie demoniczne ukôzczi Chcëwóta i Niezgara, jak tańceją na nick nie zdrzącë. Je to pó prôwdze leno brzôd zbólałi wëóbraznie starëszka czë téż möże dwaji kimdzë Bóles i Margarina, żdającë le na to, żebë co ukradnąc i przedac, cobë miec dëtczi na pösobné picé? Dokôz Léwnë nie dôwô nama na to pitanié ödpówiedzë i w tim prawie je widzec pöstapny dokôz na artisticzny kuńszt, bó autorka wié, że ni möże wszëtczégó dopowiadać, östôwiającë rum do wëfulowaniô przez czëtinca. Pósobnym przikłada nôdgrodzony w 2015 roku epiczi je budzącé nieubëtk, rozwóloné w ópisënku emócjów, ópówiódanié Romana Drzéżdżona Geburstag (2 nôdgroda w kategorie Proza). Téma sétmëdzesąti roczëznë Ritë - nestorczi zwëczajny, kaszëbs-czi familie, ostała tu pókôzónô na dosc bru-talisticzny, ale sugestiwny ort. Nie nalézemë tak czasto w kaszëbsczi prozę ópisywóny stojiznë redotnégö pótkaniô rodzëznë, gdze nimó pöczątköwëch apartnotów, starkówie/ starczi, ójcowie/matczi i sënowie/córczi doprowadzają kuńc kuńców do redotnégó, póspólnotowégó przeżëcô. Róman Drzéż-dżón w swójim lëteracczim bédënku pószedł szlacha Jana Karnowsczégó, chtëren w Scy-nanim kani nacéchöwôł jidzenié w rozsëp-czi kaszëbsczi wiesczi spólëznë, śczerowôł sa w strona drodżi Sztefana Fikusa, jaczi przedstôwiôł w swójich dramatach felënk póspólnëch wôrtnotów w kaszëbsczi wielepököleniowi familie. A może nôkródzy mu bëło do Roczëznë Stanisława Janczi, w jaczi delikatno, letkówiérnô matka w górzczi sómnoce dożiwô swójich dniów, rozczarzonó i rozżalono óbójatnoscą nôblëższich nóleżni-ków rodzëznë. Geburstag to öpöwiôdanié, jaczé pókazywó pósobny etap rozpadu terôczasny kaszëbs-czi pöspólnotë. Drzéżdżón zbudowôł narracja, w jaczi póstacja narratora nie próbuje wskazowac socjologöwëch abö dejowëch przëczënów taczi stojiznë. Miast taksowaniô pöjôwiają sa bënowé mönolodżi i dialodżi bohaterów: Stacha, Krëstiana, Jirczi, Marie, Helczi, Anczi. Wszëtcë żëją w pöczëcym pöspiéwnotë, w nerwach trudów codniowöscë i felëje jima sztabilnoscë. Wszëtcë są téż dlô se niemiłi, dërny, brutalny i sëri. Nie zdrzącë na wiek, pokoleniowe ödniesenia czë relacje gôdają do se öbzëbło, öbskarżiwająco, tej-sej nawet primitiwno i pö chamsku. Zachowania öbczas roczëznowégö przëjacô nie wëzdrzą tczëwôrtno. Nie wspöminô sa ö redotnëch i snôżëch sprawach, ale wstëdlëwëch i niezracznëch, nie przëbô-cziwô sa pözytiwnëch i pödskacywającëch sytuacjów, le górzącé zebrónëch klaprë i öbskarżenia. Miast miec stara ö miłé zéh-dzenié, uczastnicë barżi mëslą ö wëléwanim swöjich żôlów... Chtos bë mógł pömëslec, że widzymë w öpówiôdanim jakąś patologiczną familia, degeneratów ze spölëznowégö marginesu... Tak równak nie je... Drzéżdżón cechuje na nôtëralisticzno-ironiczny ôrt, że fabularnó stojizna dzeje sa nié w molu dló bezdodómnëch, ale tipicznym (?) miesz-kanim strzédno bógati rodzëznë. Rozsëp-czi wrazlëwótë tikają sa kóżdégö nóleżnika familie, równo czë je agresywną wedle ja-wernotë wnuczką, wërzëcającą ze se jad niespełnienió matką, czë zrezygnowónym i ótapiałim ópą. Kaszëbskô rodzëzna nie je ostrowa szczescô na morzu pöwszédnégö upôdku. Tuwó téż lëdze są zózdrostny, nie-zgarający, letköwiérny i głëpi. Tuwó téż sa gôdô mëslowima skrócënkama, słowny-ma kliszama, prostim i prostacczim jazëka, óstrim i wulgarnym. Esteticznó i témöwô ódwóga Romana Drzéżdżona pölégô w ópówiôdanim na trim, że nie copnął sa przed pókózanim téż i wstëdlëwëch rzeczi, colemało taconëch: rozczarzenió pókólenim wnuków, jaczé mają wedle nich starkówie, laku i bezradnoscë nôstarszich nôleżników rodzëznë przed nierozmióną przez nich nowóczasnotą, zniecërplëwieniô i górzu na skutk niedołażnoscë, wëpóminaniô zdrôd przez żeniałëch czë moralno niewëraznëch uczinków. To téż skłôdô sa na żëcé i jak nô-barżi bë miało bëc w kaszëbsczi lëteraturze pókazowóné. Trzecą nôdgroda w kategorie prozë juri wejrowsczégó konkursu przëzna-ło Sławomirowi Fórmellë za dłudżé öpówiôdanié Pamigtka pö mördarzu. Jak pödpöwiôdô titel, je to sensacyjnô-krimi-nalnô historiô, jakô mô równak téż szersze ambicje spölëznowö-öbëczajowégö dokazu. Akcjô dzeje sa w pierszich mie-sącach pó II światowi wojnie, czej lëdze wrôcelë dodóm, a żëcé zós zaczënało jic na zwëkłi ôrt, chöc pó taczi tragedie, jakô miała plac, nick ju ni mögło óstac jistné. Öpöwiôdanié nie je równak napisóné dló wöjnowëch wspominków, ale dló ópisanió szlachówanió w sprawie mórdarztwa młodégó dzéwczaca Rozalczi Sczerczi. Do samego kuńca dokazu nie je wiedzec, chto je winny ti przesprawë: młodzónkówie, co są pömëslóny ó pómóganié partizanóm, a może sóm komendant wiesczi Milicji Öbëwatelsczi Bölesłôw Słotwina. Je to wiôlgô krëjamnota dló przédnégó böhatérë ópówiôdaniô Alégó Pétczi, chtëren badącë prostim milicjanta wichlô sa, czë dobrze zrobił, że zaanga-żowôł sa w bronienie nowi Pólsczi, jako zapówiôdała sa czësto jinaczi w óbiecenkach wëzwólëcelów, a jinaczi wëzdrzała w prak-tice pierszich pöwójnowëch miesąców. Tak pó prôwdze wszëtcë lëdze wiesczi spólëznë nie są gwës swóji przińdnote. Bez emocjów zdrzą, jak z ókóló wëcygają Niemcë i w bez-radnoscë doswiódczaja nowi władze, jako za pómócą Urządu Bezpieku kóntrolëje wszët-czé spólëznowé rësznotë. Prawny pörządk i jawerny mir są wnenczas niemóżlëwé do wprowadzeniô, bó wcyg w lasach tacą sa żołnierze zaóstańce, a mieszkance wsë nie wierzą niżódnému z cëzëch, chtërny przejeżdżają na Kaszëbë. Wszadze wkół je widzec prowizorka i timczasowösc, jakô może, ale ni muszi zmienić sa w pórządk. Fórmella wëtwörził w öpöwiôdanim narratora, chtëren w przedstôwianim pöstacjów i wëdarzeniów trzimie spokojny distans. Choć w pôra momentach öpöwiescë zdôwô sa, że winnym mórdarztwa Rozalczi je niejednoznaczny w mötiwacjach komendant milicji, to równak felëje wëraznégö doka-zu, że miôłbë to pö prôwdze zrobić. Z jedny stronę je wiedzec, że biôtköwôł sa z procëm-nikama socjalisticzny Pólsczi w pierszich ti-dzeniach pö wojnie na terenie kielecczëznë, z drëdzi, że wprowadzył jasné wskôzë dzejaniô gburów, kupców i rzemiasników w kaszëbsczim powiece, do jaczégö trafił na służba. Niekonsekwencjo je téż widzec köl Alégö, chtëren nôprzód z redotą wstąpił w milicyjne rédżi i zôchacywôł do tego swójich drëchów, a późni żałowół swojego uczinku na skutk óbzëbłégó ódnieseniô ze stronë jegö dôwnëch znajemnëch. Taczim felënka zdecydowaniô znankują sa i jiné póstacje dokazu, zôstapca komendanta, drëszny kómpel, ale równoczasno pijący za wiele alkoholu, abö Rajmund Tesa, swiôdk mördarztwa dzéwczaca, chtëren wiera wi-dzôł przesprawca, ale böji sa zeznawać pro-cëm niemu w sądzę. Taczé charakterowe znanczi póstacjów pózwóliwają Fórmelle wcyg pódskacac czekawósc czetińców i céchówac wiesczich bohaterów ó utaconym bënowim żëcym. Pamigtka pô mördorzu je historią dosc precyzyjno pókazywającą czasowe i mental-noscowé realia pöjedincznëch bohaterów. Zabëtô ostała równak nôwôżniészô sprawa - fabuła mórdarztwa. Zebranie drobno-tów ó ódnieseniach midzë lëdzama wios-czi czë ópisënków psychicznëch öbsesjów bohaterów ödcygnało ód mótiwu zabiti Rozalczi. Przédnô sprażëna narracjowégó mechanizmu stracëła swoja chutkósc na digresje, miast z mocą zaprezentować kriminalny żoch. Dobré zakuńczeniś mogło czekawó ukoronować kompozycja öpöwiôdaniô. Kąsk szkoda, że tak sa prawie nie stało... Téż z kriminalną historią mómë do uczinku w przëtrôfku wëprzédnionégö w konkursu tekstu Gregora Schramczi W smroku. Jak we wiele dokazach tego autora, tak i tuwó mómë kömpözycjowi pörządk, pasow-né miarkowanie emócjów, logiczne, ale i zaskakiwającé wprowôdzanié nowëch póstacjów i mótiwów. Nôbarżi célné w wëa-partnionym ópówiôdanim je spartaczenie tradicyjno-lëdowi wampirowi témë z jawer-notą dzysdniowöscë (móbilczi, kómputrë, pöspiéwny ôrt żëcégó). Sensacyjnó narracjo, to je szlachöwanié, na skutk coróz to nowëch mórdarztwów dostôwô ód pöłowë dokazu głabia za sprawą przëwöłiwaniô kaszëbsczich wierzeniów ó wieszczich. Co wicy, demoniczno jistota nie je jaczim wëcy-gnionym ze stôrégö magazynu trëpielca, ale pamiatóną przez niejednëch bohaterów snóżą, seksowną białką, jako nie dobëła biôtczi z reka. Do taczégó rozpóznaniô do-chôdô równak dopierze pod kuńc historie. Nim do tego przińdze, młodi szandarowie (baro rozmajiti: cyniczny, óbójatny, zgniłi) błądzą w pömëszleniach, a leno Tómk z zadzëwöwanim ödkriwô dzaka daleczi pół-sostrze Anule, że przëczëną mórdarztwów je jistota wëchódzącô z grobu. Przędną fabularną deją öpöwiôdaniô Schramczi je zabójcze dzejanié wieszczego - Móniczi. Nie jidze tu równak o prezentowanie scenów, w jaczich dochódzy do przemôdżi. Tëch je prawie nómni i, czetińc, co szukó ekscytacji i przeléwaniô krëwi, mdze rozczarzony. Wôżniészé w usôdzku są ópisënczi psychicznego i intelektualnego przecywianió sa ze stronë racjonalnëch szlachówników i mieszkańców wsë wedle móżlëwótë dzejaniô metafizycznëch móców. Wszëtcë za régą, ód szandarów, przez ksadza i zwëkłégö mieszkańca, chcą nalezc udzél w wëdarzeniach jawernégó człowieka, a le Anula i krëjamny „jachtórz" demonów są w pószëku do pödjimniacô pögahskö-magicznégö rituału ödcacô szpôdą głowë cała umarłi Móniczi. Nawetka w swią-dze Tómka, obżerającego wëköpëwanié trupa, nocné wëdarzenia zdôwają sa jakąs kömudną fantasmagorią i ömaną. Slédné zdania W smroku pökazowają równak, że dôwnëch, zdôwałobë sa fantasticznëch pódaniów, ni möże miec w zgardze. Zderzenie stôrëch kaszëbsczich wierze-niów zapisónëch w etnograficznëch tekstach u Hilferdinga abö kol Lorentza z dzy-sdniową kulturową stojizną początku XXI wieku pökazywô dzaka nowelce Grégöra Schramczi, że möżno nalezc atrakcjowé ôrtë nowégö öpöwiedzeniô stôrëch historiów. Autor nie próbuje usadzëc kuńsztownegó jazëka, nie stosëje stilizacje, pödôwô wiele drobnotów dzysdniowégö żëcô, żebë nacéchöwac nibë sztabilną butnową jawernota. Baro udało miarkuje wprowô-dzanié irracjonalnëch elementów, jaczé pömale, krok za kroka, doprowadzają do su-gestiwny scenë na smatôrzu, chtërna je tëlé przerôżającô, co konsekwentno dzejaniama rituała, tëlé wizjonersko, co psychologiczno möżlëwô. Möżno pö taczi odświeżający miarce kaszëbsczich wierzeniów czekac öd Schramczi, że zrëchtëje za jaczis czas nową wersja öpöwiescë ö scynanim kani. Slédnym dokaza öpubliköwónym we wej-rowsczi antologie je baszniowô ópöwiesc Wöjcecha Mëszka Swiat dobëcô. Mô swöja wëmówa to, że prawie öd tegö ópówiôdaniô dostôł titel całi zbiér nôdgrodzonëch doka-zów. Nôbarżi chëba tuwö westrzód nônowszi drëköwóny prozë je widzec dëchöwą bët-nosc Jana Drzéżdżona. Mëszk przedstôwiô pöwiôstka „prześwieconą", zawieszoną na wësoczich niwiznach metaförë, jakô céchuje lëdzką pragniączka dobra i równoczasno ögranczenié prowadzące do zła. Jawerno-tą harmonie i kosmicznego porządku je nôtëra, a swiat lëdzy öbjôwiô sa sztridama, ambicjama i bezustôwną brëkównotą dominacje. Cëż tej z tego, że Słuńce dôwô zna-czi lëdzóm i zôchacywô do redotë, skörno oni i tak wëbierają Smatka, jego pesymizm i martwieja? Nawet ösoblëwie ni muszą zdrzec w óczë demona, bo są gwësny swöji bezzmiłkówóscë i wôrtnotë omanów, ja-czé tezą. Dôwné moce nôtërë, subtelne i wëóbrazniowé bëtë są terô ódrzëcywóné jako nieracjonalne i nieprakticzné. Na szcze-scé może przińc öpamiatanié, jeżlë leno człowiek zdecydëje sa wsłëchac w zwaczi, öbrazë i przedmiotë nôtërë. Wnenczas ókôże sa, że nôwikszim niedrëcha lëdztwa je öno samö, a nié butnowi swiat. Taczi prawie pózytiwné przesłanie póchôdô z dradżégö w lekturze, sztóta-ma zapëzglonégö ópówiôdaniô Wójcecha Mëszka, chtëren jakö lëterat zdôwô sa wcyg szukać dlô se nôbarżi pasowny förmë wëra-zu. W lëteracczi brawadze nalôzł pöetickósc i rozmiôł pökôzac ôrt rozprzenieseniô, jaczé pózwólëło mu pisać z baro wësoczi rówi-znë. Czë dzysdniowi, dozdrzeniałi czëtinc pö prôwdze brëkuje taczich dëchówëch krôj-malënków, ó tim muszi rozsądzëc kóżdi sóm, na swöja ódpówiedzalnota. Antologio Swiat dobëcô zapisywô swiéżé lëteracczé zjawiszcza dzejącé sa w kaszëbs-czé lëteraturze. Möże nawetka nié wszët-czé, bó jak wiémë z öpisënku Stanisława Janczi, niechtërne z przesłónëch dokazów nie óstałë nôdgrodzoné ani wëprzédnioné. Möże tej co czekawégö, a niedozdrzónégó przez juri öminało naju dzysô w lekturze? Jakbë równak nie zdrzec, z tego, co mözemë przeczëtac, dzysdniowô kaszëbskô lëtera-tura je corôz barżi ambitnô i terô östôwô leno kupiwac ksążczi, żebë czëtac. Nié le w szkóle, nié le w domôcym nórcëku... Téż w autobusu, banie czë fligrze. Bédënczi są, rówizna je, na co tej żdac? Skaszëbił DM Kristina Léwna Ona Nim sa öbezdrza, mia szesnôsce lat i chcą jic dali do szkölë. Tej muter ji rzekła, że to sa nie lónëje, ni mô taczégö cwëku, bë sa białka uczëla a głowa sëszëla rzeczama, chtërne ji sa nigdë nie przëdadzą. -Të le östani doma, a so jaczégö kawalera szëkuj - rzekła stôrô Grëmköwô. - Më le ce jedna mómë i to wszëtkö mdze cë slëchalo, tej za czim cë szkölë? Chcesz të, żebë më to na skôrb państwa delë? Kö tegö doch so nicht do grobu nie weznie! A të sa fejn żenisz, a më mdzemë mielë przë ce z tatka dobrze na starosc. Mija le na to tak pödslëcha, a so do glowë tegö nie bra. - Co mô bëc, to mdze - rzekła Grëmköwô. -Më z tatka ju dôwno mómë dlô ce kawalera wëszukóné. Jich pöla do naszich przëlégają. Öni téż mają krowë. To bélbë ju czas do nich lezc, a sprawa jasno postawie. - Muter o Witim Żińsczim chëba nie mësli? - nieśmiało zapita Mija. - Ko të zgadła öd raza! Jô zarô wiedza, że on sa cë téż widzy! Më sa z ojca tak pö-wiôdelë, jakbë nama bëlo zarô lepi, czejbë rozëmny chłop przejął nasze gospodarstwo, a nié żó-den „fju-wbdziu". - A mëma sa nemu Witemu tak richtich przëzdrza? - Co sa mda wiele przëzéra? Czë to je ja-czi öbrôz? Kö chłop jak köżdi. Czë jemu co felô? Je roböcy, cëchi, wiedno rzecze pöchwôlenié... Lëchégö słowa bë ni mogła na niego rzec. Czë të môsz czedë czëté, żebë tam béł jaczi rëmór? Në, kö nié. Wiedno fejn, cëchö a pömale, a wszëtkö na czas i w chlewach i polu zrobione. Do köscola chödzą, cygaretów nie pôlą, sznapsu... ko to ju na ögle ni móm widzóné, żebë tam bél chto urżniony. Nigdë! Tak długo, jak tu mieszkają. Jesz ani razu jô nie widza Witégö spitégö. Në tej za czim szëkac, jak szczescé je przez pórta w ploce. Blós nieszczesca ledze na se zwlekają tim swöjim wëmëszlanim. A ten sa nie widzy, a tamten mdze lepszi... Ko móże nôprzódka je fejn, bo to i we wsë zôzdroszczą, a i öbezdrzą so kögös jinégö. Ale to wiedno wińdze nôtëra z człowieka i rëchli czë późni sa czëje, że oni są rozeszli, że jemu tu bëlo za mało placu... A wez sa tak richtich przëzdrzë... Tu je placu tëlé, kuli trzeba, jaż nadto. Tu bë sa nié jeden, a sto taczich jak ön zmiescëlo. A oni dërch to samö: że sa dëszą, że wszadze dalek, że lëdze tu są za baro bogobojny... Ale czë to je lëchö? Kö köżdi bënômni wié, gdze jegö plac, a nié wszëtkö do górë lepa postawione, że nie wiész w kuncu, chto je chto. - Mie sa zdôwô, że muter je chörô - rzekła Mija i pöda stôri termöméter. - Jô sa dzysô móże tak czëla nieswojo, ale szła jô w chléwë i tam to mie przeszło. Zanim jô te knadżi wëdojila, a swinióm da, a polnie... Kö to doch zeńdze. A ómka je corôz słabszo, a do tego jesz zabôcziwô ö tim a nym. Jô so tak czasa blós mësla, żebë öna jaczégö ögnia nama nie zrobiła. Bö czasa nen top tak gwiżdże, a ona le so co jinégö robi. Jô móm ji rzeklé, że jak wöda nastawi, tej ni mô ödchadac öd platë. Mô żdac, jaż to sa zawarzi i kuńc. Ale öna doch mie nie slëchô. Wiedno pö swöjému. Tu nastawi wöda, a tu chwôtô za kólowrótk. Tej mało tegö, öna so jesz radio wlączi i ju nick nie czëje, nawet cëzy bë móg wlezc, a nas ókrasc, öna bë tegö nie zauważëla. Ale co të zrobisz? To nas wszëtczich czekô. Takô starosc to nie je miód, to je utrapienie. Człowiek so mësli, że jak mdze stôri, tej so odpocznie, a to nie je tak, bö jak të jes stôri, tej të môsz ölér z sarnim sobą, a umördëjesz sa tim barżi, jakbë gnój ód swiniów wërzu-côl. Tej, wezdrzë Mija, na moje race a mie rzecze, co widzysz? - A co jó móga widzec? Ko zlotó obrączka slëbnô i nick wicy. - Mija, të ju nie jes dzecka! Przëzdrzë sa richtich! Të nie wiész? Tej jô cë rzeka, co të widzysz. Tu mósz race, chtërne urobilë hóngralka, draszmaszina, treker... móm dali gadać? Zdrzë! Co jó móm? Czôrné nok-ce a pazurë tak wëkrapóné jak nasz kur. Czej jó léza do kóscola, tej jó so nóprzód je wëszorëja w mëdlënach szczotką, żebë ledze nie gódelë, że jó krowińca jem óblazló. Czë të chcesz tak żëc? Kö nié! Nicht nie chce tak żëc. Kóżdi chce fejn. Tej jó cë gódóm, co mósz zrobić, żebë bëlo fejn. - Mëma mie nie slëchô! Bó mëma mó swój górz! - Górz górza, ale te sa do Witego witro usmiéj, amëz tatka reszta öbgôdómë. Żińsczi téż ni mają jinszich dzecy. Witi je sóm, tej sa warna nicht w drodze nie mdze krącyl. Të mdzesz mia jak w niebie. - A muter doch w niebie nie bëla, tej skąd wie, jak tam je? - Fórsz të jes za tatka, a pëskatô téż za nim, bó jó bë swóji matce nigdë czego taczégó nie rzekła. Sromóta tak matce odpowiadać. - Mëma sa Witekówi czej przëzdrza? Wié mëma, czemu ón je tak dlugó sóm? - Të sa nie smiéj z kógós, bó le uzdrzisz, to ce téż naléze! - Ön mó za krótczé nodżi, a tej one mu jak-bë do bëna lazlë. Przë tim ón sa zajikó. Czej chce co chutkó rzec, tej tak, jakbë miól ceplą bulwa pólklé i nie wiedzec, czë gó retac, czë óstawic. - Witro më tam lézemë, a të sa mósz usmióc do niego! - Jó sa do niego smióc nie mda, bó ón je straszny. Jó chcą dali, do miasta, do szkólë. Jó bë czëta ksążczi, a so w miesce na tretu-arze sedza... -Az czego të bë żëla? Z czëtaniô ksążków! O, tu sa klepnij w ten swój leb. Jesz nicht z czëtaniô ksążków najadli nie bél, a të mie tu ne swóje glëpstwa wstówiósz, jakbë jó bëla skąd spadło. Dzéwcza sa poręczało. Tego wszëtczégö so ni mogło przedstawić. Ona, tako fórsz, a Witi... Dójta lëdze pokuł Czë to ju pó prówdze ni ma nikögö jinégó na świece? Stóró Grëmköwô nie rzuca słów na wiater, jak so postanowiła, tak muszalo bëc. Grëmka ni miól wiele do gódanió. On le miól robie a ja slëchac. Mija bëla w dróku, czej ny stóri do Żińszczich lezie. Nie wëóbrôża so Witeka za chłopa. Öna bë chcą kógós jak z telewizora; fórsz a szlank. Taczégö, co bë ja pó świece óbwióz, a wiedno wëtlómaczil, że nicksa nie stało, że ona co lëchégö zrobiła. A tu zdrzi przez miedza, sa mó ji żëcé zakuńczec? Ni-gdë! Szła z nym kłopota do ómë. Ta uda, że nie rozmieje. Kóżdi o swoja skóra żorgó. Nibë nic, ale na starosc wszëtcë chcą spokój, a żebë nie bëlo żódnégö jóchu. - Mija pój! - wrzeszczelë lorbasë ze wsë za nia, czej ona ju bëla żenialó. - Më cë pókóżemë, na czim milota stoji. Më ce na sanie wëfiglëjemë! Östawi negó Kwazimo- do, a pöj z nama! Të doch jesz rëchli chłopa ni miała?! Mija zacyska zabë, a wszëtkö w ni drëża. Żëcé ji bëlo jak przez kalka stôri Grëmkówi, blós, że öna ju z trzecym dzecka w cążi chödzëla. Grëmköwô pö nëch wrzeszczeniach wiedno so da czas i öbléka nowi szërtuch i filckórczi a so obeszła wszëtczé budë we wsë. - Nasza Mija mć> Boga za szpérë chwëconé. Tam ni ma biédë - gôda. - Piersniczi öni jedzą na codzeń, a miaso wadzoné. Léberczi a blót-czi Witk nie kôzôl robie, bo to blós szczerze żarlë. Tak më nie robilë z Żińską, më le blós, jak świnia zabito, to co lepsze, a reszta szczërzóm. Stôrô zdrza, jak nym białkom munie klapie. Ona jesz dopöwiôda, chöc te ju slëchac nie chcalë, a ja ödprowôdzalë do dwiérzów. - Nasza Mija wiedno na Gwiôzdka dostónie ód Witeka zloti rénk. Öna mó jich tëlé, że ju pólców brak! - Biójce z Böga! - gôdalë babë we wsë i trzôskalë za nią dwiérzama. Mija mia zloté rénczi, ale i robótë ful race, tak że ni mia czej nëch rénków nosëc. - Do dojenió krowów móm w rénkach nëkac? Chto je uzdrzi? - żôlëla sa Mija. - Të sa tak nie jarchólë, czej je wrëmisz, tej wszëtczim pudą óczë- pocesza stôrô. - Móm to w rzëcë! To czedës! Niech muter mie rzecze richtich, jak to z nym żëcym je? Czë to czedës je lepsze? - A të zaró tu z taczim czims wëskakujesz. Móże na cąża tak na ce léze? - rzekła Grëm-kówô, chtërna sa nie spódzéwa na taczé cos odpowiadać. - Mosz të lëchó? - broniła sa Grëmkówô, a dërch jakbë co szuka w taszi. - Jo cë góda, nôwôżniészi je spokój, a reszta sama przin-dzë; i milota przindze, i ukojenie, i wszëtkö... - Jak muter tak gódó, tej niech mie rzecze, kuli jesz ti milotë kol nas mdze? Dwanôsce? - Wiész të co, jô czësto zabócza, ale ómka sama je doma, a óna dzysô mia kaszel. Jo ju musza nëkac! Z Boga! Mija sadła przë szpéglu i rëcza. Nie chcą taczégó żëcô. Chłop dërch wóniól knagą, bél midëch i brzëdczi. Kóchelë sa mało, wiedno przë zgaszonym widzę. Witk wiele razy spól w zeslu na dole abó na leżance, bó nie bél w sztadze sa do łóżka dowléc. Miôl czôrné ruchna i race... Mija ni mogła na niego wżerać. Czej sa köchelë, bëlo krótko i cecho. Wiôlgô pierzna trzima nocné ukojenie chłopa. Mija nie czëla nic. Blós reno dlëżi sa mëla, bó ji sa wëdówalo, że je cało ód kro-wińca. Z milotë Witeka rodzëlë sa dzecë -pierszé, drëdzé i trzecé w drodzë. Czej Mija bëla w cążi, tej Witk do ni nie szed, bó sa bójól, że cos dzecku zrobi. Ale rôz gó capna, czej stoją przë szpéglu i so brzëch óbzéra. Mia wiôldżé piersë. Z kóżdi lecalo mlékó. Brzëch bél wióldżi i cwiardi jak bania. Czej sa tak szpéglowa, zauważëla cénia na délach. To Witk ja pódzérôl przez przëmklé dwiérze. Widza raka, chtërna smuli ji cénią na scanie. Nôprzód pósëwa sa z glowë po włosach i twôrzë, bë lëtkó zjachac na piersë i brzëch. Tam raka sa zascygna. Dali ni mia ódwôdżi sa rëszëc. Mija drëża caló barżi jak w łóżku. To sa ji nawetka wi-dzalo. Smula swój brzëch, a na céni smulëlë gó dwie race. Czej sa oblekła, Witeka ju nie bëlo. Lóz na dól. Mija chcą, żebë on z nią spól. - Jak krowa të mie traktëjesz! - góda Mija. - Je óna óstónó? Jo! Jak je óstónó, tej fejn, tej dac póku! Tej mdze cela! Mdze cela za dzewiac miesący! Witk tego nie slëchôl, ón ni miól czasu. Mija rozmiszla. Mia górz. Bëla w cążi i ni mia nikógó, chto bë ja kóchôl. Jezdzëla do miasta i tam wzéra na jinszé bialczi, chtërne szpacérëją z chlopama, smulą sa do se, jedzą purcle... óna téż tak chcą, ale Witk bél za chlapli i za trzasli, żebë to ji sa zdarzëlo. Taczi chłop, blós do zbrakówanió. Czasa chcą skóczëc z mostu, prosto w rzeka. Tak, żebë ju z tim skuńczec. Kóżdi dzeń frisz-tëk, pranié, zamiôtanié, dzecë, krowë... Sama ju nie wiedza, gdze je? Czë óna to óna, czë óna to chto jiny. Czej ju czëla ne gódczi ó maszinach, co so terô kupią, jak Mija mdze mia Iżi, a dzecë, żebë ni mialë tak jak oni... Tej chcalo sa ji rzëgac. Żebë mia czij, chtërnym möglabë zascyg-nąc zédżer żëcô, odszuka bë gö, a wcësna na palëca i żëla tak, jak sama bë tegö chcą. A nié z chłopa? Czë on je? - sa zastanôwia. Blós reno dwiérze bëlë zasztëkóné, to znaczi, że on je. - Co to je prôwdzëwé doznanie chłopa? -spita sa Mija stôri Grëmköwi. Ta sa zarô ni mögla domëslec, ö co Miji jidze. - Wëszczëkóné babskö, a möwë zabôcza! -rzekła Mija. -Të sa, Mija, robisz frëch! - rzekła stôrô. - Jô Żinsczi nie wierzëla, ale terô jô sama widza, co z ce je za pomiot. Nibë nic nie wie, a jak co rzecze, tej jakbë bél chöri na serce, to bë umar. A to piecze... Jô cë rzeka Mija, jak to böli, górzi, jakbë knaga ogona w twórz wëmiotla. Kö të doch përzna mëslë, co fla-brocesz! Kö mie sa wëdôwô, że cë sa przez na cąża wszëtkö pömilëlo. Ale, jak so móga przëpömnąc, tej nie wiém, czë cąża ze mną téż tak robiła? -Tej të mie ödpöwiész, czë nié? Bö nikogo doch jinégö ni móm. A të gôda, żë wszëtkö wiész! - Mija, a të ni muszisz lezc ju dodóm? Kö to doch je ju czas na dojenie krów a wieczerza, a dzecë do spaniô. Të mósz czas, jak ójc. Ten je wiedno obrobiony. Le pömale ón sa óbrócó, a zanim ön rëszi, tej jó jem ju nazód! - Të mie wënëkiwôsz? - Jo ce nie wënëkiwóm, ale kóżdó białka powinna bëc ju doma ó ti godzenie. Zdrzë, to je sódmó! Óma jidze spac, jó ji musza no-dżi umëc, a arbata kól łóżka postawie. Ko jó nie jem tak obrobiono jak të! - Mia të czej taczé miłosne uniesenié, jak óni w nëch gazetach piszą?-- Mija nie odpuszcza. - Milota jó mia, jak jó bëla mlodó, a tero, sama widzysz, chléwë, chëcze i jesz twoje gôdanié. Biój dodóm! - Mie sa wëdôwô, że të nigdë nie kocha! - Biój dodóm! Mija sa zgrzeba i szla dodóm. Chwôca dzecë, umëla je i zacza jima czëtac. Na drëdżi dzeń jacha do miasta. Czej wrócëla, stóró Żińskó zacza szczekac, że bialczi nie darwają nick terô robie: zmiwarczi pómëją, pralczi wëpie-rzą! Blós żëc, nie umierać! Mija so wlączëla telewizor, żebë tego nie czëc. Wëja farwa do nokców i zacza je malować. Wiedza, że jak wëmalëje je dwa razy, tej stóró sa ju uspókóji. - Kuli lómpów ona przewlekła z miasta! Ta sa z grosza nie liczi! Wszëtkö ód stronę ladëje! A to sa muszi tak człowiek nóprzód óbezdrzec dwa razy, zanim wëdo tego grosza, a tej kupie. Kuli kurpów ne dzecë mają! A to wszëtkó późni jidze w piec, bó za môlé abó przefarwöwóné... Witk! Rzeczë żë ji coł-wrzeszcza stóró. Ale ten ucek do chléwu. Östawil zupa z barana i nëkôl. Stóri miól mu rzeklé, żebë sa nigdë w te babsczé gódczi nie wdówól, bó to nie je wiedzec, ó co jima jidze. Stóri Żeńszka téż sa chutkó ód stołu pódnios. Szed na knaga, co bulowa, a przestajesz róz óbezdrzec. Żińskó w nym górzu nëka do Grëmköwi, a ti jakbë wóda na mlin ona przeniosła. - To të jesz mie tu Żińskó z taczima preten-sjama przëlecysz? A chto cë dól fórsz i zdrów białka? Dzecë... Kóżdé jak malowóné. Chëba nié za Witeka? A móm cë jo przëpómnąc, co ny lorbasë wrzeszczą, czej óni so nos përzna obleją? Kwazimodo! Jo, Kwazimodo! Przëz-drzë sa na negó synka! Mija sa dërch o rich-tich kochanie pito! Co jó móm gadać? Że ón sa naprawi? A të mie tu, że ona same dzeusë rodzy? Kó ten twój je „skażony" i ferdich! Kwazimodo! A ód móji Mije sa odczep, bó za szkoda ona do waji bëla, a terô to wszëtkö wëchôdôł Stóró Żińskó sa óbrócëla a szla pod dodóm, na drëdżi dzeń to ji przeszło. Jachelë do Gdi-ni, Miji futro kupie. Futro Köżdô gburka muszi miec futro, tak to ju je przëjaté. Móże bëc ze strzébnégö lësa, norczi abö szënszilów. Ale co musz to musz. Witk dzesac swiniów na futro do Mije öbżalowôl i jachelë do Gdinie. Stôrô Żińszka, Grëmkówô, Mija i Witk-szofera. Wiedno Żińszkówó köl szoférë sedza, ale dzysô so namëslëla i sadła za nim. Do ni wlazła Grëmköwô, chtërna pöchwôlenié rzekła i chcąc niechcąc raka Żińszczeny poda. Ta odpowiedzą, bö i sromöta za wczoraszi górz czëla i përzna jakbë nié na te czasë sa firowa, bo białka to je białka i niech so robią mlodi, co chcą. Czëla téż, że Mija nie je lëchô, bö ji do grôpów sa nie pchô, Witeköwi w przék nie gôdô, a jima psotë nie robi. Co le, to le te fritczi na łoju piecze, ale to doch nie je nick taczégö. Jak mć> chac, niech so piecze. Stôri Żińsczi téż ji wczora rzek, żebë öna sa tak nie jarchölëla, czej Mija dzecóm co kupi. -To są môlé dzecë, dôj Grażina, pöku! -rzek. Czej dojachelë do Gdinie, tej ju sa zôs dwie kumë schwôcëlë. - Futro muszi bëc z lësa!— rzekła Żińskó. - Të jesz lësa ni môsz widzóné! - odrzekła Grëmköwô. I sa zacząn jôcht. Na całą Gdinia to szło, że Mija nie mdze w lësu a nutrach chödzëla, że ta mô z kaninkow... Mija kôza zapakować to z nutrë i weszła. - A czôpk! - rzekła Grëmköwô. - Wezce so czôpk! Jo nie jem królewô angel-skô, żebë jô w czopku chodzą! I zôs sa zaczalo. Po co czôpk? Jaczi czôpk? Czë öna mało pieńdzy szëdrëje? Mija skörzista z okazje, czej te sa wadzëlë a kupiła so fejn kórunkówą halka. Taką letëchną, że wszëtkö bëlo przez nia widzec. Witk bél w auce, czej öne sa wladowalë z nyma futrama. Jedna mia czôpk, drëgô futro. Mija sadła przódë. - Në tej jedzemë! - rzekła Grëmköwô i Witk rëszil. Öb droga Mija pósmukna gö po kolanie i wëżi. Swöjima nokcama hibridowim lakera pökrëtim, dzarla chropowate buksë. Ten, niebörôk, niespodzóny nëkôł prosto na czerwionym widzę. - Ten nas dzys zabije! - wrzeszczą Grëmköwô, a Żińszka zakrëtô futra, nie wiedza, ó co chódzy. Mija ödkrącëla ökna i zapôlëla cygareta. - I zdrzë! W cążi i pôli! - Kol nas ona nie pôlëla! - rzekła Grëm-köwô. - Köl waji je tak nerwowo, że so muszi nerwë uspököjic! Zôs Grëmköwô czëła górz, ale so mia tak postanowione, że wszëtkö procëm tegö futra muszi Miji wëklarowac: - Czej do köscola, tej më sa muszimë pöspieszëc. Të so sadniesz we czwiôrtą, góra piątą lawa pö lewi, żebë do komunie jic ganka i wszëtcë lëdze ce mają óbezdrzec. Nie mdzesz sa nawrôca z böcznëch lawów. Môsz jic szerok we westrzódku, bö të jes w cążi i môsz fëjn obleczenie! W pierszé swiato Witk szed rëchli dojic krowë, bó futro doch trzeba pokazać. Jemu i tak wszëtkö bëlo jedno. Czej le do kóscola wlôz, tej so zarô köl spowiednice sód. Tam udruzlowól i na „Biójta w pokoju" sa budzyl. Miól ju to od wiele lat wëpróböwóné. Wiedno sa budzyl kół kuńca. Lëdze nigdë jego placu nie zajmowelë, bó wiedzelë, że so tam łeb ó spowiednica oprze. Stôrô Grëmkówó wszëtkó óbserwówa, czë Mija jidze tak, jak ona ji rzekła. Nié za blëskö ani nié za dalek. Mielë sa ji lëdze przëzérac. Jo, Mija sa sprówia, zrobiła to, co ji kôzelë. Szła wësztrëcowónô a drawó. Ledze pözérelë. Stôrô Grëmkówô dwie niedze-le lazëla pó budach a o futrze prawiła. We wsë panowól górz. Stôrą to podniecało. Bëla jak pów, chtëren chwóli sa swójim ogona. Jaż stóri Grëmka, chtërën mało gôdôl, ja ówadzyl i rzek, że mó dac póku, bó to sa lëchó skuńczi. Jastrów Grëmkówô ju nie dożda. Zakrącëlo ji sa w lepie, czej z drodżi krziżowi wëchôda i umarła. Niejedny gódelë, że to swiató białka, jiny, że diôbél. Mija nie krzëcza na pogrzebie. Zapôlëla so cygareta i szla. Stôrô Żińskó zôs wadzëla, że dzeckö mdze czôrné öd nëch cygaretów, że Mija Boga w sercu ni mó, bo nie krzëczi nic. Nôprzód szed wiôldżi brzëch, późni Mija. Tak sa czëla, jakbë chtos umar, ale nié tak wóżny, że trzeba bë rëczec. Stara so to wëtlómaczëc, bö Grëmköwô wiedno to robiła. Czej pogrzeb sa ódbél, Mija zacza tuńcowac. Stôrô Żińskó sa póklepa pö lësënie: - Biôj z nią Witk do doktora, öna je chörô! - gôda. Ale Witk nie rozmiôl nic z negó babsczégö gderaniô, blós sa wząn za papiórë. - Të sa Witku papiórama lepa nie sëszë, të doch môsz öd tegö białka - przëtakiwa Żińskó. - Niech wiedzą, chto kol nas mó w pisemku móc i wié, czej chtërna knaga bulëje. Bo jó to wiém i baro jem z tego ród. Wez na to Bielawa - zabulowónó trzë miesące temu. Bula - sztuczny. Abó Hilda - bulowała, ale nie ostała... tak bez kuńca stóró sejmowa hëft i czëta, co tam z grubsza mó napisóné. - To waje żëcé sa mó do kuńca świata -rzekła Żińskó do Witeka, chtëren i tak nie rozmiól o co zós chódzy. - Wa sa Boga nie bójita! Le ó swoje wigödë dbóta! Chtërna białka mó tak dobrze jak Mija? Ko żódnó. Ta nasza pani leżi do dzesąti, a tej nie wié, w chtërna strona. Ta je rozbłaznowónó, a kuńc! Jó muszala wszëtkö rakama robie, a ona le blós z dzecama, a i dërch ni móże zdążëc. Mija tegó nie slëcha. Mia ju swoje lata. Dzéwczata uroslë i szlë w świat, blós róz Gósza zazwónila, że sa rozchódó z chłopa, że je ji lëchö. Żińskó zacza wëzëwac, że białka ód Bóga namienionó, ale Mija'zamkla ji dwiérze, pöscelëla w lepszi jizbie zófa, żebë Gósza z dzecama mielë so gdze legnąć. Akcjô mönodromë sa dzeje w karczmie przed ji ôdemkniacym. Robotniczka lokalu - titlowô barmanka przëchôdô do robötë przërëchto-wac sa do ôdemkniacô i widzące lëdzy, ja-czi ju chcą wlezc (publëcznosc), zaczinô sa namëszliwac nad swöjim warka. Przemëslën-czi mogą zdzëwic ja samą. Na binie je bar wëpösażony w szkło, miotła, bigel, dwa stołë, stółczi, szôtora... Na jednym ze stołów je rozsëpóny biôłi pulwer. Jo, jó zaró ódmikóm, pómale. To jesz je przed czasa. Sprzątnąć muszi to, czego wczora sa nie udało. I zaró tu przińdą. Zlézą sa te Se-biksë ze swójima Dżesykama, ti geszeftnicë, co so muszą jednego flot wëpic, te dzótczi, co mają strach, żebë jich o persónkórta nie spëtac. Na ekranie sa pöjôwiają zwierzata, zwak skoczków, jak w dokumentalnym filmie. Lëdze tu rozmajiti przëchôdają. To do pora przédnëch zortów. Rozlazłi póspóliti. Rozlazłi póspóliti rozmieje przesedzec w mółczenim baro długo. W tim czasu bôczlëwie szukó za swoją ofiarą. Dulczi na nia, jaż wëzwëskô sztót, czedë całé karno sa oddali, chcemë rzec na cygareta, a tej ón przëstapiwô do ataku. Pódchódó i zaczinó. Jó béł żeniałi, le nama nie weszło. Ha! A të co? Zaraczony? Chłopie, za czim të w te jadra wlóżósz? Jó miół sztërë razy ta fela zrobione. Białczi mają jinaczi zbudowóny musk, one nie są przëstosowóné do normalnego żëcô z normalnym człowieka. A terô widzysz, jô so sedza i... Próbuje öcëganic swöja ofiara, że prowadzy szczestlëwé żëcé. Pösobny ökôz, jaczi pöjôwiô sa w naszi ekosystemie, to strażnik sprawiedlëwöscë. Przińdze, stoji przë barze i żdże jaż cos sa zacznie dzôc. Zacznie sa jaczés wadzenie przë stole, a ön zarô wëkukô: Möże wëcygnąc kögös z publëcznoscë. Ej, co tu je lóz? Spokój mô bëc! Jô zarô waju wszëtczich wëprowadza! Pöczëcé bezpieku, jaczé zbudowôł bök strażnika, je zaburzone pó czwiôrtim piwie, czedë bök strażnik ni mógącë nalezc konfliktowi sytuacje, sóm ja twórzi. Zdrzucywô stółk. Tedë pösobny strażnik stôwô w obronie resztë i tak jaż do zamkniacô karczmë. Terô chcemë pöznac króla ti puszczë. Geszef-tnik szlachetny wëróżniwô sa dobrze skrojonym ancuga, a bôczlëwi öbzérnik dozdrzi farwné pióra w jego rzëcë. Baro czekawie sa przedstôwiają jego gödowé tuńce. Pödchôdô do nieswiądny jego przëslécaniô młodi samice i zaczinô: Hej, co tam? Co to za modło móbilczi? Wzerój na moja. Szajsung dwa mëlionë piacset. Taczi jó móm we firmie. Öglowö co robisz? Jó jem handlarza we firmie, jakô bëła pódwëkónywôcza na Euro 2012, a wuja przédnika zarządu to je szwager półsostrë Marka Zuckerberga, temu jó całi czas żdża za mejla, w jaczim mie zabédëją dobré sta-nowiszcze. Mósz bëté w Los Angeles? Në, tak jak jó mëslôł. Tu... (całi czas w pôstacje, na ekranie pökazywô ödjimczi) tu jó jem we fligrze do Los Angeles. A tu jó w karczmie w Los Angeles. A tu jó na sztrasë w Los Angeles. A tu jó w parce naji firmë w Los Angeles. A tu jó z móją białką i córkama w Los Angeles. W tim miesącu jó jada do Los Angeles. Chcała të bë pöjachac do Los Angeles? Kuńc „Dokumeńtalnego filmu". Tak wëzdrzi moje strzodowiszcze. Kóżdi dzeń z taczima lëdzama. Kóżdi sztót w robóce wësłëchiwanié taczich rzeczów, służenie napitka, zagrizką i dobrim słowa. Jak wa chceta bëc wësłëchóny, tej do karczmę biój-ta. Wczora jó mia ale przëtrôfk. Przeszedł chłop, jaczégó jó pierszi róz na öczë widza i zaczinó. Jó jem béł złim człowieka. Białka z dzecama jó óstawił. Późni jedno z nich, jak sa ökôzało, bëło chöré. Jó mógł jic óddac szpik, ale jem nie chcół. Jó tedë wiele pił. Do tegó łażenie pó pufach. Róz jó béł ale wërzasłi, że jó HIVa złapół. Na szczescé w badérowaniach weszło, że nié. Jó jem złi człowiek. Na pogrzebie matczi jó nie béł. Jem jó ale złi człowiek. 15 Jô mu tak letko rzekła: në, môsz të sa z czegô spowiadać! A ön?! Nié, jô do spöwiedzë nie chódza. To je cażkó tak cëzym lëdzóm ö swöjich sprawach gadać. !!! To znaczi, że jô dlô nich nie jem cëzy człowiek! Ti, chtërnëch jô tu widiwóm, to są abó stôré szudrë, abö młodi debile. Abö taczi zepsëti przez żëcé, abö glëpasy licealiscë, co jesz żëcégö nie znają. Co mie óbchódzy, czë taczi chłop je rozlazłi ze swóji winë czë z biał-czëny, co mie to robi, że jaczému bogatemu knëpel nie stónie jak ön komuś nie pökôże swöjégö nowégö ancuga, co mie to! Jô jima blós naléwóm. Żebë jô mia miec płacone öd köżdégö uczëtégö komplementu, to jô bë wiele wicy pensje mia. Jô wiém, że móm zgrabne no-dżi, piakné öczka, köcé rëchë, anielsczi usmiéwk, a mój slôdk to je taczi... ach! Późni kömplementë zaczinają brzëmiec jinaczi. Môłô... jô to bë cebie... ach! I to „ach" to je moje miono wiedno po 10:00. Wez mie ruk cuk piwkö naléj, ach! Co jô bë zrobił bez ti móji ach! Hénë, a uuu ach! Ach! Ach! Ach! Pödchôdô do stołu, jaczégö jesz ni mia sprzą-tóné i zdmuchiwô biôłi pulwer. A, to temu Glaca béł wczora taczi wiesołi... Je to tak, że jô na tëch lëdzy ni móga zgarac? Nié... barżi... ni móga zgarac tego, że më sa muszimë widzec. Jô jich po prôwdze lubią. Szkoda, że öni mie lubią dopierze, jak jô jima udokaznia, że rozmieja piwö nalôc. Rëchli to przëchôdô smutné, bö z czego tu sa ceszëc? Wrôcô z robötë, dze są lëdze - a lëdzy on nie lubi. Zarô pudze dodóm, dze nikögö ni ma. Samötnoscë ón nie lëdô. A tu, w karczmie, ön mô przëstónk midzë jednym kraga piekła a drëdżim. Tu ön möże so öchłodzëc z ti hëcë codniowöscë, jakô mu mijô. Ön ji nie przeżiwô, ona mu prosto przed óczama lecy. On nie je żeniałi. Jak ón so pömësli, co to bë bëło? Familio, dzecë... fejn, le... białce ni möże zawierzëc. Wiész moja barmaneczkó? Ni möże wierzëc białce. Temu jó sa z żódną nie zrzesził. Udôwô, że jednym sztuka wëpijô całé piwo i zdrzi na miotła jakbë naförsz dzeusa. Ale sôrenka sa w lese pojawiła! Bawi sa miotłg jakbë młodim dzeusa. Może ma bë zatuńcowa! Jô czedës w Bëd-göszczë robił, tam takô bëła, miała oczka jak të. Móże to je twöja mëma! Hehe... Në, jô tak w rakach czëja, że jo! Jak jó so pömëszla, że ón mô kredit, jaczégö przez całé żëcé nie spłacy, że mu zabilë brata, a ón calëchné żëcé ni móże nalezc dló se placu, a i tak nôwikszi jego problem to to, że ón ni mó raków, jaczé bë go óbjimnałë, jegó nie budzy pôcha kawë, jakô pólepsziwó dzeń namieniony nielëdóną robotą, ni mó kógós, chto bë gó nie traktowół jak... jak chłopa, co przëchôdô do mie pic a późni wëriwac ósmënôstczi! Śmiejesz të sa z niego?! Bó co?! Bó të môsz chëcz, bó të nie szukósz mi-łotë w karczmie, bó të jes usmióny przed pi-cym, a nié po?! On sóm so to wëbrôł? A nawet jeżlë, tej co? Chto mu rzekł, żebë szedł taką stegną jak të? Jó... nawetka nie wiedza, że jó czedës na niegó wezdrza z taczim zrozmienim. Mie je gó żôl... Zycher mie je gó barżi żól jak tego bogatego buca, co jakbë miôł do Los Angeles zabrać wszëtczé dzeusë, jaczim ón to bédowôł, to ón bë muszôł dwasta fligrów miec! Ten to je dopierze. Przińdze taczi, a tej kóżdi muszi widzec, jak wióldżi ón mó tablet, jak wióldżi ón mó autoł, jak wiôlgą ón mó... niewôżné. Chóc ón téż ni mó letko. Roz ón tu przeszedł na jednégó chutczégö, ale pó dzesątim pómalnym jó gó musza w tarifa ładować. Głowa mie bola ód jegó plestanió. Öpiérô sa ö bigel dëcht jakbë bigel béł bar-mankg, a ona nim. Moja karczmareczko, a jenë! Jó so taką młodą nalôzł. Tedë jô jesz ni miôł dëtków, jó do ni na kole jezdzył. Na ferie ma jacha na sztopa do Barcelonë. Ha! Ani grosza ni mia. Ale jak ma so kócha. Nawet w publëcznëch placach. Ale jak jô utopił pierszé dëtczi w nietrafioną jinwesticja, tak ona mie rzekła, że jô nick nie znacza, że nick nie rozmieja robie, że nigdë sa nie dorobią, bö jô nie rozmieja bëc sztël w roböce, a mie sa mëkcy jaczés bogactwo. Późni mie sa udało kupie plac na zalón jigrów - tedë jesz mało chto miôł kómputr. Jô ti möji nick nie gôdôł. Jô so pömëslôł... dopierze jak jô wëcygna pier-szé dëtczi, tej niech möja Ajkacka uzdrzi. Jô z kóńta wëcygnął i szedł dodóm... a öna... krzikała... z ucéchë... z cëzą pënką w punie! Ale móm namkłé. Terô, żebë nié to 500+, to öna bë zdechła z tim szótornika. A jô... a jô... a jô jem szczestlëwi! Rëczi. Bö to co jć> móm, to je moje! Moje! Móm drëgą białka i córczi, ale majątk je mój. To jô ten majątk... Jô, to moje! Co? Materialista? Sa lubi chwôlëc? Ön sa nie chwôli! Ön maskuje to, co ta riżô putana mu zabrała! On stracył tak cos, że żódné dëtczi mu tego nie zrekömpensëją. Temu on przeszedł do mie. Jak do matczi przeszedł. Bó matka nie pitô, nie wëmôgô. Do matczi wiedno sa möże przëcmulëc i wëpłakac. Żëcé gö potraktowało jak öjc. Cwiardo, ale przënômni dało mu majątk. A dze on mô stanąć często gółi, bez tego ancuga, bez zédżer-ka, bez tableta, z wënagóloną reną w sercu? Jak widzec, jô sa ni móga zdistansowac. Jô bë möże chcała na nich wszëtczich, tak jak wa wzérac. Że to pitowie, że sami sa w to wlado-welë. Ale jich cażôr sa przeléwô na mie, tak jak moje piwo sa w nich wléwô. To nie je tak, że jô czëja jakąś misja uretanió jich. Tego jô ni móga zrobić. Jô barżi mëszla, że jô móga so na nich pówzérac i odkażać warna jich historie. Nié le temu, żebë wa widza, jak wiele złégö je w świece, że ni może óceniwac lëdzy, że öni téż mają swoje... Barżi żebë warna pokazać, jakô je nasza kóńdicjó. Jo, jô jem ekspert do sprawów lëdzy. Taką jo móm robota. Jó jem psychologa złómónëch przez żëcé, socjologa zagłabionym w nôbarżi reprezeńtatiwny wëjimk spölëznë. Jó jem kronikôrz, jaczi ópisywô óstatny dzél naszi historie, i klarëje, czemu dalszego cygu nie mdze... Soma so czeliszk wina naléwô. Wa so pewno mëslała - ta to mô robota. Piwo nalôc, pozamiatać. Nôgörszé to dwi-ganié kastów. Kastë jó móga dwigac, ale udwignąc to, czegó sa człowiek doznół, ju nié. Nié ó nich, ó jich sprawach. O nas. Oni w sebie wlewają whisky, sznaps, piwo, sznaps z redbula. A jó w sebie wléwóm nad-gniti płin rozkłódający sa spólëznë. Kóżdó spölëzna, kóżdó... cywilizacjo mó jakąś taką swoja energia. Cos, co ja pópichó do ódkriwanió cëzëch lądów, kolonizacje, biót-czi, retanió królewiónków w zómkach, dobi-wanió kosmosu... le téż do óbudowiwanió sa wkół. Më jesmë óbudowóny rodzëzną, finansową sztabilnoscą, nasza mentalno chëcz mó ceńtralne ogrzewanie, w jaczim póli sa nasza domócëzna, naszé wseczëca, emocje, drëszbë, codniowé ucéchë. To je energio, jakô prowadzy cywilizacja. A jó widza ten mómeńt, czedë ta energio sa kuńczi, widza jak nicht ji nie dostarcziwó, jak cos tam usychó. Czedës to wszëtkö pierdolnie, a jó tedë rzeka: jó wiedzała! Jó to widzała i opisała! Tëli je ucéchë z ti móji robötë. A co z tima lëdzama? Z mójima... pacjeńta-ma? Oni nie pudą do psychiatrę, do ksadza, do familie, do tëch z kim są powadzony, nie pudą do robötë, nie pudą nigdze, gdze cos bë móglë zrobić. Przińdą tu. A tu jem jó. A jó nick nie zrobią, le naleja i wësłëchóm. I o to jidze. Bó oni lubią swóje żëcé. Öni lubią nie zmieniwac. Oni lubią nie lubić. Jó was przeprôszóm, jó tëli gôdóm, ju warna ódmikóm... ale po prówdze jó tego brëköwa. Chóc róz to jó mogła bëc pó tamti stronie baru... Tak kömudno w sercu möjim Czôrnô kropla z niego kapie Nick nie je na môlu swöjim Östôł szlach na serca mapie Przeöróné musk i cało Czëja ból ze wszëtczich nórtów Tej miłotë bëło mało Chóc żëła na tesąc ôrtów. Krew i łzë Piascy i górz ŻóL i on... Blisczi wżerają w cëmża, Zeblékająji sromóta, Kradną całé obleczenie, Mujkają óddecha Jidą.... , Pö trapach ji cała, Czëjąc krew, Bëne. Pich pëł pióch Zewsząd nękają Bierzą gó wszëtcë do se Wdichają.... Sedzą i żëją Na lëdzczich dëszach są Zdëchają Karolëna Serköwskô Bëc dzecka — Jak ten czas nëkô! Ledwö jô sa óbezdrza, a ju móm urodzone troje dzecy i to slédné mie dzys wiérzta gôdô z leżnotë Dnia Mëm-czi! - krziknała niedôwno möja mëma. Co prôwda to prôwda, përzna ti wödë w rzéce pópłinało. Jô jem ji nôstarszim sëna, a sóm jem ju wnet dozdrzeniałi. Niechtërny nawetka gôdają, że wëzdrza na wiele starszego jak jem i zdradzywô mie jesz mój kaczi rozëm. Jô równak mëszla, że trzënôsce lat stôri człowiek cos ju ö świece i ö żëcym wié. A jô wiém baro wiele. Ni móga dożdac sa dnia, czej bada miôł skunczoné ösemnôsce zymków. Tedë to dopierze badze! Może do tego czasu stana sa znónym balórza? Wszëtkö je möżlëwé, bö jem dostôł bédënk, żebë jic do szpörtowi szköłë. Gódelë, że öbzérelë jak gróm i że móm talent. Baro fejn, bo próbôwôł jem wiele - deklamöwaniô, grë w szachë, malo-waniô, jaż w kuńcu zrozmiôł jem, że mójim ulubionym zajacym je gra w bala. Öbôczimë, co z tegö wëléze. Möji starszi mają strach, bó jak puda do ti szköłë, to bada muszół zamieszkać w jinternace. Nie wiém, co je lóz, bó sztule to jó dówno rozmieja sobie sóm zrobić, tej z głodu nie umrza. Wiém, jak sa robi pórządk, i taczé tam. No i bada do nich przëjeżdżiwôł w piątczi, i óstóna jaż do niedzelë. Starszi wiedno należą sobie jakąś biéda. Gwësno z jimrów. Tak to ju z nima je. Dobrze, że nimó tego rozsądzëlë, żebë mie puscëc do ti szkółë. Cekawi mie, czë moja młodszo sosterka pudze mójim szlacha i téż óstónie znóną sportsmenką, a dokłódni płiwaczką. Czedës żartoblëwie gódół jem na nia bańtka. Cos w tim bëło, bó ona lubi szlapac sa w wodze jak jakô rëba. Starszi zapiselë ja do sportowi klasë i ód tegó czasu ona wcyg chódzy z mëmką na basen i cwiczi płiwanié. A jak przëchödzy dodóm, to je tak mglejowató, że zaró jidze do wërów. Dobrze, bó przënómni nie zawrócó mie głowë. Za to je jinszi szkodnik, co lubi mie przeszkadzać. Mój jesz młodszi bracyna. Ten bë béł chöri, czejbë czegoś nie zmalowół. Wszadze je gó ful. Mó tësąc pitaniów na minuta. Wszëtkó muszi óbezdrzec, pószmakac, pómaklac. To je do öszôleniô. Familio gódó na niego „żëwé strzébro", le jó dzakuja za ta-czé strzébro, to niech le je bronks, jeżlë jó ni móga utrzimac gó nawetka na sztót. Z drë-dżi starnë, móm nôdzëja, że ta jegó energio na cos sa przëdô i może on téż pudze dargą sportowca. Wiedno chce dzes jic, to może badze chódzarza? Lubi téż skakać po łóżku, tej może mdze ón skôkôł z tëczą? Jó bë sa cesził, jakbë jó miół taką sportową familia! Równak póczi co dobrze jidze mu to, co mie sa za baro nie widzało, czëli deklamowanie. - Ale ón mó fejn dikcja! - ceszi sa cotka, jak gó słëchô (cokolwiek to znaczi). A niechbë nawetka óstół aktora i deklamówół na binie słowa z ksążków, chtërne tak drago mie sa czëtô. Może bëc, i tak mda z niego buszny, doch to mój bracyna. Në jo, to są jesz dzecë. Niech próbują swójich sëłów. I niech zwëskiwają z tegó, że ni mają za wiele öbrzészków. Jó, żebë bëc dobrim balórza, musza wiele robie. Czedës, tak jak oni, jó téż ni mógł usedzec w jednym placu, a terô jem szczestlëwi, czej möga sobie ödpöcząc w cëszë i nicht nick od mie nie chce. Öni téż z czasa polubią ten swiati ubëtk. Pamiatóm, jak jô nie lubił przegriwac. Wiedno jô miôł górz na wszëtczich, jak mie sa nie udało dobëc i zarô kuńcził jem taką gra abö zôbawa. Terô wiem, że czasama sa przegriwô i tak ju je. Widza, że bracyna mô ten sóm jiwer, co jô przódë. Jak jesmë grelë z cotką i wuja w kaszëbsczé memory, ön ni mógł nalezc parë tëch sómëch öbrôzków. Tak sa tedë znerwöwôł, że szmërgnął kôrtama i nie chcôł pö ödkrëcym nazôt jich zakrëc. „Młodi dokazëje" - jô pömëslôł. Wiedno to cotka gôdała, że je musz rozmieć przegriwac i tak dali. Tim raza równak jć> jemu rzekł, że jeżlë ön tegö nie zakrëje, to më nie badzemë dali grelë. Përzna mu to dérowało, le w kuńcu zakrëł kôrtë nazôt i jesmë grelë dali. Pamiatóm, jak tedë cotka na mie wzéra ze zdzëwienim. Bo ona tak prawie robiła ze mną, jak jô béł knôpiczka. Öna gwësno zroz-miała, że jem dorósł i bëła ze mie busznô. Za pôra dni badze Dzeń Dzecka. Moje rodzeństwo öd miesąca gôdô ó tim swiace. I skłôdô bédënczi na to, co bë chcało dostać. Przecëskają sa jednô przez drëdżégö. Jô téż bë chcôł dostać cos apartnégö. Nie wiém, czë starszi sami badą wiedzelë, co mie dac, czë lepi jima pöwiedzec... A möże, skörno jô nie jem ju dzecka, to mie nick nie dadzą? Hmmm, në jo, czasama nie öpłôcô sa bëc dozdrzeniałim... Ana Shirley mdze korbie pô najému Ju wnetka óstónie wëdóné tłómaczenié na kaszëbsczi jazëk ksążczi Lucy Maud Montgomery Ana z Zelony Grzëpë. Dokôz skaszëbiła Magdalena Böbköwskô. Pierszé roz-dzéle tegö dolmaczënku jesmë publikówelë prawie w „Stegnie". Terô zóchacywającë do zainteresowaniô sa Aną, jaką wëdô Kaszëbskö-Pömörsczé Zrzeszenie, rôczimë do lekturë - tak dlô szmaczi - jesz dwuch rozdzélów publikacje, jakô pödskacywô i sztôłtëje wëöbraznia czëtihców ju wicyjak 100 lat. Rozdzél XI Doznania Anë w niedzélny szkölë - Në, jakno cë sa widzą? - spitała Marila, chtërna stojała w jizbie pöd ustrzechą i żdała na ödpöwiesc. Ana pöwôżno przezérała sa trzem nowim klédóm rozłożonym na łóżku. Jeden z nich béł ze sztrépatégö płótniszcza farwë jas-nobruny. Sztof wëzdrzôł tak prakticzno, że Marila łońsczegó lata dała sa skusëc na jego kupisz u wanożnégö handlôrza. Drëdżi kléd béł z satinczi w biôło-czôrną krótka nabëti jakno strzëżënë öb zëma; zôs trzecy - ze sztiwnégö, drëköwónégö, bawełnowégö sztofu brzëdczi, mödri farwë, kupionego w tim tidzéniu w Carmody. Marila sama je uszëła, wszëtczé trzë tak samö: głôdczi czitel, głôdkô bluzka z rakôwama niemöżlëwie wąsczima. - Bada so przedstôwiała, że mie sa widzą -ödpöwiedzała Ana baro spökójno. - Jô nie chca, żebë të so to przedstôwiała -rzekła zmierzało Marila. - Zdrza bëlno, że sa cë nie widzą. A czegö jima mést nie sygô? Czë nie są swiéżé, nowé i czësté? - Kö pewno. -Tej dlôcze sa cë nie widzą? - Bo nie są ... nie są ... sposobny - pówiedzała Ana, öbcëgajacë sa. - Sposobny! - zamrëczëła Marila. - Móm co jinszégö w głowie niżle wëmëslanié szëköwnëch öbleczënków dlô ce. Nie lëdóm próżnotë, Ano, gôdóm cë to jawno. Ne klédë są skrómné, prakticzné, swiéżé, bez niżódnëch gubiónków i przëstrojów i mają cë służëc przez całé lato. Bruną i mödrą badzesz oblekała do szköłë, czej zaczniesz do ni chödzëc, satinköwą zôs do köscoła i do niedzélny szköłë. Móm nôdzeja, że badzesz uwôżnô i badzesz miała stara jich nie zni-kwic. Jem téż ti dbë, że të bë miała bëc wdzacznó, że jes ötrzëmała taczi öbleczënk miast wëlëcałégö klédzëka, jaczi dotądka jes miała. - Le jó jem baro wdzacznó - stanała procëm Ana - Jó bë bëła równak dalek wdzaczniészó, żlë ... żlë bë chóc jeden z nich miół pufiasté rakówë. Pufiasté rakówë są teró taczé módné. Przëwiercëłabë mie dërgótka rozkószë, żlë jó bë miała kléd z pufiastima rakówama. - Öbéhdzesz sa bez tëch twójich dërgótków. Ni miała jem dosc sztofu na pufiasté rakówë. Na kuńc jem ti dbë, że na móda je smiésznô. Sto razy mili chca skromny, głódczi ... - Dejade jô bë mili chcała wëzdrzec tak smiészno jak wszëtcë jiny niżle wëapartniac sa skromnym, głôdczim öbleczënka - szła w Czajowé wrëczi Ana. - Ö to nie jidze. Pöwiesë nowé klédë w ruch-nową szafa i wezni sa za przërëchtowanié uczbów do niedzélny szkółë. Wasta Bell przësłôł mie dlô ce uczböwnik, tej witro pudzesz do szköłë - rzekła Marila i urôżonô ópuscëła jizba na ustrzesze. Ana skruszëła racë i spözérała na rozłożone klédë. - Jô so tak baro ceszëła, że möże jeden z nich badze z pufiastima rakôwama - szepnała smutno - Mödlëła jem sa nawetka ö to, chöc nie baro jem wierzëła w udałosc möji prosbë. Nie docygała jem, żebë Pón Bóg miôł czas zajimac sa klédama biédny serotë. Wiedzała jem, że to zanôlégô blós öd Marilë. Świat mie jidze na raka, że rozmieja so przedstawić, że jeden z nich je z sniéżnobiôłégö muślinu, przesnôżo öbstrojony knëpkama, z trzema pufama na kóżdim rakowie. Na drëdzi dzeń reno przeczëcé nadchodzący migrénë nie pözwölëło Marilë ödprowadzëc Anë do niedzélny szköłë. - Czej badzesz szła do köscoła, pöj le pö wastna Linde - rzekła do dzéwczëca - Öna ju badze miała stara ö to, bö të dostała sa do pasowny klasë. Pamiatôj sprawiać sa jak 22 nôbëlni. Östani na czas kôzaniégö i pöprosë wastna Linde, bë cë wskôzała naji plac w köscele. Tuwö môsz dëtka na ofiara. Nie öbzérôj sa w ökölim i nie kracë sa w łôwce. Po mszë badzesz mie muszała gadać zamkło-sc kôzaniégö. Ana szła w swöjim biôło-czôrnym satin-köwim klédze, chtëren chöc béł dosc dłudżi i nawetka nié casny, widzało swöjim krója wësëwôłji zmiartosc. Plaskati, mörinowi kapelusz nie béł niczim przëbróny. To nowé rozczarzenié dlô Anë, chtërna w dëszë brzą-twiła ö jaczichs blewiązkach i kwiatach. Ö kwiatë co prôwda miała stara sama, nimö jesz docarła na wiôlgą darga. Jak le wej weszła na darga za Zeloną Grzëpą, trafiła na pëszną pażaca ful jaskrowników i snôżëch krzów dzëwi różë. Tej ani pëtôj uplotła grëbi winôszk i przëstrojiła nim swój kapelusz. Nie je wiedzec, czë on bë sa widzół jinym, le Ana bëła zadzëwówónô i busznôjakbë z króla gó-dała, z podniosłą głową szła nôprzód, treka-jącë na swójich rudëch splotach wińc żółtego i czerwionégö kwiacëku. Wastnë Linde ju nie potkała doma. Bënôm-ni tim niezróżonó Ana sama przeszła do kóscoła. W domiku potkała całą urma dzéwczatów, mni lub barżi szëköwnie óblokłëch w biôłé, módré abó różewé klédë. Przëzérałë sa öne z czekawöscą nowicjuszce w apartnym nakrëcym głowë. Môłé miesz-kanczi Avonlea czëłë ju nié jedną dzywną öpöwiesc tikającą sa Anë. Wastna Linde kôr-biła ö ji pörwistim temperamence, zôs Jerry Buote, pasturk z Zelony Grzëpë, klaprowôł ö tim, że Ana gödzënama rozmieje gadac jak öbarchniałô sama ze sobą abö gadac do kwiatów i drzewów. Tej spözérałë na nia i szeptałë midzë sobą, skrëwającë munie za ksążczi. Nicht nie próböwôł zblëżëc sa do ni z żëczlëwim pózdrówka ani w kóscele, ani téż w klasę wastnë Rogerson, gdze sa ódbiwała uczba. Wastna Rogerson bëła to ösoba w strzéd-nym wieku trzëmającô póuka w niedzél-ny szkole ju öd dwadzesce lat. Ji sposób nauczaniégó spuscył sa na tim, że czëtała pitania z uczbównika i równoczasowó zdrza-ła zza ksążczi na uczenka, chtërna chcała zapëtac. Negó dnia blósknała téż colema-ło na Ana, chtërna dzaka dbałoscë Marilë ödpöwiôdała chutkö i bëlno. Nie je równak wiedzec, czë rozmiata wiele z nëch pitaniów i ódpówiesców. Wastna Rogerson nie widzała ji so za baro. Le nié dlôte Ana czëła sa nadzwëköwó nieszczestlëwö. Wszëtczé dzéwczata w szköle miałë rakôwë z pufama. Ana bëła ti dbë, że nie je wôrt żëc, żlë sa ni mô pufiastëch rakôwów. - Jakno cë sa widzała niedzélnô szköła? - spi-tała sa Marila Anë pö ji przińdzenim nazôd dodóm. Kö tej, że ji winôszk z kwiôtków uszmagnôł, Ana cysnała gö na pażaca i Marila dopiérku pö czile dniach dostała wiédza ö tim apartnym óbstroju kapelusza. - Nick mie sa nie widzała! Je paskudno! - Matizernoga, Ano! - zawołała Marila z wërzuta. Ana z cażczim wzdichnienim opadła na babule, kusznała jeden z kwiatów Witrzón-czi i rëcha raczi winköwała kwiatëjący fuksji. - Pewno bë bëłë sómné, żlë bë mie tu nie bëło. - rzekła - Terô bada gôdała ö nie-dzélny szköle. Robiła jem tak, jak Wë mie, Marilo, kôzelë. Wastnë Linde ju nie bëło doma, tej poszła jem sama. Weszła jem do kóscoła z karenka jinëch dzéwczatów i sadła jem w nórcëku łôwczi köle ökna. Wasta Bell przepöwiôdôł baro długą mödlëtwa. Jô bë bëła wnetka na smierc naprzikrzonô, żlë bëm nie sedzała köle ökna. Leno stamtądka sëjało sa rozezdrzenié na Jezoro Łiszczącëch Wódów, tej spözérała jem na nie i przed-stôwiała jem so tësące rzeczów. -Të bë ni miała tak robie. Bë słëchało czëc wasta Bella. - Czedë on nie gôdôł do mie - stanała przéką Ana. - Gôdôł do Boga i sóm nie zdôwôł sa bëc tim baro zajinteresowóny. Jem ti dbë, że rozmiôł, że Bóg je za dalek, abë sa to wszëtkó na cos zdało... Jo so sama miała jem ułożone mödlëtwa. Nad jęzora zwiészëwałë sa wie-tewczi biôłëch brzózków. Parmiénie słuń-ca padałë na nie i zazérałë głabók, głabók do wódë. Matizernoga, Marilo, to bëło snôżé jak cëdné snicé. To mie óczarzëło. Tej pöwtórzëła jem to dwa abó i trzë razë z rządu: „Dzaka Cë za to, Boże!" - Czë abë nié głośno? - spitała nieubëtno Marila. - Ö nié, cëszkó.. Ku reszce wasta Bell skuńcził i gôdelë mie, żebë z karna wastnë Rogerson jic do ji klasë. Bëło dzewiac dzéwczatów króm mie. Wszëtczé miałë pufiasté rakôwë. Miała jem stara so przedstawić, że i jo móm taczé, leno nie darzëło mie to sa nijak. Dlócze? Czej jem sedzała w jizbiszczu na ustrzesze, rozmiała jem so z tim óbeńc, le czej bëła jem strzód jinëch, chtërne miałë prôwdzëwé pufë ... - Te bë ni miała w szkole mëslec ö rakôwach. Je nót czëc pöuczi. Jem ti dbë, że të ja rozmiała. - A jenë, jo, i ódpöwiôdała jem z milion razów. Wastna Rogerson pitała baro wiele. Zdówó mie sa, że bë ni miała zadawać tëlé pitaniów. Jo sama baro chcała zapëtac ja o wiele pódjimnotów, le ni miała jem dzyrsköscë, bó nie zdówała mie sa nijak krewną dëszą ... Dali niechtërne dzéwczata przepówiôdałë przëpöwiescë. Wastna zapitała mie, czë rozmieja cos juwernégö. Ödpöwiedzała jem, że nié. Le möga przepowiadać „Pies na mödżile swöjégö wastë". Je w trzecym dzélu uczböwnika. Nie je to pö prôwdze religijno pöema, le je tak pöwôżnô i rzewnô, że bë mögła nią bëc. Ödpöwiedzała, że nie chce tegö i kôzała mie sa nauczëc na przińdną niedzela dzewiatnôsty przëpöwiescë. Czëta-ła jem ja so w köscele. Je pësznô. Ösoblëwie dwie réżczi: Pömachtóno, w dzëczi jachce furgnafë Urmë wrogów! Nie wiem, co znaczą „urmë" i „dzëkô jachta", ale wszëtkö wëcmanim brzëmi tragiczno ... Je mie żôl, że ni móga tegö zadeklamować przed przińdną niedzelą. Bada to pöwtôrzała przez całi tidzeń. Pözdze prosëła jem wastna Rogerson - bo wastna Linde bëła za dalek - abë mie wskôzała môl Marilë w köscele. Sedzała jem tak cëchutkó i spokojno jak nigdë. Temata kôzaniégö bëłë objawienia -trzecy rozdzél, drëgô i trzecô réżka. Béł to baro dłudżi temat, wiele za dłudżi. Żlë jô bë bëła predicha, jô bë wiedno welowała krót-czé tematë. I kôzanié bëło straszno dłudżé. Rozmieja, że öno muszało odpowiadać tekstowi, le to nie bëło nijak czekawé. Nôgörszé je to, że predich ni mô, rozmieje sa, ni stebła wëöbrazni. Nie czëła jem go wnetka wcale. Pöpuscëła jem mójim mëslóm brzątwic so do wölë i przedstówiała jem so rozmajité rzeczë. Marila czëła bëlno, że bë miała dac Anie na nos za ne uwôdżi. Le pamiatała prôwdzëwie, że niejedna z nëch zastrzegów, ösoblëwie na tikającô sa kôzaniégö i mödlëtwë wastë Bella, bëła ji ösobistim pözdrzatka öd wiele latów. Leno nie dzyrżëła tegö wëgłosëc. I zdôwało sa ji, że krëjamné, nigdë nie ukôzóné kriticzné mëslë dostałë wnym jawną i fulną öskardżi pöstacëja w ösobie ny nieuwôżóny do tegö czasu i żôrotny lëdzczi ökrëszënë, chtërna dzysô czësto zuchterno gôdała, co mësli. Rozdzél XII Uroczëstô przësëga i öbiecónka W piątk dopierze Marila dostała wiédza ö kapeluszu öbstrojonym kwiatama. Czej przeszła nazôd öd wastnë Linde, zawołała Ana do se. - Ano, wastna Linde gôdała mie, że łońsczi niedzelë przeszła jes do köscoła w kapeluszu dzywno óbstrojonym jaskrownikama i pölnyma różëczkama. Co cë w głowa wpadło? Jes wëzdrzała pewno jakno szpëtôczel. - Matizernoga, wiém, że w czerwiony i żôłti farwie nie je mie do twarze - zaczała Ana. - Nié do twarze! Tec same kwiatë na twójim kapeluszu, samóstójno öd jich farwë, wëz-drzałë smiészno. Jes nôbarżi nipöcym dzecka na swiece. - Nie rozmieja, dlôcze kwiatë na kapeluszu wëzdrzą barżi smiészno niżle kwiatë przeprawione do klédu - stanała procëm Ana - Wiele dzéwczatów miało krutczi przeprawione do klédzëków. Czë to nie je równo? Marila nie dopuscëła do öderwaniégö sa ód bezpieczny i maklewny rzeczë i wsztopaniégó sa na niegwësné stegnë abstrakcyjnëch roz-wôżaniów. - Nie ödpöwiadôj mie tak, Ano. Bëło to baro niemądre i proszą, bë të nigdë wiacy nie robiła czegoś juwernégó. Wastna Małgorzata cwierdzy, że wnetka nie ómglała, czej uzdrzała ce tak óbstrojoną. Nie zdążëła pó-deńc do ce, abë cë kazać zrzëcëc no wszëtkó. Gôdô, że wszëtcë bëlë ti dbë, że to bëło ökropiczné ... Rozmieje sa, że wszëtcë docy-gelë, że to jô jem pewno tak letkö w głowie i zgödzëła jem sa, żebë të wëchödzëła w ta-czim óbleczenim. - Wejle, jak mie to jiscy - rzekła Ana ze łza-ma w óczach - Nigdë nie docygała jem, że Marila badze sa ó to jiwrowała. Jaskrowniczi i różëczczi bëłë taczé snôżé, że bëła jem ti dbë, że na mójim kapeluszu badą bëlno wëz-drzałë. Tec tëlé dzéwczatów miało sztëczné kwiatë na kapeluszach. Jisca sa, że bada dló Was prôwdzëwim Böżim dopusta. Möże bë Wë mie ödesłelë lepi do dodomu dló sero- tów? Prôwdac bë to bëło ökropiczné i nie wiém, czejô bë rozmiata no przeżëc. Pewno jô bë zachorzała na derë, tec jem tak baro zmiartô. Leno bë mie bëło mili na nen ôrt niżle bëc dlô Was wiecznym jiwra. - Cëż za dzecelstwö - rzekła Marila napuż-wiałô, że doprowadzëła dzéwcza do łzów. - Ni móm udbë ödsëłac ce do dodomu dlô serotów. Jô bë leno chcała, abë të sa zachöwiwała tak jak jiné dzéwczata i nie wëstôwiała sa na smiésznota. Przestani płakulkac. Móm dlô ce bëlné wiadło. Diana Barry przëjachała dzysô nazôd dodóm. Jida prawie do nich pöżëczëc wëkroju köszlë. Żlë môsz chac, możesz jic ze mną. Pöznôsz Diana. Ana zerwała sa ze swöjégö placu ze spleco-nyma rakama, z łzama łiszczącyma jesz na skarniach. Sznëpelduch, chtërnégö trzëmała, ömëlëcą wëpôdł ji z raków. - Matizernoga, Marilo, jem urzasłô! Terô, czej nen sztócëkju nadszedł, jem pö prôw-dze urzasłô. A żlë nie bada sa ji widzała? To bë bëło nôbarżi tragiczne rozczarzenié w möjim żëcym. - Nie badzë takô rozprzeniosłô. I nie użëwôj taczich apartnëch wërażeniów. Brzëmi to niezwëköwö w lëpach dzéwczëca. Jem gwës, że Diana ce ulubi. Bë të sa leno uwidzała ji nënce. Jak nie badzesz wedle ji szmacz-czi, to nick wôrtnô badze lubnota Dianë. Żlë wastna Barry dostónie wiedza, jak pörwisto zachówiwała jes sa wedle wastnë Linde i że jes poszła do kóscoła w kapeluszu óbstrojonym jaskrownikama, to nie wiém, co badze ö tobie mëslała. Je nót bëc żëczną i bëlno wëchöwóną, a téż miec sa na óstrzedze i nie użëwac nëch apartnëch wërażeniów... Dlôcze të, na Böską lëtosc, dërgöcesz? Ana dërgötała pö prôwdze. Munia ji bëła bladô jak scana i ful nasztramöwaniégö. - Wejle, i Marila bë bëła zmitczonô, czej bë miała uzdrzec dzéwcza, w chtërnym bë mili chcała zwëskac serdeczną drëszka ... a chtër-ny mëmka bë mögła Marilë nie ulubić - szepnała i pöszła chutkö pö kapelusz. Pöszłë na szagö, do möstu, a dali w góra do pórosłi łasa Chójowi Grzëpë. Marila za-klepała do dwiérzów kuchni. Wastna Barry ani pëtôj ötemkła dwiérze. Bëła to wësokô ösoba, ö czôrnëch klatach, czôrnëch oczach i rësznëch lëpach. Je wiedzec ó ni, że baro dërno wëchöwiwuje swöje dzecë. - Jak sa môsz, Marilo! - gôdała serdeczno. - Pój le, proszą. To pewno no môłé dzéwcza, chtërno jesce wzalë na wëchówiwanié. - Jo, to je Ana Shirley - pöcwierdzëła Marila. - Ana, nié Anulka - szepnało dzéwcza, chtërno chóc pódskôconé i przejimniaté, nie chcało dopuscëc do lëchórozmieniégö w tak wôżny udbie. Wastna Barry prawie nie czëła abó nie zroz-miała, uscyskała pajeczka Anë i gôdała żëcz-no: - Jakno sa czëjesz? - Czëja sa baro bëlno celestno, le dëchówó jem zmarachöwónô. Dzaka Wóm baro -ódpówiedzała Ana pöwôżno. A czej sczero-wała sa do Marilë, dodała szepta: - Czë bëła w tim përzinka przesadë, czë zro- 25 biła jem z muchë jelenia? Tec nié, Marilo? Diana sedzała w nórcëku zófë i czetała ksążka, chërna, czej uzdrzała gósców, na-tëchstopach ödłożëła. Bëło to baro snôżé dzéwcza ö piaknëch, czôrnëch öczach i klatach swöji mëmczi, różewëch skarniach i wiesołi nôtërze, dostóny w spôdköwiznie pö öjcu. - To je möja ótroczëca, Diana - rzekła wast-na Barry - Diano, wezkôj Ana do ögardu i pökażë ji swöje kwiatë. Badze to dlô ce lepszé niżle niweczenie öczów nad ksążką. Czëtô baro wiele, za wiele - gôdała dali, czej zwrôcała sa do Marilë pö weńdze-nim dzéwczatów z jizbë - a ni móga temu zapöbiéc, bö ji ójc zachacywó ja do tego. Wiedno je w ksążczi wżartô. Cesza sa, że na-lazła göwarzëstwö do rozegracjów ... badze wiacy czasu spadzała na swiéżim lëfce. W wiôldżim ögardze, ful łagódnëch parmiéni zôchödzącégö słuńca wcëskającëch sa przez rédżi cemnëch, stôrëch chójków, stojałë Ana i Diana i wzérałë na se niedzyrskö przez czerz snôżich żôłtëch lelijów. Ögard Barry'ch bëła to jistnô gastwina kwiatów, chtërne w köżdim jinszim, nié tak rozsądzënköwim i widzałim sztërku bë dostałë czëłą Ana w zadzëwöwanié. Öbkrążiwałë gö rozköscérzoné, stôré wierz-bë i wiôldżé, wësoczé chójczi, pöd chtër-nyma grużdżëłë sa kwiatë nielëdającé bökadoscë słuńca. Wëpucowóné stegnë ö prostëch réżkach, z chadodżim ubrzéga z öbëdwuch stronów zrobionym z rekówków przeżënałë gö na wszëtczé stronë jakbë czer-wioné, mökrawé blewiązczi. Zôs na zôgón-kach bëstrzëła sa jistnô rozpustnosc nôbarżi uroklëwëch kwiatów. Kwiatowałë tam ró-żewé marzëbiónczi i wiôldżé, pëszné, czer-wioné bujónë, biôłé narcyzë ö rozprzenôsz-ny pôsze i cérzónowaté pölné różëczczi, czerwioné, módré i biôłé óstróżczi i lilewé zwónczi, grądka piôłniégö, szléfë trôwë i öberwasu, czerwioné jaskulczé öczka, le-lije i bökadosc słodczégö kléwru ö letczim, pôsznym, mitczim jak puch kwiacëku, czer- wionô szôłwija, wëstrzélającô swöjima pło-mieniowima pékama nad wësmukóné biôłé pelargónije. Béł to ögard ful parmiéniów słuńca, brzakótu pszczołów i wiéwu wie-trzëka, chtëren szemarził i wôrskôł strzód drzewów widzawno öczarzony swöją wano- gą- - Wejle, Diano - rzekła ku reszce Ana cëszi, jaż do szeptu, i skłôdającë przë tim racë - czë jes dbë, że badzesz mógła mie ulubic chöc përzinka ... tëlé, abë óstac möją serdeczną drëszką? Diana rozchachótała sa. Śmiała sa wiedno, niżle cos pöwiedzała. - Kö pewno, że jo - odrzekła prosto. - Cesza sa baro, że badzesz mieszkała na Zelony Grzëpie. Badze mie lubkö miec göwarzëstwö do rozegracjów. Ni ma tu w sąsedztwie niżódnégö dzéwczëca, a möje sostrë są jesz za malińcze. - Czë przësygniesz, że badzesz moją drëszką na wieczne czasë? - spitała chutkó Ana. Diana blôsknała urzasłô. - Le to je baro lëchö przësëgac. - rzekła z wërzuta. - Cëż znôwu! Nie je brzëdkö przësëgac, tak jô mësla. Są dwa ôrtë przësëdżi. - Jô czëła blós ó jednym - rzekła Diana z wątpienim. - Ano, prawie je i drëdżi. Nijak nié lëchi! Je to prosto uroczëstô óbiecónka. - Në jo, to cos jinszégö - Diana dała prówda ze zletczenim. - Jakno ja dósz? - Pódôjmë so racë ... ót tak - rzekła Ana pöwôżno - To bë prawie miało sa ödbëc nad płënącą wódą, le më so móżemë przedstawić, że na Stegna je to płënąca wóda. Jo pierszô wëpówiém na przësëga: „ Uroczësto óbiecywóm i przërzékóm óstac wierną móji nólepszi drëszce, Dianie Barry, dopóczi słuń-ce i miesąc badą jistniec". Powtórzę to samo, leno wstawi moje miono na mól swojego. Diana pöwtórzëła „przësëga". Gwës rozchachótała sa na zóczątku zdaniégó i na kuńcu, pózdze pówiedzała: - Jes baro apartnym dzéwczëca, Ano. Jó czëła ju ö tim pierwi. Le mie sa zdôwô, że bada ce baro lubiła. Czej Marila z Aną szłë nazôd dodóm, Diana ódprowadzëła je jaż do möstu. Dzéwczata szłë raza i öbjëmałë sa rakama. Przë rozesta-nim pôra razy przërzekatë so pötkac sa witro pö pôłnim, bë wëcmanim sa bawic. - Në i cëż, nalazła jes krewną dësza w Dianie? - spitała Marila, czes sczerëwałë sa w strona Zelony Grzëpë. - Ale jo! - wzdichnała Ana i na szczescé nie pöczëła przekasnotë w zapitanim Marilë. -Matizernoga, Marilo, jem w tim sztócëku nôbarżi szczestlëwim dzéwczëca na Ostrowie Ksaca Edwarda. Zazychriwóm Marila, że ze szczerą chacą ódmówia dzysô wieczór mödlëtwa. Diana i jô zbudujemë witro do-mik do rozegracjów w brzozowim lôsku wastë Bella. Czë möga wzyc ne sztëczczi pötłëkłi pórcelanë, chtërne leżą na sztôplë drzewa? Roczëzna Dianë je w gromiczniku, möja zôs w strëmianniku. Czë Marilë nie zdôwô sa to dzywnym leżnoscowim trôfa? Diana pöżëczi mie książka do czëtaniégö, baro czekawą i straszno zajimną. Pökôżë mie môl dalek w lese, gdze roscą majew-niczi. Czë Marila nie je dbë, że Diana mô baro wëmöwné öczë? Jô bë téż chcała taczé miec! Diana nauczi mie piesniczczi: „Néla z kösziczka w racë"... Dô mie téż öbrôzk do zawieszeniégö w möji jizbie. Je to pëszny rzniati öbrôzk, gôdô Diana: jakôs snôżô wast-na w mödrim i jedwôbnym klédze. Öna ja dostała öd jednégö przedôwcë przedającégö maszinë do szëcégö. Jô bë chcała miec cos, co jô bë mögła dac Dianie. Jem përzinka wëższô öd ni, le öna je barżi rozrosło. Gôdô, że bë chcała bëc pöbieżëstô, bö tej człowiek je barżi uwinny. Le móm strach, że gôdała tak diôte, abë mie pöceszëc. Jednégö dnia më pudzemë nad mörze zbierać rekówczi. Më udbałë so nazwać zdrzódło tam za mósta Fontanną Drijadów. Czë to nie je snôżé? Jô czëtała rôz ö jednym zdrzódle, chtërno sa tak samö nazéwało. Mie sa zdôwô, że drijada je to dozdrzeniałô wróżka, prôwda? - Żebë le të nie umaczëła Dianë swöjim kôrbienim - rzekła Marila - Pamiatôj téż öb czas rëchtowaniégó wajich udbów, że nie je cë wölno wcyg sa bawic. Badzesz miała öbrzészczi, chtërne muszą bëc zjisconé na pierszim môlu. Czelich redotë Anë béł ju ful, czej Matéusz wëfulowôł gö sköpicą. Prawie przëjachôł z krómu w Carmody i përzinka nieśmiało, uscëgöwno spözerającë na sostra, pödôł Anie môłą tutka. - Jes czedës gôdała, że lubisz baro szo-kölôdowé bómczi - rzekł - henë môsz zde-bło. - Matizernoga! - zamërmötała Marila. -Badze miała wszëtczé zabë wëtrëpiałé, a jesz i żôłądk. Në, nie wzérôj tak kómudno, Ano. Możesz je zjesc, czej Mateusz je dló ce kupił. Prôwdac lepi bë bëło, żlë bë kupił öberwasowé bómczi, bö są zdrowsze. Leno nie zjédz jich wszëtczich ód raza, bo zachorzejesz. - Ala że, nié, nié! - zawołała Ana chutkó. - Co dzeń ob wieczór zjém blós jednego bómka. Marilo, a czë jô bë mogła óddac Dianie połowa bómków? Póöstałé badą mie szmakałë jesz barżi. Jem takô szczestlëwö, że móm cos, co móga ji dac. - Je musz dac prówda Anie - rzekła Marila, czej dzéwcza poszło do swóji jizbë - że nie je nijak sknërowatô. Cesza sa z tego, bó nie lëdóm chcëwëch dzecy. Mój Boże, je tuwó dopierze ód trzech tidzéniów, a mie sa zdówó, że wiedno bëła u naju. Nie rozmieja so tero przedstawić dodomu bez ni. Nie robi, Mateuszu, taczi gabë, jak-bë të chcół rzec: „Czë jó nie gôdôł?". To je sygająco uprzikrzoné u białków, a nié do strzimaniégó u chłopów. Prosto rzeczącë, że jem zadowolono, że zgödzëła jem sa na za-trzimanié u naju negó dzecka i przënacóm sa do niego kóżdégó dnia barżi. Leno nie przed-stawiôj so Bóg wie czego w sparłaczenim z tim, Mateuszu! Szpôrt muszi bëc! Scenarnik na spödlim ksążczi: „Szpörtë swójsczé ë kupczé öd Tómka Fópczi" Akt pierszi: U doktora Ösobë: módelka, doktor, pacjentczi: Pletköc Pela, Klara Czedrowskô, pacjent Na westrzódku stoji łôwka. Z prawi stronę biórkö abó stół i stóik dló doktora. Czëc je muzyka. Na bina wchôdô módelka z transparenta w race z nôdpisa „U doktora". Przechôdô sa po binie i dżinie za kurtiną. Robi sa cëchö. Wchódzy doktor. Zakłôdô lékarsczi czitel i sôdô dosc zmarachówóny. Doktor: Pletkóc Pela! Proszą wchödzëc! Pletköc Pela: Dobri dzeń! Doktor: Komu dobri, temu dobri. Ale niech ju badze. O co jidze? Pletkóc Pela: Wasta je nen doktor od uszów, nié? Doktor: Jo, jô jem laringóloga. Pletköc Pela: Tej jć> dobrze trafiła. Doktor: Co sa dzeje? Uszë bolą? Pletkóc Pela: Nié! Ten mój stóri! Co to je za przegrzecha! Doktor: Ale to nié do miel Pletkoc Pela: Jak nié! Tec ön dërcha chleje, robötë ni mô a ób noc żódnégö z niego ni ma użëtku! Doktor: Ale jô jem ód uszów! Co jo móga... Pletkóc Pela: Co? A chto jemu lepi do słëchu przemówi jak nié Wë? Doktor: Ó! Widzec, że je baro zadzewöwóny. Pletkóc Pela: I jesz cos. Przë okazje jak jo tu jem, jo jesz cos bë sa chcała spëtac. Doktor: Słëchóm. Gardło boli? Pletkóc Pela: To téż, ale ten mój to jesz na-rzékô, że gó baro wątroba bóli... Może doktor bë cos na to zapisół. Doktor: Ale jo nie jem ód tego! Pletkóc Pela: A co mie tam doktór prawi! Doktór je doktór! Co jo bada wiele po doktorach lótała. Jo stąd pradzy nie puda, jaż nick na to nie dostóna! Doktor: Tej dobrze. A pije wiele ten pani chłop? Pletkóc Pela: Jô ju gódała, że pije! Jo! I to wiele. Ale to nick nie pömôgô! * * * Doktor: Czedrowskó Klara! Klara Czedrowskó: Niech badze póchwólony! Doktor: Proszą so sadnąc. Pani tako zasa-pónô. Cëż sa dzeje? Klara Czedrowskó: A Boże kóchóny, ze mną je ju czësto lëchö! Doktor: Wczoró jesz za tim nie wëzdrza- ło... (mrëczi pöd nosa, cobë chörô nie czëła, a głośno gôdô dali) Cëż sa stało? Klara Czedrowskó: Jô móm chëba ptószą gripa, do te jesz wrzodë żołądka, żëlaczi, bóle głowë, co dwa dni to ze mie jidze doła a górą, serce mie klekoce, w gnótach łómie i w kolanie strzikó! A terô prawie jesz w drë- dżim zaczało! Mój të Panie! Doktor: A matizernoga! Je cos, czego Wë ni móce? Klara Czedrowskó: Jo! Zabów ni móm... Zaczinó pisać recepta. Doktor: Wiele Wë jesce lat stóró? Klara Czedrowskó: Dochodom do sztërdzestczi... Doktor: Jo? A z jaczi stronę? * * * Zeza dwiérzi widzec je blós głowa pacjenta. Pacjent: A pón doktor do jaczi dzysó przejmuje? 28 I I I I I I I I I I I I I I Doktor: Dzysô do lewi! Doktor wskôzëje prze tim no czeszeń czitla. Akt drëdżi: Na klapach Ösobë: modelka, Brónk, chłop, Mania, Klara Czëc je muzyka. Wchôdô modelka z nôdpisa „Na klapach". Robi môłą rundka po binie. Muzyka je cëchö i wchodzą dwaj chłopi z kiiflama w rakach. Sôdają so na łôwce i östôwają sztël. Terô zjôwiają sa dwie biał-czi. Ustôwiają sa z lewi stronę. Widzec, że ö czims prawią, bö môckö gestikulëją. Öne téż östôwają sztël. Chłop: Wiész të co, Brónku, jô cë pöwiém, że jak jô béł młodszi, to jô straszno nie lubił chödzëc pö weselach! Brónk: O! A czemu to? Chłop: Bo te wszëtczé stôré cotczi pödchödzëłë do mie, klepałë mie po plecach i gôdałë: „Terô të, Rómku! Terô na ce-bie czas!" Brónk: I co, znudzëło sa jima w kuńcu? Chłop: Jo. Czej jem jima to samo zaczął robie na pogrzebach... Chłopi östôwają sztël. Białczi zaczinają gôdka. Klara: Wiész të Mania co? Jô móm tegö mojego chłopa ju tak urobione, że ön pôli leno pö dobrim öbiedze! Mania: No widzysz! To je dokôz! Ta jedna cygareta na rok mu na pewno nie zaszködzy! Klara: A të bëła wczorô w nocë gwës cażkö chörô, co? Widza jem jak öd ce wëlôżôł nen doktor z przichödni... Mania: Słëchôj leno, Klara! Czej öd ce rôz ö pörénku wëmaszérowôł jeden młodi öficéra, jô nie rëczała na całi gôrdzel, że wëbuchła wöjna! Akt trzecy Chto mô pszczołę, ten mô miód. Chto mô dzecë, ten mô... wiesoło! Ösobë: mëmka, tatk, młodszi syn Staszk, starszi syn Mirk Czëc je muzyka. Módelka prezentëje na binie transparent z nôdpisa „Chto mô pszczołę, ten mô miód. Chto mô dzecë, ten mô... wiesoło!". Robi sa cëchô. Wchôdô białka z dosc widocznym ju brzëcha i zaczinô omiatać podłoga. Wzérô na zédżer. Gôdô do kögös za dwiérza-ma. Mëmka: Wstawôj! I to zarô! Bö jô tam zarô przińda! Tatk: Jô dzys nie puda do szköłë! Mëmka: Jak nié! Takô piaknô pögöda! 29 Tatk: Nié i kuńc! Mëmka: Jô cë zarô dóm! Wëłazë mie z tegö wëra! Borżi spokojno. Przeca dzecë tam na cebie czekają... Badze fejn! Tatk: Köniama mie nicht z tëch wërów nie wëcygnie! Mëmka: Östatny rôz cë gôdóm! Biôj mie do szköłë! Jak to badze wëzdrzało! Tec të jes tam direktora! Białka wzdichô i sôdô köl stołu. Bierze lëst i czëtô. Mëmka: Böże köchóny! I z dzecama to dëcht nie je! Znôwu lëst ze szköłë! Jak nié ten mój stôri, tej dzecë. Co öni tim raza mają wëmëszloné? Czëtô na głos. „Mirk je mądrim knôpa, pójatnym..." Ö wejle! To cos nowégö. „Leno za baro gö cygnie do dzéwcząt. Chcałabëm sa z panią pötkac. Möże raza më bë nalazłë na to jaką rada?" To më zarô ödpiszemë... dze tu je cos do pisaniô... Ó, je! Pisze i gôdô\ „Cesza sa baro na to potkanie. Ta rada mie sa przëdô, bö ten sóm problem móm z jegö ojca!" Z usmiewka zaklejiwô kuwerta. Wchôdô młodszi syn. 30 Mëmka: Staszku! I jak bëło na pödwörzim? Co të tam cekawégö robił? Staszk: Jô sa bawił w ptôszka. Mëmka: Në tej, co të robił? Cwierkôł, gwiz- dôł? A może të dze lôtôł? Staszk: Nié. Jô robôczi ze zemi wëcygôł i zżérôł! Bierze zôbôwka i sôdô na zemi. Mëma, a czemu mëma je corôz grëbszô? Mëmka: Bö bada miała dzecuszkó, a të jesz jednego brata abó sostra... Staszk: Aha! To terô ju wiem, czemu nasz proboszcz piérwi béł taczi chudi, a terô przëtił. Ön cos gôdôł nama w przedszkolu, że żdaje na wikarego... Wchôdô fejn öblokłi tatk. Staszk: Tatku, tatku! A wiesz të co? Mëma je lepszim szoférą jak të! Tatk: Jo? A czemu to? Staszk: Tata sóm gôdôł, że na racznym hamulcu nie dô radë jachac, a mëma wczora piać kilometrów przejacha. Wchôdô starszi syn. Mirk: Pöchwôlony! Mëmka: Na wieczi wieków! A të co? Ju doma??? Mirk: Në co mëma? Jô doch gôdôł, że dzysó mdzemë miele krodzy w szkole. Mëmka: Ale le jedna uczba? Mirk: Tak weszło... Za to szkolno mie dzysô zdążëła pöchwôlëc! Mëmka: A za cëż to? Mirk: Powiedzą, że całô nasza klasa to je bańda zgniélców a lóntrusów, a jć> jem z nich nówiakszi.... Tatk: To cë ale pöchwôlëła! Mirk: Tata, słëchôj! Móm do ce prośba. Jô móm to prawö jazdë prawie ju dobri miesąc zrobione. Të bë mie mógł dzysô pö pôłnim twój autół pöżëczëc? Tatk: Môsz poprawie öcenë w szkole, czëtac Biblia i scąc te dłudżé klatë! Tej mdzemë gadać dali... Jô cë to ju doch gôdôł nierôz! Mirk: Ale tatku! Pismö Swiaté wnetk na pamiac znaja, w szkole jidze mie wiele lepi. Tatk: A klatë? Mirk: Tatku, w Biblii wszëtcë nosëlë dłudżé klatë: i Jezës, i Mojżesz, Noe, Samsón... Tatk: Widzysz të? I wszëtcë chödzëlë piechti! Akt czwiôrti W szkole Ösobë: Pioter, Jank, dzéwcza I, dzéwcza II, szkolno Czëc je muzyka (môże bëc np. melodio z jaczégös horroru). Modelka prezentëje transparent z nôdpisa „W szkole Pauza. Dzecë bawią sa i robią wiele trzôsku. Pioter: A mój tata to le wiedno wzérô w zdrzélnik. Leno knypsô i knypsô ne pro-gramë... Twój téż? Jank: Nié... Mój taczi zgniłi nie je. Czej leno mëma jidze do robötë, tata sa öblôkô i jidze na telewizja do sąsôdczi... Pioter: Aha! A z czim môsz sztula? Jank: Z wórztą! Chcesz? Pioter: Jo! Wbiegają dwa dzéwczątka. Dzéwcza I: A moja mëma je póliglotką! I ona znaje jaż piać jazëków! Dzéwcza II: E tam! Moja znaje wszëtczé jazëczi! Dzéwcza I: Jooo? A chto ona tej je? Dzéwcza II: Laringóloga! Zwónk. Dzecë sód a ją i rëchtëją sa do uczbë. Wchôdô szkolno. Szkolno: Dobri dzeń! Wszëtcë: Dooobriii dzééééh! Szkolno: Wszëtczé dzysô są? Ó! Pioter! A co të jes taczi dzywno bladi? Jes të chóri? Pioter: Nié. Leno umëti... Szkolno: A, to möże bëc! Tej chcemë za- czënac. Dzecë, chto z waju wié, co trzeba zrobić, żebë jic do nieba? Dzéwcza I: Żëc w zgodzę! Pioter:... chödzëc na msza! Dzéwcza II:... doma pomagać! Pioter: ... wiele sa mödlëc! Jank: Nié, nié!!! Jó, proszą pani, jô wiém! Szkolno: Në Janku, jak të mëslisz? Jank: Bö przede wszëtczim, proszą pani, to trzeba nôprzôd umrzéc! Szkolno: A modlisz të sa Janku doma jak jidzesz spac? Knôp wzérô w zemia. Szkolno: Në co të gôdôsz, czej jidzesz spac? Je cëchö. Szkolno: A co twój tata gôdô, czej jidze do łóżka?! Jank: Nëże, stôrô! Na swöje! Szkolno: Alana Janku! Të so ju lepi sadnij! Dzéwcza I: A më to sa doma módlimë przed kóżdim jedzenim! Dzéwcza II: Në co të! U nas tak cos bëc nie muszi! Nasza mëma dobrze warzi. Dzecë sa śmieją. Szkolno: To tero może ö dobrëch uczinkach co rzekniemë. Wa mia zrobić ób weekend dwa dobré uczinczi. Co të Pioterku môsz zdzejóné? Pioter: Nôprzód jô pójachôł do starczi i to béłten pierszi dobri uczink. Szkolno: Baro piakno! A ten drëdżi? Pioter: A ten béł, czej jem ódjéżdżôł... Szkolno: A matko! A chöc w kóscele w niedzela të béł? Pioter: Jo! Më wiedno chódzymë. Szkolno: W kóżdą niedzela? Z całą familią? Pioter: Z całą. Szkolno: A do jaczégö? Pioter: Do dwuch. Rôz do Reala a rôz do Tesco... Akt piąti Jak baba z chłopa Ösobë: Léna, Waleri, białka II, chłop II, białka III, chłop III Czëc je muzyko. Na bina wchôdô modelka i prezentëje transparent z nôdpisa „Jak baba z chłopa". Pierszô pôra Na brnie je dosc cemno. Białka i chłop jidą do wëra - möże nim bëc stôjącô na westrzódku binë łôwka - i przëkriwają sa pierzëną. Chłop włącziwô zdrzélnik. Waleri: Ö czim të mëslisz? Léna: Ö tim samim, co të... Przesuwô sa blëżi Waleri: Tej wez zrób dlô mie téż - jedna z séra a drëgą z wórztą... Léna: A jidz të! Öna - rozgörzonô - ôdsuwô sa na reńt wërów. Za sztót zôs je kol chłopa, jaczi wcyg zdrzi w zdrzélnik i ödpöwiôdô automaticzno. Léna: Waleri, czejbë të mie köchôł, tej të bë chöc co miłégö przed spika pöwiedzôł... Waleri: A co të bë chcała czëc? Léna: Köchóm ca! Waleri: Köchóm ca. Léna: A jesz mie pöwiédz: „Jes nôpiakniészô na świece!" Waleri: Jes nôpiakniészô na świece. Léna: A jesz: „Mój nódrogszi mulku!" Waleri: Mój nódrogszi mulku. Léna: A wez jesz cos tak ód sebie rzeknij... Waleri: Në spij ju, Léna... Östôwają sztël. Na binie je białka, chtërna widzec, że za czims żdaje. Wchôdô chłop kąsk pödpiti. Białka II: Dze të łazył?! To të ö taczi gódzënie dodóm wrócósz? Chłop II: Chto wrócó, chto wrócó! Jo pó gitara przeszedł... Białka II: Ach tak? To jô cë téż zaró cos pöwiém. Môsz të widzóné pödżaté 100 złotëch? Chłop II: Nié. Białka II: To le zdrzë. Gniece 100 zł. A 200 złotëch pödżatëch të ju widzół? Chłop II: Nié. Białka II: Tej le zdrzë! Gniece 200 zł. A mósz të widzóné pódżaté 100 tësący złotëch? Chłop II: Nié! Białka II: Tej zazdrzë do garażu... Wëchôdô z trzôska. Chłop jidze za nią. * * * Trzecô pôra Wchôdô chłop i sôdô so na stółk. Zaczinô czëtac gazéta. Wchôdô białka. Białka III: Tak dali bëc ni może! Moja mëma płacy za nas czinsz, tatk spłócó ratë za autół, sostra nama kucharzi a wuja dzecë piastëje! Dosc tego! Chłop III: Mósz prówda! Twóji braca téż bë möglë co zrobić... Ona zdrzi zadzëwöwónô, krgcy głową i machô raką na chłopa. On dali sedzy i czëtô. Za sztót białka zôs pödchôdô do chłopa. Z usmiéwka. Białka III: Mulku...Jó musza cë cos rzec... Chłop III: Jooo? Kureszce zdrzi na swoja białka. Białka III: Bo widzysz... wnetka mdze nas ju troje... Chłop III: Ach jenë! Tak sa cesza! Jem dzaka tobie nôszczestlëwszim człowieka na świece! Białka III: Tej dobrze. Téż sa cesza. Moja mëma wprowadzy sa do nas witerkó z rena... Na bina wchôdô modelka z transparenta (nôdpis „Kuńc"). Czëc je melodia „To jest już koniec" karna Elektryczne Gitary. Obrobiła: Ana Gleszczińskó czas nas chcôł wstrzëmac nie dac retac sebie wzajemno miôł jes wiedzec jak gwësno i niegwësno mie bëło rozmiała jem gubić łizë öpöcuszku w smroku dnia le chcôł miec nas dwoje wczora i dzysô niecerplëwi ten czas Karolëna Serköwskô Wiérztë skądkajes wiedzôł jak mie nalezc? dze je szlach jak za nim jic? że chcą znac krëjamnotë twöjich słów? wząłjes mie na swój mödri bôt trzimôł nômöcni jak jes rozmiôł terô jô mda dlô ce möcą wëzgódką do rozrzeszeniô S& in w widzę nocë tuńceja nômiLszim kroka żebë zakrącëc sa na twöjich remionach w cemnicë dnia pisza miłotné piesnie bë uczëc je na twöjich Lëpach të zmieniwôsz niemöżebné w gwësnota k q 3? 4 dradżé w prostota moje snienia w miłota W Dark Majköwsczi Znóné spiéwë rodny mowie Ui±ixiJ- um ii i i i l'1! 1 11 i i l l'"l i"!1 W Lepińcach ödbéł sa ju ósmi Kaszëbs-czi Festiwal Pölsczich i Swiatowëch Hitów. Na miónczi w dniu 22 łżëkwiata szło 50 uczastników (przëjachelë przede wszët-czim ze strzédnëch i półniowëch Kaszëb) w piać wieköwëch kategoriach. Jak wiedno öbczastëch muzycznëch konkursów kóżdi ze spiéwającëch rnuszół na binie zaprezentować jeden ze znónëch sztëczków przetłóma-czonëch na kaszëbsczi jazëk. Rówizna bëia boro wësokô. Gôdóm tu ö muzycznie Stornie, ale téż ö bëlny kaszëbi-znie uczastników - gôdôł pödczorchiwającë konkurs przédnik jury Tomôsz Fópka, direktor Muzeum Kaszëbskó-Pómórsczi Pismieniznë i Muzyczi we Wejrowie. Prawie ta institucjô ód latoségó roku bëła wespółórganizatora rozegracji (ókróm Zespöłu Szkółów w Lepińcach i tamecznego Urzadu Gminë). Nólëż-nikama Komisje bëlë téż nôleżnicë redakcji „Pomeranie" Bogumiła Cërockô i Dariusz Majkówsczi a téż Urszula Stedzyńskó załóżcz-ka Karna Spiéwë i Tuńca „Kaszubi" we Wielu i Kôrsënie. W kategorie spödlecznëch szköłów kl. 0-1 wëstąpiło 8 uczastników, w tim 3 duetë. Dobëlë: I mól: Nadiô Krauze, Öliwier Richter, „Piosenka o szrëcach" (Zespół Szkółów Borowi Młin) II mól: Nicole Piątek, „Chto mó tëli snóżotë, co jô" (ZS Lubno) III mól: Witosława Dzemińskó, „Zuza, pupka malinko" (ZS Skórzewó) Kategorio spödlecznëch szköłów kl. II-III (8 uczastników, w tim 1 duet) I mól: Weronika Prądzyńskó, „Ostóń dzys moją bëlną drëszką" (ZS Lepińce) II mól: Jizabela Kóssak-Glówczewskó, „Co pówié tatk" (ZS Brzézno Szlachecczé) III mól: Zofiô Gawron, „Alleluja" (ZS Borowi Młin) III mól: Aleksandra Gódwin, Aleksandra Łącko, „Mółi człowiek" (ZS Lepińce) Kategorio spödlecznëch szköłów IV-VI (14 uczastników, w tim 2 duetë) I mól: Aleksandra Sykórskó, „Redosc nópiakniészich lat" (ZS Stedzeńce) I mól: Aleksandra Tëbóra, Hubert Jutrzenka--Trzebiatowsczi, „Wiedno leno z Tobą" (ZS Lubno) II mól: Kacper Trzebiatowsczi, „Wôżné są leno te dni" (ZS Stedzeńce) III mól: Klaudio Szulist, „Pół kroku stąd" (ZS Lëpusz) Wëprzédnienié: Kinga Rutz, „Przińdze taczi dzeń" (ZS Brzézno Szlachecczé) Wëprzédnienié: Amelio Trzecyńskó, „Szpégle" (ZS Borowi Młin) Kategorio gimnazjalnëch szkółów (14 uczastników) I mól: Natalio Wabik, „Mëmó moja, co sa stało mie?" (ZS Lubno) II mól: Zofio Muchówskó, „Puda wek" (ZS Lëpusz) III mól: Karolëna Kossak Główczewskô, „Bë cos ostało z nëch dniów" (ZS Brzézno Szla-checczé) 35 Wëprzédnienié: Hanna Kapiszka, „Ti historii biég" (ZS Lubno) Wëprzédnienié: Kinga Zblewskô, „Knôp z Czôrny Dąbrówczi" (ZS Tëchómié) Kategorio wëżigimnazjalnëch szköłów (7 uczastników, w tim 1 duet) I môl: Karolëna Albrecht, Weronika Albrecht, „Pozwól mie" (ZSOiT Miastko) III mól: Natalio Jakubek, „Të jes bohatera" (Öglowösztąłcącé Liceum Köscérzna) Wëprzédnienié: Mateusz Kówalewsczi, „Wiedno tam gdze Të" (Öglowösztąłcącé Liceum Köscérzna) Wëprzédnienié za nôlepszą kaszëbizna dostała Aleksandra Tëböra. Komisjo przëznała téż nôdgroda za nôlepszé tłómaczenié na kaszëbsczi jazëk. Dostôłje Łukôsz Zołtköwsczi za spiéwa „Piesczi môłé dwa". Hewö ji kaszëbsköjazëköwô wersjô: Piesczi môłé dwa Chcofë przeńc sa chwila. Nie wiedzałë jak, Przeszłe jedna mila I znalazłë wnet Taczi wiôldżi biôłi gnôt. Sibą... sibq... Piesczi môłé dwa Chcałë przeńc przez rzeczka, Nie wiedzałë jak, Nalazłë ł ôw e czka, Łôwka bëta ztô, Skąpałë sa piesczi tu. Sibą... sibą... Piesczi môłé dwa Pôszfë tej na łąka, Öbôczëłë tam Czerwioną gödzynka. A gódzynka na Wiele czôrnëch kropków mô. Sibą... sibą... Piesczi môłé dwa Wrôcałë dodómku. Ö zdarzënku tim Nie rzekłë nikomu. Wlazłë w buda swą, Terô so wej smaczno spią. Sibą... sibą... lalalalalala... Bédëjemë jesz pôra jinëch tekstów śpiewów, jaczé wëköneië uczastnicë latoségö Festiwalu Pölsczich i Swiatowëch Hitów w Lepiń-cach. Redosc nôpiakniészich lat To ju pôdmiasta görzczi szmak, Autobus rëszô w krótczi réz. Jô sama nëkóm z wica w wic, Z rézë w réza, z wiersza w wiersz I köchóm, chôłpia, traca tak, Jakbë sa sztôłta stôwôł rok, Jak czejbë świat Wëmëkôł mie sa z rąk. To, co móm, To redosc nôpiakniészich lat. To, co móm, To serce, chtërne jesz na wszëtkö stac. To, co móm, To młodość, chtërny nie rozmieja krëc, To wiara, że pö prówdze rozmieja żëc, Rozmieja żëc. Ju jeseń i lótawców klucz, 36 A w kinach pusté place wstec, Z niedôwnëch wdarzeń scéróm pich, Babiego lata lëbg séc. I jô jem wiatra, spiéwóm go, I jô jem tg kg, trôwë stebło, Jak biôli jacht W nieznóny płina dzeń. (Janusz Kondratowicz, tlóm. Barbara Szroe-der) Zuza, pupka malinko Zuza, pupka malinko, Zrobiono tak le z bële gardinków. W krata mô stôri czitel, Na licach jiwer, A w główce udbów sto. Le köchóm ja nômôcni Ze wszëtczich pupków zôs, Chôc ni mô złoti sëkni, Na bal ja wezna dzys. Zuza, pupka dosc môłô, Bródka malinko, Noska përzinka. Öczka blészczg jak dëtczi, Wetnióné loczczi, A w główce udbów sto! Le kóchóm ja nômócni Ze wszëtczich pupków zôs, Chöc ni mô złoti sëkni, Na bal ja wezna dzys. (Dorota GeIIner, tłóm. Jiwóna i Wojcech Makurôt) Alleluja Krëjamny akord czedës brzmiôł, A Pón béł ród, czej Dawid grôł, Leno muzyczi dzys tak nicht nie czëje, Kwarta i kwinta tak to szło, Roz wëżi w dur, róz niżi w moll, Nieszczestny król ułożił alleluja. Alleluja, alleluja, Alleluja, alleluja. Na wiara të nie chcół nick brac, Le sprawił to miesgdza wid, Snôżota ji na wiedno udosta ca. Kuchniowi stółk tróna twim je, Przestrzegła ca i to ca zmogło, I z gardła cë wëdzarła: alleluja! Alleluja, alleluja, Alleluja, alleluja. I dlôcze mie zarzëcywôsz, Że na próżno wółóm go, Jô równak nawetk nie znóm Go z jimienia. Je w kóżdim słowie widu łisk, Niewôżné, czë uczëjesz dzys Nôswiatszé czë nieczësté: alleluja! (Leonard Cohen, tłóm. Danuta Ostrowsko) Mediowi patronat nad Kaszëbsczirn Festiwala Pöłsczich i Swiatowëch Hitów w Lepińcach miôł miesacznik „Pomerania". 37