Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
EKOLOGIA
pod redakcją Beaty Taraszkiewicz
Biblioteka Uczelniana Akademii Pomorskiej Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Słupsku Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich - Zarząd Oddziału
Słupsk 2018
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
pod redakcją Beaty Taraszkiewicz
Biblioteka Uczelniana Akademii Pomorskiej Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Słupsku Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich - Zarząd Oddziału
EKOLOGIA
Słupsk 2018
PATRONAT HONOROWY:
MIECZYSŁAW STRUK
MARSZAŁEK WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO
^Zdzisław Kołodziejski Starosta
Powiatu Słupskiego
Robert Biedroń
Prezydent
Miasta Stupska
Recenzent:
dr hab. Maja Wojciechowska, prof. UG
Projekt okładki i rysunki: Jarosław Milewski
ISBN 978-83-88783-25-8
***
Wydawnictwo upamiętniające 101-rocznicę powstania Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich
STOWARZYSZENIE
STOWARZYSZENIE
BIBLIOTEKARZY
POLSKICH
\ J 1954 /
JEDNOSTKA SAMORZĄDU WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
SPIS TREŚCI
Beata Taraszkiewicz
Wstęp............................................................................................ 5
Wiesław Babik
Szanse i zagrożenia środowiska informacyjnego współczesnej młodzieży 7 Zbigniew Sobisz
Prawdy i mity o używkach w Sieci i w literaturze..................................... 17
Hanna Sommer, Grzegorz Zakrzewski
Transpozycja słownictwa z ekologii do e-społeczeństwa	30
Krystyna Michniewicz-Wanik
Normy prawne dotyczące przeciwdziałania niektórym aktom cyberprzemocy wobec dzieci i młodzieży	44
Joanna Grubicka
Nastolatek w cyberprzestrzeni - współczesne zagrożenia a perspektywa rozwoju szkoły przyszłości............................................................... 57
Jacek Prądziński
Social medialne hejtowanie. Rozrywka, norma, czy nieświadomość? Źródła i skutki hejtu wśród dzieci i młodzieży................................................. 68
Sylwia Kosznik-Biernacka
Prawno-etyczne aspekty bezpieczeństwa personalnego w społeczeństwie informacyjnym.............................................................................. 74
Maria Bosacka
Uzależnienie młodzieży od portali społecznościowych w teorii i w opiniach studentów..................................................................................... 87
Marcin Karwowski
Co o Sieci wiedzą dzieci - pomorska młodzież w cyberprzestrzeni	100
Jolanta Bętkowska
Rola biblioteki pedagogicznej w porządkowaniu przestrzeni informacyjnej dzieci i młodzieży.................................................................................. 117
Elżbieta Broda
Rola bibliotekarza w kreowaniu kultury i literatury lokalnej	125
3
Wstęp
W dobie tsunami informacyjnego o potrzebie propagowania głównych założeń i idei ekologii informacji nie trzeba już nikogo przekonywać. Trzeba jednak zadbać
0	to, aby jej koncepcje poznawały i wcielały w życie osoby młode, ponieważ one z założenia są największymi odbiorcami i twórcami informacji. Z tego też powodu tytuł siódmego tomu z serii „Ekologia informacji..." brzmi „Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży". Jego tematyka oprócz zagadnień związanych z obecnością ekologii informacji w życiu najmłodszych skupia się również wokół szans i zagrożeń płynących ze strony cyberświata oraz praktycznego wykorzystania ekologii informacji w bibliotekach, szczególnie tych przeznaczonych dla dzieci i młodzieży.
Wszystkie zawarte w niniejszym tomie artykuły poruszają ważne i praktyczne tematy związane z szeroko pojętą ekologią informacji. Z ich lektury dowiecie się Państwo między innymi, jakie są różnice w odbiorze informacji pomiędzy pokoleniem młodzieży (cyfrowi tubylcy) a pokoleniem jej rodziców, jakie siedem grzechów głównych: informacyjna pycha, chciwość, nieczystość, zazdrość, nieumiarkowanie, gniew i lenistwo, mamy na „cybersumieniu", jakie nieprawdziwe i niepełne informacje na temat: herbaty, kawy, marihuany, tytoniu, opium, kokainy, betelu czy kavy (pieprz metystynowy) funkcjonują w Sieci.
Warto także dowiedzieć się, jakie słowa zostały zaadaptowane z dziedziny ekologii do dyscyplin związanych z szeroko pojętym społeczeństwem informacyjnym oraz jak wyglądają kwestie zapisów w polskim prawie dotyczących różnorodnych form cyberagresji, takich jak cyberstalking, grooming, niszczenie danych komputerowych czy też naruszenie godności osobistej. Z lektury niniejszego tomu dowiemy się także jakie są prawno-etyczne aspekty bezpieczeństwa personalnego oraz jakie są szanse
1	zagrożenia płynące z szybkiego wkroczenia przez dzieci i młodzież w cyberświat.
Lektura niniejszej publikacji pozwoli Państwu także poznać źródła i skutki hejtu oraz czynniki, które powodują jego rozpowszechnianie się a także praktyczne i psychologiczne korzyści korzystania z mediów społecznościowych, takie jak: szybka i skuteczna forma komunikacji, wzrost samooceny czy tez możliwość kreowania własnego wizerunku.
Można także zapoznać się z informacjami na temat tego: „co o Sieci wiedzą dzieci" na Pomorzu, jaka jest rola biblioteki pedagogicznej (na przykładzie PBW w Słupsku) oraz jaką rolę pełni bibliotekarz w kreowaniu literatury i kultury lokalnej.
5
Wszystkie te referaty dadzą nam szersze i bardziej pragmatyczne spojrzenie na naukę, jaką jest ekologia informacji, poszerzą naszą wiedzę w zakresie tej niezwykle potrzebnej dziś dyscypliny oraz mam nadzieję przełożą się na praktyczne działania w zakresie ograniczania negatywnych skutków istnienia cyberświata.
Zachęcam gorąco do lektury wszystkich tekstów zamieszczonych w niniejszym tomie.
Miłej lektury!
Beata Taraszkiewicz
6
Wiesław Babik Uniwersytet Jagieloński Kraków
Szanse i zagrożenia środowiska informacyjnego
współczesnej młodzieży
Tekst prezentuje informatologiczno-socjologiczne spojrzenie na obecny stan środowiska informacyjnego młodzieży i na zagrożenia płynące dla tej grupy ze współczesnego środowiska informacyjnego dorosłych. Celem wystąpienia jest zasygnalizowanie wybranych problemów środowiska informacyjnego pokolenia współczesnej młodzieży. Problemy te zostaną przedstawione z perspektywy ekologii informacji.
Kontekst rozważań stanowią szanse i zagrożenia, których źródłem jest to środowisko oraz ich wpływ na zachowania informacyjne tej grupy demograficznej. Zostaną też przedstawione wyzwania stojące przed systemem obecnej edukacji i współczesną szkołą, skłaniające do głębszej refleksji nad zaistniałą sytuacją młodzieży. Zamierzam podkreślić ważną rolę i znaczenie ekologii informacji w procesie kształtowania postaw i opinii młodych ludzi, kształcenia odpowiedzialnych i mądrych zachowań w cyberprzestrzeni opartych na odpowiedzialności za informacje i skłonić do głębszej refleksji nad obecną sytuacją tej grupy demograficznej.
Młodzież jest zróżnicowana tak samo jak dorośli. Jest w znacznym stopniu naszym „produktem". Unikając nieuprawnionych uogólnień, w tym oceny młodzieży przez pryzmat pojedynczych przypadków, przyjrzyjmy się jej dokładnie a znajdziemy w niej w pewnym stopniu odbicie siebie.
Nowe zjawiska w xxi wieku
- nie tylko informacyjne
Do nowych zjawisk w obecnym stuleciu trzeba zaliczyć przede wszystkim współczesną gospodarkę informacyjną i stosowanie na szeroką skalę filozofii i narzędzi zarządzania informacją. Towarzyszą temu: ogromny postęp techniczny i masowa produkcja informacji konsumpcyjnej. Informacja jest traktowana jako towar. Powstał nawet sektor informacyjny nastawiony na zaspokajanie wzmożonej konsumpcji informacji. Wzrasta też poziom integracji struktur informacyjnych w skali globalnej, w tym wprowadza się ponadnarodowe standardy. Szybko następuje globalizacja informacyjnych systemów infrastrukturalnych.
7
Szanse i zagrożenia środowiska informacyjnego współczesnej młodzieży
Ze względu na nadmiar informacji jej wyszukiwanie stało się niezwykle czasochłonne. Jakość informacji jest bardzo zróżnicowana. Stąd za każdym razem musi podlegać ona ocenie. Cenne informacje przeważnie znajdują się wśród mnóstwa innych, nieprzydatnych i bezwartościowych. Zasady i mechanizmy funkcjonowania narzędzi wyszukiwawczych ukrywa się przeważnie w tzw. kuchni informatycznej a społeczeństwo informacyjne często traci kontrolę nad informacją. Informacja stała się bogactwem epoki społeczeństwa informacyjnego i powstał rynek informacji.
Wraz z coraz szerszym dostępem do informacji i coraz szybszym trybem życia człowiek zaczął rezygnować z typowo narracyjnych form przekazu na rzecz krótkich, wręcz lapidarnych notatek pozwalających na natychmiastowe zaspokojenie potrzeb informacyjnych. Stąd zarówno błogi, jak i strony internetowe oraz portale informacyjne i społecznościowe opierają swój przekaz przeważnie na krótkich komunikatach, często połączonych z dźwiękiem i/lub obrazem.
Obecnie ich głównymi użytkownikami są tzw. cyfrowi tubylcy, którzy często mają problemy z odbiorem dłuższych tekstów i oczekują natychmiastowej odpowiedzi na zadawane pytania. To tak zwane pokolenie Sieci różni się tym od swoich rodziców, że wychowane w epoce komputera cechuje się wielozadaniowością. Jego przeciętny przedstawiciel w trakcie pracy jednocześnie czyta, słucha muzyki, ogląda serial i prawdopodobnie rozmawia z przyjaciółmi przez komunikator. Ta podzielność uwagi ma jednak swoje słabe strony. Cyfrowi tubylcy mają m.in. problem ze skupieniem uwagi na jednej czynności, szybko się zniechęcają, w tym także do czytania.
Internet w normalnym życiu pomaga, bo nie ma takiego problemu, którego nie rozwiążą Google, ale korzystający z Internetu są bardzo podatni na manipulacje i brak odniesienia do prawdy. W społeczeństwie największą wartością stał się pieniądz. Młodzi często nie znają, nie rozumieją i lekceważą istniejące normy kulturowe. Autorytety są tylko medialne i są często lansowane. Następuje szybkie starzenie się informacji i wiedzy. W świecie, w którym wszystko musi się opłacać Internet pełni rolę najważniejszego z coachów.
Zagrożenia współczesnej cywilizacji oddziałujące
na współczesną młodzież - próba infoekologicznej charakterystyki środowiska informacyjnego współczesnej
młodzieży
Na współczesną młodzież oddziałują zarówno zagrożenia wewnętrzne, jak i zewnętrzne. Zagrożenia wewnętrzne to m.in. patologie polskiego systemu edukacji, w tym system testowy, w którym uczniom, aby zaliczyć odpowiedni stopień edukacji wystarczy Internet, w tym encyklopedia (wikipedia.pl). Do zagrożeń zewnętrznych można zaliczyć fakt, że wiele wyższych uczelni często wypuszcza niedokształconych
8
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
absolwentów, przez co młode pokolenie w Polsce staje się społeczeństwem ludzi niedokształconych. Z jednej strony tacy absolwenci powinni wiedzieć, że muszą ciągle poszerzać i uaktualniać dotychczas zdobytą wiedzę, zaś z drugiej strony występuje u nich brak społecznej motywacji i inspiracji do poszerzania wiedzy, gdyż zwykle są przekonani, że posiadają już wystarczającą wiedzę i nie muszą jej uzupełniać, aby awansować społecznie stając się przez to „kulą u nogi" w procesach zarządzania zasobami ludzkimi.
Zachłyśnięcie się współczesnym rozwojem technologii komputerowych doprowadziło do rezygnacji z „myślenia" na rzecz dostosowania się do formalnych wymagań systemów informacji. Zresztą to Sieć i wyszukiwarki internetowe w znacznym stopniu przyczyniły się do rezygnacji z jakichkolwiek form uczenia się i zapamiętywania informacji.
Koniec XX wieku przyniósł wiele interesujących spojrzeń i idei dotyczących zmian w sposobie poznawania i rozumienia rzeczywistości. Powstała swoista sztuczna przestrzeń, w której funkcjonują informacja i przekazy medialne. W. Welsch (2005) wskazuje, że funkcjonuje ona poza podstawowymi współrzędnymi rzeczywistości: przestrzenią i czasem. J. Baudrillard (2005) uważa, że rzeczywiste zjawiska i przedmioty zostały najpierw zastąpione przez symulacje, a następnie przez „symulakra", czyli kopie bez oryginałów.
Postęp technologiczny w zakresie komunikacji, wzrost mobilności ludzi i wzrost poziomu wykształcenia społeczeństwa wzmogły przepływ i dostęp do informacji w skali globalnej. Zjawiska te nie pociągają jednak za sobą znacznego przyrostu wiedzy człowieka o świecie. Osobisty zasób informacji człowieka jest uzależniony od informacji pozyskiwanych głównie z jego środowiska informacyjnego.
Powstający w umysłach człowieka obraz świata powinien odgrywać jednak istotną rolę porządkującą, wspierającą świadomość egzystencji w swoim środowisku. Zdaniem Wojciecha Biernackiego „w świadomości człowieka środowisko występuje jako zbiór informacji odbieranych zmysłowo, informacji gromadzonych w wyniku dawnych doświadczeń człowieka (wiedza) oraz pochodzących od innych osób lub ze środków masowego przekazu. Człowiek ustosunkowuje się wewnętrznie do odbieranych informacji poprzez tworzenie wyobrażeń, ocen, odczuć. Podejmuje on określone decyzje i dąży do odpowiedniego przystosowania się do środowiska lub przekształcenia go w taki sposób, aby lepiej zaspokajało jego potrzeby. Głównym jego spoiwem jest informacja i łączące je relacje informacyjne będące podstawą występujących w nim procesów informacyjnych. Tworzenia informacji (normy), jej rozpowszechnianie (regiony kulturowe i zwyczaje) i odbiór (selekcja, wartościowanie) stają się elementami kultury informacji" [5, s. 15]. Dlatego w dalszej części artykułu to kultura informacji będzie poddawana ciągłej reinterpretacji z punktu widzenia ekologii informacji, w której naczelną kategorią poznawczą i badawczą jest środowisko informacyjne człowieka.
9
Szanse i zagrożenia środowiska informacyjnego współczesnej młodzieży
Manuel Castells (1997) pisze o „rzeczywistej wirtualności". Jego zdaniem, każda rzeczywistość jest w pewnym sensie wirtualna, ponieważ dociera do ludzi poprzez symbole i znaki. Współczesny człowiek poznając świat w coraz większym stopniu korzysta z pośrednictwa mediów elektronicznych, a coraz mniej z bezpośredniego doświadczenia. Przy czym przekazywane przez media symbole i znaki przestają być metaforami doświadczeń, stając się same doświadczeniami. Środowisko wirtualne obecnie staje się coraz bardziej realne. Dotychczasowa granica między tymi dwoma światami coraz bardziej rozmywa się. Sposób poznawania rzeczywistości jest ściśle związany z momentem historycznym życia człowieka. Zakres przestrzeni i czasu, w którym jesteśmy konfrontowani ulega ilościowej i jakościowej zmianie w dziejach ludzkości.
Współczesny proces globalizacji - zdaniem M. Pietrasia (2002) - obejmuje kompresję czasu i przestrzeni, wykorzenianie relacji społecznych z kontekstów lokalnych, globalny wymiar decyzji lokalnych i rosnącą zależność zdarzeń lokalnych od procesów globalnych, odczuwanie świata jako jednego miejsca. Sprowadza się to do odczucia bliskości i przekonania, że to co się dzieje w świecie, dzieje się na naszych oczach i dotyka nas bezpośrednio, oraz do współzależności działań i losu wszystkich ludzi żyjących na Ziemi.
Globalizacja powoduje rozpowszechnianie, powielanie i unifikowanie wzorców postępowania, akceptację postaw popularyzowanych przez media, przenikanie i mieszanie się elementów kulturowych, zachodzenie zjawisk bez wyraźnej lokalizacji w określonej przestrzeni ziemskiej. Rozwój technologiczny zwiększa tempo i ilość przekazywanych informacji, co prowadzi do ewolucji percepcji środowiska informacyjnego i rosnącego znaczenia mediów jako pośredników wymiany informacji, przede wszystkim tych posiadających wymiar globalny. A więc to, co przedtem uzyskiwaliśmy wyłącznie za pomocą literatury pięknej (i nie tylko) teraz uzyskujemy także za pomocą mediów.
Niezaprzeczalny jest wpływ pośredników związanych z edukacją formalną (szkoła, uczelnia). Pochodzący od nich względnie uporządkowany przekaz nie trafia obecnie w informacyjną próżnię. Towarzyszą im od jakiegoś czasu wspomniane media. Ewolucję ich dydaktycznej roli przedstawił Umberto Eco (1998) wspominając, że pokładano w nich zbyt duże nadzieje [9, s. 168-199].
Możliwość zdobywania wielu zróżnicowanych wiadomości przez członków społeczeństwa informacyj nego, w tym także przez młodzież, prowadzi do ograniczenia roli autorytetu naukowców i nauczycieli działających w ich bezpośrednim otoczeniu. W ten sposób szkoła i uczelnia tracą wpływ decydujący o jakości wiedzy uczniów i studentów, którzy opierają konstrukcję swojej wiedzy głównie na informacjach czerpanych z Internetu oraz na interpretacji doniesień medialnych.
Teoretycy mediów (m.in. Tomasz Goban-Klas) uważają, że obecnie to właśnie
10
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
media umożliwiają ludziom orientację w świecie. Dla wielu a przede wszystkim dla młodzieży są one głównym źródłem informacji o przeszłości i teraźniejszości. Media odgrywają też decydującą rolę w pośredniczeniu między zwykłymi ludźmi a światem poza ich obserwacją, powiększając zakres zjawisk, z którymi odbiorcy są konfrontowani właśnie pośrednio, poprzez media i inne środki masowego przekazu.
Media nie są jedynym pośrednikiem dostarczającym informacje potrzebne młodzieży do budowania własnej wiedzy o rzeczywistości, chociaż dla przeciętnego członka społeczeństwa wraz z końcem edukacji formalnej stają się jednym z najważniejszych dostarczycieli informacji o świecie. Przyciągają naszą uwagę, stają się integralną częścią kultury popularnej, kształtują indywidualne i społeczne doświadczenie świata.
W tym przedmiocie istnieje szereg mitów, w tym m.in. mit o mądrości tłumu. Ludzie stają się coraz mądrzejsi, dążą i oczekują prawdy, ale niektórzy nie chcą i boją się prawdy, gdyż często jest ona dla nich niewygodna. Magia demokracji (większość zawsze ma rację) sprawia, że na kanwie postępującego relatywizmu każdemu można udowodnić wszystko, co chcemy. Społeczeństwo staje się nadmiernie zalgorytmizowane. Młodym zwykle „oferujemy" tzw. ersace. Istnieje też przekonanie, że można być zerem, wystarczy tylko odpowiednie poparcie i można zrobić karierę i być kimś.
Młodzieży często przypisuj emy takie cechy, jak ambicja, szczerość, ale i bezczelność, natychmiastowość, brak wychowania, brak autorytetów, brak szacunku do starszych, rozpieszczenie, zbytnią roszczeniowość. Obecny model młodego człowieka w Polsce to praca, 500+, audi, mieszkanie+ oraz szybki sukces za wszelką cenę.
Istnieją różnice w autorytetach dorosłych i młodzieży. Młodzi posługują się innym językiem niż dorośli i ich rodzice. Jest więc utrudniony kontakt pojęciowy i językowy z młodzieżą wychowywaną na irracjonalizmie religijnym. Młodzież neguje wartości hierarchiczne. Występuje już wspomniany relatywizm i negatywizm (czarne jest białe). Degradują to, co jest naukowe. Nie dostrzegają różnej jakości informacji i różnej jakości źródeł informacji. Zanika kategoria studiowania, czego widocznym skutkiem jest m.in. spostrzeganie poszczególnych elementów rzeczywistości oddzielnie, ale trudności w łączeniu ich w całość.
Młodzież a świat dorosłych
Za główne grzechy współczesnego środowiska informacyjnego dorosłych można uznać następujące słabości ludzkiej natury w sferze informacji: pychę informacyjną, chciwość informacyjną, nieczystość informacyjną, zazdrość informacyjną, nieumiarkowanie informacyjne, gniew informacyjny oraz lenistwo informacyjne. Niestety, nikt z tym tak naprawdę nie walczy.
11
Szanse i zagrożenia środowiska informacyjnego współczesnej młodzieży
Świat dorosłych oferuje młodzieży szereg informacyjnych paradoksów. Są wśród nich paradoksy współczesnego rynku informacyjnego, paradoksy współczesnego rynku pracy, paradoksy współczesnej edukacji, paradoksy zbiorowej mądrości, paradoksy awansu społecznego, paradoksy demokracji i in. Absurdy świata dorosłych można codziennie zobaczyć w mass mediach. Wymieńmy przynajmniej niektóre. To świat, w którym liczy się tylko KASA. Ważniejsze jest to ile zarabiasz, a nie kim jesteś, co sobą reprezentujesz. Materializm praktyczny. „Odwracanie kota ogonem", czyli mówienie, że białe jest czarne! Tworzenie sztucznych problemów zastępczych, np. gdzie jest środek Polski, czy boty, czyli konta w Internecie fałszywych użytkowników1. Bańki informacyjne. Medialne oszustwa i polityczna agresja. Szybkie osiąganie celów, jak najmniejszym kosztem, często poprzez pójście na skróty i łatwiznę. Niespójne, zwykle przygotowane „na kolanie" przepisy ustaw i rozporządzeń. Zatrudnianie na kierowniczych stanowiskach osób bez odpowiednich kwalifikacji i kompetencji zawodowych. „Podwórkowe" zarządzanie informacją. Szybkość i powierzchowność. Kult amatorstwa i amatorszczyzna. Ocenianie przez pryzmat pojedynczych przypadków. Zbyt daleko idące interpretacje i nadinterpretacje faktów. Nierozróżnianie faktów od ich interpretacji. Nowe uzależnienia: od sportu, religii, patriotyzmu itd. Systematyczne obniżanie jakości wykształcenia społeczeństwa. Kierowanie się zasadą, że cel uświęca środki. Brak odpowiedzialności za słowa. Sprawianie wrażenia, że coś jest dobre, a nie że rzeczywiście jest dobre. W sferze wyborów ciągle poruszanie się w sferze „zła koniecznego" a nie oferowanie optymalnych możliwości. Bardzo niskie standardy w życiu publicznym i prywatnym. Skupianie się na wynikach gubiąc po drodze człowieka.
Często nie rozwiązujemy palących problemów a jedynie udajemy, że je rozwiązujemy. Tymczasem problemy nadal pozostają. Liczy się więc gonienie zająca a nie jego złapanie. Paraliż informacyjny. Granie na czas jako strategia rozwiązywania problemów. Ucieczka od problemów. Degradacja autorytetów, w tym statusu zawodowego uczonych, nauczycieli itp. Promowanie anty-wzorców na autorytety społeczne. Pośpiech i bylejakość. Nadrealizm, zresztą o tym pisał już Witold Gombrowicz; więc my Polacy mamy wyjątkową misję do spełnienia, światową misję! Obecnie budujemy świat oparty na emocjach, a nie na rzetelnej wiedzy. Stąd karmienie ludzi emocjami zamiast faktami, a więc czymś najprostszym (sport, rozrywka).
Tworzymy świat pełen sprzeczności. Podawanie sprzecznych informacji, pseudoprawd. Ogromne zanieczyszczenie środowiska informacyjnego. Kumoterstwo, łamanie prawa (prawo z gumy), czystki, korupcja, fanatyzm, nietolerancja, populizm. Lepiej być miernym, ale wiernym. Ideologizacja życia publicznego. Indoktrynacja
1 Są klasyczną, świadomą i planową dezinformacją mającą wpływać na nastroje i opinie użytkowników Internetu. Przeważnie służą one „sianiu" negatywnych treści oczerniających lub ośmieszających innych, zwykle przeciwnika politycznego.
12
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
w szkołach. Lojalność zamiast kompetencji. Zamiast dojrzewania (dochodzenia do czegoś), kultura natychmiastowości. Stąd narkotyki i dopalacze. Wyobcowanie pokoleniowe. Brak szacunku do starszych. Przez ponad dwa tysiące lat to mądrzejsi uczyli i pouczali innych. Teraz jest odwrotnie. Często pouczają osoby niedokształcone. Robienie młodzieży wody z mózgu i udowadnianie, że białe jest czarne (przy milczeniu innych). Zaprzeczanie oczywistym faktom. Kult sukcesu. Wierzymy (i uważamy za sukces) w sukces nawet wtedy, gdy rozsądek podpowiada inaczej. Więcej, więcej, więcej... Myślenie grupowe jako źródło decyzji, mądrość tłumu. Ucieczka od indywidualnej odpowiedzialności. Mowa nienawiści, niszczenie autorytetów i przeciwników, innych. Pytania na pytania. Wymijające odpowiedzi. Kłamstwo jako chwyt retoryczny. Siła ponad prawem. W Polsce jeszcze nie tak dawano wykształcenie i wiedza były drogą awansu społecznego. Obecnie już nie! Negatywna strategia oceniania: jesteśmy o tyle lepsi, o ile pozostali są gorsi. Tyranie aktywnych mniejszości. Nieodpowiednich ludzi wyrzucamy „do kosza" albo wymieniamy na nowy model, itd., itp. To tylko niektóre przykłady groźnych społecznie i informacyjnie zachowań przeważnie mających charakter destrukcyjny. Warto zauważyć, że młodzi są bardzo wnikliwymi i krytycznymi obserwatorami życia i otaczającej ich rzeczywistości. Przykład idzie z góry. Przykład pociąga.
Infoekologiczna oferta i rekomendacje dla młodzieży, czyli co
oferuje młodzieży ekologia informacji
W centrum ekologii informacji stoi człowiek i jego los w świecie informacji. To nie informacja powinna panować nad człowiekiem, lecz człowiek powinien zarządzać informacją i to w sposób ekologiczny. Niezbędny jest dystans do informacji i emocji oraz panowanie nad swoimi emocjami. Nasze zmysły są często oszukiwane, np. w rzeczywistości wirtualnej. Potrzebna jest świadomość, że większość nie zawsze oferuje najlepsze rozwiązania problemów, a zwłaszcza gdy są one przejawem tzw. mądrości tłumu. Oznacza to jedynie wolę większości. Nie jest to właściwa miara jakości rozwiązań. Wykładnikiem ludzi mądrzejszych jest najczęściej wykształcenie, a nie fakt, że to „swój". Jak śpiewa Izabela Trojanowska światem informacji rządzi tyle samo prawd, ile kłamstw. Jakość informacji i jej źródła są zróżnicowane. Informacje
0	najwyższej jakości powinna oferować nauka, ale prawda jest często ukryta. Trzeba ją odkryć, a więc trzeba mieć dobrą wolę i odpowiednie predyspozycje intelektualne
1	informacyjne. Obecnie środowisko informacyjne jest mocno zanieczyszczone, stąd informacje trzeba racjonalnie filtrować. Wartości duchowe przegrywają w pogoni za łatwym sukcesem, efektem, pieniądzem. Bezczynny mózg jest warsztatem diabła, jak powiada jedno z przysłów angielskich. Chcesz rozwijać się? Rób to z najlepszymi! Niezbędny jest więc model zrównoważonego rozwoju środowiska informacyjnego.
13
Szanse i zagrożenia środowiska informacyjnego współczesnej młodzieży
Są odpowiedzi, ale dlaczego nikt nie pyta? Dla pokolenia Sieci bardzo ważna jest autentyczność głoszonych poglądów i to właśnie wiarygodność informacji jest cechą szczególnie cenioną przez młodych. Młodzież chce być traktowana podmiotowo, a nie przedmiotowo. Młodzież trzeba pytać! Nawet jeżeli nie potrafi odpowiedzieć na nasze pytania, to czuje się wtedy dowartościowana. Trzeba ciągle roz/poznawać potrzeby młodego pokolenia cyfrowych tubylców. Okazuje się, że istnieje bardzo duży dystans pomiędzy dorosłymi a młodzieżą, utrudniający a czasem wręcz uniemożliwiający wzajemny kontakt. Funkcjonujemy w dwóch różnych i odmiennych światach.
Manfred Spitzer, autor znanych w Polsce książek: „Jak uczy się mózg" (2012), „Cyfrowa demencja" (2013) słusznie apeluje o:
-	zaprzestanie systematycznego zaśmiecania naszych mózgów informacjami bezwartościowymi, wyrwanymi z kontekstu, za wszelką cenę nowymi, przepływającymi jak w kalejdoskopie, w tempie niepozwalającym na refleksję, informacjami służącymi do manipulowania zachowaniami i postawami;
-	przeciwstawianie się powierzchowności, natychmiastowości, fragmentaryzacji i wielozadaniowości, które przyczyniają się do degradacji mózgu i ogłupiania jednostki;
-	walkę z potopem informacyjnym, kakofonią i ogłuszającym jazgotem mediów, wojną obrazów, propagandy i kontrpropagandy, zamętem w umysłach [18, s. 284],
W tej sytuacji przed ekologią informacji stoją zadania: edukacji informacyjnej i medialnej, propagowania kultury informacyjnej i ekokultury, budowania zaufania do informacji, pomocy w zagospodarowaniu potrzeb intelektualnych i duchowych młodzieży oraz profilaktyki informacyjnej.
W świetle powyższych rozważań praktyczne działania infoekologiczne na rzecz poprawy jakości środowiska informacyjnego młodzieży mogą polegać na:
-	działaniach zmierzających do zwiększenia świadomości informacyjnej młodzieży jako podmiotu w procesach informacyjnych;
-	ochronie młodzieży przed jej uprzedmiotawianiem za pomocą informacji (manipulacje);
-	rozwijaniu kompetencji informacyjnych umożliwiających jej racjonalne zarządzanie informacją, panowanie nad nadmiarowością informacji, uniezależnianie się od niepożądanych wpływów informacji, zwłaszcza od manipulacji jej postawami i zachowaniami;
-	wychowaniu/edukacji do odpowiedzialności za tworzenie/generowanie, przetwarzanie, rozpowszechnianie i wykorzystywanie informacji;
-	równoważeniu rozwoju młodzieży w świecie techniki, technologii i informacji;
-	edukacji w zakresie umiejętnego wykorzystywania informacji do budowania
14
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
indywidualnej i zbiorowej wiedzy dla indywidualnego i wspólnego dobra ludzkości [2, s. 399].
Podsumowanie
Wiele zasygnalizowanych w artykule problemów informacyjnych i społecznych powinno być dalej monitorowanych. W szczególności należy mieć na uwadze teorię ograniczoności pojemności ludzkiego mózgu. Trzeba radykalnie zmieniać naszą edukację na wszystkich jej poziomach. Bez zmiany sposobów edukacji nie da się zmienić/poprawić aktualnego stanu obecnego środowiska informacyjnego młodego pokolenia, młodzieży. Aby to zrobić, trzeba systematycznie roz/poznawać aktualne i potencjalne potrzeby naszej młodzieży. Ale i niestety zmieniać siebie, a to ostatnie wydaje się być najtrudniejsze. Ekologia informacji powinna być istotnym elementem współczesnej edukacji. Świadomość tego, jak bardzo ważna staje się obecnie ekologia informacji jest więc niezbędna. Oznacza ona zmianę dotychczasowego postrzegania naszego środowiska informacyjnego. Ekologia informacji powinna skłaniać młodzież do głębszej refleksji nad stanem swojego środowiska informacyjnego i inspirować do świadomego jego kształtowania na miarę jej potrzeb i ambicji.
Bibliografia:
[1].	BABIK Wiesław. Ekologia informacji. Kraków 2014.
[2].	BABIK Wiesław. Ekologia informacji - nowy wymiar ekologii życia człowieka. „Czasopismo Psychologiczne - Psychological Journal". 2017 Nr 2, s. 395-399.
[3].	BATOROWSKA Hanna. Od alfabetyzacji informacyjnej do kultury informacyjnej. Rozważania o dorosłości informacyjnej. Warszawa 2013.
[4].	BATOROWSKA Hanna. Zanik umiejętności dostrzegania problemu w ujęciu całościowym i w interdyscyplinarnej refleksji. [W:] Kultura informacyjna w ujęciu interdyscyplinarnym - teoria i praktyka. Red. BATOROWSKA Hanna. Kraków 2015, s. 170-179.
[5].	BIERNACKI Wojciech. Człowiek - Media - Środowisko. Kraków 2010.
[6],	CARR Nicolas. Płytki umysł. Jak Internet wpływa na nasz mózg. Gliwice 2013.
[7],	Człowiek w obliczu szans cyberprzestrzeni i świata wirtualnego. Red. BEDNAREK Józef. Warszawa 2014.
[8].	DUCH Włodzisław. Czy jesteśmy automatami? Mózg, wolna wola i odpowiedzialność. [W:] Na ścieżkach neuronauki. Red. FRANCUZ Piotr. Lublin 2010, s. 219-264.
15
Szanse i zagrożenia środowiska informacyjnego współczesnej młodzieży
[9].	ECO Umberto. Multiplikacja środków przekazu [W:] Semiologia życia codziennego. Warszawa 1998, s. 168-199.
[10].	HETMAŃSKI Marek. Człowiek jako układ informacyjno-poznawczy. „Kognitywistyka i Media w Edukacji". 2008 Nr 1-2, s. 93-120.
[11].	HETMAŃSKI Marek. Świat informacji. Warszawa 2015.
[12].	JUSZCZYK Stanisław. Człowiek w świecie elektronicznych mediów - szanse i zagrożenia. Katowice 2000.
[13].	KRZYSZTOFEK Kazimierz. Społeczeństwo w dobie internetu: refleksyjne czy algorytmiczne? [W:] Re: internet - społeczne aspekty medium. Polskie konteksty i interpretacje. Red. JONAK Łukasz [i in.]. Warszawa 2006, s. 19-42.
[14].	KRZYSZTOFEK Kazimierz. Obszary i konteksty informatologii w epoce cyfrowej: sieci - informacja - dane - software. „Zagadnienia Informacji Naukowej". 2014 Nr 1, s. 19-42.
[15].	MELOSIK Zbyszko. Mass media, toższamość i rekonstrukcje kultury współczesnej. [Online]. Tryb dostępu: http://edunet.amu.edu.pl/mae2012/04_ Melosik_2012.pdf [Dostęp: 01.09.2015].
[16].	SMALL Gary, VORGAN Gigi. iMózg. Jak przetrwać technologiczną przemianę współczesnej umysłowości. Poznań 2011.
[17].	STRZELECKI Jarosław. Image(s) a informacja. „Studia Metodologiczne". 2014 Nr 32, s. 79-93.
[18].	SPITZER Manfred. Cyfrowa demencja. W jaki sposób pozbawiamy rozumu siebie i swoje dzieci. Słupsk 2013.
[19].	SZPUNAR Magdalena. Nowe-stare medium. Internet między tworzeniem nowych modeli komunikacyjnych a reprodukowaniem schematów komunikowania masowego. Warszawa 2012.
[20].	WOJCIECHOWSKI Jacek. Odbiór komunikatów z Internetu i z druku. „Przegląd Biblioteczny". 2011 Z. 3, s. 305-340.
[20]. Współczesne oblicza komunikacji i informacji. Problemy, badania, hipotezy. Red. GŁOWACKA Ewa [i in.] Toruń 2014.
16
Zbigniew Sobisz Akademia Pomorska Słupsk
Prawdy i mity o używkach w Sieci i w literaturze
Używka to substancja wywierająca określony wpływ na organizm (najczęściej na ośrodkowy układ nerwowy). Jedną z charakterystycznych cech współczesnych cywilizacji jest ogromne zapotrzebowanie na wszelkie środki stymulujące, podniecające i narkotyczne, co przejawia się we wzrastającym spożyciu kawy, herbaty, alkoholu czy substancji halucynogennych. Halucynogeny roślinne występują na całym świecie. Dowody na ich stosowanie znajdujemy na przestrzeni dziejów ludzkości. Członkowie prymitywnych plemion powszechnie eksperymentowali z wyciągami roślin, odkrywając setki używek, z których wiele wykazuje bardzo silną aktywność. Prymitywne społeczności uważały magiczne preparaty za dar od bogów, oddając im należny szacunek. Substancje halucynogenne używane były prawie wyłącznie przez kapłanów lub szamanów, którzy wierzyli w to, że umożliwiają im one łączność ze światem duchów. Obecnie trudno jest przedstawić przekonującą klasyfikację substancji psychoaktywnych. Niemiecki toksykolog Louis Lewin podzielił je na pięć kategorii: Inebriantia (substancje odurzające np. alkohol), Exitantia (substancje stymulujące np. amfetamina), Euphorica (substancje uspokajające np. heroina), Hypnotica (substancje nasenne) i Phantastica (substancje halucynogenne np. meskalina) [23]. Na świecie istnieje 150 różnych gatunków halucynogenów roślinnych. Ich znaczenie w dawnych kulturach jest słabo rozpoznane, chociaż podejrzewa się, że odegrały one najważniejszą rolę w powstawaniu wielu religii świata. Do tych substancji zaliczyć można kilka alkaloidów roślinnych: nikotynę, morfinę, heroinę, kokainę i kodeinę. Ponadto duże znaczenie mają pobudzające używki z trzech różnych kontynentów: betel z Azji, koka z Ameryki Południowej i pituri z Australii. Warto jednak pamiętać, że wiele informacji o używkach zamieszczonych w Internecie zdecydowanie różni się od informacji, które znajdziemy w literaturze, wiele jest przekształconych lub wręcz nieprawdziwych. Źródłem tych nieprawidłowości może być brak aktualizacji danych, zniekształcenia powstałe na skutek tłumaczeń z języków obcych lub powielanie istniejących w Sieci błędów i pomyłek. Warto pamiętać, że wiele informacji o używkach zamieszczonych w Internecie zdecydowanie różni się od informacji, które znajdziemy w naukowej literaturze.
17
Prawdy i mity o używkach w Sieci i w literaturze
Tab. 1. Nieścisłości dotyczące informacji o roślinach, w których zawarte są substancje aktywne uznawane za używki
Nazwa rośliny	Informacje w literaturze	Informacje w Sieci
Cannabis sativa subsp. indica -konopie indyjskie	Organizm ludzki nie produkuje kanabinoidów, powstają one jedynie w kalusie konopii siewnych [25, s. 244]	Organizm ludzki produkuje kanabinoidy, które pomagają w walce z bólem. Wikipedia. [Online]. [14]
Papaver somniferum - mak lekarski	Leki z dużą zawartością kodeiny są dostępne w Polsce bez recepty, np. Nurofen Plus [Urzędowy Wykaz Produktów Leczniczych Dopuszczonych do Obrotu, Dz. Urz. Min. Zdrowia z 2018, poz. 23]	Stosowanie kodeiny - alkaloidu zawartego w soku mlecznym maku jest w Polsce zabronione. Wikipedia. [Online]. [12]
Erythroxylum coca -krasnodrzew pospolity	Kokainę ekstrahuje się z liści krasnodrzewu pospolitego [Rośliny kwiatowe, Wielka Encyklopedia Przyrody, Warszawa 1998, s. 341]	Kokaina jest sztucznie wytworzonym związkiem, który nie występuje w roślinie. Wikipedia. [Online]. [8]
Piper betle - pieprz żuwny	Pieprz żuwny jest rośliną farmakopealną i jego żucie stymuluje organizm, dezynfekuje jamę ustną i poprawia trawienie [27, s. 409]	Żucie betelu prowadzi do złośliwych nowotworów jamy ustnej i gardła. Wikipedia. [Online]. [21]
Catha edulis - czuwaliczka jadalna	Czuwaliczka (kata) jadalna jest rośliną używkową i nie posiada właściwości leczniczych [20, s. 71-72]	Czuwaliczka (khat) obniża poziom cukru i cholesterolu w organizmie ludzkim. Wikipedia. [Online]. [3],
Nicotiana tabacum - tytoń szlachetny	Nikotyna może działać jak antyoksydant w leczeniu wczesnych stadiów Alzheimera. Można ją wykorzystać również w terapii ADHD [22, s. 265-273]	W dymie papierosa znajduje się ponad 4000 różnych substancji chemicznych szkodliwych dla naszego zdrowia, przyczyniając się do powstawania wielu chorób. Górnicki M. Nikotyna i jej wpływ na zdrowie człowieka [Online]
Coffea arabica - kawa arabska	Kawa arabska pochodzi z obszaru Wielkich Jezior i Mozambiku [20, s. 150]	Krzewy kawy arabskiej pochodzą oryginalnie z Wyżyny Abisyńskiej. Wikipedia. [Online]. [11].
Artemisia absinthium - bylica piołun	Absynt, alkohol wytwarzany z bylicy piołun ma właściwości halucynogenne ze względu na zawartość tujonu [17, s.45-47].	Absynt nie powoduje halucynacji i innych zaburzenia umysłowych. Wikipedia. [Online]. [1].
Źródło: opracowanie własne
18
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
Posłużę się kilkoma przykładami roślin, w których zawarte są substancje aktywne uznawane za używki:
Ryc. 1. Cannabis sativa subsp. indica - konopie indyjskie
Źródło: https:llpixabay.com/pllkonopie-indyjskie-li%C5%9B%C4%87-charakter-956549/
Cannabis sativa subsp. Indica - konopie indyjskie
Lecznicze działanie konopi znane było już dwa tysiące lat przed naszą erą na terytorium Indii i Chin, a w Europie od pierwszej połowy XIX w. Stosowano je pod postacią pasty lub oleju z nasion w celu leczenia ran, poparzeń i wrzodów a także jako środek przeciwzapalny, przeciwbólowy, zmniejszający lęk i poprawiający apetyt oraz pomagający walczyć z migrenami i bezsennością. W 1961 roku marihuana została uznana za narkotyk i od tego czasu jej produkcja jest objęta zakazem [9].
Marihuana to suszone lub fermentowane kwiatostany żeńskie konopii. Zawierają one ponad 400 substancji chemicznych, głównie kanabinoidów, odpowiedzialnych za działanie psychoaktywne a także terpenów, mających pewne działanie farmakologiczne. Najważniejszymi składnikami odpowiedzialnymi za to, jakie właściwości ma marihuana, są związki o nazwie THC (delta-9-tetrahydrokanabinoid) oraz CBD (kanabidiol). THC wywołuje działanie euforyczne, odprężające, zmieniające odczuwanie doznań i zwiększające apetyt. Z kolei CBD znosi działanie
19
Prawdy i mity o używkach w Sieci i w literaturze
euforyzujące THC, posiada natomiast działanie przeciwdrgawkowe, przeciwzapalne, przeciwnowotworowe, zapobiega również zmianom neurodegeneracyjnym. Bezsporne jest działanie marihuany leczniczej zmniejszające ból, wymioty, utratę apetytu i złe samopoczucie spowodowane chemioterapią. Marihuana skutecznie redukuje także liczbę napadów u pacjentów cierpiących na padaczkę lekooporną oraz rzadkie zespoły padaczkowe takie jak zespół Lennoxa-Gastauta czy zespół Dravet. Ostatnie doniesienia informują o spektakularnej poprawie stanu zdrowia po jej zastosowaniu w przypadku ciężkiej postaci padaczki u dzieci. Liczba napadów została u nich zredukowana o 90%. Nie ulega również wątpliwości jej działanie zmniejszające nawet do 40% spastyczność mięśni i ból u pacjentów cierpiących na stwardnienie rozsiane [13].
Obecnie marihuana jest używana legalnie do celów medycznych w Kanadzie, Niemczech, Wielkiej Brytanii, Austrii, Czechach, Finlandii, Izraelu, Holandii, Portugalii i Hiszpanii oraz w 23 stanach USA. Od 2012 r. preparat o nazwie Sativex w postaci aerozolu wyprodukowany na bazie konopi indyjskich jest możliwy do stosowania w Polsce - jako jedyny lek zawierający pochodne marihuany przeszedł on badania kliniczne i został dopuszczony do leczenia spastyczności i bólów mięśniowych w przebiegu stwardnienia rozsianego [19].
Grupa naukowców odkryła, że ludzki organizm produkuje własne kannabinoidy, które pomagają m.in. w walce z bólem. W przeciwieństwie do tych zawartych w marihuanie ludzkie kannabinoidy nie szkodzą, nie niszczą komórek nerwowych, a wręcz je chronią. Trudno przewidzieć, czy w przyszłości zwyciężą uznawane jak dotąd za priorytetowe względy społeczne (zagrożenie narkomanią) czy przeważą wskazania medyczne i preparaty na bazie marihuany trafią do aptek. Możliwe jest też trzecie rozwiązanie. Jeśli na bazie tego odkrycia uda się opracować preparaty lecznicze, kwestia stosować marihuanę w medycynie czy nie, straci rację bytu [14]. Literatura o tym fakcie nie informuje.
papaver somniferum - mak lekarski
Mak lekarski to jednoroczna roślina zwierająca biały sok mleczny. W soku mlecznym, tężejącym i użytkowanym jako opium (laudanum), zarejestrowano 40 alkaloidów z morfiną, papaweryną i kodeiną na czele [18, s. 77], Pierwsze udokumentowane relacje o stosowaniu opium w uśmierzaniu bólu pochodzą z Azji Mniejszej z 1500 roku p.n.e. Uprawę maku w celu uzyskiwania opium prowadzi się od około 2 tys. lat. W XIX i XX wieku dokonano opisania własności alkaloidów zawartych w opium, a także opracowania półsyntetycznych lub syntetycznych pochodnych związków chemicznych, często o znacznie większej skuteczności. Morfina
20
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
i kodeina mają działanie przeciwbólowe, przeciwkaszlowe i przeciwbiegunkowe [22, s. 287-289]. Posiadanie i sprzedaż opium jest w wielu krajach zabronione a możliwość zakupu następuje tylko w przypadku wskazań lekarza. W Polsce zasady uprawy i zakupu Papaver somniferum normuje ustawa z 2005 roku [26].
Ryc. 2. Papaver somniferum - mak lekarski
Źródło: https://pixabay.com/pl/mak-materia%C5%82-siewny-pod-pod-makiem-1491781/
W latach 2013-2015 Europejska Agencja Leków wprowadziła zakaz stosowania kodeiny u dzieci poniżej 12 roku życia [12]. Leki z dużą zawartością kodeiny są jednak dostępne w Polsce bez recepty, np. Nurofen Plus, Antidol 15, Solpadeine i często stosowane w leczeniu bólu u dzieci. Ale o tym fakcie literatura medyczna milczy...
erythroxylum coca - krasnodrzew pospolity
Ojczyzną krasnodrzewu pospolitego, znanego pod częściej używaną nazwą -krzew kokainowy, są wschodnie rejony Andów, od Peru po Boliwię. W lecznictwie stosowano dawniej liść krzewu kokainowego, obecnie stosowana jest kokaina, którą w 1860 roku Albert Niemann wyekstrahował po raz pierwszy [25, s. 231 -232]. U Inków
21
Prawdy i mity o używkach w Sieci i w literaturze
liść koki odgrywał podwójną rolę - religijną i społeczną. Dla Kościoła katolickiego, który podjął ewangelizację kontynentu, koka była wyklętym symbolem pogaństwa. W 1551 roku pierwszy synod w Limie potępił tę roślinę [16, s. 119-162]. Liście koki, zawierające kokainę w ilości około 1%, są wykorzystywane do produkcji Coca-Coli. Żucie koki pobudza i daje dodatkową energię, w sposób oczywisty poprawia samopoczucie. Nie dzieje się tak jednak w przypadku kokainy. W Internecie pojawia się sprzeczna informacja: kokaina jest sztucznie wytworzonym związkiem, który nie występuje w roślinie. Mówiąc o szkodliwości kokainy, którą ekstrahuje się z liści koki, wysnuwa się wniosek, że również sam liść jest szkodliwy [8], Jednak z chemicznego punktu widzenia jest to wyraźna manipulacja.
Ryc. 3. Piper betle - pieprz żuwny
Źródło: https://upload.wikimedia.Org/wikipedia/commons/9/99/Piper_betle_plant.jpg
plper betle - pieprz żuwny
Pieprz żuwny dostarcza jednego z podstawowych składników popularnej w krajach Orientu używki zwanej betel. W jego świeże liście zawija się nasiono palmy arekowej Areca catechu, rozdrobnione i posypane odrobiną gaszonego wapna. Betelu używa obecnie ok. 10-20% populacji, co sprawia, że jest on czwartą najbardziej popularną używką na świecie za kofeiną, nikotyną i alkoholem.
22
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
Betel ma działanie orzeźwiające, lekko podniecające i lecznicze - zabija pasożyty i odkaża przewód pokarmowy. Uważa się, że wskutek żucia betelu można też nabawić się raka kolczystokomórkowego jamy ustnej lub gardła. Na istnienie tej zależności zdaje się wskazywać częste występowanie chorób nowotworowych jamy ustnej wśród dorosłych mieszkańców Azji Południowo-Wschodniej. Na przykład spośród Tajwańczyków zapadających na tego typu złośliwe nowotwory blisko 85% stanowią osoby żujące betel [5; 21]. Jednak pisma medyczne nie opisują tego typu zmian w organizmie ludzkim.
catha edulis - czuwaliczka jadalna
Świeże liście (khat, cat) stosowane są w postaci preparatów do żucia lub naparów jako środek dopingujący. Działanie rośliny podobne jest do tego, jakie powoduje amfetamina. Mimo, że początkowe efekty, do których należą nudności, bóle w jamie brzusznej i zawroty głowy nie są przyjemne, to po niedługim czasie pojawiają się te, które skłaniają do sięgania po khat: poczucie nieskończonego szczęścia, silna euforia, jasność umysłu oraz przypływ niespotykanej wcześniej energii. Osoby będące pod wpływem używki mogą doświadczać poczucia swoistego zawieszenia w czasie i przestrzeni [15, s. 220-228]. W XXI wieku zidentyfikowano obecność alkaloidów czuwaliczki w narkotykach nazywanych popularnie „dopalaczami" [10, s. 174-180].
Poza właściwościami psychoaktywnymi khat ma działanie przeciwcukrzycowe, ponadto khat i jego przetwory mają zdolność obniżania poziomu cholesterolu [3]. Niestety w literaturze medycznej nie podaje się wymienionych właściwości leczniczych Catha edulis.
23
Prawdy i mity o używkach w Sieci i w literaturze
nlcotiana tabacum - tytoń szlachetny
Nikotyna jest silną neurotoksyną. W większych dawkach powoduje trwałe zablokowanie działania układu nerwowego, gdyż wiąże się trwale z receptorami nikotynowymi w komórkach nerwowych zaburzając ich metabolizm. Wciąż nie ma jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, czy nikotyna przyczynia się do rozwoju raka. Do końca XX wieku sądzono, że sama substancja nie ma wpływu na procesy nowotworowe w organizmie, a za zwiększone ryzyko choroby odpowiada wdychanie dymu tytoniowego. W ostatnich latach niektórzy naukowcy zaczęli podważać ten pogląd, nadal jednak trwa debata nad kwestią szkodliwości nikotyny [6].
Ryc. 4. Nicotiana tabacum - tytoń szlachetny
Źródło: https:/lupload. wikimedia.org/wikipedia/commons/4/49/Tabak_9290019.JPG
Kwerenda literaturowa sugeruje, że palenie papierosów może chronić przed wczesnymi stadiami choroby Alzheimera. Pod wpływem nikotyny pacjenci stają się pobudzeni, mają lepszą pamięć i większą sprawność ruchową. Przypuszcza się, że substancja ta zwiększa żywotność neuronów. Nikotyna może działać jak antyoksydant, chroniąc komórki mózgu przed szkodliwymi wolnymi rodnikami. Można ją wykorzystać również w terapii zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD) [22, 265-2731. O wykorzystaniu nikotyny w lecznictwie Internet milczy.
24
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
coffea arabica - kawa arabska
Kawa arabska (kawowiec arabski) jest wiecznie zielonym, niewielkim drzewkiem osiągającym do 12 metrów wysokości [27, s. 107-114], Choć pierwszy kawę opisał Leonard Rauwolf w 1573 roku, jednak nazwa „caffe" przeniknęła do Europy za sprawą włoskiego botanika i lekarza Prospera d'Alpino (1553-1617), który opisał jej walory lecznicze po swojej podróży do Egiptu. W roku 1719 Portugalczycy wykradli z Gujany jej sadzonki i założyli pierwsze plantacje w Brazylii. Od połowy XVIII wieku Brazylia pozostaje monopolistą w produkcji kawy (2,5 miliona ton rocznie) [2, s. 29-46].
Młode liście i nasiona kawy arabskiej zawierają liczne alkaloidy, głównie kofeinę, od dawna stosowaną w przewlekłych schorzeniach mięśnia sercowego. Obecny w nich kwas chloragenowy działa pobudzająco na układ trawienny oraz ośrodkowy układ nerwowy. Kofeina jest zaliczana do środków stymulujących, ponieważ działa pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy. Spożywana w umiarkowanych ilościach usuwa zmęczenie, polepsza nastrój i koncentrację, zwiększa wydolność fizyczną organizmu, wyostrza uwagę.
Ryc. 5. Coffea arabica - kawa arabska
Źródło: https://pl.wikipedia.0rg/wiki/Plik:C0ffeeDetail.jpg
Mitem jest, że kawa pochodzi z Arabii i była uprawiana w Jemenie (Półwysep Arabski). Ziarna kawy pochodzą oryginalnie z Etiopii. Wszelkie dane archeologiczne
25
Prawdy i mity o używkach w Sieci i w literaturze
potwierdzają tezę, że tam właśnie była uprawiana i spożywana. Dopiero szacunkowo około roku 1200 n.e. w Jemenie zaczęto uzyskiwać orzeźwiający napój zaparzając palone ziarna kawy [11]. W literaturze nie podano informacji o jej etiopskim pochodzeniu, a przecież kawy używa obecnie około 10-20% populacji globu, co sprawia, że jest on czwartą najbardziej popularną używką na świecie za betelem, nikotyną i alkoholem.
Artemisia absinthium - bylica piołun
Bylica piołun zwyczajowo nazywana także piołunem, psią rutą, absyntem, wermutem, bielicą piołunem. Piołun jest szeroko rozpowszechniony na obszarze Europy, Azji oraz Afryki Północnej. Liście piołunu zawierają m.in. absyntynę (gorycz glikozydową), anabsyntynę i olejek lotny zawierający głównie tujon [23, s. 303-316]. Tujon jest łatwo rozpuszczalny w alkoholach i eterze dietylowym. Nie rozpuszcza się natomiast w wodzie. Wywołuje w większych dawkach wzmożoną czynność kory mózgowej z niepokojem ruchowym i dużą drażliwością. Spośród narządów, zmianom zwyrodnieniowym ulega przede wszystkim układ nerwowy [7, s. 4276].
Ryc .6. Artemisia absinthium - bylica piołun
Źródło: https://en.wikipedia.Org/wiki/Artemisia_absinthium#/media/File:Artemisia _absinthium _P1210748.jpg
26
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
Ziele bylicy piołun służy głównie do sporządzania gorzkich likierów żołądkowych i przy produkcji białych win aromatyzowanych ziołami - wermutów oraz do aromatyzowania wódek. Najbardziej znanym alkoholem wyrabianym z piołunu jest absynt, który był zakazany w wielu krajach m.in. Francji, Niemczech, Włoszech. Zakaz ten został jednak złagodzony dzięki dyrektywie EWG z roku 1988 i sprowadza się dziś w wielu krajach do ograniczenia stężenia tujonu w sprzedawanym absyncie do 35 mg/l [4, s. 61-66]. Uważano, że absynt ma właściwości halucynogenne ze względu na zawartość tujonu [17, s.45-47]. W chwili obecnej nie ma żadnych dowodów na to, że absynt powoduje halucynacje, czy też inne zaburzenia umysłowe [1].
Tych kilka przykładów roślin, które zawierają substancje stymulujące, podniecające i narkotyczne, pokazuje, że ich opisy istniejące w Internecie są często niepełne i napisane nierzetelnie. Źródłem tych nieprawidłowości może być brak aktualizacji danych, zniekształcenia powstałe na skutek tłumaczeń z języków obcych lub powielanie istniejących w Sieci błędów i pomyłek bez sprawdzenia faktów w naukowych źródłach.
Bibliografia:
[ 1 ]. Absynt-fakty i mity. Kiperzy.pl [Online]. Tryb dostępu: http://kiperzy.pl/absynt-fakty-i-mity/ [Dostęp: 10.11.2018].
[2],	BŁOCH Agata. Brazylijska cywilizacja kawowa. [W:] Jedzą, piją, lulki palą. Kulturowe aspekty korzystania z używek na przestrzeni dziejów. Red. ŻYCHLIŃSKA Justyna, GŁOWACKA-PENCZYŃSKA Anetta, WOŹNY Jacek Tom 2: Antropologia używek w gospodarce i życiu społecznym. Bydgoszcz 2016, s. 29-46.
[3].	Catha edulis. Wikipedia [Online]. Tryb dostępu: http://pl.etnobotanika.wikia. com/wiki/Catha_edulis. [Dostęp: 14.11.2018],
[4].	Council directive (EEC) No 88/388 on the approximation of the laws of the Member States relating to flavourings for use in foodstuffs and to source materials for their production. Off. I. Europ. Comm. 1988.
[5],	Czy żuć betel? Wikipedia. [Online], Tryb dostępu: https://w0l.jw.0rg/pl/w0l/d/ rl2/lp-p/102012050. [Dostęp: 12.11.2018].
[6].	Działanie nikotyny. Jak nikotyna działa na zdrowie? Wikipedia. [Online]. Tryb dostępu: http://www.poradnikzdrowie.pl/psychologia/nalogi/dzialanie-nikotyny-jak-nikotyna-wplywa-na-zdrowie_43516.html. [Dostęp: 14.11.2018].
[7],	Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. Red. STRZELECKA Halina, KOWALSKI Józef. Warszawa 2000.
[8].	Farmakopea polska X. Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów
27
Prawdy i mity o używkach w Sieci i w literaturze
Medycznych i Produktów Biobójczych. Warszawa 2014.
[9].	GUMUCIO Jorge Hurtado. La legende de la coca. [Online]. Tryb dostępu: https://www.goodreads.com/author/show/15963924. Jorge_Hurtado_Gumucio [Dostęp: 12.11.2018],
[10].	Jednolita konwencja o środkach odurzających z 1961 r., sporządzona w Nowym Jorku dnia 30 marca 1961 r. Dz. U. 1966 Nr 45, poz. 277.
[11].	KAPKA-SKRZYPCZAK Lucyna, CYRANKA Małgorzata, WOJTYŁA Andrzej. Dopalacze jako „palący" problem w kontekście zdrowia publicznego. „Zdrowie Publiczne". 2011 Nr 121 (2), s. 174-180.
[12].	Kawa. Fakty i mity - część 1. Świeżo palona [Online]. Tryb dostępu: https://swiezopalona.pl/blog/kawa-fakty-i-mity-czesc-l [Dostęp: 10.11.2018].
[13].	Kodeina. Wikipedia. [Online]. Tryb dostępu: https://pl.wikipedia.org/wiki/ Kodeina. [Dostęp: 10.10.2018].
[14].	Marihuana lecznicza - czy i kiedy pomaga? Polki.pl. [Online]. Tryb dostępu: https://polki.pl/zdrowie/leki,marihuana-lecznicza-czy-i-kiedy-pomaga, 10413600, artykul.html [Dostęp: 01.09.2018].
[15].	Marihuana ma właściwości lecznicze przydatne w terapii raka, stwardnienia rozsianego, jaskry. Poradnikzdrowie. [Online]. Tryb dostępu: https://www.poradnikzdrowie.pl/zdrowie/apteczka/marihuana-wlasciwosci-lecznicze-przydatne-w-terapii-raka-sm-jaskry-aa-H4GV-tDr5-K8yJ.html [Dostęp: 01.09.2018].
[16].	MOTYKA Marek, MARCINKOWSKI Jerzy. Nowe metody odurzania się. Cz. XII. Khat - narkotyk nowy w Polsce ale znany na Półwyspie Somalijskim od tysięcy lat. „Problemy Higieny i Epidemiologii". 2016 Nr 97 (3), s. 220-228.
[17].	MOLENDA Jarosław. Historia używek. Rośliny, które uzależniły człowieka. Warszawa 2016.
[18].	MOTTA Giuseppe Bertelli. Lecznicze rośliny Biblii. Kraków 2016.
[19].	NOWIŃSKI Marian. Dzieje upraw i roślin leczniczych. Warszawa 1980.
[20].	Pierwszy w Polsce lek na bazie marihuany. UzależnieNIE.com.pl [Online]. Tryb dostępu: http://uzaleznienie.com.pl/narkomania/podstawowe-pojecia/ zdrowie/288-sativex-lek-na-bazie-marihuany.html. [Dostęp: 28.09.2018]
[21].	PODBIELKOWSKI Zbigniew. Słownik roślin użytkowych. Warszawa 1980.
[22].	Rak przełyku. Poradnik dla pacjentów. [Online]. Tryb dostępu: https://www.esmo.org/content/download/88029/1615142/file/ESMO-ACF-Rak-Prze%C5%82yku-Poradnik-dla-Pacjent%C3%B3w.pdf. [Dostęp: 12.11.2018].
[23].	REJEWSKI Marian. Rośliny przyprawowe i używki roślinne. Warszawa 1992.
[24].	ROSALES RODRIGUEZ Agnieszka. „Absyntomania" w Belle Epoąue.
28
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
„Przegląd Historyczny". 2016 Nr CVIII (2), s. 303-316.
[25].	ROSTKOWSKA-NADOLSKA Beata, MACHOŃ Zdzisław. Halucynogeny. Część I - Halucynogeny pochodzenia naturalnego. [Online] Tryb dostępu: http://ptfarm.pl/pub/File/FP/2_2009/halucynogeny.pdf. [Dostęp: 08.11.2018].
[26].	USTAWA z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii. Dz. U. 2005 Nr 179, poz. 1485.
[27].	WĘGLARSKA Jolanta, WĘGLARSKI Karol. Użyteczne rośliny tropików. Szkice etnobotaniczne. Poznań 2008.
29
Hanna Sommer Politechnika Rzeszowska Rzeszów
Grzegorz Zakrzewski,
Akademia Pomorska Słupsk
Transpozycja słownictwa z ekologii
do e-społeczeństwa
Współczesny żywy język polski musi uporać się z definiowaniem nowych pojęć, których pojawienie się wymusza zarówno rozwój technologii, jak i sama technika. Wiąże się to często z wykorzystaniem istniejących określeń naukowych, którym nadaje się nowe, współczesne znaczenie. Muszą być one na tyle precyzyjne aby jednoznacznie określały nowe pojęcia, które byłyby akceptowalne przez społeczeństwo, również z perspektywy widzenia poznawczego i metodyczno-metodologicznego. W latach 90. ubiegłego wieku nie tylko w literaturze specjalistycznej niczym grzyby po deszczu zaczęły „wyrastać" a następnie funkcjonować pojęcia: ekologiczna żywność, wypoczynek [9, s. 272], przemysł, siedlisko komputera, chmura informacyjna. W późniejszym okresie zaakceptowano również: ekologię informacji, smog informacyjny. Nie byłoby w tym nic dziwnego, gdyby nie fakt, że pojęcia te zostały zaimplementowane z nauki zwanej ekologią, której rozwój zapoczątkował w 1866 roku niemiecki biolog i ewolucjonista Ernst Haeckel2. Dziś już nikogo nie dziwi wykorzystanie pierwotnych pojęć z języka ekologicznego w ekologii informacji a samo pojęcie ekologia informacji w literaturze przedmiotu jest wykorzystywane bardzo często i różnie definiowane czy rozumiane.
W niniejszym artykule przedmiotem badań i dociekań stał się stopień transpozycji słownictwa dotyczącego ekologii do środowiska informacyjnego oraz stopień jego zrozumienia3. W tym celu badaniom została poddana populacja uczniów piątych klas szkoły podstawowej, na poziomie tym bowiem wprowadzane są przedmioty przyrodniczo-biologiczne i podstawy informatyki. Ważną kwestią jest też to, że w tej
2	Ernst Haeckel ur. 16 II 1834 w Poczdamie, zm. 9 VIII 1919 w Jenie, niemiecki zoolog, ewolucjonista i filozof. Wprowadził termin ekologia i ostatecznie sformułował prawo biogenetyczne (rekapitulacji). Encyklopedia PWN. [Online]. Tryb dostępu: https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Haeckel-Ernst-Heinrich;3909394.html [Dostęp: 02.07.2018].
3	Zagadnieniem rozumienia słownictwa, ale na innej płaszczyźnie autorzy zajmowali się w pracy: H. Sommer, G. Zakrzewski, Rozumienie słownictwa z ochrony i kształtowania środowiska człowieka w dokumentach państwowych, „Humanities and Social Sciences HSS". 2017 Vol. XXII 24 (4/2017), s. 195-210.
30
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
populacji jest rzeczą niemożliwą spotkać ucznia nie posługującego się urządzeniami elektronicznymi.
Wprowadzenie
Sprawna komunikacja w każdej grupie ludzkiej jest podstawą istnienia jednostki w tej mikrospołeczności. Można zatem z całą pewnością stwierdzić, że komunikowanie się jest podstawowym środkiem nauczania zarówno werbalnego, jak i niewerbalnego. W życiu codziennym wspomniana komunikacja wzajemnie się przenika. Minęły już bezpowrotnie czasy, kiedy użytkownik interesował się ponadprzeciętnie danymi technicznymi produktu. Poza kryterium ekonomicznym, które nadal w dużej części determinuje nasze zachowanie w kwestii zakupu, „przyglądamy się" również pozostałym elementom produktu, uważając za równie ważne kryterium jedynie design. Pozostałe elementy produktu, choć niezwykle istotne dla jego eksploatacji wywołują małe lub zerowe emocje.
Poprzednie stulecia nazywane były wiekiem pary, elektryczności. Koniec wieku XX dla ludzkości był czasem narodzin i trwałego zadomowienia się komputera w społeczeństwie. Jeżeli tempo wzrostu postępu technologicznego będzie chociażby zbliżone do poprzednich wieków, to musimy się liczyć z bardzo prawdopodobnym zdarzeniem polegającym na „zameldowaniu" w ludzkim siedlisku robota lub innej, bardziej wyrafinowanej konstrukcji technicznej wyposażonej w receptory pozwalające funkcjonować w środowisku, wspomagane nawigacją w rzeczywistej przestrzeni i czasie, a także posiadającą umiejętność uczenia się. Już dziś jednak językoznawcy biją na alarm, że dla wielu urządzeń technicznych, a szczególnie elektronicznych brak jest profesjonalnych określeń w języku polskim. To, że na stałe zadomowiły się w naszym ojczystym języku zapożyczenia, głównie z języka angielskiego, nikogo już nie dziwi. Prawo wynalazcy pozwala mu nazwać nowe odkrycie naukowe, rozwiązanie techniczne lub proces w języku ojczystym. W tym miejscu należy także wspomnieć o nazwach własnych ciał niebieskich na półkuli północnej, które są zdominowane określeniami, które odnajdziemy w mitologii greckiej (konstelacja Oriona, Kasjopei, Andromedy). Natomiast nazwy gwiazdozbiorów półkuli południowej, to nazwy własne osiągnięć technicznych XIX wieku i późniejszych (gwiazdozbiory Lunety, Mikroskopu, Pompy) [2, s. 146]. Międzynarodowa Unia Astronomiczna nadaje nazwy własne i/lub oznaczenia ciałom niebieskim. Wszystkie gwiazdy są spisane w katalogach astronomicznych. Są one identyfikowane w zależności od katalogu ciągiem liter i cyfr. Nie wdając się szczegółowo w algorytm nadawania nazwy katalogowej, podano przykład: Syriusz, najjaśniejsza gwiazda nocnego nieba, ma także oznaczenia takie jak: HD 48915, HIP 32349, LHS 219, IRAS S06429-1639, czy AKARI-FIS-Yl J0645085-164258 [10].
31
Transpozycja słownictwa z ekologii do e-społeczeństwa
Inne obserwacje poczyniono w przypadku sprzętu elektronicznego, który był kupowany w wielkopowierzchniowych obiektach handlowych4. Ankietowani tylko w przypadku zakupu laptopa wymieniali jego producenta, w dalszej kolejności model i inne dane, które opisują parametry techniczne jak: grafika, system operacyjny, pamięć RAM. Inaczej wyglądała komunikacja między sprzedawcą a wybierającym - dziecko, (jeżeli do rozmowy nie włączali się rodzice). W 70% nie padała nazwa własna sprzętu (producenta) tylko wybrany model. Rozmowa pomiędzy kupującym a sprzedawcą była skrótowa, gdzie ten pierwszy prosił o S7, a obsługujący podawał towar przy czym podawał pełną nazwę towaru: Samsung Galaxy S7 SM-G930 32GB, w dalszej kolejności pytając o kolor obudowy. Podobne obserwacje poczyniono w przypadku zakupu telefonu marki Sony, gdzie kupujący mówił sprzedawcy tylko Xperia, a ten z kolei dopytywał się o konkretny model. Autorzy już teraz zastanawiają się, czy znaleźli porównanie w nazwach własnych z astronomami. Mnogość sprzętu elektronicznego, proces doskonalenia technologicznego wymusza nadanie nowych nazw, nie tylko na potrzeby kasy fiskalnej. Czy nie prościej wprowadzić systematykę na wzór astronomów? Zauważyć można fakt, iż w stechnizowanym świecie ginie piękno języka.
Metodologia badań
Każde badanie wymaga indywidualnego podejścia. Istnieją jednak określone wytyczne, których należy przestrzegać przy realizacji danego zadania aby mieć pewność, że zostały spełnione wymogi metodologiczne. Wiedza jest wyprowadzana z nabywanego doświadczenia. Oznacza to, że musi opierać się na spostrzeżeniach i obserwacji.
W nauce zakłada się, że komunikacyjny pomost pomiędzy człowiekiem i światem zewnętrznym jest możliwy dzięki jego własnym wrażeniom zmysłowym. Wiedza jest uważana za produkt naszego doświadczenia tak dalece, jak fizyczne, biologiczne i społeczne cechy naszego świata oddziaływają na nasze zmysły [6, s. 26].
Spostrzeganie jest podstawową zasadą podejścia naukowego i zależy od naszych zmysłów. Metodologia nauk, to system jasno określonych reguł oraz procedur, do których odwołują się badania będące podstawą ewolucji wiedzy. System ten nie jest ani niezmienny, ani niezawodny, ale jest cały czas ulepszany. Naukowcy szukają nowych metod obserwacji, analizy, logicznego wnioskowania oraz generalizacji. Dlatego też naukowa metodologia jest systemem przede wszystkim samokorygującym.
Nauka nie wymaga potwierdzania jej twierdzeń za wszelką cenę. Twierdzenie musi
4 Zobacz więcej: H. Sommer, H. Sommer, G. Zakrzewski, Ocena wybranych składowych wpływających na komfort przebywania klientów w wielkopowierzchniowych obiektach handlowych. „Humanities and Social Sciences HSS". Vol. XXIII 25 (1/2018), s. 141.
32
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
zostać poparte dającym się zaakceptować, logicznym dowodem. Dowód powinien być przemyślany oraz sprawdzony za pomocą znanych kanonów wnioskowania. Oznacza to, że metody nauki są bardziej niezmienne i ważniejsze dla naukowców niż jakikolwiek rezultat szczegółowy uzyskany za pomocą jej środków. Dzięki nim realizacja zadań naukowych jest procesem samokorygującym. Nie odwołuje się on do jakichś specjalnych objawień czy niepodważalnych autorytetów. Nie oczekuje się od niego nieomylności, lecz uwzględnienia metod budowania i testowania hipotez. Analizowanie realizowanych zadań prowadzi z kolei do odkrywania kanonów prowadzenia badań, które w czasie ich trwania mogą być modyfikowane [1, s. 395-396].
Metodologia dostarcza reguł komunikowania. Anatol Rapoport zilustrował ogólny problem komunikowania się dwóch osób, których nie łączy wspólne doświadczenie, za pomocą następującej anegdoty:
Ślepiec poprosił, aby wyjaśniono mu, co oznacza „biały".
-	Biały to jeden z kolorów - powiedziano mu. - Na przykład jak biały śnieg.
-	Rozumiem - odrzekł ślepiec. - To jest zimny i mokry kolor.
-	Nie, nie musi on być zimny i mokry. Zapomnij o śniegu. Papier, na przykład, też jest biały.
-	Ach, więc on szeleści? - zapytał ślepiec.
-	Nie musi szeleścić. Przypomina też futro królika albinosa.
-	Miękki, puszysty kolor? - dopytywał się ślepiec.
-	Nie musi wcale być miękki. Porcelana też jest biała.
-	Może w takim razie ten kolor jest kruchy? - zapytał ślepiec [5, s. 12].
Podstawową funkcją metodologii jest pomaganie ślepcowi w „patrzeniu", ułatwianie komunikowania się badaczy, których łączy lub którzy chcą, aby ich łączyło wspólne doświadczenie.
Nauka zaczyna się od obserwacji. Może ona przybierać różne formy. Jest jednocześnie najbardziej prymitywną i najbardziej nowoczesną z technik badawczych. Nasze skłonności i uwrażliwienie, zakres i gruntowność naszej wiedzy oraz cele, do których dążymy, determinują kierunek naszej selektywnej obserwacji.
Ponieważ w technice tej bardzo trudno jest kontrolować obserwatora, powinien on sam świadomie stosować różne narzędzia w celu systematyzacji i utrwalania danych, składających się na jego doświadczenia. Nawet w bardzo rozwiniętych naukach nie znika potrzeba zwykłego patrzenia i słuchania. Te proste metody nie tylko dostarczają podstawowej, rozległej wiedzy o stosunkach społecznych i zachowaniach jednostek, z którą przystępujemy do głębszych analiz, lecz są jednocześnie jedną z głównych technik zbierania danych, stosowanych w wielu nowoczesnych badaniach.
33
Transpozycja słownictwa z ekologii do e-społeczeństwa
Aby odpowiedzieć na postawiony problem badawczy zastosowano badania ankietowe, które miały uchwycić stan świadomości uczniów 5 klasy w rozumieniu przedstawionego im słownictwa.
Prezentowane w niniejszym artykule badania zostały przeprowadzone w maju i czerwcu 2018 roku. Badania przeprowadzone w maju dotyczyły stopnia zrozumienia słownictwa z nauk przyrodniczych poziomu 5 klasy szkoły podstawowej na terenie miasta Gdańska. Badania dotyczące reakcji dzieci i opiekunów przy zakupie sprzętu elektronicznego prowadzone były po zakończeniu roku szkolnego również na terenie miasta Gdańska w dwóch centrach handlowych. W pierwszych badaniach ze względów oczywistych pominięto część metryczkową. W drugich zastosowano metodę obserwacji dokonujących zakupu i oszacowano wiek dziecka na podstawie wyglądu psychofizycznego. Założono, że przy takiej metodzie oceny wiek dziecka mógł się wahać w przedziale niedoszacowania minus jeden rok, plus dwa lata. Dotyczy to jednej czwartej badanych. Od tej liczby ankietowanych nie uzyskano informacji po dokonaniu zakupu. Pytanie stawiane klientom brzmiało: „Ładny prezent na zakończenie roku szkolnego - którą klasę skończyłaś/eś?" Miało ono ponad wszelką wątpliwość upewnić badaczy, że metodologia doboru próby jest właściwa. Wygląd młodzieży, zwłaszcza w tym wieku jest złudny, z tego powodu po otrzymaniu odpowiedzi od ankietowanych odrzucono 20% ankiet.
Badania własne
Dzieci i młodzież wpływają na decyzje zakupowe swoich rodziców i opiekunów w kontekście wyboru marki i rodzaju sprzętu elektronicznego w około 50%. Jak wynika z badań Polskiego Programu Jakości Obsługi, dzieci mają ogromny wpływ na wybór produktów, z których same będą korzystać.
Szef sklepu z komputerami, Jerzy Wójcikowski z Krakowa [4], lubi, kiedy do salonu przychodzi ojciec z synem. Uważa, że z młodymi łatwiej jest się dogadać ponieważ znają fachową terminologię. Dla przeciętnego dorosłego Polaka symbole i wyrażenia typu: Hyper-Threading, SDRAM, COMBO, CENTRINO, niewiele mówią, a młodzi używają ich z łatwością. Dzieci wybierają najnowsze programy, procesory i karty graficzne.
Reakcje klientów (rodziców, opiekunów i dzieci) w czasie zakupu sprzętu elektronicznego po zakończeniu roku szkolnego 2018 oraz poziom emocji towarzyszący tym zakupom zestawiono na rycinach 1 i 2.
34
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
Ryc. 1. Emocje dzieci i rodziców (opiekunów) przy zakupie laptopa
Emocje dzieci i rodziców (opiekunów) przy zakupie laptopa
■ Laptop (cena PLN) ■ Poziom emocji dziecka (skala 1-5) ■ Pozim emocji opiekunów (skala 1-5)
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20.
Źródło: opracowanie własne
Jak obrazuje Ryc. 1 widoczna jest tendencja wzrostu emocji proporcjonalnie do wzrostu ceny produktu. Im produkt jest droższy i posiada najnowsze rozwiązania, tym emocje są bardziej widoczne. Jednak jak można zauważyć, na emocje rodziców lub opiekunów duży wpływ ma cena. Nie zawsze potrafią oni zrozumieć specjalistyczny język, którym fachowo posługuje się sprzedawca. Jednak wyższa cena jest dla nich jednoznaczna z produktem wysokiej jakości, na który często wydają ciężko zarobione pieniądze aby sprostać oczekiwaniom swojego dziecka.
Natomiast dzieci zawsze kierują się modą i marką. Błyskawicznie potrafią na temat danego modelu dużo powiedzieć. Szybko orientują się w posiadanych przez produkt zaletach i funkcjach. Dzieci dążą do zakupu jak najlepszego sprzętu, ponieważ produkty markowe pozwalają im na identyfikację w grupie rówieśniczej.
35
Transpozycja słownictwa z ekologii do e-społeczeństwa
Ryc. 2. Emocje dzieci i rodziców (opiekunów) przy zakupie telefonu komórkowego
Emocje dzieci i rodziców (opiekunów) przy zakupie telefonu komórkowego
■ Telefon (cena PLN) ■ Poziom emocji dziecka (skala 1-5) ■ Pozim emocji opiekunów (skala 1-5)
9- 10. 11. 12.
13. 14 -i c	~~--1 Telefon (cena PLN)
16. 17. lg
-L8- 19. 20.
Źródło: opracowanie własne
NaRyc. 2,podobniejaknaRyc. 1 widać wzrost emocji wraz ze wzrostem cenyinowatorskich rozwiązań w telefonie, które charakteryzują się często niebanalnymi określeniami. Sytuacja wygląda bardzo podobnie jak w przypadku zakupu laptopa. Telefon nie służy dzisiaj wyłącznie do rozmów. Producenci wymyślają różne funkcje i aplikacje, które mają ułatwić życie. Postęp technologiczny jest na tyle szybki, że nie wszyscy mogą nadążyć. Dzieci i młodzież doskonale przyswajają sobie nowinki technologiczne i bardzo często lepiej od rodziców posługują się różnymi urządzeniami mobilnymi.
Współczesne dzieci śledzą trendy technologiczne i dlatego mają doskonałą wiedzę
0	najnowszych modelach smartfonów, nowej wersji PlayStation czy też topowej grze w danym sezonie. Potrafią stosować specjalistyczne słownictwo i wymieniać szczegóły specyfikacji technicznej (dla porównania z poprzednimi wersjami).
Młodzi ludzie uwielbiają nowe technologie, śledzą różne nowinki technologiczne
1	odkładają kieszonkowe na nowszą wersję telefonu czy tabletu. Większość gier wprowadzanych na rynek skierowana jest przede wszystkim do nich. Można powiedzieć, że nowe technologie zawładnęły światem dzieci a związana z nimi terminologia jest nietradycyjna.
Przyglądając się nazwom nowych technologii oraz temu jak nazywamy nowe rzeczy, trzeba powiedzieć, że nie jest to tak prosta kwestia, jak mogłoby się wydawać. Cały czas w tym obszarze pojawiają się nowe określenia. Bardzo często są to zwroty zapożyczone z innych obszarów nauki. Jednak młodzi ludzie doskonale sobie z nimi radzą.
36
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
Ryc. 3. Transpozycja pojęć i słownictwa z ekologii do e-społeczeństwa
5 t..................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................
4 ■ ■ ■ ■ ■
■ Ekologia Edukacja biologiczna i
3 wrn	■ B|	■ ■	B| ■	H ■ H	■	środowiskowa (skala 1 - S)
■ Transpozycja pojęć i słownictwa *
ekologii do e społeaertstwa (skab 1 - 5)
•
V > / ' > > > / '* ' / z
Źródło: opracowanie własne
Ryc. 3 pokazuje wyniki ankiety, która została przeprowadzona wśród młodzieży niepublicznej szkoły podstawowej. Badania przeprowadzono w dniu (wtorek), w którym dzieci nie miały zajęć zarówno z przedmiotu informatyka, jak i szeroko rozumianych przedmiotów przyrodniczych. Tym zabiegiem techniczno-organizacyjnym wyeliminowano możliwość zasugerowania się treściami omawianymi na zajęciach, będącymi tematem badań. Uczniowie dostali ankietę po dużej przerwie na godzinie wychowawczej. Badane pojęcia zostały zdefiniowane na poziomie trudności zgodnie z wymaganym poziomem wiedzy na ocenę w skali: celująca, bardzo dobra, dobra, dostateczna, dopuszczająca. Zadaniem ankietowanych było nadanie stopnia zrozumienia pojęcia przez zastosowanie pięciostopniowej skali. Ze względu na rozmiar badań założono, że nie będą rozróżniane treści poznawcze, jak towarzyszące im emocje. W dalszej części artykułu używano tych pojęć łącznie. Ankieta jako rodzaj narzędzia badawczego została tak skonstruowana, że badany mógł przyznać maksymalną liczbę 5 punktów pojęciu z możliwością zaznaczenia po jednej stronie tabeli lub podziału na lewą i prawą stronę czyli w obszarze edukacji biologicznej i środowiskowej oraz edukacji środowiska informacyjnego -e-społeczeństwa. Przyznana liczba punktów oznaczała stopień zrozumienia badanego pojęcia w poszczególnych obszarach wiedzy. Na wykresie przedstawiono średnią arytmetyczną badanej klasy. Badaniom ankietowym poddano 17 uczniów.
Wśród 12 podanych słów, żadne z nich nie uzyskało 5 punktów. Może to świadczyć o pewnej formie asekuracji w odpowiedziach badanych. 5 z nich uzyskało po 4 punkty. Są to trzy słowa z obszaru ekologii: farma, inwazja i makroklimat oraz dwa słowa z obszaru e-społeczeństwa: chimera i ogon. Dokładnie odwrotnie, bo najmniej punktów przyznano tym samym 5 słowom. Trzem z obszaru e-społeczeństwa: farma, inwazja, makroklimat i dwom z obszaru ekologii: chimera, ogon. Pozostałe słowa,
kml illJki
37
Transpozycja słownictwa z ekologii do e-społeczeństwa
zarówno z jednego jak i z drugiego obszaru oscylują wokół średnich wartości -dwóch i trzech punktów. Te wyniki pokazują, że badani uczniowie dobrze orientują się w słownictwie występującym w ekologii jak też w tym zapożyczonym do e-społeczeństwa. Zapożyczenia, które odnoszą się do nowych zjawisk technologicznych traktowane są przez młode osoby jako coś powszechnego i nieuniknionego.
W Tab. 1 podano przykładowe pojęcia i ich formę zapisu w ankiecie.
Tab. 1. Stopień zrozumienia badanego pojęcia
Edukacja biologiczna i środowiskowa	Pojęcie	Edukacja (ewolucja) środowiska informacyjnego lub E-społeczeństwo a ekologia informacji
1	2	3
□ □□□□	adaptacja	□ □□□□
organizm zbudowany z genetycznie różnych komórek. Powstaje w wyniku działania czynników mutagennych (np. promieniowania nadfioletowego) lub przez połączenie ze sobą komórek dwóch różnych organizmów (np. łączenie zarodków zwierząt).	chimera	ransomware to jeden z najgroźniejszych typów szkodników komputerowych, ponieważ po zainfekowaniu danego urządzenia szyfruje znajdujące się na nim pliki i żąda okupu w zamian za klucz deszyfrujący.
Źródło: https://www. ekologia.pl/wiedza/ slowniki/leksykon-ekologi i-i-och ro ny-srodowiska/zymaza [Dostęp: 12 lipca 2018]		Źródło: https://pclab.pl/ news66838.html [Dostęp: 12 lipca 2018]
Tab. 1. Stopień zrozumienia badanego pojęcia
38
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
1	2	3
□□□□□		□ □□□□
podłużne wgłębienie na powierzchni terenu powstałe wskutek erozyjnej działalności płynącej wody, np. rzeki. Źródło: https://www. ekologia.pl/wiedza/ slowniki/leksykon-ekologii-i-ochrony-srodowiska/dolina [Dostęp: 30 grudnia 2018]	dolina	Dolina Krzemowa (ang. Silicon Valley) - nazwa nadana północnej części Doliny Santa Clara, która znajduje się w północnej części amerykańskiego stanu Kalifornia. Zgodnie z nazwą tereny te stanowią od lat 50. XX wieku centrum amerykańskiego przemysłu tzw. nowych technologii (technopolis), głównie przemysłu komputerowego. Źródło: https:// pl. wikipedia. org/wiki/ Dolina_Krzemowa [Dostęp: 30 grudnia 2018]
□ □□□□		□ □□□□
gospodarstwo rolne o wyspecjalizowanym profilu produkcji rolnej, np. hodowla drobiu. Źródło: https://www. ekologia.pl/wiedza/ slowniki/leksykon-ekologii-i-ochrony-srodowiska/farma [Dostęp: 30 grudnia 2018]	farma	Komputerowe "farmy", nazywane przez Microsoft megaserwerami, rosną w siłę. Idzie tu o coraz większą popularność centrów komputerowych obsługujących tysiące firm w zakresie utrzymywania i troski o ich strony WWW. Źródło: www.gogolek.com/ pt/064-Komputerowe%20 farmy.doc [Dostęp: 30 grudnia 2018]
39
Transpozycja słownictwa z ekologii do e-społeczeństwa
1	2	3
□□□□□		□ □□□□
mysz domowa (Mus musculus) - gatunek małego ssaka należącego do rodziny myszowatych. Źródło: https:// pl. wikipedia. org/wiki/ Mysz_domowa [Dostęp: 30 grudnia 2018]	mysz	mysz komputerowa, myszka (z ang. mouse) - urządzenie wskazujące używane podczas pracy z interfejsem graficznym systemu komputerowego. Źródło: https:// pl. wikipedia. org/wiki/ Mysz_komputerowa [Dostęp: 30 grudnia 2018]
□ □□□□		□ □□□□
nauka zajmująca się klasyfikacją organizmów żywych, tj. opisywaniem roślin i zwierząt, tworzeniem nazewnictwa i przyporządkowaniem organizmów do odpowiednich taksonów. Źródło: https://www. ekologia.pl/wiedza/ slowniki/leksykon-ekologii-i-ochrony-srodowiska/taksonomia [Dostęp: 30 grudnia 2018]	taksonomia	Taksonomia Flynna -klasyfikacja architektur komputerowych, zaproponowana w latach sześćdziesiątych XX wieku przez Michaela Flynna, opierająca się na liczbie przetwarzanych strumieni danych i strumieni rozkazów. Źródło: https:// pl.wikipedia.org/wiki/ Taksonomia_Flynna [Dostęp: 30 grudnia 2018]
Źródło: opracowanie własne
Źródło: opracowanie własne
40
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
Ryc. 4 obrazuje podejście dzieci, rodziców i dziadków do kwestii występowania w naszym języku słów wieloznacznych.
Ryc. 4. Czy w języku polskim powinny występować wieloznaczne słowa (homonimy)?
Czy w języku polskim powinny występować wieloznaczne słowa (homonimy)?
82%
165%
53%
......................29% ................ *35%
18% ........... S|:C. 18%H
gp 0% 0% | '............uJ|
TAK	NIE	TRUDNO ..................
POWIEDZIEĆ
■■ Dzieci	■■■ Rodzice	Dziadkowie ......Liniowy (Dzieci) Liniowy (Rodzice)
Źródło: opracowanie własne
Ryc. 4 pokazuje jak trzy pokolenia podchodzą do problemu występowania w naszym języku słów wieloznacznych. Wyraźnie widać, że najmłodsze pokolenie nie ma z tym żadnego problemu i nie ma nic przeciwko występowaniu takich słów (82%), a tylko nieliczni (18%) nie mają jeszcze ugruntowanego zdania na ten temat. Badani rodzice odpowiadają bardziej asekuracyjnie. W ich odpowiedziach widać dokładnie odwrotną tendencję niż w odpowiedziach dzieci. Aż ponad połowa (53%) nie ma zdania na ten temat, 29% uważa, że takich słów nie powinno być w naszym języku i tylko 18% nie widzi w występowaniu tych słów żadnego problem. Natomiast dziadkowie zdecydowanie uważają, że takich słów nie powinno być (65%) oraz 35% nie ma jeszcze w tej kwestii ugruntowanego zdania.
Zakończenie
Współcześni młodzi ludzie, którzy funkcjonują w świecie dynamicznego rozwoju technologii informacyjno-komunikacyjnych, natłoku informacji, zagrożeń ekologicznych, rosnącej liczby rodzajów przekazów medialnych, jak też chaosu
100% 80% 60% 40% 20% 0% -20% -40%
41
Transpozycja słownictwa z ekologii do e-społeczeństwa
w zakresie świata wartości, już od najmłodszych lat przygotowywani są do postrzegania i analizowania nowych zjawisk i procesów, aby mogli prawidłowo funkcjonować w dynamicznej rzeczywistości. Oni doskonale sobie radzą z pojawiającymi się nowinkami w różnych obszarach życia. Nie mają problemu z wieloznacznością występujących w naszym języku słów, w jednym palcu mają najnowsze symbole i wyrażenia. Doskonale orientują się w najnowszych trendach i bez problemy operują nowymi nazwami.
Ich rodzice i dziadkowie nie mają z nimi w tej kwestii szans. Dla nich ważne jest, aby użyte słowo było jasne i precyzyjne. W dużej mierze przeciwni są występowaniu słów wieloznacznych, odwołując się do C.K. Norwida, który pisał o potrzebie używania słów prawidłowych oraz celnych. Polski językoznawca Jan Miodek również nawiązał do podejścia Norwida i jedną ze swoich prac na temat języka polskiego zatytułował -„Odpowiednie dać rzeczy słowo". Tytuł ten można interpretować zgodnie z podejściem starszego pokolenia, że każde słowo powinno mieć tylko jedno znaczenie albo szerzej, że należy precyzyjne dobierać słowa do opisywania poszczególnych rzeczy.
Aby dobrze odczytać czyjąś wypowiedź, należy dokładnie określić znaczenie użytych słów. Jeśli tego nie zrobimy, nie zrozumiemy jego wypowiedzi. Aby określić znaczenie wypowiedzianych przez kogoś słów trzeba:
•	znać słownikowe znaczenie użytych wyrażeń;
•	umiejętnie odczytywać intencje mówiącego - motywacja do słuchania, zdolność do pełnego odbioru, brak stereotypowych nastawień, koncentracja na sensie a nie na formie;
•	nie odgadywać słów przy pomocy skojarzeń, co prowadzi do błędnego ich odczytania.
Często znaczenie usłyszanych słów wydaje nam się oczywiste, a tak naprawdę nie do końca jest ono oczywiste. Język jest skomplikowany i słownictwo, którego używamy może być wieloznaczne i nieprecyzyjne. Zdarza się, że nie zawsze jesteśmy w stanie dobrze zrozumieć to, co odbieramy (czyli zgodnie z intencją nadawcy), ponieważ od razu zakładamy jakieś znaczenie słów, które są dla nas niejasne czy wieloznaczne. Można zaryzykować stwierdzenie, że im bardziej abstrakcyjne jest zastosowane słowo, tym częściej jest podatne na mnogość interpretacji. Niewątpliwie pomocny w określeniu niejasnych słów jest kontekst wypowiedzi.
Zwiększanie zasobów słownikowych w celu zaspokojenia cały czas przybywających potrzeb życia w różnych dziedzinach i zakresach jest koniecznością. Język stanowi twór społeczny, który nie rozwija się w izolacji, ale w powiązaniu z rozwojem cywilizacji, nauki i kultury. Jeśli już funkcjonujące zwroty (słowa) przyjmują się w nowym obszarze wiedzy, to znaczy, że są kojarzone z tymi nowymi zagadnieniami i nie ma problemu z odczytywaniem ich, pomimo wieloznaczności i to już wśród dzieci.
42
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
Przeprowadzone badania pokazują, że uczniowie dobrze orientują się w słownictwie
występującym w ekologii jak też w tym zapożyczonym do e-społeczeństwa.
Bibliografia:
[1].	COHEN Morris Raphael, NAGEL Ernest. An Introduction to Logic and Scientifk Method. Orlando 1962.
[2].	Encyklopedia Geograficzna Świata. T. VIII: Wszechświat. Kraków 1997.
[3].	Encyklopedia PWN. [Online]. Tryb dostępu: https://encyklopedia.pwn.pl/ haslo/Haeckel-Ernst-Heinrich;3909394.html [Dostęp: 02.07.2018].
[4].	Klient idealny. Newsweek. [Online] http://www.newsweek.pl/biznes/ wiadomosci-biznesowe/klient-idealny,21497,1,1 .html [Dostęp: 12.07.2018].
[5].	RAPOPORT Anatol. Operational Philosophy. New York 1969.
[6].	SJOBERG Gideon, NETT Roger. A Methodology for Social Research. New York 1968.
[7].	SOMMER Hanna, ZAKRZEWSKI Grzegorz. Ocena wybranych składowych wpływających na komfort przebywania klientów w wielkopowierzchniowych obiektach handlowych. „Humanities and Social Sciences HSS". Vol. XXIII 25 (1/2018), s. 141-152.
[8].	SOMMER Hanna, ZAKRZEWSKI Grzegorz. Rozumienie słownictwa z ochrony i kształtowania środowiska człowieka w dokumentach państwowych. „Humanities and Social Sciences HSS". Vol. XXII 24 (4/2017), s.195-210.
[9].	SOMMER Hanna, ZAKRZEWSKI Grzegorz. Założenia dla edukacji ekologicznej czy bezpieczeństwa ekologicznego. „Humanities and Social Sciences HSS". Vol. XXII 24 (3/2017), s. 271-286.
[10].	Wiadomości. Nazwy gwiazd. [Online]. Tryb dostępu: http://www.urania.edu.pl/ wiadomosci/miedzynarodowa-unia-astronomiczna-zaakceptowala-oficjalnie-227-nazw-gwiazd-2642.html [Dostęp: 12.07.2018]
43
Krystyna Michniewicz-Wanik Uniwersytet Wrocławski Wrocław
Normy prawne dotyczące przeciwdziałania
niektórym aktom cyberprzemocy wobec dzieci
i młodzieży
We współczesnym świecie nie wyobrażamy sobie funkcjonowania bez Internetu, jako niezbędnego medium, „okna na świat" ułatwiającego wszelkie kontakty, dostarczającego wiedzę z różnych dziedzin i rozrywkę. Jednak wraz z rozwojem technologii komunikacyjnych, niepokojąco wzrasta liczba zagrożeń płynących z Sieci, szczególnie niebezpiecznych dla młodego pokolenia użytkowników. Granica wieku dzieci rozpoczynających korzystanie z Internetu stale się obniża, co nie zawsze ma pozytywny wpływ na ich rozwój. Godziny spędzone w wirtualnym świecie i doznania, na które wrażliwa psychika dziecka nie posiada mechanizmów obronnych, ujemnie wpływają na poczucie bezpieczeństwa dziecka. Młode osoby natrafiają w Internecie na portale zawierające niebezpieczne treści nawołujące do nienawiści wobec różnych grup społecznych czy religijnych oraz rasizmu, promujące hazard, pornografię, zachęcające do używania narkotyków, niekiedy do samookaleczania lub samobójstwa. Od wielu lat trwa proceder uwodzenia dzieci drogą internetową (ang. grooming).
Wszyscy użytkownicy nowych technologii, mogą stać się ofiarami cyberprzestępczości oraz są narażeni na sieciową agresję (straszenie, poniżanie, filmowanie kogoś bez zgody, publikowanie i rozsyłanie kompromitujących filmów lub zdjęć w Internecie). Należy mieć świadomość tych niebezpieczeństw i uwrażliwiać na nie, szczególnie najmłodszych użytkowników Sieci oraz zgłaszać odpowiednim organom sytuacje wymagające interwencji.
Istniejące regulacje prawne mogą chronić ofiary przemocy w Internecie. Do różnych form cyberprzestępczości i cyberprzemocy stosuje się przepisy prawa karnego, cywilnego5 oraz przepisy prawa o wykroczeniach6 (m. in. w przypadku używania wulgarnego języka).
5	Gdy działania przemocowe, przy użyciu nowych technologii, powodują niemożność zgłoszenia ich jako „nazwanych" przestępstw prawa karnego, można wykorzystać cywilnoprawną drogę roszczeń odszkodowawczych z tytułu naruszenia dóbr osobistych (art. 23-24 kc).
6	Wykroczenie to czyn zabroniony, lecz o mniejszym stopniu szkodliwości społecznej niż przestępstwo, toteż kara za popełnienie wykroczenia jest łagodniejsza (nagana, grzywna do 5.000 zł, ograniczenie wolności na okres 1 miesiąca albo areszt do 30 dni).
44
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
Cyberprzemoc
Niepokojącym zjawiskiem, które od kilku lat stanowi przedmiot badań naukowych jest nasilająca się cyberprzemoc. Przemoc rówieśnicza z wykorzystaniem Sieci oraz telefonii komórkowej dotyka w szczególności nastolatków korzystających z Internetu. Cyberprzemoc (ang. cyberbullying) to termin, w którym „cyber" oznacza komputerowe lub elektroniczne sterowanie, „bully" natomiast oznacza brutalność, terroryzowanie, znęcanie się nad słabszym" [4, s. 51 ]. Długotrwałe nękanie, zmierzające do wykluczenia ofiary z grupy rówieśniczej, stanowi formę mobbingu szkolnego [21, s. 335], Pojęciem bezpośrednio związanym z terminem „cyberprzemoc" jest „cyberagresja", która jest zbliżona do „zwykłej" agresji i jest „działaniem zamierzonym, którego celem jest przysporzenie komuś bólu, sprawienie krzywdy, czy wyrządzenie innej szkody" [ 13, s. 94]. Zjawisko cyberprzemocy różni się od przemocy (ang. bullying) tym, iż traci na znaczeniu siła fizyczna czy „autorytet" agresora, a jej skutki mogą być dotkliwsze ze względu na globalny wymiar, szybkość i intensywność cyberprzemocy. Dochodzi do niej o każdej porze dnia i nocy, niezależnie od miejsca pobytu ofiary bądź sprawcy, a osoba atakowana ze względu na ilość ataków i względną anonimowość sprawcy, nie może się skutecznie bronić. Zdjęcia, filmy oraz informacje rozprzestrzeniają się w Internecie błyskawicznie, a ich usunięcie jest trudne lub niekiedy niemożliwe.
Do najczęstszych zachowań cyberprzemocy należą: cybergroźby - poniżanie z użyciem wulgaryzmów, (które mogą prowadzić do faktycznej przemocy fizycznej), oczernianie, wysyłanie pomówień wymierzonych w czyjąś reputację. Ł. Wojtasik wśród form cyberprzemocy wymienia: „nękanie, straszenie, szantażowanie przy użyciu sieci, publikowanie lub rozsyłanie ośmieszających, kompromitujących informacji, zdjęć, filmów oraz podszywanie się w sieci pod kogoś wbrew jego woli" [28, s. 27]. Bardzo częstym przejawem ataku jest robienie komuś zdjęć bez jego zgody i rozsyłanie ich (bądź innych ośmieszających materiałów), korzystając z poczty elektronicznej, stron WWW, forów dyskusyjnych, blogów, serwisów społecznościowych, SMS-ów i MMS-ów. Obecnie, przy użyciu najnowszych technologii i dostępności smartfonów, następuje wykonanie zdjęć lub filmów i błyskawiczne ich rozpowszechnianie w Sieci.
Zazwyczaj takie działania mają na celu zaszkodzenie, polegające na wykluczeniu ofiary z danej grupy lub forum. Dotknięta nim ofiara, szczególnie małe dziecko, czuje się osaczona i pozostawiona z problemem, z którym nie umie sobie poradzić. Doprowadzone do ciężkiej depresji dziecko, nie otrzymawszy stosownej pomocy, może nawet targnąć się na swoje życie [29, s. 2]. Nieraz udaje się w porę pomóc i uniknąć najgorszych następstw cyberbullyingu, gdy bliscy dziecka dostrzegą zewnętrzne symptomy nietypowych objawów: smutku, przygnębienia lub irytacji, niechęć do zwykle lubianych zajęć, zamknięcie w sobie i izolację od lubianych wcześniej, znajomych osób [25, s. 73].
Osoba, której dobro naruszono, najszybciej może zadziałać zgłaszając nadużycie
45
Normy prawne dotyczące przeciwdziałania niektórym aktom cyberprzemocy wobec dzieci i młodzieży
administratorowi danego serwisu lub strony7. W przypadku cyberprzemocy dostępne są dwie drogi ochrony prawnej: postępowania cywilnego (sprawca ponosi odpowiedzialność cywilną za naruszenie dóbr osobistych) i postępowania karnego.
Przesyłanie komuś drogą e-mailową lub za pomocą innych internetowych komunikatorów (chaty, fora internetowe lub telefonu komórkowego) gróźb popełnienia przestępstwa (np. groźby pozbawienia życia) stosując słowo, pismo, gest lub inne zachowanie oddziaływujące na psychikę odbiorcy, wypełnia znamiona przestępstwa z art. 190 § 1 kk8.
Kierowanie, za pomocą narzędzi dostępnych w Internecie gróźb w celu zmuszenia kogoś do określonego działania, w taki sposób, że groźba ta wzbudza obawę, że zostanie popełniona, stanowi przestępstwo z art. 191 § l9.
W przypadku gdy dziecko jest ofiarą działań, które możemy określić jako groźby popełnienia przestępstwa (groźby karalne) lub groźby w celu zmuszenia odbiorcy do określonego zachowania (groźby bezprawne)10, należy zawiadomić policję lub prokuraturę właściwą ze względu na miejsce popełnienia czynu. W przypadku groźby bezprawnej, która jest przestępstwem wnioskowym11, należy złożyć zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa (z wnioskiem o ściganie do prokuratury rejonowej właściwej ze względu na miejsce popełnienia przestępstwa). W przypadku stosowania gróźb, należy przekazać policji wydruki e-maili bądź treść rozmów. Jeżeli sprawa dotyczy dziecka, będzie ono przesłuchiwane (tylko
7	Administratorzy, którzy wprawdzie nie mają obowiązku wiedzieć co jest w takim serwisie, jednak po zgłoszeniu informacji o znajdującej się nielegalnej stronie przejmują na siebie odpowiedzialność za publikowane treści (art. 14 ustawy o świadczeniu usług drogą elektroniczną).
8	Art. 190 § 1 kk: Kto grozi innej osobie popełnieniem przestępstwa na jej szkodę lub szkodę osoby najbliższej, jeżeli groźba wzbudza w zagrożonym uzasadnioną obawę, że będzie spełniona, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Art. 190 § 2: Ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego.
9	Art. 191 § 1 kk: Kto stosuje przemoc wobec osoby lub groźbę bezprawną w celu zmuszenia innej osoby do określonego działania, zaniechania lub znoszenia, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Art. 191 § 2. Jeżeli sprawca działa w sposób określony w § 1 w celu wymuszenia zwrotu wierzytelności, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
10	Groźba bezprawna jest to groźba karalna skierowana wobec adresata lub osoby mu bliskiej, wzbudzająca uzasadnioną obawę, że zostanie ona spełniona. Groźbą bezprawną jest zarówno groźba, o której mowa w art. 190 kk, jak i groźba spowodowania postępowania karnego lub rozgłoszenia wiadomości uwłaczającej czci zagrożonego lub osoby mu najbliższej. Nie stanowi groźby zapowiedź spowodowania postępowania karnego, jeżeli ma ona jedynie na celu ochronę prawa naruszonego przestępstwem (art. 115 § 12 kk).
11	Przestępstwa wnioskowe nie są ścigane z urzędu. Postępowanie przeprowadza właściwy organ, lecz do podjęcia czynności konieczny jest wniosek pokrzywdzonego o żądanie ścigania. W celu podjęcia działań organu, należy złożyć zawiadomienie na policję lub wystąpić z wnioskiem o ściganie do prokuratury. Po złożeniu wniosku, postępowanie toczy się z urzędu (zebranie dowodów, sporządzenie aktu oskarżenia i popieranie go przed sądem należy do prokuratora).
46
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
jednorazowo w toku postępowania, w przyjaznym pokoju przesłuchań, w obecności psychologa oraz osoby bliskiej) na podstawie art. 185 „a" i „b" kpk.
Cyberprzemoc a naruszenie godności i czci
Większość aktów cyberprzemocy traktować należy jako naruszenie czyjejś godności i czci (zniesławienie, znieważenie), za pomocą Internetu i innych dostępnych technologii komunikacyjnych. Zazwyczaj przestępstwo to materializuje się poprzez rozesłanie e-mailem lub przy użyciu telefonu komórkowego obrażliwych dla kogoś opinii i wulgaryzmów, użycie czyjegoś wizerunku w celu ośmieszenia i upokorzenia, tworzenie kompromitujących materiałów na stronach internetowych, za pomocą blogów i profili w serwisach społecznościowych, w celu „publicznego"12 poniżenia, które poszkodowany odbiera jako uwłaczające godności13. Takie zachowanie stanowi nie tylko naruszenie dóbr osobistych zawartych w kodeksie cywilnym (art. 23 i 24 kc). Powyższe formy cyberprzemocy wypełniają również znamiona przestępstwa z art. 212 kk (zniesławienie) i 216 kk14 (znieważenie). Osoba poszkodowana może, w przypadku większej ilości tego typu zachowań, skierować (osobiście lub poprzez pełnomocnika) prywatny akt oskarżenia do wydziału karnego sądu rejonowego, właściwego ze względu na miejsce popełnienia przestępstwa15.
12	Słowo „publicznie" SN uchwałą z dnia 20 września 1973r. (VI KZP 26/73, OSNKW 1973, nr 11, poz. 132) określił, jako działanie sprawcy, które z uwagi na sposób oraz okoliczności łub miejsce jest bądź może być dostrzegalne, czy też dostępne dla bliżej nieokreślonej liczny osób, zaś sprawca przestępnego zachowania ma jednocześnie tego świadomość i co najmniej godzi się na zaistnienie tej możliwości.
13	Dla dzieci nastoletnich, najważniejszą rolę odgrywa wygląd oraz pozycja w grupie społecznej. Zabiegając o akceptację rówieśników wzmożona jest potrzeba samoakceptacji. Dlatego bardzo bolesne są dla młodych ludzi sytuacje ośmieszania ich w oczach zarówno ich kolegów, jak i osób dorosłych. Wyśmiewanie wyglądu bądź opowiadanie (często nieprawdziwych), kompromitujących historii na czyjś temat, to najczęstsze formy bezpośredniej rówieśniczej przemocy psychicznej. Dodatkowe umieszczenie tych treści w cyberprzestrzeni, stwarza w dzieciach poczucie beznadziejności poprzez globalność ich upokorzenia.
14	Art. 212 § 1. Kto pomawia inną osobę, grupę osób, instytucję, osobę prawną lub jednostkę organizacyjną niemającą osobowości prawnej o takie postępowanie lub właściwości, które mogą poniżyć ją w opinii publicznej lub narazić na utratę zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju działalności, podlega grzywnie albo karze ograniczenia wolności. § 2. Jeżeli sprawca dopuszcza się czynu określonego w § 1 za pomocą środków masowego komunikowania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. § 3. W razie skazania za przestępstwo określone w § 1 lub 2 sąd może orzec nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego, Polskiego Czerwonego Krzyża albo na inny cel społeczny wskazany przez pokrzywdzonego.
15	Poszkodowany sam rozpoczyna postępowanie przeciwko oskarżonemu składając na policji skargę, (którą policja przekaże bezpośrednio właściwemu sądowi), lub pisząc prywatny akt oskarżenia (samodzielnie lub przy pomocy pełnomocnika prawnego). Należy w nim wskazać oskarżonego, czyn
47
Normy prawne dotyczące przeciwdziałania niektórym aktom cyberprzemocy wobec dzieci i młodzieży
Jeżeli sprawcą cyberprzemocy jest osoba poniżej 17 roku życia, sprawę realizuje sąd rodzinny i nieletnich do którego należy złożyć zawiadomienie o popełnieniu czynu zabronionego. W miarę możności należy wskazać sprawcę przestępstwa oraz dowody popełnienia zarzucanego czynu (np. materiały z Internetu, z podaniem adresów stron na których były prezentowane, zeznania świadków, którzy znają okoliczności sprawy).
Cyberstalking jako forma cyberprzemocy
Stalking (z ang. „stalk" czyli prześladować, śledzić, nękać), to przestępstwo polegające na stosowaniu przemocy emocjonalnej. Polega głównie na uporczywym nękaniu innej osoby, którego skutkiem jest wzbudzenie u niej uzasadnionego poczucia zagrożenia lub istotne naruszenie jej prywatności. Stalking, to dokuczanie poprzez powtarzalne próby kontaktu z daną osobą wbrew jej woli, czyli natarczywość i nachalność. Stalking, jako pojęcie prawno-karne to celowe, złośliwe, wielokrotne prześladowanie i molestowanie innej osoby, zagrażające jej bezpieczeństwu [12, s. 628]. J. Kosińska zjawisko stalkingu definiuje jako ciąg zachowań podejmowanych przez napastnika, w celu wywołania u prześladowanej przez niego osoby stanu uzasadnionych obaw o bezpieczeństwo jej lub osób jej najbliższych [14, s. 33],
Analogicznie do innych przestępstw internetowych, cyberstalking to wykorzystywanie nowych technologii informacyjnych i komunikacyjnych do nękania i zastraszania innych osób [4, s. 142]. Internet daje wiele możliwości oddziaływania na inną osobę. „Zasypywanie" prześladowanego ciągłymi e-mailami, komunikatami na Gadu-Gadu, Skype, wpisywanie bardzo dużej ilości niechcianych komentarzy pod zdjęciami czy wypowiedziami danej osoby w internetowych serwisach społecznościowych, wywołujące u adresata tych działań poczucie osaczenia, strach lub złość, to najczęstsze formy cyberprzemocy. Pozwalają upartemu stalkerowi osiągnąć cel dręczenia jakiejś osoby, (potęgując psychiczny dyskomfort gdy korzysta z różnych form internetowej komunikacji równocześnie). Wobec nieskuteczności swoich poczynań, stalker czasem posuwa się do popełnienia ciężkiego przestępstwa na osobie lub zniszczeniu należącej do prześladowanego rzeczy (np. zabicie ulubionego psa etc.).
J. Plis wskazuje na zachowania cyberstalkingu, wśród których najczęściej wyróżnia
się:
zarzucany oskarżonemu oraz dowody, na których opiera się oskarżenie. Oskarżyciel prywatny bierze aktywny udział w postępowaniu (może zadawać pytania oskarżonemu i dowodzić jego winy). Gdy nie da się samodzielnie przeprowadzić czynności dowodowej (np. zabezpieczyć nagrań z miejskiego monitoringu), można zgłosić sądowi taką potrzebę, a sąd zleci to do wykonania Policji.
48
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
•	e-mail stalking, który polega na prześladowaniu ofiary przy pomocy SMS-ów i e-maili;
•	Internet stalking, który polega na podszywaniu się pod ofiarę na czatach, grupach usenetowych, forach itp;
•	komputer stalking, który polega m. in. na sprawowaniu kontroli nad komputerem ofiary, uszkadzaniem sprzętu oraz danych [22, s. 350].
Nowelizacją kodeksu karnego (w 2011 r.), wprowadzono art. 190 „a" jako przestępstwo stalkingu16, obwarowane (nie karą grzywny czy ograniczenia wolności), lecz wyłącznie karą pozbawienia wolności (od jednego miesiąca do 3 lat). Jeżeli następstwem działań stalkera jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie, kara pozbawienia wolności wynosi od roku do lat 10. Wówczas będzie to przestępstwo ścigane z urzędu. W pozostałych przypadkach do wszczęcia postępowania niezbędny jest wniosek pokrzywdzonego.
Działanie przestępcze polega na uzewnętrznionym grożeniu (głosem, pismem, gestem), czyli zapowiedzią dokonania przez stalkera przestępstwa na szkodę danej osoby lub jej najbliższych. Przedmiotem ochrony jest wolność17 osoby od lęku spełnienia gróźb stalkera, czyli jej poczucie bezpieczeństwa wolne od tego rodzaju obaw, oraz prawo do prywatności. „Indywidualnym przedmiotem ochrony w przypadku stalkingu jest dobrostan psychiczny" [4, s. 151].
Kodeks karny wyróżnia dwie sytuacje stalkingu. Pierwsza dotyczy uporczywego nękania innej osoby (art. 190a § 1 kk), druga to podszywanie się pod nękaną osobę (art. 190a § 2 kk). Jednak nie każde zachowanie będzie zakwalifikowane jako stalking. Podstawową kwalifikacją czynu (z art. 190a § 1 kk) jest uporczywość działania sprawcy, polegająca na wielokrotnym, długotrwałym nękaniu, które musi wpływać
16	Art.l90a kk „§ 1. Kto przez uporczywe nękanie innej osoby lub osoby jej najbliższej wzbudza u niej uzasadnione okolicznościami poczucie zagrożenia lub istotnie narusza jej prywatność, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. Tej samej karze podlega, kto, podszywając się pod inną osobę, wykorzystuje jej wizerunek lub inne jej dane osobowe w celu wyrządzenia jej szkody majątkowej lub osobistej. § 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 lub 2 jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. § 4. Ściganie przestępstwa określonego w § 1 lub 2 następuje na wniosek pokrzywdzonego".
17	Obowiązujące przepisy wprowadzają kary za stalking (m.in. uporczywe nękanie). W sytuacji przestępstwa stalkingu oraz innych przestępstw przeciwko wolności, może być (zgodnie z art. 41 a § 1 kk) orzeczony wobec stalkera dodatkowy środek karny w postaci powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach, miejscach, kontaktowania się z określonymi osobami, zbliżania się do określonych osób lub opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu jak również nakaz okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym. Złośliwe niepokojenie stanowi również wykrocznie z art. 107 kw, który stanowi: Kto w celu dokuczenia innej osobie złośliwie wprowadza ją w błąd lub w inny sposób złośliwie niepokoi, podlega karze ograniczenia wolności, grzywny do 1500 złotych albo karze nagany. (Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. -Kodeks wykroczeń - Dz.U. Nr 12, poz. 114 - tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 46, poz. 275 z późn. zm.).
49
Normy prawne dotyczące przeciwdziałania niektórym aktom cyberprzemocy wobec dzieci i młodzieży
na psychikę pokrzywdzonego. Oceniając sytuację obiektywnie (nie na podstawie subiektywnej wrażliwości nękanego), działanie stalkera musi wzbudzić uzasadnione poczucie zagrożenia, obawy o życie lub zdrowie pokrzywdzonego lub bliskiej osoby. Za stalking uważa się również sytuację, gdy pomimo braku uzasadnionego poczucia zagrożenia u pokrzywdzonego, sprawca dopuszcza się wobec niego, istotnego naruszenia prywatności (czyli spraw prywatnych, które dzieją się w domu ofiary lub dotyczą najbliższej rodziny).
Druga sytuacja stalkingu (art. 190a § 2 kk) dotyczy podszywania się sprawcy pod inną osobę. Sprawca tworzy konta na portalach społecznościowych, lub używa poczty elektronicznej oraz wiadomości SMS wykorzystując czyjeś dane osobowe lub zdjęcie. Dodatkowo w przypadku stalkingu działanie sprawcy musi być ukierunkowane na chęć wyrządzenia szkody majątkowej (prowadząc do powstania długów albo zmniejszenia oczekiwanych zysków) lub wyrządzenia szkody osobistej pokrzywdzonemu np. utraty zaufania, dobrego imienia oraz związany z tym faktem stres. (Nie musi dojść do faktycznego powstania szkody, wystarczy chęć osiągnięcia takiego skutku przez sprawcę). Zarówno stalking w postaci uporczywego nękania jak też podszywanie się pod inną osobę, jest zagrożone karą pozbawienia wolności do 3 lat.
Wykorzystywanie seksualne dzieci w Internecie
(grooming)
Potoczne określenie w języku angielskim terminu „grooming" oznacza uwodzenie dzieci drogą internetową. Potencjalny sprawca po uwiedzeniu dziecka w Internecie, dąży do spotkania z nim w świecie rzeczywistym, w celu seksualnego wykorzystania (także tworzenia pornografii dziecięcej). Korzystający ze względnej anonimowości w Internecie pedofile, znaleźli m. in. na Facebooku miejsce do uwodzenia jego małoletnich użytkowników18. Grooming jest złożoną techniką manipulacji dziecięcymi przekonaniami, fantazjami i zachowaniami, której celem jest seksualne zaspokojenie dewianta poprzez wykorzystanie dziecięcej naiwności [6, s. 207]. W trakcie groomingu, dzieci otrzymują propozycje spotkań od osób poznanych w Sieci, na które czasem się udają, nie informując rodziców czy opiekunów.
Nowelizacja kodeksu karnego z 8 czerwca 2008 roku, wprowadziła przepis prawny bezpośrednio dotyczący groomingu (art. 200a § 1) [2, s. 154]. Wprowadzone przepisy pozwalają na ściganie i karanie osób, których celem jest wykorzystanie
18 Dzieci publikują w Sieci wiele informacji na swój temat (przy użyciu Facebooka i innych serwisów komunikacyjnych), dzięki czemu pedofil może rozpoznać zainteresowania i potrzeby emocjonalne potencjalnej ofiary.
50
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
dziecka, (nawet jeśli faktycznie do niego jeszcze nie doszło). Sąd Najwyższy w swoim postanowieniu z dnia 1 września 2011 r. (V KK 43/11) wskazał, iż przestępstwo z art. 200a kk penalizuje czynności przygotowawcze zmierzające do wykorzystania seksualnego małoletniego poniżej 15 lat do przestępstw określonych w art. 197 § 3 pkt. 2 kk lub w art. 200 kk, a także produkowania albo utrwalania treści pornograficznych z udziałem małoletniego.
Art. 200a § 1 stanowi: Kto w celu popełnienia przestępstwa określonego w art. 197 § 3 pkt. 2 kk19, lub art. 200 kk20, jak również produkowania lub utrwalania treści pornograficznych, za pośrednictwem systemu teleinformatycznego lub sieci telekomunikacyjnej nawiązuje kontakt z małoletnim poniżej lat 15, zmierzając, za pomocą wprowadzenia go w błąd, wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania sytuacji albo przy użyciu groźby bezprawnej, do spotkania z nim, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
Art. 200a § 2 stanowi: Kto za pośrednictwem systemu teleinformatycznego lub sieci telekomunikacyjnej małoletniemu poniżej lat 15 składa propozycję obcowania płciowego, poddania się lub wykonania innej czynności seksualnej lub udziału w produkowaniu lub utrwalaniu treści pornograficznych, i zmierza do jej realizacji, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
Art. 200b stanowi: Kto publicznie propaguje lub pochwala zachowania o charakterze pedofilskim, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Przedmiotem ochrony wynikającej z art. 200b kk jest obyczajność, która nie akceptuje jakichkolwiek przejawów zachowań o zabarwieniu pedofilskim (w tym ich publicznego propagowania lub chwalenia)21.
Kodeks karny przewiduje również kary za pornografię (art. 202 §3 kk)22, bądź
19	Art. 197 § 3 pkt. 2. Jeżeli sprawca dopuszcza się zgwałcenia wobec małoletniego poniżej lat 15, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3.
20	Art. 200 § 1 kk ma na celu ochronę małoletnich poniżej lat 15 przed wykorzystaniem ich w celach seksualnych. Ma również chronić przed deprawacją i demoralizacją tych osób. Art. 200 § 1. Kto obcuje płciowo z małoletnim poniżej lat 15 lub dopuszcza się wobec takiej osoby innej czynności seksualnej lub doprowadza ją do poddania się takim czynnościom albo do ich wykonania, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12. Art. 200 § 3 stanowi: Kto małoletniemu poniżej lat 15 prezentuje treści pornograficzne lub udostępnia mu przedmioty mające taki charakter albo rozpowszechnia treści pornograficzne w sposób umożliwiający takiemu małoletniemu zapoznanie się z nimi, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
21	Art. 200b stanowi: Kto publicznie propaguje lub pochwala zachowania o charakterze pedofilskim, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Przestępstwo z art. 200 b wprowadzone zostało do kodeksu karnego ustawą nowelizującą ten kodeks z 5 listopada 2009 r. (Dz. U. Nr 206, poz. 1589).
22	Art. 202 § 3 kk stanowi: Kto w celu rozpowszechniania produkuje, utrwala lub sprowadza, przechowuje lub posiada albo rozpowszechnia lub publicznie prezentuje treści pornograficzne z udziałem małoletniego albo treści pornograficzne związane z prezentowaniem przemocy lub posługiwaniem się zwierzęciem, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Jest to
51
Normy prawne dotyczące przeciwdziałania niektórym aktom cyberprzemocy wobec dzieci i młodzieży
zrobienie kompromitującego zdjęcia ofierze23. Narażenie na długotrwałe szykany w Internecie powoduje szkody emocjonalne w postaci frustracji lub nawet aktów targnięcia się nastolatków na swoje życie. Należy niezwłocznie skontaktować się z policją w razie podejrzenia, że dziecko nawiązało znajomość z pedofilem lub przestępcą seksualnym24.
Wulgaryzmy jako akt cyberprzemocy
Do cyberprzemocy zalicza się również używanie w Internecie wulgarnych zwrotów (w miejscach łatwo dostępnych, nie wymagających znajomości hasła i logowania), bądź też umieszczenie nieprzyzwoitego zdjęcia, rysunku, obrazu lub używanie nieprzyzwoitych słów w miejscach komunikacji wielu osób (chat, forum). Dzięki poczuciu względnej anonimowości, internauci nie krępują się na forach wulgarnego słownictwa bądź udostępniania obscenicznych treści. Gdy dzieci natrafią na treści nieprzyzwoite bądź wulgarne wypowiedzi, czują się szczególnie zawstydzone lub zażenowane. Szybką interwencją będzie zgłoszenie nieregulaminowego zachowania administratorowi serwera konta pocztowego, z którego został wysłany wulgarny e-mail. Takie działania stanowią również wykroczenie z art. 141 kw (kodeksu wykroczeń)25, które należy zgłosić w formie zawiadomienia o popełnieniu wykroczenia do komisariatu policji właściwego dla miejsca popełnienia wykroczenia. W przypadku, gdy potencjalnymi sprawcami są małoletni, sprawą zajmie się sąd rodzinny i nieletnich. Rodzice lub opiekunowie dziecka mogą sami bezpośrednio zgłosić zachowania małoletniego w sądzie rodzinnym i nieletnich lub zgłoszenia dokona policja gdy wykryje, że sprawcami są małoletni.
przestępstwo ścigane z urzędu, zatem należy zgłosić je w formie zawiadomienia o przestępstwie do prokuratury.
23	Art. 19la § 1 stanowi: Kto utrwala wizerunek nagiej osoby lub osoby w trakcie czynności seksualnej, używając w tym celu wobec niej przemocy, groźby bezprawnej lub podstępu, albo wizerunek nagiej osoby lub osoby w trakcie czynności seksualnej bez jej zgody rozpowszechnia, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 2. Ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego.
24	W realizacji ustawy z 13 maja 2016 roku (o przeciwdziałaniu zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym), od 1 stycznia 2018 roku są w pełni jawne i dostępne w Internecie publiczne rejestry z nazwiskami i innymi danymi najgroźniejszych gwałcicieli i pedofilów.
25	Art. 141 kw. stanowi: Kto w miejscu publicznym umieszcza nieprzyzwoite ogłoszenie, napis lub rysunek albo używa słów nieprzyzwoitych, podlega karze ograniczenia wolności, grzywny do 1.500 zł albo karze nagany
52
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
Włamanie jako forma cyberprzestępczości
Oprócz cyberprzemocy, internauci napotykają na przejawy cyberprzestępczości (ang. cyber-crime, computer crime). „Są to przestępstwa związane z komputerem i Internetem, ukierunkowane na systemy i dane komputerowe. Możemy do nich zaliczyć: włamania do systemów komputerowych (hacking, cracking), nielegalne kopiowanie i rozpowszechnianie programów komputerowych (piractwo), nieuprawnione niszczenie danych komputerowych" [4, s. 198]. Częstym zjawiskiem jest fałszerstwo oraz oszustwo komputerowe. Pierwsze z nich polega na wprowadzaniu zmian do zapisu informacji (w formie elektronicznej), ingerencja w autentyczność danych, dokumentów, przerabianie ich oraz rozpowszechnianie, drugie to wprowadzenie, zmiana, usunięcie lub zablokowanie danych komputerowych, albo ingerencja w proces przetwarzania danych, w zamiarze przysporzenia sobie nienależnej korzyści majątkowej, (np. włamanie w celu pozyskania numerów kart płatniczych).
Przestępcy Internetowi, często dokonują włamania na czyjeś konto e-mailowe, profil w serwisie społecznościowym, błoga, bądź inne miejsce zabezpieczone. Podczas włamania wprowadzają zmiany m.in. hasła, zmiany w treści czy w wyglądzie strony/profilu, dodają lub usuwają zdjęcia, bądź dokonują innych uszkodzeń. Takie działanie wypełnia znamiona przestępstw zawartych w art. 267 § 1 kk. oraz art. 268a kk26. Są to przestępstwa publicznoskargowe27, co oznacza, że pokrzywdzony lub jego przedstawiciel musi złożyć zawiadomienie na policję lub
26	Art. 267 kk § 1. Kto bez uprawnienia uzyskuje informację dla niego nie przeznaczoną, otwierając zamknięte pismo, podłączając się do przewodu służącego do przekazywania informacji lub przełamując elektroniczne, magnetyczne albo inne szczególne jej zabezpieczenie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. § 2. Tej samej karze podlega, kto w celu uzyskania informacji, do której nie jest uprawniony, zakłada lub posługuje się urządzeniem podsłuchowym, wizualnym albo innym urządzeniem specjalnym. § 3. Tej samej karze podlega, kto informację uzyskaną w sposób określony w § 1 lub 2 ujawnia innej osobie. § 4. Ściganie przestępstwa określonego w § 1-3 następuje na wniosek pokrzywdzonego. Art. 268a kk § 1. Kto, nie będąc do tego uprawnionym, niszczy, uszkadza, usuwa, zmienia lub utrudnia dostęp do danych informatycznych albo w istotnym stopniu zakłóca lub uniemożliwia automatyczne przetwarzanie, gromadzenie lub przekazywanie takich danych, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. Kto, dopuszczając się czynu określonego w § 1, wyrządza znaczną szkodę majątkową, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 3. Ściganie przestępstwa określonego w § 1 lub 2 następuje na wniosek pokrzywdzonego.
27	Przestępstwa ścigane na wniosek, należą do przestępstw publicznoskargowych. Oznacza to, że postępowanie w sprawie tych przestępstw przeprowadza właściwy organ ścigania (policja, prokurator), jednak dla podjęcia jakichkolwiek czynności konieczny jest wniosek pokrzywdzonego i oświadczenie o żądaniu ścigania i ujęcia sprawcy przestępstwa. Bez wniosku pokrzywdzonego postępowanie nie może być prowadzone (nawet, gdy organ ścigania wie o popełnieniu przestępstwa). Po złożeniu wniosku, postępowanie toczy się z urzędu - czyli zebranie materiału dowodowego, sporządzenie aktu oskarżenia i popieranie go przed Sądem należy do prokuratora.
53
Normy prawne dotyczące przeciwdziałania niektórym aktom cyberprzemocy wobec dzieci i młodzieży
do prokuratury, właściwej ze względu na miejsce popełnienia czynu o podejrzeniu popełnienia przestępstwa. Instytucje te zajmą się wyjaśnieniem okoliczności sprawy (jednakże pokrzywdzony ma nadal obowiązek współdziałania, podania faktów i okoliczności czynu).
Zakończenie
Zasad bezpiecznego korzystania z Internetu (tajnego hasła dostępu, ochrony danych osobowych, numeru telefonu oraz informacji, pozwalających na zidentyfikowanie użytkownika) należy uczyć od początku działalności dziecka w Sieci. Bardzo ważnym elementem zapobiegania zagrożeniom wobec dzieci w Internecie staje się edukacja w rodzinach i szkołach [ 16, s. 143]. Należy przestrzegać dzieci i młodzież przed znajomościami internetowymi. Jeśli małoletni użytkownik natknie się na materiały nielegalne lub niepokojące, niech zwróci się do zaufanego rodzica lub opiekuna. Podniesienie poziomu bezpieczeństwa dzieci online zależy również od dostawców usług internetowych i producentów sprzętu elektronicznego oraz oprogramowania. Zastosowane w Wielkiej Brytanii rozwiązanie wydaje się bardzo praktyczne. Polega na wprowadzeniu ikonki „Internet Safety", umiejscowionej na stronach serwisów społecznościowych i młodzieżowych oraz na chatach, która podczas kliknięcia w nią stanowi jednoczesną prośbę o pomoc, (która trafia do londyńskiej centrali CEOP - Child Exploitation and Online Protection chroniącej dzieci przed wykorzystywaniem i zagrożeniami czyhającymi w Sieci).
Bardzo potrzebne są społeczne kampanie informacyjne propagujące w mediach zasady bezpiecznego użytkowania Internetu28. Kampanie w kierunku walki z cyberprzemocą, jako nagłaśniające problemy zagrożeń płynących w Sieci, powinny być sukcesywnie wznawiane. W Polsce od połowy 2011 r. prowadzona była kampania „Walczmy razem o bezpieczny Internet", która promowała usprawnienie systemu wykrywalności nadużyć seksualnych (obecnie stanowią one najwyższy procent cyberprzemocy). Należy mieć także nadzieję, iż prowadzone będą nadal prace legislacyjne w tym kierunku. Efekty powinno przynieść wprowadzenie przestępstwa groomingu do polskiego prawa karnego, (co może stać się skutecznym środkiem zarówno penalizującym zaistniałe sytuacje molestowania nieletnich w Sieci, jak też oddziaływać prewencyjnie).
28 M.in. kampania społeczna „Dziecko w Sieci" przeprowadzona przez FDN. Podstawowym celem kampanii stało się zwrócenie uwagi dorosłych oraz dzieci na zagrożenia związane z aktywnością pedofilów w Sieci. Od początku 2005 r. kampania ta realizowana jest w ramach programu Komisji Europejskiej Safer Internet jako kompleksowy projekt edukacyjny na rzecz bezpieczeństwa młodocianych w Sieci. W połowie 2010 r. odbyła się kampania społeczna „Każdy ruch w Internecie zostawia ślad". Początek 2011 r. przyniósł tymczasem adresowaną do rodziców kampanię: „Promocja bezpieczeństwa w Sieci".
54
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
Bibliografia:
[1].	Agresja wirtualna vs realna. Poglądy i badania. Red. MAJCHRZYK Zdzisław, TERELAK Jan F. Białystok 2011.
[2].	ANDRZEJEWSKA Anna. Dzieci i młodzież w sieci zagrożeń realnych i wirtualnych. Aspekty teoretyczne i empiryczne. Warszawa 2014.
[3].	Bezpieczeństwo dzieci i młodzieży w przestrzeni wirtualnej. Teoria i praktyka. Red. GOLBIK-MADEJ Ewa. Gliwice 2016.
[4J. BĘBAS Sylwester. Patologie społeczne w sieci. Toruń 2013.
[5].	Cyberbullying. Zjawisko, konteksty, przeciwdziałanie. Red. PYŻALSKI Jacek. Łódź 2012.
[6],	Cyfrowe dzieci. Zjawisko, uwarunkowania, kluczowe problemy. Red. BĘBAS Sylwester [i in.]. Warszawa 2017.
[7].	Człowiek w świecie rzeczywistym i wirtualnym. Wybrane patologie społeczno-wychowawcze w cyberprzestrzeni. Red. ANDRZEJEWSKA Anna, BEDNAREK Józef, ĆMIEL Sylwia. Józefów 2013.
[8].	Dzieci i młodzież w świecie technologii cyfrowej. Red. JANICKA-OLEJNIK Ewa, KLIMEK Krzysztof. Łódź 2016.
[9].	Dzieci Sieci. Kompetencje komunikacyjne najmłodszych. Raport z badań. Red. SIUDA Piotr, STUNŻA Grzegorz D. Gdańsk 2012.
[10].	Dziecko w sieci. Zapobieganie wykorzystywaniu seksualnemu dzieci w Internecie. Profilaktyka, prewencja, nowa legislacja. Warszawa 2010.
[11].	GARSTKA Krzysztof, PRZYGUCKI Paweł. Stalking jako przestępstwo - nowelizacja polskiego kodeksu karnego doświadczenia prawodawstwa angielskiego. „Wiedza Prawnicza". 2011 Nr 2, s. 10-24.
[12].	HOŁYST Brunon. Psychologia kryminalistyczna. Warszawa 2004.
[13].	JĘDRZEJKO Mariusz, TAPER Agnieszka. Dzieci a multimedia. Warszawa 2012.
[14].	KOSIŃSKA Jolanta. Prawnokarna problematyka stalkingu. „Prokuratura i Prawo". 2008 Nr 10, s. 33-47.
[15].	KOWALSKI Robin M„ LIMBER Susan P, AGATSTON Patricia W. Cyberprzemoc wśród dzieci i młodzieży. Kraków 2010.
[16].	KOZAK Stanisław. Patologia cyfrowego dzieciństwa i młodości. Przyczyny, skutki, zapobieganie w rodzinach i w szkołach. Warszawa 2014.
[17].	KOZAK Stanisław. Patologie komunikowania w Internecie. Zagrożenia i skutki dla dzieci i młodzieży. Warszawa 2011.
[18].	KRUĆKO Natalia. Młodzież na portalach społecznościowych. Postrzeganie prywatności i świadomości zbierania oraz wykorzystywania danych. Rzeszów 2014.
[19].	KRZYŻAK-SZYMAŃSKA Ewa, KOWALKOWSKA Joanna, SZYMAŃSKI
55
Normy prawne dotyczące przeciwdziałania niektórym aktom cyberprzemocy wobec dzieci i młodzieży
Andrzej. Zagrożenia dzieci i młodzieży w sieci. Cyberproblemy, diagnoza i profilaktyka. Vademecum nauczyciela. Katowice 2016.
[20].	LENARDON John. Zagrożenia w Internecie. Chroń swoje dziecko. Niezbędny poradnik dla odpowiedzialnych rodziców. Gliwice 2007.
[21].	Patologie w cyberświecie. Red. BĘBAS Sylwester, PLIS Jerzy, BEDNAREK Józef. Radom 2012.
[22].	PLIS Jerzy. Cyberstalking. Podstawowe problemy prawnokarnej ochrony. [W:] Patologie w cyberświecie. Red. BĘBAS Sylwester, PLIS Jerzy, BEDNAREK Józef. Radom 2012, s. 347-361.
[23].	Prawo mediów. Red. BARTA Janusz, MARKIEWICZ Ryszard, MATLAK Andrzej. Warszawa 2008.
[241. PYŻALSKI Jacek. Agresja elektroniczna i cyberbullying jako nowe ryzykowne zachowanie młodzieży. Kraków 2012.
[25].	RUDNICKA Małgorzata. Agresja i przemoc - zło codzienne. [W:] Człowiek w dżungli współczesności. Red. RYBAKIEWICZ Justyna. Bielsko-Biała 2004.
[26].	SIWICKI Maciej. Cyberprzestępczość. Warszawa 2013.
[27].	WIŚNIEWSKI Piotr, BOEHLKE Jerzy. Cyberprzestępczość w gospodarce. Toruń 2017.
[28].	WOJTASIK Łukasz. Cyberprzemoc. „Niebieska Linia". 2007 Nr 2, s. 27-29.
[29].	WOJTASIK Łukasz. Jak reagować na cyberprzemoc. Poradnik dla szkół Warszawa 2016.
[30],	Współpraca w zwalczaniu nielegalnych treści w Internecie. Raport z badań. [Aut.] ADAMSKI Andrzej [i in.]. Toruń 2015.
Joanna Grubicka Akademia Pomorska Słupsk
Nastolatek w cyberprzestrzeni - współczesne
zagrożenia a perspektywa rozwoju szkoły przyszłości
Nowe media, m.in. komputer, Internet, telefon komórkowy zmieniły sposób funkcjonowania jednostki ludzkiej. Niosą one wiele dobrego, ale budzą szereg obaw i kontrowersji. Są niewątpliwie fenomenalnym wynalazkiem. Ich charakter zależy od tego, do czego służą człowiekowi. Powinny one służyć przede wszystkim komunikowaniu, które stanowi integralną część natury człowieka. Zdaniem S. Coronel [3, s. 135] „(...) środki przekazu naznaczone są ludzką ograniczonością. Człowiek posługuje się nimi, aby karmić złudzenia o swej wszechmocy i zadowolić się namiastką komunikowania". Dzięki dostępowi do Internetu możliwe stało się funkcjonowanie człowieka w dwóch alternatywnych światach - realnym i wirtualnym [5, s. 7], Oba światy dają możliwość prezentacji własnych poglądów, rozwijania zainteresowań czy też nawiązywania kontaktów, ale w zupełnie innych warunkach. Wykorzystanie nowoczesnych urządzeń i globalnej Sieci spowodowało, że dostęp do szeregu informacji stał się jednym z ważniejszych atrybutów życia nastolatka. Ponadto asymilacja innowacyjnych wynalazków technologicznych w transferze informacji staje się z jednej strony nową przestrzenią społeczną młodych ludzi a zarazem zatraceniem umiejętności krytycznego odbioru informacji.
Cyberprzestrzeń jako alternatywna przestrzeń społeczna
współczesnej edukacji
Cyberświat rządzi się bowiem bardziej liberalnymi prawami, większą swobodą wypowiedzi i nieskrępowaną wolnością jednostki. Internet ma obecnie ogromne znaczenie edukacyjne, również dlatego, że szybkość i dynamika zmian w świecie naukowym sprawiają, że wiadomości zdobyte przez dzieci i młodzież w szkole, czy z powszechnie dostępnych źródeł, coraz częściej stają się niewystarczające w życiu dorosłym. Model kooperatywnego uczenia się wspomaganego komputerem (CSCL) należy do najbardziej obiecujących koncepcji prowadzenia procesów dydaktycznych w XXI wieku [3, s. 77-93].
Poszukiwane są alternatywne formy przekazu wiedzy, co wynika z potrzeby doskonalenia się i samokształcenia. Upowszechnia się kształcenie przez Internet określane mianem e-edukacji. Systemy e-learningu, znajdują zastosowanie przede wszystkim na poziomie kształcenia akademickiego. Na niższych stopniach szkolnictwa e-learning
57
Nastolatek w cyberprzestrzeni - współczesne zagrożenia a perspektywa rozwoju szkoły przyszłości
stanowić może jedynie uzupełnienie edukacji tradycyjnej. Wykładowcy wykorzystują platformy zdalnego nauczania, aby udostępnić słuchaczom dodatkowe informacje, zadania, testy i inne materiały dydaktyczne oraz aby pozostawać z nimi w kontakcie poza godzinami spędzanymi w murach uczelni, szkoły. Zazwyczaj uczniowie, czy studenci nie muszą samodzielnie szukać informacji w Sieci, ale otrzymują adresy internetowe materiałów źródłowych, na podstawie których mają opracować określone zagadnienie [3, s. 77-93]. Uczniowie i nauczyciele mają możliwość być w stałym kontakcie ze sobą, mogą uczestniczyć w seminariach, dyskusjach, wideokonferencjach, debatach, wspólnych pracach i wspólnym rozwiązywaniu zadań. Mimo braku niezapośredniczonego kontaktu interpersonalnego, mogą zawsze liczyć na pomoc kolegów i nauczycieli z Sieci, jak to ma miejsce w sprawnie działających, sieciowych uczelniach. Dzięki temu Internet, poza zorganizowanymi formami nauczania, stanowi doskonałą pomoc w procesie samokształcenia. Odkrywając samodzielnie zasoby Internetu, można uzupełniać w sposób ciągły wiedzę o kolejne elementy lub podejmować działania bezpośrednio lub pośrednio wpływające na stan naszych kwalifikacji.
Coraz popularniejszą formą wykorzystywania Internetu w procesie nauczania stają się zadania typu: „Poszukiwania w Sieci" (ang. Web Ques). Polegają one na wykonywaniu przez uczniów zadań o różnym stopniu trudności przy użyciu informacji dostępnych w Internecie, co nazywane jest metodą projektu. Uczniowie w oparciu o Sieć zgłębiają zadaną tematykę, starają się weryfikować jakość uzyskiwanej informacji. Pozyskane informacje i tworzone na ich podstawie struktury, uczniowie gromadzą, redagują i przygotowują do prezentacji za pomocą elektronicznych narzędzi. Narzędziem może być serwis internetowy (np. Google Blogger), program do prezentacji (np. Power Point) lub w ostateczności nawet zwykły edytor tekstowy z osadzonymi ilustracjami i linkami do źródeł. Narzędzie powinno zostać dobrane stosownie do formy i środowiska prezentacji końcowej (np. Blogger dla prezentacji w Sieci, Power Point dla prezentacji w sali z projektorem, Edytor dla prezentacji w miejscach wymagających papierowego nośnika). Dzięki metodzie projektu kształtowane są następujące umiejętności:
•	poszukiwanie informacji,
•	korzystanie z dostępnych źródeł informacji,
•	klasyfikowanie informacji pod kątem przydatności w realizacji projektu,
•	współpraca z zespołem realizującym temat,
•	samodzielne i twórcze myślenie,
•	całościowe spojrzenie na projekt od początku do końca.
Analizując edukacyjne wykorzystanie Internetu, dostrzec można trzy obszerne sfery jego zastosowania: jako źródło informacji i pomocy naukowych, jako techniczne medium w procesie kształcenia na odległość, czyli wirtualna szkoła, oraz jako narzędzie wspierające proces kształcenia w szkole masowej.
58
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
Kształtowanie zachowań nastolatków w Sieci
Współczesny człowiek, a w szczególności młodzi ludzie w wieku szkolnym oraz ludzie czynni zawodowo nie są w stanie funkcjonować bez dostępu do Internetu. Do korzystania z Internetu służą im urządzenia mobilne, głównie komputer, laptop, tablet oraz telefon komórkowy. Na podstawie badań empirycznych pt.: „Cybernauci -kompleksowy projekt kształtowania bezpiecznych zachowań w sieci" [5, s. 83] wynika, że korzystanie z Internetu przez uczniów szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych jest częstsze niż uczniów szkół podstawowych. Wielu z nich przyznaje, że jest cały czas online, a spowodowane jest to masowym i nieograniczonym dostępem do Internetu dzięki telefonom komórkowym, które stały się „małymi komputerami". Przeprowadzone badania wykazują, że młodsi uczniowie korzystają z Internetu po kilka godzin dziennie, przeważnie po szkole, w domu i przyznają, że są pod tym względem częściej kontrolowani przez rodziców. Natomiast gimnazjaliści i uczniowie szkół ponadgimnazjalnych korzystają z Internetu właściwie bez ograniczeń, na bieżąco sprawdzając w Sieci różne informacje, także podczas zajęć w szkole. We wszystkich grupach wiekowych cele korzystania z Internetu są podobne i na pierwszym miejscu wskazywana jest komunikacja ze znajomymi, głównie z rówieśnikami ze szkoły. W zdecydowanej większości służy im do tego Facebook czy Messenger, a zainteresowanie portalami społecznościowymi wzrasta wraz z wiekiem. Portale społecznościowe służą głównie wysyłaniu wiadomości i przeglądaniu wpisów, a zdecydowanie rzadziej tworzeniu własnego profilu na portalu. Uczniowie szkół podstawowych, w większości, nie interesują się jeszcze życiem na Facebooku. Internet służy im do grania w gry, oglądania filmów, wyszukiwania informacji potrzebnych do odrobienia zadanych lekcji. Starsi respondenci również wskazują na korzystanie z Internetu w tym zakresie, ale na pierwszym miejscu wymieniany jest Facebook. Chłopcy w wieku gimnazjalnym i ponadgimnazjalnym zdecydowanie częściej niż dziewczynki, korzystają z Internetu grając w gry komputerowe, a strony internetowe służą im do komunikowania się z innymi graczami. Dziewczynki częściej niż chłopcy korzystają z aplikacji takich jak Instagram czy Snapchat. Większość nastolatków posiada pocztę elektroniczną, choć, jak wykazują badania, używają jej rzadko, ponieważ informacje wysyłają głównie przez Facebooka. Coraz częściej uczniowie kontaktują się w ten sposób również z nauczycielami, ponieważ na Facebooku powstają grupy, gdzie uczniowie wymieniają się informacjami o tym, co działo się w szkole, co będzie na klasówce itp. Natomiast poczta elektroniczna nie jest dla nich istotnym narzędziem komunikowania się i wymiany informacji. Internet służy nastolatkom głównie do celów rozrywkowych i komunikacyjnych oraz w pewnym zakresie do zdobywania informacji na potrzeby odrobienia pracy domowej. Uczniowie w tym celu korzystają głównie z Wikipedii. Inni respondenci
59
Nastolatek w cyberprzestrzeni - współczesne zagrożenia a perspektywa rozwoju szkoły przyszłości
wskazują, że w Sieci można znaleźć gotowe odpowiedzi do ćwiczeń, które rozwiązują na lekcjach. W przeprowadzonych badaniach, zaledwie jedna osoba odpowiedziała wprost, że Internet pomaga jej w samokształceniu, ponieważ może oglądać w nim różnego rodzaju poradniki czy tutoriale, a kilka osób przyznało, że Internet pomaga im w przygotowaniu się do testów np. gimnazjalnych, gdyż mogą w nim rozwiązywać ćwiczenia. Niejednokrotnie zdarzają się przypadki natychmiastowego kontrolowania wiedzy nauczyciela przez uczniów w oparciu o źródła internetowe [8, s. 62]. Sytuacje te mogą prowadzić do pojawiania się spięć i konfliktów w relacjach uczeń - nauczyciel.
Współczesne zagrożenia a przyszłość nastolatków
Młodzież znajdująca się w fazie dojrzewania musi borykać się z niebezpieczeństwami i stymulacją negatywnych zachowań płynących z Internetu. Jest to faza życia charakteryzująca się dużą podatnością na podejmowanie zachowań ryzykownych, nieprzemyślanych i nierozsądnych. Ponadto młodzież posiada zdecydowaną inklinację do bezkompromisowego zaspokajania własnych potrzeb. W tym ujęciu coraz częściej można spotkać się z problemem uzależnienia od czynności behawioralnych, zwanych „nowymi uzależnieniami". Cyberprzestrzeń to miejsce sprzyjające tworzeniu się wielu patologii. Powszechność, między innymi, niewłaściwych treści oraz materiałów pornograficznych negatywnie wpływa na rozwój młodego człowieka mogąc zaburzać budowanie właściwych wartości moralnych i kreowanie własnej tożsamości. Mimo podejmowania wielu prób wyeliminowania, a przynajmniej ograniczenia występowania patologii społecznych, zjawisko to ciągle występuje w społeczeństwie, co gorsze, poszerza zasięg występowania. Trudna walka, kończąca się w wielu przypadkach niepowodzeniem, nie powinna jednak zniechęcać ludzi do zaprzestania podejmowania czynności mających na celu ograniczenie występowania owych zjawisk.
Cechą charakterystyczną dla cyberprzestrzeni jest to, że tworzy się nowy społeczny wymiar wszystkich naszych kontaktów poprzez sieci internetowe. Mamy dzisiaj prawo wyboru między realną przestrzenią społeczną a przestrzenią alternatywną jaką jest cyberprzestrzeń. Zachowania destrukcyjne (Ryc. 1) i autodestrukcyjne (Ryc. 2) pojawiające się w cyberprzestrzeni, mające cechy patologii społecznych, dezorganizują funkcjonowanie jednostek, grup społecznych, a nawet całego społeczeństwa, a także podmiotów strukturalnych (instytucji, organizacji społecznych, a nawet państwa) funkcjonujących w przestrzeni społecznej.
60
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
Ryc. 1. Model zachowania destrukcyjnego
NARZĘDZIA* ;
~k? r
NARZĘDZ IT
CYBERPATOLOGIE SPOŁECZNE
wykorzystanie społecznie nieakceptowalnych zasobów lub nadmierne korzystanie z zasobów
l
pojawienia się zachowania destrukcyjnego
Kontakt miedzy ofiara a sprawcy z wykorzystaniem zasobów
negatywne skutki zachowania destrukcyjnego
Źródło: opracowanie własne
Przykłady zachowań destrukcyjnych to: cyberprzestępczość, cyberprzemoc, cyberseks, uzależnienie od Internetu, od telefonu.
Ryc. 2. Model zachowania autodestrukcyjnego
pojawienia się zachowania autodestrukcyjnego
SPRAWCA OFIARA
negatywne skutki zachowania autodestrukcyjnego
_ NARZĘDZIA IJ
wykorzystanie społecznie nieakceptowalnych zasobów lub nadmierne korzystanie z zasobów
Źródło: opracowanie własne
Przykłady zachowań autodestrukcyjnych to: uzależnienie od gier komputerowych, od Internetu, od telefonu.
61
Nastolatek w cyberprzestrzeni - współczesne zagrożenia a perspektywa rozwoju szkoły przyszłości
Cyberprzestrzeń, choć jest miejscem, w którym użytkownicy nie mają ze sobą kontaktu fizycznego, tworzy warunki sprzyjające tworzeniu się cyberpatologii i cyberprzemocy. Przemoc rówieśnicza towarzyszyła ludziom od zawsze, być może wynika to z ludzkiej natury. W momencie pojawienia się nowych technologii i Internetu w naszym życiu, agresja i przemoc przybrały nowe formy nazywane przez naukowców m.in. cyberprzemocą, agresją elektroniczną czy cyberbullyingiem. Tym samym zwiększył się zakres kontaktu młodzieży ze zjawiskami z zakresu owych patologii. Internet choć nie jest narzędziem namacalnym, może stać się idealnym instrumentem zagrażającym bezpieczeństwu nastolatków.
W literaturze przedmiotu ciężko jest odnaleźć jednoznaczne określenie przestępstwa internetowego, nawet w kodeksie karnym nie zostało ono scharakteryzowane. Ogólnie przyjęto, że za takie przestępstwo uznaje się każdy czyn karalny dokonany w Sieci lub za jej pomocą. Przestępczość internetowa postrzegana jest w dwóch aspektach. Pierwszy z nich mówi, że Internet to środowisko, natomiast drugi postrzega go jako narzędzie, do popełniania przestępstwa. Według M. Sowy o przestępczości internetowej można mówić, gdy do popełnienia określonego czynu może dojść lub jego dokonanie jest możliwe tylko w przypadku użycia Sieci [8, s. 62]. Przestępstwa internetowe często mylnie zastępowane są mianem przestępczości komputerowej, którą definiuje się jako dokonywanie czynności za pomocą sieci teleinformatycznych. Pojęcie przestępczości komputerowej jest znacznie szersze od pojęcia przestępczości internetowej, nie mniej jednak należy podkreślić, że są one ze sobą powiązane, ponieważ Internet stanowi jedną z możliwości przestępczego wykorzystania komputera. Przestępstwa komputerowe stanowią poważne zagrożenie ze względu na swój globalny, transgraniczny charakter, dający przestępcom możliwość podejmowania działalności na ogromną, niespotykaną dotąd skalę. W świetle prawa określenie przestępczości komputerowej jest niejednoznaczne. Nie ma jednej definicji akceptowalnej przez wszystkich naukowców i przedstawicieli prawa. K. J. Jakubski twierdzi, że owe zjawisko powinno być traktowane jako hasło ze względu na nieprecyzyjność tego pojęcia oraz różnorodnego wykorzystania komputerów przez przestępców [6, s. 34], Przestępstwa komputerowe nie są dokonywane jedynie przez specjalistów z dziedziny informatyki. Często młodzież używa komputera i Internetu jako narzędzia do nękania, prześladowania i krzywdzenia innych, stając się sprawcami ryzykownych zachowań w Internecie wobec innych jego użytkowników, zarówno funkcjonujących wraz z nim w tradycyjnych grupach, np. w klasie szkolnej czy miejscu zamieszkania, jak i innych. Młody użytkownik może stać się także sprawcą nadużyć związanych ze sferą seksu np. produkując materiały pornograficzne, które są prawnie zabronione, a także szerzyć w Internecie wartości nieakceptowane w kontekście etycznym, np. prowadząc strony propagujące przestępczość lub przemoc [8, s. 62]. Młodzież najczęściej popełnia przestępstwa związane z:
62
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
•	stalkingiem, cyberstalkingiem;
•	mobbingiem elektronicznym.
Dzieci i młodzież często nie mają świadomości, czym jest stalking i jakie są jego konsekwencje prawne. Do dnia 6 czerwca 2011 roku, to znaczy do dnia wejścia nowelizacji ustawy w życie, zjawisko stalkingu nie było kryminalizowane.
Według kodeksu karnego:
Art. 190a § 1. Kto przez uporczywe nękanie innej osoby lub osoby jej najbliższej wzbudza u niej uzasadnione okolicznościami poczucie zagrożenia lub istotnie narusza jej prywatność, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
Art. 190a § 3 kk. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 lub 2 jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
Art. 190a § 3 kodeksu karnego. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 lub 2 jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
Odpowiedzialności karnej wymienionej w kodeksie karnym podlegają osoby, które ukończyły siedemnasty rok życia, młodsze dzieci natomiast za popełnienie stalkingu mogą być przez Sąd upomniane, zobowiązane do przeproszenia koleżanki lub kolegi. Sąd może także zobowiązać rodziców do zwiększenia nadzoru nad dzieckiem a nawet ustanowić dziecku kuratora bądź skierować je do placówki wychowawczej.
Mobbing elektroniczny wobec rówieśników można określić jako sytuację, gdzie sprawcy i ofiara pozostają w relacji (znają się) w wyniku przynależności do formalnej grupy społecznej, np. klasy szkolnej w realnym świecie. Pomimo tego sprawcy konkretnych czynów mogą działać anonimowo, chociaż mogą także działać otwarcie, poszerzając repertuar zachowań realizowanych w realnym świecie o agresję elektroniczną. Sprawcy mogą współpracować z innymi osobami, które albo czynnie realizują akty agresji elektronicznej, albo stanowią ogniwo w rozpowszechnianiu materiałów związanych z taką agresją. Akty agresji elektronicznej realizowane są w sposób powtarzalny.
Przykładami narzędzi wykorzystywanych do mobbingu wirtualnego są:
•	telefony komórkowe, które często wykorzystywane są do wykonywania anonimowych połączeń oraz wysyłania niechcianych wiadomości, często obraźliwych czy zawierających groźby. Telefony komórkowe wykorzystuje się także do nagrywania upokarzających filmów wideo, które są rozsyłane lub udostępnianie w Internecie [9];
•	komunikatory internetowe m.in.: Gadu-Gadu, Skype, Instant Messenger za pomocą, których możliwe jest rozsyłanie obraźliwych wiadomości, niechcianych zdjęć oraz filmów. Mobber w celu wysłania takiej wiadomości
63
Nastolatek w cyberprzestrzeni - współczesne zagrożenia a perspektywa rozwoju szkoły przyszłości
często używa fikcyjnego lub skradzionego konta [9];
•	kamerki internetowe, dzięki którym sprawca ma możliwość nagrywania i rozsyłania nieodpowiednich treści, przekonywania i zmuszania dzieci oraz młodych ludzi do pewnych zachowań, a także udostępniania osobistych treści w celu upokorzenia innej osoby;
•	portale społecznościowe jak Facebook czy Twitter, na których mobber może dodawać obraźliwe komentarze, udostępniać przykre dla innych zdjęcia lub nagrania wideo.
Cyberprzestrzeń to miejsce sprzyjające tworzeniu się wielu patologii. Mimo podejmowania wielu prób ich wyeliminowania, a przynajmniej ograniczenia, zjawisko to ciągle występuje w społeczeństwie, co gorsza poszerza swój zasięg występowania. Dlatego w przeciwdziałaniu zjawisk m.in. cyberprzemocy niezwykle ważna jest rola rodziców, których w istotnym stopniu powinny wspierać szkoła oraz Policja. To te instytucje odpowiadają za efekty profilaktyki dotyczącej cyberprzemocy. Ministerstwo Edukacji Narodowej powinno natomiast zadbać, aby powyższe działania miały systemowy i kompleksowy charakter (Ryc. 3).
Ryc. 3. System zapobiegania i przeciwdziałania cyberprzemocy wśród nastolatków
Wspierani* w realizacji
MINISTERSTWO programów radowych
EDUKACJI NARODOWEJ
icania zadań
Ministerstwo
Cyfryzacji
Wspierani* w realizacji programów rządowych
Wspomaganie
Wykrywanie sprawców Działania prewencyjne
Nadzór i koordynacja działań
Działania profilaktyczne
M
Kuratoria oświaty
Działania profilaktyczno-wychowawcze
AJki ■■ Ł Ati 11
Podmioty zewnętrzne
Wspomaganie działań profilaktycznych
Szkoły
Źródło: Cyberzagrożenia. zyciepabianic.pl [Online]. Tryb dostępu: https://www.zyciepabianic.pl/informacje/pabianice/cyber-zagrozenia.html [Dostęp: 16.06.2018]
64
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
Reagowaniem na zdarzenia naruszające bezpieczeństwo Sieci w Polsce i koordynacją działań w tym obszarze zajmuje się Narodowe Centrum Cyberbezpieczeństwa, w którego skład wchodzi zespół CERT Polska (ang. Computer Emergency Response Team). Jako operator telekomunikacyjny NASK oferuje innowacyjne rozwiązania teleinformatyczne dla m.in. dla administracji i nauki (m.in. ARAKIS - system wczesnego ostrzegania o zagrożeniach w Sieci). NASK prowadzi także rejestr domeny.pl.
NASK jest instytutem badawczym podległym Ministerstwu Cyfryzacji. Prowadzi badania w zakresie rozwiązań zwiększających efektywność, niezawodność i bezpieczeństwo sieci teleinformatycznych oraz innych złożonych systemów sieciowych. Istotne miejsce w jego działalności zajmują badania dotyczące biometrycznych metod weryfikacji tożsamości w bezpieczeństwie usług. Kluczowym polem aktywności NASK są działania związane z zapewnieniem bezpieczeństwa Internetu. Ważną rolę pełni działalność edukacyjna i popularyzacja idei społeczeństwa informacyjnego. Akademia NASK realizuje projekty dedykowane różnym grupom społecznym, wiekowym oraz zawodowym, w tym program Komisji Europejskiej Safer Internet promujący bezpieczne korzystanie z nowych technologii i Internetu wśród dzieci i młodzieży. NASK prowadzi portal e-learningowy IT Szkoła (www.it-szkola.edu.pl) skierowany do uczniów szkół ponadgimnazjalnych i nauczycieli, pomagający w podnoszeniu poziomu kompetencji cyfrowych poprzez wykłady on-line i certyfikowane kursy. W ramach instytutu funkcjonuje Dyżurnet.pl, punkt kontaktowy, który przyjmuje zgłoszenia dotyczące nielegalnych treści w Internecie, przede wszystkim związanych z materiałami przedstawiającymi seksualne wykorzystywanie dzieci. W strukturze Instytutu funkcjonuje też Pracownia Edukacyjnych Zastosowań Technologii Informacyjno-Komunikacyjnych. Podejmuje ona badania naukowe w zakresie budowy otwartych zasobów edukacyjnych i otwartej nauki, implementacji najnowszych technologii cyfrowych w sferę edukacji, a także osobowych, społecznych i kulturowych skutków rozwoju Internetu. Pracownia realizuje programy edukacyjne, związane z zagrożeniami bezpieczeństwa w Sieci dzieci i młodzieży, organizuje konferencje naukowe oraz publikuje prace naukowe z zakresu podejmowanej problematyki.
Zakończenie
Cyberprzestrzeń przechodzi kolejny etap swojej ewolucji, a poprzez pojawienie się w niej nowych form komunikacji społecznej staje się alternatywną dla nastolatków przestrzenią społeczną. Konkludując powyższe stwierdzenia, należy wysunąć następujące wnioski i zintensyfikować nowe obszary badawcze:
65
Nastolatek w cyberprzestrzeni - współczesne zagrożenia a perspektywa rozwoju szkoły przyszłości
•	określić zmiany w podstawach naukowych kreatywności polegającej na wzbogaceniu teorii i praktyki edukacyjnej, szczególnie kształcenia oraz modyfikacji dotychczasowych, tradycyjnych rozwiązań oświatowych i komunikacyjnych, w których w coraz większym stopniu wdraża się media i nowe technologie;
•	należy rozważyć, w jakim kierunku należałoby budować strategię rozwoju tradycyjnego i alternatywnego systemu oraz procesu kształcenia, aby można było skutecznie realizować wszystkie zadania wynikające z nowych trendów społecznych i informacyjno-informatycznych;
•	określić kierunek edukacji, aby podnieść znaczenie edukacji medialnej w szkole, obejmującej edukację o mediach, edukację do mediów i przez media;
•	przeciwdziałać destrukcyjnym zmianom, zachodzącym w różnych sferach osobowości, pod wpływem korzystania z nowych technologii;
•	odpowiednio przygotować nowe kadry do potrzeb minimalizowania skutków zagrożeń cyberprzestrzeni i świata wirtualnego.
Nastolatek w cyberprzestrzeni
- współczesne zagrożenia a perspektywa rozwoju szkoły przyszłości
Granica między światem wirtualnym a rzeczywistym jest płynna. Wraz z pojawianiem się coraz nowszych i szybszych urządzeń, przepływ informacji przez życie nastolatków będzie się wzmagał. Środki komunikacji elektronicznej i cała cyberprzestrzeń to z jednej strony szansa na nowoczesne nauczanie i kontakt z uczniami, z drugiej - zagrożenia związane z bezpieczeństwem i ochroną prywatności. Czy my rządzimy nowoczesnymi technologiami, czy one rządzą nami? Jaka jest perspektywa rozwoju szkoły przyszłości?
Bibliografia:
[1],	BEDNAREK Józef. Wyzwania edukacyjne w kontekście aktywności człowieka w przestrzeni cyfrowej. [W:J Cyberprzestrzeń. Człowiek. Edukacja. Dylematy społeczności cyfrowej, T. 2. Red. BEDNAREK Józef, ANDRZEJEWSKA Anna. Kraków 2015, s. 25-42.
[2].	CLARKE Alan. E-learning: nauka na odległość. Warszawa 2007.
[31. CORONEL Sheila S. Corruption and the watchdog role of the news media [W:] Public sentinel. News media and governance reform, Washington 2010, s. 111-136.
66
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
[4].	Cybernauci - diagnoza wiedzy, umiejętności i kompetencji dzieci i młodzieży, rodziców i opiekunów oraz nauczycieli w zakresie bezpiecznego korzystania z Internetu. Raport podsumowujący badanie ex-ante. Zrealizowano w ramach projektu „Cybernauci - kompleksowy projekt kształtowania bezpiecznych zachowań w sieci" finansowanego przez Ministra Edukacji Narodowej. [Aut.] BARAN Małgorzata [i in.]. Warszawa 2016.
[5].	KALISZEWSKA Katarzyna. Nadmierne używanie Internetu. Charakterystyka psychologiczna. Poznań 2007.
[6].	JAKUBSKI Krzysztof Jan. Przestępczość komputerowa - zarys problematyki. „Prokuratura i Prawo". 1996 Nr 12, s. 34-50.
[7].	PYŻALSKI Jacek. Gimnazjaliści online. Dobre i złe wiadomości z polskiej części wyników European Cyberbullying Intervention Project, [W:] Cyberbullying -zjawisko, konteksty, przeciwdziałanie. Red. PYŻALSKI JACEK. Łódź 2012, s. 11-44.
[8].	SOWA Michał. Odpowiedzialność karna sprawców przestępstw internetowych. „Prokuratura i Prawo". 2002 Nr 4, s. 62-79.
[9].	TYCZKOWSKI Łukasz. Cyberprzemoc, Cyber-Mobbing oraz bezpieczeństwo w internecie. Blog o języku niemieckim. [Online]. Tryb dostępu: http://blog.tyczkowski.com/2010/01/cyberprzemoc-cyber-mobbing-bezpieczenstwo-w-internecie/ [Dostęp: 16.06.2017].
67
Jacek Prądziński Biblioteka Miejska Bytów
SOCIAL MEDIALNE HEJTOWANIE. ROZRYWKA, NORMA, CZY NIEŚWIADOMOŚĆ? ŹRÓDŁA I SKUTKI HEJTU WŚRÓD DZIECI
I MŁODZIEŻY
Społeczeństwo XXI wieku funkcjonuje w globalnej komunikacji, z której nie sposób się już uwolnić. Nowe technologie, które do niedawna były przejawem luksusu dziś są codziennością. Do komputera powszechnie używanego niemal w każdym domu dołączył tablet i smartfon. Ilość inteligentnych urządzeń, którymi posługujemy się na co dzień, rośnie. Kiedyś były to tylko komputery i niemal wymarłe już telefony komórkowe, potem dołączyły do nich urządzenia PDA, następnie przyszły smartfony i tablety, a dziś na nadgarstkach nosimy smartwatche. Taka dynamika rozwoju technologicznego nie idzie jednak w parze z rozwojem społecznym. Postęp technologiczny znacząco prześciga społeczną adaptację do zachodzących zmian. Rezultaty takiego dysonansu zapewne są ekscytujące, ale i przerażające zarazem. Szczególnie wtedy, gdy dotyczą młodych ludzi.
W każdej epoce gwałtowny rozwój technik komunikacyjnych wywoływał obawy, a nowinki technologiczne były powodem lęku. Z perspektywy czasu można stwierdzić, że był to bezzasadny niepokój. Już dziś widzimy, że powszechny dostęp do Internetu przyniósł wiele społecznych korzyści, co do tego nie ma żadnych wątpliwości - globalna Sieć zrewolucjonizowała świat. Cyfrowa rewolucja, której jesteśmy świadkami, a co ważne, aktywnymi uczestnikami, będzie w swoich społecznych konsekwencjach bardziej przełomowa niż XIX-wieczna rewolucja przemysłowa. Cyberprzestrzeń pozwala pokonać wiele barier: geograficzną, społeczną i ludzką. Dzięki ogólnoświatowej Sieci setki milionów ludzi ma dostęp do wiedzy i informacji. Wirtualna rzeczywistość to również podtrzymywanie i nawiązywanie głębokich relacji pomiędzy ludźmi oddzielonymi od siebie tysiącami kilometrów. W cyberrzeczywistości rozmawiamy, wymieniamy poglądy, tworzymy wymyśloną przez siebie postać. Nowa rzeczywistość sprawia, że pozyskanie nowej przyjaźni i sympatii jest mniej skomplikowane. Ponadto daje ogromne możliwości samokreacji. Nowa płaszczyzna pozwala na swobodne kształtowanie tożsamości, gdzie fantazja nie ma granic, a tabu blokujące w tradycyjnym świecie łatwo zostaje przełamane. Wirtualna przestrzeń jest atrakcyjna, fascynująca dla każdej grupy wiekowej. Według Janusza Morbitzera „mimo swojej stosunkowo niedługiej historii, Internet stał się bardzo istotnym elementem życia społecznego. Zachodzi tu swoiste sprzężenie zwrotne: z jednej strony świat wartości
68
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
w Internecie odzwierciedla wartości powszechnie akceptowane przez społeczeństwo, z drugiej zaś - w dużej mierze - wpływa na kształtowanie świata wartości, zwłaszcza u młodych ludzi. Jest to zjawisko niebezpieczne, gdyż Internet to świat bez granic i bez ograniczeń, to nowe królestwo, cudowny kraj cyberprzestrzeni, gdzie dozwolony jest każdy rodzaj wyrazu, a prawem jest całkowita wolność czynienia tego, co się komu podoba (...)" [3]. Dlaczego zatem nie możemy kierować się doświadczeniami z poprzednich rewolucji i uznać, że obawy związane z zagrożeniami są również bezzasadne? Właśnie ze względu nieograniczoną wolność. Edukacja aksjologiczna i wychowanie ku wartościom dzieci i młodzieży ściśle wiąże się z ograniczeniami, które początkowo narzucane są odgórnie, a z czasem w miarę dojrzewania także i samoistnie. Cyberprzestrzeń burzy przyjęty porządek „prowadzi do ukształtowania bezdusznego, aczkolwiek zawodowo sprawnego technokraty oraz do powstania antywartości takich jak: intelektualne i duchowe zniewolenie, brak odpowiedzialności, fałsz" [3]. Nowa rzeczywistość - cyberrzeczywistość jest naturalną przestrzenią bytowania młodych ludzi, przestrzenią, gdzie wolność słowa jest powszechna i możliwa do praktycznego zastosowania. Wolność, która wielokrotnie jest naginana, a jej granice przekraczane. Jednak współczesny Internet i jego olbrzymi potencjał nie mógłby bez wolności istnieć. Dlatego zachodzi duże prawdopodobieństwo, że bagatelizowanie zagrożeń może mieć dramatyczne skutki. Badania Andrei Flores i Carrie James wykazały, że „bez względu na to, jakie role społeczne pełnimy, jak siebie postrzegamy i oceniamy w rzeczywistości, to w przestrzeni wirtualnej wszyscy myślimy w sposób egoistyczny i wzmacniamy w sobie podejście skrajnie indywidualistyczne. W efekcie społeczeństwo cyfrowe i jego członkowie zatracają wiele norm społecznych, które spajają grupy funkcjonujące w świecie rzeczywistym. Nowych, konstruktywnych norm kulturowych, prawnych, społecznych, które mogłyby zastąpić te odziedziczone ze świata analogowego lub już nie istniejące - na razie nie ma" [2]. Skoro każdy bez względu na pełnioną w społeczeństwie rolę zmienia myślenie o tym, co etycznie i moralnie dopuszczalne, a sama specyfika komunikacji sprzyja agresji i relatywizowaniu norm moralnych oraz występuje brak nowych wyznaczników kulturowych, wręcz konieczne jest wyposażanie użytkowników w takie mechanizmy, jak świadomość i znajomość zagrożeń ze strony technologii informacyjnych. Jednak to nie wszystkie umiejętności, które powinien posiadać użytkownik cyberprzestrzeni. Niezbędna jest refleksja nad różnicą między informacją a wiedzą, kształtowanie dojrzałości informacyjnej, budowanie filtrów aksjologicznych oraz odpowiedzialności za tworzone przez użytkownika i umieszczane w globalnej Sieci treści. Bezrefleksyjność i brak odpowiedzialności w świecie, gdzie nie ma zasad to prosta droga do aksjologicznej destrukcji.
69
Social medialne hejtowanie. Rozrywka, norma, czy nieświadomość? Źródła i skutki hejtu wśród dzieci i młodzieży
Nie sposób wymienić wszystkich zalet wirtualnego świata. Sieć umożliwia nam kontaktowanie się z ludźmi, informowanie o tym, co aktualnie dzieje się w naszym życiu, dzielenie się wspomnieniami. Każda z technologii służyła do nawiązywania stosunków towarzyskich, a używanie ich miało być jak najbardziej zbliżone do zwykłej rozmowy. W tej materii nic się nie zmieniło, tak samo jak w przypadku błyskawicznego opanowywania technologicznych nowinek przez nastolatków. Każde pokolenie ma naturalną skłonność do życia w społeczeństwie obecnie, w tym cyfrowym w szczególności. Dlatego też nie ma co się dziwić, że media społecznościowe zyskują na popularności, to one właśnie zaspokajają naturalną potrzebę życia w społeczeństwie. Serwisy społecznościowe skupiają miliony użytkowników, a w przypadku Facebooka możemy mówić nawet o miliardach. Media społecznościowe „są fenomenem na skalę światową. Rozwój mediów interaktywnych tego rodzaju i stopień ich przyswojenia przez młodych ludzi uwidacznia ich wykorzystujący nasze pierwotne instynkty urok. Badania psychologiczne pomagają nam zrozumieć ich ogromną siłę przyciągania, działającą nie tylko na nasze dzieci, ale też na cały nasz gatunek" [5, s. 111J. Social media pełnią różne funkcje: informacyjną, poznawczą, rozrywkową, reklamową i biznesową. Wszystkie te funkcje równocześnie pełni wspomniany wcześniej Facebook. W początkowej fazie portal miał na celu pomoc w znalezieniu znajomych ze szkoły. Strona bardzo szybko osiągnęła sukces, którego nie spodziewali się jej założyciele. Popularność nowego medium stała się impulsem do rozszerzenia działalności portalu społecznościowego. Obecnie to najpotężniejsze medium zrzeszające ludzi z całego świata, które umożliwia równoczesny kontakt ze wszystkimi. Świat rzeczywisty wpływa na świat wirtualny, a wirtualny na rzeczywisty. Wzajemne przenikanie jest nieuniknione, a wpływ na każdą sferę życia jest oczywistością. Rozpatrując fenomen społecznościowego portalu, można stwierdzić, że facebookoowa rzeczywistość sprzyja umocnieniu określenia świata jako globalnej wioski. Dla dorosłych social media to zupełnie coś innego niż świat rzeczywisty Jednak dla nastolatków sprawa wygląda zupełnie inaczej. Łączenie tożsamości wirtualnej z realną dla pokolenia, które wychowało się w dobie wszechobecnej technologii mobilnej, jest normą. Młode pokolenie używa mobilnych technologii do „zaspokajania zwykłych potrzeb dorastających ludzi, komunikowania się z przyjaciółmi i odłączania się od rodziców - procesów, które mają zasadnicze znaczenie dla prawidłowego rozwoju i kształtowania dziecka" [5, s. 115]. Niestety social media to miejsce, gdzie najczęściej dochodzi do nadużyć wolności słowa. Dobrodziejstwo bywa, zatem niekiedy przekleństwem, źródłem wielu tragedii, zła i agresji. Wielokontekstowa struktura, która nie tylko pozwala na łączenie różnych funkcji i ról społecznych, ale także tożsamości dwóch światów, jest także zagrożeniem dla dzieci i młodzieży. Facebookowa rzeczywistość jest codziennością, ma w związku z tym istotny wpływ na proces socjalizacji najmłodszego pokolenia. Brak kontroli,
70
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
nieograniczona wolność, a co ważne niewłaściwa edukacja może prowadzić do tragedii, która nie tylko może wydarzyć się w niedalekim czasie, ale przede wszystkim może mieć zgubne skutki w kolejnych pokoleniach. Dorośli, ale przede wszystkim dzieci „są świadkami i przedmiotami manipulacji aksjologicznej, przejawiającej się wprowadzeniem do systemu wartości negatywnych, ujemnych antywartości" [7, s. 155]. Ochrona dzieci przed tego typu nadużyciami stanowi problem dla wszystkich krajów, ponieważ to prosta droga do rozwoju cyberprzemocy.
Dziś cyberprzemoc to nie tylko prześmiewcze zdjęcie, kompromitujący filmik, obraźliwy komentarz, który może zapoczątkować falę nienawiści, ale nawet kliknięcie w „lubię to". O ile niektóre formy cyberprzemocy stosowane są umyślnie, o tyle inne zaczynają się całkiem niewinnie, a co ważne, nieświadomie. Do tej grupy należy, m.in. mowa nienawiści i hejt. Mowa nienawiści należy obecnie do najczęstszych form nietolerancji i ksenofobii w Europie. Szczególnie niepokojąca jest jej rosnąca obecność w dyskursie politycznym oraz jej upowszechnienie w sferze publicznej, zwłaszcza w Internecie i na portalach społecznościowych, gdzie to co nieakceptowane staje się do przyjęcia i zaczyna być „normą". Portal, na którym mowa nienawiści jest codziennością, gdzie niemal każdy użytkownik się z nią spotyka, jest pośrednim zagrożeniem dla praw człowieka. Mowa nienawiści to negatywne wypowiedzi
0	jednostkach albo grupach ludzi opierające się jedynie na tym, że należą do konkretnej kategorii. Stosowana jest do szerzenia nietolerancji i uprzedzeń. Bez względu na jej użycie zawsze w mniejszym lub większym stopniu jest powodem do wyraźnych nadużyć - może być bezpośrednim wezwaniem do przemocy wobec danej grupy lub pośrednio generować narastającą falę nienawiści, której następstwem może być przemoc fizyczna. Ze względu na społeczną szkodliwość nienawistnych słów oraz niebezpieczeństw związanych z ich eskalacją, ważna jest właściwa reakcja. Odzieranie drugiego człowieka z godności bez względu na to, jaką drogę życiową sobie wyznaczył, jest karygodne i powinno być nie tylko penalizowane, ale społecznie piętnowane. Mimo skazujących wyroków fala mowy nienawiści na portalach społecznościowych nie słabnie. Do tego dochodzi jeszcze zjawisko powszechnego hejtingu, czyli chęci wyładowania agresji i krytyki. Hejter nie skupia się na wyrafinowanej erystycznie interakcji z przeciwnikiem, koncentruje się na bezpośrednim ataku. Może być prymitywny, ważne, aby był skuteczny. Mowa nienawiści nie oznacza wszystkich obraźliwych wypowiedzi, ale te nawiązujące pośrednio lub bezpośrednio do cech, na które nikt z nas nie ma wpływu, np. koloru skóry, preferencji seksualnych, a nie zmiennych aspektów, np. poglądów społecznych lub politycznych. Jest więc pojęciem znacznie węższym od hejtingu. Hejt to wypowiedź mająca na celu obrażanie
1	zniesławienie kogoś, najczęściej anonimowa, ale także i jawna, podpisana imieniem i nazwiskiem. Hejtowanie często wymyka się spod kontroli, do jednego hejtera dołączają się następni hejterzy pełni agresji i nienawiści. Każda próba zdefiniowania
71
Social medialne hejtowanie. Rozrywka, norma, czy nieświadomość? Źródła i skutki hejtu wśród dzieci i młodzieży
hejtu związana jest z jej projektującym charakterem. Najogólniej mówiąc są to „wyrażone w przestrzeni publicznej komunikat lub opinia o jednolicie wrogim wobec odbiorcy charakterze, mające na celu wyszydzenie, obrażanie lub urażenie jego osoby, poglądów, przekonań lub zainteresowań. Hejt jest zdeterminowany przede wszystkim sprzyjającymi warunkami jego rozpowszechniania - rozmyciem kontroli społecznej w środowisku wirtualnym (anonimowość) oraz środkami technicznymi umożliwiającymi jego nieograniczoną transmisję. Przyjmuje najczęściej formę komentarzy lub postów w mediach społecznościowych, na forach i na stronach internetowych" [4, s. 21]. Hejt szczególnie dotkliwy bywa dla dzieci. Social media to dla dzieci i młodzieży najważniejsze współczesne pole walki o akceptację, czyli
0	łajki albo komentarze, co ma zasadnicze znaczenie w tym wieku. Redefinicji uległa atrakcyjność, dziś nie oznacza bycie pięknym, lecz bycie zauważonym, m.in. w social mediach. Młodym ludziom zależy na jak najlepszym zaprezentowaniu się w tej przestrzeni, dlatego niekonstruktywna krytyka jest szczególnie bolesna
1	groźniejsza w swoich konsekwencjach. Nagminne wulgarne wyzwiska, ośmieszanie, poniżanie, upokarzanie, straszenie, zamieszczanie zdjęć lub filmów wbrew woli osób na nich występujących, podszywanie się pod inne osoby, to powszedniość portali społecznościowych. Niepokojące zjawiska mają groźne konsekwencje. Obniżają samoocenę, wywołują negatywne emocje. W skrajnych wypadkach mogą doprowadzić do samobójstwa. Dobrze znane są już przypadki nastolatków, a nawet dzieci, które pod wpływem hejtowania przez rówieśników targnęły się na życie.
Zgodnie z najnowszym raportem międzynarodowej organizacji Global Dignity niemal połowa nastolatków spotyka się w Internecie ze zjawiskiem hejtu, a co piąty badany jest jego prowodyrem. Raport nie pozostawia złudzeń: „o ile informacja, że 57% młodzieży przynajmniej raz dziennie śledzi posty zamieszczone przez innych pod swoimi wpisami nie wydaje się specjalnie zaskakująca, o tyle deklaracja 14% badanych, że często zmieniają oni poglądy pod wpływem internetowych opinii, może już nieco zaniepokoić. 66% młodych Polaków przyznaje, że zmieniło opinię, sugerując się komentarzami w Internecie, które zazwyczaj mają wydźwięk negatywny i często są tworzone wyłącznie po to, aby irytować innych. Aż 10% respondentów otwarcie odpowiedziało, że stosowanie obraźliwych komentarzy jest dla nich formą rozrywki. Mając na uwadze, że większość badanych (66%) twierdzi, że hejtowanie jest sposobem na wyrażenie własnej opinii, znaczącym problemem jest to, że dzisiejsza młodzież nie potrafi w inny sposób mówić o odmienności zdań" [ 1 ]. Hejterzy i hejtowani przyjmują takie same strategie postępowania z wszechobecnym hejtem w Internecie: ignorują, piszą co myślą, polemizują, odpowiadają hejterowi. Według raportu [6] co piąty hejter i co dziesiąty hejtowany dołącza się do hejtu jeśli uzna, że jest słuszny. Pomimo tego, że młodzi ludzie zdają sobie sprawę z konsekwencji nadmiernego hejtu i są przekonani, że hejterzy powinni ponosić prawne konsekwencje swoich działań, to mimo wszystko
72
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
chcą mieć prawo wyrażania swoich opinii. Rzecz w tym, że kiedy mają inne zdanie niż rówieśnicy, nie potrafią mówić o nim bez wchodzenia w nienawistny ton. Taki stan rzeczy u młodych ludzi wynika z faktu zapominania lub nieświadomości, że w Sieci po drugiej stronie jest człowiek, a nie wirtualna postać.
Obecność najmłodszego pokolenia w cyberprzestrzeni nie jest zagadnieniem, które można po prostu rozwiązać. Najmłodsze pokolenie z reguły w ogóle nie wie, że doświadcza w Internecie właśnie cyberprzemocy. Nie rozumie, że obrażać to prawie to samo co uderzyć. Hejtuje i pozwala się hejtować, uznając to za część codziennej, wirtualnej komunikacji. Młodzi ludzie tylko pozornie są ekspertami od nowych technologii. W większości są nieświadomi wielu zagrożeń, które mogą na nich czyhać. Do tego dochodzi niepokojące zjawisko pogłębiającej się społecznej izolacji. Dziesiątki czy wręcz setki znajomych na portalu społecznościowym, często wiążą się z zamieraniem realnych kontaktów Brak długotrwałych relacji społecznych, które poprzez interakcje uczą współczucia, empatii, troski i zaangażowania, sprzyja rozwojowi agresji, tej social medialnej w szczególności.
Bibliografia:
[1].	Czy hejt jest rozrywką? Wyniki badania pod patronatem RPD. [Online]. Tryb dostępu: http://brpd.gov.pl/aktualnosci/czy-hejt-jest-rozrywka-wyniki-badania-pod-patronatem-rpd. [Dostęp: 23.09.2018].
[2].	Hejt - nowe imię nienawiści. [Online]. Tryb dostępu: https://sukcespisanyszminka.pl/hejt-nowe-imie-nienawisci/. [Dostęp: 23.09.2018].
[3].	MORBITZER Janusz. Świat wartości w Internecie. [Online], Tryb dostępu: https://dziennikpolski24.pl/swiat-wartosci-w-internecie/ar/1772512. [Dostęp: 23.09.2018],
[4].	STASIEWICZ Stanisław. Hejterstwo - geneza, oblicza i istota zjawiska. [W:] Hejterstwo. Nowa praktyka kulturowa? Geneza, przypadki, diagnozy. Red. DYNKOWSKA Julia, LEMANN Natalia, WRÓBLEWSKI Michał, ZATOR Anna. Łódź 2017, s. 13-23.
[5].	UHLS Yalda. Cyfrowi rodzice. Dzieci w Sieci. Jak być czujnym, a nie przeczulonym. Kraków 2016.
[6],	Wilki i owce w Internecie, czyli raport na temat hejtu wśród młodzieży. Global Dignity Poland. [Online]. Tryb dostępu: http://brpd.gov.pl/sites/default/files/ iqs_raport_z_badania.pdf. [Dostęp: 23.09.2018],
[7].	Zagrożenia cyberprzestrzeni i świata wirtualnego. Red. BEDNARCZYK Józef, ANDRZEJEWSKA Anna. Warszawa 2014.
73
Sylwia Kosznik-Biernacka Akademia Pomorska Słupsk
Prawno-etyczne aspekty bezpieczeństwa
personalnego w społeczeństwie informacyjnym
W dobie rozwoju nowych technologii na znaczeniu zyskał personalny wymiar bezpieczeństwa: naszych danych osobowych, naszej tożsamości, naszej wiarygodności, naszej autoprezentacji w nowych mediach. W publikacji tej zostaną poruszone wybrane prawno-etyczne aspekty tego zagadnienia.
Bezpieczeństwo personalne
Bezpieczeństwo personalne w dobie powszechnego rozwoju nowych technologii komunikacyjnych zyskało nowe znaczenie. Dotąd pojęcie human security oznaczało wolność od problemów egzystencjalnych tj. głód, choroby i represje ze względu na pochodzenie, rasę, płeć, wyznanie czy poglądy polityczne a także ochronę przed nagłymi i bolesnymi wydarzeniami w życiu codziennym, czy to w domu, w pracy, czy też w społeczeństwie [4, s. 55-56]. W literaturze przedmiotu w pewnym uproszczeniu zagrożenia dla bezpieczeństwa jednostki przedstawiano jako zagrożenia:
1.1.	o specyfice społecznej (bezrobocie, patologie) [3, s. 269],
1.2.	ekologiczne (np. kataklizmy czy zanieczyszczenia przemysłowe) [5, s. 99],
1.3.	polityczne,
1.4.	ekonomiczne (np. ubóstwo).
Oprócz podstawowych wymienionych kategorii w kontekście bezpieczeństwa personalnego należy zwrócić uwagę na zagrożenia uderzające w ludzką godność, ochronę życia prywatnego i rodzinnego, ochronę tajemnicy komunikowania się, moralności, systemu wartości, czy naszego dobrego imienia. Godność przysługuje w równym stopniu każdemu człowiekowi, bez różnicy płci, rasy, narodowości i wyznania. Natomiast pozytywne wartości kształtują lepszych ludzi, lepsze życie i lepsze stosunki międzyludzkie.
W dobie galopującego rozwoju cywilizacyjnego zagrożenia dla bezpieczeństwa personalnego mogą przybierać także postać dążeń do zawładnięcia świadomością człowieka [2, s. 69-70], a tym samym manipulowaniem jego przekonaniami i światopoglądem poprzez wypaczone kreowanie rzeczywistości w nowoczesnych środkach przekazu (manipulacja informacją, fake news, fałszowanie rzeczywistości).
74
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
Aby skutecznie się chronić, każdy powinien być wyposażony w elementarną wiedzę w zakresie bezpiecznego korzystania z nowych mediów, które niewątpliwie są dobrodziejstwem naszych czasów, ale równocześnie stanowią źródło zagrożenia dla nas samych. Jeśli nie będziemy z nich umiejętnie korzystać, to sami narazimy się na niebezpieczeństwa czyhające w Sieci. Wiedzy tej oczekuje się zarówno od nastolatka, jak i rodzica, nauczyciela czy pracownika, jednak nie znajdziemy jej w szkolnych podstawach programowych.
Ustawodawstwo w zakresie ochrony danych osobowych
Aktualnie brak aktu prawnego, który kompleksowo regulowałby zagadnienia dotyczące szeroko pojętej cyfryzacji społeczeństwa. Wraz z postępem technologicznym diametralnie zmienił się sposób pozyskiwania, przetwarzania i przekazywania informacji. Prawo nie nadąża za tymi zmianami. Obecnie trwają prace nad stworzeniem kodeksu informatyki, czyli zbioru przepisów jednoznacznie wskazujących na to co wolno, a czego nie wolno na wzór innych dziedzin prawa takich jak: prawo cywilne, karne, administracyjne. Jednak na razie obowiązują nas dotychczasowe regulacje prawne w tym zakresie. Celem tej publikacji nie jest przytoczenie wszystkich aktualnie obowiązujących przepisów, a jedynie przytoczenie wybranych, uznanych subiektywnie za niezbędnik wiedzy dla zwykłego obywatela (ucznia, studenta, pracownika). Są to:
Konstytucja rp
Art. 47. Każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym.
Art. 49. Zapewnia się wolność i ochronę tajemnicy komunikowania się. Ich ograniczenie może nastąpić jedynie w przypadkach określonych w ustawie i w sposób w niej określony [6].
Należy wyjaśnić, że prawo do prywatności jest zapewnione również w przepisach prawa cywilnego w:
Art. 23. Dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach [14].
75
Prawno-etyczne aspekty bezpieczeństwa personalnego w społeczeństwie informacyjnym
W szerokim ujęciu prawo do prywatności obejmuje:
•	prawo do nieujawniania informacji ze sfery prywatności i życia rodzinnego,
•	tajemnicę korespondencji,
•	dane osobowe,
•	nietykalność mieszkania,
•	wizerunek.
Sąd Najwyższy uznał prywatność za dobro osobiste m.in. w wyroku (wyrok SN z dnia 11 maja 2007 r. Sygn. akt I CSK 47/07) [18]. Ochrona prawna obejmuje: ujawnienie faktów z życia osobistego i rodzinnego, nadużywanie uzyskanych informacji, zbieranie w drodze prywatnych wywiadów informacji i ocen ze sfery intymności, aby je opublikować i w inny sposób rozgłaszać. Zatem za naruszenie uznaje się także gromadzenie informacji w celu ich ujawnienia, co ma szczególne znaczenie dla spraw, w których naruszycielami są media [15] (dziś również społecznościowe)29. Ponadto należy zauważyć, że w informatyce prywatność stanowi wyraz pokrewny do anonimowości i jest to problem z zakresu szeroko pojętego bezpieczeństwa teleinformatycznego [9].
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych
(tekst jednolity dz. u. z 2002 r. nr 101,
poz. 926 z późn. zm.)
Art. 6.1. W rozumieniu ustawy za dane osobowe uważa się wszelkie informacje dotyczące zidentyfikowanej lub możliwej do zidentyfikowania osoby fizycznej.
Art. 6.2. Osobą możliwą do zidentyfikowania jest osoba, której tożsamość można określić bezpośrednio lub pośrednio, w szczególności przez powołanie się na numer identyfikacyjny albo jeden lub kilka specyficznych czynników określających jej cechy fizyczne, fizjologiczne, umysłowe, ekonomiczne, kulturowe lub społeczne.
Art. 6.3. Informacji nie uważa się za umożliwiającą określenie tożsamości osoby, jeżeli wymagałoby to nadmiernych kosztów, czasu lub działań.
Zgodnie z RODO, do kategorii danych osobowych zwykłych należą również dane osobowe dotyczące wyroków skazujących [13].
Wyodrębnionym rodzajem danych osobowych są dane osobowe zaliczające się do szczególnej kategorii danych (dane wrażliwe) zdefiniowane w art. 27 ustawy jako dane ujawniające pochodzenie rasowe lub etniczne, poglądy polityczne, przekonania religijne lub filozoficzne, przynależność wyznaniową, partyjną lub związkową, jak również dane o stanie zdrowia, kodzie genetycznym, nałogach lub życiu seksualnym. Dane te podlegają szczególnej ochronie. Ustawa określa zasady postępowania przy przetwarzaniu danych
29 Interpretacja autora.
76
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
osobowych w systemach informatycznych, jak i w papierowych zbiorach ewidencyjnych.
Prezydent podpisał 10 maja 2018 r. nową ustawę o ochronie danych osobowych (Dz. U. z 2018 r. poz. 1000) [13]. Jej stworzenie wynikało z konieczności zapewnienia skutecznego stosowania Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 r. [12]. W Polsce RODO obowiązuje od dnia 25 maja 2018 roku. Nowa ustawa o ochronie danych osobowych nie powiela ani nie wdraża rozwiązań RODO, lecz uzupełnia nowe regulacje w zakresie ochrony danych osobowych, tak aby odpowiadały przepisom i standardom przyjętym na poziomie UE.
RODO stosuje się do przetwarzania danych osobowych. Przetwarzaniem danych osobowych są jakiekolwiek operacje wykonywane na danych osobowych, takie jak:
•	zbieranie danych,
•	przechowywanie danych,
•	usuwanie danych,
•	opracowywanie danych,
•	udostępnianie danych.
W całej UE ujednolicono przepisy dotyczące ochrony danych osobowych. Ustawodawstwo ma nam zapewnić lepszą ochronę naszych danych. Podmioty prywatne będą musiały się liczyć z karą finansową w wysokości nawet do 20 min euro lub 4% swojego światowego obrotu za naruszenie przepisów ogólnego rozporządzenia o ochronie danych.
Kolejny aspekt poruszony w RODO to profilowanie. Profilowanie to szczególny rodzaj przetwarzania danych osobowych, który:
•	odbywa się w sposób automatyczny,
•	ma na celu ocenę osoby fizycznej lub przewidywanie jej zachowania.
Przykłady:
•	automatyczny dobór reklam na stronie internetowej w oparciu o wcześniejszą aktywność na tej stronie,
•	automatyczne obliczenie składki ubezpieczeniowej w oparciu o dane podane na stronie internetowej.
Profilowanie zawsze wymaga poinformowania o tym osób, które są profilowane. Profilowanie najczęściej jest wykorzystywane jako narzędzie dla tzw. automatycznego podejmowania decyzji wobec osób, których dane dotyczą. Te decyzje to właśnie wyświetlenie konkretnej reklamy w oparciu o profil, czy obliczenie wysokości składki ubezpieczeniowej. Jeżeli jednak to automatyczne podejmowanie decyzji wywołuje skutki prawne wobec osób, których dane dotyczą, lub w podobny istotny sposób wpływa na te osoby, można taki mechanizm stosować wyłącznie wtedy, gdy
77
Prawno-etyczne aspekty bezpieczeństwa personalnego w społeczeństwie informacyjnym
spełniony jest jeden z następujących warunków:
•	osoba profilowana wyrazi na to wyraźną zgodę,
•	profilowanie jest niezbędne do zawarcia lub wykonywania umowy z tą osobą,
•	profilowanie jest dopuszczalne przez szczególne przepisy prawa.
Przykłady:
•	automatyczny dobór reklam na stronie internetowej w oparciu o wcześniejszą aktywność na tej stronie w większości przypadków nie wywołuje skutków prawnych wobec osób, których dane dotyczą, ani też nie wpływa na te osoby w podobny istotny sposób,
•	automatyczne odrzucenie wniosku kredytowego złożonego za pośrednictwem strony internetowej wyłącznie w oparciu o automatyczne przetwarzanie danych wywołuje skutki prawne wobec osoby, której dane dotyczą, ponieważ wprost pozbawia ją możliwości zawarcia umowy kredytu.
Jeżeli profilowanie miałoby się odbywać w oparciu o szczególne kategorie danych osobowych, wówczas jedyną podstawą prawną, która mogłaby takie profilowanie zalegalizować, może być szczególny przepis prawa [11].
Korzyści wprowadzenia RODO powinny objawić się przeciętnemu obywatelowi poprzez niezakłócanie prywatności telefonami z ofertami od firm marketingowych, co jest najbardziej pozytywnym i spektakularnym przejawem zmian prawa. Przeciętny obywatel powinien poczuć ochronę swojej prywatności.
Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych (dz. u. nr 128, poz. 1402 z późn. zm.);
W tym akcie prawnym zawarte są normy prawne odnoszące się do ochrony szeroko rozumianych baz danych, stworzonych przez konkretne osoby lub instytucje. Czas trwania ochrony takiej bazy to 15 lat od chwili jej stworzenia lub upowszechnienia. W przypadku gdy ktoś bezprawnie będzie korzystał z chronionej bazy danych producent ma prawo wezwać do zaprzestania z korzystania z bazy, zwrotu uzyskanych korzyści finansowych, lub żądać naprawienia wyrządzonej szkody na zasadach ogólnych. Osoba korzystająca bezprawnie z bazy danych chronionej przedmiotową ustawą, podlega karze grzywny.
Kodeks karny
W czerwcu 2011 r. weszła w życie poprawka do kodeksu karnego uznająca cyberprzemoc i stalking za czyny zabronione. Art. 190a kk mówi:
78
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
§ 1. Kto przez uporczywe nękanie innej osoby lub osoby jej najbliższej wzbudza u niej uzasadnione okolicznościami poczucie zagrożenia lub istotnie narusza jej prywatność, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
§ 2. Tej samej karze podlega ten, kto podszywając się pod inną osobę, wykorzystuje jej wizerunek lub inne jej dane osobowe w celu wyrządzenia jej szkody majątkowej lub osobistej.
§ 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 lub 2 jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do 10 lat.
§ 4. Ściganie przestępstwa określonego w § 1 lub 2 następuje na wniosek pokrzywdzonego.
Przestrzeganie prawa w praktyce Przykłady nadużyć naruszające ustawę o ochronie danych
osobowych
Wcale nierzadko zdarza się, że sami ujawniamy swoje dane osobowe, które powinniśmy bezwzględnie chronić, np. na portalach społecznościowych z dumą przedstawiamy swoje zdjęcie z własnym dowodem osobistym i widniejącymi na nim wszystkimi danymi. Sami umieszczamy selfi z naszym wizerunkiem nawet kilka razy dziennie (zdjęcie to też dane osobowe - nasz rozpoznawalny i możliwy do zidentyfikowania z imienia i nazwiska wizerunek). Umieszczamy też celowo lub przy okazji zdjęcia naszych znajomych z różnych sytuacji nie pytając ich o zgodę na publikację wizerunku w Sieci. Warto wiedzieć, że jest to niezgodne z prawem bez pisemnej zgody.
Seksting30
Seksting wśród nastolatków jest wciąż cool i trendy. Często tego skrajnie bezmyślnego zachowania z młodości możemy gorzko żałować w dorosłym życiu. To co raz umieścimy w Internecie zostaje tam na zawsze i przestaje być już naszą własnością. Nie mamy kontroli nad rozprzestrzenianiem się raz umieszczonego materiału w Sieci. Oto tylko niektóre fakty ustalone na podstawie szeroko zakrojonych badań.
W 2014 r. Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę zbadała zjawisko występowania sekstingu wśród polskiej młodzieży. Oto tylko niektóre statystyki:
30 Za Wikipedią: forma komunikacji elektronicznej w tym za pomocą na przykład komunikatorów internetowych, wiadomości MMS czy portali społecznościowych, w której przekazem jest seksualnie sugestywny obraz lub treść.
79
Prawno-etyczne aspekty bezpieczeństwa personalnego w społeczeństwie informacyjnym
•	ponad połowa badanych (55%) deklaruje, że „nikt z ich znajomych" nie wysyła materiałów dotyczących sekstingu, jednak 45% deklaruje, że przynajmniej niektórzy ich znajomi tak robią;
•	nieco ponad jedna trzecia respondentów (34%) deklaruje, że choć raz w życiu otrzymała wiadomość tego typu. Odsetek ten jest większy wśród chłopców;
•	nadawcami takich wiadomości najczęściej byli znajomi, a najpopularniejszym motywem „podrywanie", czy próba zwrócenia na siebie uwagi;
•	w znaczącym procencie przypadków nadawcami były także zupełnie obce osoby;
•	co dziewiąty nastolatek (11%) deklaruje, że sam wysłał taką wiadomość ze swoim zdjęciem bądź filmem. Odsetek ten był wyższy wśród dziewcząt;
•	odbiorcami wiadomości był najczęściej chłopak/dziewczyna respondenta i były one wysyłane przede wszystkim w ramach flirtu w związku;
•	tylko 1% osób spośród tych, którzy wysłali zdjęcia, zadeklarowało, że spotkało ich z tego powodu coś przykrego [17].
Natomiast badania przeprowadzone przez NASK Nastolatki 3.0 ujawniają, że co piąty badany udostępnia w Sieci informacje o sobie w sposób niekontrolowany lub deklaruje, że nie widzi takiej potrzeby [10].
Przytoczone powyżej wyniki badań empirycznych potwierdzają, że w kwestii należytego i odpowiedzialnego zadbania o naszą prywatność jest jeszcze wiele do zrobienia.
Parental trolling31
Czasami rozum ustępuje przed łajkami. Niestety zdarza się, że rodzice kosztem własnego dziecka próbują zapewnić sobie popularność w Sieci: przebiorą swoje dziecko i sfotografują je z papierosem w ustach, szklaneczką whisky w ręku albo jak uśmiecha się do kieliszka wódki. Jak siedzi wewnątrz sedesu albo w wydrążonym arbuzie. Jak pije razem z kotem rozlane mleko z podłogi. Kochane córeczki wystylizują na prostytutki: ubiorą je w minispódniczki i założą buty na wysokim obcasie, bo takie zdjęcie to jak nic kilkaset kliknięć, a może nawet parę tysięcy. Nakręcą filmiki, im bardziej śmieszne, tym lepiej. Niech syn się przewróci, wyleje sobie coś na głowę. Kisiel albo farbę. Niech zaśpiewa, zabluźni, a najlepiej jedno i drugie. Może być też wersja nieco łagodniejsza, bez brzydkich słów, oby tylko było wiadomo, o co chodzi. Wszystkie chwyty dozwolone. Tak jakby z każdym lajkiem dziecko liczyło się coraz mniej [7].
Na szczęście nie uchodzi już to rodzicom bezkarnie. W Polsce ogłoszono już
31 Trollowanie własnego dziecka.
80
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
wyrok za tzw. parental trolling. Ukarano ojca, który opublikował zdjęcie swojego syna na Facebooku, na którym widać rozebranego chłopca w jednej dłoni trzymającego swoje przyrodzenie, a w drugiej butelkę z piwem. Gdy matka dziecka to zobaczyła, natychmiast kazała usunąć kompromitujące zdjęcie. Kiedy ojciec odmówił, twierdząc, że nie zrobił nic złego, kobieta postanowiła zgłosić sprawę na policję i do prokuratury. Decyzją sądu mężczyzna został skazany na 3 miesiące pozbawienia wolności [7].
Z prawnego punktu widzenia dzieci mogą pozwać w przyszłości swoich rodziców za publikowanie kompromitujących ich zdjęć.
Dziecko może mieć roszczenia związane z naruszeniem jego dóbr osobistych spowodowane działaniami rodziców. W zależności od sytuacji roszczenia te mogą przysługiwać przeciwko rodzicom, jak również przeciwko temu, kto wizerunek dziecka rozpowszechnia [16]. Rodzic jest jedynie przedstawicielem ustawowym dziecka, a to oznacza, że powinien uwzględniać jego interesy, podejmując lub zgadzając się na czynności prawne, których dziecko nie może podjąć samodzielnie.
Tzw. prawna ochrona wizerunku jest dobrem osobistym każdego człowieka -niezależnie od wieku. Nie ma przy tym różnicy, czy mówimy o dziecku osoby znanej np. polityka, piosenkarza, czy też osoby całkowicie anonimowej. Zatem zanim zamieścisz fotografię swojej pociechy na Facebooku czy Instagramie, miej świadomość, że w przyszłości możesz zostać pociągnięty do odpowiedzialności [16].
Pracownicy firm czy instytucji niestety również popełniają kardynalne błędy z zakresu bezpieczeństwa danych. Nie zdają sobie sprawy z ważkości danych z jakimi pracują lub wykazują się dużą niefrasobliwością w zakresie ich ochrony. Częsty błąd to przesyłanie zbiorowo informacji mailowych z dostępną całą bazą kontrahentów, uczniów czy innych pracowników. W ten łatwy i nieuprawniony sposób np. inni reklamodawcy pozyskują dane do swoich zasobów.
Również sami z własnej woli dla znikomej szansy wygranej w „konkursach, losowaniach, wyprzedażach czy loteriach" przekazujemy dobrowolnie swoje dane osobowe. Potem są one zazwyczaj odsprzedawane dla zysku z firmy do firmy. W konsekwencji tych działań jesteśmy nękani niechcianymi reklamami, telefonami z ofertami, a nasze skrzynki każdego dnia są zaśmiecane niechcianym spamem.
Kolejna kwestia naszego bezpieczeństwa personalnego, którą należy dostrzec, to pytanie o to czy mamy dziś zapewnioną wolność i ochronę komunikowania się - zagwarantowaną w Konstytucji. Wszakże komunikujemy się przez różne komunikatory i nie raz doszło do wycieku danych. Sprawa z ostatniej chwili to wyciek danych (nie pierwszy) z aplikacji mSpy pozwalającej rodzicom sprawdzać, co robią ich dzieci w Internecie. Aplikacja pozwala monitorować WhatsApp, Snapchat, Facebook, ale może też śledzić połączenia, SMS-y czy dane GPS.
Ponad dwa miliony rekordów z danymi klientów popularnej aplikacji mSpy zostało ujawnione. Były to: dane zakupowe, historie przeglądarek, dane do iCloud,
81
Prawno-etyczne aspekty bezpieczeństwa personalnego w społeczeństwie informacyjnym
logowania, tokeny uwierzytelniające aplikacje. „Dane, które wyciekły zawierały szczegółowe informacje wszystkich licencji zakupionych w ciągu ostatnich sześciu miesięcy - w tym nazwę klienta, adres e-mail, adres pocztowy i zapłaconą kwotę" [8].
Takie zdarzenia dają nam dużo do myślenia w kontekście naszego prawa do wolności osobistej (anonimowości) i zakazanego profilowania jednostki. Nie dość, że na każdym kroku zbiera się o nas różne informacje, to jeszcze zdarza się i to nie rzadko, że one wyciekają.
Zachowajmy należytą ostrożność w korzystaniu z nowinek technologicznych, bo niestety w życiu nie ma nic za darmo, a dochodzenie swoich praw obywatelskich na drodze sądowej może okazać się dość długim i wyczerpującym zadaniem.
Mogłoby się wydawać, że problem istnieje, ale nie wśród nas. Dotyczy pewnie dużych aglomeracji. Nic bardziej mylnego. Na przełomie lutego i marca 2018 r. przeprowadziłam własne badania wśród pełnoletnich uczniów szkoły średniej 100-tysięcznego miasta i niestety wyniki tych badań potwierdziły istnienie zagrożeń dla bezpieczeństwa personalnego. Postawione pytania wraz z statystykami odpowiedzi zaprezentowano na rycinach.
Ryc.l. Odpowiedzi na pytanie dotyczące zapytania o zgodę na umieszczenie w Sieci wizerunku znajomych lub bliskich
Czy pytasz znajomych o zgodę gdy chcesz umieścić zdjęcie z ich wizerunkiem na portalu społecznościowym
niczyich zdjęć w Internecie * Prawie nigdy Tak,
ti ■ Tak, prawie
■ Tak, często ■ nic
Źródło: opracowanie własne
Z badania wynika, że 1/3 zapytanej młodzieży czasami lub prawie nigdy nie pyta o zgodę na umieszczanie w Sieci wizerunku swoich znajomych czy bliskich. Jest to dość niepokojący wynik, mogący oznaczać, że młodzi ludzie nie mają należytej świadomości prawnej w tym zakresie.
Oczywiście oprócz strony prawnej poruszanych zagrożeń dla bezpieczeństwa
82
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
personalnego, każde z wspomnianych zagrożeń ma również swój wymiar etyczny. I tak w we wspomnianym badaniu zadano pytanie o kontekst etyczny aktywności w Sieci. Uczniowie mieli umieścić na skali punktowej (od 1 do 5, przy czym 5 oznacza zachowanie najbardziej nieetyczne) jakie zachowania w Sieci uznają za najbardziej nieetyczne.
Ryc.2. Odpowiedzi na pytanie dotyczące najbardziej nieetycznego zachowania w Sieci
Najbardziej nieetyczne zachowania w sieci
lllm
hejt	fałszowanie	inne	korzystanie z niechciany promowanie
prawdy	kradzionych	spam braku empatii i
zasobów	bezwzględności
Źródło: opracowanie własne
Respondenci za najbardziej nieetyczne zachowanie obok cyberbullingu uznali wykradanie informacji. Przyznali tym zachowaniom po 5 punktów (maximum na skali). Zatem młodzież może jeszcze trochę intuicyjnie, ale dostrzega i docenia wartość informacji.
Kolejne pytanie tego badania dotyczyło tego jakie są dziś najbardziej zagrożone wartości, a odpowiedzi były również umieszczane na 5 stopniowej skali jak w pytaniu poprzednim.
cyberbulling wykradanie łatwy dostęp promowanie informacji do pornografii treści
niewłaściwych
83
Prawno-etyczne aspekty bezpieczeństwa personalnego w społeczeństwie informacyjnym
Ryc.3. Odpowiedzi na pytanie dotyczące najbardziej zagrożonych wartości
Najbardziej zagrożone wartości
5,0
lllllllllllllll
//////// V ////'
/ / v / //
Źródło: opracowanie własne
Na pierwszym miejscu wskazano prawdę (przyznano jej 4 punkty w pięciostopniowej skali). Pozytywny jest fakt, że badani znają wartość i siłę informacji w nowoczesnych mediach, która może być zarówno prawdziwa, jak i fałszywa. Niestety dziś w mediach możemy umieścić to, co chcemy żeby uchodziło za prawdę, choć niekoniecznie musi nią być.
Podsumowanie i wnioski
W tym miejscu można się powołać na badania kompetencji cyfrowych uczniów szkół oraz ich nauczycieli i rodziców Cyfrowobezpieczni.pl przeprowadzone przez Stowarzyszenie Miasta w Internecie w 2016 r. [1]. Wykazało ono duże potrzeby w zakresie edukacji dla bezpieczeństwa cyfrowego w szkołach. Ujawniło deficyty kompetencji u wszystkich grup osób aktywnych w szkole: nauczycieli, uczniów a także ich rodziców. Można powiedzieć, że tempo wzrostu zagrożeń cyfrowych jest większe, niż tempo wzrostu poziomu kompetencji w tym zakresie.
Podstawowym wnioskiem z badania jest potrzeba zorganizowania krajowego systemu upowszechnienia kompetencji nie tylko uczestników życia szkolnego
84
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
w zakresie bezpieczeństwa cyfrowego, ale na pewno i nas wszystkich32.
Jak pokazuje rzeczywistość jest jeszcze wiele do zrobienia w zakresie pedagogizacji użytkowników nowych technologii w kontekście zagrożeń mających wymiar personalny i społeczny. A pedagogizacja ta powinna przyjąć formę obligatoryjnie dostępną dla ucznia, rodzica, nauczyciela czy pracownika.
Bibliografia:
[1].	Cyfrowobezpieczni.pl [Online]. Tryb dostępu: www.cyfrowobezpieczni.pl/ strefa-nauczyciela/biblioteka-materialow/wszystkie [Dostęp: 10.09.2018].
[2].	CZUBAJ Anna. Miejsce jednostki we współczesnym pojmowaniu bezpieczeństwa. „De Securitate et Defensione. O Bezpieczeństwie i Obronności". 2016 Nr 1 (2), s. 61-76.
[3].	GIERSZEWSKI Janusz. Bezpieczeństwo społeczne. Studium z zakresu teorii bezpieczeństwa narodowego, Warszawa 2013.
[4].	KAŹMIERCZAK-PEC Dorota. Od bezpieczeństwa państwa do bezpieczeństwa ludzkiego. Ewolucja pojęcia bezpieczeństwa w rzeczywistości ponowoczesnej. [W:] Współczesne bezpieczeństwo jednostkowe. Red. KUBIAK Mariusz, ŻARKOWSKI Paweł. Warszawa-Siedlce 2013, s. 43-60.
[5].	KOŁODZIEJCZYK Kazimierz. Personalny wymiar bezpieczeństwa. „Periodyk Naukowy Akademii Polonijnej". 2010 Nr 1, s. 95-102.
[6].	Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. [Online]. Tryb dostępu: http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/ WDU19970780483/U/D 19970483Lj.pdf [Dostęp: 10.09.2018].
[ 7]. KOŹLENKO Dariusz. Parental trolling. Pierwszy w Polsce wyrok za umieszczenie na Facebooku ośmieszającego zdjęcia dziecka [Online]. Tryb dostępu: http://prawo.gazetaprawna.pl/artykuły/1033484,parental trolling-pierwszy-w-polsce-wyrok-za-umieszczenie na facebooku-osmieszajacego-zdjecia-dziecka. html [Dostęp: 10.09.2018].
[8].	PROKOPOWICZ Michał. Aplikacja mSpy z ogromnym wyciekiem danych. To nie pierwsza wpadka. [Online]. Tryb dostępu: https://tech.wp.pl/ aplikacja-mspy-z-ogromnym-wyciekiem-danych-to-nie-pierwsza-wpadka-629236090405440la [Dostęp: 10.09.2018].
[9].	Prywatność. Wikipedia [Online]. Tryb dostępu: https://pl.wikipedia.org/wiki/ Prywatno%C5%9B%C4%87 [Dostęp: 10.09.2018]
[10].	Raport z badania Nastolatki 3.0. Warszawa 2017. [Online], Tryb dostępu: https://akademia.nask.pl/publikacje/Raport_z_badania_Nastolatki_3_0.pdf [Dostęp: 10.09.2018],
32 Sugestia autora.
85
Prawno-etyczne aspekty bezpieczeństwa personalnego w społeczeństwie informacyjnym
[11].	RODO - przetwarzanie danych osobowych - poradnik. Biznes.gov.pl [Online]. Tryb dostępu: https://www.biznes.gov.pl/pl/firma/obowiazki-przedsiebiorcy/ chce-chronic-dane-osobowe/guide_205-PRZETWARZANIE_DANYCH_ OSOBOWYCH_RODO [Dostęp: 10.09.2018],
[12].	Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE (ogólne rozporządzenie o ochronie danych). [Online]. Tryb dostępu: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/pl/TXT/?uri=CELEX%3A32016R0679 [Dostęp: 10.09.2018].
[13].	Ustawa z dnia 10 maja 2018 r. o ochronie danych osobowych [Online]. Tryb dostępu: http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/ WDU20180001000/0/D20181000.pdf [Dostęp: 10.09.2018],
[14].	Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny [Online]. Tryb dostępu: http://prawo.sejm.gov.p1/isap.nsf/download.xsp/WDU19640160093/U/ D19640093Lj.pdf [Dostęp: 10.09.2018],
[15].	WIECZOREK Monika. Czym jest prawo do prywatności? Specprawnik.pl [Online], Tryb dostępu: https://www.specprawnik.pl/poradnik-prawny/czym-jest-prawo-do-prywatnosci [Dostęp: 10.09.2018],
[16].	WOJCIECHOWSKA Martyna. Zdjęcia dzieci w sieci. Kiedy rodzice przekraczają swoje prawa i co im grozi? [Online], Tryb dostępu: https://kobieta.wp.pl/ zdjecia-dzieci-w-sieci-kiedy-rodzice-przekraczaja-swoje-prawa-i-co-im-grozi-6110830254557313a [Dostęp: 10.09.2018].
[17].	WÓJCIK Szymon, MAKARUK Katarzyna. Seksting wśród polskiej młodzieży 2014. Fundacja Dzieci Niczyje. [Online], Tryb dostępu: https://fdds.pl/baza_ wiedzy/2014-seksting-wsrod-polskiej-mlodziezy/ [Dostęp: 10.09.2018].
[18].	Wyrok SN. Sygn. akt I CSK 47/07 [Online], Tryb dostępu: http://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/Orzeczenia2/I%20CSK%2047-07-l.pdf [Dostęp: 10.09.2018],
86
Maria Bosacka Uniwersytet Wrocławski Wrocław
Uzależnienie młodzieży od portali
społecznościowych w teorii i w opiniach studentów
Portale społecznościowe33 to serwisy internetowe, w których osoba, firma lub organizacja może stworzyć swój publiczny lub częściowo publiczny spersonalizowany profil wewnątrz określonego i ograniczonego systemu (bounded system), określić liczbę odbiorców, z którymi będzie powiązana (connection) oraz przeglądać (view) i przemierzać (traverse) swoją listę powiązań oraz listy innych jednostek znajdujących się w systemie [18, s. 44]. Do najbardziej znanych i rozpowszechnionych należą: Facebook, Twitter, YouTube, MySpace. Portale społecznościowe cieszą się ogromną popularnością, która wynika z licznych funkcji oferowanych użytkownikom. Tworzą własną wirtualną społeczność, pozwalają kontaktować się ze znajomymi i z rodziną, umożliwiają zarówno oglądanie, jak i zamieszczanie zdjęć oraz krótkich filmów, ułatwiają poznawanie nowych ludzi, odnalezienie dawnych znajomych, uzyskiwanie informacji o ciekawych wydarzeniach, dzielenie się informacjami o sobie, komunikowanie się z kolegami ze szkoły, z uczelni i pracy w celu wymiany informacji i materiałów, a nawet nawiązywanie relacji intymnych. Ważną częścią korzystania z mediów społecznościowych jest możliwość dodawania i otrzymywania polubień, tzw. lajków, a także komentowania postów umieszczanych przez innych użytkowników portalu [22, s. 169-173]. Sieci społecznościowe likwidują bariery w komunikowaniu się poprzez zapewnienie możliwości całodobowego szybkiego i taniego kontaktu z innymi ludźmi. Pozwalają też na odnalezienie różnorodnych form rozrywki, stanowią znakomitą okazję do rozwoju sieci kontaktów, znalezienia osób o podobnych zainteresowaniach, a także stwarzają możliwość ekspresji własnego „ja", dzielenia się własną twórczością, sprzyjają również większemu zaangażowaniu w życie społeczne i obywatelskie [4, s. 164], Przykładem jest Facebook, który stał się częścią życia wielu ludzi na całym świecie, gdzie swoje profile mają urzędy, firmy, a nawet najwyżsi dostojnicy: prezydenci państw czy papież. W Polsce z Facebooka korzysta już prawie 9 min osób, z czego 53% stanowią kobiety. Najwięcej jest ludzi młodych: osoby w wieku 18-24 lat stanowią 32% użytkowników. Dalej są ludzie w wieku 25-34 lat (28%), 35-44 (11%), 13-15(11%) oraz 16-17 lat (9%) [15, s. 161]. Serwis ten zrewolucjonizował świat, przyczynił się nie tylko do innego spojrzenia na marketing czy rynek reklamy,
33 W języku polskim stosuje się również określenia: „media społecznościowe, „sieci społecznościowe" oraz „serwisy społecznościowe".
87
Uzależnienie młodzieży od portali społecznościowych w teorii i w opiniach studentów
lecz także do zmian politycznych w niektórych krajach. Wpłynął również na nasze poczucie tożsamości [14].
Korzyści wynikające z korzystania z portali społecznościowych można pogrupować w dwie kategorie:
1)	korzyści psychologiczne:
-	iluzja przynależności do grupy społecznej i nawiązywania relacji interpersonalnych,
-	wzrost samooceny,
-	możliwość kreowania własnego wizerunku maskującego ułomności i niedoskonałości, bezpieczna forma komunikacji umożliwiająca kontrolę wypowiedzi i minimalizująca stres,
2)	korzyści praktyczne:
-	szybka i skuteczna forma komunikacji z wieloma osobami,
-	źródło użytecznych i aktualnych informacji,
-	likwidowanie barier geograficznych i społecznych w kontaktach [8, s. 234-235].
Wraz z rosnącą popularnością serwisów społecznościowych pojawił się problem korzystania z nich w sposób nadmierny, patologiczny, sytuowany przez badaczy w grupie uzależnień behawioralnych [8, s. 227]. Problematyka zagrożeń związanych z rozwojem technologii cyfrowych, w tym zagrożeń ze strony sieci społecznościowych, jest szeroko podejmowana przez badaczy, co znajduje odbicie w dużej ilości publikacji na ten temat, także na gruncie polskim. Wnikliwą analizę cyberprzestrzeni z punktu widzenia jej wpływu na dzieci i młodzież przeprowadził zespół uczonych z Centrum Profilaktyki Społecznej w Milanówku oraz ośmiu wyższych uczelni polskich [5]. Tematyka patologii i zagrożeń świata wirtualnego, takich jak uzależnienie od mediów cyfrowych (Internetu, portali społecznościowych, gier komputerowych), cyberbullying, hazard, pornografia, prostytucja, pedofilia i seks w Internecie jest szeroko podejmowana przez autorów publikacji przeznaczonych zarówno dla pedagogów, psychologów, jak i rodziców [1; 29; 15; 13; 3; 26].
Przeglądu badań nad predyktorami i korelatami uzależnienia od sieci społecznościowych dokonały Edyta Charzyńska i Joanna Góźdź z Uniwersytetu Śląskiego [4, s. 166-168]. Jednym z obszarów zainteresowań badaczy tego zagadnienia jest samoocena. Sformułowano teorię, według której osoby mające trudności z nawiązywaniem i podtrzymywaniem bezpośrednich relacji osobistych (np. osoby o niskiej samoocenie, nieśmiałe, wycofane społecznie, introwertycy) postrzegają Internet jako bardziej pożądany sposób komunikowania się [20, s. 175-196]. Takie zachowanie może być korzystne dla osób z trudnościami społecznymi, ponieważ umożliwia nawiązanie relacji z innymi ludźmi przy jednoczesnym zapewnieniu poczucia bezpieczeństwa. Jednak czerpanie gratyfikacji z kontaktów online przy
88
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
równoczesnych niesatysfakcjonujących relacjach bezpośrednich może prowadzić do uzależnienia [6, s. 187-195]. Z kolei u ekstrawertyków prawdopodobieństwo uzależnienia rośnie wraz z poczuciem własnej wartości oraz prowadzonym bardzo aktywnym życiem towarzyskim [3, s. 173]. Kolejnym obszarem zainteresowań badaczy jest związek pomiędzy uzależnieniem od sieci społecznościowych a poczuciem samotności. Katarzyna Makaruk przeprowadziła badania wśród polskiej młodzieży, z których wynika, że młodzież spędzająca dziennie co najmniej dwie godziny na portalach społecznościowych częściej próbowała radzić sobie w ten sposób z samotnością, niż rówieśnicy korzystający z portali w mniejszym wymiarze czasu [17, s. 35]. W badaniu przeprowadzonym wśród chińskich studentów również odnotowano pozytywne korelacje pomiędzy odczuwaniem samotności a uzależnieniem od grania w popularną grę Farma na portalach społecznościowych [30, s. 34-48]. Podobne rezultaty uzyskano w badaniach nad nieśmiałością, które wykazały związek pomiędzy nieśmiałością a pozytywnym postrzeganiem portali społecznościowych i czasem spędzanym na tych portalach [19, s. 337-340]. Z kolei badania wpływu czynników rodzinnych na ryzyko uzależnienia od sieci społecznościowych pokazały, że niezadawalające kontakty z rodziną, szczególnie konflikty pomiędzy rodzicami a dziećmi, poszukującymi zaspokojenia potrzeby przynależności i afiliacji poza rodziną, mogą prowadzić do zwiększenia ryzyka tego uzależnienia [10, s. 323-329].
Odrębnym zagadnieniem podejmowanym przez badaczy jest rola zmiennych socjodemograficznych w uzależnieniu od portali społecznościowych. Według niektórych badań dziewczęta są bardziej narażone na ryzyko tego uzależnienia [17, s. 72], inne nie odnotowują różnicy między płciami [23, s. 30]. Ryzyko uzależnienia od Facebooka jest większe wśród ludzi młodych [21, s. 643-654]. Badania przeprowadzone w Szwecji wykazały negatywne związki pomiędzy poziomem wykształcenia a ryzykiem uzależnienia od portali społecznościowych: im niższe wykształcenie, tym większe ryzyko, co może wynikać z mniejszej świadomości niebezpieczeństwa uzależnienia wśród osób słabiej wykształconych [25, s. 15-22].
Ciekawe są wyniki badań przeprowadzonych przez naukowców z University of Milan and Massachusetts Institute of Technology, wskazujące na chemiczne uwarunkowania patologicznej konieczności sprawdzania swojego profilu na portalach społecznościowych. Badania wykazały, że użytkownicy po zalogowaniu się na własne konta wykazywali fizyczne i psychofizjologiczne reakcje zbliżone do satysfakcji odczuwanej w trakcie gry na instrumencie lub w trakcie wykonywania kreatywnej czynności [11].
Nałogowe korzystanie z Facebooka wynika z pragnienia przynależności, rozrywki i wypełnienia czasu (a więc nudy, podobnie jak w przypadku hazardu i uzależnienia od gier komputerowych), a także z pragnienia długotrwałego poprawienia sobie
89
Uzależnienie młodzieży od portali społecznościowych w teorii i w opiniach studentów
nastroju [26, s. 113].
Funkcje pełnione przez portale społecznościowe zaspokajają potrzeby afiliacji, wsparcia, przynależności i samoafirmacji, a silnie gratyfikujący charakter sieci społecznościowych może prowadzić, jak pokazują wyniki badań, do nieumiejętnego korzystania z nich, wręcz do nałogu [4, s. 164]. Analiza publikacji dotyczących zjawiska nadmiernego korzystania z mediów społecznościowych pokazuje, że zjawisko to nastręcza badaczom wielu problemów definicyjnych i diagnostycznych. Podobnie, jak w innych uzależnieniach behawioralnych, pojawia się dylemat, czy jest to uzależnienie czy zachowanie szkodliwe oraz czy jest to rodzaj uzależnienia od Internetu czy uzależnienie od specyficznej aktywności w Sieci. W wielu opracowaniach naukowych patologiczne korzystanie z portali społecznościowych, ze względu na swoją specyfikę i rozpowszechnienie jest traktowane jako oddzielne od uzależnienia od Internetu, które pełni tylko funkcje pośredniczącą, nie jako element uzależniający, ale jako medium stwarzające wiele możliwości do uzależnienia, chociaż ten rodzaj uzależnienia nie znajduje się w klasyfikacjach chorób psychicznych [24, s. 855]. Dylemat ten nie został rozstrzygnięty, wielu autorów skłania się do diagnozowania tego zjawiska przy użyciu uniwersalnych kryteriów uzależnienia przyjmując następujące objawy:
•	zaabsorbowanie - aktywność w sieci społecznościowej uzyskuje najwyższy priorytet w życiu jednostki i dominuje nad myśleniem i zachowaniem; osoba spędza znacznie więcej czasu na portalach społecznościowych, niż początkowo zakładała;
•	wzrost tolerancji - potrzeba spędzania coraz większej ilości czasu na portalach, aby uzyskać ten sam poziom zadowolenia;
•	zmiana nastroju - aktywność w mediach społecznościowych jest sposobem na zmianę lub wywołanie pożądanego nastroju;
•	symptom odstawienia - pogorszenie samopoczucia w sytuacji braku dostępu i/lub niekorzystania z sieci społecznościowej, w tym: niepokój, stany depresyjne, rozdrażnienie;
•	konflikt - doznawanie wielu problemów w związku z nadmiernym korzystaniem z portali społecznościowych, sugestie i komentarze bliskich na temat zbyt częstej obecności i zbytniego zaangażowania na portalach, zaniedbywanie podstawowych obowiązków;
•	nawroty - utrata kontroli nad czasem spędzanym na portalach, porażki doznawane przy próbach ograniczenia lub zaprzestania aktywności w mediach społecznościowych, powrót do starych wzorców nałogowych zachowań po abstynencji [8, s. 228-229].
W oparciu o kryteria uzależnień substancjalnych i/lub patologicznego hazardu zawarte w DSM-5 [2] oraz kryteria syndromu uzależnienia z ICD-10 [27] opracowano następujące kryteria diagnostyczne problemowego korzystania z sieci społecznościowych: tolerancja, symptomy odstawienia, wzrost aktywności, utrata
90
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
kontroli, nieudane przerwy w korzystaniu, zaniedbywanie podstawowych obowiązków rodzinnych, zawodowych i szkolnych, kontynuowanie aktywności w Sieci pomimo doświadczania negatywnych konsekwencji. Diagnoza wymaga obecności co najmniej trzech z wymienionych sygnałów (lub większej ich liczby) w ciągu ostatnich 12 miesięcy [24, s. 99-119].
W 2012 r. norweska badaczka Cecile Andreassen wraz ze swoim zespołem opracowała narzędzie do pomiaru uzależnienia od sieci społecznościowych - Skalę Uzależnienia od Facebooka (The Bergen Facebook Addiction Scalę, BFAS), która następnie rozszerzona została na media społecznościowe (The Bergen Social Media Addiction Scalę, BSMAS) [7]. Adaptacji tego narzędzia na grunt polski dokonały wspomniane już wcześniej Edyta Charzyńska i Joanna Góźdź [4].
Kwestionariusz składa się z sześciu stwierdzeń opisujących sposób korzystania z portali społecznościowych w ciągu ostatniego roku. Odpowiedzi są kodowane na 5-stopniowej skali: 1 (bardzo rzadko), 2 (rzadko), 3 (czasami), 4 (często), 5 (bardzo często), co daje wynik końcowy w granicach 6-30 punktów. Każde ze stwierdzeń odpowiada wskaźnikowi uzależnienia:
•	zaabsorbowanie - ...jak dużo czasu spędzasz na myśleniu o portalach społecznościowych oraz na planowaniu, co będziesz na nich robić?
•	pożądanie/tolerancja - ...czy odczuwasz coraz większą potrzebę korzystania z tych portali?
•	modyfikacja nastroju - ...czy używasz portali, aby zapomnieć o osobistych problemach?
•	nawrót/utrata kontroli - ...czy próbowałeś bez powodzenia ograniczyć korzystanie z portali?
•	symptomy odstawienia - ...czy stajesz się niespokojny lub zagubiony, jeśli nie masz do nich dostępu?
•	konflikt/pogorszenie funkcjonowania - ...czy korzystasz z portali społecznościowych tak często, że ma to negatywny wpływ na Twoją pracę lub studia? [8, s. 231-232].
Jako stosunkowo nowe zjawisko, problematyczne korzystanie z mediów społecznościowych nie jest jeszcze dobrze opracowane empirycznie, jednak wielu badaczy wskazuje na podobieństwo do mechanizmu powstawania innych uzależnień. Obraz kliniczny zaburzenia przejawia się bardzo częstym, nawet 50-krotnym w ciągu dnia wchodzeniem na strony portali, co przekłada się na wiele godzin dziennie realnego czasu spędzanego na tych portalach. Dzięki smartfonom aktywność na portalach społecznościowych jest możliwa praktycznie w każdym momencie. Początkowo podejmowana jest w chwilach wolnych, a wraz ze wzrostem zaangażowania
91
Uzależnienie młodzieży od portali społecznościowych w teorii i w opiniach studentów
- kosztem obowiązków rodzinnych, szkolnych i zawodowych. Aktywność polega na nieustannym sprawdzaniu własnego profilu, zamieszczaniu postów, zdjęć i krótkich filmów na własnej tablicy, śledzeniu na bieżąco wpisów znajomych i komentowaniu ich postów, odpisywaniu na wiadomości, lajkowaniu. Z czasem aktywność życiowa sprowadza się głównie do wędrowania po profilach. Osoba uzależniona boi się, że oderwanie się od Sieci pozbawi ją wielu atrakcji i informacji, że ominie ją coś ważnego i wartościowego. Nawet jeśli nie jest aktywna na portalu społecznościowym, cały czas o nim myśli. Traci kontrolę nad czasem, nie podejmuje innych aktywności, a po wylogowaniu z portalu rodzi się w niej frustracja związana ze zmarnowanym, w pojęciu osoby uzależnionej, czasem [8, s. 233]. Trudności z opuszczeniem portalu powodują reagowanie napięciem i niepokojem, a nawet agresją w chwili braku możliwości zalogowania [5, s. 177]. U części osób występują objawy zespołu abstynenckiego, jak u nałogowych palaczy czy alkoholików po odstawieniu używki. Czują niepokój, gorzej sypiają i ciągle myślą o Facebooku. Badania uzależnienia od Facebooka z wykorzystaniem rezonansu magnetycznego pokazały wyraźną nadaktywność obszarów mózgu zaangażowanych w działania impulsywne oraz zmniejszoną aktywację ośrodków kontroli poznawczej. W tym zakresie uzależnienie od Facebooka jest porównywalne do uzależnień od substancji i hazardu [27, s. 687]. Najmłodsi użytkownicy FB wyjątkowo boleśnie przezywają oderwanie od portalu, nieprzyjęcie zaproszenia lub brak reakcji na swoje wpisy. Prawie połowa brytyjskich nastolatków przyznaje, że obawa przed nieprzychylnym komentarzem pod swym nowym zdjęciem „to jedno z ich największych życiowych utrapień" [15, s. 159].
Wnikliwej analizy wpływu Facebooka na emocje i relacje społeczne dokonała dr Suzana E. Flores [7]. W swojej pracy wskazała, że osoby spędzające dużo czasu na Facebooku mają większą skłonność do depresji, niepokoju i obniżonego poczucia własnej wartości, ale pomimo to nie próbują tego czasu ograniczyć. Wynika to z faktu potwierdzonego badaniami, że Facebook posiada poważnie uzależniający składnik: mózg uwalnia zastrzyk dopaminy, gdy tylko zachwyci nas konkretny status, co wywołuje poczucie euforii. „Kochamy ten serwis i nienawidzimy go niczym narkoman narkotyk" [7, s. 218].
W literaturze przedmiotu nie ma zbyt wiele publikacji poświęconych profilaktyce i terapii ukierunkowanych na uzależnienie od portali społecznościowych. Badacze zajmują stanowisko, że można przyjąć zasady obowiązujące w profilaktyce i terapii uzależnienia od Internetu, a podstawowym celem powinno być ograniczenie aktywności na portalach społecznościowych, lecz nie całkowita abstynencja, która jest nierealna w obecnych czasach [10, s. 236].
Wskazówki praktyczne do pracy z osobami nałogowo aktywnymi w mediach społecznościowych:
92
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
•	Krok 1. Zrozumienie zagadnienia, które polega na poznaniu kontekstu zaburzenia oraz jego prawdopodobnych przyczyn, rozpoznaniu konkretnych aktywności i działań podejmowanych na portalach, określeniu, co stanowi dla jednostki wartość na określonym portalu.
•	Krok 2. Zmiana struktury - ocena motywacji do zmiany i poszukiwanie celów akceptowalnych i możliwych do osiągnięcia.
•	Krok 3. Diagnoza problemu - rozpoznanie sygnałów świadczących o uzależnieniu, oszacowanie stopnia nasilenia uzależnienia, sposobu postrzegania portali społecznościowych przez uzależnionego i jego otoczenie, ocena negatywnych konsekwencji nadmiernej aktywności w Sieci.
•	Krok 4. Udzielanie porad i wskazówek dotyczących odzyskania kontroli nad aktywnością w Sieci:
-	codzienne odnotowywanie wszystkich aktywności w Internecie, w tym na portalach społecznościowych;
-	ustalenie limitu czasu, który dziennie poświęcony będzie aktywności w Sieci;
-	staranie się, aby przynajmniej częściowo ignorować prośby i zaproszenia, które spływają, a dotyczą np. udziału w jakiejś grze etc.; należy wybierać tylko te, które są naprawdę interesujące lub wartościowe;
-	wyłączanie powiadomienia na telefonie o otrzymywanych wiadomościach;
-	częste podejmowanie bezpośrednich interakcji z innymi osobami zamiast aktywności w Sieci;
-	ostrożne dobieranie znajomych na portalu, rezygnacja z wyścigu w zbieraniu jak największej liczby znajomych czy polubieni i komentarzy.
•	Krok 5. Podwyższanie samooceny - ma na celu zwiększenie pewności siebie u nastolatka. Rozróżnienie celów krótko-, średnio- i długoterminowych ułatwi ich osiąganie oraz pomoże zapobiec zbyt intensywnemu odbieraniu porażek.
•	Krok 6. Udzielanie wsparcia i podtrzymywanie adekwatnych relacji interpersonalnych.
•	Krok 7. Rozwijanie zainteresowań - koncentruje się na zastąpieniu destrukcyjnych nawyków działaniami konstruktywnymi. Celem tego etapu jest znalezienie alternatywy dla aktywności w sieci społecznościowej, tak by wypełniły one lukę powstałą po nałogu. Ważne, by nowe aktywności zapewniały nastolatkowi podobne wzmocnienia, co korzystanie z portali oraz angażowały go na tyle, by nie musiał wracać do nich myślami.
•	Krok 8. Ocena postępów terapii - polega na udzielaniu nastolatkowi informacji zwrotnej oraz podsumowaniu efektów terapii [10, s. 237-238].
Profilaktyka uzależnienia od portali społecznościowych jest niezwykle istotna, a jej skuteczność w dużej mierze zależy zarówno od świadomości zagrożeń wśród samych użytkowników Sieci, jak i wiedzy na ten temat wśród rodziców, nauczycieli
93
Uzależnienie młodzieży od portali społecznościowych w teorii i w opiniach studentów
i opiekunów młodzieży. W Instytucie Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego przeprowadzono badania wśród studentów, spośród których wielu w przyszłości podejmie pracę z młodzieżą. Celem badań było poznanie wiedzy studentów na temat tego typu uzależnienia. Przyjęto jakościowe podejście badawcze (metoda/technika
-	jakościowy narracyjny wywiad badawczy). W badaniu wzięło udział 16 osób, studentów stacjonarnych i niestacjonarnych studiów pierwszego i drugiego stopnia na kierunku Pedagogika. Zgromadzono 76 stron transkrypcji, na podstawie których dokonano kondensacji znaczenia, a następnie rozpatrzono poszczególne jednostki znaczeniowe pod kątem celu badania. Kolejnym krokiem było poddanie centralnych tematów analizie i interpretacji [16, s. 175-176], W efekcie otrzymano spójny obraz opinii studentów na temat problemu uzależnień od portali społecznościowych wśród młodzieży. Należy zaznaczyć, że część osób biorących udział w badaniu odniosła się do zagadnienia w oparciu o doświadczenia własne lub własnej rodziny (były to wypowiedzi bardzo emocjonalne, niekiedy wręcz intymne). Wszyscy respondenci podejmowali zagadnienie diagnozy zjawiska, wskazywali na takie elementy jak: spędzanie zbyt dużej ilości czasu na portalach społecznościowych, niepokój związany z koniecznością wylogowania, strach przed negatywnymi opiniami i komentarzami pod zamieszczanymi wpisami i zdjęciami, przywiązywanie zbyt dużej wagi do autoprezentacji (kreowanie własnego pozytywnego wizerunku).
Przykładem są fragmenty wypowiedzi:
Studentka 1: „w gimnazjum cale moje życie toczyło się na Facebooku. Rano godzinę układałam włosy i wybierałam ubranie, żeby wyglądać dobrze na selfie, których robiłam dziesiątki. Z nich wybierałam jedno idealne, a później przez cały dzień, co chwilę liczyłam łajki i czytałam komentarze. Nic innego się nie liczyło. Cale szczęście, że z tego wyrosłam".
Student 2: „chodziłem z dziewczyną, która nie rozstawała się z Facebookiem. Czasem miałem wrażenie, że nawet jak ją całowałem, to ona ukradkiem zerkała na swój telefon, żeby czegoś nie przegapić. Miałem wrażenie, że woli się ze mną kontaktować na priv, niż w realu. Długo tego nie wytrzymałem".
W wypowiedziach studentów dotyczących diagnozy pojawił się ważny wątek
-	zwiększone ryzyko uzależnienia od portali społecznościowych w wybranych grupach osób. Zaliczono do nich dzieci, dla których komputer jest najważniejszą zabawką, sfrustrowaną i znudzoną młodzież nieposiadającą własnych zainteresowań w świecie realnym, dla której Internet jest sposobem na spędzanie czasu oraz osoby samotne o obniżonej samoocenie, którym obecność na portalu społecznościowym daje złudzenie posiadania wielu przyjaciół. Studenci zwracali uwagę również na wewnętrzne i zewnętrzne czynniki powstawania uzależnień. Do tych pierwszych zaliczali problemy dzieci i młodzieży z własną osobowością (niska samoocena, niedojrzałość emocjonalna, nieradzenie sobie ze stresem,
94
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
brak umiejętności nawiązywania kontaktów interpersonalnych). Jako przyczyny zewnętrzne wymieniano wpływ rodziny, szkoły i środowiska rówieśniczego (brak więzi emocjonalnych, agresja domowa, brak poczucia bezpieczeństwa, brak kontroli, negatywne kontakty ze szkołą, brak autorytetów, patologiczne relacje z rówieśnikami, brak umiejętności komunikowania się i współpracy w grupie, strach przed odrzuceniem).
Student 3: „jestem wolontariuszem w świetlicy środowiskowej. Dzieciaki są różne, przeważnie fajne. Większość ma problemy w domu i w szkole. Pomagam im w lekcjach albo gram w planszówki czy piłkarzyki. Pomimo biedy wszyscy mają smartfony i zawsze jest ktoś, kto nic nie robi poza ślęczeniem z nosem w ekranie telefonu. Nie zapraszają mnie do znajomych, bo nie chcą, żebym widział, czym się zajmują".
Kolejnym zagadnieniem poruszanym przez studentów są różnice pomiędzy komunikacją w świecie rzeczywistym a wirtualnym. Cyberprzestrzeń oferuje bardzo atrakcyjne formy komunikacji nie tylko dla osób nieśmiałych, ale i dla przeciętnego użytkownika portalu społecznościowego. Każdy może wykreować własny wizerunek doskonalszy i ciekawszy od rzeczywistego, umieszczając tylko ładne zdjęcia, czy opisując wyłącznie najciekawsze wydarzenia, bądź w błyskotliwy sposób komentując inne wpisy, jednak w opinii studentów nie ma w tym nic złego. Gorzej, jeśli młoda osoba przenosi całe swoje życie do Internetu. Ilustruje to fragment wypowiedzi:
Studentka 4: „od rana wpisy, co jadłam na śniadanie (zdjęcie płatków z mlekiem), czy pies się wysikał, deszcz pada (zdjęcie mokrej szyby), but się rozkleił (zdjęcie odłażącej podeszwy), był tłok w tramwaju, a potem obgadywanie koleżanek (ale idiotyczna fryzura) i wykładowców (ale nudy) i pretensje, dlaczego nikt na grupę nie wrzucił tekstu, który trzeba było przeczytać. Potem zdjęcie pierogów z bufetu (za słone), urwanego guzika od płaszcza, znalezionej monety w kieszeni i tak do późnej nocy. Istny ekshibicjonizm. Czy ci ludzie nie potrafią żyć bez Facebooka?".
Negatywne skutki uzależnienia od mediów społecznościowych to następny temat podejmowany przez osoby biorące udział w badaniu. Należą do nich: utrata kontroli nad własnym życiem, wyizolowanie i utrata kontaktu z przyjaciółmi w świecie realnym, konflikty w rodzinie, zaniedbywanie obowiązków domowych i szkolnych. W dwóch wypowiedziach zwrócono uwagę na skutki zdrowotne: brak ruchu, złe odżywianie, brak snu, bóle głowy, ciągłe zmęczenie.
Badani studenci wykazali się dobrą znajomością zasad terapii i profilaktyki uzależnień. W wypowiedziach podkreślany jest fakt, że osoba uzależniona przede wszystkim musi sobie uświadomić negatywny wpływ nadmiernego zaangażowania w portale społecznościowe na swoje życie i posiadać wolę zmiany tej sytuacji. Ważne jest wyeliminowanie lub przynajmniej zminimalizowanie przyczyn ucieczki do świata wirtualnego. Ilustruje to fragment wywiadu:
95
Uzależnienie młodzieży od portali społecznościowych w teorii i w opiniach studentów
Studentka 5: „co z tego, że odciągniemy młodego człowieka od Facebooka, skoro zaraz znajdzie sobie coś innego: gry komputerowe, albo sięgnie po narkotyki. Trzeba dotrzeć do sedna problemu, a nie tylko walczyć z objawami".
Studentka 6: „w każdej terapii uzależnień potrzebne jest podejście indywidualne. Każdy człowiek jest inny i chociaż problemy są podobne, to każdy inaczej reaguje, szczególnie nastolatek, który jest niestabilny emocjonalnie. Człowiek musi zrozumieć, że wyrządza sobie krzywdę, że zamiast rozwiązywać swoje problemy, tworzy następne, równie poważne".
W zakresie terapii i profilaktyki uzależnienia w wypowiedziach studentów powtarzają się elementy takie jak: konieczność kontroli czasu spędzanego na portalu (stopniowe ograniczenie) poprzez zapisywanie ilości i czasu logowań, wyznaczenie maksymalnego limitu korzystania z Sieci, podejmowanie innych aktywności niezwiązanych z komputerem (rozwijanie zainteresowań typu sport, kino, czytelnictwo), rozwój kontaktów ze znajomymi w świecie realnym. Ważne jest również, aby osoba uzależniona skorzystała z pomocy profesjonalnego terapeuty. W przezwyciężaniu uzależnienia od portali społecznościowych, podobnie jak w przypadku innych uzależnień, bardzo ważne jest wsparcie ze strony rodziny i przyjaciół. W wypowiedziach studentów powtarza się wątek roli pedagoga czy opiekuna nie tylko w bezpośredniej pomocy uzależnionemu, ale w także w konieczności pracy z otoczeniem, które nie zawsze jest świadome wagi problemu.
Studentka 7: „nie miałam do czynienia z uzależnieniem od Internetu czy sieci społecznościowych, ale na praktyce pracowałam z wychowankami młodzieżowego ośrodka wychowawczego. Wszyscy palili papierosy, a kilkoro było uzależnionych od substancji psychoaktywnych. W ośrodku mieli wsparcie psychologa i kilkoro skorzystało z terapii uzależnień, ale większość uznała, że to nie ma sensu, bo po powrocie do domu wszystko będzie po staremu i nie warto się starać. Myślę, że z uzależnieniem od Facebooka jest podobnie - muszą pomóc rodzice, przyjaciele, znajomi. Bez tego wyjście z nałogu jest bardzo trudne".
Wśród analizowanych wypowiedzi studentów tylko dwie lekceważyły problem. Oto ich fragmenty:
Studentka 8: „wszyscy siedzą na Facebooku, ale nikt nie robi z tego problemu. Gdyby tak łatwo można było się uzależnić, to chyba wszyscy moi znajomi powinni już być na terapii".
Student 9: „skończą liceum, to im się odechce. Zaczną studia i będą musieli się utrzymać, to skończą się pogaduszki na Facebooku. A jak pójdą do pracy, to nie będzie lepiej. Dziewczyny urodzą dzieci i nie będą już miały czasu na głupoty".
Analiza wyników badań prowadzi do wniosku, że przyszli pedagodzy i opiekunowie mają dużą wiedzę z zakresu diagnostyki, obrazu klinicznego, czynników ryzyka, terapii i profilaktyki uzależnienia od portali społecznościowych. Nie można jednak
96
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
pomijać opinii lekceważących problem. Jest to sygnał dla prowadzących zajęcia, że w programach trzeba zwrócić szczególną uwagę na nowe uzależnienia związane z rozwojem technologii cyfrowych. Studenci mają świadomość tego, że uzależnienie może dotknąć człowieka na różnych poziomach. Na poziomie behawioralnym ujawnia się poprzez poszukiwanie pewnych substancji czy powtarzanie określonych zachowań. Jednocześnie uzależniony jest tak pochłonięty przedmiotem uzależnienia, że nie może się bez niego obejść i zaniedbuje inne sprawy. Negatywne skutki takiej sytuacji wpływają na całe jego życie i stają się przyczyną cierpienia, również dla osób go otaczających [1, s. 89]. Dlatego konieczne są działania profilaktyczne prowadzone już na wczesnych etapach rozwojowych, działania, które w dużej mierze zależą od rodziców, nauczycieli, pedagogów, a także bibliotekarzy pracujących z dziećmi i młodzieżą.
Bibliografia:
[1],	ANDRZEJEWSKA Anna. Dzieci i młodzież w sieci zagrożeń realnych i wirtualnych. Warszawa 2014.
[2].	APA. Diagnostic and statistical manuał of mental disorders, 5th Edition. Washington 2013.
[3].	BĘBAS Sylwester. Patologie społeczne w sieci. Toruń 2013.
[4].	CHARZYŃSKA Edyta, GÓŹDŹ Joanna. W sieci uzależnienia. Polska adaptacja Skali Uzależnienia od Facebooka (the Bergen Facebook Addiction Scalę) C.S. Andreassen, T. Torsheima. G.S. Brunborga i S. Pallesena. „Chowanna". 2014 T.l (42), s. 163-185.
[5].	Cyfrowe dzieci. Zjawisko, uwarunkowania, kluczowe problemy. Red. BĘBAS Sylwester, JĘDRZEJKO Mariusz Z., KASPRZAK Kaja, SZWEDZIK Adam, TARPER Agnieszka. Warszawa-Milanówek 2017.
[6].	DAVIS Robert A. A cognitive-behavioral model of pathological Internet use. „Computers in Humań Behavior". 2001 No. 17, p. 187-195. [Online]. Tryb dostępu: https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/ S0747563200000418#!. [Dostęp: 23.07.2018],
[7].	Development of Facebook Addiction Scalę. [Aut.] ANDREASSEN Cecile, BRUNBORG Geir S., TORHEIM Torbjorn, PALLESEN Stale. [Online]. Tryb dostępu: https://www.researchgate.net/publication/225185226_ Development_of_a_Facebook_Addiction_Scale. [Dostęp: 24.07.2018].
[8],	Family Factors of Internet Addiction and Substance Use Experience in Taiwanese Adolescents. [Aut.] YEN Ju-Yu, YEN Cheng-Fang, CHEN Cheng-Chung, CHEN Sue-Huei, KO Chin-Hung. „Cyberpsychology & Behavior". 2007 Vol. 10 No. 3, p. 323-329. [Online] .Tryb dostępu:
97
Uzależnienie młodzieży od portali społecznościowych w teorii i w opiniach studentów
https://www.liebertpub.eom/toc/cpb/10/3. [Dostęp: 24.07.2018].
[9].	FLORES Suzana E. Sfejsowani. Warszawa 2017.
[10].	GRZEGORZEWSKA Iwona, CIERPIAŁKOWSKA Lidia. Uzależnienia behawioralne. Warszawa 2018.
[11].	HORN Leslie. Study Finds Chemical Reason behind Facebook Addiction. [Online]. Tryb dostępu: https://www.pcmag.cOm/article2/0,2817,2400011,00. asp. [Dostęp: 23.07.2018].
[12].	Internet addiction disorder. Overview and controversies. [Aut.] WEINSTEIN Aviv, FEDER Laura C., ROSENBERG Kenneth R, DANNON Pinhas [W:] Behavioral addiction: Criteria, evidence, and treatment. Ed. WEINSTEIN Aviv, FEDER Laura C. London 2014, p. 99-119.
[13].	JĘDRZEJKO Mariusz, TAPER Agnieszka. Dzieci a multimedia. Warszawa-Dąbrowa Górnicza 2012.
[14].	KIRKPATRICK David. Efekt Facebooka. Warszawa 2011.
[15].	KOZAK Stanisław. Patologia cyfrowego dzieciństwa. Warszawa 2014.
[16].	KVALE Steinar. Prowadzenie wywiadów. Warszawa 2011.
[17].	MAKARUK Katarzyna. Korzystanie z portal społecznościowych przez młodzież. Wyniki badań EU NET ADB. „Dziecko Krzywdzone". 2013 Vol. 12 Nr 1, s. 69-79.
[18].	NGAI Erie W.T., MOON Karen K.L., TAO Spencer S.C. Social media research. Theories, constructs and conceptual framework. „International Journal of Information Management". 2015 Vol. 35 No 1, p. 33-44.
[19].	ORR Emily. The Influence of Shyness on the Use of Facebook in an Undergraduate Sample. „Cyberpsychology & Behavior". 2009 Vol. 12 No 3, p. 337-340. [Online]. Tryb dostępu: https://www.researchgate.net/publication/24144685_The_Influence_ of_Shyness_on_the_Use_of_Facebook_in_an_Undergraduate_Sample. [Dostęp: 24.07.2018],
[20].	PAPACHARISSI Zizi, RUBIN Alan M. Predictors of Internet Use. „Journal of Broadcasting & Electronic Media". 2000 Spring, p. 175-196. [Online]. Tryb dostępu: file:///C:/Users/User/Downloads/Predictors_of_Internet_Use. pdf. [Dostęp: 23.07.2018].
[21].	PFEIL Ulrike, ARJAN Raj, ZAPHIRIS Panayiotis. Age Differences in Online Social Networking - A Study of User Profiles and the Social Capital Divide among Teenagers and Older Users in MySpace. „Computers in Humań Behavior". 2009 Vol. 25 No. 3, p. 643-645. [Online]. Tryb dostępu: https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0747563208001714. [Dostęp: 24.07.2018],
[22].	RAACKE John, BONDS-RAACKE Jennifer. MySpace and Facebook. Applying the Uses and Gratifications Theory to Exploring Friend-Networking Sites.
98
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
„CyberPsychology & Behavior". 2008 Vol. 11 No 2, p. 169-174.
[23].	Risks and Safety on the Internet. The Perspective of European Children. Fuli Findings. [Aut.] LIVINGSTONE Sonia, HADDON Leslie, GORZIG Anke, OLAFSSON Kjartan. London 2011. [Online]. Tryb dostępu: http://www.lse.ac.uk/media%40lse/research/EUKids0nline/EU%20Kids%20 II%20(2009-ll)/EUKidsOnlineIIReports/D4FullFindings.pdf.	[Dostęp: 24.07.2018].
[24].	Social network addiction : a new clinical disorder? [Aut.] KARAISKOS Dimitris, TZAVELLAS Elias, BALTA Georgia, PAPARRIGOPOULOS Thomas „European Psychiatry". 2010 Vol. 25 Supplement 1, p. 855.
[25].	Swedeńs largest Faceebook study. [Aut.] DENTI Leif, NILSSON Ida, BARBOPOULOS Isak, DAVIDSSON Emelie. Góteborg 2012. [Online]. Tryb dostępu: https://www.researchgate.net/publication/254419705_ Sweden's_largest_Facebook_study. [Dostęp: 24.07.2018].
[26].	SPITZER Manfred. Cyberchoroby. Słupsk 2016.
[27].	TUREL Ofir, HE Qinghua, XUE Gui. Examination of Neural Systems Sub-serving Facebook Addiction. „Psychological Reports". 2013 Vol. 115 No 3, p. 675-695. [Online]. Tryb dostępu: http://journals.sagepub.com/ doi/10.2466/18.PRO.115c31z8. [Dostęp 24.07.2018].
[28].	WHO. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Kraków-Warszawa 1998.
[29].	Zagrożenia cyberprzestrzeni i świata wirtualnego. Red. BEDNAREK Józef, ANDRZEJEWSKA Anna. Warszawa 2014.
[30].	ZHOU Selina X., LEUNG Louis. Gratifications, Loneliness, Leisure Boredom and Self-Esteem as Predictors of SNS-Game Addiction and Usage Pattern among Chinese College Students. „International Journal of Cyber Behavior, Psychology and Learning". 2012 Vol. 2 No 4, p. 34-48. [Online]. Tryb dostępu: http://www.irma-international.org/viewtitle/75170/. [Dostęp: 24.07.2018].
99
Marcin Karwowski Rynek Informacji Kraków
Co o Sieci wiedzą dzieci - pomorska młodzież
w cyberprzestrzeni
Uczniowie pomorskich szkół zauważają, że z roku na rok ilość czasu jaką poświęcają na przebywanie w Sieci znacząco rośnie. Średnio co trzeci uczeń biorący udział w badaniu wskazuje, że przebywa w Sieci więcej niż 8 godzin na dobę. By pomimo chodzenia do szkoły, obowiązków domowych i konieczności snu, było możliwe zaoszczędzenie tak dużej ilości czasu na korzystanie z Internetu, młodzież łączy czynności - korzysta z telefonów podczas posiłków, lekcji, oglądania telewizji, odrabiania zadań domowych czy korzystania z toalety34. Wobec powyższych danych, jak również wielu raportów stwierdzających coraz większą ilość czasu i częstotliwość korzystania z Sieci35, warto zastanowić się, co tak bardzo absorbuje internautów.
Metodologia
Badanie przeprowadzono podczas realizacji projektu „Cybernauci -kompleksowy projekt kształtowania bezpiecznych zachowań w Sieci", finansowanego ze środków Ministerstwa Edukacji Narodowej, objętego patronatem honorowym Ministerstwa Cyfryzacji, Rzecznika Praw Dziecka oraz Ośrodka Rozwoju Edukacji [13]. Autor, jako Emisariusz Bezpiecznego Internetu - trener w projekcie, w okresie wrzesień 2017 - czerwiec 2018 roku przeprowadził warsztaty z 35 grupami uczniów w szkołach województwa pomorskiego. W zajęciach a zarazem w badaniu udział wzięło 737 osób, w tym 15 dzieci z klas I-III szkoły podstawowej, 355 uczniów z klas IV-VI, 307 gimnazjalistów i wychowanków z klas VII-VIII szkoły podstawowej oraz 60 licealistów.
34	Dane pozyskane podczas warsztatów z grupą badawczą.
35	Zob. Dzieci i młodzież w Internecie - korzystanie i zagrożenia z perspektywy opiekunów. [Online], Tryb dostępu: https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2015/K_110_15.PDF. [Dostęp: 15.08.2018].
100
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
Ryc. 1. Charakterystyka grupy badawczej (poziom edukacyjny) Szkoły Ponadgim.	I-III SzP 15
Źródło: opracowanie własne
W celu zbadania miejsc aktywności dzieci i młodzieży w Sieci wykorzystano metodę giełdy pomysłów czyli usystematyzowaną odmianę burzy mózgów. Uczestnicy badania siadają w kręgu, biorąc ze sobą coś do pisania. Prowadzący tłumaczy przebieg badania/zabawy oraz upewnia się, że grupa rozumie pojęcia zawarte na kartach, po czym puszcza w obieg kartki z obszarami aktywności w Sieci. Materiały wędrują w kręgu zgodnie z ruchem wskazówek zegara, tak by każdy otrzymał do rąk każdą kartę i mógł dopisać dowolną liczbę zasobów oraz oznaczyć plusem taki, który został już wpisany przez kogoś innego, a z której to strony WWW lub aplikacji on także korzysta. Na tym etapie, na potrzeby badania następuje zebranie kartek i ich digitalizacja. Dla uczestników zabawa się nie kończy, rozpoczyna się odczytywanie zasobów, rozmowa na ich temat oraz podzielenie się nieznanymi źródłami przez prowadzącego, który dopisuje pomysły na kartach, po czym przekazuje wypracowane materiały grupie.
101
Co o Sieci wiedzą dzieci - pomorska młodzież w cyberprzestrzeni
Ryc. 2. Przykład karty wykorzystywanej w giełdzie pomysłów
9f !
1+1 I / L Ji
Po^tmc
M	'	,• P\ A 4- M
Pf&oć	"" '■; .\Ą- ' +- +
PlOtjeK t

Źródło: materiały własne
Zastosowanie giełdy pomysłów powoduje, że uczestnicy, zwłaszcza dzieci, nie odczytują badania jako nudnego elementu warsztatów, do którego nie przywiązują należytej uwagi, a odbierają je jako kolejną zabawę, w którą z radością się angażują. Indywidualne zastanowienie się nad każdą kartą umożliwia przypomnienie sobie wszystkich zasobów z danego zakresu, jak również daje szansę na wymianę (giełdę) pomysłów pomiędzy uczestnikami badania. Nie jest to metoda pozbawiona zagrożeń. Należy zauważyć, że pod wpływem adresów i aplikacji zapisanych już przez uczestników, kolejni badani mogą pod wpływem sugestii dopisywać plusy jako znaki swojego głosu, mimo niekorzystania z danego zasobu. Podobne zagrożenie daje jednak także kwestionariusz z kafeterią odpowiedzi, więc jest to szkodliwość występująca także w popularnych metodach badań statystycznych. Mankamentem jest też konieczność weryfikowania przez badacza każdego z zapisanych pomysłów, gdyż kilkunastoprocentowy odsetek zapisków okazuje się wskazywać nieistniejące zasoby. Giełda pomysłów jest ustrukturyzowaną wersją burzy mózgów, dlatego spośród miejsc aktywności młodzieży w Sieci do badania wybrano 10 obszarów:
•	wyszukiwarki internetowe,
•	media społecznościowe,
•	strony edukacyjne,
•	narzędzia do komunikacji,
•	portale z książkami,
102
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
•	portale z filmami,
•	portale z muzyką
•	portale ze zdjęciami,
•	portale z grami,
•	błogi.
Wyszukiwarki internetowe
Badani wskazywali głównie na 3 największe wyszukiwarki internetowe: Google, Bing i Yahoo [18]. Pierwsza z nich została wskazana przez 80% uczniów, a z dwóch kolejnych korzystało ok. 35% respondentów. Ciekawe, że aż 19 osób wpisało na kartę ćwiczenia wyszukiwarkę Yasni. Jest to narzędzie poszukiwań personalnych w 3 odsłonach: informacje o konkretnej osobie, poszukiwanie osób o konkretnych umiejętnościach oraz wskazywanie konkurencji. W odpowiedzi na zapytanie zawierające imię i nazwisko poszukiwanej osoby, Yasni zwraca wyniki w kilku kategoriach: profile społecznościowe, dokumenty, wiadomości, artykuły i opinie oraz inne źródła [15]. Co ciekawe, mimo wielokrotnego wyjaśniania różnicy między wyszukiwarką a przeglądarką, wielu badanych nadal wskazywało na aplikacje do przeglądania zasobów jako narzędzia wyszukiwawcze. Niepokojący jest fakt, iż wśród wypisanych pomysłów bardzo często pojawiało się słowo TOR, czyli nazwa wirtualnej sieci zaliczanej do dark netu - niebezpiecznej części ukrytego Internetu [23].
Ryc. 3. Wyszukiwarki internetowe - wyniki badań
google.com
yahoo.com
bing.com
yasni.pl
o
100
200
300
400
500
600
700
■ I-III SzP ■ IV-VI SzP ■ VII-VIII SzP / I-III Gim ■ Szkoły Ponadgim.
Źródło: opracowanie własne
103
Co o Sieci wiedzę dzieci - pomorska młodzież w cyberprzestrzeni
Media społecznościowe
Media społecznościowe stanowią bardzo ważną część codziennej aktywności młodzieży w Sieci. Trendy różnią się w kraju i na świecie, jednak widoczne są też znaczące rozbieżności w zainteresowaniu konkretnymi portalami w różnych regionach tego samego województwa. W ogólnej statystyce najwięcej osób (545) wskazało na Facebooka; korzysta z niego 74% badanych - mimo iż część z nich nie posiada wymaganego regulaminem portalu wieku. Ponad 500 uczniów wskazało także Instagram i Snapchat. Spośród mniej znanych warto zwrócić uwagę na Musical.ly - portal służący głównie do nagrywania własnych wersji teledysków do znanych utworów muzycznych, jednakże odnaleźć tam można również videoblogi czy nagrania żartów [16].
Ryc. 4. Media społecznościowe - wyniki badań
facebook.com
instagram.com
snapchat.com
twitter.com
musical.ly
nk.pl
youtube.com
sarahah.com
twitch.tv
tinder.com
pinterest.com
500
600
100
200
300
400
o
■ I-III SzP ■ IV-VI SzP ■ VII-VIII SzP / I-III Gim ■ Szkoły Ponadgim.
Źródło: opracowanie własne
104
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
Ze względu na niebezpieczeństwo cyberprzemocy czy stalkingu, warto skupić się także na Sarahah - aplikacji pozwalającej na ocenianie innych przy zachowaniu własnej anonimowości [6]. Młodzież opowiada o odczuwanej dawce adrenaliny, kiedy mogą komuś bezkarnie „nawrzucać", j ednakże nie jest to zj awisko j ednostronne i Ci sami uczniowie również padają ofiarami hejtu i innych negatywnych zjawisk. Co ciekawe, co piąty uczeń deklaruje korzystanie z portalu randkowego Tinder [11]. Jeszcze bardziej intrygujące jest to, że w tej grupie znajduje się ok. 50 osób w wieku 10-12 lat. Mało popularnym w Polsce portalem jest Pinterest, który jednak znalazł sporo amatorów wśród badanych. Serwis ten pozwala na zbieranie i kolekcjonowanie materiałów na tablicach tematycznych. Jak wskazuje młodzież, jest lubiany ze względu na instrukcje DIY (ang. do it yourself = pol. zrób to sam), inspiracje związane z rysowaniem mangi, składaniem origiami czy rozwijaniem innych pasji [20]. Trendy w korzystaniu z mediów społecznościowych pokazują, że coraz więcej młodych internautów preferuje bierne korzystanie z Internetu [12, s. 18]. Badani wprost mówią o tym, że wolą korzystać z YouTubea, który bez konieczności ingerencji wyświetla kolejne filmy, niż poświęcać czas Facbookowi, gdzie niezbędne jest zaangażowanie: scrollowanie tablicy, likowanie, czytanie postów etc.
Strony edukacyjne
Jako że grupa badanych składała się w 100% z osób uczestniczących w procesie kształcenia, niezmiernie ważna wydaje się analiza miejsc uzyskiwania wiedzy przez uczniów. Niestety najczęściej wskazywane portale stanowią strony tzw. „wzajemnej pomocy uczniowskiej" (sciaga.pl, zadane.pl, brainly.pl, odrabiamy.pl, edubirdie.com). Portale, które można by określić mianem edukacyjnych, czyli uczących korzystających to math.edu, matzoo.pl, squla.pl, duolingo.com czy ted.com. Ostatni ze wskazanych adresów zasługuje na szczególną uwagę ze względu na swoją niecodzienną ideę wzmacniania ciekawości wiedzy i otwartości na nowe doświadczenia. Twórcy poprzez organizację corocznej konferencji TED, na której goszczą wyśmienici goście-eksperci w swoich dziedzinach, opowiadają w ciekawy sposób o skomplikowanych sprawach. Idea tak spodobała się wielu sympatykom, że organizują oni w wielu miejscach na świecie, regionalne edycje pod nazwą TEDx [7]. Ponadto uczniowie wskazują na strony wydawnictw (GWO, PWN, Nowa Era), jako miejsca o dużym edukacyjnym potencjale. Warto wspomnieć również o Kahootlcie - platformie do prowadzenia interaktywnych ąuizów [9], Z uwagi na powszechne wykorzystanie tego narzędzia przez nauczycieli, uczniowie mówią o częstym wykorzystaniu tego zasobu, jako miejsca powtórek przed sprawdzianami.
105
Co o Sieci wiedzą dzieci - pomorska młodzież w cyberprzestrzeni
Ryc. 5. Strony edukacyjne - wyniki badań
sciaga.pl zadane.pl brainly.pl odrabiamy.pl wikipedia.org math.edu matzoo.pl squla.pl duolingo.com gwo.pl pwn.pl edubirdie.com kahoot.it ted.com nowaera.pl
O	50 100 150 200 250 300 350 400
■ I-III SzP "IV-VISzP ■VII-VIII SzP/I-III Gim ■ Szkoły Ponadgim.
Źródło: opracowanie własne
Narzędzia do komunikacji
Jak wskazują badania państwowego instytutu badawczego NASK, dla ponad 90% młodzieży Internet to przede wszystkim medium służące komunikacji z rówieśnikami [12, s. 6]. Najpopularniejszą aplikacją służącą do porozumiewania się w grupie badanych, zgodnie z trendami, jest Messenger. Ponad 60% uczniów korzysta także z WhatsAppa uzasadniając, że to narzędzie chroni ich prywatność szyfrując wiadomości. Z uwagi na rodzinę za granicą wielu badanych wciąż korzysta ze Skypea. Snapchat, to aplikacja pozwalająca na przesyłanie zdjęć i filmów na określoną ilość czasu. Ponad połowa badanych wskazała, że na co dzień korzysta ze Snapa, by
106
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
pokazywać znajomym swoje życie [10]. Warto zwrócić uwagę na niemały odsetek korzystających z aplikacji dedykowanych graczom jak Discord czy TeamSpeak [4]. Ciekawa wydaje się popularność Gadu-Gadu, jednak wszystko wyjaśnia uzasadnienie badanych - to „tajna aplikacja", gdzie można swobodnie porozmawiać o nauczycielach. Jak pokazują wyniki badania, już tylko co trzeci uczeń korzysta z komunikacji SMS czy rozmów telefonicznych, a tylko co siódmy używa poczty elektronicznej.
Messenger
WhatsApp Skype Snapchat Gadu-Gadu Viber Discord TeamSpeak telefon/SMS e-mail
0	100	200	300	400	500	600	700
■ I-III SzP "IV-VISzP ■VII-VIIISzP/I-III Gim ■ Szkoły Ponadgim.
Źródło: opracowanie własne
Portale z książkami
Badani mieli wskazać, gdzie poszukują książek bez dookreślenia jakiego rodzaju dystrybucję ma zapewniać strona. Ogólność pytania miała pozwolić uczniom wybrać dowolne serwisy związane z książkami, a zarazem pokazać jakiego rodzaju zasobów poszukują. Wśród wyników znalazło się kilka księgarni (Empik, Matras) oraz sklepów internetowych i serwisów aukcyjnych (Allegro, Sklep Play, OLX). Około 50% młodzieży wskazała także na portal Wattpad, który pozwala na selfpublishing, czyli samopublikowanie sieciowe. Wspomniana aplikacja pozwala nie tylko napisać własną opowieść, ale również przeczytać opowiadania innych użytkowników
Ryc. 6. Narzędzia do komunikacji - wyniki badań
107
Co o Sieci wiedzą dzieci - pomorska młodzież w cyberprzestrzeni
[22]. Wielu z badanych wskazywało, że głównym powodem zainteresowania tym portalem jest ruch fandomowy i związane z nim fanfiki (opowiadania napisane przez fanów, nawiązujące do istniejących dzieł). Pozytywnym zjawiskiem jest znajomość portalu Wolne Lektury przez blisko ćwierć puli badanych. Na stronie wolnelektury.pl publikowane są lektury szkolne, które przeszły do domeny publicznej. Obecnie w bazie znajduje się ponad 5,5 tys. publikacji oraz kilkaset audiobooków [14]. Badani wskazali także na zainteresowanie portalem recenzenckim Lubimy Czytać i stroną e Podręczniki zawierającą otwarte zasoby edukacyjne związane z aktualną podstawą programową [5, 2].
Ryc. 7. Portale z książkami - wyniki badań.
empik.com wattpad.com Sklep Play allegro.pl wolnelektury.pl
lubimyczytac.pl epodreczniki.pl
olx.pl chomikuj.pl storytel.pl matras.pl
■
m
o
100
200
300
400
500
600
■ I-III SzP ■ IV-VI SzP ■ VII-VIII SzP/ I-III Gim Szkoły Ponadgim.
Źródło: opracowanie własne
108
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
Portale z filmami
Analizując adresy, które badani wpisali w skojarzeniu z filmami, przede wszystkim należy zauważyć ogromne zainteresowanie pornografią w każdej grupie wiekowej. Zbiorczo doliczono się 760 namiarów na strony pornograficzne, przy czym ich różnorodność sięgnęła ponad 80 różnych stron. Aby nie promować tego rodzaju zasobów, w wykresie oznaczono tylko ilościową, łączną liczbę wskazań. Wśród pozostałych wyników znalazły się zarówno strony umożliwiające pobieranie filmów w sposób nielegalny, jak np. CDA, Zalukaj, Chomikuj, eFilmy, jak również płatnych serwisów wideo czy internetowych wypożyczalni (Netflix, Player, Ipla, Showmax, Twitch). W zestawieniu nie mogło zabraknąć popularnego serwisu YouTube, z którego korzysta blisko 500 badanych. Na uwagę zasługuje jeszcze portal TED, który obfituje w ciekawe wystąpienia z prawie każdej gałęzi wiedzy [7].
Ryc. 8. Portale z filmami - wyniki badań
pornografia (zbiorczo)
cda.pl youtube.com zalukaj.com netflix.com player.pl kinoman.tv ipla.tv filmweb.pl showmax.com chomikuj.pl twitch.tv efilmy.tv ted.com
0 100 200 300 400 500 600 700 800
Źródło: opracowanie własne
109
Co o Sieci wiedze} dzieci - pomorska młodzież w cyberprzestrzeni
Portale z muzyką
Podobnie do filmów wygląda kwestia muzyki - młodzież jest bardzo twórcza w poszukiwaniu jej źródeł w Sieci. Prym wiedzie portal społecznościowy YouTube. W wynikach pojawiają się legalne źródła jak Spotify, SoundCloud, Tidal, Deezer, iTunes czy Vevo, popularne są jednak także linki pozwalające ściągać pliki na komputer bez obowiązku płacenia za nie: Ulub, CDA, Wrzuta. Część ze wskazywanych przez uczniów zasobów nie jest aktywnych od jakiegoś czasu, jednak warto zwrócić na nie uwagę ze względu na efemeryczność tego typu serwisów. Poza portalami z możliwością słuchania muzyki, badani zwrócili także uwagę na Tekstowo - stronę zawierającą teksty i tłumaczenia piosenek. Ciekawą usługą może pochwalić się portal Shazam, który udostępnia opcję „jaka to melodia" - internauta ma możliwość rozpoznania wykonawcy i tytułu utworu po jego brzmieniu [ 19]. Niepokojącym jest fakt, iż młodzież nie szanuje praw autorskich, a co więcej jest przekonana, że jeśli strona udostępnia możliwość pobierania plików, jak np. ulub.pl, to muzyka ściągana z tej strony jest legalna.
youtube.com spotify.com ulub.pl musical.ly soundcloud.com tidal.com cda.pl shazam.com muzodajnia.pl deezer.com iTunes wrzuta.pl tekstowo.pl vevo.com
o	100	200	300
■ I-III SzP ■ IV-VI SzP ■ VII-VIII SzP / I-III Gim
Źródło: opracowanie własne
Ryc. 9. Portale z muzykę - wyniki badań
1 1 1					I
u 1 1					
					
					
					
■■■CS!					
o	100	200	300
Ryc. 9. Portale z muzykę - wyniki badań
400	500	600
400	500	600
■Szkoły Ponadgim.
110
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
Portale ze zdjęciami
Badanym trudno było wskazać serwis, gdzie mogliby znaleźć i pobrać pożądaną grafikę/zdjęcie. Wymieniali głównie media społecznościowe (Instagram, Facebook, Snapchat, Pinterest, Tumblr), ale wskazali też na dwa źródła stricte związane z badanym obszarem (zdjęcia.pl oraz flickr.com). Warto zauważyć, że skojarzenia badanych ze zdjęciami bywają dość często ukierunkowane na typowo pornograficzne (średnio co drugi badany) oraz związane z portalami randkowymi, gdzie oczywiście dostępne są zdjęcia jednak określonej treści (Badoo). Dość niebezpieczne wydaje się korzystanie z Badoo dla pozyskiwania zdjęć - jest to portal randkowy o wątpliwej renomie. Jak wskazują raporty, w serwisie ogromną ilość danych stanowią fałszywe informacje. Dodatkowo dla dzieci w wieku szkolnym istnieje duże zagrożenie w postaci sekstingu, stalkingu i innych cyberzagrożeń wynikające z samego charakteru strony [21].
Ryc. 10. Portale ze zdjęciami - wyniki badań instagram.com facebook.com snapchat.com pinterest.com pornografia (zbiorowo)
tumblr.com badoo.com zdjecia.pl flickr.com
O 100 200 300 400 500 600 700 ■ I-III SzP ■ IV-VI SzP ■ VII-VIII SzP / I-III Gim ■ Szkoły Ponadgim.
Źródło: opracowanie własne
	:
r	
O 100 200 300 400 500 600 700 ■ I-III SzP ■ IV-VI SzP ■ VII-VIII SzP / I-III Gim ■ Szkoły Ponadgim.
111
Co o Sieci wiedzą dzieci - pomorska młodzież w cyberprzestrzeni
Portale z grami
Wśród pomysłów związanych z grami, badani wskazali linki prowadzące do stron zawierających zbiór gier online (gry.pl, wyspagier.pl, gry.jeja.pl, friv.pl, alO.pl, kizi.pl, roblox.pl, kogama.com, zagrajteraz.pl), ale także do portali poświęconych konkretnym grom lub aplikacjom od określonych producentów (steam.steampowered.com, origin.com, wargaming.net, arcadeprehack.com, moviestarplanet.pl, wordloftanks.eu). Należy wiedzieć, że poza standardowymi zagrożeniami związanymi z grami niedostosowanymi do poziomu odbiorców, jak obecność przemocy, hazardu, narkotyków, nagości, złego języka, dyskryminacji czy szerzenia strachu, młodzież narażona jest również na kradzież i wyłudzenia. Coraz więcej pojawia się w Sieci platform dostępowych do ulubionych gier, które zachęcają do podpięcia karty kredytowej czy doładowania walutą rzeczywistą bądź wirtualną [3]. Konta nawet kilkunastoletnich graczy potrafią być warte kilkadziesiąt, a nawet kilkaset tysięcy złotych, dlatego stanowią atrakcyjny cel dla cyberprzestępców [8]. Niestety, jak wskazują badani, w przypadku utraty dostępu do konta, często spotykają się z lekceważącym stosunkiem rodziców, opiekunów i nauczycieli, dlatego też próbują walczyć z hackerami na własną rękę.
Ryc. 11. Portale z grami - wyniki badań
steam.steampowered.com
gry.jeja.pl
alO.com
origin.com
wargaming.net
arcadeprehack.com
zagrajteraz.pl
wordloftanks.eu
400
500
600
200
300
o
100
■ I-III SzP "IV-VISzP ■ VII-VIII SzP / I-III Gim ■ Szkoły Ponadgim.
Źródło: opracowanie własne
112
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
Błogi
Biorąc pod uwagę trendy w przenoszeniu się aktywności młodzieży z Facebooka do YouTubea [1], nikogo nie powinien dziwić fakt, że wskazując błogi, badani wypisywali głównie videoblogi i youtuberów. Poza wyjątkami w postaci rysunkowo-modowego błoga Samanty Lesiak czy portalu motoryzacyjnego moto-blog.pl, wszystkie wskazania dotyczyły serwisu YouTube [17]. Wielu youtuberów będących idolami nastolatków, zaczynała publikując filmiki z gier (Blowek, ReZigiusz, Naruciak, Multi), by z czasem zacząć publikować regularne vlogi. Warto zwrócić uwagę jeszcze na dwa kanały, które wyróżniają się w antagonistyczny sposób.
Ryc. 12. Błogi - wyniki badań
instagram.com				
				
facebook.com				
				
snapchat.com				
				
pinterest.com				
				
pornografia (zbiorowo)				
tumblr.com	!■			
				
badoo.com	■1			
zdjecia.pl	■lir			
flickr.com	m			
O 100 200 300 400 500 600 700 ■ I-III SzP ■ IV-VI SzP ■VII-VIIISzP/I-III Gim Szkoły Ponadgim.
O 100 200 300 400 500 600 700 ■ I-III SzP ■ IV-VI SzP ■VII-VIIISzP/I-III Gim Szkoły Ponadgim.
Źródło: opracowanie własne
Lord Kruszwil słynie z filmów, w których stara się pokazać swoją wyższość nad innymi - poddaje ludzi wyzwaniom, w których uwydatnia ich niewiedzę na temat np. cen markowych ubrań czy pod kryptonimem instrukcji brania kąpieli, przechwala się
113
Co o Sieci wiedzę dzieci - pomorska młodzież w cyberprzestrzeni
bardzo drogimi produktami do higieny; publikuje film o swoim służącym etc. Z uwagi na ogromne zagrożenie złym wzorcem, stanowczo należy regularnie rozmawiać ze swoimi dziećmi i podopiecznymi o ich internetowych idolach - codzienny wpływ nieodpowiednich osób może wywołać niebagatelne skutki w dziecięcej psychice. Drugi blog wyróżnia się pozytywnie - Planeta Faktów - to kanał bogaty w filmy z ciekawostkami. Uczniowie zapytani, dlaczego wybierają akurat tego twórcę, wskazują że wiedza przekazywana w formie ciekawostek o wiele bardziej do nich przemawia niż informacyjna forma szkolnego podręcznika. To niezwykle cenna wskazówka dla rodziców, nauczycieli i innych osób mających wpływ na edukację dzieci i młodzieży.
Podsumowanie
Przytoczone wyniki mają na celu zaznajomienie zainteresowanych z aktualnymi obszarami aktywności młodzieży w Sieci. Warto wiedzieć, gdzie dzieci spędzają wiele godzin dziennie, by móc w porę zareagować, podsuwając bardziej adekwatne zasoby bądź monitorować informacje, jakie chłoną młodzi internauci. Istnieją portale czy aplikacje, które wydają się nie być skierowane do grupy badanych bądź po prostu szkodliwe (np. Badoo, Sarahah, pornografia etc.), jednakże młodzież potrafi także zadziwić znajomością bardzo ciekawych i wysokojakościowych źródeł. Wydaje się wskazane, by w obrębie rodzin, szkół i innych instytucji edukacyjnych czy kulturalnych, organizować coś na wzór giełdy pomysłów, by móc wymienić się informacjami zarówno o zagrożeniach jak i szansach, jakie otwiera przed internautami Internet.
Bibliografia:
[1].	CZAJKOWSKI Paweł. Coraz więcej młodzieży rezygnuje z Facebooka na rzecz innych platform. [Online]. Tryb dostępu: https://ithardware.pl/aktualnosci/ coraz_wiecej_mlodziezy_rezygnuje_z_facebooka_na_rzecz_innych_ platform-6341.html. [Dostęp: 15.08.2018].
[2].	Czym jest lubimyczytać.pl | Przewodnik - Lubimyczytać.pl. [Online]. Tryb dostępu: http://lubimyczytac.pl/przewodnik. [Dostęp: 15.08.2018].
[3].	DOMAŃSKI Tomasz. Gracze na celowniku hakerów. Włamania na konta Steam i Origin. [Online]. Tryb dostępu: https://www.chip.pl/2017/03/gracze-na-celowniku-hakerow-wlamania-na-konta-steam-i-origin/. [Dostęp: 15.08.2018].
[4],	DZIEDZIC Krzysztof. 5 najlepszych komunikatorów głosowych dla graczy. [Online], Tryb dostępu: http://www.komputerswiat.pl/artykuly/ redakcyjne/2018/03/najlepsze-komunikatory-glosowe-dla-graczy. aspx. [Dostęp: 15.08.2018],
114
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
[5].	ePodręczniki - Często zadawane pytania. [Online].Tryb dostępu: http://www.epodreczniki.pl/begin/faq/. [Dostęp: 15.08.2018],
[6],	GOLAŃSKI Adam. Mobilny cud Sarahah. Za anonimowe, szczere opinie zapłacisz swoimi danymi. [Online]. Tryb dostępu: https://www.dobreprogramy. pl/Mobilny-cud-Sarahah-za-anonimowe-szczere-opinie-zaplacisz-swoimi-danymi,News,82838.html. [Dostęp: 15.08.2018].
[7],	History of TED. [Online], Tryb dostępu: https://www.ted.com/about/our-organization/history-of-ted. [Dostęp: 15.08.2018],
[8].	Hyptronic • Steam Calculator • 76561197969810632 • Steam Database. [Online]. Trybdostępu:https://steamdb.info/calculator/76561197969810632/?cc=us&category=0. [Dostęp: 15.08.2018].
[9].	Kahoot! czyli test nieco inaczej. [Online]. Tryb dostępu: https://nowetechnologieus.wordpress.com/2017/01/16/kahoot-czyli-test-nieco-inaczej/. [Dostęp: 15.08.2018].
[10].	KONIECZYŃSKA Anna. Facebook to oldskul, czas na Snapchat! Medium dla pokolenia, które urodziło się w internecie. [Online]. Tryb dostępu:
http://weekend.gazeta.pl/weekend/1,152121,17757868,Facebook_to_oldskul_
czas_na_Snapchat_Medium_dla.html. [Dostęp: 15.08.2018].
[11].	MUCHA Maria. Tinder - co to jest i jak działa. Randkowanie w sieci. [Online]. Tryb dostępu: https://www.whitepress.pl/baza-wiedzy/248/tinder-co-to-jest-i-jak-dziala-randkowanie-w-sieci. [Dostęp: 15.08.2018].
[12].	Nastolatki 3.0. Wybrane wyniki ogólnopolskiego badania uczniów w szkołach. [Online]. Tryb dostępu: https://www.nask.p1/download/l/300/ RaportNastolatki30-wybranewynikibadanogolnopolskich.pdf. [Dostęp: 15.08.2018].
[13].	O projekcie - Cybernauci. [Online]. Tryb dostępu: https://cybernauci.edu.pl/ o-projekcie/. [Dostęp: 15.08.2018].
[14].	O projekcie: Wolne Lektury. [Online]. Tryb dostępu: https://wolnelektury.pl/ info/o-projekcie/. [Dostęp: 15.08.2018].
[15].	Osoba / Informacja do nazwiska - Wyszukiwarka osób Yasni.pl. [Online], Tryb dostępu: http://www.yasni.pl/. [Dostęp: 15.08.2018].
[16].	PALLUS Patryk. Czym jest aplikacja Musical.ly. [Online]. Tryb dostępu: https://businessinsider.com.pl/media/internet/czym-jest-aplikacja-musically/ nyglhmm. [Dostęp: 15.08.2018].
[17].	Ranking Polskich YouTuberów. [Online]. Tryb dostępu: http://ranking.vstars.pl/. [Dostęp: 15.08.2018].
[18].	SOBIERALSKI Tomasz. Najpopularniejsze wyszukiwarki internetowe w Polsce i na Świecie | Blog widzialni.pl - pozycjonowanie i SEO. [Online]. Tryb dostępu:
115
Co o Sieci wiedzą dzieci - pomorska młodzież w cyberprzestrzeni
https://www.widzialni.pl/blog/najpopularniejsze-wyszukiwarki-internetowe-w-polsce-i-na-swiecie/. [Dostęp: 15.08.2018].
[19].	SZCZĘSNY Jakub, laka to melodia? Sprawdź aplikacje do rozpoznawania muzyki. [Online]. Tryb dostępu: http://www.komputerswiat.pl/artykuly/ redakcyjne/2017/08/jaka-to-melodia.aspx. [Dostęp: 15.08.2018].
[20].	SZCZYREK Paweł. Pinterest - czy warto?. [Online]. Tryb dostępu: https://www.ideoforce.pl/blog/pinterest-czy-warto,49.html. [Dostęp: 15.08.2018],
[21].	Tinder i Badoo, czyli jedna, wielka ścierna?. [Online]. Tryb dostępu: http://www.egospodarka.pl/144179,Tinder-i-Badoo-czyli-j edna-wielka-sciema, 1,12,1.html. [Dostęp: 15.08.2018].
[22].	Wattpad! - czyli co to jest i dlaczego tysiące nastolatek jest tym oczarowane. [Online]. Tryb dostępu: http://fandoms.pl/306525/wattpad-czyli-jest-dlaczego-tysiace-nastolatek-oczarowane. [Dostęp: 15.08.2018].
[23].	ZAMORA Sebastian. Wszystko, co chcielibyście wiedzieć o Darknecie. [Online]. Tryb dostępu: http://di.com.pl/wszystko-co-chcielibyscie-wiedziec-o-darknecie-58117. [Dostęp: 15.08.2018],
116
Jolanta Bętkowska
Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka Słupsk
Rola biblioteki pedagogicznej w porządkowaniu
przestrzeni informacyjnej dzieci i młodzieży, na przykładzie pedagogicznej biblioteki wojewódzkiej
w słupsku
Biblioteki pedagogiczne adresują swoje zbiory i usługi przede wszystkim do nauczycieli, a w dalszej kolejności studentów, uczniów, rodziców oraz innych osób zainteresowanych kwestiami oświaty i nauki36. Są to placówki publiczne, otwarte na potrzeby całego środowiska lokalnego. Cele działalności biblioteki pedagogicznej określone są odpowiednimi ustawami i zarządzeniami ministra edukacji [14; 15; 24; 23; 25]. Do zadań tego typu placówek specjalistycznych należy gromadzenie, opracowywanie, ochrona i udostępnianie zbiorów, organizowanie i prowadzenie wspomagania szkół, placówek i bibliotek szkolnych, prowadzenie działalności informacyjnej i bibliograficznej oraz inspirowanie i promowanie edukacji czytelniczej i medialnej. Wśród zadań szczegółowych dostrzec można te, które mogą w sposób właściwy przyczynić się do porządkowania przestrzeni informacyjnej dzieci i młodzieży w bibliotece pedagogicznej: gromadzenie materiałów dotyczących problematyki związanej z udzielaniem dzieciom i młodzieży oraz rodzicom i nauczycielom pomocy psychologiczno-pedagogicznej, wspomaganie szkół i placówek w wykorzystywaniu technologii informacyjno-komunikacyjnej oraz prowadzenie działalności informacyjnej i bibliograficznej37.
Kwestię porządkowania przestrzeni informacyjnej należy rozpocząć od zdefiniowania terminu „przestrzeń informacyjna" oraz określenia ram użytego w tym kontekście pojęcia „porządkowanie". Termin „informacja" obudowany jest obecnie terytorium zapełnionym przez takie frazy i słowa jak „społeczeństwo informacyjne", „infosfera", „antropoinfosfera", „środowisko informacyjne", a także „cyberinformacja w cyberprzestrzeni". Interesujące nas pojęcie „przestrzeni informacyjnej" ukształtowało się pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX wieku, wraz
36	Biblioteki pedagogiczne w Polsce powstały w okresie międzywojennym, dla potrzeb kształtującej się kadry oświatowej w odbudowywanym państwie. Po II wojnie światowej zostały reaktywowane. Obecnie istnieje około 300 bibliotek pedagogicznych, we wszystkich województwach. Ich nieokreślona ilość uwarunkowana jest płynnym statusem placówek w ostatnich latach - od samodzielnych do połączonych czy wręcz włączonych/włączanych w centra wspomagania nauczycieli.
37	Działania te podane są na przykładzie statutu Pedagogicznej Biblioteki Wojewódzkiej w Słupsku. Statut dostępny jest na stronie internetowej placówki: www.pbw.slupsk.pl
117
Rola biblioteki pedagogicznej w porządkowaniu przestrzeni informacyjnej
dzieci i młodzieży, na przykładzie Pedagogicznej Biblioteki Wojewódzkiej w Słupsku
z gwałtownym rozwojem mediów, a zwłaszcza Internetu. Otaczająca człowieka coraz gęściej ilość informacji, wzrastająca wręcz lawinowo, ewokowała potrzebę nazwania tego zjawiska. Pojawiły się, pojmowane często synonimicznie, wyrażenia „przestrzeń informacyjna", „środowisko informacyjne" i „infosfera". Uznaje się je za metaforyczne, a według Małgorzaty Kisiłowskiej, autorki tekstu „Przestrzeń informacyjna jako termin informatologiczny", skłonność do używania tych wyrażeń jest „wynikiem pewnych obserwacji lub przejawem odczuć i intuicji względem relacji człowieka do świata informacji" [6, s. 36]. Spotyka się określenia „przestrzeni informacyjnej" jako „wielowymiarowego, dynamicznego, otwartego zbioru treści (danych i informacji), ich nośników oraz użytkowników" [6, s. 49], jako „systemu znaków, symboli, struktur i funkcji pozwalających ludziom przechowywać, wyszukiwać i przetwarzać informację" [16, s. 48], czy jako „obiektów (realnych lub wirtualnych), z których korzysta dana osoba w celu zdobycia informacji" [4, s. 19]. De facto przestrzeń informacyjna, choć nienazwana, istniała od kiedy ludzkość zaczęła się komunikować i tworzyć informację. Jednym z przykładów przestrzeni opracowanej i skonstruowanej w celu zaspokojenia konkretnych potrzeb informacyjnych była Biblioteka Aleksandryjska ze swoimi Pinakes (Tablicami) oraz etykietami na brzegach zwojów [16, s. 48]. Przestrzeń informacyjna jest zatem zorganizowanym zbiorem informacji na różnego typu nośnikach, wykorzystywanych przez użytkownika. Istotne jest, iż w dobie Internetu podejście do informacji jest aktywne i interaktywne, gdyż nie tylko się z nich korzysta, ale także je tworzy.
Określiwszy w zarysie38, czym jest przestrzeń informacyjna, należy przejść do frazy „porządkowanie przestrzeni informacyjnej". Porządek w ujęciu słownikowym to „regularny układ, rozkład, rozstawienie, plan czegoś; kolej, kolejność, plan, szyk" [ 17, s. 832]. W ujęciu dynamicznym jest to następowanie po sobie kolejnych elementów układu, ale także, jak podaje słownik języka polskiego, „robienie porządku, sprzątanie" [17, s. 832]. W odniesieniu do frazy „porządkowanie przestrzeni informacyjnej" oba znaczenia są adekwatne: jako układanie oraz sprzątanie. Można zatem przestrzeń informacyjną konstruować, ale także dekonstruować oraz rekonstruować. Mogą to czynić twórcy informacji, ale też i użytkownicy. Jeżeli zaś użytkownikami są dzieci i młodzież, potrzebny jest im, a w wielu wypadkach, wymagany przewodnik.
38 Szerzej na ten temat: Przestrzenie informacji, pod red. Wandy Krzemińskiej i Piotra Nowaka, Poznań 2002; Przestrzeń informacji i komunikacji społecznej, pod red. Marii Kocójowej, Kraków 2004; Przestrzeń informacyjna biblioteki akademickiej - tradycja i nowoczesność, pod red.: Beaty Antczak-Sabali, Małgorzaty Kowalskiej, Lucyny Tkaczyk, Toruń 2009. Należy zauważyć, iż przestrzeń informacyjna definiowana bywa także, według autorki teksu, nieprecyzyjnie, a wręcz nieadekwatnie. Przykładem jest określenie, iż jest to „szeroko pojęty obszar wielu rożnych działań współczesnego człowieka, które są realizowane w aspekcie technicznym, społecznym i kulturowym": Danuta Urbańska. Rec., Oblicza przestrzeni informacyjnej w dobie Web 2.0, pod red. Katarzyny Domańskiej, Ewy Głowackiej, Pawła Marca, Bydgoszcz 2016. „Bibliotekarz" 2016 Nr 6, s. 31.
118
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
Biblioteka w kontekście przestrzeni informacyjnej występuje w dwóch aspektach: z jednej strony po prostu jest tą przestrzenią, a z drugiej zaś jest przewodnikiem po przestrzeni własnej oraz innych, nie tylko bibliotecznych. Szczególnie predestynowana wydaje się być do tych dwóch funkcji biblioteka pedagogiczna, zwłaszcza jeśli chodzi
0	prowadzenie po świecie informacji najmłodszych użytkowników Dzieci i młodzież znajdują się w kręgu oddziaływania biblioteki pedagogicznej bezpośrednio, jako czytelnicy, towarzysze rodziców - czytelników, uczestnicy lekcji bibliotecznych
1	zajęć edukacyjnych, a także pośrednio. Wpływ pośredni dokonuje się dwojako: poprzez nauczycieli i poprzez rodziców. Obie te grupy są użytkownikami biblioteki, a zbiory i usługi do nich skierowane mają na względzie także ich podopiecznych. Zatem rola biblioteki pedagogicznej w porządkowaniu przestrzeni informacyjnej uczniów dokonuje się wieloaspektowo. Po pierwsze, dwiema drogami: bezpośrednio i pośrednio. Po drugie, dwoma kanałami: osobiście i za pośrednictwem komunikatorów elektronicznych. Po trzecie, z wykorzystaniem zarówno zbiorów tradycyjnych, czyli książek i czasopism, jak i cyfrowych baz danych: IBUK, PBC, POLONA, Academica itd. Po czwarte, z ukazaniem podstawowego narzędzia bibliotecznego jakim jest katalog jako przykład porządkowania przestrzeni informacyjnej.
Katalog biblioteczny jest emblematycznym symbolem biblioteki. Nie sposób bowiem gromadzić i udostępniać zbiorów, nie uporządkowawszy ich w określony sposób. Krzysztof Walczak w pracy „Rola sieci bibliotek pedagogicznych w lokalnej przestrzeni informacyjnej i edukacyjnej" podkreśla, iż jednym z najważniejszych zadań informacyjnych stojących przed bibliotekami pedagogicznymi jest udostępnianie księgozbioru i zawartej w nim informacji [26, s. 60]. Katalog biblioteki pedagogicznej jest szczególnie ważny w kontekście edukacji informacyjnej dzieci i młodzieży, ponieważ często jest pierwszym tego typu uporządkowanym układem zbiorów bibliotecznych, z którym młodzi czytelnicy mają okazję się zetknąć. Zwykle bowiem dzieci i młodzież, korzystając z biblioteki szkolnej czy publicznej, wybierają książki z półki albo otrzymują je, podane przez bibliotekarza. Z wybieraniem pozycji za pomocą katalogu młodzi czytelnicy zapoznają się podczas pobytu w bibliotece pedagogicznej. Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Słupsku, która posłuży jako exemplum, ma wśród swoich czytelników uczniów - i ci osobiście i bezpośrednio korzystają z katalogu - oraz osoby dorosłe, które często przychodzą do placówki w towarzystwie swoich dzieci. Dla małych dzieci przygotowany jest „Kącik dla malucha", dla nieco starszych podręczna literatura dla dzieci i młodzieży. Dzieci, mając zapewniony atrakcyjny sposób spędzenia czasu w bibliotece, jednocześnie mimochodem rejestrują sposób wypożyczania książek, a niejednokrotnie towarzyszą swoim rodzicom przy przeglądaniu katalogu. To pośrednie, nawet chwilowe, zaznajomienie z katalogiem bibliotecznym może być cennym przyczynkiem do dalszej edukacji informacyjnej młodego czytelnika. Szerszy pogląd na istotę
119
Rola biblioteki pedagogicznej w porządkowaniu przestrzeni informacyjnej
dzieci i młodzieży, na przykładzie Pedagogicznej Biblioteki Wojewódzkiej w Słupsku
i użyteczność katalogu zbiorów otrzymuje on, gdy wraz z grupą przedszkolną czy klasą szkolną przychodzi do biblioteki pedagogicznej na lekcje biblioteczne czy zajęcia edukacyjne. Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Słupsku współpracuje z przedszkolami i szkołami wielorako, a wizyta grupy dzieci czy młodzieży jest okazją do zaprezentowania im katalogu, jako elementu porządkowania przestrzeni informacyjnej.
Katalog biblioteczny prezentowany na co dzień jest katalogiem elektronicznym. Młodzi czytelnicy mają okazję podczas wizyty w bibliotece zobaczyć też katalog tradycyjny, pamiętany przez ich nauczycieli i rodziców. Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Słupsku działa za pomocą nowoczesnych środków, a katalog kartkowy i inne dawne narzędzia pracy bibliotekarskiej przechowywane są pieczołowicie na najwyższym piętrze budynku, w pomieszczeniu zwanym „Lamusem". Uczniowie poznają zatem przeszłość biblioteki, jak było dawniej, jak jest obecnie, a także jaka jest przyszłość zbiorów, czyli zbiory cyfrowe, zdigitalizowane oraz biblioteki wirtualne. Podczas zajęć w bibliotece poznają książkę elektroniczną ze zbiorów IBUK, wirtualną bibliotekę narodową POLONA i skorelowaną z nią Academikę, a także współtworzoną przez Pedagogiczną Bibliotekę Wojewódzką w Słupsku Pomorską Bibliotekę Cyfrową. Środowisko wirtualne jest tym, w którym młodzież, ale także i dzieci, poruszają się bardzo sprawnie, w sposób naturalny. Zasoby Internetu są nie tylko niezmierzone, ale i bardzo różnej wartości. Pokazanie zatem uczniom podczas zajęć w bibliotece pedagogicznej Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej i innych wartościowych zbiorów wirtualnych ma znaczący wymiar edukacyjny, gdzie bibliotekarz występuje w roli przewodnika po przestrzeni informacyjnej.
Cyberprzestrzeń definiowana jest jako „fikcyjna, interaktywna przestrzeń sieciowa obejmująca rzeczywistość wirtualną oraz wspólnotę użytkowników, którzy tę rzeczywistość aktywizują, korzystając z sieciowych gier komputerowych, elektronicznych systemów konferencyjnych, poczty elektronicznej" [18, s. 236]. Cyberprzestrzeń zawiera tę przestrzeń informacyjną, która dla dzieci i młodzieży jest środowiskiem naturalnym, a niejednokrotnie pierwszym, w odróżnieniu od pokoleń wychowanych „na książce", traktujących Internet często alternatywnie. Cyberprzestrzeń jest źródłem informacji, ale informacje niepożądane niosą za sobą cyberzagrożenia. Rolą biblioteki pedagogicznej jest w tym kontekście gromadzenie oraz udostępnianie materiałów dotyczących problematyki związanej z udzielaniem dzieciom i młodzieży oraz rodzicom i nauczycielom pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Zarówno pozycje książkowe, artykuły w czasopismach, jak i zbiory cyfrowe wspomagają proces porządkowania przestrzeni informacyjnej młodego człowieka.
Wśród ponad 100 tysięcy książek zgromadzonych w Pedagogicznej Bibliotece Wojewódzkiej w Słupsku zarówno rodzice jak i nauczyciele, a także
120
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
studenci przygotowujący się do roli pedagoga znajdą liczne pozycje dotyczące wieloaspektowego znaczenia cyberprzestrzeni w życiu dzieci i młodzieży. Skatalogowane są one tematycznie pod hasłami „Internet - a dziecko", „Internet -a młodzież", „Internet - a wychowanie", a także „Internet - psychologia" i „Internet - przemoc", tudzież „Cyberprzemoc". Rozwijając listę wyszukiwań, natrafimy na interesujące nie tylko dla rodziców tytuły, jak „Patologia cyfrowego dzieciństwa i młodości" [8], „Cyfrowi rodzice: dzieci w sieci: jak być czujnym, a nie przeczulonym" [21] czy „Cyfrowa demencja: w jaki sposób pozbawiamy rozumu siebie i swoje dzieci" [19]. Nauczyciele, obecni i przyszli, zapewne zwrócą uwagę na pozycje „Szkoła w perspektywie globalizacji i zagrożeń" [20], „Cyberprzestrzeń - człowiek - edukacja" [2] czy „Facebook w szkolnej ławce" [10]. Dla młodzieży, ale i wszystkich innych użytkowników, interesująca byłaby pozycja „Jak zerwać ze swoim smartfonem" [13], gdyby nie fakt, iż pytanie jest, jak należy sądzić, z gatunku retorycznych39.
Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Słupsku oprócz katalogu książek i multimediów prowadzi także autorską Kartotekę Zagadnieniową. Obecnie baza ta liczy około 74 tysięcy opisów, zasadniczo artykułów z czasopism. Temat fonoholizmu także jest obecny w bazie (ponad dwadzieścia pozycji). Natomiast poszukując w Kartotece Zagadnieniowej pozycji dotyczących cyberprzestrzeni należy eksplorować hasło „Internet", najlepiej w powiązaniu z hasłami „Dziecko" oraz „Młodzież". Wśród wyszukanych tytułów można wybrać, spośród około stu pozycji, tak interesujące jak: „Narodowe Archiwum Cyfrowe dla dzieci" [7], „Dwa światy - cyfrowi tubylcy, cyfrowi imigranci (nastolatki w cyberświecie)" [11], „Działania podejmowane w celu nauczenia dzieci i młodzieży odpowiedzialnego korzystania z cyberprzestrzeni" [3], „Pokolenie "cyfrowych tubylców" w internecie. Zachowania informacyjne młodzieży" [5] czy „Generacja WWW" [12]. Wszystkie te pozycje z pewnością mogą wspomóc nauczycieli jak i rodziców w procesie porządkowania przestrzeni informacyjnej dzieci i młodzieży, zwłaszcza w aspekcie wszechogarniającego cyberświata.
W Pedagogicznej Bibliotece Wojewódzkiej w Słupsku nie tylko katalog stanowi przestrzeń informacyjną dlaczytelnika,alejejformąjest także bezpośrednia prezentacja wybranych książek. Brak wolnego dostępu do półek w placówce nie musi oznaczać zamknięcia zbiorów w magazynach. Standardowo swobodny dostęp stworzono do pozycji słownikowych oraz bieżących numerów czasopism w czytelni, ale czytelnicy mogą także osobiście przeglądać zbiory multimedialne. Kolejną formą otwartej
39 Z książką „Jak zerwać ze swoim smartfonem" koresponduje pozycja ze zbiorów PBW w Słupsku Stanisław Kozak: „Patologia fonoholizmu. Przyczyny, skutki i leczenie uzależnienia dzieci i młodzieży od telefonu komórkowego". Warszawa 2013. Pytanie jest retoryczne, gdyż powszechność użytkowania telefonów komórkowych oraz wszechstronne zastosowanie smartfonów czyni z nich niezbędne wręcz narzędzie komunikacji oraz szybkie i łatwo dostępne źródło informacji. Tytuł „Jak zerwać ze swoim smartfonem" ewokuje oczywiście aspekt fonoholizmu, wyrażony explicite w tytule książki Kozaka.
121
Rola biblioteki pedagogicznej w porządkowaniu przestrzeni informacyjnej
dzieci i młodzieży, na przykładzie Pedagogicznej Biblioteki Wojewódzkiej w Słupsku
prezentacji zbiorów biblioteki są regały tematyczne w wypożyczalni. Czytelnik stając przy ladzie bibliotecznej ma możliwość oglądu najnowszych nabytków, przejrzenia ich i wypożyczenia, omijając tym samym pośrednictwo katalogu. Zgodnie ze specyfiką biblioteki pedagogicznej, prezentowane są nowości z dziedzin: psychologia, szkoła, rodzina. W Pedagogicznej Bibliotece Wojewódzkiej w Słupsku gromadzona jest nie tylko fachowa literatura, czyli pedagogiczna i psychologiczna, ale też beletrystyka i literatura faktu. Wychodząc naprzeciw potrzebom czytelników, prezentowane są przy ladzie bibliotecznej także nowości z tematyki: literatura dla dzieci, literatura polska, literatura obca, sensacja i kryminały (osobno wydzielone), podróże oraz biografie i wspomnienia. W sytuacji, gdy czytelnik zwraca się o podanie danej pozycji, bibliotekarz staje się jego doradcą, komentatorem, recenzentem, czyli przewodnikiem w przestrzeni informacyjnej, w tym przypadku analogowej40. Natomiast układając zbiory na regałach tematycznych wchodzi w rolę architekta informacji.
Porządkowanie przestrzeni informacyjnej, czyli konstrukcja, dekonstrukcja i rekonstrukcja przestrzeni, zyskało miano architektury informacji. Dyscyplina ta zaczęła się rozwijać pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX wieku, w związku z rozkwitem Internetu, zwłaszcza w zakresie e-usług [16, s. 50]. Zakres semantyczny terminu „architektura informacji" jest nieostry, ze względu na multidyscyplinarność pojęcia oraz stosunkowo niedługi czas jego stosowania. Przyjmuje się, że Al41 jest dyscypliną, która zajmuje się m.in. metodyką projektowania użytecznych i funkcjonalnych przestrzeni informacyjnych [16, s. 50]. Upraszczając można stwierdzić, iż celem Al jest takie uporządkowanie przestrzeni informacyjnej, by komunikaty i treści były dla odbiorcy jasne i zrozumiałe. Dotyczy to przestrzeni wirtualnej - w omawianej w pracy dziedzinie dotyczyłoby to np. strony WWW biblioteki, a także świata rzeczywistego - adekwatnym przykładem byłyby omówione wyżej regały tematyczne w wypożyczalni Pedagogicznej Biblioteki Wojewódzkiej w Słupsku. W tym miejscu nasuwa się refleksja - „ale to już było" czy też „to nic nowego"; przecież ekspozycja zbiorów bibliotecznych i ich porządkowanie tematyczne nie są bynajmniej wynalazkiem czasów najnowszych. Dynamiczny rozwój mediów, ekspansja Internetu oraz coraz płynniejsze przechodzenie społeczeństwa do świata wirtualnego i swobodne przemieszczanie się pomiędzy obiema rzeczywistościami implikują nową terminologię w różnych dziedzinach życia. Biblioteki także się zmieniają, mają swoje wersje cyfrowe, niczym awatary w Sieci, a bibliotekarz zyskuje miano architekta informacji, brokera usług informacyjnych [1] czy poławiacza opisów.
40	Epitet „analogowa" jest znamienny, gdyż to właśnie wirtualna przestrzeń informacyjna zdaje się dominować w obecnych czasach społeczeństwa informacyjnego, Internetu i urządzeń mobilnych. Wydaje się zatem, że następuje proces inwersji znaczeń.
41	Funkcjonujący skrót terminu „architektura informacji".
122
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
Bibliotekarz, niezależnie od aktualnej nomenklatury, pełni ważną funkcję przewodnika po świecie informacji. Biblioteka stanowi przestrzeń informacyjną, zarówno w wymiarze tradycyjnym, jak i cyfrowym, elektronicznym czy wirtualnym. Biblioteki pedagogiczne wydają się mieć szczególne znaczenie dla kształtowania społeczeństwa informacyjnego poprzez oferowanie specjalistycznych zbiorów, pedagogicznych i psychologicznych oraz działań wspomagających, skierowanych do nauczycieli, studentów przygotowujących się do zawodu pedagoga czy rodziców. Pełnią także istotną rolę w procesie porządkowania przestrzeni informacyjnej dzieci i młodzieży, zarówno bezpośrednio, w pracy z młodymi czytelnikami, jak i za pośrednictwem ich nauczycieli czy rodziców. Zaprezentowane w tym zakresie działania Pedagogicznej Biblioteki Wojewódzkiej w Słupsku mogą przyczynić się do utrwalenia wizerunku biblioteki pedagogicznej jako miejsca, gdzie można uzyskać pomoc, zaplątawszy się w sieć informacji.
Bibliografia:
[1].	BIENERT Michael. „Broker usług informacyjnych" - portret zawodu bibliotekarza. „Bibliotekarz". 2011 Nr 6, s. 16-18.
[2].	Cyberprzestrzeń - człowiek - edukacja. Red. TANAŚ Maciej, GALANCIAK Sylwia. Kraków 2015.
[3].	Działania podejmowane w celu nauczenia dzieci i młodzieży odpowiedzialnego korzystania z cyberprzestrzeni. „Głos Pedagogiczny". 2018 Nr 99, s. 35.
[4].	GŁOWACKA Ewa, GÓRNY Mirosław, KISIŁOWSKA Małgorzata, OSIŃSKI Zbigniew. Model indywidualnej przestrzeni informacyjnej w procesie badawczym - wstępne założenia. „Zagadnienia Informacji Naukowej. Studia Informacyjne". 2015 Nr 2, s. 18-30.
[5].	JASIEWICZ-HALL Justyna. Pokolenie "cyfrowych tubylców" w internecie. Zachowania informacyjne młodzieży - najnowsze dane empiryczne oraz przegląd literatury przedmiotu. „Przegląd Biblioteczny". 2010 Nr 3, s. 303-321.
[6].	KISILOWSKA Małgorzata. Przestrzeń informacyjna jako termin informatologiczny. „Zagadnienia Informacji Naukowej". 2011 Nr 2, s. 35-52.
[7].	KONTKIEWICZ Anna. Narodowe Archiwum Cyfrowe dla dzieci. „Biblioteka -Szkolne Centrum Informacji". 2012 Nr 1, s. 20-21.
[8].	KOZAK Stanisław. Patologia cyfrowego dzieciństwa i młodości. Przyczyny, skutki, zapobieganie w rodzinach i szkołach. Warszawa 2014.
[9].	KOZAK Stanisław. Patologia fonoholizmu. Przyczyny, skutki i leczenie
123
Rola biblioteki pedagogicznej w porządkowaniu przestrzeni informacyjnej
dzieci i młodzieży, na przykładzie Pedagogicznej Biblioteki Wojewódzkiej w Słupsku
uzależnienia dzieci i młodzieży od telefonu komórkowego. Warszawa 2013.
10].	KULIG-KOZŁOWSKA Agnieszka. Facebook w szkolnej ławce. Media społecznościowe a edukacja polonistyczna. Kraków 2017.
11].	MYSIOR Radosław. Dwa światy - cyfrowi tubylcy, cyfrowi imigranci (nastolatki w cyberświecie). „Remedium". 2014 Nr 9, s. 5-7.
12].	PIELACHOWSKI Józef. Generacja WWW. „Edukacja Medialna". 1998 Nr 2, s. 47-48.
13].	PRICE Catherine. Jak zerwać ze swoim smartfonem. Katowice 2018.
14].	ROZPORZĄDZENIE Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 29 kwietnia 2003 r. w sprawie ramowego statutu publicznej biblioteki pedagogicznej (Dz. U. nr 89 poz. 825)
15].	ROZPORZĄDZENIE Ministra Edukacji Narodowej z dnia 28 lutego 2013 r. w sprawie szczegółowych zasad działania publicznych bibliotek pedagogicznych (Dz. U. z dn. 19 marca 2013 poz. 369)
16].	SKÓRKA Stanisław. Architekt informacji - kreator przestrzeni informacyjnych. „Przegląd Biblioteczny". 2011 Nr 1, s. 47-61.
17].	Słownik języka polskiego. T. 2 L-P. Red. SZYMCZAK Mieczysław. Warszawa 1979.
18].	Słownik pojęć i tekstów kultury. Terytoria słowa. Red. SZCZĘSNA Ewa. Warszawa 2002.
19].	SPITZER Manfred. Cyfrowa demencja: w jaki sposób pozbawiamy rozumu siebie i swoje dzieci. Słupsk 2013.
20].	Szkoła w perspektywie globalizacji i zagrożeń. Red. DOBROWOLSKA Barbara. Toruń 2013.
21],	UHLS Yalda T. Cyfrowi rodzice: dzieci w sieci. Jak być czujnym, a nie przeczulonym. Kraków 2016.
22].	URBAŃSKA Danuta. Rec. Oblicza przestrzeni informacyjnej w dobie Web 2.0. Red. DOMAŃSKA Katarzyna, GŁOWACKA Ewa, MARZEC Paweł. Bydgoszcz 2016. „Bibliotekarz". 2016 Nr 6, s. 31-32.
23].	USTAWA z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz. U. Nr 85 poz. 599 z późniejszymi zmianami)
24].	USTAWA z dnia 26 stycznia 1982 roku Karta Nauczyciela (tekst jednolity Dz. U. z 2014 r. Nr 191)
25].	USTAWA z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jednolity Dz.U. z 2004 r. Nr 256 poz. 2572 z późniejszymi zmianami)
26].	WALCZAK Krzysztof. Rola sieci bibliotek pedagogicznych w lokalnej przestrzeni informacyjnej i edukacyjnej. [W:] Rola bibliotek w lokalnej przestrzeni informacyjnej, edukacyjnej i kulturalnej. Red. PONIEDZIAŁEK Ewelina. Poznań-Konin 2009, s. 55-64.
124
Elżbieta Broda
Miejska Biblioteka Publiczna Sławno
Rola bibliotekarza w kreowaniu kultury
i literatury lokalnej
Artykuł poświęcony jest zagadnieniu znaczenia pracy bibliotekarza w promocji kultury i literatury Pomorza Środkowego. Region Pomorza Środkowego nie wykształcił wiodących ośrodków kultury, gdyż życie kulturalne toczyło się głównie w Koszalinie i Słupsku. Pozostałe miejscowości to odbicie działalności w dużych miastach. Każda z nich ma swoje odmienności, ma swoją specyfikę, ale to w Koszalinie czy w Słupsku toczyła się większość działań w sferze kultury. Na wsi czy też w małych miasteczkach działalność kulturalna opierała się na działalności biblioteki publicznej, świetlicy czy też domu kultury, który pełnił te wszystkie funkcje. Podstawą rozwoju życia literackiego była i można rzec nadal jest sieć bibliotek publicznych. W bibliotekach odbywały(ją) się imprezy związane z literaturą regionalną np. coroczne cykle spotkań pisarzy regionu z czytelnikami. Poprzez takie spotkania na żywo z czytelnikami autorzy mogli promować swe książki, z kolei dla czytelników był to dowód zainteresowania kulturą regionu.
Biblioteka to miejsce sprzyjające rozwojowi kultury regionalnej. Dziś w bibliotekach odbywają się konferencje naukowe, spotkania autorskie pisarzy regionu. Organizowane są jubileusze bibliotek lub innych organizacji np. jubileusze działalności Związku Literatów Polskich (ZLP) w Koszalinie. Biblioteki są organizatorami konkursów literackich o zasięgu regionalnym czy nawet ogólnopolskim (Miejska Biblioteka Publiczna w Sławnie była organizatorem konkursu literackiego „W Krainie bajek ziemi sławieńskiej") oraz współwydawcami czasopism naukowych np. Koszalińska Biblioteka Publiczna jest wydawcą „Rocznika Koszalińskiego" oraz innych okazjonalnych wydawnictw.
Środowisko literackie na Pomorzu Środkowym to nie tylko pisarze, twórcy i ich książki. Nie mając zaplecza w postaci dużych wydawnictw, ośrodków kultury - na rozwój życia literackiego przez dziesiątki lat wpływ miały instytucje kultury działające w poszczególnych miejscowościach - biblioteki publiczne, domy, ośrodki kultury. To w nich odbywały się oraz nadal mają w nich miejsce takie imprezy związane z promowaniem lokalnych pisarzy jak np.: „Październik Literacki", „Wiosna Literacka"; konkursy literackie np. „O Laur Gryfa Słupskiego", usteckie „Rozmowy o Literaturze". Zarówno w Koszalinie jak i Słupsku działają oddziały Związku Literatów Polskich oraz Stowarzyszenie Pisarzy Polskich (w bardzo nikłym zakresie) i Krajowe Bractwo
125
Rola bibliotekarza w kreowaniu kultury i literatury lokalnej
Literackie (w Koszalinie - niestety już w likwidacji). Najpierw literatura opisywała dni trudu budowania nowej społeczności w regionie, odzwierciedlała wspomnienia i doświadczenia wojenne, następnie dokonywała oceny zaistniałej rzeczywistości, by później wprowadzić na czołówki rankingów literatów pomorskich i ich książki. W pojęciu literatury regionu pojawia się jej związek z daną przestrzenią, z danym terytorium. Związek ten może być rozumiany jako wpływ danego terytorium na typ komunikacji literackiej. Taka literatura charakteryzuje się tym, że podejmuje lokalną tematykę i odzwierciedla lokalny koloryt. Relacje człowieka i społeczności z regionem czyli lokalną przestrzenią stanowią osnowę umacniania się działalności i aktywności społecznej we wszystkich sferach: ekonomii, polityce czy kulturze.
Działalność wydawnicza słupskiego i koszalińskiego ZLP to nie jedyna forma aktywności środowiska literackiego ziemi słupskiej oraz koszalińskiej. Ważną formą kontaktu dla autorów i odbiorców literatury są spotkania na „żywo" z pisarzem. W 1993 roku powstał plan cyklu spotkań autorskich „Słupskiej Jesieni Poezji". Słupska Jesień Poezji, a od 1996 roku „Słupska Wiosna Literacka" (ta impreza kontynuowana jest do dnia dzisiejszego) obejmowała Biesiadę Literacką, której uczestnikami byli autorzy, przedstawiciele władz samorządowych, nauczyciele, młodzież. W ciągu kilku następnych dni odbywały się liczne spotkania w szkołach, bibliotekach z pisarzami, aktorami. W organizację imprezy literackiej włączała się Biblioteka Główna Wyższej Szkoły Pedagogicznej - tu odbywały się sesje naukowe dedykowane pracownikom naukowym, bibliotekarzom, nauczycielom i studentom. Poza zorganizowanymi w formie imprez kierowanych do szerokiego grona odbiorców w latach dziewięćdziesiątych odbywały się indywidualne spotkania literatów, głównie w bibliotekach publicznych; odbywały się one z okazji wydania nowej książki danego pisarza.
Współczesne bibliotekarstwo postrzega bibliotekę jako instytucję realizującą zadania informacyjne i dokumentacyjne, a zarazem pełniącą rolę kulturotwórczą. Podstawową przesłanką działalności biblioteki jest zaspokajanie potrzeb, ich charakter określa samo społeczeństwo w życiu którego dana placówka uczestniczy. Pracują w nich osoby, które tworzą historię instytucji, w których przyszło im spędzić większą część swojego życia. Bibliotekarze dostrzegają zmiany wokół siebie i biblioteki, starają wyjść im naprzeciw. Robią dużo dobrego nie tylko dla podniesienia poziomu czytelnictwa w swojej miejscowości czy dzielnicy, dla rozwoju społeczności, a tym samym dla rozwoju gospodarczego regionu. Nieustannie się kształcą w nowych specjalnościach, po to by nadążać za nowinkami w życiu i świecie. Starają się by niepochlebne mity o uciszającej wszystkich starej pannie czy stereotypy mówiące o bibliotekarkach jako nieśmiałych, zahukanych kobietach w średnim wieku już nie krążyły w świadomości społeczności.
Bibliotekarz to osoba godna zaufania, kreatywna, miła, wykształcona, ciekawa nowych rzeczy, świata. Z drugiej strony bibliotekarz to animator życia literackiego danej społeczności, spotkań, wykładów (mówimy w tym miejscu o małych bibliotekach
126
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
w gminie czy małym miasteczku). Bibliotekarz staje się animatorem imprez dla dzieci i seniorów.
Współczesny świat ponownie odkrywa wartości społeczności lokalnych i ich bogactwo kulturowe. Dużą rolę należy przypisać w tym miejscu bibliotekom publicznym. Dziś młodym ludziom, a nawet tym starszym będzie trudno zrozumieć fakt, jak powstawały biblioteki publiczne na Pomorzu Środkowym po 1945 roku. Polskie książki, które stały się zalążkiem biblioteki w danej miejscowości zostały przywiezione jako bagaż podręczny w bagażu osadników. W taki sposób powstawała lokalna kultura, powstawało poczucie własnej tożsamości w nowych warunkach bytowych i kulturalnych. W jaki sposób młodzież można zachęcić do włączania się w budowanie tożsamości kulturalnej swojej miejscowości. Odpowiedź możemy znaleźć na podstawie działań: mediów (telewizja, internet), prasy, działalności biblioteki publicznej - która łączy te formy komunikacji. W lokalnej telewizji oglądamy relacje ze spotkań autorskich, które mają miejsce w bibliotece publicznej. W prasie lokalnej („Obserwator Lokalny" czy wydanie lokalne piątkowe „Dziennika Bałtyckiego" oraz „Głosu Koszalińskiego") każdy zainteresowany przeczyta informację o historii czy kulturze najbliższego otoczenia. A lektura artykułu zachęca do dalszych poszukiwań, przemyśleń. Jest inspiracją do kolejnej lektury czy rozmów. Nowe media przynoszą nowe rozwiązania. Od kilku lat działa Bałtycka Biblioteka Cyfrowa czy Zachodniopomorska Biblioteka Cyfrowa, których zasoby są uzupełnieniem tradycyjnej formy komunikacji, zbiorów regionalnych w bibliotekach. Zeskanowane stare wydania gazet, czasopism lokalnych, pocztówek, kalendarzy czy wydawnictw urzędowych z konkretnej miejscowości mogą się stać inspiracją dla młodego pokolenia w poszukiwaniu historycznych czy kulturowych elementów własnej miejscowości czy rodziny. Dzieci, uczniowie, którzy uczestniczą w spotkaniach autorskich literatów regionu, z kombatantami czy pasjonatami historii są odbiorcami a zarazem twórcami lokalnej kultury.
Bibliotekarz to zawód, który ewoluuje na naszych oczach. Wkraczające z dużym impetem w różne dziedziny i sfery życia zawodowego nowe technologie robią z nas bibliotekarzy brokerów informacji. W pracy bibliotekarza ważne jest nawiązywanie kontaktów z czytelnikami, czasami jest to bajecznie proste, czasem trzeba się nagimnastykować. Szczególnie trudne i stresujące są sytuacje, kiedy bibliotekarz winien od czytelnika egzekwować postanowienia regulaminu (kary, opłaty za zniszczoną lub zgubioną książkę). Głównie praca bibliotekarza polega na myśleniu, kreatywności. Także śmiało można stwierdzić, że bibliotekarz jest propagatorem kultury, człowiekiem, któremu można się zwierzyć; jest księgowym i sekretarzem, ale przede wszystkim strażnikiem książek. Dba o to, by w bibliotece były nowości, by każdy miał szansę przeczytać to, co lubi. Być dla czytelnika. Bibliotekarz robi bardzo dużo rzeczy, których na pierwszy rzut oka nie widać.
Bibliotekarz - regionalista. W tych miejscowościach, gdzie nie działa izba pamięci,
127
Rola bibliotekarza w kreowaniu kultury i literatury lokalnej
izba regionalna czy oddziały muzeum bibliotekarz wchodzi w rolę lokalnego archiwisty. Jego zaangażowanie w opracowywanie czy „zdobywanie" regionaliów mówiących o danej miejscowości to działanie nakierunkowane na przyszłość. Z trudem zdobywane wycinki prasowe czy stare wydania gazet, pamiętniki czy literatura nieprofesjonalna są składnikami lokalnej kultury. Zmieniający się w bardzo szybkim tempie świat powoduje zmianę w otaczającym nas środowisku. Zanikają lokalne kultury, obyczaje. W tym miejscu pojawia się rola bibliotekarza biblioteki publicznej w małej miejscowości czy wsi. Bibliotekarz staje się archiwistą (oczywiście wielu z nas już pełni taką rolę), który stara się, aby wspomnienia najstarszych mieszkańców zostały spisane, nagrane (zabezpieczone w jakiejkolwiek formie) dla następnych pokoleń. Będzie to zarazem materiał do badań naukowych np.: język, zwyczaje czy inne elementy kultury osób, które przyjechały na tereny Pomorza po 1945 roku. Ich zwyczaje, kultura wpisywały się w ówczesną mozaikę kultury społeczności Pomorza. Dlatego, tak ważną rolę dla biblioteki pełni cyfryzacja zbiorów nieopisanych. Nieocenione staną się za kilka, kilkanaście lat właśnie materiały lokalne zarówno te dawne i te wydane całkiem niedawno, ale mające duże znaczenie dla społeczności. Dziś możemy odnaleźć ślady takich zwyczajów np. w domowych przepisach kulinarnych, domowych zwyczajach. Aby zachować je dla pamięci przyszłych pokoleń powstają liczne projekty, wydarzenia np. coroczne edycje Zachodniopomorskich Dni Dziedzictwa (ZDD). Między innymi dzięki takim wydarzeniom w lokalnym środowisku powstało przeświadczenie, że biblioteki to naprawdę miejsca przyjazne dla wszystkich zainteresowanych.
Pogląd, że literatura czy kultura lokalna nie jest tematem ważnym dla młodego pokolenia, nie jest prawdziwy. W trakcie spotkań w bibliotece z młodzieżą bardzo łatwo można się przekonać jak ważny jest to dla niej temat, tylko należy umiejętnie wydobyć z młodego człowieka jego wiedzę na temat historii miejscowości czy historii rodziny.
Współczesny świat oferuje szereg możliwości dostępu do informacji. Jest ona na wyciągnięcie ręki. Ale czy potrafimy korzystać z niej we właściwy sposób? Czy taka informacja zostaje z nami na chwilę, czy na dłużej w naszej świadomości. Czy tylko wiadomości przekazywane przez portale społecznościowe są tymi właściwymi. A co z informacją, której na próżno szukać w zasobach Internetu? Takimi wiadomościami, informacjami dysponują biblioteki publiczne, nawet te małe, gminne. Mamy tu na uwadze informacje lokalne - niepublikowane wspomnienia mieszkańców, okolicznościowe wydawnictwa, gazetki itp. To świadectwo naszego życia, naszej działalności. Jaką rolę przypisujemy bibliotekarzowi z małych i tych większych bibliotek? Jest on kreatorem a zarazem strażnikiem pamięci o nas samych, o naszej społeczności. Jest dysponentem kultury naszej lokalności. Nieoceniona jest rola bibliotekarza dla promocji literatury lokalnej. Spotkania w bibliotece lub których organizatorem jest biblioteka z autorami regionalnymi oraz pasjonatami kultury i historii miasta czy gminy są zawsze pełne emocji, wyzwalają w osobach uczestniczących własne przemyślenia czy wspomnienia
128
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
z dawnych lat, z dzieciństwa. A to z kolei skutkuje tym, że dzięki takim spotkaniom powstają nowe projekty realizujące zachowanie lokalnej kultury dla kolejnych pokoleń. Z drugiej strony biblioteka publiczna i bibliotekarz stają się animatorami lokalnej kultury i literatury. Nie jest on tylko osobą, która wypożycza książki i udziela informacji... Bibliotekarz regionalista staje się badaczem kultury lokalnej.
Miejska Biblioteka Publiczna w Sławnie, jak wiele mniejszych bibliotek publicznych stara się, aby dokumenty życia społecznego (znane wszystkim bibliotekarzom jako dżs-y) były wykorzystywane, a przede wszystkim gromadzone i opracowywane już od wielu lat. Znajdujemy w tym zbiorze m.in.: okolicznościowe ulotki czy gazetki, uchwały samorządu lokalnego, wydawnictwa ciągłe a przede wszystkim kroniki biblioteki. Są one kopalnią informacji o działalności biblioteki na przestrzeni dziesiątków lat a zarazem zbiorem informacji o rozwoju kultury i literatury regionalnej. Biblioteka jest organizatorem spotkań z autorami związanymi w różny sposób z Pomorzem Środkowym: pisarzami profesjonalnymi i twórcami nieprofesjonalnymi. Spotkania organizowane przez sławieńską bibliotekę z pasjonatami lokalnej historii znajdują odzwierciedlenie w późniejszej dyskusji czy nawet owocują w przyszłości kolejnymi projektami; stają się inspiracją do dalszych spotkań. Kilka lat temu sławieńska biblioteka była autorem projektu „Jesienne spotkania z literaturą". Głównym zadaniem projektu była promocja literatury środkowopomorskiej. Gośćmi biblioteki byli autorzy związani z ziemią koszalińsko-słupską: Czesław Kuriata, Jerzy Żelazny czy Daniel Odija. Konwencja projektu w pewnym stopniu nawiązywała do zapomnianej już akcji „Październik Literacki" . Odbiorcami spotkań była młodzież - dla niej były to pierwsze spotkania z literaturą regionalną na żywo. Drugą grupą odbiorców byli seniorzy - dla nich były to wspomnienia z młodości, z pisarzami, z którymi już się kiedyś spotkali, z autorami książek, które kiedyś czytali. Projekt odniósł sukces. To znaczy, że literatura regionalna, lokalna nadal ma odbiorców i potrafi zainteresować młodych czytelników.
W ostatnim okresie, od kilku lat powstają książki, wydawnictwa o charakterze wspomnieniowym - pamiętniki, wspomnienia osób które zamieszkały na Pomorzu zaraz po zakończeniu działań wojennych w 1945 roku. Stanowią obraz - dokument życia społecznego II połowy XX wieku na Pomorzu. Wielu z nas może się z nimi identyfikować, wnieść coś nowego od siebie. To są dokumenty obrazujące tamte dni, zawierające opis uczuć piszących, miejsc, których młode pokolenie już nie zna z autopsji, tylko z przekazów rodzinnych, z ustnych opowieści na spotkaniach rodzinnych, z niewielu pamiątek.
W pierwszej dekadzie XXI wieku pojawiło się określenie dla biblioteki jako „miejsca społecznego, trzeciego" [4, s. 43] - miejsca, gdzie każdy człowiek, mieszkaniec może się realizować w sposób dla siebie najlepszy. Poszukiwanie własnych korzeni, poznawanie własnej, najbliższej kultury czy historii jest formą spędzania czasu przez użytkownika biblioteki z jednej strony. Z drugiej jest zaangażowaniem w życie społeczności, do
129
Rola bibliotekarza w kreowaniu kultury i literatury lokalnej
której należy i poznawaniem swojej tożsamości kulturowej. Biblioteka publiczna przez swoją otwartą i powszechną działalność wkomponowała się w krajobraz danej miejscowości, jest oczywistym bytem. Miejscem otwartym na każdego człowieka, który chce rozwijać swoje zainteresowania bez nawiązywania stosunków administracyjnych, jak na przykład podjęcie nauki (np. prawa i obowiązki studenta, czy forma nauki). W atmosferze przyjaznej, niewymuszonej przy pomocy bibliotekarza można rozwijać swoje zainteresowania, realizować swoje pasje, z których mogą powstać ciekawe rezultaty, np. w formie książki o historii miejscowości czy instytucji w niej działającej.
Współcześnie praca bibliotekarza w małej miejscowości polega na zachowaniu tożsamości kulturowej regionu w którym działa.
„Nowi przywódcy („nowi bibliotekarze") - mówił Brian Ashley - muszą być też mocniej zaangażowani w życie wspólnoty lokalnej oraz podejmowanie lokalnych decyzji, nową rolę, będzie miał również wpływ na decyzje podejmowane na szczeblu lokalnym. Dlatego też bibliotekarze potrzebują nowych umiejętności nie tylko powiązanych z umiejętnościami tradycyjnymi, ale też kompetencji doradców finansowych, osób angażujących się intensywnie w życie lokalne. Chodzi o to, żeby nadal przewodzili i rozumieli cele istnienia biblioteki, dawali swój wkład w poszukiwanie informacji, promowali wybór czytelników - to są wszystko bardzo ważne zdolności, które muszą być po prostu uzupełnione nowymi umiejętnościami"42.
Dziś obserwujemy znaczny wzrost zainteresowania literaturami regionalnymi. Odbywają się na ten temat konferencje, sympozja. Realizowane są programy badawcze, wydawane serie wydawnicze poświęcone tematyce regionalistycznej. Jesteśmy świadkami reorientacji studiów literackich - coraz częściej polską literaturę rozpatrujemy w ramach komparatystyki. Jednak za kilka lat literatura środkowopomorska może zaniknąć w dyskursie regionalistycznym. Nie będzie dostępnych ważnych dla kultury i literatury materiałów mimo że, żyją niektórzy autorzy (niestety ich zaawansowany wiek nie pozwala na publikacje nowych utworów). Dlatego książka i literatura związana z Pomorzem Środkowym w pełni zasługuje na jej zachowanie w pamięci następnych pokoleń.
Obserwowany powrót do lokalnych historii, otworzył możliwości dla literackiej „antropologii miejsca". W tym miejscu pojawia się rola bibliotekarza z biblioteki publicznej w małych miejscowościach Pomorza. Bibliotekarz będzie (jest) strażnikiem, właściwie kustoszem kultury i literatury regionalnej, miejscowej.
Bibliografia:
[1]. BABIK Wiesław. O zaufaniu do informacji. [W:] Ekologia informacji jako
42 Wystąpienie Briana Ashleya podczas seminarium „Biblioteka 2020...". Kraków, 15 kwietnia 2015 r.
130
Ekologia informacji w życiu dzieci i młodzieży
wyzwanie dla edukacji i bibliotekarstwa XXI wieku. Red. TARASZKIEWICZ Beata. Słupsk 2015, s. 6-20.
[2].	Biblioteka 2020 czyli nowe wyzwania dla bibliotek publicznych, Kraków, 15kwietnia2015 [Online] .Tryb dostępu: http://www.instytutksiążki.pl/ upload/Files/bnowa_krakow_podsumowanie_www.pdf [Dostęp: 05.08.2018].
[3].	GURSZTYN Julia. Internet w życiu młodych ludzi - zarys wybranych zagrożeń. [Online]. Tryb dostępu: https://www.ore.edu.pl/attachments/ article/6244/Internet%20w%20zyciu%20mlodych%20ludzi_J.Gursztyn.pdf [Dostęp: 01.08.2018]
[4].	KISILOWSKA Małgorzata. Biblioteka w sieci - sieć w bibliotece. Warszawa 2010.
[5].	MALESA Renata. Zawód bibliotekarza - miedzy przeszłością a przyszłością. „Folia Bibliologica". XLVIII/XLIX 2006/2007, s. 75-86.
[6].	Młodzież a Internet - raport z badań CBOS. Oprać. ILSKA Paulina. [Online]. Tryb dostępu: http://www.uzaleznieniabehawioralne.pl/raporty-z-badan/ mlodziez-a-internet-raport-z-badan-cbos/ [Dostęp: 01.08.2018].
[7].	NOSOWICZ Jan F. Edukacja regionalna w zmieniającej się (inter)kulturze. [W:] Biblioteki. Tożsamość. Kultura. Red. PUGACEWICZ Iwona H„ ZYBERT Elżbieta Barbara. Warszawa 2013, s. 99-122.
[8].	WOJCIECHOWSKI Jacek. Biblioteki w nowym otoczeniu. Warszawa 2014.
131
Tematyka ekologii informacji jest niezwykle ważnym i szeroko dyskutowanym we współczesnym dyskursie naukowym tematem, który z uwagi na jego rolę i istotę warto rozwijać. Szczególnie ważne wydaje się by zasad optymalnego i bezpiecznego wykorzystywania informacji, uczyć dzieci i młodzież, najbardziej narażone na kontakt z nieodpowiednimi źródłami informacji, często nadmiernie wykorzystującymi elektróniczne narzędzia komunikacji, podatne na wpływy i sugestie. Referaty zawarte w książce eksplorują w pewnym stopniu to pole badawcze.
Fragment recenzji dr hab. Mai Wojciechowskiej prof. UG
ISBN 978-83-88783-25-8