Andrzejowi Obecnemu in memońam Eugeniusz Wiązowski Z Kobylnicą przez wieki Kobylnica 2019 Wydawca Gmina Kobylnica Tekst dr Eugeniusz Wiązowski Redaktor i korekta Andrzej Obecny 9^38) Koncepcja graficzna Andrzej Obecny Projekt, skład i druk SZAREK Wydawnictwo Reklama Współpraca redakcyjna Pracownicy Urzędu Gminy Kobylnica oraz gminnych jednostek organizacyjnych Autorzy zdjęć_ Jan Maziejuk, Andrzej Obecny, archiwum Gminy Kobylnicy, zdjęcia autorskie, archiwa rodzinne Wydanie I Copyright © Gmina Kobylnica, © Gminna Biblioteka Publiczna w Kobylnicy, Gminne Centrum Kultury i Promocji w Kobylnicy ISBN 978-83-950361-0-1 Kobylnica 2019 1DjC wl SPIS TREŚCI PRZEDMOWA (Leszek Kuliński).............................................................10 WSTĘP (Andrzej Obecny).......................................................................11 Z DZIEJÓW KOBYLNICY I OKOLICY ...............................................13 Kształtowanie się księstwa słupsko-sławieńskiego.................................... 13 Okres od XIV do pierwszej połowy XVI wieku, konflikty z Zakonem Krzyżackim............................................................................................ 14 Reformacja i protestantyzm.................................................................... 17 Wiek XVII - początek XIX: potop szwedzki, wojna trzydziestoletnia i napoleońska.........................................................................................20 Gospodarka na ziemi słupskiej od XVII do i połowy XX wieku.................. 22 Polscy robotnicy sezonowi - okres do 1939 roku......................................24 Robotnicy przymusowi - II wojna światowa.............................................26 Proces germanizacji Słowian i Polaków....................................................27 Działania frontowe pod koniec II wojny światowej...................................32 Pod zarządem komendantury wojennej Armii Czerwonej.........................33 Przesiedlenia ludności niemieckiej..........................................................36 Nowa społeczność powojenna.................................................................40 Wyznaczanie terytorium i granic gminy..................................................45 HISTORIE 38 MIEJSCOWOŚCI TWORZĄCYCH GMINĘ DO 1945 ROKU...................................................................................48 Kobylnica...............................................................................................48 Bolesławice............................................................................................51 Bzowo....................................................................................................52 Dobrzęcino............................................................................................54 Kczewo..................................................................................................55 Komiłowo..............................................................................................56 Komorczyn............................................................................................57 Kończewo..............................................................................................58 Kruszyna................................................................................................60 Kuleszewo..............................................................................................62 Kwakowo...............................................................................................64 Lubuń....................................................................................................66 Lulemino...............................................................................................68 Łosino....................................................................................................69 Płaszewo................................................................................................71 Reblinko................................................................................................72 Reblino..................................................................................................72 Runowo Sławieńslcie...............................................................................73- Sierakowo Słupskie.................................................................................75 Słonowice...............................................................................................76 Słonowiczki............................................................................................78 Sycewice................................................................................................79 Ścięgnica................................................................................................81 Widzino.................................................................................................83 Wrząca..................................................................................................85 Zagórki..................................................................................................86 Zajączkowo............................................................................................88 Zbyszewo...............................................................................................89 Zębowo..................................................................................................90 Żelki......................................................................................................92 Żelkówko...............................................................................................94 Pozostałe miejscowości...........................................................................95 ŚLADY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO...........................................96 Cmentarzyska i grodziska.......................................................................97 Pałacyki i dworki.................................................................................. 100 Pałac w Kończewie............................................................................. 100 Pałac w Scięgnicy.............................................................................. 101 Pałac w Zajączkowie.......................................................................... 102 Dwór w Sierakowie Słupskim.............................................................. 103 Dwór w Zagórkach............................................................................ 103 Dwór w Zelkach................................................................................ 104 Parki.................................................................................................... 105 Park wiejski w Bzowie........................................................................ 106 Park w Dobrzęcinie............................................................................ 106 Park wiejski w Kończewie................................................................... 107 Park leśny w Łosinie.......................................................................... 108 Park wiejski i leśny w Sycewicach....................................................... 110 Park wiejski w Kobylnicy.................................................................... 113 Park w Kuleszewie ............................................................................ 114 Park leśny w Reblinie......................................................................... 116 Park wiejski w Ścięgnicy..................................................................... 116 Park we Wrzącej............................................................................... 117 Park w Zagórkach............................................................................. 118 Park w Zbyszewie.............................................................................. 118 Park w Zajączkowie........................................................................... 119 Park w Zelkach................................................................................. 120 Park w Żelkówku............................................................................... 120 Inne parki w gminie........................................................................... 121 NIEMIECKIE TRADYCJE I FOLKLOR...............................................123 KOŚCIOŁY I CMENTARZE GMINY KOBYLNICA.............................128 Kościół parafialny pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa w Kobylnicy......................................................................................... 128 Kościół filialny pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Sierakowie.............................................................................. 132 Kościół parafialny pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w Kwakowie................................................. 133 Kościół filialny pod wezwaniem św. Józefa w Kuleszewie........................ 135 Kościół parafialny pod wezwaniem św. Stanisława Kostki w Słonowicach ..137 Kościół filialny pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny Wspomożenia Wiernych w Zębowie..................................................... 139 Cmentarze w gminie Kobylnica............................................................. 140 Cmentarze przykościelne..................................................................... 141 Cmentarze parafialne i komunalne...................................................... 142 Nieczynne cmentarze ewangelickie....................................................... 145 Cmentarze rodowe............................................................................. 148 Inne zasoby materialnego dziedzictwa kulturowego............................... 149 OŚWIATA W GMINIE KOBYLNICA PO 1945 ROKU........................153 Szkoła Podstawowa w Kobylnicy........................................................... 154 Gimnazjum w Kobylnicy...................................................................... 158 Zespół Szkół Samorządowych w Kobylnicy........................................... 160 Szkoła Podstawowa w Kończewie..........................................................161 Szkoła Podstawowa w Kwakowie........................................................... 164 Szkoła Podstawowa w Sycewicach......................................................... 167 Gimnazjum w Sycewicach..................................................................... 169 Szkoła Podstawowa w Słonowicach....................................................... 171 Szkoły zlikwidowane............................................................................ 172 Oświata przedszkolna........................................................................... 176 Szkoły zawodowe, średnie i wyższe....................................................... 176 Lokalna polityka edukacyjna w powojennym 70-leciu ........................... 178 PLACÓWKI KULTURY I FORMY ROZRYWKI ................................184 Biblioteki............................................................................................. 184 Gminny Ośrodek Kultury oraz Gminne Centrum Kultury i Promocji.....190 Gminne imprezy kulturalne.................................................................. 194 Zespoły muzyczne................................................................................ 196 KOBYLNICICI SPORT I REKREACJA.................................................198 Bieg Olimpijski i Dni Olimpijczyka.......................................................199 Ścieżki rowerowe i piesze......................................................................200 Papieski szlak kajakowy........................................................................202 Trasy nordic walking............................................................................203 Gminne imprezy i działania sportowe...................................................204 PORZĄDEK I BEZPIECZEŃSTWO PUBLICZNE W GMINIE KOBYLNICA......................................................................................206 Milicja, Ormo i Policja..........................................................................206 Straż Gminna w Kobylnicy...................................................................208 Ochotnicza Straż Pożarna.....................................................................210 Ochotnicza Straż Pożarna w Sierakowie...............................................213 Ochotnicza Straż Pożarna w Luleminie...............................................214 Ochotnicza Straż Pożarna w Lubuniu.................................................215 Ochotnicza Straż Pożarna w Sycewicach .............................................216 Ochotnicza Straż Pożarna w Kruszynie................................................217 Ochotnicza Straż Pożarna we Wrzącej................................................218 ŻYCIE SPOŁECZNE I PARTYJNE......................................................220 PSL: Pierwsza Partia Polityczna w Gminie.............................................220 Polska Partia Robotnicza......................................................................221 Polska Partia Socjalistyczna..................................................................222 Polska Zjednoczona Partia Robotnicza .................................................222 Front Jedności Narodu.........................................................................225 NSZZ Rolników Indywidualnych „Solidarność"...................................226 Komitet Obywatelski „Solidarność" ......................................................226 Związek Bojowników o Wolność i Demokrację......................................226 Koła Gospodyń Wiejskich.....................................................................227 Związek Młodzieży Polskiej .................................................................228 Związek Młodzieży Wiejskiej................................................................229 Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej, ZHP, ZHR..........................229 Związek Samopomoc Chłopska.............................................................229 ŻYCIE RELIGIJNE ............................................................................230 Parafia Rzymskokatolicka pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa w Kobylnicy.......................................................................231 Parafia Rzymskokatolicka pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w Kwakowie.....................................................................234 Kościół Filialny pw. św. Antoniego Padwy w Lubuniu ............................235 Kościół pw. św. Piotra w Zelkówku .......................................................236 Parafia Rzymskokatolicka pw. św. Stanisława Kostki w Słonowicach.......238 Parafia Rzymskokatolicka pw. św Jana Bosko w Sycewicach...................239 Krzyże i kapliczki.................................................................................241 Katechizacja.........................................................................................243 Grekokatolicy w gminie Kobylnica........................................................246 Chrześcijanie wyznania prawosławnego ...............................................247 Kościół ewangelicki..............................................................................247 Inne religie i związki wyznaniowe.........................................................248 ROLNICTWO I PRZEMYSŁ...............................................................251 USŁUGI PUBLICZNE........................................................................261 Służba Zdrowia i Opieka Społeczna......................................................261 Ośrodki zdrowia...................................................................................261 Ośrodek Pomocy Społecznej.................................................................265 Zakład Opiekuńczo-Leczniczy Psychiatryczny W Kobylnicy.................267 Warsztaty terapii zajęciowej Caritas w Sycewicach.................................270 ROZWÓJ INFRASTRUKTURY KOMUNALNEJ................................271 Infrastruktura sanitarna: wodociągowa, kanalizacyjna i gazowa.............272 Budownictwo mieszkaniowe ................................................................274 Odnawialne źródła energii....................................................................275 Infrastruktura rekreacyjno-sportowa i turystyczna.................................278 Budowa dróg wraz z infrastrukturą towarzyszącą...................................280 Park krajobrazowy „Dolina Słupi"........................................................297 SIEDZIBY GMINNYCH INSTYTUCJI, HERB, I FLAGA....................299 INDEKS OSÓB...................................................................................302 WYKAZ WAŻNIEJSZYCH SKRÓTÓW..............................................314 PRZYPISY..........................................................................................317 Przekazujemy w ręce Szanownych Czytelników monografię gminy Kobylnica, która pełnić ma rolę opracowania historycznego opisującego dzieje powstania gminy poczynając od czasów najdawniejszych. Historia ta jest bardzo zróżnicowana i skomplikowana. Ziemie, na których dzisiaj mieszkamy, wielokrotnie zmieniały swoich władców. Były pod władaniem książąt i królów Polski, Danii, Prus i Niemiec. Były często polem walk i wojen różnorodnych armii. Po II wojnie światowej stały się dla niektórych osadników polskich, wysiedlonych z terenów Wschodniej Rzeczypospolitej, Ziemią Obiecaną, ale też dla niektórych z nich wielką niewiadomą. W ich świadomości pobyt tutaj miał być chwilowy, przystankiem na jakiś czas... Czas, po którym wrócą na ziemie swoich dziadów i ojców na Kresach. Zawarte przez aliantów traktaty i porozumienia na zawsze jednak odwróciły karty historii. Stały się fundamentem nowych praw, określiły granice państw. Dzisiaj, żyjąc w nowej rzeczywistości, my potomkowie polskich osadników na nowo stajemy się historią tych ziem. Dla naszych przodków stały się one miejscem wiecznego spoczynku, a dla nas jedynym domem i miejscem spełnienia naszych marzeń i oczekiwań. Książkę dedykuję wszystkim, którzy tworzyli i tworzą wspólnie samorządność naszej gminy. m! 6 Ux' - 10 ~ Wójt Gminy Kobylnica Leszek Kuliński. PRZEDMOWA Miedźno Sycewici Reblino Widzino Łosinoj O Runowo Sławieński Komort Jf Zajączkowo1 ł Sierakowo Słupskie Oł^ ćb O ' /\, Kończewo / 0 scino Lubuń Słonowicf Kczewo Ciechomice Bzowo Komitowo Giełdoń Wrząca Kruszyna Ścięgnica ' Żelki Żelkówko J Zbyszewo WSTĘP G mina Kobylnica zajmuje obszar 245 kilometrów kwadratowych. -Graniczy od północy z gminą Słupsk, od zachodu z gminą Sławno i Postomino (woj. zachodniopomorskie), od południa z gminą Kępice i Trzebielino, a od wschodu z gminą Dębnica Kaszubska. Jej teren podzielony jest administracyjnie na 25 sołectw, skupiających 38 miejscowości. W gminie mieszka obecnie ponad 12 300 osób, a gęstość zaludnienia wynosi 50,52 osoby na kilometr kwadratowy. Choć jej historia jako samodzielnej jednostki administracyjnej nie przekroczyła jeszcze stu lat, to tereny, które leżą w jej granicach, od wielu stuleci dzielą losy ziemi słupskiej i sławieńskiej. Z tego względu wiele miejscowości ma bogatą historię, sięgającą nawet przełomu XII i XIII wieku. Do schyłku zimy 1945 roku terytorium gminy, jak cała Prowincja Pomorze (Provinz Pommern), znajdowało się w granicach Rzeszy Niemieckiej. Zainteresowani śladami niemieckiej przeszłości gminy Kobylnica znajdą w niniejszym opracowaniu wiele odkrywczych i ciekawostko- wych ustaleń dotyczących jej bogatej i skomplikowanej historii. ---------- _• Bolesławice /"•""o* .------ .. o'KOBYLNICA Zębowa^.' Reblinko,-, -•Cm-"'" [>*<] X i Am / j ■TV" Mapa gminy Kobylnica.1 Po II wojnie światowej teren ziem zachodnich i północnych znalazł się w granicach Polski. Niemców dość szybko w większości wysiedlono za Odrę i Nysę Łużycką, a tak zwane Ziemie Odzyskane zasiedlano Polakami wywożonymi z Kresów Wschodnich oraz przesiedleńcami z całej Polski. Gmina z jej lasami, rzekami i licznymi strumieniami stanowi dogodne środowisko do życia fauny i flory. Ważne znaczenie dla gospodarki gminy ma rolnictwo i związane z nim przetwórstwo rolno-spożywcze, a turystów przyciągają dogodne warunki do rekreacji i wypoczynku. Gmina należy do Stowarzyszenia Przyjaciół Parku Krajobrazowego „Dolina Słupi", jest również członkiem Słowińskiej Grupy Rybackiej, Stowarzyszenia Gmin Przyjaznych Energii Odnawialnej, Związku Gmin Pomorskich i Związku Gmin Wiejskich RP. Jednocześnie otwiera się nie tylko na kontakty z bezpośrednimi sąsiadami, ale prowadzi też ożywioną współpracę z europejskimi gminami w ramach programu Twin-Town (Bliźniacze Miasta). Już długoletnią historię ma wymiana doświadczeń ze szwedzką gminą Ósthammar, belgijską Durbuy, estońską Valgą, łotewską Vallcą, fińską Orimatilla, niemieckim Weisenburgiem, słowacką Tvrdośiną i Vitaz, gruzińską Marneuli, białoruską Slcidel oraz polskimi gminami: Kościeliskiem, Walce, Przemętem i Zarszynem. W ramach tzw. Grupy Wyszehradzkiej gmina Kobylnica współpracuje z gminami Mala Moravka z Czech, Tvrdośin ze Słowacji i Batonyterenye z Węgier. Jednym słowem, gmina Kobylnica ma nie tylko bogatą i zróżnicowaną historię, ale może się także pochwalić wieloma atrakcjami i współczesnymi dokonaniami. Życzymy miłej lektury jej monografii - uproszczonej i skróconej z racji popularnego charakteru publikacji wersji naukowej pracy badawczej, którą na zlecenie władz gminy Kobylnica przygotował dr Eugeniusz Wiązowski. Andrzej Obecny ~ u ~ Z DZIEJÓW KOBYLNICY I OKOLICY Kobylnica, Słupsk i otaczające je miejscowości od stuleci stanowią swoistą terytorialną wspólnotę. Tak było w epoce średniowiecznych zmagań rodowych i czasach panowania niemieckiego, podobnie dzieje się też od 1945 roku, gdy Kobylnica wraz z całym Pomorzem stała się częścią państwa polskiego. Spójrzmy, w koniecznym ze względu na popularny charakter monografii skrócie, na przemiany, jakie zachodziły na tym terenie od X wieku aż do współczesności. KSZTAŁTOWANIE SIĘ KSIĘSTWA SŁUPSKO-SŁAWIEŃSKIEGO Środkową część Pomorza od wieków tworzyły dwa odrębne regiony geograficzne, które już w dobie prehistorycznej dzieliły się na dwie odrębne jednostki plemienne. Później w jej skład wchodziły dwa księstwa feudalne: kołobrzesko-białogardzkie i sławieńskie. Spośród dotychczas znanych grodów i osad Pomorza sławieńsko-słupskiego, najstarsze metryki posiadają Sławno i Słupsk, powstanie ich można datować na koniec VIII lub początek IX wieku. Grody te, leżące na szlaku komunikacyjnym z Gdańska do Wolina, od początku wysunęły się na czoło jako ośrodki życia gospodarczego i politycznego. Starszym i najprawdopodobniej ważniejszym z nich było Sławno -główny ośrodek plemienny Słowińców, który później został siedzibą książęcą. Małe księstewka, przypuszczalnie na początku XII wieku, opanowało kształtujące się wtedy państwo zachodniopomorskie i podporządkowało Raciborzycowi I, bratu księcia pomorskiego Warcisława I. jego terytorium znajdowało się w naturalnych granicach Pomorza sławieńsko-słupskie-go i odpowiadało obszarowi historycznych ziem sławieńskiej i słupskiej. Odrębność polityczna ziem Pomorza sławieńsko-słupskiego w granicach księstwa sławieńskiego utrzymała się aż do wymarcia miejscowej dynastii książęcej. Ostatnimi jej przedstawicielami byli Bogusław II i Racibór II, których datę zgonu można ustalić w przybliżeniu na lata 1220-1223\ Po wymarciu książąt sławieńskich ich państwo uległo likwidacji i zostało przyłączone do księstwa szczecińskiego. Stało się to w II połowie 1227 roku. Ziemia sławieńska i słupska przypadły Barnimowi I. Jego rządy nad Pomorzem sławieńslco-słupskim nie trwały długo. Już w roku 1236 zostało ono opanowane przez księcia gdańskiego Świętopełka, który włączył je do Pomorza Wschodniego2. Słupsk wysunął się na czołowe miejsce dopiero w drugiej połowie XII wieku, czyli prawdopodobnie jeszcze w okresie księstwa sławieńskiego. Stał się wówczas siedzibą miejscowych kasztelanów Pierwsze wzmianki o kasztelani słupskiej pojawiły się w dokumencie datowanym na rok 11803. Ziemia sławieńska, która w 1269 roku dostała się pod panowanie książąt Rugii, utrzymała się przy nich jedynie do 1277 roku. Wówczas książę rugijski Warcisław II sprzedał ją margrabiom brandenburskim. Chociaż trzy lata wcześniej zawarli oni układ z księciem gdańskim Mściwojem, na mocy którego otrzymali od niego w lenno ziemię sławieńską i słupską za obietnicę pomocy przeciw Wisławowi, dopiero teraz weszli faktycznie w jej posiadanie. Odrys pieczęci Świętopełka, księcia gdńskiego (wg Łęgi) Odbyło się to z pominięciem postanowień porozumienia z Mściwojem, wobec czego książę, zawiedziony agresywną postawą margrabiów, nie zamierzał ich nowego układu respektować. W 1283 roku, wykorzystując zaangażowanie się Marchii w wojnę z Pomorzem Zachodnim, wyprawił się do ziemi sławieńskiej i ponownie przyłączył ją do Pomorza Gdańskiego. Po jego śmierci książęta rugijscy w 1301 roku raz jeszcze podjęli próbę opanowania ziemi sławieńskiej, lecz przedsięwzięcie to nie powiodło się, mimo że syn Warcisława, Sambor, na krótko zajął Sławno. W grudniu następnego roku został stamtąd wyparty przez Fryczka z Szachowie, komornika Królestwa Polskiego. W roku 1307 ziemia ta została opanowana przez margrabiów brandenburskich. W następstwie zajęcia ziem sławieńskiej i słupskiej Marchia uzyskała dostęp do morza. Jednak w 1316 roku tereny te wróciły do Pomorza Zachodniego. Rewindykacja ziem sławieńskiej i słupskiej przez książęta zachodniopomorskie nastąpiła prawdopodobnie w drodze wykupu przez Warcisława IX w konsekwencji obie weszły w skład księstwa wołogoskiego, przy którym pozostały już na stałe . Generalnie w tym czasie obszar określany jako kraina słupska prawdopodobnie zajmował dorzecze Słupi i Łupawy. Pierwsza wzmianka o kasztelanie słupskim Johannie (Janie) pochodzi z 1236 roku, a począwszy od 1274 roku występują też wojewodowie słupscy5. OKRES OD XIV DO PIERWSZEJ POŁOWY XVI WIEKU, KONFLIKTY Z ZAKONEM KRZYŻACKIM Pierwsza połowa XIV wieku to czasy dalszego rozwoju kolonizacji wewnętrznej i szerzenia się prawa niemieckiego. Działalność osadnicza była prowadzona przez rody rycerskie, które tworzyły na terenach poło- - 14 ~ żonych na wschód od Iny zwarte kompleksy majątkowe. Były to przede wszystkim rody słowiańslcie, wśród nich m.in. Sycewicowie (Zitzewitz). Większość z nich zamieszkiwała poprzednio w zachodnich i środkowych obszarach księstwa pomorskiego. Zostali stamtąd jednak wyparci przez niemieckich faworytów dworu książęcego i zaczęli budować nową potęgę na słabo dotąd użytkowanych ziemiach. Na czele tej akcji osadniczej stali miejscowi możnowładcy - Święcowie, którzy zdołali na Pomorzu słupsko-sławieńslcim wytworzyć własne władztwo terytorialne. W ich ślady poszła boczna gałąź Święców, nosząca - od tytułu jednego z protoplastów - przydomek „Podkomorzych", który później zmienił się w nazwisko Puttkamer. Już w XIII wieku powstały tu ogromne kompleksy dóbr między innymi Massowów, Ostenów, Manteufflów, Dewitzów, Glasenapów, Po-dewilsów, Ramelów, Sycewiców (Zitzewitz), Podkomorzych (Puttkame-rów), Naciemirów (Natzmer), Kameków (Kameke), Kleszczów (Kle-ist), Boninów. Niektóre z tych rodów, na przykład Borkowie, Wedlowie, Ostenowie, miały posiadłości po obu stronach granicy i prowadziły swoją politykę w czasie zatargów pomorsko-brandenburskich6. O ile książęta szczecińscy stale kładli nacisk na relacje z Brandenburgią, to ich słupscy krewni kierowali swoją uwagę głównie na kontakty z Zakonem Krzyżackim i Polską. Zarówno w rachunkach politycznych Brandenburgii, jak i Polski, osłabione oraz rozbite Pomorze uzyskało na pewien czas liczące się miejsce7. Polska jednak poniosła na Pomorzu dotlcliwe straty w wyniku podstępnego zagarnięcia Pomorza Gdańskiego przez Krzyżaków w 1308 roku. W ten sposób również i całe księstwo słupskie dostało się w ręce krzyżackie, ale nie na długo, bo wkrótce przeszło pod władzę książąt zachodniopomorskich. W 1341 roku księstwo słupskie, wykupione od Krzyżaków, dostało się księciu Bogusławowi V z linii wołogoslciej, a za jego panowaniem otworzyła się nowa era stosunków między Słupskiem i Polską. Bogusław V po objęciu Słupska zjawił się w 1343 roku w Poznaniu i zawarł przymierze z królem polskim Kazimierzem Wielkim oraz zaręczył się jego córką Elżbietą8. Narastający konflikt polsko-krzyżacki prowadził od lat 30. XIV wieku do kilku faz zbliżenia polslco-pomorskiego. Kazimierz Wielki, nie mając męskiego potomka, adoptował w 1368 roku swojego wnuka Kazimierza iy zwanego Kaźkiem, księcia słupskiego, i przeznaczył go na tron polski po Ludwiku Węgierskim. Zmarły 5 listopada 1370 roku król zapisał wnukowi w testamencie część ziem wielkopolskich i niektóre grody9. Kaźko, jak podkreślają kronikarze, nie odznaczał się wybitnymi zdolnościami politycznymi, ale za to był lojalny. Kazimierz Wielki w ostatnich latach swojego życia przygotowywał unię Polski z księstwem słupskim. Ostatecznie sprawa osadzenia Kazka na tronie polskim nie skończyła się pomyślnie, bo wziął on udział w oblężeniu Złotoryi, gdzie został ciężko ranny, w następstwie czego zmarł w Bydgoszczy 2 stycznia 1377 roku, nie zostawiając potomka10. ~ 15 ~ Bogusław V Pomorski z żoną Elżbietą - obraz Beaty Zbomikowskiej. Źródło: Wikipedia.pl. Za panowania braci Kaźlca: Warcisława VII, Bogusława VIII i Barnima V od 1388 roku bardzo zacieśniły się stosunki polityczne i gospodarcze między Polską i Pomorzem słupskim. Ten etap rozpoczął spektakularny napad landwójta z Darłowa, Eckarda von Wolde, na podążającego do Prus księcia geldryjskiego Wilhelma. Krzyżacy - podejrzewając, że kryli się za tym Warcisław VII i król Polski - wysłali na Pomorze karną ekspedycję. Książęta słupscy zaczęli więc otwarcie szukać w Polsce oparcia przeciwko Zakonowi. Bogusław VII w 1395 roku, Barnim V w 1401 roku i Bogusław VIII w 1403 roku zawarli sojusze z królem Władysławem Jagiełłą. W zaostrzającym się wówczas konflikcie polsko-krzyżackim, który znalazł apogeum w bitwie pod Grunwaldem w 1410 roku, tylko Kazimierz, syn księcia szczecińskiego, opowiedział się po stronie Zakonu. Polityka zewnętrzna Pomorza Zachodniego w drugiej połowie XIV wieku sprowadzała się w zasadzie do walki wszelkimi dostępnymi środkami z agresją niemieckich feudalnych państw kolonijnych: Marchii Brandenburskiej i Zakonu Krzyżackiego. Od połowy stulecia osłabieniu uległa Marchia Brandenburska, równocześnie wzrosło zagrożenie ze strony Zakonu Krzyżackiego. W tym czasie Pomorze wołogosko-słupskie wkroczyło na drogę politycznej współpracy z Polską przeciw Zakonowi. Po 1337 roku to w rękach książąt wołogosko-słupskich znalazła się inicjatywa kierownicza na Pomorzu Zachodnim. Głównym zadaniem Warcisława VII było powstrzymanie naporu krzyżackiego, który zagrażał istnieniu Pomorza jako państwa. Droga do celu wiodła przez ściślejszy związek z państwami skandynawskimi, gdzie sukces polityki pomorskiej znalazł wyraz w zapewnieniu tronu trzech królestw Erykowi I, synowi Warcisława VII. - 16 ~ Najważniejszym partnerem w walce z Zakonem pozostawała jednak Polska. Warcisław VII był zwolennikiem tendencji zjednoczeniowych, przejawiających się zarówno w Polsce, jak i na Pomorzu, dążeniem do reintegracji Królestwa Polskiego11. Bliskie stosunki książąt słupskich z Polską weszły w nową fazę w 1390 roku, wówczas bowiem przyjęły one formę regularnego stosunku lennego. Tego roku w Pyzdrach książę słupski Warcisław VII złożył Władysławowi Jagielle formalny hołd z księstwa słupskiego. Wprawdzie w XIV czy XV wieku akty lenne nie miały już wielkiego znaczenia, niemniej faktem jest, że księstwo słupskie było rzeczywistym lennem Polski, i że w XV wieku książęta słupscy nieraz występowali w dokumentach między wasalami Korony Polskiej12. Złożenie hołdu spowodowało kontrakcję Zakonu i książęta słupscy, borykający się z trudnościami wewnętrznymi, ulegali naciskom jego dyplomacji i przemocy. W maju 1405 roku przedstawiciele Słupska i Darłowa wypłacili jednak Krzyżakom ostatnią ratę pożyczki zaciągniętej przez Warcisława VII, a książę Bogusław VIII, który od połowy 1403 roku, po śmierci Barnima Y samodzielnie sprawował władzę w księstwie słupskim, nadal szukał oparcia w Polsce. Co prawda w czasie bitwy pod Grunwaldem formalnie zachował neutralność, gdyż w sierpniu 1409 roku zawarł przymierze wojskowe z Krzyżakami, ale po klęsce Zakonu pojawił się w obozie króla polskiego pod Malborkiem, gdzie złożył mu hołd 29 sierpnia 1410 roku. Następnie występował jako sojusznik Polski podczas podpisywania pokoju toruńskiego i później nie zmienił swego stosunku wobec Polski, nawet pod naporem najazdów i represji krzyżackich13. Długotrwałe spory książąt słupskich z Krzyżakami zakończyły się praktycznie dopiero w 1466 roku. Wcześniej przeciągająca się wojna między Polską a Zakonem, a także walki o dziedzictwo po Eryku I, wzmogły w społeczeństwie księstwa nastroje antywojenne. Stany księstwa słupskiego uzależniły wówczas złożenie hołdu Erykowi II od potwierdzenia posiadanych przez nie przywilejów oraz od zakończenia wojny z Zakonem. Eryk II w sierpniu 1466 roku zakończył pertraktacje z królem polskim. Zawarł on też porozumienie z dowódcami wojsk krzyżackich stacjonujących w Lęborku i Bytowie. Ustalono, że książę wypłaci im za te miasta i ziemie 8000 złotych reńskich. Poręczyły stany księstwa słupskiego. Włączenie Lęborka i Bytowa w granice księstwa rozszerzyło i umocniło jego oddziaływanie gospodarcze14. Natomiast sprawa ściślejszego powiązania Pomorza Zachodniego z Polską po raz ostatni została podjęta w 1522 roku. Było to jednak już po oficjalnym uznaniu Pomorza Zachodniego za bezpośrednie księstwo Rzeszy15. REFORMACJA I PROTESTANTYZM Główne wydarzenia związane z wprowadzeniem reformacji w Słupsku i okolicach rozegrały się w latach 1524 i 1525, a były wynikiem działalności Jana Amandusa, który przybył z Gdańska w listopadzie ~ U - . 1524 roku. Podburzył tłum, wtargnął do kościoła Mariackiego, zniszczył ołtarz, figury świętych i obrazy, następnie napadł na klasztor dominikanów, demolując go, rabując i rozpędzając zakonników Obawiając się dalszych rozruchów, rada miejska Słupska zwróciła się o pomoc do księcia. Prośbę o obronę i opiekę wystosowało także duchowieństwo katolickie. Książę Jerzy I przybył do Słupska w listopadzie 1525 roku. Aman-dus przed jego przybyciem opuścił miasto i przeniósł się do Szczecina. Mimo wydania jeszcze w lipcu 1525 roku przez obydwu władców pomorskich Jerzego I oraz Barnima IX mandatu nakazującego w ostrej formie wypędzenie i ukaranie luterańskich kaznodziejów oraz restytuowanie dotychczasowych stosunków kościelnych, osobista interwencja Jerzego I w Słupsku nie zdławiła w mieście reformacji16. Niemiecki charakter nowej religii sprawił, że na Pomorzu Zachodnim, podobnie jak i w całej Europie, udzieliła jej poparcia przede wszystkim ludność niemiecka i wynarodowieni Słowianie, którzy nie umieli już mówić ani po polsku, ani po kaszubskuI7. Przejście książąt zachodniopomorskich na protestantyzm z biegiem czasu pociągnęło za sobą prawie całkowitą likwidację katolicyzmu na Pomorzu Zachodnim. Wykonywanie jakichkolwiek katolickich praktyk religijnych, publicznie lub w ukryciu, było surowo zakazane i od 1679 roku groziło uwięzieniem. Pod względem organizacyjnym Kościół katolicki od 1545 roku przestał na tym terenie faktycznie istnieć18. Reformacja oznaczała też likwidację klasztorów, które książęta gdańscy i zachodniopomorscy zakładali celem ściślejszego związania nowo zdobytych bądź inaczej przyłączonych ziem. Tak osadzono nad jeziorem Bukowem na ziemi sławieńskiej cystersów, a po 1281 roku z żeńskiego klasztoru w Trzebiatowie, inkorporowanego do męskiego klasztoru premonstratensów w Białobokach, trafiły do Słupska norbertanki19. Książę Mściwoj II dokumentem wystawionym w 1288 roku nadał im niektóre wsie, zwalniając jednocześnie od „ciężarów prawa polskiego": „Ponadto potwierdzamy, że nadaliśmy poniżej zapisane włości, położone w kasztelanii słupskiej, pospolicie zwane: Biatków (wieś zaginiona), Ry-dzewo, Redzikowo, Sidzino, Wiklino, Widzino..."20. Książęta pomorscy wykorzystali reformację dla przeprowadzenia sekularyzacji dóbr kościelnych i powiększenia tą drogą obszaru domen21. Opowiadali się po jej stronie, mając na uwadze możliwości przejęcia majątków duchowieństwa. Pierwszym księciem, który oficjalnie udzielił reformacji poparcia, był Filip I22, choć wcześniej Bogusław X przez szereg reform przygotował grunt do wprowadzenia luteranizmu na terenie księstwa. To on dokonał sekularyzacji dóbr klasztoru w Białobokach. Starał się też podporządkować Kościół interesom państwa i utworzyć rodzaj kościoła państwowego23. W Słupsku przejęte zostały przez administrację książęcą posiadłości ziemskie zakonu norbertanek. Dobra te, wraz z innym majątkiem kościelnym, miały stanowić źródło dochodów nowo utworzonej i kontro- ~ 18 ~ lowanej przez miasto kasy, służącej do pokrywania potrzeb miejscowego kościoła i szkolnictwa24. Na podstawie podziałów kościelnych z XVI wieku można przypuszczać, że granica kasztelanii słupskiej i sławieńskiej przebiegała mniej więcej na wschód od Pałowa, Komorczyna, Noskowa, Runowa Sławieńskiego, Sycewic, Wrzącej i Barwina, natomiast krańcowymi osadami podległymi grodowi w Słupsku były między innymi: Gać, Zębowo, Sycewice, Kczewo, Kuleszewo i Zagórki25. Stosunkowo dużo wiadomo o losie parafii w obecnej gminie Kobylnica podczas reformacji i przechodzenia ludności tych terenów na protestantyzm. Kobylnica do czasu wielkiej wizytacji Kościoła w 1590 roku była tylko filią kościoła parafialnego pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny w Słupsku i zarządzali nią diakoni kościoła Mariackiego26. W 1617 roku księżna Anna Croy utworzyła w Kobylnicy samodzielną parafię i na jej rzecz przekazała odsetki od kapitału w wysokości 500 guldenów oraz ogród w mieście. Pierwszym proboszczem został Erasmus Janclce, ustanowiony w 1612 roku. Ewangeliccy pastorzy działali w Słupsku i Kobylnicy jeszcze w maju 1945 roku, kiedy przebywali tam przedwojenni mieszkańcy. Wówczas radziecki komendant pozwolił odprawiać w kościele ewangelickie nabożeństwa. W czerwcu przybywali już Polacy. Pastorzy Drescher i Paul Scharnowske mogli głosić kazania aż do czasu deportacji do Niemiec27. Ostatnim pastorem w Kwakowie był Max Lechner (1931— 1945/1946). Za jego czasów do tej gminy kościelnej należało osiem miejscowości i parafia ta liczyła 3112 wiernych28. Pastor Lechner troszczył się o parafian do końca. Pod kierownictwem jego i burmistrza Ratz-kego przed wejściem Armii Czerwonej 6 marca 1945 roku wyruszyła z Kwakowa kolumna uciekinierów29. W stopniowej, powolnej rekatolizacji Pomorza Zachodniego, zwłaszcza w XVIII wieku, istotną rolę odegrały coraz liczniejsze garnizony wojskowe oraz fryderykańska akcja kolonizacyjna, która w znacznej części opierała się na ludności wyznania rzymsko-katolickiego. Powodowany postulatami garnizonu szczecińskiego Fryderyk Wilhelm I zezwalał w 1717 roku na trzy-czterodniowy pobyt w tym mieście duchownego katolickiego. W 1772 roku doszło w Szczecinie do założenia gminy katolickiej, nad którą 10 lat później stałą opiekę duszpasterską przejęli dominikanie z Hal-berstadt. Była to pierwsza obok Stralsundu i przez wiele lat jedyna parafia katolicka na całym Pomorzu Zachodnim. Dla rozwoju katolicyzmu na Pomorzu Za- Portret Anny de Croy z epitafium księżniczki w kościele zamkowym w Słupsku. Źródło: Wikipedia.pl. chodnim bardzo duże znaczenie miał też intensywny, zwłaszcza po 1870 roku, napływ katolickiej ludności polskiej z Wielkopolski, Pomorza Nadwiślańskiego, Śląska i innych terenów Niemiec oraz dalszy wzrost liczby garnizonów wojskowych50. Przepisy Pruskiego Prawa Krajowego z 1794 roku rozróżniały trzy rodzaje związków wyznaniowych, wyraźnie uznanych przez państwo. Były nimi kościoły: katolicki, luterański i kalwiński, publicznie uznane, lecz nieuprzywilejowane (tolerowane) drobne sekty, menonici oraz judaizm. W świetle przepisów Pruskiego Prawa Krajowego państwo pruskie nie znało religii panującej31. Oczywiście na ziemiach tych, gdzie dominował protestantyzm, katolicy w praktyce byli poddani częstej dyskryminacji32. WIEK XVII - POCZĄTEK XIX: POTOP SZWEDZKI, WOJNA TRZYDZIESTOLETNIA I NAPOLEOŃSKA Atak armii szwedzkiej na Pomorze Zachodnie, podjęty latem 1630 roku, otwierał nowy okres w dziejach ziemi słupskiej33. Wojna trzydziestoletnia, zapoczątkowana w Czechach w 1618 roku, dotknęła Pomorze Zachodnie z pewnym opóźnieniem. Władze Słupska do konkretnych przedsięwzięć militarnych przystąpiły dopiero w 1626 roku, kiedy działania wojenne zbliżały się zarówno do zachodnich, jak i wschodnich granic księstwa34. W latach 1626 i 1627 doszło do naruszenia granic pomorskich przez wojska obydwu walczących stron. W początkach listopada 1626 roku zjawił się w Ustce oddział szwedzkiej piechoty, domagając się przetransportowania do Pucka, a w marcu 1627 roku niedaleko Słupska znalazły się oddziały szwedzkie, maszerujące z Meklemburgii do Prus. Zostały wkrótce pobite przez polskie wojska generała Koniecpolskiego w bitwie pod Czarnem35. Wg archiwalnego rękopisu z 29 marca 1627 roku generał Koniecpolski, dowodzący między innymi Tatarami, Turkami i Węgrami, przybył z Czarnej Dąbrówki do Sierakowa Słupskiego i spotkał się tu z dowódcą wojsk szwedzkich, które miały swój obóz w Krępie. W wyniku przeprowadzonych pertraktacji szlachta słupska nie poniosła żadnych strat36. Nowy etap w okresie wojny trzydziestoletniej zapoczątkowała tak zwana kapitulacja franzburslca. W rezultacie w listopadzie 1627 roku książę Bogusław XIV został zmuszony do zakwaterowania na terenie księstwa ośmiu regimentów wojsk cesarskich. Ciężar ich utrzymania spadł na mieszkańców. Kapitulacja we Franzburgu otworzyła nowy okres bezwzględnej eksploatacji Pomorza przez obce wojska. Krytycznej sytuacji miasta i okolicy nie poprawiło ustąpienie wojsk cesarskich i ponowne zajęcie księstwa słupskiego przez Szwedów. Po klęsce wojsk szwedzkich nad Nordlingen we wrześniu 1634 roku ciężar kontrybucji wzrósł jeszcze bardziej37. Gdy cały kraj pogrążony byl w wyniszczającej wojnie, 10 marca 1637 roku zmarł Bogusław XIV, ostatni książę z dynastii Gryfitów. Wła- - 20 - dzę nad Pomorzem już za jego życia sprawowali namiestnicy szwedzcy i ona nadal pozostała w ich rękach. Stany pomorskie miały wiele powodów do niepokoju, bo w chwili śmierci dynastii wchodziła w życie umowa z elektorem brandenburskim - „układ o przeżycie", zawarty w 1529 roku w Grimnitz z Hohenzollernami przez Jerzego I. Wyznaczeni testamentem przez księcia Bogusława XIV radcy pomorscy starali się utrzymać władzę nad krajem, ale ich wysiłki nie przyniosły rezultatów, przeciw nim bowiem, jak również przeciw Szwedom, wystąpił ostro elektor, popierany przez cesarza Ferdynanda III. Brandenburslco-szwedzlcie zawieszenie broni podpisano dopiero w lipcu 1641 roku, ale wojnę zakończył dopiero pokój westfalski w 1648 roku. Szwedom przyznano część Pomorza położoną po lewej stronie Odry, a głównym sukcesorem pomorskiej dynastii Gryfitów zostali Hohenzollernowie brandenburscy, którzy w 1653 roku zajęli teren Pomorza słupskiego38. Z rodu Gryfitów przy życiu pozostali jedynie: księżna Anna, najmłodsza siostra Bogusława Xiy i jej syn Ernest Bogusław de Croy, który w zamian za zrzeczenie się na rzecz elektora brandenburskiego tytułu biskupa kamieńskiego otrzymał godność namiestnika Prus Wschodnich. Podział Pomorza z 1653 roku zachował się aż do roku 1720, czyli do czasu wytworzenia się dogodniejszej sytuacji politycznej dla państwa pru-sko-brandenburskiego39. XIX-wieczne zabudowania na wsi kobylnickiej. Tereny wchodzące aktualnie w skład gminy Kobylnica w miarę często wzmiankowane są w opisach zimowej ofensywy armii napoleońskiej na resztki wojsk pruskich, broniących się jeszcze na Pomorzu i w Prusach Książęcych. W akcji tej uczestniczyły również jednostki odrodzonego wojska polskiego pod naczelnym dowództwem Jana Henryka Dąbrowskiego. Dąbrowski skierował na Pomorze słupskie jednostkę generała ~ 21- Amilkara Kosińskiego. Oddziały te zajęły 24 stycznia 1807 roku Chojnice, a kilka dni później Bytów. Równocześnie pułkownik Garczyński oswobodził Wałcz, generał Jan Łubieński zajął 29 stycznia Czarne, 3 lutego zaś Szczecinek40. W tym też czasie na Pomorzu Zachodnim zaczęły koncentrować się większe siły pruskie. Dąbrowski skierował przeciwko nim oddział około 1700 ludzi, a dowództwo zgrupowania 12 lutego od generała Kosińskiego przejął generał Michał Sokolnicki. Nieco wcześniej, dla zastraszenia nieprzyjaciela i rozpoznania terenu, przez Bytów w kierunku Słupska udały się oddziały pospolitego ruszenia dowodzone przez generałów Lubieńskiego i Trzebuchowskiego. Ponieważ zasadniczym celem działań było przejęcie komunikacji nieprzyjaciela między Gdańskiem a Kołobrzegiem, a nadchodziły wieści o wzmacnianiu w Słupsku pruskiej bazy dywersyjnej posiłkami z Gdańska, generał Sokolnicki wzmocnił flankę północną i osobiście przejął dowodzenie wyprawą na Słupsk. Korzystnym zbiegiem okoliczności w mieście tym od 10 lutego stacjonowała tylko jedna kompania pruska. Główna część wojsk polskich, przeczesując dokładnie okolicę, zbliżała się do Słupska szerokim półkolem, którego jedno ramię sięgało aż po Lębork. Obeznani w walce na Pomorzu Zachodnim strzelcy konni pułkownika Garczyńskiego przeprawili się na lewy brzeg Słupi z zadaniem faktycznego zaatakowania miasta od zachodu. Większość sił jazdy i piechoty polskiej zbliżała się od strony południowo-wschodniej. Załoga pruska w mieście czekała w pełnym pogotowiu. Wcześniej Prusacy obsadzili 40 strzelcami Wzgórza Kobylnickie, położone na południowy zachód od Słupska, reszta kompanii postanowiła bronić najkorzystniej umocnionego rejonu przy Bramie Młyńskiej41. W bezpośrednim oblężeniu Słupska ze strony polskiej brało udział około 500 żołnierzy i cztery szwadrony kawalerii. Walki rozpoczęły się 18 lutego przed wieczorem pozornym natarciem konnicy Garczyńskiego od strony zachodniej. Ludzie Garczyńskiego, którzy podeszli pod mury, niespodzianie bez walki opanowali Nową Bramę i wkroczyli do miasta. Prusacy zerwali mosty i zatarasowali podejścia barykadami. Szturmujący Bramę Młyńską Polacy musieli wycofać się z powodu braku amunicji. Po kończącym wojny napoleońskie kongresie wiedeńskim (1815 rok) Pomorze nadal stanowiło część składową królestwa pruskiego, a po przeprowadzeniu pruskiej reformy administracyjnej ziemia słupska znalazła się w prowincji Pomorze. GOSPODARKA NA ZIEMI SŁUPSKIEJ OD XVII DO I POŁOWY XX WIEKU Pomorze Zachodnie do XVIII wieku było odbiorcą polskiego zboża, Prusy tymczasem, pragnąc usunąć je z rynku pomorskiego, zabroniły w 1722 roku importu obcego zboża. Zarządzenie to było korzystne dla - 22 ~ junkrów pruskich, gdyż zapewniało im wysoką cenę zboża, ale szkodliwe dla handlu pomorskiego. Odczuwany na Pomorzu brak polskiego zboża pokrywano przemytem z Polski. Stąd z radością przyjmowano każdą ulgę od zakazu handlu zbożem, a najważniejszą był patent króla pruskiego Fryderyka II z 1744 roku, zezwalający na handel zbożem42. Natomiast na podstawie edyktu o zniesieniu pańszczyzny z 9 października 1807 roku w latach 1818-1823 uwłaszczono chłopów w posiadłościach miejskich Słupska, do których należały m.in. Kruszyna i Lulemino. Dotychczasowi użytkownicy gospodarstw w zamian za roczną rentę otrzymali na własność ziemię wraz z zabudowaniami43. Od XVII wieku w Słupsku i okolicach rozwijało się rzemiosło spożywcze. Przed browarnikami reprezentowali je piekarze, a z rzemiosłem piekarskim ściśle związane było młynarstwo. Mieszkańcy Słupska mielili zboże w młynie zamkowym, ale gdy był zamykany, korzystali z tak zwanego Kobylnickiego Młyna. Normalnie młyn w Kobylnicy44, podobnie jak młyn w Luleminie, obsługiwały mieszkańców wsi miejskich, gdyż pod koniec XVI wieku młyny konkurowały. XIX wieczny młyn w Luleminie. Widok współczesny. Źródło: Airbnb.pl. W ciągu pierwszej połowy XIX wieku główną gałęzią produkcji pozarolniczej na wsi pomorskiej było niewątpliwie gorzelnictwo. W dziedzinie tej zaszły zresztą w tym czasie istotne przeobrażenia, przede wszystkim zboże, używane jako podstawowy surowiec do produkcji wódki, zostało wyparte przez ziemniaki. Natomiast w połowie XIX wieku zaczynało funkcjonować cukiernictwo45. Spośród trzech typów własności wiejskiej, występującej w tym okresie w powiecie słupslcim: państwowej, miejskiej i szlacheckiej, zdecydowanie przeważała ta ostatnia, a drugie miejsce zajmowała własność ~ 2J ~ państwowa. Własność szlachecka, chociaż dominująca, była jednak rozdrobniona, dotyczyło to również posiadłości rodów junkierskich, między innymi Zitzewitzów i Puttkamerów. Podobnie jak na całym obszarze Pomorza Zachodniego, tak i we wsiach powiatu słupskiego rozwinięta była gospodarka folwarczna. Folwarki bądź przynajmniej owczarnie znajdowały się również przy większych dworach szlacheckich. Do największych pod względem ilości zabudowań (dymów) wsi miejskich pod koniec XVIII wieku należała Ustka - licząca 37 dymów, Dębnica Kaszubska - 26 i Lulemino - również 26 dymów. Kobylnica stanowiła własność mieszaną46. Na okres sprzyjającej koniunktury w rolnictwie przypadło wzmożone tempo budownictwa połączeń komunikacyjnych w rejencji słupskiej. Zgodnie z założeniami państwowego programu budownictwa powstała przebiegająca przez tereny dzisiejszej gminy Kobylnica szosa Szczecin-Koszalin-Słupsk-Gdańsk. którą oddano do użytku w latach 1836-1837; w latach 1845-1849 zbudowano szosę Słupsk-Suchorze--Miastko, a przed pierwszą wojną światową szosę wiodącą z Łosina przez Sierakowo, Kończewo i Kuleszewo do Barcina oraz Kępic. Budowano również drogi kolejowe: w 1869 roku dociągnięto do Słupska tory kolejowe z Koszalina i Sławna, a w 1879 roku zakończono budowę kolei Słupsk-Korzybie-Miastko-Szczecinek47. 30 stycznia 1933 roku pruska prowincja Pomorze nadal należała do najsłabiej uprzemysłowionych regionów Rzeszy Niemieckiej. Pomorze Zachodnie ciągle było krajem rolniczym. Handel, rzemiosło i przemysł służyły głównie potrzebom rolnictwa i rzadko osiągały znaczenie ponadregionalne. Więcej niż czwarta część majątków znajdowała się w rękach zasiedziałych rodów szlacheckich, takich jak: Putbus, Puttlca-mer, Maltzahn, Zitzewitz, Kleist i inne. Pomorze było ponadto bardzo słabo zaludnione: przypadały tutaj 62 osoby na kilometr kwadratowy48. W okresie międzywojennym rolniczy charakter okolic Słupska sprzyjał rozwojowi, szczególnie w mieście, przemysłu rolno-przetwór-czego, przerabiającego nadwyżki produkcji rolnej mleka, ziemniaków i zboża. Zmiany na gorsze, spowodowane wojną, szybko obejmowały wszystkie dziedziny życia. Już 27 sierpnia 1939 roku rząd niemiecki wprowadził system racjonowania żywności, mydła, opału i odzieży. W konsekwencji ludzie wykupywali wszystko, aby tylko zrealizować talony. Pod względem zaopatrzenia w żywność słupszczanie i tak byli w lepszej sytuacji niż mieszkańcy wielkich miast, bo niemal wszyscy mieli krewnych na wsi i tam zaopatrywali się w artykuły spożywcze4 *49 POLSCY ROBOTNICY SEZONOWI - OICRES DO 1939 ROKU Następstwem zacofania gospodarczego Pomorza słupskiego b^S^ masowa ucieczka ludności, zwłaszcza wiejskiej, w głąb Rzesź^ rozpoczęła się w połowie XIX wieku, a w następnych latach miała jui&iarakter - 24 ~ V%1 masowy. W ogromnej większości Pomorze Zachodnie opuszczali ewangelicy. Silnie odczuwany brak siły roboczej uzupełniono pracą polskich robotników z zaboru rosyjskiego lub austriackiego50. Katolicki kościół Św. Ottona w Słupsku. Źródło slupsk.pl. Robotnicy sezonowi, którzy przybywali na Pomorze Zachodnie, byli katolikami51. Politycy niemieccy uderzyli rychło na alarm, dostrzegając w zjawisku emigracji na zachód, przy równoczesnym napływie obcych robotników, niebezpieczeństwo opanowania tych ziem przez ludność polską. Dlatego władze pruskie postarały się o to, by uniemożliwić Polakom osiedlanie się na stałe. Robotnicy polscy przybywali tylko na sezon robót letnich, a na zimę powracali do swych domów Poza robotnikami rolnymi zaczęli również pojawiać się w tym czasie polscy rzemieślnicy i robotnicy przemysłowi. Wobec tego w końcu XIX wieku Niemcy zaczęli coraz głośniej mówić o „polskim niebezpieczeństwie", zauważając, że proporcje ilościowe między ludnością polską a niemiecką zaczęły przesuwać się na korzyść tej pierwszej. Konflikt uległ zaostrzeniu po pierwszej wojnie światowej i powstaniu niepodległego państwa polskiego52. Wcześniej polskie dążenia niepodległościowe miały upartego przeciwnika w osobie kanclerza Ottona von Bismarcka. Na czasy jego urzędowania przypadł antykatolicki i antypolski Kulturkampf oraz powołanie komisji osiedleńczej. W latach 1862-1898 Bismarck był właścicielem podkępickiego Warcina i często przebywał w tej miejscowości, zaś jego żona, Johana von Bismarck, z Puttkamerów z Barnowca, nierzadko bywała u rodziny w Redęcinie53. Pierwsza wojna światowa i powstanie w jej wyniku niepodległego państwa polskiego wzbudziły wielkie nadzieje w ludności polskiej zamieszkałej na środkowym Pomorzu. Znakomity uczony polski, znawca kaszubszczyzny Alfons Parczewski, w referacie opracowanym dla Polaków biorących udział w kongresie pokojowym w Wersalu, postulując powrót do Polski powiatów: złotowskiego, wałeckiego, lęborskiego i by-towskiego, domagał się również przyłączenia do niej powiatu słupskiego. Jednak traktat pokojowy nie uwzględnił tych żądań54. Udział polskich robotników sezonowych na tych terenach zaczął poważnie zmniejszać się dopiero począwszy od lat 30. XX wieku. W 1932 roku oficjalnie nie przybył już do Niemiec ani jeden polski robotnik. W prowincji pomorskiej pozostawało ich wówczas zaledwie około trzech tysięcy. O spadku ich liczby zadecydowało stanowisko władz III Rzeszy, które zdecydowanie zmniejszyły limity imigracyjne robotników sezonowych z Polski, chcąc zapobiec liczebnemu wzrostowi Polaków na tym obszarze55. Przez cały okres międzywojenny Słupsk (Stolp), ze względu na swoje nadgraniczne położenie, traktowany był, zarówno przez władze Republiki Weimarskiej, jak również przez władze hitlerowskie, jako poważny ośrodek propagandy antypolskiej. Z punktu widzenia stosunków narodowościowych w Słupsku i w powiecie nie było to niebezpieczeństwo realne, gdyż na przykład w 1926 roku, według tajnych danych niemieckich, w powiecie słupskim mieszkać miało niewielu Polaków, w dodatku rozproszonych po całym jego obszarze. ROBOTNICY PRZYMUSOWI - II WOJNA ŚWIATOWA Mieszkańcy okolic Słupska, położonego w pobliżu ówczesnej granicy polslco-niemieckiej, stosunkowo wcześnie mogli zaobserwować oznaki zbliżającej się napaści na Polskę. Już wiosną 1939 roku rozpoczęły się systematyczne przerzuty jednostek Wehrmachtu w kierunku granicy. W Słupsku widać było ożywienie w miejscowym 5. Pułku Kawalerii, na lotnisku w Redzikowie oraz w nowych, zbudowanych w połowie lat 30., koszarach przy obecnej ulicy Bohaterów Westerplatte. 1 września 1939 roku o godzinie 4.45 oddziały hitlerowskie, także z obszaru powiatu słupskiego, podjęły agresywne działania przeciw Polsce56. Od września 1939 roku całe życie Słupska i okolicy zostało podporządkowane toczącej się wojnie. Najpoważniejsze problemy wynikały z braku mężczyzn w wieku produkcyjnym, gdyż wcielano ich do Wehrmachtu. Na teren Słupska i powiatu zaczęto kierować robotników z podbitych krajów. Byli to zarówno jeńcy wojenni, jak i robotnicy cywilni. -26 ~ Oprócz Polaków trafiali tu robotnicy przymusowi pochodzenia rosyjskiego, litewskiego, łotewskiego, francuskiego i holenderskiego. Czekały ich złe warunki pracy, marne wyżywienie, brak odzieży, nierzadko fatalne traktowanie przez nadzorujących Niemców, obowiązek noszenia specjalnych oznaczeń, poniżanie godności narodowej, ograniczanie swobody poruszania się i uprawiania praktyk religijnych, praca dodatkowa i niedzielna, głodowe płace, kary i represje: pieniężne, cielesne, areszt i więzienie, obozy karne57. Główną przyczyną nienawistnego, wrogiego i pogardliwego stosunku Niemców do robotników przymusowych była przede wszystkim partyjna propaganda, uznająca Niemców za rasę panów. W grę mogły wchodzić również takie czynniki, jak zastarzałe antagonizmy narodowe. PROCES GERMANIZACJI SŁOWIAN I POLAKÓW Przedwojenne społeczeństwo powiatu słupskiego kształtowało się w ciągu wieków głównie z dwóch grup etnicznych - ludności słowiańskiej (kaszubskiej), przybyłej tutaj we wczesnym średniowieczu z południowych rejonów ziemi polskich, i ludności niemieckojęzycznej, osiadłej zwłaszcza w ramach trwającej od XIII wieku kolonizacji38. Zdaniem kronikarza niemieckiego Tomasza Kantzowa, w XVI wieku na wschód od Koszalina i Białogardu ludność wendyjslca mówiła wyłącznie po kaszubsku. W okolicach Sławna, Darłowa i Ustki ludność niemiecka stanowiła zaledwie wyspy wśród Słowian, i to tylko w miastach. Nawet typowe niemieckie nazwiska miały słowiańską tradycję. Postępującą szybko germanizację Pomorza Zachodniego wzmogła rozwijająca się reformacja39. Mimo to chłopi, a nawet część szlachty Pomorza słupskiego, nadal używali niemal wyłącznie swej rodzimej gwary kaszubskiej. Pod koniec XVI wieku pojawiła się sprawa świadczenia posług religijnych na rzecz ludności kaszubskiej w jej rodzimym języku przez duchownych kościoła św. Piotra na Starym Mieście w Słupsku. Komisja wizytująca ten kościół w 1590 roku zalecała między innymi, aby pastor zaangażował zakrystiana znającego język polski i niemiecki, który w razie potrzeby miałby pełnić funkcje duszpasterskie. Nastąpiło to dopiero w 1623 roku. Z uwagi na podeszły wiek ówczesnego pastora Hartwiga i słowiańską ludność przynależną do tej parafii, księżna Erdmunt'a i miejscowy prepozyt Rubenow przydzielili do tego kościoła w charakterze diakona Pawła Manteya. Do jego obowiązków należało wygłaszanie w niedzielę w miejscowej kaplicy kazań po kaszubsku, udzielanie sakramentów oraz uczenie młodzieży kaszubskiej katechizmu i modlitwy w jej języku. Z uzasadnienia tej nominacji wynika, że języka niemieckiego nie znała większość mieszkańców wsi Lubuń 1 Skarszewy, przynależnych do tego kościoła, a także ludność wendyjslca pracująca w Słupsku. Po Mantey'u, który w 1635 roku objął stanowisko pastora w Rowach, funkcję diakona w kościele św. Piotra na Starym Mie- ~ZL~ ście przez pewien czas pełnił autor „Małego katechizmu", Michał Ponta-nus (Mostnik)60. Ostatecznie jednak ludność kaszubska została pozbawiona opieki duszpasterskiej aż na 33 lata. Tak było nie tylko w Słupsku, ale i w wielu innych parafiach. O polskim charakterze wsi na Pomorzu słupskim w początkach XVII wieku świadczy między innymi fakt, że podczas przysięgi lennej drobnej szlachty okręgu słupskiego w 1601 roku okazało się, iż tylko trzy osoby mogły złożyć ją w języku niemieckim, inne natomiast przysięgały po polsku61. Przejawem dążności władz Kościoła zachodniopomorskiego do wyparcia języka słowiańskiego z religii, a dalej ze wszystkich przejawów życia, było chociażby niepodejmowanie działań mających na celu dostarczenie wiernym odpowiednich książek religijnych. Przebudowa stosunków kościelnych spowodowała upadek kultury religijnej ludności kaszubskiej62. Duchowieństwo niemieckie nie chciało dopuścić do polskich nabożeństw i starało się je ograniczać do minimum. Wydano nawet zarządzenie zabraniające polskiej spowiedzi osobom znającym język niemiecki. Ludność niemiecka i zgermanizowana księstwa zachodniopomorskiego szybko osiągała przewagę liczebną nad ludnością słowiańską. Odgrywała też główną rolę w życiu politycznym, gospodarczym, społecznym, kulturalnym i religijnym. Ludność słowiańska była w tych dziedzinach dyskryminowana, a przykładem może być zakaz przyjmowania Wenedów do cechów rzemieślniczych. Doszło też do dalszego rozluźnienia związków Pomorza Zachodniego z Polską, tak na płaszczyźnie politycznej, jak i kulturalnej. Istotny wpływ na postępy germanizacji wywarły również zniszczenia spowodowane przez wojnę trzydziestoletnią, które mocno dotknęły zwłaszcza biedniejszą, słowiańską ludność. We wschodnich regionach księstwa zachodniopomorskiego poważne skupiska ludności kaszubskiej ciągle utrzymywały się w okręgach słupskim, miasteckim i szczecineckim. Byli to nie tylko chłopi, ale niejednokrotnie także szlachta. Wielu Kaszubów w tej części Pomorza władało wprawdzie językiem niemieckim, ale nie było to regułą: wiadomo, że administracja książęca w kontaktach z ludnością kaszubską wzmiankowanych terenów musiała niejednokrotnie korzystać z pomocy tłumaczy. Spośród szlachty zamieszkującej ten obszar językiem kaszubskim w omawianym okresie władali między innymi Puttkamerowie i Zitzewicowie. W okresie samodzielności Pomorza wpływy niemieckie nie były wynikiem świadomej polityki państwowej Niemców, lecz rezultatem ich faktycznej przewagi społecznej i gospodarczej. Przedstawiciele dynastii pomorskiej, chociaż już zgermanizowani, mieli jeszcze wyraźne poczucie odrębności narodowej Pomorza i chętnie odwoływali się do jego słowiańskich tradycji. Brandenburczycy zaś występowali wobec świata słowiańskiego w roli stróża niemczyzny, stąd też od czasu objęcia przez - 28 ~ nich panowania zaczęły się wyraźne dążenia do zatarcia wszelkich śladów polskości tych ziem63. Wojna trzydziestoletnia i rozwój gospodarki folwarczno-pańsz-czyźnianej oraz obcego osadnictwa zadecydowały, że w drugiej połowie XVII wieku i w wieku XVIII granica mowy słowiańskiej, ginącej wśród mieszczan i ziemian, a trwającej jeszcze u chłopów i drobnej szlachty, przesuwała się wydatnie ku wschodowi. Zasięg mowy kaszubskiej cofnął się wówczas z linii Grabno — Strzelino - Reblino — Wrząca — Warcino, na linię Grabno - Dobieszewo - Kołczygłowy - Trzebielino. Najważniejszą rolę w wypieraniu ludności słowiańskiej ku wschodowi i zaniku gwary kaszubskiej, czego główne nasilenie nastąpiło po 1720 roku, odgrywały: ogólna polityka państwa pruskiego, włączenie w jej nurt Kościoła ewangelickiego oraz kolonizacja64. Przejęcie władzy nad kaszubskim obszarem językowym Pomorza Zachodniego, czyli terytorium zamieszkałym przez słowiańską ludność kaszubską, mówiącą swym ojczystym językiem, przez Hohenzollernów brandenburskich, miało dla niej historyczne znaczenie. Pierwsze lata rządów elektora Fryderyka Wilhelma nie przyniosły głębokich zmian w jej położeniu, nowe władze były bowiem pochłonięte budową struktur administracji państwowej i podatkowej. Kaszubski obszar językowy, obejmujący w połowie XVII wieku utworzone w 1725 roku powiaty słupski, miastecki i południowo-wschodnią część sławieńskiego, w drugiej połowie XVII wieku i w początku XVIII wieku na tle brandenbursko-pru-skiej części Pomorza Zachodniego wyróżniał się nie tylko trudną sytuacją ekonomiczną, lecz również większym uzależnieniem od szlachty, utrzymującej najżywsze kontakty z Polską, a także będącej w największej opozycji wobec elektorów brandenburskich królów pruskich. Niewielka jej część nawet nie rozumiała jeszcze języka niemieckiego. W początkowym okresie rządów brandenburskich na kaszubskim obszarze językowym nie nastąpiły większe zmiany w strukturze własności ziemskiej domen, miast i szlachty. Posunięcia w obrębie dóbr szlacheckich miały najwcześniej miejsce w powiecie sławieńskim, zaś w powiecie słupskim i miasteckim dopiero od lat 70. XVII wieku. W wyniku wypierania z ziemi miejscowej szlachty kaszubskiej, wiele wsi przeszło pod zwierzchnictwo wojslcowo-urzędniczej szlachty związanej z brandenburskim systemem władzy. Następstwa tego procesu, niekorzystne dla ludności kaszubskiej, dały o sobie znać dopiero po pewnym czasie65. Wzmiankowana wcześniej walka o obsadę diakonatu przy kościele sw. Piotra na Starym Mieście w Słupsku dowodziła, że ludność 16 okolicznych wsi, należąca do tej parafii, to jest szlachta, chłopstwo i inne kategorie wiernych, w przytłaczającej większości posługiwała się mową kaszubską. Szlachta tej parafii oraz ludność biedniejsza, nie rozumiejąc języka niemieckiego, aż do połowy XVIII wieku musiała korzystać z usług kaznodziejów znających język ich ojców. -g 29 - A r V Prawdopodobnie w miejscowościach bardziej oddalonych od Słupska proces wynaradawiania ludności słowiańskiej był jeszcze mniej zaawansowany. Dlatego nieodprawianie nabożeństw w języku polskim czy ich likwidacja w XVII wieku, a głównie w wieku XVIII, nie mogą być wystarczającym miernikiem zasięgu mowy kaszubskiej w tym okresie. Oparcie zasięgu mowy słowiańskiej na linii podziału synodu słupskiego na cyrkuły, dokonanego pod koniec XVII wieku, również jest bardzo ryzykowne. Prepozyt H. Sprógel podzielił w 1710 roku synod słupski na dystrykt kaszubski i niemiecki, zaliczając do tego ostatniego także słupską parafię św. Piotra, podczas gdy ponad 80 procent jej wiernych posługiwało się wówczas gwarą kaszubską. Akta wizytacji synodu słupskiego z początku XVIII wieku oraz relacje urzędników o niemożności wykonywania przez nich obowiązków służbowych w przypadku nieznajomości gwary kaszubskiej dowodzą, że w ciągu XVII wieku nie zaszły większe zmiany w dotychczasowym układzie stosunków etnicznych okolic Słupska. Dopiero w drugim ćwierćwieczu XVIII wieku dynamika przemian etnicznych i wypierania grupy kaszubskiej w kierunku wschodnim przybrały na sile. W połowie XVIII wieku między północną częścią powiatu słupskiego i lęborskiego a powiatem bytowskim powstał ogromny klin niemczyzny, który spowodował odizolowanie ludności słowiańskiej od reszty kaszubszczyzny i zamknięcie jej w rejonie Gardna i Łebska. Począwszy od lat 40. XVII wieku zaznaczył się w Słupsku napływ znacznej liczby szlachty polskiej. Na tyle wzmocnił element słowiański lewobrzeżnej części Nowego Miasta, że koniecznością stało się utworzenie w nim szkoły z polskim językiem nauczania. Istniała ona niewątpliwie w latach 1649-1663, a niewykluczone, że nawet dłużej66. Zarządzenie Fryderyka Wilhelma I z 6 lipca 1735 roku, dotyczące rozwoju szkolnictwa, stwarzało formalno-prawne podstawy prowadzenia katechizacji w kościołach i nauki w szkołach po polsku. Niestety, wszyscy bez wyjątku landraci słupscy, prepozyci i dzierżawcy domeny słupskiej od lat 30. XVIII wieku, byli niechętni lub wrogo ustosunkowani do języka polskiego w kościele. Nie zwracali ~3p ~ Stolp i. pom. — Petrikirche i Kościół św. Piotra w Słupsku (widok sprzed 1945 roku). więc uwagi na obowiązujące prawo, co stwarzało niekorzystny klimat dla upowszechniania katechizacji w języku polskim oraz czytania w tym języku w szkole. Dlatego w pierwszej połowie XVIII wieku reformy oświatowe Fryderyka Wilhelma I, zgodnie z intencją króla pruskiego, władz państwowych i kościelnych, były bodźcem upowszechnienia języka niemieckiego i przyspieszyły proces wypierania mowy kaszubskiej z kościołów i życia codziennego wschodniej części Pomorza Zachodniego. Ich rola i znaczenie w tym procesie uległy zwiększeniu po 1763 roku67. Przyjmuje się, że w 1702 roku, wraz ze zgonem pastora Chrystiana Bilanga, zaprzestano głoszenia kazań w języku polskim w Kwakowie68. Dla procesu likwidacji języka polskiego w zborach ewangelickich doniosłe znaczenie miało założenie szkoły kadetów w Słupsku, gdyż wywodzili się z niej pastorzy synodu słupskiego, którzy byli głównymi wykonawcami planu likwidacji języka polskiego, opracowanego przez prepozyta tegoż synodu Hakena69. Po kongresie wiedeńskim, a w okresie kapitalistycznym państwa pruskiego, ucisk narodowy wzmógł się, co w konsekwencji prowadziło do postępującego zaniku polskiej mniejszości. Reformy w rolnictwie pozbawiły ziemi znaczną część kaszubskich chłopów i doprowadziły do ich masowej emigracji na tereny zamorskie lub do wielkich ośrodków przemysłowych, gdzie ulegali oni rychłemu zniemczeniu. Do wynarodowienia młodzieży przyczyniły się również służba wojskowa i morska. Wielki wpływ na stosunki narodowościowe miała rozbudowa sieci szkół. Zlikwidowano ostatecznie naukę po polsku. Dzieciom kaszubskim groziły kary za odezwanie się w rodzimej mowie. Równocześnie używania języka polskiego zabraniali swym podwładnym niektórzy właściciele majątków70. Napływ osadników z zachodniej części Europy w ciągu wieków spowodował, że ukształtowało się nowe środowisko etniczne tych terenów. Na początku XIX wieku można było w powiecie słupskim mówić o trzech grupach ludności, w zależności od ich genetycznych uwarunkowań i lokalnych właściwości kulturowych. Dwie z nich były pochodzenia germańskiego, jedna kaszubskiego. Pierwsza grupa mieszkała w pasie na północ od szosy Sławno-Słupsk, granicę wschodnią stanowiło jezioro Gardno. W tym rejonie przed wiekami osiedlali się koloniści dolnoniemieccy. Wsiami ich pierwot-nego osadnictwa były między innymi Sycewice, Kobylnica oraz pobliskie Bierlcowo. Najczęściej występujące tu nazwiska kolonistów, to: Albrecht, Schulz, Hoffmeister, Hildebant, Voss, Bolduan, Hóppner, Pagel, Beckmann, Sonnemann, Buchrow, Granzow, Neitzel, Gurgel, Zessin. Większość powiatu, szczególnie przy szosie Sławno-Lęborlc, zamieszkiwali głównie osadnicy z Niemiec oraz przybysze z północnej Europy. Trzecia grupa to mieszkańcy okolic jezior Gardno i Łebsko, pochodzenia kaszubskiego71. DZIAŁANIA FRONTOWE POD KONIEC II WOJNY ŚWIATOWEJ Z początkiem 1945 roku druga wojna światowa dobiegała kresu. Kobylnica wraz z innymi miejscowościami położonymi w południowo--zachodniej części powiatu słupskiego otrzymała rozkaz ewakuacji już 6 marca wieczorem. Jeszcze tego samego dnia wiadomość tę przekazał mieszkańcom wójt Albrecht Runów. Rankiem 7 marca mieszkańcy Kobylnicy, częściowo w kolumnie, częściowo indywidualnie, wyruszyli w kierunku Smołdzina. Walki w Kobylnicy i jej okolicach trwały do nocy z 7 na 8 marca. Rankiem 8 marca czołgi 18. Brygady Gwardyjskiej Armii Czerwonej wtargnęły przez Kobylnicę do Słupska. Usiłujących uciec mieszkańców Kobylnicy żołnierze Armii Czerwonej zawrócili z Choćmirówka. Również 8 marca Rosjanie zajęli Widzino. Ewakuację tej wsi uniemożliwiły zablokowane drogi. Walki o Kobylnicę długo przypominał wrak niemieckiego samobieżnego działa szturmowego Stug IY które ze względu na charakterystyczny wygląd nierzadko nazywano potocznie „świńskim ryjem". Stał w centrum Kobylnicy jeszcze wiele miesięcy po zakończeniu wojny. Usunięto go w 1947 roku podczas akcji odzłomowywania terenu72. Tempo natarcia Armii Czerwonej było tak szybkie, że pokrzyżowało plany ewakuacji ludności niemieckiej i mienia ze wschodnich terenów Rzeszy, opracowane na przełomie lipca i sierpnia 1944 roku73. W planach przewidziano odpowiednie środki transportu dla ludności cywilnej: kolej, powozy konne i ciągniki mechaniczne. W ostateczności miały być organizowane kolumny piesze74. Jednak w pierwszych dniach marca 1945 roku działania taktyczne wojsk radzieckich i polskich doprowadziły do rozczłonkowania hitlerowskiej Armii „Wisła" i odcięcia terenów położonych na wschód od Koszalina od dróg komunikacyjnych wiodących na zachód. O planowej ewakuacji ze strefy Słupska koleją i drogami lądowymi nie mogło więc być mowy. Pozostawała jedynie droga morska, przez porty utrzymywane jeszcze przez wojska hitlerowskie. Jednak Bałtyk w tym czasie na równi z lądem stanowił arenę działań wojennych. Nie wszystkie statki wypływające w morze z ewakuowanym wojskiem i ludnością cywilną docierały do portów przeznaczenia75. Do tragicznych zdarzeń doszło w Lubuniu, gdzie ludność podejmowała próby ucieczki do Gdańska przez zaminowany most. Doszło do wybuchu i strzelaniny76. Rosjanie zawrócili mieszkańców do domów, ale były ofiary śmiertelne77. Nie udała się też ewakuacja Niemców z ICuleszewa - chłopów, pracowników majątku i uciekinierów z Prus, którzy tam przebywali. Wyszli ze wsi w dwóch kolumnach, ale wszędzie byli już żołnierze Armii Czerwonej i dalsza wędrówka okazała się bezcelowa78. POD ZARZĄDEM KOMENDANTURY WOJENNEJ ARMII CZERWONEJ Tuż po wkroczeniu Armii Czerwonej w marcu 1945 roku życie codzienne mieszkańców Pomorza Zachodniego zostało podporządkowane regułom ustalonym przez radzieckie komendantury wojenne. Tworzono je, zachowując w zasadzie niemiecki podział administracyjny79, zgodnie z porozumieniem polsko-radzieckim z 26 sierpnia 1944 roku. Miały zapewnić porządek i bezpieczeństwo w strefie przyfrontowej. Musiały zastąpić nieistniejące jeszcze polskie organy administracyjne. W praktyce za ogólny chaos i bezprawie w znacznym stopniu odpowiadali sami żołnierze armii radzieckiej, dopuszczający się gwałtów, przemocy i grabieży. Nie brakowało wśród nich pospolitych przestępców, których Stalin wypuścił z więzień, dając im możliwość zrehabilitowania się ofiarną walką na froncie80. W Słupsku i najbliższych okolicach komendantury wojenne utworzone zostały natychmiast po zajęciu miasta przez Armię Czerwoną81. Niemal od razu radzieckie urzędy wojskowe rozpoczęły deportację Niemców do Związku Radzieckiego. Celem tej akcji było znalezienie i ukaranie tak zwanych politycznie podejrzanych elementów, czyli między innymi członków NSDAP i uczestników Volksturmu, oraz dostarczenie Związkowi Radzieckiemu siły roboczej z tytułu wynagrodzenia szkód wojennych82. Aresztowano kilka tysięcy osób podejrzanych o działalność w hitlerowskich organizacjach, zatrzymywano również szczególnie poszukiwanych fachowców. Jako więzienia i miejsca odosobnienia, w których grupowano i przygotowywano ludność niemiecką do deportacji, służyły w Słupsku magazyny przy dzisiejszej ulicy Szarych Szeregów (Wasserstrasse), budynek banku Rzeszy przy ulicy Armii Krajowej (Wilhelmstrasse), stary szpital wojskowy, budynki przy ulicy Partyzantów ( Blumenstrasse) i magazyny owoców przy ulicy Kilińskiego (Hindenburgstrasse). Zatrzymanych przetrzymywano w bardzo złych warunkach, w przepełnionych i niedostosowanych do takiego celu budynkach. Dziennie dostawali dwie kromki chleba i trochę zupy. Chorowali i umierali na tyfus i inne choroby. Fala deportacji do Związku Radzieckiego punkt kulminacyjny osiągnęła na przełomie marca i kwietnia 1945 roku. Wiele °sób nigdy tam nie dotarło - zginęli w drodze do punktu zbiorczego w Grudziądzu. Począwszy od połowy kwietnia 1945 roku, deportowano coraz mniej osób, z końcem tego miesiąca akcję wstrzymano. Władze radzieckie zrezygnowały z polityki represji wobec Niemców pod koniec wojny, na rzecz polityki ich pozyskiwania. Z początkiem maja 1945 roku większość zatrzymanych, przebywających jeszcze w Słupsku, zwolniono83. Jednym z głównych zadań komendantury wojennej było zabezpieczenie poniemieckiego mienia. W praktyce Rosjanie traktowali je jako należny im łup wojenny84. Już przy zajmowaniu miast i miejscowości przeszukiwali okiadnie mieszkania i piwnice. Rabowali wszystko, co można było wziąć Ze zegarki, obrączki, biżuterię, srebrne naczynia oraz ubrania. W kwietniu 1945 roku wojsko radzieckie zaczęło planowo i systematycznie demontować i wywozić wszystko, co posiadało jakąś wartość: poczynając od mebli, dywanów, fortepianów, maszyn rolniczych, inwentarza żywego, po całe fabryki. Wykorzystywali kolej albo drogę morską z Ustki, najczęściej do Rygi85. Wywożono przede wszystkim duże przedsiębiorstwa, jak na przykład jedyną większą fabrykę narzędzi rolniczych Ventzki w Słupsku, całe bazy maszynowe i wyposażenie cegielni, cementowni, tartaków, papierni, drukarni, cukrowni, elektrowni86. W maju 1945 roku Rosjanie zaczęli demontaż linii kolejowych. Zasadą było to, że jeżeli w jednym kierunku biegły dwa tory, jeden rozbierano. W powiecie słupskim prawie całkowicie zdemontowano wtedy system kolei wąskotorowych, jeden tor na odcinku Słupsk-Miastko oraz ważne dla Łosina i Lubunia połączenie kolejowe ze Słupska do Budowa87. W literaturze niemieckiej szeroko opisuje się gwałty zadawane cywilom. Cierpiały kobiety w każdym wieku, także staruszki i nastoletnie dziewczęta. Represjom i gwałtom towarzyszyły świadome bądź przypadkowe podpalenia. W Słupsku skończyły się spaleniem starówki. Jak podaje Pagel, późnym popołudniem 9 marca 1945 roku podpalono znajdujący się na rynku sklep obuwniczy. Ogień rozprzestrzenił się błyskawicznie na sąsiednie budynki i, niegaszony, szybko zajmował następne obiekty. W ten sposób w ciągu trzech dni całe stare miasto, które znajdowało się w granicach dawnych murów obronnych, zostało całkowicie zrównane z ziemią88. To nie kto inny, jak pijani Rosjanie, przez przypadek od niedopałków papierosów spalili również okazały pałac Zitzewitzów w Sycewicach - relacjonował w 1997 roku Heinrich Eugen von Zitzewitz89. Do tego dochodziły egzekucje. Podczas zajmowania Zagórek w jednym z domów Rosjanie zastrzelili 20 niemieckich żołnierzy, wcześniej trzech męczyli90. Wielu Niemców zamordowano w Kuleszewie, tam również pijany Rosjanin 11 marca 1945 roku zastrzelił żonę właściciela majątku, Ilse von Boehn91. Dwóch pijanych Rosjan zadało śmiertelne rany jednemu z mieszkańców Sycewic. W innej rodzinie w Sycewicach zastrzelono 19 marca ojca i córkę, ponieważ nie chciał oddać jej żołnierzom. Tragiczny koniec spotkał zamieszkującą w Sycewicach rodzinę burmistrza - zwłoki czterech dorosłych i czwórki dzieci znaleziono w mieszkaniu powieszone w jednym rzędzie92. Od marca 1945 roku centralną siedzibę wojsk Armii Czerwonej na tym terenie stanowiło Kwakowo. Zarządcy komendantury wojennej mieli nadzór nad każdą wsią, ale na miejsce urzędowania najchętniej obierali pałacyki czy dworki w miejscowościach, w których były gorzelnie i młyny. Radziecki komendant na Kobylnicę kwaterował na przykład w mieszkaniu młynarza, przy młynie stojącym koło kościoła. Uchodził za człowieka spokojnego, ale przed nim inni żołnierze Armii Czerwonej potwierdzili jej złą sławę93. -34 ~ Parada kobylnickiego Zespołu Pieśni i Tańca „W/C/", działającego przy Domu Ludowym w Kobylnicy, w Słupsku na ulicy Kilińskiego. Koniec lat czterdziestych XX wieku. Źródło: Moje Miasto. Zdarzało się na przykład, że polscy osadnicy musieli prosić o eskortę funkcjonariuszy tworzącej się dopiero w Słupsku polskiej milicji. W dzień było w miarę spokojnie, ale w nocy w Kobylnicy dochodziło do rabunków, gwałtów oraz podpaleń. Tak doszło do spalenia okazałej restauracji Gastwirtschaft Bernhard Wolff przy ulicy Głównej, za obecną posesją nr 53. Czerwonoarmiści zaatakowali przebywające tam Niemki. Ponieważ spotkali się ze zdecydowanym oporem, obrzucili restaurację granatami i spalili. Ogień strawił również dom mieszkalny i sklep. Wcześniej, przy wkraczaniu wojsk radzieckich, miał miejsce pożar na rogu ulicy Głównej (wówczas Hauptstrasse) i Wodnej (Wasserstrasse), gdzie znajdowało się mieszkanie i gospodarstwo ostatniego niemieckiego wójta, Alberta Runowa. Podpalił je robotnik przymusowy, który pracował u Runowa. W tym celu opuścił kolumnę kobylniczan, uciekających przed Armią Czerwoną, gdy ta dotarła do Choćmirówka94. W połowie kwietnia 1945 pojawili się tutaj pierwsi Polacy, aspirujący do przejęcia władzy cywilnej. Powoływali się na decyzję naczelnego dowództwa Armii Czerwonej z lutego 1945 roku, o przekazywaniu Polsce administracji na ziemiach na zachód i północ od granicy polslco--niemieckiej z 1939 roku. Również rozkaz władzy wojennej I Frontu Białoruskiego, wydany na początku marca 1945 roku stanowił, iż na terenach, które wejdą w skład państwa polskiego, jedyną władzą cywilną jest pełnomocnik Rządu Tymczasowego. Co więcej, zobowiązywał władze wojskowe do organizowania polskiej administracji tam, gdzie nie będzie pełnomocników. ~ 35 ~ Bazując na radzieckim pozwoleniu, Rząd Tymczasowy w Warszawie 14 marca uchwalił między innymi okręg administracyjny na Pomorzu Zachodnim i wyznaczył nań pełnomocnika, którym 11 kwietnia został pułkownik Borkiewicz. Zadaniem pełnomocników Rządu było przygotowanie terenu na przyjęcie osadnictwa polskiego. Pełnomocnikowi Rządu podlegało 40 pełnomocników obwodowych i pełnomocnicy na obwody miejskie. Koegzystencja polskich władz z radzieckimi komendantami wojennymi układała się różnie. Do konfliktów doszło już wtedy, kiedy polska administracja zaczęła wystawiać Rosjanom rachunki za wodę, gaz i energię elektryczną. Trudno było Polakom wejść do administrowanych przez Rosjan zakładów przemysłowych, piekarni i znacznej części majątków ziemskich. Administracja polska, szczególnie w pierwszych miesiącach po zakończeniu działań wojennych, nie była w stanie wyegzekwować od wojskowych władz radzieckich, by ukarały i zlikwidowały akty bandytyzmu i złodziejstwa ze strony żołnierzy i oficerów Armii Czerwonej95. Prawdziwą plagą, szerzącą się wśród żołnierzy sowieckich, był alkoholizm. We wrześniu 1945 władze wojskowe Armii Czerwonej wydały na powiat słupski zakaz sprzedaży żołnierzom wyrobów alkoholowych, tak w sklepach, jak i w lokalach gastronomicznych. Złamanie tego zakazu groziło cofnięciem zezwolenia na obrót napojami alkoholowymi96. Polscy osadnicy mieli powody, aby narzekać na „wyzwolicieli"97. W styczniu 1946 roku wójt gminy Żelki, zbierający dane statystyczne z sołectw, musiał stwierdzić, iż w trzech z nich (w innych na spis mu nie pozwolono) inwentarza żywego nie było wcale, bowiem „Sowieci wszystko zabrali do swoich majątków"98. Ze skargi skierowanej 28 sierpnia 1945 roku do starosty słupskiego dowiadujemy się, że w Bolesławcach Rosjanie dogadali się kosztem Polaków z niemieckim sołtysem. „Niedaleko Słupska we wsi Ulrichsfelde (Bolesławice), gmina Osiny (Łosino), sołtys tej wioski nie umie mówić po polsku. Dowiedziano się, że co wieczór dzieją się niesamowite rzeczy z końmi osadników Polaków. Co noc wszystkie konie są spędzane do stajni sołtysa Niemca, gdzie się schodzą żołnierze sowieccy, rano tych koni jest coraz mniej"99. Po interwencji, już 30 sierpnia, sołtysem w Bolesławicach został Polak. Folwark w Zelkach Rosjanie zajmowali przez trzy lata, Płaszewo do 1949 roku, Runowo Sławieńskie do 1947 roku. Opuszczającym te tereny „obywatelom sowieckim" wolno było zabrać cały inwentarz żywy i martwy. Władze w Słupsku usilnie zabiegały, aby akcja wyjazdu Rosjan przebiegała taktownie i bez awantur, tych ostatnich jednak nie zawsze dało się uniknąć100. PRZESIEDLENIA LUDNOŚCI NIEMIECKIEJ Klęska Trzeciej Rzeszy, wkroczenie wojsk radzieckich i wreszcie przyłączenie Pomorza do Polski dla zamieszkujących ziemię słupską Niemców było prawdziwą katastrofą oraz całkowitym załamaniem ist- ~ 36 - niejącego dotąd porządku. Panujący nastrój przygnębienia pogłębiało przekonanie o konieczności opuszczenia tych ziem. Wśród pozostałej na ziemi słupskiej ludności niemieckiej występowały zróżnicowane postawy. Ustalanie, jak liczebna była na tych terenach ludność niemiecka w pierwszych miesiącach po wkroczeniu wojsk radzieckich, jest bardzo trudne. Szacunki dokonane po wojnie wskazują, że w całym powiecie słupskim w maju i w czerwcu 1945 roku pozostało 132 755 osób narodowości niemieckiej. Dla porównania - w maju 1939 roku liczba ta wynosiła 133 386101. Według danych odnalezionych w dokumentach archiwalnych w 1939 roku na terenie gminy Łosino (od 1947 roku gmina Kobylnica) mieszkało 3 689 Niemców, zaś według spisu z 1946 roku było ich tu 5 029102. Sytuacja prawna Niemców przebywających na ziemiach odzyskanych była niejasna, gdyż nie wydano aktów prawnych, które by ją regulowały. Ludność niemiecka nie otrzymała również żadnych praw obywatelskich, zatem nie mogła być traktowana jako mniejszość narodowa. Na podstawie rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 13 sierpnia 1926 roku, w myśl artykułu 1, podlegała tylko obowiązkowi meldunkowemu i rejestracji, a artykuł 10 przewidywał możliwość wydalenia cudzoziemca z granic Rzeczypospolitej ze względu na dobro państwa. Na podstawie tegoż rozporządzenia, a następnie w wyniku konferencji poczdamskiej, Niemców traktowano jako cudzoziemców czasowo przebywających na tych ziemiach i podlegających wysiedleniu poza granice Polski103. W 1945 roku przesiedlenia odbywały się na zasadzie dobrowolności. Chętnych do wyjazdu nigdy podobno nie brakowało, a nawet dochodzić miało często do przekupywania urzędników, którzy sporządzali listy przesiedleńców Zadanie to powierzono w Słupsku najpierw samorządowi niemieckiemu, a po jego rozwiązaniu samorządowi do spraw niemieckich. Pełnomocnik rządu Rzeczypospolitej Polskiej na obwód Słupsk 12 października 1945 roku wystosował okólnik, nakazujący gminom składanie dwa razy w miesiącu sprawozdań z przebiegu akcji przesiedleńczej, zawierających również dane dotyczące liczby ludności polskiej i niemieckiej104. Z kolei pismem z 3 grudnia 1945 roku Pełnomocnik Okręgowy Rzeczypospolitej Polskiej przy Urzędzie Wojewódzkim w Gdańsku przestrzegał starostów w poszczególnych powiatach, ci zaś gminy, przed „elementami awanturniczymi i szabrowniczymi, które wykorzystują nadmierny ruch migracyjny zarówno ludności polskiej, jak i niemieckiej, dla własnych interesów"105. Ludność niemiecka była całkowicie wykluczona z udziału w radach narodowych, zebraniach i wiecach zwoływanych w związku z organizacją rad narodowych oraz w zebraniach gromadzkich106. Przeludniony Słupsk, analogicznie jak i cały powiat słupski, nie mogł przyjmować osadników polskich bez uprzedniego opuszczenia go przez ludność niemiecką. Takie stanowisko zajmował pełnomocnik na ~ 37 - obwód słupski i podzielać je miało przedstawicielstwo ludności niemieckiej107. Wyjeżdżający podpisywali oświadczenie następującej treści: „Dobrowolnie i na zawsze wyjeżdżam z Polski do Niemiec. Wiem, że -podróż powrotna jest zabroniona, i że podlegam karze, jeśli ją podejmę"108. Pierwszy transport przesiedleńców wyjechał ze Słupska w lipcu 1945 roku, do końca tego roku w dziewięciu transportach z powiatu wyjechało 36 300 osób. Władze miejskie i powiatowe wiele uwagi poświęciły sprawie uchronienia wyjeżdżających Niemców przed grabieżami i chorobami. I tak, podczas narady w starostwie wicestarosta oraz inspektor wojewódzki do spraw repatriacji przypominali zgromadzonym reprezentantom władz gminnych, że przy wysiedlaniu iudności niemieckiej nie wolno pobierać żadnych opłat. Wszyscy wyjeżdżający mieli mieć świadectwo szczepienia przeciwko tyfusowi, poza tym dowód osobisty wydany przez byłe władze niemieckie, a w przypadku braku takowego, tymczasowe zaświadczenie tożsamości wydane przez kompetentne zarządy gminne. Do ogólnych transportów nie wolno było dołączać chorych, kalek i starców, którzy o własnych siłach nie mogli iść pieszo, dla nich bowiem przygotowywano specjalne transporty. Pierwszym transportem mieli wyjechać Niemcy stwarzający problemy polskim władzom lokalnym109. W raporcie do pełnomocnika rządu w Słupsku 18 marca 1946 roku Zarząd Gminy Łosino pisał: „Plagą tutejszych terenów jest ludność niemiecka. Wypadki ustnej niechęci dla Polaków nie są rzadkością, a zdarzają się też i jawnego sabotażu. Jak się zdarzyło w gromadzie Kubli-ce, Niemka spaliła połowę domostwa i uciekła w niewiadomym kierunku. W tej samej gromadzie niemieccy uciekinierzy powyrywali krokwie ze stodoły na ogień. Wypadki przechowywania części maszyn, motorów i pasów spotykane są na każdym kroku. W" większej części sprawcy tych wypadków są chronieni przez Ruskich Komendantów na majątkach, którzy to robią dla swojej korzyści. Jak już podano w naszym sprawozdaniu, nieliczne zasoby polskich gospodarzy zjadają Niemcy i co gorsze, wydaje się to, że wynoszą innym Niemcom z miasta. Polscy gospodarze są bezsilni, bo Niemcy mają opiekę Rosjan... Zarząd Gminy Łosino, chcąc nad tą bolączką przejść do porządku (...) prosi o usunięcie Niemców z terenu naszej gminy"110. Pierwsze zorganizowane wyjazdy Niemców nie rozładowały trudnej sytuacji pozostającej tu ludności. Epidemia tyfusu zaczęła obejmować również ludność polską. Słupska służba zdrowia pospiesznie stosowała szczepionki przeciwko durowi brzusznemu, ale w paź- -18 ~ dzierniku zagroziła ludności epidemia błonicy, prawdziwą plagą były też choroby weneryczne. W Słupsku zorganizowano przychodnię przeciwweneryczną i stację zapobiegawczą, występowały jednak trudności w dostarczaniu im leków111. Według danych dostarczanych przez lekarzy latem 1946 roku liczba chorych wenerycznie Niemców stale rosła, co w dużym stopniu zagrażało także zdrowotności ludności polskiej. Dopiero zarządzone przymusowe badania kobiet i odizolowanie chorych pozwoliło zmniejszyć liczbę zachorowań112. Warunki bytowe ludności niemieckiej zależały od możliwości apro-wizacyjnych polskich władz terenowych oraz od możliwości otrzymania pracy. Niewielką liczbę Niemców zatrudniano w rolnictwie; w tym sektorze zapotrzebowanie na niemiecką siłę roboczą rosło tylko w porze żniw i kopania ziemniaków. Pracownicy niewykwalifikowani, szczególnie kobiety, zatrudniani byli przy usługach w prywatnych gospodarstwach domowych. Trzeba dodać, że właśnie kobiety stanowiły większość grupy osób zdolnych do pracy, mężczyźni bowiem byli zwykle albo starcami, albo inwalidami. Doskonale sytuację tę ilustrują dane statystyczne z drugiej połowy 1946 roku, dotyczące Lubunia należącego wówczas do gminy Dębnica Kaszubska: na 319 mieszkających tam Niemców było 50 mężczyzn i aż 153 kobiety oraz 116 dzieci do lat czternastu113. Według planów przesiedlenia Niemców z Polski miały zakończyć się do lipca 1946 roku. Terminy uległy jednak znacznym zmianom. Kolejną turę przesiedleń rozpoczęto w powiecie słupskim dopiero 22 lutego 1946 roku. Okresem największego natężenia ruchu migracyjnego Niemców na Pomorzu Zachodnim był drugi kwartał 1946 roku, a pierwszy transport ze Słupska odszedł dopiero 6 czerwca 1946 roku. W trzecim kwartale tempo przesiedleń osłabło, w czwartym natomiast wzrosło. W powiecie słupskim organizowano całkowitą odprawę transportów - obejmowała ona badania lekarskie, rejestrację, dezynfekcję, odprawę celną, zaopatrzenie w żywność. W zimie z 1946 na 1947 roku wstrzymano przesiedlenia ze względu na złe warunki pogodowe, w styczniu ze Słupska odeszły tylko dwa transporty. Potem akcja nabrała tempa. W związku z tym, że w 1947 roku z powiatów słupskiego i sławieńskiego wysyłano bardzo dużo Niemców, dla obszaru tego sporządzano zwykle oddzielny terminarz. Do końca pierwszego półrocza 1947 roku w 11 transportach opuściły Słupsk 17.083 osoby narodowości niemieckiej. Poza tym pod opieką Polskiego Czerwonego Krzyża z fachowym personelem sanitarnym odszedł ze Słupska dodatkowo jeden pociąg z 768 osobami chorymi. Według T. Białeckiego w 1948 roku repatriowano z powiatu słupskiego 1914 osób, w 1949 roku - 62 osoby, w 1950 roku - 604 osoby, w 1951 roku 149 osób114. Przesiedlenia z terenu aktualnej gminy Kobylnica trwały najprawdopodobniej o wiele dłużej, chodzi tu szczególnie ~ 39- m > Ś 0 miejscowości, które znajdowały się wówczas w obrębie zlikwidowanej już gminy Zelki115, bo jeszcze na początku 1949 roku teren gminy zamieszkiwało 350 Niemców, którzy pracowali w majątkach radzieckich116. NOWA SPOŁECZNOŚĆ POWOJENNA Specyfiką Pomorza po 1945 roku było kształtowanie się jego społeczeństwa niemal całkowicie od nowa. Rozwój społeczny przebiegał tu od dwu narodowości przez wielokulturowość do zadekretowanej przez władze jedności. Ziemie, przekazane Polsce po drugiej wojnie światowej, miały swoją specyfikę, która wynikała głównie z wcześniejszej ich przynależności do państwa niemieckiego, niemal całkowitej wymiany ludności i przygranicznego położenia. Zasiedlanie ziem zachodnich i północnych nie zakończyło się w ciągu pierwszych kilku powojennych lat. Ludność napływała tu etapami w większych grupach aż do 1950 roku, a i później następowało dalsze zasiedlanie miast i wsi. Przybyli tu Polacy z ziem leżących na wschód od Bugu, osiedlała się ludność polska rozproszona po całej Europie w poszukiwaniu pracy, wreszcie przybyli osadnicy z centralnych i południowych województw Polski117. Rada Narodowa opracowała dla ziem odzyskanych plan przesiedlenia ludności, zarówno z terenu centralnej Polski, jak również repatriantów przybyłych ze wschodu i zachodu. Przewidywał on, że Pomorze Zachodnie będzie zasiedlane przez repatriantów z Litwy, Białorusi oraz przez osadników z województw: pomorskiego, poznańskiego, łódzkiego, warszawskiego 1 kieleckiego. Jednak tempo, w jakim należało objąć nowe tereny, nie pozwoliło na czasochłonne opracowanie i realizację szczegółowych planów, i w efekcie zwyciężyła zasada dobrowolności. Udającym się na te tereny nie robiono żadnych trudności, nie czyniono przeszkód w dysponowaniu ziemią i zajmowaniu mieszkań118. W tej ogromnej wędrówce ludów przewijały się tysiące, a nawet setki tysięcy przymusowych robotników z Niemiec i tysięczne rzesze więźniów byłych obozów koncentracyjnych119. Poza tym zdemobilizowani żołnierze z byłych polskich sił zbrojnych na wschodzie i zachodzie, którzy zdecydowali się na powrót do Polski120. Pierwsze fale osiedleńców kierowały się głównie na wieś, gdyż przeważająca większość przesiedleńców i repatriantów rekrutowała się ze wsi. Według danych statystycznych z 1946 roku ludność wiejska na ziemiach odzyskanych stanowiła 63,3 procent ogółu mieszkańców tych terenów. Mobilność przestrzenna ludności ziem zachodnich i północnych długo pozostawała dużo większa niż mieszkańców pozostałych regionów kraju121. „Do Słupska przyjechaliśmy transportem z Krasnego Stawu. Razem z naszą rodziną z zamiarem osiedlenia się na tych terenach przyjechało również kilka rodzin, między innymi Prokop-czukowie, którzy osiedlili się w Łosinie. Po załatwieniu wszelkich - 40 - Kobylnicki żniwiarz w latach sześćdziesiątych XX wieku. formalności w Państwowym Urzędzie Repatriacyjnym dostaliśmy w ramach rekompensaty za utracone mienie na Wołyniu gospodarstwo w Kobylnicy przy obecnej ulicy Witosa, gdzie mieszkam do dzisiaj. W naszym dawnym domu, tak jak i w innych, mieszkali jeszcze Niemcy. Piętro zajmowały dwie młode Niemki. Niemcy szykowali się do transportu. Wyjechali po dwóch miesiącach od naszego przyjazdu. Pozwolono im zabrać skromny dobytek. Pamiętam, jak mój ojciec odwiózł ich na stację. Większość tych domów była już zajęta przez Polaków. Świadczyły o tym biało-czerwone chorągwie. Nie wszyscy jednak rejestrowali się w Urzędzie Repatriacyjnym. Jedni przyjechali w celu wzbogacenia się niemieckim dobytkiem, drudzy zwlekali z podjęciem decyzji o osadnictwie. Noce były niespokojne. Rosjanie o zmroku rabowali Niemców, dobijali się do domów, zabierając co cenniejsze rzeczy. Polaków nie zaczepiali. Mężczyźni organizowali nocne patrole, pilnując w ten sposób swojego dobytku. Niepokoje ustały z chwilą wyjazdu ostatnich Niemców". Takie wspomnienia po latach snuje Czesława Szewczuk122. W czerwcu 1945 roku z Bydgoszczy przybył do Kobylnicy wraz z rodzeństwem i rodzicami Janusz Kucharski. Miał wówczas 15 lat i obraz ówczesnej Kobylnicy pozostał mu w pamięci równie dobrze: 41 „Niektórych budynków już nie ma. Spaliły się zaraz po wojnie bądź zostały rozebrane czy też zmieniły swoją funkcję"123. Nieco później, bo we wrześniu 1945 roku, przyjechał do Kobylnicy Zygmunt Głaszcz, również wraz z rodziną i rodzeństwem. Miał wówczas 14 lat. Podziela zdanie, iż były to czasy niespokojne. Na ziemie odzyskane przyjechali z Polski centralnej zachęceni możliwością przejęcia gospodarki. Ojciec był młynarzem. Marzyło im się przejęcie młyna wraz z gospodarstwem. Chociaż do Kobylnicy przyjechali dopiero we wrześniu, nie zostali wpuszczeni do wsi przez rosyjskich żołnierzy. Doszło do utarczek i pod groźbą użycia broni wraz z innymi przybyszami udali się do Słupska. Dopiero wsparcie nowo tworzącej się milicji, które przydzielono im w Państwowym Urzędzie Repatriacyjnym, umożliwiło im wejście do Kobylnicy. Ojciec śmiał się później, że Kobylnicę zdobywano dwa razy: najpierw uczynili to Rosjanie, a później osadnicy. Nie udało im się zająć młyna, zasiedlili więc opuszczone gospodarstwo, w którym z poniemieckiego majątku nie zostało nic, gdyż wcześniej zajęli się nim szabrownicy124. Powszechnemu na tym terenie szabrowi miała przeciwdziałać milicja, ale w pierwszych powojennych miesiącach dopiero ją organizowano, a poza tym zdarzało się, że trafiali do niej zdemobilizowani wojskowi sami dążący do łatwego zysku. Równocześnie występowały przypadki, iż w gminach zjawiali się cywile i wojskowi, którzy na podstawie różnych dokumentów i zezwoleń zabierali osiedleńcom cenniejsze przedmioty i urządzenia domowe, a nawet odzież i żywność125. W masie ludności przewalającej się przez ziemie odzyskane odnajdywano polskie dzieci, oddawane wcześniej na wychowanie Niemcom. Na przykład w ówczesnej gminie Żelki przy sporządzaniu ankiet dla Niemców natrafiono na siedemnastoletnią dziewczynę, która oświadczyła, że jest Polką, a znalazła się na tym terenie dlatego, że w 1939 roku została wywieziona z siedemnaściorgiem dzieci z ochronki w Łodzi i wraz z nimi oddana rodzinom niemieckim. Analogicznych przypadków musiało być więcej, gdyż Ministerstwo Ziem Odzyskanych - Departament Osiedleniowy, pismem z 8 sierpnia 1946 roku, opatrzonym klauzulą „tajne - pilne", zawiadamiało Urząd Wojewódzki w Szczecinie, że na ziemiach odzyskanych przebywają polskie dzieci wywiezione przez Niemców i oddane tamtejszym rodzinom na wychowanie. Polecono równocześnie, aby żądać od Niemców opuszczających granice Polski okazywania metryk urodzenia lub innych dokumentów stwierdzających pochodzenie wywożonych dzieci. W razie wątpliwości lub wykrycia, że dziecko ma polskie pochodzenie, nakazywano wyłączanie go z transportu i przekazanie kuratorium oświaty, a jeśli nie ukończyło trzech lat, opiece społecznej. O każdym takim przypadku należało ponadto zawiadamiać Wydział Osiedleniowy Urzędu Wojewódzkiego126. Poza osadnikami z różnych stron powojenną ludność Pomorza tworzyła oczywiście słowiańska ludność rodzima, mianowicie Kaszubi zwani ~ Ą2~ wówczas autochtonami, a także rozproszone po całym regionie osoby wywodzące się głównie z polskiej emigracji zarobkowej. Ludność ta, niezbyt liczna, odegrała niewielką rolę w tworzeniu nowej społeczności tych ziem. Oficjalnie i propagandowo uznana była przez władze za „żywy pomnik historyczny" polskości i słowiańskości tych ziem, w rzeczywistości nie miała łatwego losu127. Tuż po wojnie władze centralne i podległe im władze na szczeblu lokalnym, w tym powiatowe w Słupsku, najchętniej pozbywały się autochtonów, wysyłając ich do Niemiec. Ci, którzy pozostali, odczuwali niechęć ze strony nie tylko władz, ale i osadników. Właściwie wszystkie pozostałe grupy ludność autochtoniczną traktowały niemal wrogo. Jedynym pomostem łączącym tubylców pochodzenia słowiańskiego z macierzą stał się ostatecznie Kościół katolicki128. Władze narzuciły ludności rodzimej kryteria określania przynależności narodowej. Nie wystarczyło samookreślenie się. Nadanie polskiego obywatelstwa, regulowane aktami prawnymi z kwietnia 1946 roku, musiało być poprzedzone urzędową weryfikacją, czyli udowodnieniem narodowości polskiej129. Akcję repolonizacyjną i rehabilitacyjną prowadzono w urzędzie pełnomocnika rządu. Dotyczyła ona właśnie obywateli niemieckich narodowości polskiej, których około kilkudziesięciu tylko z terenu samych Mazur znajdowało się w powiecie słupskim. W czasie wojny, chcąc uniknąć represji ze strony władz hitlerowskich, zapisywali się na tak zwaną Volkslistę, a następnie byli zakwalifikowani do jednej z czterech kategorii, określonej zarządzeniem władz niemieckich z 4 marca 1941 roku. Do pierwszej należeli obywatele polscy niemieckiego pochodzenia, którzy przed wojną aktywnie demonstrowali swoją niemieckość, na przykład należeli do niemieckich organizacji politycznych, bywali wyłącznie w kręgach niemieckich bądź wysyłali swoje dzieci do szkół niemieckich. Do kategorii drugiej należeli ci, którzy mogli udowodnić swoją niemiecką tożsamość narodową. Grupa trzecia obejmowała osoby niemieckiego pochodzenia, które z biegiem czasu ściślej związały się z Polakami. Wpisywano do niej także osoby innego pochodzenia, pozostające w związkach małżeńskich z Niemcami, jak również tych, których przynależności narodowej nie można było jednoznacznie określić, oraz grupy ludności mówiące w domu językiem słowiańskim, ale w sensie rasowym i kulturowym skłaniające się ku niemieclcości, nawet jeśli nie zgłosiły swojej przynależności do narodowości niemieckiej przed 1 września 1939 roku. Do grupy ostatniej zaszeregowano osoby pochodzenia niemieckiego oraz osoby przeznaczone do germanizacji. Dekretem władz polskich z 28 lutego 1945 roku oraz ustawą z 6 maja 1945 roku wykluczono „wrogie elementy" ze społeczności polskiej, ale zagwarantowano wszystkim obywatelom, którzy należeli do trzeciej lub czwartej kategorii, pełne prawa obywatelskie pod warunkiem, że udowodnią wymuszenie na nich zapisu na Yolkslistę. Osoby należące do drugiej kategorii mogły występować z wnioskiem o rehabilitację, o ile wpisując się na Volkslistę działały pod naciskiem i groźbą represji. Przez cały 1945 oraz 1946 rok w sprawozdaniach pełnomocnika rządu podawano statystyki dotyczące spraw repolonizacyjnych. Załatwiano ich od 15 do 30 miesięcznie; rehabilitacyjnych od jednej do dwóch w skali miesiąca. Repolonizację i rehabilitację przeprowadzano na wniosek zainteresowanych osób, nie starano się skuteczniej oddziaływać na zorganizowaną ludność autochtoniczną. Początkowe traktowanie jej jako niemieckiej doprowadziło właśnie do kierowania jej na wyjazd do Niemiec lub przydzielania do gospodarstw osadnikom polskim. Weryfikacja ludności autochtonicznej nie było prosta. Część zachowała pełne poczucie przynależności do narodu polskiego, jawnie manifestując swą polskość, inni jednak w wyniku długotrwałych nacisków germanizacyjnych ulegli znacznemu wynarodowieniu. Należało więc przede wszystkim ustalić odpowiednie kryteria weryfikacji oraz wypracować sposoby jej przeprowadzenia wśród miejscowej ludności, a także znaleźć tych, którzy zasługiwali na zakwalifikowanie do narodowości polskiej130. Do końca lipca 1946 roku zrehabilitowano w powiecie słupskim 29 autochtonów131. W 1947 roku w ramach akcji Wisła, zwanej potocznie akcją „W", z południowo-wschodnich regionów Polski przesiedlono na ziemie zachodnie i północne prawie 150 tysięcy Ukraińców; część z nich trafiła na ziemię słupską132. Akcja ta miała na celu likwidację oddziałów Ukraińskiej Powstańczej Armii, ale przede wszystkim rozwiązanie problemu ukraińskiego w Polsce poprzez polonizację ludności ukraińskiej. Polskie władze komunistyczne zamierzały to osiągnąć poprzez rozproszenie rodzin ukraińskich niemal po całych ziemiach zachodnich i północnych, a także stosowanie dodatkowych form represji. Należały do nich zakazy zmiany przydzielonego miejsca osiedlenia i organizowania własnego życia narodowego, kulturalnego i religijnego, zwłaszcza greckokatolickiego, oraz zastraszanie Ukraińców przez poddawanie ich stałemu nadzorowi organów bezpieczeństwa. Poza tym nastawiano do nich wrogo polskie otoczenie133. Ukraińcy nie szukali lepszych gospodarstw, nie dbali o te, które zasiedlili, mając świeżo w pamięci wysiedlenia z Kresów Wschodnich. Dopuszczali możliwość ponownej deportacji. Niepewność ta powracała co kilka lat134. W 1950 roku w gminie Kobylnica stanowili w przeważającej części przesiedleni z województw centralnych oraz w nieznacznej części (15%) repatrianci zza Buga, autochtonów zaś było zaledwie 42135. Powojenna społeczność gminy, podobnie zresztą jak całych ziem odzyskanych, była populacją ukształtowaną głównie w wyniku migracji. Procesy ludnościowe, które następowały w latach 1949-1956, towarzy-szyly wielkim przemianom politycznym i różnorako ukształtowanemu - 44 - procesowi społecznej integracji ludności. Ukształtowała się populacja o bardzo młodym, korzystnym profilu wieku, wywierającym wpływ na wielkość zasobów pracy i politykę społeczno-gospodarczą. WYZNACZANIE TERYTORIUM I GRANIC GMINY W PRL gminę Kobylnica od początku zaliczano do gmin wiejskich 0 charakterze rolniczym136, jej obszar i granice zmieniały się od drugiej wojny światowej kilkakrotnie, ale od północy zawsze niemal bezpośrednim sąsiadem był Słupsk. Od jesieni 1945 roku do jesieni 1954 roku gmina Kobylnica (do 1947 roku gmina Łosino) graniczyła: od północy ze Słupskiem, od wschodu z gminą Dębnica Kaszubska, od południa z gminą Zelki, od zachodu zaś najpierw z powiatem sławieńskim, a od 1947 roku z gminami Wrząca, Sycewice oraz od północnego-zachodu z gminą Ryczewo. W stosunkowo krótkim czasie po utworzeniu Urzędu Pełnomocnika Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na obwód Słupsk, bo już w kwietniu i w maju 1945 roku, dokonano podziału opartego na niemieckim podziale administracyjnym137. Do gminy Kobylnica, a wówczas właściwie Łosino, należały według niego: Kobylnica, Łosino, Bolesławice, Widzino, Zajączkowo138. Do organizowania samorządu wiejskiego przystąpiono dopiero jesienią 1945 roku: w październiku tego roku obwód słupski został podzielony na 19 wiejskich gmin zbiorczych, wśród których znalazło się Łosino. Ten podział administracyjny przetrwał aż do 1954 roku139. Zgodnie z wykazem Wydziału Powiatowego i Powiatowej Rady Narodowej w Słupsku, w 1946 roku gmina Łosino liczyła łącznie 8.373 ha, w tym poszczególne sołectwa, zwane dość długo jeszcze gromadami, liczyły: Łosino 685 ha, Kobylnica 646 ha, Lulemino 425 ha, Kuleszewo 1.239 ha, Sierakowo 549 ha, Bolesławice 246 ha, Kończewo 1.108 ha 1 Widzino 985 ha140. Według danych statystycznych z 20 marca 1947 roku obszar gminy Łosino wynosił 4.368 ha i było w niej dziesięć gromad141, natomiast już w październiku tego samego roku napisano, że obszar gminy wynosi 4.500 ha i jest w niej dziewięć gromad142. Nazw gromad w tych dokumentach nie umieszczono. Według danych z 31 sierpnia 1948 roku obszar gminy wynosił 5.605 ha i było dziewięć gromad143. Z wykazów miejscowości gminy Kobylnica z 9 kwietnia 1949 roku oraz 4 października tego samego roku wynika, że należały doń: Kobylnica, Bolesławice, Widzino, Łosino, Sierakowo, Kończewo, Kuleszewo, Lulemino144. 10 października również 1949 roku obszar gminy wynosił 8.378,67 ha, gromad było dziewięć. Nadmieniono, iż grunty prywatne zajmowały 4.926 ha, a państwowe, w administracji Armii Czerwonej, 3.452,67 ha. Charakteryzując gminę odnotowano, że ma ona charakter czysto rolniczy145. Na podstawie ustawy z 25 września 1954 roku o reformie podziału administracyjnego wsi zlikwidowano dotychczasowe gminy i gromady a na ich miejsce utworzono nowe gromady jako jednostki podziału administracyjnego wsi. Na podstawie uchwały numer 43/54 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Koszalinie z 5 października 1954 roku w powiecie słupskim utworzono 40 gromad146. Po tej reorganizacji utworzono gromadzkie rady narodowe: w Kobylnicy, Kruszynie, Kończewie, Sycewi-cach i Wrzącej147. Nie utworzono rady narodowej w Żelkach. Następnie kolejno likwidowane były: w 1959 roku Gromadzka Rada Narodowa w Kończewie148, w 1960 roku Gromadzka Rada Narodowa w Kruszynie149, w 1968 roku Gromadzka Rada Narodowa w Sycewicach150, a 31 grudnia 1971 roku Gromadzka Rada Narodowa we Wrzącej151. W latach 1954-1968 Gromadzka Rada Narodowa w Kobylnicy graniczyła ze Słupskiem oraz gromadzkimi radami narodowymi Głobi-no, Kruszyna, Kończewo, Sycewice i Ryczewo. W październiku 1945 roku, dokonując reformy podziału administracyjnego, w całości włączono do gminy Łosino gminę Kończewo. Ponieważ nie udało się odnaleźć żadnej grupy archiwaliów jej dotyczących, wiemy o niej niewiele, ale biorąc pod uwagę fakt, że pierwsze gminy oparte były na niemieckim podziale administracyjnym, do gminy Kończewo należały miejscowości: Kończewo, Kuleszewo, Sierakowo i Zagórki152. Z gminy Lulemino do gminy Łosino włączono tylko wieś Lulemi-no. Nie zachowała się odrębna dokumentacja gminy Lulemino, ale z aktu nominacyjnego, załączonego do akt powiatowych wiadomo, że pierwszym i najprawdopodobniej jedynym wójtem tej gminy od 21 czerwca 1945 roku był Jan Molasy153, a obejmowała ona wówczas miejscowości: Lulemino, Kruszyna, Lubuń, Płaszewo i Kwakowo154. Urząd mieścił się w budynku szkolnym. Przy likwidacji dokonanej 8 października 1945 roku obecni byli sekretarz Mirosław Szeszylko i Mirosław Kęsiclci155. W granicach gminy Żelki leżały między innymi: Żelki, Żelkowiec, Żel-kówko, Kwakowo, Komiłowo, Mielno, Kotlina i Podwilczyn156. Reorganizując gminy w 1954 roku, Wojewódzka Rada Narodowa w Koszalinie nie przewidziała siedziby gromady w Zelkach, natomiast większość wsi tej gminy znalazła się na obszarze nowo utworzonej Gromadzkiej Rady Narodowej w Kruszynie. Organizację oraz zakres działania gromadzkich rad narodowych wyznaczała ustawa z 25 IX 1954 roku, kiedy to nastąpiła ogólnokrajowa reforma podziału administracyjnego wsi. Dotychczasowe gminy wiejskie zostały zniesione, a w ich miejsce ustanowiono nowe jednostki administracyjne, czyli gromady. Przy ich tworzeniu przyjęto następujące zasady: liczba ludności w nowo powsta-łej gromadzie powinna wynosić od jednego do trzech tysięcy osób, a jej powierzchnia od 15 do 50 kilometrów kwadratowych; odległość siedziby gromadzkiej rady narodowej od najdalej położonych gospodarstw gromady powinna wynosić od trzech do pięciu kilometrów; wsie wchodzące - 46 ~ w skład gromady powinny być powiązane siecią komunikacyjną oraz posiadać wspólne urządzenia gospodarcze, kulturalne itp. Po reformie podziału administracyjnego powstało w powiecie 40 gromadzkich rad narodowych, a wśród nich Kobylnica, Kończewo, Kruszyna i Sycewice. Z dniem 1 stycznia 1956 roku w obręb powiatu słupskiego włączono z powiatu sławieńskiego Gromadzką Radę Narodową we Wrzącej. W 1957 roku rozpoczął się trwający do 1972 roku proces korygowania podziału administracyjnego wsi, polegający na likwidacji niektórych prezydiów gromadzkich rad narodowych i włączania ich obszarów częściowo bądź w całości do sąsiednich gromad. Następstwem tego było stopniowe zmniejszanie liczby gromad przy jednoczesnym zwiększaniu ich obszarów157. Gromadzka Rada Narodowa w Kończewie funkcjonowała do 31 XII 1959 roku. Obszar gromady wynosił 3877,51 ha, należały do niej: Kończewo, Kuleszewo, Zagórki, Sierakowo oraz Ciechomice. W gromadzie były trzy państwowe gospodarstwa rolne (Kończewo, Kuleszewo i Zagórki), 156 gospodarstw rolnych; grunty orne zajmowały 684 ha, a łąki 249 ha. W gminie mieszkało 1012 osób158. 1 I 1960 roku obszar Gromadzkiej Rady Narodowej w Kończewie włączono do gromady Kobylnica159. Od 1973 roku, czyli od włączenia w obręb gminy Kobylnica Gromadzkiej Rady Narodowej we Wrzącej, a następnie wprowadzenia gmin w miejsce gromadzkich rad na mocy ustawy z 29 listopada 1972 roku160, powierzchnia gminy Kobylnica nie zmieniła się i wynosi 24,495 ha161. Zgodnie z uchwałą Prezydium w Koszalinie z 9 grudnia 1972 roku, w sprawie utworzenia gmin w powiecie słupskim, w skład jej weszły obszary ówczesnych sołectw: Bolesławice, Kobylnica, Komiłowo, Komor-czyn, Kończewo, Kruszyna, Kuleszewo, Lubuń, Lulemino, Łosino, Rebli-no, Runowo Sławieńslcie, Sierakowo Słupskie, Słonowice, Słonowiczki, Sycewice, Ścięgnica, Widzino, Wrząca, Zagórki, Żelkówlco i Zębowo162. Trzeba dodać, że dwukrotnie powstawały inicjatywy, aby Kobylnicę przyłączyć do Słupska. W 1959 roku odbywały się nawet w tej sprawie zebrania wiejskie, na których ludność w większości wyraziła na to zgodę, a Gromadzka Rada Narodowa 22 lipca poparła projekt zmian granic i przyłączenia do miasta, ale łącznie z wszystkimi miejscowościami, które do niej w tym okresie należały163. W roku 2009 ówczesne władze samorządowe Słupska ponowiły próbę włączenia części Kobylnicy oraz Bolesławie w obszar administracyjny miasta. Skuteczny opór władz samorządowych oraz społeczeństwa gminy Kobylnica zapobiegł próbie aneksji. u~ H HISTORIE 38 MIEJSCOWOŚCI TWORZĄCYCH GMINĘ DO 1945 ROKU W; gminie Kobylnica znajduje się 38 miejscowości. Są to: Kobylnica, Bolesławice, Bzowo, Ciechomice, Dobrzęcino, Giełdoń, Kczewo, Komiłowo, Komorczyn, Kończewo, Kruszyna, Kulesze-wo, Kwakowo, Lubuń, Luleminko, Lulemino, Łosino, Maszkowo, Miedźno, Płaszewo, Reblinko, Reblino, Rozłęka, Runowo Sławieńskie, Sierakowo Słupskie, Słonowice, Słonowiczki, Sycewice, Ścięgnica, Widzino, Wrząca, Zagórki, Zajączkowo, Zbyszewo, Zębowo, Żelki, Żelkowiec i Żelkówko164. Większość wsi powstała w średniowieczu. Stanowiły one własność starych rodów, nierzadko słowiańskich, o czym świadczy brzmienie nazwisk Święcą (później Puttkamer), Massów, Below, Krockow. Właściciele niektórych wsi, jak choćby Boehnowie, musieli zasłużyć się królowi polskiemu, jeżeli obdarzył ich własnościami ziemskimi. Miejscowości te przechodziły z rąk do rąk. Część z nich należała do dóbr rycerskich, między innymi Płaszewo, Kuleszewo, Zagórki, Żelki. Inne, na przykład Widzino i Lubuń, od 1281 roku, a być może już wcześniej, należały do klasztoru norbertanek w Słupsku. W XIII wieku książę pomorski Świętopełk przekazał joannitom Bzowo i Kczewo, a w 1287 roku książę Mściwoj II potwierdził przekazanie Sierakowa klasztorowi w Bukowie. W XIV wieku Lubuń i Żelki na 150 lat dostały się w ręce Krzyżaków. KOBYLNICA Miejscowość pierwszy raz wzmiankowana jest w 1315 roku w dokumencie Waldemara Brandenburskiego, który przekazał ją 15 czerwca tegoż roku jako lenno Kazimierzowi Święcy i jego potomkom. Pierwotnie wieś tworzyła całość z dobrami szlacheckimi165. Później podzielono ją na Kobylnicę Szlachecką i Kobylnicę Królewską. Kobylnicę od Kobylnicy Szlacheckiej oddzielał na południu strumień, a na wschodzie nurt Słupi166. Nazwa wsi, według A. Świetlickiej i E. Wisławskiej, autorek „Słownika historycznego miast i wsi województwa słupskiego", pochodziła od wyrazu „kobyła - w znaczeniu samicy każdego większego zwierza leśnego, bądź też znaczyła tyle, co „zastawa", „rogatka"167. W formie architektonicznej Kobylnica miała zabudowę ulicową. Obecna ulica Główna została zbudowana w 1850 roku jako droga lokalna, _ 48 ~ a później zakwalifikowana jako krajowa. W przeszłości była tylko drogą polną do Zajączkowa, stanowiąc połączenie między Łosinem i Widzinem168. Charakterystyczne dla Kobylnicy było budownictwo utrzymane w stylu dolnosaksońskim. Jeszcze w latach 60. ub. stulecia w większości przewodników opisywana była jako miejscowość o znacznym udziale zabytkowej zabudowy z połowy XIX stulecia. 1H ) bf" ■i—'--' ■ f \u;y. Niemiecki plan Kobylnicy. Historia Kobylnicy jest ściśle związana z dziejami rodu Puttka-merów oraz Łosina, które było ich posiadłością. Miejscowość, w latach 1387-1391 należąca do przodka Puttkamerów zwanego Święcą III lub Święcą Starym, podlegała skomplikowanym prawom spadkowym, obowiązującym na Pomorzu. Niewiele wiemy, co działo się w Kobylnicy w XV wieku, ale już w XVI wieku należała do księżnej Erdmunth169. Jej zarządzeniem na początku XVII wieku grunt obok kobylniclciego kościoła przekazano na szkołę z mieszkaniami służbowymi dla kantora, nauczyciela i kościelnego. Od tego też czasu część miejscowości stanowić zaczęła dobra lenne Puttkamerów, a w 1519 roku Thomas von Puttkamer z Łosina nabył przez zastaw północną część Kobylnicy. Puttkamerowie jako właściciele Kobylnicy w XVII wieku mocno angażowali się w życie społeczne. Na przykład Asmus von Puttkamer, który miał siedmiu synów i trzy córki. Wszyscy urodzili się w Kobylnicy w latach 1663-1681. Jak pisze były mieszkaniec miejscowości Erwin Herrmann, powołując się na „Genealogię rodu von Puttkamerów" autorstwa Eleonor von Puttkamer, dwoje dzieci Asmusa — Michael Lorenz i Bertram — zostało pochowanych również w Kobylnicy w 1667 roku. W 1734 roku Johan Peter von Puttkamer z gałęzi Plassow odziedziczył północną część wsi i zgodnie z pruskim prawem skarbowym sprzedał ją ~ administracji królewskiej w Słupsku. Królewskie potwierdzenie sprzedaży tej części miejscowości nastąpiło dopiero w 1754 roku. Odtąd grunty te nazywano Kobylnicą Królewską (Kóniglich Kublitz), a pozostałą część Kobylnicą Szlachecką (Adling Kublitz)170. RZEZNICTU0 - UEOLINIRRNIR KUCHARSKI TADEUSZ N, 1,134 64 W 1945 roku poniemieckie zakłady rzemieślnicze obejmowali polscy repatrianci. Na zdjęciu szyld sklepu Tadeusza Kucharskiego na budynku przy ulicy Głównej 8. W oknie od lewej wnuki Tadeusza: Alicja, Wacław, Barbara. Foto z 1961 roku. Źródło: Moje Miasto. W pierwszej połowie XIX wieku Kobylnica i Kobylnica Szlachecka, w wyniku wprowadzenia prawa wyborczego oraz reform administracyjnych dla prowincji, okręgów i powiatów, zaczęła rozwijać się gospodarczo. Rozpoczęła się budowa drogi ze Szczecina przez Słupsk do Gdańska, przebiegającej przez Bolesławice (Ulrichsfelde). Dużo większe znaczenie miało połączenie ze Słupska do Bytowa przez Kobylnicę i Suchorze. Inicjatywy budowy tych tras sięgają lat 20. i 30. XIX wieku, do użytku oddano je zaś w roku 1865. Budowa linii kolejowej ze Stargardu przez Koszalin i Słupsk do Gdańska, prowadzona w latach 1867-1870, dala dodatkową pracę i zarobek małorolnym chłopom. Linia kolejowa Szczecinek - Słupsk, przebiegająca przez Kobylnicę i otwarta 1 października 1878 roku, umożliwiła później wysyłanie transportem kolejowym do Niemiec płodów rolnych, między innymi ziemniaków i zboża. Dzięki połączeniom kolejowym wysyłano też drewno niezbędne kopalniom na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Ruhry, skąd z kolei sprowadzano węgiel kamienny i brykiety Na początku XX wieku przebudowano kobylnicką mleczarnię, rozpoczęto elektryfikację miejscowości, powstało wiele nowych warsztatów rzemieślniczych oraz nastąpił widoczny rozwój budowlany. Spokój zburzyła pierwsza wojna światowa, ale już w 1926 roku zbudowano gmach tak zwanej nowej szkoły171. -50 ~ Sytuację gospodarczą gminy determinowało położenie przy granicy Słupska. Znaczna część mieszkańców pracowała w przemyśle, trudniła się handlem czy rzemiosłem. Wśród ważniejszych kobylniclcich zakładów pracy można wymienić: Spółdzielnię Elek-tryczno-Utylizacyjną i Fabrykę Maszyn Hermana Fischera, piekarnie K. Schwartza i F. Waldowa, firmę budowlaną Arno Albrechta i O. Desena. Reinhold Lange prowadził sklep rowerowy, rzemiosłem rzeźniczym zajmowali się: Echtmann, B. Hafer, G. Lipków, Marslce, E. Mielkie, Waldof, F. Zenke. Zakład fryzjerski miał E. Paul, a sklep samochodowy — Willi Drefke. Miejscową gospodę prowadził Otto Lange, sklepy wielobranżowe: F. Kienitz, H. Menzel, Franz Runów i K. Schwarz. W Kobylnicy funkcjonowały też dwa młyny - E. Hafera i P. Schwartza, oraz wiele innych zakładów rzemieślniczych i usługowych. Wymienić należy również Kasę Oszczędnościowo-Kredytową i miejscową mleczarnię. Wieś przed drugą wojną światową zajmowała 646 hektarów, a według danych z 17 maja 1939 roku, żyło w niej 1236 mieszkańców. Okręgiem urzędowym dla wsi było Łosino, gdzie znajdował się również Urząd Stanu Cywilnego. Kobylnica posiadała natomiast własny okręg żandarmerii. Kobylnica i Kobylnica Szlachecka miały wspólną szkołę. Siedziba związku szkolnego znajdowała się w Kobylnicy, a sama szkoła w Kobylnicy Szlacheckiej172. Do 1925 roku Kobylnica (zwana też Kobylnicą Królewską) i Kobylnica Szlachecka były samoistnymi gminami z własnymi wójtami. Z upadkiem monarchii w Niemczech, po abdykacji cesarza oraz króla pruskiego Wilhelma II, nazwa Kobylnica Królewska nie miała racji bytu, Niemcy bowiem stały się republiką, a Prusy nie miały już króla. Dlatego wraz z likwidacją pruskiego ministerium państwowego 4 października 1930 roku zmieniono nazwę Kóniglich Kublitz na Kublitz. Bolesławiće BOLESŁAWICE Miejscowość zlokalizowana jest na zachód od Słupska oraz Kobylnicy, przy głównej drodze Słupsk-Sławno. Obecnie niemalże łączy się z Kobylnicą. Karl-Heinz Pagel podaje, że dzieje wsi sięgają czasów króla Fryderyka I. Bolesławiće, w języku niemieckim Ur-lichsfelde173, do 1780 roku były wsią chłopską, stanowiącą zachodnią część obszaru gminy Kobylnica. Polska nazwa miejscowości, utworzona po drugiej wojnie światowej, jest pseudopatronimiczna ~ 51 ~ Nowe osiedle mieszkaniowe w Bolesławicach. Rok 2018. - pochodzi od imienia Bolesław. Najprawdopodobniej ma przywoływać piastowskie tradycje tego imienia174. Opinię tę podziela i bardziej szczegółowo uzasadnia dr Elżbieta Szalewska z Pomorskiej Akademii Pedagogicznej w Słupsku. Twierdzi, iż wieś założono w XVIII wieku w ramach akcji kolonizacyjnej. Najpierw zbudowano tu owczarnię i osiem siedlisk. Po 1945 roku zaś nadano jej obecną nazwę dla upamiętnienia marszu na Pomorze około 1000 rycerzy Bolesława Chrobrego175. W 1885 roku wieś liczyła 234 mieszkańców W 1939 roku było tu już 31 gospodarstw. Wieś od 1932 roku posiadała własną szkołę, do której uczęszczało 24 uczniów Uczył ich jeden nauczyciel. Była tu również poczta. Większość mieszkańców stanowili ewangelicy, którzy należeli do parafii w Kobylnicy176. BZOWO Bzowo, niemieckie Besow, należało początkowo do księcia pomorskiego Świętopełka, który przekazał je zakonowi joannitów. Dokładniejsze dane dotyczące właścicieli pochodzą dopiero z drugiej połowy XV wieku. W roku 1480 jako właściciel wymieniony jest Mathias Bone. Według listu lennego z 1529 roku, w tym czasie wieś posiadali już Boehno-wie. We władaniu tego rodu dobra lenne Bzowa znajdowały się około 400 lat. W roku 1784 jako właściciel wy-mieniany jest Ernest Ludwig von Boehn. W tym czasie w Bzowie były dwa folwarki, hodowla ryb, młyn wodny, czterech chłopów, trzech chałupników, szkoła. W latach 1773-1775 za dotacje królewskie pobudowano folwark Planheide, należący najpierw do majątku Bzowo, a później do majątku Ścięgnica. W roku 1814 Bzowo wraz z Żabnem liczyło 811 hektarów. Funkcjonowały tu młyn wodny z elektrownią, gorzelnia i płatkarnia. *m> r > ii i n a Poniemiecki budynek w Bzowie (stan współczesny). Źródło: kobylnica.pl. W roku 1857 Franz Wilhelm Adolf von Boehn sprzedał majątek Friedriechowi von Blumenthal. Ten sprzedał Bzowo w 1892 roku Augustowi Siemersowi, właścicielowi Kończewa. W tymże roku Bzowo wraz z folwarkiem Żabno i niemieckim Sagenberg liczyło ogółem 810 hektarów, z czego 480 ha przypadało na pola uprawne. Była tu cegielnia i młyn wodny. W roku 1901 syn Augusta von Siemers przekazał majątek Erichowi von Boninowi, żonatemu z Anną von Graffe. Erich i Anna von Bonin w 1907 roku kupili także polski majątek Ścięgnica. Według księgi adresowej z 1920 roku, właścicielem majątku był wtedy Albrecht von Bonin, najstarszy syn Ericha i Anny. Po śmierci Ericha w 1927 roku majątek zaczął w szybkim tempie podupadać. Na skutek trudności finansowych w 1931 roku Albrecht von Bonin z żoną Ilse z domu von Boehn sprzedali Bzowo Towarzystwu Parcelacyjnemu i opuścili majątek. Jeszcze tego samego roku wieś wraz z folwarkiem została rozparcelowana: w oparciu o dawne budynki folwarczne powstało ogółem 46 zagród chłopskich. Gorzelnię przekształcono w mleczarnię. Jej właścicielem był najpierw Otto Hoclcendorf, później zaś była to mleczarnia spółdzielcza. Właścicielem młyna wodnego został Heinrich Kosanke, natomiast w pałacu utworzono szkołę powszechną, mieszkania dla dwóch nauczycieli oraz kaplicę ewangelicką. Zespół rezydencjalno-folwarczny usytuowany we wschodniej części wsi przetrwał do czasów współczesnych zaledwie w stanie szczątkowym. Zachował się spichlerz z bramą oraz przylegająca do niego znacznie przebudowana dawna obora177. W bezpośrednim sąsiedztwie podwórza znajdują się dawne tereny ogrodowe w kształcie wydłużonego prostokąta, obwiedzione kamiennym murem. r 53- • Dobrzęcino DOBRZĘCINO Jest to niewielka wieś ulicówka położona w odległości jednego kilometra na zachód od Sło-nowic przy drodze odchodzącej od lokalnej szosy łączącej Reblino i Słonowice z Tychowem. Po wschodniej stronie wsi przepływa rzeczka Scięgnica, która niegdyś stanowiła granicę ze Słonowicami. Wieś ma średniowieczny rodowód. Około roku 1480 Dobrzęcino oraz sąsiadujące z nim Słonowice kupił Mathias von Puttkamer. W XVI i XVII "X.--'""' wieku miejscowość należała w częściach do różnych właścicieli, między innymi do von Kleistów, von Belowów i von Krockowów. W XVIII wieku właścicielem Dobrzęcina był Adam Joachim hrabia von Podewils, a po nim jego spadkobiercy nieznani z nazwisk. W roku 1765 odkupił od nich wieś Heinrich Joachim Reinhold von Krockow. On to w roku 1773 został właścicielem całego Dobrzęcina i Słonowic. W roku 1784 w Dobrzęcinie był jeden folwark, jedna owczarnia, dwóch chłopów, jeden chałupnik, kuźnia, jeden nauczyciel, jeden strażnik leśny, 18 kominów Kolejnym ustalonym z nazwiska właścicielem był baron von Wolzogen, który przejął majątek w roku 1851. W posiadaniu tej rodziny pozostało Dobrzęcino do końca drugiej wojny światowej. W 1892 roku majątek rycerski barona Wolzogena liczył ogółem 600 hektarów, w tym było 372 ha ziemi ornej. Funkcjonowała tu cegielnia. Księgi adresowe z lat 1914 i 1920 wymieniają jako właścicielkę majątku baronową Hedwig von Wolzogen Wjazd do Dobrzęcina (widok współczesny). - 54 - z domu von Wersen. Powierzchnia majątku w tych latach liczyła ogółem 602 hektarów, w tym 275 ha ziemi ornej. Majątek był zelektryfikowany energię elektryczną doprowadzono z elektrowni wodnej w Biesowicach. W okresie poprzedzającym drugą wojnę majątek liczył ogółem 500 ha. W gospodarstwie były dwa traktory stelmacharnia, kuźnia, stawy rybne i ogród. Prowadzono uprawę ziemniaków na powierzchni 85 ha. Ostatnimi właścicielkami majątku były siostry baronówna Rosalie von Wolzogen i Jutta von Bóltzig. Zabudowa zespołu dworsko-folwarcznego pochodzi z pierwszego ćwierćwiecza XX wieku, jednak część obiektów rozebrano po 1945 roku, a inne zmodernizowano, przez co zatraciły wiele pierwotnych cech. Część rezydencjalna, znacznie zburzona po drugiej wojnie światowej, usytuowana jest na wschodnim krańcu wsi, po południowej stronie drogi. Właściwy dwór, parterowy, w kształcie prostokąta, zbudowany z pruskiego muru, został rozebrany w latach 70. XX wieku ze względu na zły stan techniczny. Niewykluczone, że istniejąca do dziś zachodnia, piętrowa część, została dostawiona w początkach XX wieku do znacznie starszej części wschodniej, która mogła powstać około XIX wieku. Dwór, a właściwie pozostawione po nim zachodnie skrzydło o rozczłonkowanej bryle i ze śladami przebudowy na elewacjach, usytuowany jest na północnym krańcu dawnego parku. Pełni funkcję mieszkalno-administracyjną i stanowi dominantę w całym zespole. KCZEWO • Kczewo Nazwę tej wsi najpierw zapisywano w formie Eggesów - 1505 rok, a następnie Egsów (od 1755 roku). Pochodzi ona od / imienia Jeksa, czyli Jakub178. Obecna nazwa to niedoskonała forma nazwy niemieckiej179. Wieś leży przy szosie łączącej Sło-nowice z Tychowem. Zajmuje pofałdo- \ wany morenowy teren, otoczony przez \ pola uprawne i podmokłe łąki, rozciągające się wzdłuż licznych kanałów melioracyjnych. Po wschodniej stronie Kczewa, w odległości około dwóch kilometrów od '"* zabudowań, przepływa rzeczka Ścięgni-ca, stanowiąca dopływ Wieprzy. Pierwsze wzmianki o wsi datowane są na pierwszą połowę XIII wieku, kiedy to w 1240 roku książę pomorski Świętopełk, podobnie jak inne liczne wsie, nadał Kczewo joannitom. W tym okresie wieś nosiła nazwę Hiweze. Później była lennem rodu von Kleist. W roku 1628 jako właściciel części miejscowości występuje Hans Natzmer, do którego należało dziewięć włók i pół młyna. W pierwszej połowie XVIII wieku Kczewo stało się własnością rodziny von Blumenthal. 55 • Komiło\ Kczewo (widok współczesny). W 1784 roku wieś składała się z folwarku, młyna wodnego, sześciu zagród chłopskich i 24 domów. W roku 1825 Kczewo należało do starosty Sławna Alberta von Kamecke i jego żony Otylii. Maria von Kamecke wniosła w posagu majątek do rodziny von Biilow. W posiadaniu tej rodziny Kczewo pozostawało do końca drugiej wojny światowej. W 1914 roku właścicielem Kczewa był Adolf von Biilow, asesor rejencji. Ostatnią właścicielką Kczewa była Anna Maria von Biilow z domu von Arnim. Zespół dworsko-folwarczny istniał w obecnym miejscu najprawdopodobniej już w XVII wieku. W 1940 roku część budynków gospodarskich i inwentarskich spaliła się, jednak jeszcze podczas wojny odbudowano dwie stodoły, oborę i warchlakarnię. Na skraju podwórza folwarcznego usytuowany był dwór z oficyną. Rozebrano go na początku lat 70. XX wieku. Z dawnego zespołu folwarcznego zachowały się tylko stodoły z wydzieloną kuźnią, dawne garaże, cielętnik, owczarnia, chlewnia ze stelmacharnią, stajnia koni roboczych i spichlerz. KOMIŁOWO Do 1945 roku nosiło nawę Keudelschow (Kne-dellshof)180. Wg Elżbiety Szalewskiej było pojedynczą siedzibą powstałą na gruntach Kwakowa, które na skutek rokowań uwłaszczeniowych w 1822 roku przekazano chłopom. Osadzie tej pierwotnie nadano nazwę Camilow od imienia Camila, jakie nosiła żona właściciela lcwakowskich dóbr181. Według przekazów byłego mieszkańca tego terenu, mieszkającego w Niemczech, Komiłowo powstało jako • Komorczyn Komiłowo (widok współczesny). Źródło: kobylnica.pl. osada utworzona specjalnie dla byłych wojskowych niemieckich182. Jest to, jak się wydaje, informacja wiarygodna, bowiem w pobliskim Płaszewie w 1945 roku zlokalizowano nawet niemiecki sztab wojskowy183. KOMORCZYN Wieś leży około 15 kilometrów od Sławna. Do wsi wiedzie ponadkilome-trowy odcinek drogi, która odchodzi na południe od szosy relacji Słupsk-Sław- V ________/ ^ no. Na południe od Komorczyna znajduje się bagnista kotlina, zwana Bagnem Komorczyńslcim, które odprowadza wody do Słupi. Do 1945 roku Komorczyn nosił nazwę Kummerzin184. Nazwa ta (wcześniej Cummerzin) może być pokrewna językowo ze słowem Kummzerow. Ono zas może pochodzić od słowiańskiego słowa komornik, to znaczy wynajmujący, dzierżawca. Odpowiadałoby to historii miejscowości. Komorczyn jest starą osadą wiejską, znaną już w czasach wene-dyjskich. W średniowieczu ukształtował się jako dwurzędówka z zabudowaniami wzdłuż drogi. Była to wieś chłopska, należąca do Kczewa 1 stanowiąca lenno rodziny von Kleistów. W 1549 roku drogą zastawu Komorczyn przeszedł w ręce von Belowów. W latach 1655-66 jako zarządzający miejscowością wymieniani są: Dóring Jaclcob von Krockow, Joachim Heinrich von Krockow i Christian - 57 - v Droga gminna w Komorczynie (widok współczesny). von Kleist. Po przetargu ogłoszonym przez radcę dworu Joachima Magnusa von Kleist 30 kwietnia 1734 roku Komorczyn wykupił Heinrich Albrecht von Blumenthal jako udział von Kleista. Drogą ugody, zawartej w 1773 roku w Słonowicach i Dobrzęcinie, Komorczyn trafił w ręce pułkownika Joachima Reinholda von Krockowa. Przed drugą wojną światową na wschód i na południe od wsi znajdowały się grunty orne, a na północ i na południe - łąki i pastwiska. Ponadto kopano tu torf na opał. Uprawiano ziemniaki pod potrzeby hodowli bydła i trzody chlewnej. Młyn prowadził we wsi Franz Veblow, sklep spożywczy - Schrock, krawcem był E. Scheil, stolarzem - A. Albrecht, a stelmachem - H. Ro-eske. Wszyscy rzemieślnicy prowadzili jednocześnie gospodarstwa rolne. ICOŃCZEWO Położone jest w centralnej części gminy, około siedem kilometrów od Kobylnicy, przy lokalnej drodze łączącej Słupsk z Barcinem. Jest to miejscowość rozmieszczona na terenie płaskim. Jedyne większe skupiska leśne znajdziemy na dawnym wzniesieniu zamkowym, zwanym Czarodziejską Górą, w połowie drogi do Sierakowa. Pierwotnie wieś tę nazywano Cen-czowe (1301), później Koneschow (1392), Konesowo i Koniszewo. Etymologia wiąże się z nazwą osobową Konisz185. Ostatnia niemiecka nazwa brzmiała ~58 - Kunsow186. Pierwsze wzmianki dotyczące Kończewa pojawiają się już w średniowieczu i są związane ze znajdującym się w pobliżu wzniesieniem zwanym Schlossberg, na którym wznosił się zamek rycerski. W 1301 roku właścicielem wsi był Mathaus von Schlawe, w 1393 roku wymienia się braci Laurenza i Darseka Koskę, przodków rodziny von Zitzewitz. Od XV wieku zamkiem i wsią władała rodzina von Massów. W początkach XVIII wieku właścicielem Kończewa był kapitan Erd-man Casinier von Massów, potem jego syn Ewald Heinrich von Massów, który w 1748 roku sprzedał majątek rotmistrzowi Hansowi Weidigow von Massów z Ostrowca pod Sławnem. Ten w 1750 roku przekazał Kończewo swemu synowi, pułkownikowi Friedrichowi Eugenowi von Massów. W 1784 roku właścicielem był jego syn, chorąży regimentu brunszwickiego księcia Leopolda, Anton Wilhelm von Massów. W 1804 roku Kończewo było własnością Franza Georga von Kleista, w 1861 roku zostało zakupione za 93 tysiące talarów przez rodzinę von Mannteuffel. Do 1876 roku Kończewo oraz pobliskie Kwakowo i Sierakowo należały do powiatu Miastko, dopiero tegoż roku zostały administracyjnie podporządkowane powiatowi w Słupsku. Prawdopodobnie w latach 70. XIX stulecia majątek przeszedł w ręce rodziny von Siemers, pochodzenia mieszczańskiego. Kolejnymi właścicielami wsi z tego rodu byli, odnotowani w księgach adresowych w latach 1914, 1920 i 1928 Hans Siemers, a przed 1945 rokiem - Hans Joachim Siemers. W 1892 roku całkowita powierzchnia majątku wynosiła 551 hektarów, w tym 413 ha pól uprawnych. W tym czasie majątek nie był jeszcze uprzemysłowiony. W 1914 roku, za czasów Hansa Siemersa, jego powierzchnia wzrosła do 671 hektarów, z których 500 ha zajmowały pola uprawne. Majątek posiadał już własną siłownię elektryczną i płatkarnię oraz był udziałowcem w spółkowych krochmalniach i w mleczarni. Kopanie torfu w okolicach Kończewa. Dwudziestolecie międzywojenne. ~ 59 - \ Kończewo (widok sprzed 1945 roku). Na widokówce: pałac, szkoła i ulica wiejska. W 1938 roku powierzchnia majątku wynosiła 504 hektary. Do 1945 roku funkcjonowała krochmalnia187. W spisie z 1942 roku wymienia się gospodę Christiana Epingera, zakład produkcji płatków ziemniaczanych H. Siemersa, sklep z artykułami kolonialnymi Willy'ego Koepnera i stolarnię Paula. W przedwojennym Kończewie funkcjonowała szkoła wiejska, w której uczyło się 56 dzieci, a ostatnim wymienionym nauczycielem był Erich Nase188. Zespół pałacowo-fol-warczny złożony jest z trzech odrębnych, funkcjonalnych części: rezydencjalnej z pałacem i parkiem, folwarku oraz rozproszonej wśród zabudowy wiejskiej kolonii dawnych robotników folwarcznych. Dwie pierwsze zajmują zwarty teren o nieregularnym kształcie, położony na północnym skraju wsi. Część rezydencjalna wypełnia północno-wschodni fragment zespołu. KRUSZYNA Wieś leży na skraju małej pradoliny rzecznej. Na okolicznych terenach rozłożyły się bagienne niecki, urozmaicające krajobraz. Kruszyna była kiedyś wsią typowo chłopską. W 1628 roku nazywano ją Krussen — od rośliny „Kruszyna", albo z formatonem ina" od gwarowej nazwy gruszy - „kruszą", w języku niemieckim — Krussen189. W starych annałach znaleźć można wiele danych charakteryzujących przedwojenną Kruszynę. Wieś z przynależnymi jej terenami zajmowała w tym - 60 ^ czasie tylko 611 hektarów, stanowiąc jedną z mniejszych jednostek administracyjnych obecnej gminy. Okręgiem urzędowym dla Kruszyny było Lulemino, gdzie mieścił się między innymi Urząd Stanu Cywilnego. Właściwy terytorialnie okręg żandarmerii znajdował się w Kwakowie, a spory sąsiedzkie rozstrzygał sąd okręgowy w Słupsku. Wieś miała własną placówkę pocztową. W 1937 roku funkcję wójta pełnił w niej miejscowy gospodarz Paul Briiggemann. W historycznym kształcie architektonicznym Kruszyna była wsią położoną na osi drogi przelotowej ze Słupska do Miastka, z siecią bocznych ślepych uliczek. W 1494 roku wsie Kruszyna i Lulemino, na mocy zarządzenia księcia Bogusława X, zostały przekazane pod zarząd miasta Słupska jako dysponenta tych dóbr od ponad 30 lat. W Kruszynie funkcjonowało wówczas osiem gospodarstw. Legat przewidywał, że przechodzenie gospodarstwa z ojca na syna lub inna zmiana właściciela mogła nastąpić wyłącznie za zgodą władz miejskich. Nowy właściciel składał przyrzeczenie posłuszeństwa burmistrzowi Słupska wraz z obietnicą pomnożenia dworskiego majątku. Zarządzeniem z 22 lutego 1822 roku wieś wzbogaciła się o nowe tereny rolne i łąki, wydzielone z okolicznych lasów i przekazane rolnikom w wieczystą dzierżawę. Oprócz ośmiu posiadaczy ziemskich uwzględniono tu także dotychczasowych właścicieli domów bez gruntów Gdy w 1873 roku wycięto dojrzały drzewostan leśny, miasto odsprzedało pozostałe tereny właścicielowi ziemskiemu o nazwisku Grossilkow. Przed II wojną światową w Kruszynie funkcjonowała filia Kasy Oszczędnościowo-Kredytowej z Kwakowa, miejscową gospodę prowadził Fritz Wiedenhóff, kuźnię Alfred Herzog, a zakład krawiecki Horst Haase. Istniała także jednoklasowa szkoła powszechna, w której naukę pobierało 54 uczniów, zaś ostatnim przedwojennym nauczycielem był w niej August Grosse190. Świetlica wiejska w Kruszynie (widok współczesny). KULESZEWO Wieś położona jest w południowej części gminy Kobylnica, 14 km na południe od Słupska, przy lokalnej drodze łączącej miasto z położonym na południu Barcinem. W dawnych dokumentach miejscowość tę nazywano: Culsow (1393), Ku-lessow (1480), Kulssow (1523). Jest to nazwa utworzona od nazwy osobowej „Kulesz", po niemiecku Kulsow191. Taką też nazwę miejscowość nosiła do zakończenia drugiej wojny światowej192. Pierwsze wzmianki dotyczące Kuleszewa pochodzą z okresu średniowiecza. Wynika z nich, że do końca XIV wieku wieś była siedzibą rodu Koskę (bądź Cusseke), przodków rodziny von Zitzewitz. W 1393 roku wymieniony był Laurenz Koskę von Culsow, a w 1397 roku -Derske Cusseke von Culsow. Od XV w. Kuleszewo było własnością dwóch rodzin rycerskich. Około 1402 roku jako właściciele Kuleszewa pojawiają się członkowie rodu von Boehn - wieś stała się ich siedzibą aż do 1945 roku193. Ród ten przybył na Pomorze jako świta księcia Władysława IV Były to ich najstarsze dobra i należały do nielicznych majątków szlacheckich, które od przejęcia do 1945 roku pozostawały w posiadaniu tego samego rodu. W XV wieku Kuleszewo składało się jednak z dwóch części - A i B. Część B została w 1678 r. sprzedana Hansowi Georgowi von Belowowi. Po śmierci Franza Feliksa von Boehna Kuleszewo A odziedziczył Ger- Kuleszewo (prawdopodobnie 1939 rok). 62 - son Christian von Boehn, który przyłączył do tych dóbr także część B. Po jego śmierci właścicielem Kuleszewa został starszy z synów Gersona - Johann George von Boehn, który w 1742 roku zakupił część położonego nieopodal majątku Zagórki. Od 1750 roku właścicielką Kuleszewa była wdowa po Johannie - Dorothea Agnessa, która w 1763 roku przekazała Kuleszewo swojemu synowi, rotmistrzowi Christianowi Wilhelmowi von Boehnowi. CJrufl • u« Ki»!»ow Kuleszewo w okresie dwudziestolecia międzywojennego (pocztówka niemiecka). W pierwszej połowie XIX wieku właścicielem Kuleszewa i Za-górelc był Aleksander von Boehn (1813-1889). Po jego śmierci Kuleszewo otrzymał Constantin von Boehn, członek pruskiej Izby Panów. Wybudował on w Kuleszewie gorzelnię oraz wyburzył najstarsze skrzydło dworku, budując w jego miejsce nowe, z odrębnymi pomieszczeniami mieszkalnymi i salą balową. W 1914 roku Constantin przekazał majątek swojemu synowi, Georgowi von Boehnowi (1886-1946), znanemu w okolicy z krytycznego stosunku do nazizmu (po zamachu na Hitlera 20 lipca 1944 roku trafił na trzy miesiące do słupskiego więzienia). Przy zagospodarowywaniu majątku, aż do XIX wieku, dużą ro ę odgrywali chłopi. Około 1784 roku należały do niego dwa folwarki: Friedrichshof i Mittelburg. Wieś zamieszkiwało 38 rodzin, dziewięciu chłopów i nauczyciel. Stała tu kuźnia. W 1892 roku powierzchnia ma jątku z folwarkami Friedrichshof, Georgenthal i Calsow Muhle wynosi a 882 hektary, w tym 552 ha pól uprawnych. Przed 1939 rokiem powierzchnia majątku wynosiła nadal 882 ha. Poza Kuleszewem istniało w tym okresie 29 gospodarstw chłopskich, wieś zamieszkiwało 457 mieszkańców (99 rodzin). -63 ~ KWAKOWO Jest zlokalizowane przy głównym szlaku komunikacyjnym Słupsk-Miastko, w odległości 10 kilometrów na południe od Słupska. Nazwa wsi wywodzi się od rzeczki Kwaczy bądź od „kwaka, kwak" - kaczor, kaczka194. Niemiecka nazwa miejscowości brzmiała Quackemburg195. Początkowo osada miała formę wsi pałacowej. Nie ma konkretnych danych dotyczących jej założenia, ale w czasie przebudowy kościoła w 1615 roku znaleziono podobno ukryty w wieży list, z którego wynikało, że świątynię wzniesiono w 1208 roku, a zatem rodowód wsi należałoby datować znacznie wcześniej. Fundatorem kościoła był Markus Zitzewitz (Sitzewitz)196. Przyjmuje się więc, że istnieje niezaprzeczalny związek Kwakowa z majętnościami protoplasty rodu Zitzewitzów - Wilhelma von Zitzewitza, pana na włościach dzisiejszych Sycewic. Według starych podań w południowej części wsi był niegdyś bardzo zasobny klasztor żeński, ale inne przekazy mówią, że istniało dawno temu w Kwakowie kolegium kanonickie. Więcej wiadomo o ogromnym pożarze, który zniszczył znaczną część zabudowań położonych przy głównej trasie. Spłonęły położone niedaleko siebie dwa podwórce szlacheckie, które pierwotnie stanowiły całość i były rodzinnym lennem Zitzewitzów. Według Kar-la-Heinza Pagela pożogę tę należy datować po roku 1590, kiedy to dokonano urzędowego podziału dóbr w Kwakowie, w wyniku czego część gruntów po- Szkoła w Kwakowie przed 1945 rokiem. ~ 64 została w posiadaniu dawnych właścicieli, część zaś przeszła w obce, nienoto-wane przez historyków ręce. Dopiero w XVII wieku przez kupno i skutkiem zależności lennych całość powróciła do rodziny Zitzewitzów, tak że w 1648 roku jedynym właścicielem obu majątków był Paul von Zitzewitz197. Gospoda (zajazd) w Kwakowie przed 1945 rokiem. Istnieją podania, iż od 1680 roku wieś należała do rodziny von Gol-tz, następnie do rodziny von Blumenthal. Brugemann podaje, że w 1784 roku Kwakowo miało jeden folwark, jeden młyn wodny, ośmiu chłopów, jednego półchłopa, trzech kosetów i jedną gospodę. Według tej wersji w 1821 roku właścicielką Kwakowa była Camilla von Blumentahl z domu Kendell. I choć w 1905 roku wieś odkupił od Blumenthalów Bodo von Zitzewitz, to już w roku 1913 należała do Bernharda von Puttkamera198. Tę wersję dziejów Kwakowa stanowczo odrzuca Pagel. Twierdzi, że nigdzie nie udokumentowano przeniesienia własności, z którego wynikałoby, że od 1680 roku wieś znalazła się we władaniu rodów von Goltz, von Wobeser i von Blumenthal. Klasyfikacja z 1717 roku zawiera tylko wpis, iż właściciel Heinrich Albrecht von Blumenthal posiadał wymienionych z nazwiska 10 chłopów oraz trzech właścicieli domów bez ziemi. Natomiast według historycznego przekazu z 1784 roku, folwark Kwakowo posiadał już młyn wodny, we wsi była karczma, kuźnia, mieszkali tu kaznodzieja, kościelny, ośmiu rolników, jeden chłop małorolny, trzech właścicieli domów bez gruntów. Wieś liczyła 24 paleniska. Pagel zaprzecza też, iż Bodo von Zitzewitz kupił od rodziny von Blumenthal Kwakowo i w 1913 roku sprzedał je ze wszystkimi „duszami" Bernhardowi von Puttkamerowi. Ten administrował włościami do 1936 roku, kiedy to 316 ha majątku ziemskiego przeszło w ręce Otto Ratzkiego, a 175 ha ziemi uprawnej - w posiadanie R. Haupkego ze Słupska. W 1710 roku powstała pierwsza szkoła w Kwakowie, a pierwszym nauczycielem był kościelny Johann Kasse. Lekcje opierały się wyłącznie na katechizmie i na naukach chrześcijańskich. Z późniejszych zapisów niożna wnioskować, że zachowano tylko szkołę zimową. Z czasem do religii dodano naukę czytania, pisania i śpiewu. Pierwszego etatowego ~ 45- nauczyciela, Hildebrandta, zatrudniono w 1833 roku. W roku 1932 istniała już szkoła dwustopniowa: w dwóch klasach 74 uczniów uczył jeden nauczyciel. Nową, dwustopniową szkołę, z dwoma mieszkaniami i budynkiem gospodarczym, poświęcono 13 listopada 1938 roku. Zamieszkali tam i uczyli E. Georg, B. Nowaczek i Schimmel199. Przed drugą wojną światową w Kwakowie znajdowała się siedziba gminy. Gmina ta liczyła skromnie 1400 hektarów i według spisu z 17 maja 1939 roku zasiedlona była przez 431 mieszkańców. Spis podaje, że 98 gospodarstw domowych gminy Kwakowo mieściło się w 64 domach mieszkalnych. Od 1925 roku znajdował się tu również okręg żandarmerii, zaś Urząd Stanu Cywilnego funkcjonował w Luleminie. Urząd burmistrza pełnił rolnik Wilhelm Simon, a sołtysem był Vilbrandt200. LUBUŃ Lubuń zlokalizowany jest w południowo--wschodniej części gminy, w obszarze Parku Krajobrazowego Dolina Słupi, siedem kilometrów od Kobylnicy Leży na krawędzi rzeki Słupi. Około cztery kilometry na zachód od Lu-bunia przebiega droga krajowa nr 21 ze Słupska do Szczecinka. W dawnych dokumentach na-! zwa wsi brzmiała: Lubun (1281), Le-} bun (1313), Labbune (1474), Labuhn (1780). Przyjmuje się, że jest to nazwa dzierżawcza od nazwy osobowej „Łabuń", a obecna postać nazwy jest niedokładnym przeniesieniem zapisu niemieckiego nazwy Labuhn, którą wieś nosiła do 1945 roku201. Lubuń po raz pierwszy wspomniany jest w dokumentach XIII--wiecznych. W 1281 roku książę słupski Mestwin II wyposażył w dziesięcinę ze wsi klasztor norbertanek w Słupsku202. Kolejny przekaz pochodzi z 1313 roku, kiedy to Peter Johan i Lorenz Svenzenowic sprzedali Lubuń i Krępę (Krammpe) swojemu wasalowi Gottfriedowi Ketelhodtowi. W 1329 roku obydwie wsie zostały sprzedane zakonowi krzyżackiemu, w którego rękach znajdowały się przez następne 150 lat. W 1496 roku na zamku w Regenwaldzie został rozstrzygnięty spór pomiędzy księciem Bogusławem, a Lorenzem i Jurgenem von Puttka-merem o prawa do wsi. Puttkamerowie oddali księciu Lubuń w zamian za przyznane lenno w Krępie. W następnych wiekach Lubuń był jedną z 18 wsi królewskich, podlegających administracji pruskiej w Słupsku. W księgach z 1732 roku znajdujemy wymienionych z nazwiska mieszkańców Lubunia: sołtysem był wówczas Ernst Jeffe, a wśród zapisanych posiadaczy ziemskich figurują: Hans Yeylahin, Ernst Schróder, Michel -66 ~ Glende, Hans Naggatz, Michel Naggatz, Ernst Jeffe, dwóch Martinów Glende, Hans Vegnet, Marti Jeffe i Hans Vollmow. Zapisy wymieniają oddzielnie Jurgena Globckego jako chłopa małorolnego. W Lubuniu zamieszkiwali także właściciele domów bez gruntów, a byli to: Jurgen Glende, Christian Wiebe i Martin Naggatz. Taki stan liczbowy utrzymał się, o dziwo, przez następne 50 lat, bowiem z zapisów z 1784 roku wynika, że poza folwarkiem (funkcjonował do 1945 roku) zamieszkiwało nadal w Lubuniu 11 rolników. W 1914 roku wymienia się w nim trzech właścicieli majątków chłopskich, są to: Gustaw Granzow, Emilie Hildebrandt i Karl Villomow. Granzow miał być posiadaczem największego majątku, liczącego łącznie 124 hektary, z czego 71 ha stanowiły grunty orne. Do majątku miał również należeć młyn wodny i wiatrak. W 1920 r. w księdze adresowej obok wspomnianych w 1914 roku gospodarzy pojawia się nazwisko właściciela majątku rycerskiego, Karla Ludwika Zielkego. Posiadał on 310 hektarów, z czego grunty orne stanowiły 200. Ludwig Zielke był właścicielem tych dóbr do 1945 roku. W 1938 r. w Lubuniu gospodarowało ponadto 46 chłopów, funkcjonowała Kasa Oszczędnościowo-Kredytowa, sklep budowlany Wilhelma Vorbana, gospoda Feliksa Sostzackiego, sklep wielobranżowy A. Stienhagena i K. Villmowa, kuźnia P. Krauzego, zakład krawiecki A. Stienhagena i szewski Karla Czarskiego. Wzmianki o pierwszym budynku szkolnym spotykamy w zapiskach z 1784 roku. W 1931 roku była w Lubuniu trzystopniowa szkoła z trzema klasami i dwoma nauczycielami. 20 sierpnia 1939 roku poświęcono nową szkołę z pomieszczeniami mieszkalnymi i gospodarczymi. Poniemiecka chata wiejska w Lubuniu. Foto: Ulrich Schulz. ~ 67 ~ Świetlica wiejska w Lubuniu (widok z 2015 roku). Przed drugą wojną światową wieś z przyległościami zajmowała 1543 hektarów i według stanu z 30 maja 1939 roku zamieszkiwało w niej 528 osób, prosperowało 108 gospodarstw rolnych. Lubuń podlegał urzędowo pod gminę Lulemino, pod okręg żandarmerii w Kwakowie i okręg sądowy w Słupsku203. LULEMINO Zlokalizowane jest przy drodze wiodącej od szosy Słupsk-Miastko na południowy zachód, z Kwakowa do Kuleszewa i Zagórek. Otaczają je rozległe tereny bagienne. W przeszłości wieś nazywano Lullemyn (1463), Lullemin (1628 ), a ostatnia niemiecka nazwa to Lullemin104. Nazwa z formantem „-ino" pochodzi od nazwy osobowej „Lulema"205. Na podstawie orzecznictwa księcia Bogusława X z 1494 roku Lulemino, analogicznie jak i Kruszyna, trafiło pod za-rząd Słupska. Część majątku stanowił folwark, który przekazano niemieckiemu dzierżawcy. W 1784 roku w Luleminie istniał już nie tylko folwark, ale i młyn wodny oraz kuźnia. We wsi było 21 palenisk i mieszkało dwóch chłopów, jeden chłop małorolny oraz nauczyciel. W 1798 roku miejscowość oddano w wieczystą dzierżawę, a w posiadaniu miasta pozostały jedynie nieurodzajne gleby i trzęsawiska bagienne. W 1900 roku 38 hektarów gruntów przekazano zamieszkującym wieś chłopom, którzy mogli na tym areale wypasać bydło i wydobywać torf. Wszyscy mieszkańcy wsi byli ewangelikami i należeli do parafii w Kwakowie. Pierwsza szkoła została oddana do użytku w 1739 roku, ■ Łosirio inffffiarj druga w 1839 roku, trzecia natomiast 5 listopada 1939 roku. Dwa pierwsze budynki wykorzystywano do celów edukacji przez 100 lat. W tym z 1739 roku utworzono później przytułek dla ubogich. W 1932 roku do szkoły uczęszczało 53 uczniów W 1931 roku jako nauczyciel wymieniany jest Licht, a jako ostatni - Walter Beier. W 1939 roku w Luleminie zamieszkiwało 313 osób206 i było 26 gospodarstw rolnych. Według ostatnich danych sprzed 1945 roku do Lu-lemina należało 225 hektarów, ale część zajmowana była przez folwark. We wsi było 69 gospodarstw i 51 domów mieszkalnych. Mieściła się tutaj siedziba gminy Lulemino, okręg Urzędu Stanu Cywilnego oraz poczta207. ŁOSINO Leży w południowej części gminy Kobylnica, w odległości około trzech kilometrów od jej stolicy, po zachodniej stronie doliny Słupi, około 400 metrów od jej brzegu w obszarze Parku Krajobrazowego Dolina Słupi. Do miejscowości tej prowadzi droga krajowa Słupslc-Szczecinek. Nazwa wsi pochodzi od rzeczownika „łoś" lub od nazwy osobowej „Łoś". W starszych dokumentach wymieniano Łosino jako Lossin (1344), Łozin (1493), Lossi (1568), - v , Lotzin (1628)208. Przed 1945 r. wieś ponownie nazywała się Lossin209. Pierwsza wzmianka o Łosinie pochodzi z XV wieku, kiedy to w 1419 roku ówczesny właściciel Woczeus Janitz sprzedał wieś Lorentzowi Swentzowi von Puttkamerowi210. W 1712 roku Georg Ewald Puttkamer wydzierżawił Łosino i Kobylnicę porucznikowi Christianowi von Letto- Swietlica wiejska w Luleminie (widok współczesny). z 62~ W sino (zdjęcie sprzed 1945 roku). wowi. Około 1784 roku w Łosinie był folwark, dziewięciu zagrodników i nauczyciel. W 1804 roku Łosino było własnością Wilhelma von Puttka-mera. W 1892 roku jako właściciela Łosina wymienia się Maximiliana von Puttkamera; był on w ich posiadaniu w latach 1877-1905. Majątek liczył wtedy 697 hektarów powierzchni, z czego 470 ha stanowiły grunty orne. Kolejnym właścicielem majątku w latach 1908-1914 był Erich von Puttkamer. W 1914 roku należący do niego majątek miał powierzchnię 450 hektarów. Ostatnim właścicielem majątku z rodziny von Puttkame-rów był Maximilian, do którego Łosino należało w latach 1914-1928. Po śmierci Maximiliana jego żona Rosine, z domu Wesseley, była zmuszona sprzedać majątek. Pałac z parkiem dworskim przeszedł we władanie konsula Geissa z Ustki. Na mapie archiwizacyjnej z 1936 roku obszar zespołu dworsko-folwarcznego oznaczony jest jako Gut (majątek). W roku 1817 szkoła mieściła się w budynku wędzarni, gdzie było również mieszkanie dla nauczyciela i jego rodziny. W 1835 roku wybudowano nowy obiekt. Źródła podają, iż w 1932 roku w jednostopniowej szkole uczyło się 42 dzieci. Nauczycielem był wówczas Berthold Witt, zmarły w 1945 roku w Łosinie. W 1939 roku Łosino było już wsią chłopską. Prawdopodobnie w tym czasie budynek dawnego dworu wraz z parkiem nabył komandor podporucznik Maximilian von Zitzewitz. Według relacji mieszkańców wsi miał on utrzymywać się z małej floty statków handlowych, których portem macierzystym była Ustka. Po śmierci w 1937 roku został pochowany w pobliskim parku. Nie wiadomo, kto był ostatnim właścicielem dworu i parku przed 1945 rokiem. Dawne podwórze folwarczne zostało podzielone pomiędzy czterech lub pięciu gospodarczy. Przedwojenne Łosino liczyło 346 mieszkańców, skupionych w 86 gospodarstwach domowych. Mieściła się tu siedziba gminy i Urząd Sta- ~ 70 ~ • Płaszewo Pałac w Płaszewie (zdjęcie sprzed 1945 roku), nu Cywilnego oraz placówka pocztowa. Siedziba właściwego dla Łosina Okręgu Żandarmerii mieściła się w Kobylnicy, a sprawy sporne rozstrzygał sąd w Słupsku. Kroniki odnotowują, że w 1937 roku funkcję sołtysa pełnił niejaki Popp. Wieś miała też szkołę. PŁASZEWO Leży przy bocznym szlaku komunikacyjnym, prowadzącym od szosy głównej Słupsk-Szczecinek w kierunku południo-wo-zachodnim. Usytuowane jest na zakończeniu tegoż szlaku, który dalej prowadzi polną drogą. Oddalone jest od szosy głównej około dwa kilometry. Wieś tę nazywano: Plassow( 1388), Plassowe (1446), Wendisch Plassow (Łużyckie Płaszewo, 1756). Nazwa została utworzona od nazwy osobowej „Płosz" - -x / • lub „Płasz"211. W 1937 r. następuje zmiana nazwy na Plassenberg. Obowiązuje ona do 1945 roku212. Płaszewo stanowiło dobra rycerskie rodziny von Boehn - najstarszych właścicieli od 1470 roku. Do nich należały również: Kuleszewo, Zagórki, Bzowo i Ścięgnica. W 1690 roku jako współwłaściciel Płaszewa wymieniany jest w dokumentach Georg von Wobeser. Jego syn Ewald Reimer nabył drugą część majątku i w ten sposób cała wieś znalazła się w ich rękach. W 1717 roku właścicielem Płaszewa został kapitan Jurgen Ludwig Wobeser. W 1742 roku dobra zostały zakupione przez Puttka-merów, ale już w roku 1766 Christian Wilhelm von Boehn w drodze licytacji odzyskał od nich utraconą część. Do połowy XIX wieku dobra pozostawały w rękach rodziny von Boehn. Po wygaśnięciu linii w 1846 r. spadek po nich kupił za 42 tysiące talarów porucznik Leo von Gostowski. W 1884 roku majątek przeszedł w ręce mieszczańskie: należał do Berty Neumann (1884-1924), później do Friedy Mach (1924-1928) i wreszcie został własnością Gertrudy i Alfreda Siemensów. Według księgi adresowej w 1892 roku powierzchnia gruntów wynosiła 928 hektarów W 1914 roku zarządcą dóbr Płaszewo był Zibell, a powierzchnia gruntów wynosiła 1000 ha. W lutym 1945 roku w Płaszewie mieścił się sztab wojskowy213. • Rebłinkd •'Reblino REBLINKO Stanowi dziś osadę zlokalizowaną pomiędzy Bolesławicami a Reblinem. Założono ją w 1773 roku i pierwotnie były to Colonie Neu Reblin z owczarnią i sześcioma chłopami214. Wieś w północno-zachodniej części gminy Kobylnica, około pięć kilometrów na zachód od centrum Kobylnicy, około pół kilometra na południe od drogi krajowej z Gdańska do Szczecina, przy odchodzącej od niej lokalnej szosie wiodącej do Tychowa. Przez Reblino przebiega linia kolejowa ze Słupska do Koszalina. r______,v W języku niemieckim nazwa miejscowości brzmiała Reblin215. Pierwsze przekazy o tej wsi pochodzą z XVI wieku. Według nich w 1500 roku. miejscowość miała być lennem rodziny von Massów. W 1507 roku książę pomorski Bogusław X nakazał Thomasowi von Massowowi przekazanie jej Jurgenowi von Stulce, w zamian za lenno w postaci Zajączkowa. W 1652 roku rodzina von Stuke odsprzedała Reblino Ludwikowi von Schachmannowi. Sto lat później Schachmachowie sprzedali majątek Paulowi von Belowowi, właścicielowi Redencina. Przez następne kilkadziesiąt REBLINO - 72 ~ • Runowo Sławieńskie rebuno lat w drodze spadków kilkakrotnie zmieniali się właściciele wsi z rodów von Below i von Puttkamer. Około 1773 roku za 4500 talarów wybudowano kolonię Nowe Re-blino (Neu Rebliri), a około 1780 roku Stare Reblino (Alt Reblin) otrzymało mały i duży folwark. Około 1816 roku von Belowowie sprzedali Reblino rotmistrzowi von Gottbergowi. Jego syn odsprzedał w 1897 roku majątek za 465 tysięcy marek Ottonowi Wilhelmowi Ernestowi Heinrichowi von Zitzewitzowi z Sycewic. W 1892 roku majątek liczył łącznie 790 hektarów, z czego 412 ha stanowiły grunty orne. W 1914 roku majątek, należący do Heinricha von Zitzewitza, liczył 798 ha. Grunty orne stanowiły 435 ha. W latach 30. ubiegłego stulecia majątek miał powierzchnię 664 ha. W majątku pracowały dwa ciągniki firmy Lanz-Buldog. Kowalem dworskim był Franz Below, a stajniami dworskimi kierował Paul Patratz. Ostatnim przed 1945 rokiem właścicielem majątku był syn Heinricha, Henning von Zitzewitz. RUNOWO SŁAWIEŃSKIE Stacja kolejowa w Reblinie (widok współczesny). Źródło: kobylnica.pl. Wieś zlokalizowana jest w odległości 2,5 kilometra na południe od drogi Słupsk- Sławno-Koszalin, przy szosie wiodącej °d tej trasy przez Reblino i Słonowice do Wrzącej i Tychowa. W oddaleniu od zabudowy wiejskiej, po stronie północnej 1 zachodniej, przepływają cieki wodne o nazwach Ścięgnica i Sycewiclci. Niemiecka nazwa miejscowości brzmiała Klein Runów216. Wieś najprawdopodobniej 15 marca 1598 roku założył Fragment Runowa Sławieńskiego (widok współczesny). Źródło: kobylnica.pl. Paul von Below. W listach podatkowych z 1655 roku obok nazwiska Belo-wów występują również von Massowowie i von Krockowowie. W następnych latach najprawdopodobniej Krockowowie przejęli część Runowa należącą do Massowów, gdyż w roku 1666 obok Bertrama von Belowa występuje tylko Joahim Reinhold von Krockow. 3 marca 1699 roku Ber-tram von Below odsprzedał Runowo swemu zięciowi Johannowi Peterowi von Puttkamerowi, który w roku 1706 dokupił do majątku folwark Anna-burg (obecnie kolonia Runowa) i część wsi Reblino. Po Johanie majątek odziedziczył jego syn Franz Jacob von Puttkamer. Od Franza w roku 1733 Runowo i Annaburg odkupili von Belowowie z Redencina i z Gaci. Kolejnym właścicielem był Paul Bertram von Below z Gaci. Po śmierci Paula Runowo wraz z Annaburgiem przeszło w posiadanie Klausa Bertrama von Belowowa, a następnie kapitana Martina Ernesta von Belowowa. W roku 1784 01ctavio I von Below z Redencina założył fundację rodzinną, w której skład wchodziły: Redencin, Zębowo, Miednik, Runowo. W roku 1892 majątek Runowo liczył 418 hektarów ziemi, w tym 318 ha ziemi uprawnej. W roku 1914, kiedy właścicielem wsi był Okta-vio II von Below, powierzchnia gruntów była taka sama jak w końcu XIX Runowo Sławieńskie (widok sprzed 1945 roku). - 74 - wieku. W roku 1922 Runowo zostało wyłączone z fundacji decyzją całej rodziny i przejęte na własność przez Gerda von Belowowa, urodzonego w 1892 roku w Gaci. Był on ostatnim właścicielem Runowa, zmarł 8 grudnia 1953 roku w niewoli radzieckiej jako generał major. Jego żona zmarła 10 października 1945 roku, w czasie, gdy wojska radzieckie stacjonowały w Runowie. Z zespołu dworsko-folwarcznego przetrwały spichlerz i stajnia -zachowały się na nich data 1901 rok i inicjały ówczesnego właściciela P.v B. - Paul von Below217. SIERAKOWO SŁUPSKIE Leży na skraju podmokłej, porośniętej łąkami doliny, przy trasie Słupsk-Barcino, w odległości około ośmiu kilometrów od Słupska. Miejscowość nosiła następujące nazwy: Suracowe (1267), Cirghowe (1301), Zirchow (1613). Pierwotna postać nazwy Żyrakowo pochodzi od nazwy osobowej „Żyrak", w języku niemieckim Zirchow218. jest to jedna z najstarszych wsi w regionie słupskim. Początkowo był to majątek ziemski przekształcony z czasem w wieś rolniczą, która posiada układ oparty na planie ulicówki219. Sierakowo w czasach niemieckich. - 75 ~ Fragment Sierakowa (widok współczesny). Źródło: kobylnica.pl. Pierwsza wzmianka o Sierakowie pochodzi z 1287 roku i występuje w dokumentach księcia Mszczuja, w którym potwierdza on nadanie dla klasztoru w Bukowie220. W 1495 roku wieś stanowiła lenno Wobe-serów i choć klasyfikacja z 1717 roku zawiera zapis, że jej właścicielem był Erdmann Casimir von Massów, a zamieszkiwali w niej chłopi Jurgen Zorn, Hans Maruner, Michel Kappe oraz właściciel domu bez gruntu Jacob Manlce, to jednak właśnie z rąk rodziny Wobeserów przeszła w posiadanie Heinricha Albrechta von Blumenthala. Następnie w 1739 roku stała się posiadłością Aleksandra von Schiebelsteina i dobrem potomków tejże rodziny pozostawała przez dłuższy czas. W 1784 roku Sierakowo było wsią folwarczną, mieszkało w niej dwóch właścicieli domów bez ziemi, kowal, czterech rolników, kaznodzieja i kościelny Poprzez umowy małżeńskie wieś z innymi dobrami w 1790 roku stała się własnością rodu Boninów, a w 1842 roku Aleksander Bonin sprzedał ją za 39 tysięcy talarów. Księgi zawierają zapisy dotyczące następujących właścicieli: pani Siemers (1884) i Hans Siemers (1928). W 1939 roku Sierakowo liczyło 44 gospodarstwa rolne. Administracyjnie należało wówczas do gminy Kończewo, gdzie mieścił się również właściwy dla tej wsi Urząd Stanu Cywilnego. Okręg Żandarmerii obsługujący Sierakowo był w Kobylnicy, a sądowy oczywiście w Słupsku. We wsi znajdowała się poczta. W 1931 roku funkcję sołtysa pełnił Bruno Stiewe. W 1932 roku w Sierakowie funkcjonowała jednostopniowa szkoła, w której uczyło się 33 dzieci, a nauczycielem był Kanenzki221. SŁONOWICE Leżą w południowo-zachodniej części gminy Kobylnica, przy drodze lokalnej, odchodzącej w Reblinie od szosy krajowej relacji Słupsk-Sław-no, a wiodącej przez Runowo i Słonowice aż do Wrzącej. Nazwa wsi ma - 7.6 • Słonowice charakter patronimiczny i utworzona została ./ od nazwy osobowej „Słony". W 1505 roku ^ ^ miejscowość tę nazywano również Sion- / nenitz222. Niemiecka nazwa miejscowości T : ^ przed 1945 rokiem to Gross Schlonwitz223. Wsie Słonowice i Dobrzęcino należały do rodziny von Kleist, która przejęła je od von Puttkamerów, gdyż Mathias von Puttkamer w 1480 roku sprzedał Malechowo i nabył Komorczyn, Dobrzęcino i Słonowice. W 1510 roku >v5 s część tych ziem figurowała jako zastaw dla von Belowów. Nazwisko von Below znane było w Słonowicach do 1549 roku, a w Dobrzęcinie do 1640 roku. W latach 1655-66 na liście właścicieli figurują nazwiska von Kleist i von Krockow. To ostatnie zaistniało prawdopodobnie przez koligację z kobietą z rodziny von Below. W 1756 roku jedna czwarta obszaru tych wiosek należała do rodziny von Blumenthal z Kwakowa. W 1773 roku posiadłości były w posiadaniu rodziny von Krockow. W okresie wojen napoleońskich Słonowice zostały przez Francuzów podpalone, później je odbudowano. W 1840 roku grafini Waleska von Krockow wyszła za mąż za rotmistrza Hermanna von Blumethala z Kwakowa. Zmarła podczas porodu syna. W ten sposób cały majątek przejęła rodzina von Blumenthal i należał on do niej do 1945 roku. Hermann von Blumenthal zmarł w 1863 roku, a ponieważ jego syn, rotmistrz Słonowice na przedwojennej widokówce. • Słonowiczki Vally von Blumenthal w 1886 roku kupił inną posiadłość, Słonowicami w latach 1863-1924 zarządzał administrator o nazwisku Strómer. Po śmierci Vally'ego majątek przejął prof. dr Albrecht von Blumenthal. W 1924 roku zarząd dobrami przejął jego brat Robert von Blumenthal. Słonowice fragment wsi (widok współczesny). Źródło: kobylnica.pl. W maju 1939 roku spalił się dwór wraz z kilkoma oborami, jedną z nich odbudowano w 1941 roku. Majątek szlachecki Słonowice obejmował powierzchnię 325 hektarów Zajmowano się w nim przede wszystkim uprawą ziemniaków. Słonowice miały pocztę, której właścicielem był Friedrich Hein. Prowadził on także sklep, pełnił ponadto funkcję burmistrza. We wsi znajdowała się także kuźnia i pracował kołodziej. Była też szkoła - na początku jednoklasowa, dopiero po drugiej wojnie światowej dwuklasowa. Do 1934 roku uczyli w niej Paul Braun i Weker Klaschiński, zaś w latach 1934-1944 Nimz Kiinne, Wilke oraz jego żona. SŁONOWICZKI Osada, oddalona od Słonowic o około dwa kilometry, leży przy drodze wiodącej do Wrzącej. Ostatnia niemiecka nazwa wsi to Klein Schlónwitz224, wcześniej używano także nazwy Jung Schlónwitz. Znajdował się tu wiatrak należący do Otto Scheila I, stolarnię prowadził Friedrich Scheil I, wieś zamieszkiwało sześć rodzin225. - 78 ~ SYCEWICE Miejscowość zlokalizowana jest przy głównym szlaku komunikacyjnym Słup-sk-Sławno, w odległości 12 kilometrów od Słupska w kierunku południowo-zachodnim. Nazwa wsi jest nazwą patroni-miczną z formantem ,,-ice" i pochodzi od nazwy osobowej „Syc" lub „Szyc", z niemieckiego Zitzewitz. Na przestrzeni wieków spotykamy takie oto nazwy tej miejscowości: Siczowicze (1347), Czitze-witze (1357), Setzewicze (1399), Zitzewitz (1485), Zitzewitz (1568)226. Wieś należała do dóbr lennych rodu Zitzewitz. Pierwszym właścicielem od roku 1410 był Peter von Zitzewitz, do którego należało również Kusowo. W 1585 roku Georg von Zitzewitz zapoczątkował podział rodziny na dwie linie i został protoplastą drugiej gałęzi oraz dokonał podziału dóbr na części A i B, które do roku 1945 pozostały w rękach Zitzewitzów. W dokumentach jako właścicieli wymieniano porucznika Clausa von Zitzewitza, Jurgena von Zitzewitza - dziedziczącego dobra, oraz kapitana Jacoba Jurgena von Zitzewitza. Według Briiggemanna w 1784 roku majątek Sycewice składał się z dwóch folwarków, dziewięciu rolników i trzech kosetów227. Dane te można uzupełnić, korzystając z opracowania K.-H. Pagela, który podaje, że były tu ponadto: kuźnia, karczma, budynek szkolny, trzech właścicieli domów bez gruntu oraz 25 kominów228. Osiedle w Sycewi-cach (rok 2015). Źródło: kobylnica.pl. Jednym z najznamienitszych członków rodu był Wilhelm Zitze-witz. Studiował rolnictwo, a poczynając od 1862 roku, zaczął Sycewice urbanizować. Ponadto powiększał majątek i dbał o siedzibę rodową. W 1834 roku kupił Cecenowo oraz Dargolezę (obecnie w gminie Główczyce). W 1871 roku dokupił jeszcze od kapitana Valeriana von Belowa Gać oraz część Nosalina. W 1901 roku z dóbr posiadanych w pobliżu majątku rodowego, tj. Sycewic, Gaci oraz części Nosalina, stworzył majorat, na podstawie którego wymienione dobra niepodlegające podziałowi mógł dziedziczyć najstarszy syn. W 1900 r. odbyły się okolicznościowe obchody 600-lecia istnienia rodu, a w 1909 roku Wilhelm von Zitzewitz otrzymał od króla pruskiego tytuł szlachecki. Po jego śmierci w 1925 roku majątek przeszedł we władanie syna Heinricha. Odbudował on wystawiony w 1905 roku pałac i założył okazały park. Wszyscy mieszkańcy Sycewic byli ewangelikami. Od bardzo wczesnych lat w majątku prowadzono działalność oświatową. Pierwsza szkoła zaczęła funkcjonować już w 1818 roku, naukę pobierało w niej 16 uczniów. W roku 1862 oddano nowy budynek szkoły, zaś w 1912 roku powstał jeszcze jeden. Szkoła zlokalizowana była pośrodku wsi, opodal drogi Słupsk-Sławno. Uczniów rokrocznie przybywało: w 1830 roku było ich 30, w 1846 już 67. Patronat nad szkołą sprawował właściciel majątku, on też wybierał nauczycieli. Pracowali tu m.in. Eduard Selke (do 1928 roku), Richard Neubuser (1928-1930), do roku 1945 Otto Bausemer229. Już w 1934 roku wieś skanalizowano i położono nawierzchnię głównej drogi. W 1938 roku w skład rodowych dóbr wchodziło łącznie 934 hektarów ziemi, w tym 505 ha użytków rolnych. Gospodarka była prowadzona fachowo, w jej całokształcie dużą rolę odgrywały owczarnia, stadnina koni oraz gorzelnia produkująca spirytus z ziemniaków i żyta, która należała do największych i najnowocześniejszych w okolicy. ~ 80 ~ Ścięgnica Kościół w Sycewicach. Fot. Andrzej Obecny. W Sycewicach była także Kasa Zapomogowo-Pożyczkowa, gospoda Ericha Tosaka, młyn Puttkamerów, kuźnia Franza Mielka, przedsiębiorstwo utylizacji odpadów zwierzęcych. Siodlarstwem zajmował się F. Schlawin, szewstwem R. Garbe i O. Schuweclcow, kołodziejstwem O. Damaschlce, a handlem bydłem Heyer Klatt i Pamplum. ŚCIĘGNICA ~ 81 ~ Leży 11 kilometrów na południowy wschód od Sławna i około jeden kilometr na północ od szosy Sławno-Korzybie. Przez wieś przebiega lokalna szosa w kierunku Bzowa i dalej w kierunku Słupska. Po zachodniej stronie wsi przepływa rzeczka Ścięgnica. W przeszłości miejscowość tę nazywano Cigenitz (1628), Ziguitz (1756). Nazwa może mieć pochodzenie topograficzne °d gwarowego określenia ścieżki „Stegna", . bądź od nazwy osobowej lub etnonimu »Cygan" - w języku niemieckim Ziegnitz230. Ścięgnica stanowiła stare lenno rodu von Boehn, należące do tej rodziny od roku 1436 aż do 1907, kiedy to mieszkająca w Słupsku wdowa po generale Franzu von Boehnie sprzedała Ścięgnicę Erichowi von Boninowi. Dom w zabudowie szachulcowej w Ścięgnicy (widok z roku 2018). Fot. Andrzej Obecny. J _ ń - 82 - Około 1780 roku w Ścięgnicy znajdował się folwark, młyn wodny, kuźnia, szkoła z jednym nauczycielem, siedem chłopskich zagród i trzech kosetów - ogółem 23 kominy. Uprawiano też rybactwo na czterech stawach i jeziorze. W roku 1892, kiedy prawną właścicielką Ścięgnicy była generałowa von Boehn, wpisana w księdze adresowej jako von Bóhn, dobra rycerskie Ścięgnicy liczyły ogółem 1443 hektarów, w tym 431 ha ziemi ornej. W roku 1914, kiedy Ścięgnica należała do Ericha von Bonina z Bzowa, a dzierżawcą był Karl Schmeling, majątek liczył ogółem 501 hektarów. Radykalne zmniejszenie majątku wynikło stąd, że w roku 1907 dobra ścięgnickie zostały podzielone, a generałowa von Bóhn Boninowi z Bzowa sprzedała samą Ścięgnicę. Położone na zachód od Ścięgnicy Wieckowo ( Wossberg), stanowiące dotąd integralną część majątku, kupił Jagdhauj 3'itgr,ilz %>". . & $ . Widok na Ścięgnicę na karcie pocztowej z 1905 roku. Max von Mitzlaff. Wieckowo było leśnictwem, które liczyło 914 hektarów, z czego większość zajmowały lasy i pastwiska. W roku 1920 właścicielem Scięgnicy nadal pozostawał Erich von Bonin, powierzchnia gruntów oraz liczba zwierząt hodowlanych nie uległy zmianie. W latach 20. lub 30. Scięgnica przeszła w ręce syna Ericha - Joachima von Bonina, który zyskał miano wybitnego rolnika. Był ostatnim właścicielem Scięgnicy. Scięgnica była wsią chłopską i majątkiem ziemskim, przy czym część folwarczna obejmowała północne, a część chłopska wschodnie tereny miejscowości. Z zespołu pałacowo-parkowo-folwarcznego do dzisiaj zachowały się: budynek inwentarski, stodoła ze stajnią, rządcówka i dom mieszkalny z przylegającym budynkiem gospodarczym, dawny garaż oraz kuźnia i warsztaty naprawcze231. W dniu 7 marca 1945 roku wieś i majątek zajęła Armia Czerwona. Po drugiej wojnie światowej wszystko przeszło w posiadanie Skarbu Państwa. W części gospodarczej utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne. Pałac wraz z parkiem przejęło Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, utworzono tu ośrodek kolonijny dla dzieci z rodzin milicjantów. Po 1990 roku teren dawnego PGR przejęła Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa, która sprzedała grunty i podwórze osobie prywatnej Kapliczka w Scięgnicy z 1957 roku (widok współczesny). Źródło: kobylnica.pl. i232 WIDZINO Wieś jest położona na południowy zachód od Słupska. Zalicza się ją w poczet jednych z najstarszych wsi Pomorza słupskiego. Po obu stronach przepływającej rzeczki Kamiennej od najdawniejszych czasów istniały zagrody chłopskie i wykorzystywano pod uprawy użytki rolne. Nazwa niemiecka miejscowości Veddin233 ulegała zmianom: w 1281 roku wieś występuje w dokumentach jako Vidino, w 1288 Vidno, Vidmo 1 Vidimo. Jest to nazwa topograficzna, Pochodząca od bardzo starej słowotwórczej bazy „vid", czyli skręcać się, wić, co odnosiło się do krętych stfug, a potem w ogóle do wody2 r234 £ 83 ~ Widzino, boisko sportowe przy świetlicy wiejskiej (widok współczesny). Źródło: kobylnica.pl. Widzino - stara zabudowa poniemiecka (widok współczesny). Źródło: kobylnica.pl. Pierwsze zapisy dotyczące miejscowości pochodzą z 1281 roku. Wówczas książę gdański Mszczuj nadał wieś, która wówczas nazywała się Vidino, jako uposażenie klasztorowi norbertanek w Słupsku235. Na podstawie odtworzonego nadania dla norbertanek wolno przypuszczać, że uposażenie kościoła św Mikołaja przed przekazaniem go siostrom stanowiły dziesięciny z Wiklina, Widzina, Skórzyna i Smołdzina236. W 1784 roku wieś liczyła 21 palenisk. W 1853 roku kupił ją Friedrich Rieck, płacąc 34 tysiące talarów. W roku 1884 również podaje się go jako właściciela majątku Widzino o powierzchni 232 hektarów. Jako jego następ- - 84 ~ • Wrząca !|UUtó cy występują: Hermann Rieck (1910) i Meta Rieck (1928). Później wieś zasiedlono i z rozparcelowanego majątku utworzono 76 gospodarstw rolnych. W 1939 r. największe gospodarstwo, liczące 81 ha ziemi, posiadała Vera Ratzlaft. Przedwojenne Widzino zajmowało 985 hektarów, miało 593 mieszkańców i 137 kominów Dla zobrazowania tempa rozwoju miejscowości wystarczy dodać, że w 1925 roku w Widzinie było tylko 79 domów mieszkalnych. Wieś należała do okręgu (gminy) Łosino, gdzie mieścił się także właściwy dla Widzina Urząd Stanu Cywilnego. Nadzór nad miejscowością sprawował Okręg Żandarmerii w Kobylnicy, sprawy sporne zaś rozstrzygał sąd w Słupsku237. W roku 1932 istniała we wsi trzystopniowa szkoła powszechna, a w niej w trzech klasach uczyło się 89 dzieci. WRZĄCA Wieś leży w odległości około dziewięt- J nastu kilometrów w kierunku południo-wo-zachodnim od Słupska. Główna droga dojazdowa do niej wiedzie od drogi relacji Słupsk - Sławno. Nazwa niemiecka miejscowości używana do 1945 roku brzmiała Fran-zen238. Wywodziła się od imienia „Franz"239. Pierwsze wzmianki o Wrzącej pochodzą z początku XV wieku. Do XVII - -v wieku wieś była miejscowością lenną. X--4"""" W XVI wieku jej właścicielem był von Below, w XVII wieku - von Puttkamer i von Krockow. W 1705 roku majątek posiadał Jurgen Dawid von Kameke, w 1742 roku nabyła go rodzina von Schiebelstein, w 1773 roku w posiadanie dóbr wszedł Heinrich 'Wrząca - stara zabudowa (widok współczesny). Źródło: kobylnica.pl. Świetlica we Wrzącej (stan współczesny). Do majątku, którego właścicielem pozostał do 1945 roku Otto von Puttlcamer - syn, należały folwarki Wrząca i Zbyszewo, żyło w nim 290 mieszkańców. Po II wojnie światowej w obiektach zespołu dworslco-parkowo-fol-warcznego utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne. Na początku lat 90. XX wieku gospodarstwo przejęła Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa w Koszalinie. W 1994 roku obiekty gospodarcze nabył prywatny właściciel. ZAGÓRKI Zlokalizowane są około 17 kilometrów w kierunku południowo--zachodnim od Słupska. Nazwa wsi jest nazwą topograficzną, a pochodzi od wyrażenia przyimkowego „za górką"240. Nazwa niemiecka - Sagerke, a w latach 1937-1945 Brackenberg141. Joachim Reinhold von Krockow. Od 1811 roku właścicielem majątku był Christian Eggert Neuman, a folwark był dzierżawiony W roku 1861 dobra kupił Heinrich Freichel. W 1864 roku w okręgu dworskim było 703 hektarów ziemi, zaś w roku 1867 na jego terenie zamieszkiwało 245 osób. Na przełomie trzeciego i czwartego ćwierćwiecza XIX wieku dobra Wrząca i Zbyszewo (po niemiecku Reinscholdsfelde) zakupił Heinrich von Puttlcamer. W 1885 roku zamieszkiwało tu 260 osób. W roku 1892 jako właściciel dawnych dóbr rycerskich figuruje Otto von Puttlcamer. Do folwarku należało wówczas 379 hektarów, w tym 292 ha stanowiły pola i sady. Na przełomie XIX i XX weku uruchomiono we Wrzącej gorzelnię, zaś w 1905 roku cały majątek odziedziczył Otto von Puttlcamer (imiennik ojca), który wcześniej przez 30 lat dzierżawił Zagórlci. •Zagórki Źródło. stara zabudowa nic a Zagórki mają dawny rodowód. W zachowanym liście lennym z 1529 roku stwierdza się, że zamieszkiwała tam wówczas rodzina Boehn, która posiadała je od 1470 roku. W 1529 roku właścicielem Zagórek był Georg Boehn. W dawnych zapisach wymienia się dwie części wsi: Zagórki A sprzedane zostały w 1659 roku von Belowowi, a od 1717 roku wieś należała do Feliksa Lorenza von Boeh-na oraz Joachima Feliksa von Belowa. ' " '---x W Zagórkach było wówczas trzech go-spodarzy i trzech kosetów. W 1744 roku część A kupił Georg von Boehn, dwa lata później kupił on również Zagórki B. Wówczas obydwie części znalazły się ponownie w rękach rodziny Boehn. Na początku XIX wieku właścicielem wsi był Georg Ludwig von Boehn, od 1846 roku jego syn Aleksander. Kolejny właściciel w latach 1882-1916 to syn Georga Ludwiga - Nilcolaus von Boehn. W 1892 roku do folwarku należało 661 hektarów. Na przełomie XIX i XX wieku Zagórki dzierżawił przez około 30 lat Otto Puttkamer z Wrzącej. Zamieszkiwał on w Zagórkach, zanim odziedziczył folwarki Wrząca i Zbyszewo. W 1914 roku do folwarku należało 677 hektarów Od 1914 do 1945 roku właścicielem wsi był Ernest von Boehn. Powiększył on majątek z 660 do 1009 hektarów, kupując łąki i ziemię uprawną. W 1920 roku do folwarku należało 689 ha. Zajączkowo Zagórki bloki popegeerowskie (widok współczesny). Źródło: kobylnica.pl. Po drugiej wojnie światowej w Zagórlcach utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne, na początku lat 90. ubiegłego stulecia przejęła je Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa w Koszalinie. Domy mieszkalne sprzedano ich użytkownikom, pracownikom PGR. ZAJĄCZKOWO ~ 88 ~ Położone jest przy głównym szlaku komunikacyjnym Słupsk-Miastko w kierunku południowym i usytuowane w odległości siedmiu kilometrów od Słupska w obszarze Parku Krajobrazowego Dolina Słupi. W dokumentach występowały nazwy wsi w formach: Sagnicowo (1284), San-| skow (1300), Zaghinzcowe (1301), San-| seckow (1783), do 1945 roku Sanskow242. Jest to nazwa dzierżawcza z formantem " ^ w ,,-owo" od nazwy osobowej „Zajączek"243. Zajączkowo to dobra rycerskie wspominane już w 1301 roku jako Zaghinzcowe. W 1507 roku jako właściciele Zajączkowa wymieniani są Herzog Bogisław Sanskow oraz Thomas von Massów. Przez 150 lat Zajączkowo z pobliskim Kończewem pozostawało w rękach obydwu rodów. W 1717 roku imiennie wymienionym właścicielem był Casimir Erdmann von Massów. Od 1773 roku Zajączkowo w całości należało do rodziny von Massów. Briiggeman podaje, że w 1784 roku we wsi znajdował się jeden folwark, było czterech rolników i dwóch kosetów. W 1821 roku wieś kupił za 18 tysięcy talarów •Zbyszewo Pałac w Zajączkowie w zimowej szacie (widok sprzed 1945 roku). Źródło: stolp.de. podporucznik August Schmidt. W roku 1884 miejscowość należała do barona von Coubiere, w 1910 do Rene barona von Coubiere. W 1924 roku - do Waltera Mickley'a, właściciela fabryki mebli w Słupsku. W roku 1938 Zajączkowo przechodzi jako posag w ręce jego córki, Charlotte Mickley. Według księgi adresowej w 1892 roku powierzchnia gruntów majątku wynosiła 408 hektarów, w tym 263 ha stanowiły użytki rolne. W 1914 roku na ogólną powierzchnię 456 hektarów gruntów przypadało 290 ha użytków rolnych. W 1932 roku do miejscowej szkoły uczęszczało 38 dzieci, a uczył je Paul Beitmann. W 1939 roku majątek obejmował 463 ha ogólnej powierzchni gruntów, w tym 296 ha użytków rolnych. We wsi była poczta, administracyjnie Zajączkowo należało do gminy Łosino244. Wojska Armii Czerwonej wkroczyły do Zajączlcowa 7 marca 1945 roku. Użytkowały folwark aż do 1950 roku. W maju 1945 roku majątek folwarczny upaństwowiono, w 1957 roku utworzono tu Państwowe Gospodarstwo Rolne. ZBYSZEWO Wieś położona jest w południowej części gminy Kobylnica, około 20 kilometrów od Słupska. Jest oddalona od ważniejszych szlaków komunikacyjnych. Miejscowość nazywano w języku niemieckim Reinholdsfelde. Jej polska nazwa jest nazwą pseudodzierżawczą i pochodzi od nazwy osobowej „Zbysz" (od Zbigniewa)245. Dzieje folwarku, a potem majątku W Zbyszewie, związane były od jego po- _ 89 ~ wstania aż do 1945 roku z dobrami rycerskimi w pobliskiej Wrzącej. Od połowy XVIII wieku były one własnością rodziny von Krockow. Folwark założył w 1773 roku ówczesny właściciel majątku, Joachim Reinhold von Krockow, za pieniądze uzyskane ze skarbu królewskiego. W 1811 roku dobra dzierżawił Christian Eggert Neumann. W połowie XIX wieku następowały częste zmiany właścicieli majątku we Wrzącej i w Zbyszewie. W 1861 roku rodzina von Krockow sprzedała posiadłości Zbyszewo Heinrichowi Freichelowi. Po 1870 roku władała nimi rodzina von Blumenthal, a wkrótce potem Wrzącą i Zbyszewo, o skomasowanej powierzchni 3000 mórg, nabył Heinrich von Puttkamer. Rodzina von Puttkamer była właścicielem dóbr do 1945 roku. Po Heinrichu przejął je syn Otto von Puttkamer, kapitan i radca ziemski, po nim zaś jego syn, również Otto von Puttkamer. W 1892 roku Zbyszewo występuje jako samodzielny majątek 0 łącznej powierzchni 313 hektarów, w tym 214 ha stanowiły pola uprawne, 25 ha łąki, 64 ha pastwiska oraz 10 ha lasy. Hodowla obejmowała 14 koni, 50 sztuk bydła i 450 owiec. Funkcjonowała gorzelnia. W 1914 roku powierzchnia Zbyszewa wynosiła 345 ha, w tym 256 ha pól uprawnych, 50 ha łąk, 15 ha pastwisk i 24 ha lasu. Hodowano 16 koni i 110 sztuk bydła. Majątek był zelektryfikowany, energię elektryczną czerpano z elektrowni wodnej w Biesowicach. Przed 1939 roku łączna powierzchnia majątków we Wrzącej 1 w Zbyszewie wynosiła około 750 ha. W Zbyszewie było dziewięć domów robotników folwarcznych i dwór zamieszkiwany przez rządcę o nazwisku Teschke. 10 marca 1945 roku wieś zajęła Armia Czerwona. Wkrótce potem majątek został upaństwowiony i włączony w strukturę Państwowego Gospodarstwa Rolnego jako folwark podległy gospodarstwu w pobliskich Zagórlcach. W początku lat 90. folwark przejęty został przez Agencję Własności Rolnej Skarbu Państwa. _ _ ZĘBOWO Zębowo > £ Nazwa niemiecka wsi do 1945 roku brzmiała ' Ł_\' / Symbow2Ą(>. Dzieje Zębowa są ściśle związane z dzie-^ jami sąsiedniego Redęcina (niem. Redden- / tin) oraz pobliskiego Gacu z gminy Słupsk. \ Redęcino wzmiankowano po raz / pierwszy w 1279 roku, kiedy to wywo- dzący się z okolic Sławna Wirchewic, syn i Tacława z Pomorza Zachodniego, otrzy-mał je jako lenno i przypuszczalnie to on u " 1 """\ /'-! u sprowadził tu pierwszych niemieckich osadników. W późniejszych czasach Redęcino stanowiło lenno lcs. Bogusława X, który w 1479 roku przekazał tę wieś wraz z Zębowem Gerdowi Belowo- ~ 90 ~ wi. Odtąd obydwie miejscowości występują jako dobra Belowów. Gerd Below był także właścicielem pobliskiego Miednika, wspominanego już w 1463 roku jako własność Belowów. Zębowo - typowa zagroda gospodarcza sprzed 1945 roku (widok współczesny). Źródło: kobylnica.pl. W Zębowie brak było dworu, ponieważ ten znajdował się Redęcinie. W latach 1822-23 wyszła ustawa, regulująca stosunki pomiędzy chłopami a właścicielami majątków, dotycząca Redęcina, Zębowa i Miednika. W 1819 roku Karol Gustaw przekazał posiadłości swojemu drugiemu synowi Gustawowi, który studiował prawo, a potem pracował w Słupsku jako dyrektor. W latach 1843 - 1851 właścicielem Redęcina i Zębowa był syn Gustaw Albert, a w okresie 1851 -1855 brat Gustawa Heinrich. W latach 1856 - 1897 majątek należał do syna Heinricha Octaviana, w latach 1897 - 1906 do jego syna Paula, natomiast w latach 1906 - 1918 właścicielem syn Paula Octavio II. Gdy Octavio II zmarł, nie pozostawiwszy następcy, majątek przejął Gerard von Below, pochodzący z Prus wschodnich. Biorąc pod uwagę inskrypcje na pomnikach nagrobnych znaczących osób pogrzebanych na miejscowych cmentarzach oraz na krzyżach nagrobnych, znajdujących się w ogrodzie poza cmentarzem, jest wielce prawdopodobne, że Zębowo - podobnie jak pobliski Redęcin - w XVIII wieku i na początku wieku XIX należało do rodziny von Below, następnie do rodziny von Bolzagen247. Wydaje się również, że Zębowo, dzieląc później los Redęcina i Reblina, znalazło się w rękach rodziny von Zitzewitz, gdyż — jak podaje Ernst Muller w 1910 roku — patronem kościoła w Zębo- • Żelki wie był właściciel tejże wsi, ale okresowo prawo patronatu posiadali właściciele Redęcina i Sycewic, choć właściwie kwestia patronatu nad świątynią nie była wówczas uregulowana248. Zębowo - plac zabaw (widok współczesny). W latach 30. XX w. z powodu kryzysu rolnego majątek w Zębowie uległ podziałowi w celu ponownego zasiedlenia. Towarzystwo Ziemskie, wykupując ziemie na terenie Pomorza, zakupiło 294 ha i utworzyło 23 gospodarstwa osadnicze o wielkości 13 ha każde249. Żołnierze Armii Czerwonej zajęli majątek 7 marca 1945 roku, a polska administracja przejęła majątek w 1947 roku. Utworzono wówczas PGR, które na początku lat 90. ubiegłego wieku przejęła Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa250. ŻELICI Zlokalizowane są przy bocznym szlaku komunikacyjnym wiodącym w kierunku północno-wschodnim od głównej szosy Słupsk-Miastko. Miejscowość leży w strefie ochronnej Parku Krajobrazowego „Dolina Słupi". Nazwa wsi jest nazwą rodową od imienia „Żelelc". W 1485 roku notowano formę Sellekow, w 1517 Sillichnow, w 1523 roku Szellekow, w 1685 Silic-kow25y. Do 1945 roku nazywano wieś rr"** Gross Silkow252. V Zelki stanowiły dobra rycerskie i należały do trzech rodzin: w jednej części do von Zitzewitzów, w drugiej do von Boehnów, w trzeciej do von Wobeserów. Pierwszym właścicielem wymienionym w dokumentach był - 92 ~ Siegfried von Boehn. Linię rodziny, której potomkowie pozostali właścicielami Żelek do 1839 roku, zaczyna w 1337 roku Martin von Wobeser. W 1523 roku jako właściciel wymieniany jest Jurgen von Wobeser. Część należącą do von Zitzewitzów w roku 1867 kupił Georg von Wobeser. W 1917 roku właścicielem zostaje Jacob Caspar von Wobeser, a następnie osoby z rodziny po nim dziedziczące. W 1784 roku Żelki miały jeden folwark, siedmiu rolników, dwóch kosetów oraz jednego szewca. W tym też roku następuje podział wsi na część należącą do powiatu Słupsk i część przynależną powiatowi Miastko. W 1810 roku Friedriech Wilhelm Erdmann von Wobeser kupił za 32 tysiące talarów od kuzyna Heinricha Augusta Friedricha Ferdinanda von Boehna ostatnią część Żelek należącą do rodziny von Boehn. W 1893 roku całość dóbr kupuje Frederike Charlotte Sophie Wilke, z domu Kleist, dziedziczka Osiek. Kolejnymi właścicielami Żelek byli: od 1893 roku Hugo Neumann, od 1910 roku Hans Kruger, a od 1938 roku Werner Kruger. Według ksiąg adresowych w 1892 roku powierzchnia wsi z przy-ległościami wynosiła 534 hektary, w tym było 341 ha użytków rolnych. W 1914 roku całość majątku H. Krugera, w którego skład wchodziły również Żelkowice, Dolimierz i Przewłoka, wzrosła do 928 ha, w tym znajdowało się 600 ha ziemi uprawnej. W 1939 roku powierzchnia areału (łącznie z folwarkiem) wynosiła 906 ha, w tym 481 ha zajmowały pola uprawne253. Wojska Armii Czerwonej wkroczyły do Żelek 7 marca 1945 roku. W maju 1945 roku na mocy uchwały PKWN z 22 lipca 1944 roku folwark upaństwowiono, ale przez trzy lata rozporządzały nim i użytkowały go wojska radzieckie. W 1952 roku utworzono w byłym folwarku Państwowe Gospodarstwo Rolne, które w latach 70. XX wieku przyłączono do Zakładu Rolnego w Kwakowie. Ten z kolei podlegał PGR-owi w Kończewie. Na początku lat 80. ubiegłego wieku gospodarstwo przeszło pod zarząd PGR-u w Kwakowie. Na początku lat 90. minionego stulecia zlikwidowano je. Widokówka niemiecka z obiektami w Zelkach i Zelków ku. Źródło: stolp.de. 6j)!l|au> ~ 93~ ŻELKÓWKO Żelkówko Usytuowane jest przy bocznym szlaku komunikacyjnym, wiodącym w kierunku północno--wschodnim przez Zelki od głównej szosy Słupslc--Miastko, cztery kilometry od skrzyżowania obydwu dróg. Analogicznie jak w przypadku Zelek, nazwa miejscowości jest nazwą pseudotopograficzną deminutowaną z formantem ,,-k" od nazwy „Żellci", która - jak wcześniej zaznaczono - pochodzi od nazwy osobowej „Żelak"254. X-—'' W języku niemieckim Żelkówko nazy- wano Klein Silkow255. Żelkówko, tak samo jak Żellci, należało do rodzin rycerskich von Zitzewitz, von Wobeser i von Boehn. Według autorek „Słownika historycznego miast i wsi województwa słupskiego" majątek miał dwóch właścicieli: Zitzewitzów i Wobeserów, co spowodowało, że jedną część zaczęto nazywać Klein Silkow, a drugą Gross Silkow. Żelkówko w latach 1337-1810 należało do rodziny von Wobeser256. W 1717 roku jego właścicielem był Jackob Caspar von Wobeser, a następnie jego spadkobiercy W 1784 roku w Żelkówku znajdował się folwark, młyn wodny i karczma. W 1810 roku Friedrich Wilhelm Erd-mann von Wobeser, kupując od kuzyna Heinricha Augusta Friedricha Ferdinanda von Boehna ostatnią część Żelek, zakupił również Żelkówko. Odtąd rodzina von Wobeserów weszła w posiadanie Żelkówka do 1845 roku, bowiem wówczas właścicielem wsi został Hermann Neu-mann, który w roku 1852 byłemu właścicielowi pałacu zapłacił 52 tysiące talarów Ostatnimi właścicielami Żelkówka byli: od 1884 roku Otto Neumann, od 1893 roku Reinhard Neumann oraz od 1928 roku Bruno Neumann. Według ksiąg adresowych w 1892 roku do Żelkówka należały msmł - 24 ~ grunty o ogólnej powierzchni 1083 hektarów, w tym było 400 ha użytków rolnych. W 1914 roku ogólna powierzchnia gruntów wynosiła 1133 ha, w tym 460 ha zajmowały użytki rolne. W 1939 roku powierzchnia ogólna i gruntów ornych nie zmieniła się257. W maju 1945 roku Żelkówko, tak samo jak Żelki, upaństwowiono, a wojska radzieckie przejętymi dobrami zarządzały do 1947 roku. Państwowe Gospodarstwo Rolne założono w Zelkówku w 1950 roku. Na początku lat 70. XX wieku rozebrano pałac. Trudno doszukać się danych historycznych dotyczących pozostałych miejscowości: Ciechomic, Giełdonia (niemiecka nazwa do 1945 roku Georgenthal258), Luleminka, Miedzna (niemieckie GrenzhoP9), Rozłęki (niemieckie Plauheide260), Reblinka (niemieckie Neu Reblin261) i Zelkowca (niemieckie Rother Hahn262). Niektóre z odrębnych wiosek czy osad, istniejące na terenie gminy przed wojną i po zakończeniu działań wojennych, w późniejszym okresie zlikwidowano. Tak stało się choćby z Otokiem czy Jankowem. Otok ma ciekawą historię. Edykt o uwolnieniu chłopów z 9 października 1807 roku zasadniczo wszedł w życie 1807 roku, ale spory o panowanie nad dobrami Puttkamerów w Łosinie trwały do roku 1823. Wówczas Werner von Puttkamer zatrzymał ze swojej części Kobylnicy Szlacheckiej ponad 1000 mórg pól uprawnych, łąk i pastwisk oraz wybudował folwark Wernersbrunn. W roku 1910 został on rozparcelowany263. Nazwę Otok folwark otrzymał w 1945 roku, po 1956 roku nazywano go Kobylnicą Koloniami, ponieważ zlokalizowany był między Kobylnicą a Łosinem. Ostatecznie zabudowania te, stanowiące odrębną osadę, znalazły się w granicach Kobylnicy jako ulice Klonowa i Kasztanowa. Podobnie stało się z istniejącym jeszcze pod koniec lat 50. ubiegłego wieku Jankowem, które liczyło cztery gospodarstwa i ostatecznie zlikwidowano ie przez przyłączenie do innej miejscowości264. POZOSTAŁE MIEJSCOWOŚCI Droga gminna Żelki-Żelkówko (widok współczesny) ~ 95 ~ ŚLADY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO Kultura jest właściwym sposobem istnienia człowieka. Bytuje on zawsze na sposób jakiejś właściwej sobie kulturze, która z kolei stwarza pomiędzy ludźmi właściwą dla nich więź, stanowiąc 0 międzyludzkim i społecznym charakterze ludzkiego istnienia. Prawdziwa kultura jest humanizacją, dlatego człowiek, wybierając kulturę, prowadzi grę, w której idzie o jego losy. Kultura obejmuje zarówno formy, poprzez które wyrażają się lub kształtują wartości, jak też obyczaje, język, sztukę, literaturę, instytucje i struktury współżycia społecznego265. Pisząc o kulturze tradycyjnej, zamkniętej, J. Pasierb twierdzi, że nawet procesy produkcyjne, zwłaszcza produkcja rolnicza czy rzemieślnicza, były normowane obrzędami. Także stosunki międzyludzkie, najważniejsze sprawy życia, śmierci, narodzin, były normowane trwałymi obyczajami. Kultura była ogółem wytworów i ogółem zachowań człowieka266. Dziedzictwo kulturalne stanowi dobro samo w sobie, a także dobro dla człowieka267. Kultura obejmuje całokształt duchowego i materiałowego dorobku społeczeństwa268. Są tym dorobkiem między innymi zabytki, które podlegają nawet ustawowej ochronie. Zabytki nieruchome, czyli architektury 1 budownictwa, stanowią przede wszystkim istotny składnik lokalnego środowiska naturalnego, pejzażu. Są wyrazem tradycji historycznej i kulturowej. Dzieła architektury i budownictwa na ziemiach zachodnich i północnych uległy zniszczeniom, w wielu przypadkach spowodowanym celowym i świadomym działaniem użytkowników. Cenniejsze z pozostałych obiektów materialnego dziedzictwa kulturowego wciągnięto do ewidencji sporządzonej przez służby konserwatorskie269. Należy jednak zaznaczyć, iż znaczna liczba obiektów, choć stanowi bezsprzecznie dobro kultury, nie została jeszcze wpisana do urzędowych rejestrów. Są to obiekty sakralne, pałace, dwory, cmentarzyska, cmentarze, grodziska, parki, budynki użyteczności publicznej, przemysłowe i gospodarcze, domy mieszkalne i tym podobne. W wyniku przeprowadzonej ewidencji stwierdzono, że na terenie Gminy znajduje się 13 zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków województwa pomorskiego oraz 407 zabytków nieruchomych ujętych w Wojewódzkiej Ewidencji Zabytków. W zdecydowanej większości są to obiekty zabudowy zagrodowej i pofolwarcznej: domy mieszkalne, budynki gospodarcze. Na terenie gminy znajduje się również 29 zabytków ruchomych wpisanych do rejestru zabytków województwa pomorskiego, stanowiących wyposażenie wnętrz lokalnych świątyń. Z niektórymi zabytkami związane są legendy. W rozdziale opisano niektóre istniejące na terenie gminy Kobylnica cmentarzyska oraz grodziska, pałacyki, dworki, parki, kościoły, cmentarze, inne zasoby dziedzictwa kulturowego, tradycje oraz folklor. Dokładna ewidencja zabytków nieruchomych, ruchomych oraz archeologicznych chronionych na terenie gminy poprzez wpis do reje- n ~ 3.6- stru zabytków województwa pomorskiego oraz na podstawie ustaleń w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego miejscowości - znajduje się w materiałach Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami, który po raz pierwszy został przyjęty w roku 2006 przez Radę Gminy Kobylnica na czteroletni okres. A w kolejnych latach był aktualizowany Gminny Program Opieki nad Zabytkami Gminy Kobylnica jest dokumentem służącym podejmowaniu planowanych działań dotyczących inicjowania, wspierania oraz koordynowania prac z dziedziny ochrony zabytków i krajobrazu kulturowego oraz upowszechniania i promowania dziedzictwa kulturowego. Jest to ważny dokument, bo program taki sporządza się w celu ochrony i trwałego zachowania zabytków, ich zagospodarowania, utrzymania, popularyzowania, upowszechniania wiedzy o zabytkach i ich znaczeniu dla historii i kultury. Głównym celem programu jest dążenie do znaczącej poprawy stanu zasobów regionalnego dziedzictwa kulturowego, w szczególności w zakresie stanu zachowania i utrzymania obiektów zabytkowych oraz zachowania krajobrazu kulturowego Gminy Kobylnica. Gmina w miarę możliwości finansowych, w celu poprawy stanu zachowania zabytków, wspiera finansowo właścicieli obiektów zabytkowych wpisanych do rejestru zabytków województwa pomorskiego. Gmina udziela wsparcia finansowego w formie dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie oraz roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków, nie stanowiących własności gminy. Dzięki dostępowi do różnych źródeł finansowania prowadzone są prace przywracające zabytkowym obiektom ich świetność i eksponujące ich piękno. Na przestrzeni lat 2006-2018 dzięki wspólnemu wysiłkowi parafian, proboszczów oraz władz gminy udało się odrestaurować kościoły w: Kuleszewie, Kobylnicy, Sierakowie, Słonowicach, Kwakowie i Zębo-wie, które w wielu przypadkach stały się chlubą regionu. W 2014 roku Gmina Kobylnica przeprowadziła remont budynku Urzędu Gminy w Kobylnicy, polegający na wykonaniu robót budowlanych związanych z odtworzeniem i modernizacją dachu oraz elewacji budynku. Dotacje udzielane z budżetu Gminy Kobylnica stanowią także uzupełnienie Wsparcia finansowego dla Parafii Rzymskokatolickich, remontujących SWoje świątynie ze środków własnych oraz zewnętrznych. CMENTARZYSKA I GRODZISKA W obszarze gminy Kobylnica dominują punkty osadnicze z pradziejów - z epoki brązu i żelaza kultury łużyckiej i pomorskiej. W VII wieku po narodzeniu Chrystusa wykształciło się tutaj gęste osadnictwo, co jest ewenementem w skali Pomorza. Na obszarze gminy zewidencjonowano ponad 800 stanowisk archeologicznych, z których ochroną objęto 383, z czego 6 wpisano do rejestru zabytków województwa pomorskiego. Główny trzon osadnictwa pradziejowego stanowi horyzont łużycko-pomorski, uzupełniony przez - 97 - v osadnictwo z okresu wczesnego średniowiecza - ok. 85% zarejestrowanych stanowisk archeologicznych. Grodzisko w Łosinie widziane na mapie z warstwą hipsometrii. Źródło: grodziska.blox.pl. Miejsca i enklawy osadnicze, związane z pasterstwem i ekstensywnym pierwotnym rolnictwem, zajmowały od jednego ara do pół hektara. Osady w jednym miejscu istniały od kilku do kilkunastu lat, po czym po wyczerpaniu się zasobów roślinnych i wyjałowieniu gleby opuszczano teren nie dający możliwości egzystencji i przenoszono się w inne pobliskie miejsce. Ów typ osadnictwa wynikał z wyniszczającej eksploatacji środowiska i systemów rolnictwa, bowiem nie opanowano jeszcze umiejętności kultywowania produktywności gleby. W kilku miejscach, w pobliżu wsi Reblino, Runowo Sławieńskie, Widzino, Sycewice, Słonowice, artefakty rozmieszczone są na obszarach od jednego do pięciu hektarów i ich stopień zagęszczenia jest większy270. Dłużej użytkowano też niektóre cmentarzyska271. Na terenie gminy Kobylnica przetrwało pięć grodzisk z zachowaną do dziś widoczną w krajobrazie formą: w Łosinie, pomiędzy Sierakowem Słupskim i Koń-czewem, pomiędzy Reblinem i Sycewicami, w rejonie Kczewa oraz pomiędzy Wrzącą a Ścięgnicą. Grodzisko w Łosinie z przełomu VIII i IX wieku powstało na terenie zalewowej doliny Słupi. O wyborze lokalizacji decydował meandrujący nurt rzeki, tworzący pośród bagnistych łąk naturalną fosę. Na skraju grodziska znajdują się niewielkie wzniesienia, a po stronie wschodniej i południowo-wschodniej przepływa Słupia. ~ 98 ~ Gród otoczony był z trzech stron wodą, zaś od wschodu znajdował się usypany półksiężycowato wał o wysokości 11 metrów i długości 140 metrów Do dziś zachował się jedynie siedemdziesięciometrowy fragment wału272. Zmiana koryta rzeki spowodowana jej regulacją, przecięła i rozmyła środkowo-zachodnią część majdanu z wałem obronnym. Na prawym brzegu rzeki pozostała wysoka część obwałowa, reszta zaś znalazła się na jej lewym brzegu. Na terenie grodziska znaleziono szczątki naczyń ceramicznych oraz drobne przedmioty, między innymi kościany grzebień. Obecnie teren grodziska porasta sosnowy las273. Grodzisko nizinne, stożkowe, datowane na IX-X wiek, znajdujące się pomiędzy Kończewem a Sierakowem Słupskim274, ma kształt elipsy o wymiarach 250 metrów na 150 metrów. Leży wśród łąk, na pagórku 0 wysokości około czterech metrów. Od wschodu znajdował się staw z nieistniejącymi już fosami, od północy i południa otaczały je niewysokie wzniesienia, od zachodu zaś teren opadał ostrą ścianą. Gród miał charakter obronny, dawał okolicznej ludności schronienie przed napadami. U stóp wzgórza zachowały się wielkie, obrobione kamienie. Na terenie grodziska znaleziono skorupy glinianych naczyń z falistą ornamentyką. Teren grodziska obecnie porastają drzewa2/5. Podobną topografię ma grodzisko położone pomiędzy Reblinem a Sycewicami. Jest zlokalizowane 1,5 kilometra od Sycewic276, wśród podmokłych łąk, na grzbiecie i stoku wąskiego wzniesienia, otoczone podwójnym wałem, przedzielone fosą z szerokim przekopem. Majdan grodziska ma kształt nieregularnego czworoboku277. Grodzisko to rozłożone jest na różnych poziomach i składa się z dwóch części. Na najwyższym miejscu znajdują się trzy kurhany, wejścia do grodu umieszczone były od południa 1 północy. Na terenie grodziska znaleziono szczątki glinianych naczyń. Grodzisko położone w rejonie Kczewa pochodzi z VII-IX wieku. Jego podstawa miała wymiary 76 metrów na 96 metrów, wysokość wału obronnego wynosiła cztery-sześć metrów. Na terenie grodziska znaleziono fragmenty ceramiki. Dziś porośnięty jest lasem2/S. Na niewysokim pagórku znajdowało się grodzisko położone pomiędzy Ścięgnicą a Wrzącą. Miało formę owalną. Nic nie wiadomo o funkcji obiektu, który - podobnie jak grodzisko między Sycewicami i Reblinem -W sposób twórczy oddziaływał na sferę duchową społeczności lokalnych. Trudno dziś określić, czy były to strażnice grup plemiennych, czy może miejsca zamieszkania ich wodzów. Te obronnie usytuowane i ukształtowane formy historycznej struktury osadniczej oddalone są od siebie od pięciu do siedmiu kilometrów. Fragment większego mikroregionu, położonego na pograniczu Parku Krajobrazowego „Dolina Słupi", znajduje się w okręgu Kwakowo--Lulemino-Kruszyna. Obejmuje on aż 52 stanowiska archeologiczne. W Kruszynie znajduje się pięć stanowisk archeologicznych, w tym osady: schyłkowo-neolityczno-wczesnobrązowa i łużycko-pomorska z kontynuacją oksywsko-wielbarską oraz jedno cmentarzysko kultury pomorskiej. ~ 99 ~ W Kwakowie znajdują się trzy stanowiska archeologiczne, jest to cmentarzysko kultury pomorskiej, dwie osady kultury oksywsko-wiel-barskiej i wczesnośredniowiecznej datowane na IX-XI wiele279. Osada kultury oksywsko-wielbarskiej i wczesnośredniowiecznej datowana na XII/XIII-XIV wiek znajduje się na wschód od Zajączkowa. Aż 44 stanowiska archeologiczne znajdują się w okolicach Zelek i Zelkówka. We wschodniej części Zelkówka zlokalizowane są dwie dawne osady wielokulturowe. Charakterystyczne dla tego terenu było intensywne wykorzystanie go przez ludność kultury łużycko-pomorskiej i oksywsko-wielbarskiej280. PAŁACYKI I DWORKI Na terenie gminy Kobylnica zachowały się mniej znane, rozrzucone po mniejszych i większych miejscowościach, pałacyki i dworki. Obiekty te nierzadko malowniczo wkomponowane są w krajobraz. Są to budowle klasycystyczne i późno-klasycystyczne, które wzniesiono w XIX wieku, w okresie gwałtownego rozwoju rolnictwa na ziemiach pruskich. Ciekawostką jest to, że pałacom towarzyszyły w prawie każdym przypadku założenia parkowe w stylu krajobrazowym. Część z nich znajduje się w Parku Krajobrazowym „Dolina Słupi", bądź w obrębie jego otuliny. Stanowią ważny składnik kultury materialnej oraz są świadectwami niespokojnej i pasjonującej zarazem przeszłości tego skrawka Pomorza. W XIX wieku w obecnych granicach gminy istniało 26 wsi i było 19 siedzib dworskich. Chęć naśladowania arystokracji powodowała czasem wznoszenie prawdziwych arcydzieł architektury. W roku 1945 było już tylko 14 siedzib dworskich bądź pałacowych281. Pałac w Kończewie Jest typową rezydencją szlachecką282. Zajmuje niewielkie wzniesienie w północnej części wsi. Od szosy Słupsk-Kępice wiedzie doń brukowana asfaltowa droga. Budowlę wzniesiono w XIX wieku na planie prostokąta, jest ona podpiwniczona i ustawiona na wysokim cokole. Pałac zbudowany został z cegły i jest otynkowany, ma bryłę rozczłonkowaną. Kubatura obiektu wynosi 6422 metry sześcienne, powierzchnia użytkowa 1218 metrów kwadratowych. Pałac ma 14 pokoi, cztery łazienki i dwa trzony kuchenne. Wyposażony jest w instalację elektryczną i wodno-kanalizacyjną. Po wojnie użytkownikiem budynku było Państwowe Gospodarstwo Rolne, później Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa, obecnie znajduje się w rękach prywatnych i wymaga pilnego remontu. Pałac wpisany jest do rejestru zabytków283. ~ 100 ~ Pałac w Ścięgnicy (widok współczesny). Pałac w Kończewic (widok współczesny). Pałac w Scięgnicy Zlokalizowany jest w południowej części wsi, w centmm zabytkowego parku284. Wybudowany został prawdopodobnie przez Joachima von Boehna w latach 1880-1890. Budowla, założona na planie prostokąta, osadzona jest na wysokim cokole, murowana z cegły i otynkowana. Dwukondygnacyjny pałac z użytkowym poddaszem jest podpiwniczony, pokryty dachem mansardowym, krytym blachą z lukarnami. Po wojnie do 1983 roku obiekt był własnością Państwowego Gospodarstwa Rolnego i użytkowano go jako ośrodek kolonijny. Następnie pałac przejęła Komenda Wojewódzka Milicji Obywatelskiej w Słupsku. Od 2000 roku stanowił własność gminy. Planowano utworzyć w nim Pomorskie Centrum Edukacji Ekologicznej285. Pałac wpisany jest do rejestru zabytków. Od roku 2007 stanowi własność prywatną, pełni funkcję wypoczynkowo-restauracyjno-rekreacyjną. Pałac w Zajączkowie Usytuowany w północno-wschodniej części wsi oraz dawnego gospodarstwa folwarcznego. Oddzielony jest od głównej drogi wiejskiej betonowym ogrodzeniem. Zwrócony fasadą w kierunku południowo-za-chodnim, od zachodu i południa sąsiaduje z podwórzem gospodarczym, a od wschodu i północy otacza go park. Prowadzi do niego brukowana droga, na której zamknięciu znajduje się okrągły gazon, wokół niego droga obiegająca. Umieszczony przed frontonem klomb stanowi podjazd do wejścia głównego286. Pałac w Zajączkowie (widok współczesny). Obiekt wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta z ryzalitem środkowym od południowego zachodu i aneksem na rzucie prostokąta od południowego wschodu, zbudowany na fundamentach obligowanych kamieniem. Posiada bryłę zwartą, jest podpiwniczony, jednokondygna-cyjny> z częściowo użytkowym poddaszem. Korpus główny przykrywa kryty blachą dach naczółkowy z wystawką od południowego zachodu, ryzalit - dach dwuspadowy, a aneks zwieńczono tarasem. Pałac został wybudowany w 1835 roku z inicjatywy rodziny Schmidtów, a w pierwszym ćwierćwieczu XX wieku dobudowano aneks oraz wyposażono salon. Od 1957 roku należał do Państwowego Gospodarstwa Rolnego Za-jączkowo, w latach 70. XX wieku do PGR Kończewo, na początku lat 80. - 102 - do PGR Kwakowo. W 1992 r. obiekt przejęła Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa, później dzierżawiony był przez przedsiębiorstwo rol-no-handlowe z Zajączkowa, obecnie znajduje się w rękach prywatnych. Powierzchnia użytkowa obiektu wynosi 368,7 metrów kwadratowych, figuruje on w rejestrze zabytków287. Dwór w Sierakowie Słupskim Położony w południowej części wsi, po wschodniej stronie szosy Łosi-no-Barcino, na wprost jej skrętu w kierunku Kończewa, pochodzi z XIX wieku. Od szosy do oddalonego o 100 metrów klasycy stycznego obiektu prowadzi brukowa droga. Budynek fasadą zwrócony jest na północ, od wschodu stoi niegdyś połączona z nim łącznikiem dawna oficyna, która w wyniku przebudowy i zniszczenia straciła swój historyczny charakter. Od wschodu rozciągają się łąki, po zachodniej stronie drogi dojazdowej znajduje się XIX-wieczna obora, na południu jest zniszczony park288. Wcześniej po obu stronach dworu stały dwie symetrycznie rozmieszczone oficyny289. Dwór w Sierakowie Słupskim (widok współczesny). Dwór cały czas jest w rękach prywatnych. Jego powierzchnia użytkowa wynosi 425 metrów kwadratowych, w rejestrze zabytków ujęty jest pod numerem A-12 1 290. Dwór w Zagórkach Zbudowany został prawdopodobnie w połowie XIX wieku przez właścicieli folwarku, rodzinę Boehn. Zlokalizowany po północnej stro- - 1Q3 - f nie podwórza folwarcznego, wzniesiony w stylu nawiązującym do klasy-cystycznego, wyróżnia się na tle otaczającej zabudowy charakterem bryły (wydłużona, przypominająca prostopadłościan) i elewacji. Jest to obiekt dwukondygnacyjny, przykryty dachem dwuspadowym o niewielkim spadku połaci, w całości podpiwniczony. Dwór w Zagórkach (widok współczesny). Po drugiej wojnie światowej w obiekcie znajdowało się biuro Państwowego Gospodarstwa Rolnego, szkoła podstawowa, przedszkole, świetlica oraz mieszkania. Na początku lat 90. ubiegłego stulecia przejęła go Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa, był to pierwszy zlikwidowany PGR w dawnym województwie słupskim. Obecnie po stronie wschodniej na parterze znajdują się mieszkania. Powierzchnia użytkowa obiektu bez piwnic wynosi 780 metrów kwadratowych291. Dwór w Zelkach Pochodzi z drugiej połowy XIX wieku i zbudowany został w stylu późno lclasycystycznym. Usytuowany jest na skraju wsi, w jej południowej części, przy drodze powiatowej biegnącej od szosy Słupsk-Miastko. Fasadą zwrócony jest w kierunku północno-wschodnim, a od południa, wschodu i zachodu budynku roztacza się rozległy park292. Dwór wzniesiony został na planie prostokąta, posadowiony na fundamentach i cokole z kamienia polnego, wymurowany z cegły i otynkowany. Jest podpiwniczony, jednokondygnacyjny, nakryty dachem naczółkowym, z wystawką nad portykiem, pokrytą dachem dwuspadowym. Schody zewnętrzne wykonane zostały z granitu. Bryła budynku jest zwarta. ~ 104 ~ Długoletnim użytkownikiem obiektu w okresie powojennym było Państwowe Gospodarstwo Rolne Kwakowo. W 1990 roku stary dwór 0 powierzchni użytkowej 840 metrów kwadratowych został opuszczony 1 zdewastowany293. Konieczny był natychmiastowy remont, między innymi wymiana stolarki okiennej i drzwiowej. Od 1990 roku dwór stanowi własność prywatną i - choć nadal nie jest w najlepszym stanie technicznym - to jednak nabywcy przynamniej częściowo udało się uratować go od ruiny294. PARKI Park to duży ogród. Nazwę tę wprowadzono we francuskiej sztuce ogrodowej w XVII i XVIII wieku na oznaczenie naturalnych partii regularnego ogrodu. Analogicznie określano również ogrody krajobrazowe w Anglii, a następnie w całej Europie. Wszystkie wymienione rodzaje parków występują na terenie gminy Kobylnica, z tym że część to dawne parki przy-pałacowe i przydworskie przekształcone w parki publiczne, czyli parki wiejskie. W gminie zachowało się kilkanaście założeń parkowych, które zainteresowały służby konserwatorskie. Siedem z nich - parki w Bzowie, Kończewie, Łosinie, Scięgnicy, Zajączkowie oraz dwa w Sycewicach objęto całkowitą ochroną, wpisując do rejestru za- Park w Kobylnicy w zimowej scenerii bytków województwa pomorskiego, park w Zelkach wpisano do Wojewódzkiej Ewidencji Zabytków. Trwają prace nad włączeniem do WEZ parków w Kuleszewie, Reblinie, Runowie Sławieńskim, Wrzącej, Zagórkach, Zbyszewie, Zębowie i Żelkówku. Dwóch parków dworskich z ewidencji, w Kobylnicy i w Zelkach, nie zalicza się do obiektów zabytkowych. Ponadto w gminie istniały parki dworskie niebędące w ewidencji: w Dobrzęcinie, Luleminie, Runowie Sławieńskim, Sierakowie i Słonowicach. ~ 105 ~ Park wiejski w Bzowie Założono go w drugiej połowie XIX wieku w stylu romantycznym. Stanowi otoczenie murowanego neogotyckiego pałacu, obrośniętego bluszczem295. Bzowo stanowiło wówczas własność rodziny von Boehn, do której należała również Scięgnica. V: 1-1.4 • Park w Bzowie na ' mapie sytuacyjnej. Krajobrazowy park ma nieregularny kształt wydłużony na osi wschód-zachód, i sięga zachodnią krawędzią podmokłych łąk nad ciekiem wodnym. Granicę północną parku stanowi polna droga, południową koryto rzeki i łąka, a zachodnią teren podwórza i ruiny fundamentów rozebranego pałacu. Pod koniec XIX wieku wykopano w nim sztuczny staw z dwoma wysepkami. Na jednej z nich ustawiono ciosane kamienie, które zachowały się do dziś. Na wysepce po południowo-wschodniej stronie stawu wykopano kurhan z piwnicami grobowymi, do czasów współczesnych przetrwały zaledwie resztki tego grobowca. Przetrwały natomiast groby dawnych właścicieli majątku — w nowszej, wschodniej części, włączonej do parku na początku XX wieku. Przed 1945 rokiem był tam ponadto kort tenisowy i woliera dzików. Na roślinność parku składają się w większości gatunki drzew i krzewów liściastych, wśród których najstarsze okazy liczą sobie po 180-200 lat. Park w Dobrzęcinie Dawny park dworski. Jego północną granicę stanowi droga wiejska, zachodnią i południową drogi polne, wschodnią - łąka i ciek wodny bez nazwy. Obiekt parkowy założono prawdopodobnie w XIX wieku w stylu krajobrazowym. Możliwe, iż niegdyś na terenie łąki znajdował się ogród dworski lub sad. W południowo-wschodniej części parku znajdują się stawy i kanał wodny. ~ 106 - iv katastek Końc-zeWo^ mc7« "-"r^TTTSSpJ Dubberztn bej Gr. Behloenwite (Kr 3chlawe) Pałac i park w Dobrzęcinie przed, 1945 rokiem. Źródło: stołp.de. Po drugiej wojnie światowej znacznie przetrzebiono drzewostan, do dziś zachowały się jedynie stare buki, modrzew i kasztanowce296. Park wiejski w Kończewie Jako park przypałacowy założony został pod koniec XVIII wieku. Leży na stoku wzniesienia, które stopniowo przechodzi w obniżenie łąkowe. Założenie to powstało w okresie „kultu natury", czyli zainteresowania wyższych sfer życiem wiejskim. Było w typie ogrodu rustykalnego, w którym obok elementów dekoracyjnych, takich jak drzewa w różnych ugrupowaniach, trawniki, stawy i mostki, występowały również elementy użytkowe: sady, warzywniki oraz łąki, które łączyły się w polami uprawnymi. Północną granicę parku wyznaczają najstarsze drzewa - dęby i lipy posadzone nieopodal pałacu. Jego budynek otaczały zadrzewienia W kształcie litery U, tworząc w ten sposób dużą polanę, na której wyko- Park w Kończewie na mapie sytuacyjnej. pano stawy. Pierwotne założenie ulegało jednak kilkakrotnie przekształceniom. Najpierw około roku 1880 park wzbogacono o nowe gatunki, w tym drzewa egzotyczne, jak sosna czarna, platany i dęby stożkowe. Później, w początkach XX wieku, założeniu nadano styl krajobrazowy i sentymentalny, sadząc gatunki o formach zwisających i zakładając aleję do pobliskiego lasku, zwanego Górą Czarodziejską, którą włączono w ten sposób do parku. Zespół pałacowo-parkowy w Kończewic. Źródło: kobylnica.pl. Wokół założenia parkowego i otwartych płaszczyzn wiodły ścieżki, a na płaszczyźnie przed pałacem były dwa stawy. Mniejszy miał wyspę, w dużym natomiast hodowano ryby. Cały park otoczony był murem z białej cegły. Ostatni właściciel pałacu, Hans Joachim Siemers, będąc miłośnikiem psów, wykorzystywał go do ich hodowli. Obecnie duży staw na centralnej płaszczyźnie wykorzystuje się jako zbiornik przeciwpożarowy, mniejszy natomiast niemalże wysechł, a estetyczny mostek łączący je niegdyś zamienił się w stos kamieni i cegieł. Ponadto na terenie parku znajduje się oczko wodne, które do końca lat 80. XX wieku zanieczyszczano gnojowicą, spływającą od budynków inwentarskich Państwowego Gospodarstwa Rolnego. Do ciekawych gatunków drzew, które zachowały się w zespole parkowym, zalicza się: buk zwyczajny odmienny zwisający, jodłę kalifornijską, jesiony wyniosłe, platan klonolistny, topolę chińską, sosnę czarną, dęby szypułkowe i lipy drobnolistne297. Park leśny w Łosinie Dawny park dworski stanowił część dużego założenia dworskiego. Od północy sąsiaduje z podwórzem folwarcznym i polami uprawnymi, ~ 108 ~ -ca to,\ Komorc Zajączkowo 'akowo Słupskie ... Qlfb Słonowii Kończewo (czewo c SlooGwiczki Kwakowo Bzowo Komiłowo Wrzącai Kuleszewo W roku 1999 przeprowadzono reformę oświatową, która ukształtowała na 18 lat trójstopniowy podział szkół: podstawowe, gimnazjalne i ponadgimnazjalne. W tym okresie na terenie Gminy Kobylnica funkcjonowało pięć szkół podstawowych w Kwakowie, Kończewie, Słonowi-cach i Sycewicach oraz dwie szkoły gimnazjalne w Kobylnicy i Sycewi-cach, które w 2003 zostały włączone wraz ze szkołami podstawowymi w tych miejscowościach w zespoły szkół samorządowych odpowiednio w Kobylnicy i Sycewicach. Z dniem 1 września 2017 roku w wyniku kolejnej reformy oświatowej powrócono do ośmioletnich szkół podstawowych, likwidując gimnazja. \ Lubuń/^-s^ Sieć szkół publicznych w gminie Kobylnica po 1999 roku (elipsy siedziby szkół). SZKOŁA PODSTAWOWA W KOBYLNICY Starania o uruchomienie pierwszej szkoły rozpoczęto już w początkach sierpnia 1945 roku, oczywiście na bazie szkoły poniemieckiej. Ta miała murowany budynek444, lecz do użytku nadawały się zaledwie trzy klasy. Przed rozpoczęciem zajęć udało się sposobem gospodarczym wyposażyć szkołę w ławki, kilka stołów i krzeseł. Naukę 1 września 1945 roku rozpoczęło w niej 35 dzieci, półtora miesiąca później było ich już o 30 więcej. W szkole uczyli Janina Ociepiń- - 154 ~ ska i kierownik placówki Paweł Szynkowski. Już 20 października odbyła się pierwsza wizytacja, a 5 listopada lustrował ją okręgowy zjazd inspektorów. 7 listopada wybrano komitet rodzicielski. W skład zarządu weszli panowie Marzec, Nić i Iwaszkiewicz. W październiku 1946 roku Paweł Szynkowski przeniósł się do szkoły rolniczej. Zastąpił go Wojciech Kulikowski, nauczyciel z Wołynia. Zetknął się z problemami wychowawczymi; w pierwszym półroczu roku szkolnego 1946-1947 kilkakrotnie zwoływał zebrania rodziców, aby nawiązać z nimi współpracę. Z początkiem roku szkolnego 1946-1947 placówka w Kobylnicy uzyskała status szkoły zbiorczej. Już od 1945 roku uczęszczali do niej uczniowie z obwodów Zajączkowo i Kwakowo, natomiast od września 1947 roku dołączyli do nich uczniowie z Bolesławie, Łosina i Widzina. W roku szkolnym 1948-1949 uruchomiono tu klasę siódmą, do tego czasu była to szkoła sześcioklasowa. Od roku szkolnego 1961-1962 nastąpił gwałtowny wzrost liczby uczniów, gdyż regularnie zaczęły tu uczęszczać do klas od piątej do siódmej dzieci z Bolesławie, Łosina i Widzina. W związku z brakiem izb lekcyjnych nauka odbywała się na dwie zmiany; druga kończyła się około godziny 18. Budynek starej szkoły w Kobylnicy. W 1962 roku obowiązki dyrektora przejęła Antonina Buraczew-slca. W 1968 roku szkoła pozyskała połowę budynku parafialnego z dwoma klasami i zastępczą salę gimnastyczną, a w następnych latach podczas remontu unowocześniono klasy w głównym budynku445. W roku szkolnym 1966-1967 wprowadzono ośmioletni program nauczania podstawowego, a tym samym przybyła klasa ósma. Od września 1974 roku do Kobylnicy zaczęli uczęszczać także uczniowie z Żelkówka i Lubunia. Wraz z powstaniem województwa słupskiego powstała Zbiorcza Szkoła Gminna w Kobylnicy. W budynku szkolnym założono centralne ogrzewanie, wymieniono ławki, wyposażono klasy w pomoce naukowe. Odtąd do szkoły byli dowożeni uczniowie z odległych miejscowości, między innymi z Zelek, Zelkówka, Lubunia, Płaszewa, Kruszyny i Kwakowa, a nauczyciele odbywali wyjazdowe zebrania z rodzicami446. Placówka obejmowała pięć szkół ośmioklasowych i sześć szkół czteroklasowych, w których w 1976 roku uczyło się łącznie 1040 uczniów, w tym 216 w szkołach czteroklasowych447. W roku szkolnym 1977-1978 do dziewięciu szkół wchodzących w skład Zbiorczej Szkoły Gminnej uczęszczało 1313 uczniów. Jedna z klas Szkoły Podstawowej w Kobylnicy (rocznik 1979-1987). W roku szkolnym 1979-1980 w jej ramach działało dziewięć szkół, w tym: cztery ośmioklasowe w Kobylnicy, Kończewie, Wrzącej i Sycewi-cach, cztery punkty filialne z klasami od jeden do trzy w Kuleszewie, Lu-buniu, Słonowicach i Bzowie oraz punkt filialny w Kwakowie z klasami od pierwszej do czwartej448. Liczba nauczycieli wzrosła do 25. Utworzony został etat kierowniczy: zastępca dyrektora szkoły bazowej449. W latach 1979-1984 funkcję gminnego dyrektora szkół pełniła A. Buraczewska, natomiast Janina Smysło oraz Władysław Dykty byli jej zastępcami, tak zwanymi dyrektorami szkoły bazowej, jak ówcześnie nazywało Ministerstwo Oświaty i Wychowania szkoły gminne. Jadwiga Głowacka była zastępcą dyrektora gminnego do spraw wychowawczych. W 1984 roku nastąpiła kolejna zmiana organizacyjna wiejskiej oświaty. Utworzono wówczas Gminny Inspektorat Oświaty450, którym kierował Adam Kamiński451, a po nim w latach 1988-1990 Brygida Czerwińska452. W 1990 roku, kiedy szkołą kierowała Bożena Gawlak, uczyło się tu 600 dzie- - 156 ~ ci. Nauka odbywała się na trzy zmiany. Pomocy lokalowej udzielała wówczas parafia rzymskokatolicka453. W szkole w Kobylnicy uruchomiono stołówkę, zbudowano wewnątrz w pomieszczeniach piwnic toalety. W 1991 roku uczniów ubyło, gdyż oddano do użytku rozbudowaną szkołę w Kwakowie454. Budowa Szkoły Podstawowej w Kobylnicy (rok 1998). Wmurowanie kamienia węgielnego pod budowę Gimnazjum w Kobylnicy (rok 2002). Z opóźnieniem, bo dopiero 26 kwietnia 1996 roku, obchodzono 50-lecie istnienia szkoły. Na uroczystość zaproszono byłych dyrektorów, nauczycieli, pierwszych absolwentów, rady rodziców, władze oświatowe, gminne i związkowe, przedstawicieli środowiska, reprezentantów ważnych Zakładów pracy oraz instytucji, a także dyrektorów szkół z terenu gminy. Były kwiaty i wspomnienia. Podczas tej uroczystości wójt gminy Kobylnica, Jerzy Makarów, wręczył dyrektorowi „akt erekcyjny pod budowę nowej szkoły"455. Już w 1985 roku ukonstytuował się Społeczny Komitet Budowy Szkoły. Społecznikom starczyło zapału na pięć lat. Był to okres, kiedy zaopatrzenie w materiały budowlane było katastrofalne. Zdołano zrobić wykop, zalać fundamenty, wybudować część ścian oraz zgromadzić trochę cegieł. Szkoła iv Kobylnicy. Źródło: spkobylnica.pl. Do budowy przystąpiono w marcu 1997 roku, zaś 9 kwietnia 1999 roku oddano do użytku nowy budynek szkoły. Budowa pochłonęła ponad 2 200 000 zł, z czego prawie 400 000 zł przekazało Kuratorium Oświaty. Nowa szkoła jest funkcjonalna, w budynku znajduje się trzynaście sal lekcyjnych, są podjazdy i winda dla niepełnosprawnych, przestronne i bezpieczne korytarze. Funkcjonalność koresponduje z estetyką. Po oddaniu budynku nowej szkoły, budynek starej szkoły przeznaczono na gimnazjum. Ważne wydarzenie w życiu szkoły miało miejsce również 3 maja 1998 roku, kiedy to nadano szkole sztandar i imię Kornela Makuszyńskiego oraz odsłonięto pamiątkową tablicę. GIMNAZJUM W KOBYLNICY W roku 1999, w wyniku reformy oświatowej, która wprowadziła trójstopniowy podział szkół tj. szkoły podstawowe, gimnazja i ponadpodstawowe, z dniem 1 września w budynku starej szkoły rozpoczęło działalność Gimnazjum w Kobylnicy. Pierwszym dyrektorem została Gabriela Barszczewska. W skład obwodu Gimnazjum weszły miejscowości: Kobylnica, Bolesławice, Giełdoń, Komiłowo, Kończewo, Kruszyna, Kuleszewo, Kwakowo, Lulemino, Lubuń, Łosino, Maszkowo, Płaszewo, Sierakowo, Widzino, Zagórki, Zajączkowo, Zbyszewo, Żelki, Żelkówko. Kolejnym wydarzeniem była budowa i oddanie do użytku hali widowiskowo — sportowej w Kobylnicy. Decyzję o budowie podjęła Rada Gminy Kobylnica, z inicjatywy Wójta Gminy Leszka Kulińskiego. Dnia 3 września 2002 roku wmurowano kamień węgielny pod rozbudowę Gimnazjum - 118 ~ oraz budowę hali sportowo-widowiskowej. W planach rozbudowy hali uwzględniono na parterze salę ze sceną i świetlicą dla młodzieży, na piętrze bibliotekę z czytelnią, salę muzyczną, pracownię plastyczną i gabinet chemiczny. Całość połączona została łącznikiem ze szkołą podstawową. Obiekty dostosowano do potrzeb osób niepełnosprawnych. Hala sportowa ma 1074 m lew., jest w niej 190 miejsc siedzących oraz 170 stojących na balkonie widokowym. Poza tym są pomieszczenia do gimnastyki korekcyjnej, gabinet kultury fizycznej, kawiarenka internetowa z bufetem oraz kompleks szatni, umywalni i przebieralni dla zawodników Budowa hali sportowo-widowiskowej im. Bronisława Malinowskiego w Kobylnicy. Uroczystość otwarcia hali oraz nadania jej imienia Bronisława Malinowskiego odbyła się 31 maja 2003 roku. Pamiątkowe tablice odsłonił brat zasłużonego sportowca i olimpijczyka, Roman Malinowski. W maju i czerwcu 2002 roku uczniowie wybierali patrona szkoły. W wyniku głosowania, które odbyło się 6 czerwca, wybrano imię Zjednoczonej Europy456. Nadanie imienia oraz wręczenie sztandaru odbyło się 1 września 2003 roku. W uroczystości uczestniczyli parlamentarzyści, przedstawiciele Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, przewodniczący Sejmiku Województwa Pomorskiego, starosta słupski, przedstawiciele władz gmin zagranicznych, przedstawiciele policji, straży pożarnej z Ósthammar i Słupska, nauczyciele z Ósthammar, Durbuy, Uusikaupunki, Orimatillą 1 Valga oraz młodzież belgijska i estońska. Delegacje zagraniczne posadziły drzewa w Alei Przyjaźni, prowadzącej do szkoły. Budowa hali kosztowała 12 095 145 zł, ponad 66 % wydatków pochodziło z budżetu Gminy Kobylnica. Na budowę udało się pozyskać Znaczne środki z budżetu państwa. - 159 - t K ZESPÓŁ SZKÓŁ SAMORZĄDOWYCH W KOBYLNICY 4 lutego 2003 roku Rada Gminy w Kobylnicy podjęła uchwałę o utworzeniu z dniem 1 września 2003 roku Zespołu Szkół Samorządowych w Kobylnicy. W jego skład weszły: Szkoła Podstawowa im. Kornela Makuszyńskiego i Gimnazjum im. Zjednoczonej Europy oraz oddziały przedszkolne. Obwód Szkoły Podstawowej obejmował wsie: Kobylnicę, Bolesławice, Łosino i Widzino, zaś obwód Gimnazjum: Kobylnicę, Bo-lesławice, Łosino, Widzino, Kończewo, Sierakowo, Kuleszewo, Giełdoń, Zagórki, Zbyszewo, Kwakowo, Lulemino, Maszkowo, Zajączkowo, Ko-miłowo, Lubuń, Żelki, Żelkówko, Żelkowiec, Kruszynę i Płaszewo. W maju 2003 roku, czyli jeszcze przed oficjalnym oddaniem do użytku hali sportowej, szkołę podstawową i gimnazjum odwiedziła wiceminister edukacji Hanna Kuzińska457. Pierwszym dyrektorem Zespołu Szkół Samorządowych został Mirosław Sawicki, następnie od 2005 roku funkcję tę pełniła Barbara Usowicz, która w roku 2010 odeszła na emeryturę. Kolejnym dyrektorem był Zbigniew Bednarczyk., pełnił tę funkcję w latach 2010-2013. Jego następcą do połowy roku 2018 był Jan Wild. Od 1 września 2018 roku Szkołą Podstawową w Kobylnicy kieruje Ewa Solnikowska. Dnia 1 września 2017 r. Zespół Szkół Samorządowych w Kobylnicy, w związku z kolejną reformą oświatową, został zlikwidowany. Utworzono ponownie 8 letnią szkołę podstawową, z wygaszanymi klasami gimnazjalnymi. W roku 2011 dzięki finansowemu wsparciu uzyskanemu ze środków europejskich zamontowano na łączniku budynku szkoły i sali gimnastycznej kolektory słoneczne do zasilenia instalacji c.u.w. W latach 2010-2013 przy udziale środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej i środków europejskich, przeprowadzono termomodernizację budynku Szkoły Podstawowej, poprzez docieplenie ścian wraz z wykonaniem elewacji, wymienioną częściowo stolarkę okienną i drzwiową. Na przestrzeni lat szkoła w Kobylnicy stała się nie tylko wyróżniającą się placówką oświatową, ale również lokalnym ośrodkiem kultury. Szkoła od lat organizuje wiele wydarzeń takich jak: festyn rodzinny (od 2010 r.,), konkurs Marynistyczny „Marina", Wojewódzki Konkurs Ekologiczny Dzień liczby Pi, Dzień Seniora, Dzień Ludzi z Pasją, Wojewódzki Konkurs Recytatorski Obcojęzycznej Poezji Miłosnej. Począwszy od 2016 w szkole organizowana jest wystawa komputerów „Retrokomp". Na uwagę zasługuje również Kobylnicki Festiwal Nauki organizowany od 2014 roku. Wraz z podjęciem starań o przyjęcie Polski do Unii Europejskiej, a następnie jej akcesem, przed szkołą otworzyły się nowe możliwości dotyczące pozyskiwania środków. Szkoła zainicjowała wiele projektów: „Pajdolcracja w demokracji", „Przez zabawę do wiedzy", „Dobra edukacja drogą do sukcesu" czy „Erasmus". ^ a - 160 _ W ostatnich latach zauważalny jest znaczny wzrost liczby uczniów w szkole. Analizując dane dotyczące ilości uczniów począwszy od 575 uczniów w roku szkolnym 1990/1991, poprzez 354 w roku 1998/1999 oraz 501 (277 uczniów szkoły podstawowej i 224 gimnazjum) w roku 2010/2011 po 683 (516 uczniów szkoły podstawowej i 167 gimnazjum) w roku szkolnym 2017/2018, można zauważyć zmiany demograficzne jakie zachodzą na terenie gminy Występujące w latach 90 - tych problemy demograficzne (charakterystyczne dla całego kraju), a następnie z końcem pierwszego dziesięciolecia XXI wieku znaczny wzrost liczby mieszkańców, będący wynikiem migracji mieszkańców miasta na obszary wiejskie. Te ostatnie zmiany powodują, iż przed włodarzami gminny już wkrótce kolejna strategiczna decyzja dotycząca konieczności budowy lub rozbudowy szkoły. SZKOŁA PODSTAWOWA W KOŃCZEWIE W 1945 roku dzieci z Kończewa uczęszczały do szkoły w Sierakowie458, gdyż budynki zajmowane przed wojną przez szkołę w Kończewie uległy zniszczeniu, inne przeznaczono na pozaoświatowe cele, a wszystkie wymagały poważnych remontów. Polska szkoła w Kończewie rozpoczęła swoją działalność w 1948 roku. Uruchomiono wtedy sześć klas od I do III. 1 grudnia 1948 roku do szkoły uczęszczało 53 uczniów. Nauka odbywała się w czterech izbach lekcyjnych ogrzewanych piecami. Brak było pomieszczeń na szatnię, dzieci wieszały okrycia na wieszakach w korytarzu. Ćwiczenia odbywały się na korytarzu lub boisku szkolnym. Stanowisko kierownika szkoły w tym okresie zajmował Stanisław Witkowski. W szkole uczyło trzech nauczycieli. W roku szkolnym 1951-1952 przekształcono ją w szkołę siedmioklasową. Przez kolejne 10 lat liczba uczniów systematycznie wzrastała od 63 do 136. Przybywało też nauczycieli. Szkoła nadal borykała się z trudnościami lokalowymi i finansowymi, brakowało gabinetów przedmiotowych i pomocy dydaktycznych. W 1961 roku Sejm PRL przyjął ustawę o rozwoju systemu oświaty i wychowania. Wprowadziła ona ośmioklasową szkołę podstawową, czyniąc z niej organizacyjną i programową podstawę całego systemu kształcenia i wychowania. W roku 1965-1966 szkołę w Kończewie opuścili ostatni absolwenci siódmych klas. Ponieważ liczba uczniów ciągle wzrastała, zaczęto zastanawiać się nad kapitalnym remontem szkoły. We wrześniu 1964 roku dzieci przeniesiono do pomieszczeń wynajętych w Sierakowie (w świetlicy wiejskiej 1 domu rodziny Jaśkiewicz). 4 października 1966 roku szkoła przeprowadziła się do nowego budynku. Nie był taki, jakim go zaplanowano, ale w porównaniu ze starym wygodniejszy. Miał pięć izb lekcyjnych, dwie Przy ul. Kolejowej oraz pracownię techniczną w budynku gospodarczym. Były w nim również pokój nauczycielski, biblioteka i gabinet kierownika szkoły. Utworzono osiem oddziałów (kl. I-VIII), w których uczyło się 192 161 ~ uczniów i pracowała piątka nauczycieli. Wpływ na wzrost liczby uczniów miała budowa osiedla Państwowego Gospodarstwa Rolnego i dowóz dzieci z sąsiedniego Kuleszewa, gdzie była tylko szkoła czteroklasowa. Mimo trudnych warunków lokalowych, podstawówka nie odbiegała pod względem poziomu nauczania od innych szkół. Co prawda nie mogła poszczycić się wieloma osiągnięciami na szczeblu rejonu czy województwa, niemniej jednak wielu uczniów dostawało się do szkół średnich. Szkoła w Kończewie. Do 1982 roku lekcje odbywały się w dwóch budynkach: obecnym i mniejszym przy ul. Kolejowej 1. W 1985 roku rozpoczęto dobudowę dwóch izb lekcyjnych. Przy pracach pomogli rodzice, byli absolwenci szkoły, Urząd Gminy i Spółdzielnia Kółek Rolniczych w Sierakowie. Siedem izb lekcyjnych rozwiązało jednak problem tylko częściowo, gdyż nadal brakowało gabinetów. Od 1992 roku szkole w Kończewie podlegała filia w Kuleszewie459. Dopiero lata 90. XX wieku przyniosły dalszą rozbudowę szkoły. W 1991 roku klasy młodsze przeniesiono do pomieszczeń po byłym ' Mm przedszkolu pegeerowskim (pałac w Kończewie). Wróciły do budynku szkoły w 1992 roku. Dwa lata później został zatwierdzony plan rozbudowy szkoły. Prace trwały dwa lata. Na przełomie lipca i sierpnia 1996 roku rozpoczęło się zagospodarowywanie nowego obiektu460. Wyniesiono wszystkie meble i pomoce naukowe, żeby umożliwić rzemieślnikom wykonanie remontu kapitalnego w starej szkole. Do 1996 roku, kiedy oddano do użytku kotłownię olejową, szkoła korzystała z kotłowni Państwowego Gospodarstwa Rolnego. Inauguracja roku szkolnego 1996-1997, w 50-lecie placówki, odbyła się w pachnącym świeżą farbą budynku. Do szkoły uczęszczało wówczas 243 uczniów. W ciągu 50 lat przez tę placówkę przeszło około 1600 uczniów; doczekała się około 820 absolwentów; uczyło w niej 80 nauczycieli. W szkole filialnej w Kuleszewie w całym okresie jej funkcjonowania pracowało trzech kierowników, 15 nauczycieli, czterech pracowników obsługi. Szkoła Podstawowa w Kończewie w dalszym ciągu się rozwijała. W roku 2000 uruchomiono oddaloną o ok. 200 metrów salę gimnastyczną w adaptowanym budynku byłej świetlicy. W roku 2011 dzięki finansowemu wsparciu uzyskanemu ze środków europejskich zamontowano na budynku szkoły i sali gimnastycznej kolektory słoneczne. W roku 2013 przy udziale środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej szkoła została objęta pokaźnym remontem. Przeprowadzono termomodernizację budynku, poprzez docieplenie ścian i dachu wraz wymianą jego pokrycia i wykonaniem estetycznej elewacji, wymieniono stolarkę okienną i drzwiową, oraz przebudowano instalację c.o. W roku 2017 ze środków europejskich zmodernizowano pomieszczenia przeznaczone na oddziały przedszkolne. W wyniku przeprowadzonego remontu możliwe było uruchomienie z dniem 1 września 2017 II oddziału przedszkolnego dla dzieci w wieku 3-4 lat. Również w roku 2017 zamontowano na budynku szkoły ogniwa fotowoltaiczne, służące do produkcji energii elektrycznej. W związku z reformą oświatową wdrażaną od 2017 r. i utworzeniem w miejsce 6-letniej szkoły podstawowej 8 letniej szkoły, istnieje konieczność dalszej rozbudowy placówki. Gmina Kobylnica opracowała dokumentację projektową na budowę pełnowymiarowej sali sportowej, która połączona zostanie z budynkiem szkoły. W nowym obiekcie poza salą zaprojektowano również pomieszczenia przeznaczone na zajęcia dydaktyczne. W ostatnich latach nastąpiły zmiany w kierowaniu szkołą. Do roku szkolnego 2014/2015 szkołą kierowała pani Helena Budlewska. W roku 2015 konkurs wygrała Anna Zieniuk, która złożyła rezygnację w miesiącu październiku tego samego roku. Przez rok szkołą zarządzał pan Andrzej Laskowski. Od dnia 1 września 2016 roku dyrektorem SP w Kończewie jest pani Grażyna Pioterek wyłoniona w drodze konkursu. - 163 - Szkoła w Kończewie jest centrum kultury kaszubskiej w gminie. Od roku 2017 organizuje Festiwal Kultury Kaszubskiej na szczeblu powiatowym. W 70-letnim powojennym okresie podstawówka w Kończewie z placówki z 26 uczniami w pierwszym roku szkolnym 1945-1946 stała się jedną z większych szkół gminnych. Większość kontynuowała lub kontynuuje naukę w szkołach zawodowych, średnich i na studiach wyższych. SZKOŁA PODSTAWOWA W KWAKOWIE Już z pierwszych zdań zapisanych w kronice szkoły dowiadujemy się, że do końca roku szkolnego 1956-1957 Kwalcowo miało szkołę z niemieckim językiem nauczania, do której uczęszczały dzieci wyłącznie pochodzenia niemieckiego. Dopiero po zakończeniu akcji łączenia rodzin i wyjeździe Niemców otwarto w Kwakowie szkołę polską461. W siedmioklasowej podstawówce 1 września 1957 roku pracę rozpoczęli: Ignacy Jarzembiński, Janina Jarzembińska oraz Brunon Bąk. Uczęszczały tu dzieci z Kwakowa, Komiłowa, Luleminka i Maszkowa, gdyż miejscowości te należały do obwodu szkoły. Spoza obwodu w klasach V, VI i VII uczyły się dzieci z Kruszyny i Lulemina. Stara szkoła w Kwakowie. W roku szkolnym 1966-1967, pierwszym od wprowadzenia klasy ósmej, dwójka ośmioklasistów z Kwakowa uczęszczała do szkoły w Kobylnicy, a dwójka młodszych do szkoły w Luleminie. W roku szkolnym 1972-1973 klasy od piątej do ósmej dojeżdżały do Szkoły Podstawowej nr 1 w Słupsku, a szkole w Kwakowie obniżono stopień organizacyjny do czterech klas i placówka stała się filią Zbiorczej Szkoły Gminnej w Kobylnicy. Następna zmiana stopnia organizacyjnego szkoły nastąpiła po likwidacji Szkoły Podstawowej w Luleminie w 1974 roku, a po niej kolejna, w 1977 roku - po likwidacji szkoły w Żelkówku. Dzieci wszystkich wymienionych placówek dowożono do Kwakowa. W roku szkolnym 1992-1993 do placówki tej uczęszczały klasy od 0 do V 164 - Budynek był za ciasny Wiosną 1985 roku odbyły się zebrania z rodzicami na temat rozbudowy placówki. Rodzice zadeklarowali pomoc finansową i rzeczowy udział w pracach. 15 grudnia 1987 roku powstał Społeczny Komitet Budowy Szkoły w Kwakowie. Inwestycją zainteresowano władze oświatowe, gminne i społeczeństwo lokalne. Kontynuowano spotkania z rodzicami - w listopadzie 1988 roku aktywnie włączyli się do prac ziemnych na budowie. Na sesji Gminnej Rady Narodowej w 1988 roku uchwalono przekazanie funduszy na rozbudowę szkoły. Pierwszy projekt zakładał postawienie dobudówki przy starym budynku, w którym miało być pięć sal, jednakże potrzeby okazały się większe. W nowym projekcie założono że obiekt ma składać się z dziesięciu sal lekcyjnych. Do 1991 roku głównymi wykonawcami byli pracownicy brygady remontowo-budowlanej w Kwakowie, której dyrektorem był Tadeusz Świątek, równocześnie inspektor nadzoru. W czerwcu 1991 roku roboty przejął Zakład Remontowo-Budowlany Komendy Wojewódzkiej Policji w Słupsku. Na czas budowy, w pierwszym półroczu roku szkolnego 1991 -1992, klasy od pierwszej do czwartej oraz oddział przedszkolny miały zajęcia na plebani, w pomieszczeniach po byłych salkach katechetycznych462. Po pięciu latach budowy oddano do użytku jednopiętrowy obiekt 0 powierzchni 1100 metrów kwadratowych. Przeniesiono do niego 105 uczniów ze szkoły w Kobylnicy. Uroczystego przecięcia wstęgi 8 lutego 1993 roku dokonali ówczesny kurator oświaty ze Słupska, Zygmunt Sadowski, oraz dyrektor szkoły Krystyna Balcerek. Budowę finansowali Kuratorium Oświaty, Urząd Gminy w Kobylnicy, rodzice 1 zakłady pracy463. Do szkoły uczęszczali uczniowie z Komiłowa, Kwa-kowa, Kruszyny, Lubunia, Lulemina, Maszkowa, Płaszewa, Zajączko-Wa, Żelkówka i Żelek. W styczniu 1997 roku wójt gminy Kobylnica Jerzy Makarów zaproponował szkołom wybór patronów, zobowiązał się również do ufundowania sztandarów. Szkoła Podstawowa w Kwakowie zdecydowała się na imię Polskich Olimpijczyków. Nosi je od 1 września 1998 roku. Na uroczystość nadania szkole imienia przybyli asystent Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Adam Wilk oraz pięciu olimpijczyków: lekkoatleta Kazimierz Zimny, uczestnik olimpiady w Melbourne w 1956 roku; maratończyk Jan Huruk; brązowy medalista olimpiady w Rzymie w 1960 roku; kajakarz Jerzy Opara, uczestnik olimpiady w Monachium w 1972 roku; pięściarz Kazimierz Adach ze Słupska, brązowy medalista z Moskwy w 1980 roku oraz siatkarz Romuald Rasiak ze Słupska, srebrny medalista VI olimpiady niepełnosprawnych w Arnhem w 1980 roku. Przybyli także: międzynarodowy mistrz szachowy Witalis Sapis, lekkoatleta Tomasz Czubak i wychowanek kwakowskiej wszechnicy, mistrz Polski w boksie Jerzy Struzik. Wojewoda słupski Jerzy Kuzyniak sprezentował olimpijskiej szkole komplet piłek. Od tego czasu odbywają się tu spotkania ze znanymi olimpijczykami, sportowcami i trenerami. Bywali tu między innymi olimpijczycy Mirosława ~ 165 ~ tzkoło Podstawowa im. Polskich Olimpijczyków w Kwakowie Sagun i Robert Kraskowski ze Słupska464. W drugą rocznicę nadania imienia, to jest 1 czerwca 2000 roku465, otwarto salę gimnastyczną, na którą adaptowano starą salę widowiskową byłego PGR-u, położoną około 50 metrów od szkoły. Uczniowie kwakowskiej szkoły podzieleni są na klasy w zależności od uprawianych dyscyplin. Każda z klas ma swojego patrona - olimpijczyka, z którym utrzymuje kontakty przynajmniej korespondencyjne466. Szkoła podstawowa w Kwakowie. Przez 25 lat tj. od 1985 r. do 2010 szkołą kierowała Krystyna Balcerek. W dużej mierze dzięki zaangażowaniu Pani dyrektor szkoła znacznie się rozbudowała, w 1998 roku szkole nadano imię Polskich Olimpijczyków. Nazwa ta stała się drogowskazem dla nauczycieli, którzy kształcili dzieci w duchu olimpijskim. W roku 2002 po raz pierwszy odbył się Bieg Olimpijski, który organizowany jest do dzisiaj. Od roku 2010 dyrektorem szkoły jest Andrzej Wojtaszek, pomysłodawca Biegu Olimpijskiego, założyciel i wieloletni prezes UKS Olimpijczyk Kwakowo, którego młodzi piłkarze odnoszą liczne sukcesy na arenie krajowej i międzynarodowej. W roku 2011 dzięki finansowemu wsparciu uzyskanemu ze środków europejskich zamontowano na budynku szkoły i sali gimnastycznej oraz zaplecza szatniowo- sanitarnego boiska ORLIK kolektory słoneczne celem zasilenia instalacji c.u.w. W latach 2011-2012 przy udziale środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej i środków europejskich wykonano termomodernizację budynku szkoły oraz w kolejnych latach 2012-2013 termomodernizację budynku sali gimnastycznej poprzez docieplenie ścian i dachu wraz wymianą jego pokrycia i wykonaniem nowej elewacji, wymieniono stolarkę okienną i drzwiową, przebudowano instalację c.o. Dnia 1 września 2016 roku w szkole uruchomiono II oddział przedszkolny, do którego uczęszczają dzieci w wieku 4 i 5 lat. Również w roku 2017 przy udziale środków europejskich zamontowano na budynku szkoły ogniwa fotowoltaiczne, służące do produkcji energii elektrycznej. - 166 - Dnia 18 maja 2018 r. szkoła obchodziła 20 - lecie nadania jej imienia. W planach jest budowa hali sportowej, która podobnie jako obiekt w Kończewie będzie połączona z obecnym budynkiem szkoły. SZKOŁA PODSTAWOWA W SYCEWICACH Czteroklasowa szkoła w Sycewicach zaczęła funkcjonować 1 września 1946 roku467, bowiem w sierpniu tego roku przyjechała do Sycewic nauczycielka Janina Wojtun, która zorganizowała placówkę razem z sołtysem Marianem Wołoczko. Inauguracja roku szkolnego 1949-1950 odbywała się jeszcze w starym budynku, ale już w październiku 1949 roku uczniów przeniesiono do nowo wyremontowanej szkoły. W 1950 roku nastąpiła trzymiesięczna przerwa w nauczaniu z powodu braku nauczyciela - Janinę Wojtun przeniesiono do Deszczna w powiecie sanockim. Nową kierowniczką została Halina Łuńslca. Uczniowie i nauczyciele na tle starej szkoły w Sycewicach. Rok 1960. W 1952 roku utworzono tu szkołę dla dzieci niemieckich, z nauczaniem w języku niemieckim. Nauczycielką w tej placówce była Dorota Minert, a obowiązki kierownika obydwu szkół objął 1 października tego samego roku Wacław Łuński, były kierownik kadr Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Słupsku468. W 1957 roku uruchomiono W Sycewicach szkołę pięcioklasową, której kierownikiem została Jadwiga Jeziorowska, a uczył w niej Eugeniusz Jopa. Od września 1958 roku kierował szkołą Bronisław Jeziorowski469. 7 maja 1978 roku w Zbiorczej Szkole Gminnej w Sycewicach miała miejsce wielka uroczystość, bowiem tego dnia drużynie harcerskiej wrę- czono sztandar jej patrona, Janka Krasickiego. Warunki nauki w placówce polepszyły się nieco w 1980 roku, kiedy to klasy od pierwszej do czwartej otrzymały pomieszczenia w adaptowanym na szkołę budynku po byłym Klubie Rolnika. O potrzebie budowy nowej siedziby szkoły mówiono już na początku lat 70. ubiegłego wieku, ciągle jednak brakowało funduszy na podjęcie tak wielkiej inwestycji. W 1975 roku powstał Wiejski Komitet Budowy Szkoły w Sycewi-cach. W jego skład, obok nauczycieli, grupy rodziców i władz gminy, weszli pracownicy Kombinatu Państwowego Gospodarstwa Rolnego, które zadeklarowało pomoc przy pracach ziemnych470. Rozpoczęto społeczną zbiórkę pieniędzy. Pierwszą zakończoną częścią przedsięwzięcia była sala gimnastyczna. Sala była pierwszym tego typu obiektem w gminie Kobylnica. W jej uroczystym otwarciu uczestniczyli między innymi naczelnik gminy W Wojciechowski i wicekurator ze Słupska, Edward Wawrzyniak. Wstęgę przecięła uczennica Katarzyna Rachwalska, w asyście przewodniczącego Społecznego Komitetu Budowy Szkoły, inżyniera Czesława Sławskiego, oraz inspektora oświaty w Kobylnicy, Brygidy Czerwińskiej471. Na początku 1990 roku reszta inwestycji była już bardzo zaawansowana, ale prace omal nie zostały przerwane472. Mimo problemów 19 listopada 1991 roku nową szkołę oddano do użytku. Wstęgę przecinali kurator oświaty Zygmunt Sadowski oraz uczennica Anna Sudół. W uroczystości uczestniczył wójt gminy Kobylnica Jerzy Makarów, radni, rodzice, uczniowie i obsługujący miejscową parafię salezjanie. Słowa podziękowania skierowano pod adresem głównego wykonawcy, którym był zakład remontowo-budowlany w Reblinie. Szkoła otrzymała kompletne, nowe wyposażenie473. Budowa trwała prawie cztery lata. Budynek do stanu surowego, jak wcześniej hala sportowa, został postawiony z funduszy zgromadzonych przez Społeczny Komitet Budowy Szkoły. Prace wykończeniowe sfinansowało województwo. Budowę finansowo wsparli także Rada Gminy w Kobylnicy oraz Ministerstwo Edukacji Narodowej. Wiele prac, szczególnie w pierwszym etapie budowy, wykonali w czynie społecznym mieszkańcy Sycewic. Nowa szkoła to czterokondygnacyjny budynek liczący dwanaście izb lekcyjnych o łącznej powierzchni 2700 metrów kwadratowych. Są w nim pracownie: fizyczna, chemiczna, biologiczna, geograficzna, informatyczna. 19 października 1996 roku obchodzono jubileusz 50-lecia szkoły. Nie zabrakło na nim byłych nauczycieli, a także pierwszych absolwentów: Genowefy Wołoczko, Tadeusza Wacha, Czesława Chwieduka. Szczególnie wzruszające były wspomnienia absolwentek Marioli Dawszewskiej i Bożeny Kacykowskiej. Zorganizowano również okolicznościową wystawę. Nie zabrakło na niej redagowanej w szkole prasy, liczba tytułów była imponująca: „Prymus , „Nowinki Filipinki", „Mini Brawo", „Junior", „Hirelc , „Spoko . Później wydawano również „System", „Dziewięciu wspaniałych", „Wiadomości spod szkolnej ławki"474. a ~ 168 ~ Szkoła w Sycewicach (widok współczesny). Kolejnym świętem było nadanie szkole 23 maja 1998 roku imienia i wręczenie sztandaru. Szkoła wybrała imię Polskich Noblistów. Ojcami chrzestnymi sztandaru byli wójt jerzy Makarów oraz przewodniczący Rady Gminy Kobylnica, Janusz Czernichowski, a poświęcił go ówczesny proboszcz z Sycewic, ks. Jan Terlikowski SDB475. Od września 2003 roku do 31 sierpnia 2017 roku szkoła wchodziła w skład Zespołu Szkół Samorządowych w Sycewicach476 utworzonego na mocy Uchwałą Rady Gminy w Kobylnicy z 4 lutego 2003 roku. Zespół obejmował: Oddział Przedszkolny, Szkołę Podstawową imienia Polskich Noblistów oraz Gimnazjum w Sycewicach. Na podstawie zarządzenia wójta z 23 czerwca 2003 roku, 1 września 2003 roku stanowisko dyrektora Zespołu powierzono Mariuszowi Pawłowskiemu, a funkcję wicedyrektora Małgorzacie Aziukiewicz477. W latach 1999 - 2014 obwód szkoły obejmował: miejscowości: Sy-cewice, Miedźno, Komorczyn, Reblinko, Reblino, Zębowo i spoza gminy Gać oraz Redęcin. Na mocy uchwały z dnia 9 kwietnia 2014 r. obwód szkoły zmniejszył się o miejscowości Gać i Redęcin. GIMNAZJUM W SYCEWICACH Uchwałę dotyczącą założenia Gimnazjum w Sycewicach z dniem 1 Września 1999 roku Rada Gminy w Kobylnicy podjęła 25 lutego 1999 r°ku. Uchwałę o powołaniu na stanowisko dyrektora Mariusza Pawłowskiego podjęto 8 kwietnia 1999 roku, zaś 27 maja 1999 roku nadano placówce status gimnazjum publicznego. Placówkę umieszczono w budynku szkoły podstawowej, a do jej obwodu włączono miejscowości: Sycewice, - 169 ~ Bzowo, Ciechomice, Dobrzęcino, Kczewo, Komorczyn, Miedźno, Re-blinko, Reblino, Rozłęka, Runowo Sławieńskie, Słonowice, Słonowiczki, Ścięgnica, Wrząca, Zębowo oraz Gać i Redęcin z gminy Słupsk. Na mocy uchwały z dnia 9 kwietnia 2014 r. obwód szkoły zmniejszył się o miejscowości Gać i Redęcin. W grudniu 1999 roku w Gimnazjum powstała pracownia kompute-rowo-internetowa, we wrześniu 2000 roku uczniowie zaczęli redagować dwie gazetki: „Nie z tej Ziemi" oraz „Boom", a na początku następnego roku szkolnego włączyli się do jubileuszowego festynu 10-lecia firmy transportowej T. J. Niciejewscy, której siedziba mieściła się w Sycewicach478. Na uwagę zasługuje urządzona w czerwcu 2002 roku wystawa zatytułowana „Sycewice - wieś i jej historia", obrazująca przeszłość i współczesność miejscowości. Część cennych materiałów archiwalnych udostępnił dawny mieszkaniec Sycewic, Walter Nagel z Berlina. Popularnością cieszyła się również otwarta 24 stycznia 2003 roku wystawa „Mieszkańcy Sycewic z naszego regionu podczas II wojny światowej"479. Na inaugurację ekspozycji zaproszono najstarszych mieszkańców regionu, wśród których znaleźli się między innymi pisarka Stefania Ro-kita-Siemińska oraz były dyrektor Szkoły Podstawowej w Sycewicach, Bronisław Jeziorowski480. W styczniu 2002 roku Gimnazjum nawiązało współpracę z Domem Dziecka w Ustce481. Naukę w roku szkolnym 1999-2000 rozpoczynało 64 uczniów, w roku 2000-2001 - 67, a w roku szkolnym 2002 pierwszoklasistów było 59. Jak wspomniano powyżej z dniem 1 września gimnazjum włączono do Zespołu Szkół Samorządowych w Sycewicach. W wyniku reformy oświatowej z dniem 31 sierpnia 2017 roku zespół oraz gimnazjum zostały zlikwidowane Dotychczasowa 6 - letnia szkoła podstawowa została przekształcona w 8 — letnią szkołę podstawową, w której do końca roku szkolnego 2018/2019 będą funkcjonowały oddziały gimnazjalne. W latach 2009-2010 podobnie, jak w innych szkołach dzięki finansowemu wsparciu uzyskanemu ze środków europejskich przeprowadzono gruntowne prace termomodernizacyjne m.in. wykonano docieplenie ścian i dachu wraz wymianą jego pokrycia i wykonaniem nowej elewacji, wymieniono stolarkę okienną i drzwiową, przebudowano instalację c.o. wraz z montażem pompy ciepła. Z dniem 1 września 2016 roku w szkole uruchomiono drugi oddział przedszkolny dla dzieci w wieku 3-4 lata. Kolejne zmiany przyniósł rok 2017, kiedy to zmodernizowano oświetlenie wewnętrze wprowadzając nowoczesne oprawy ledowe oraz zamontowano ogniwa fotowoltaiczne, służące do produkcji energii elektrycznej. W roku 2018 przystąpiono zaś do długo oczekiwanej przebudowy boiska piłkarskiego w Sycewicach. Oficjalne otwarcie zaplanowano na jesień 2019 roku. Przy szkole powstał i aktywie działa LIKS Sparta Sycewice, którego młodzi pukarze pod kierunkiem Ryszarda Hendryka odnoszą liczne sukcesy na arenie krajowej i międzynarodowej. ~ 170 ~ SZKOŁA PODSTAWOWA W SŁONOWICACH Decyzję o otwarciu Szkoły Podstawowej w Słonowicach podjął Inspektorat Szkolny w Sławnie. Nauka rozpoczęła się 1 października 1948 roku. Początkowo pracował tu tylko jeden nauczyciel Jan Grzybowski. Od grudnia 1955 roku nadzór nad szkołą przejął Wydział Oświaty Powiatowej Rady Narodowej w Słupsku. W 1956 roku placówka realizowała pięcioletni program nauczania, w roku następnym już sześcioletni, zaś od września 1966 roku ośmioletni. Po likwidacji Gromadzkiej Rady Narodowej we Wrzącej w 1972 roku, Szkoła Podstawowa w Słonowicach znalazła się na terenie Gromadzkiej Rady Narodowej w Kobylnicy, a w 1973 roku, po likwidacji gromadzkich rad narodowych, dyrektor szkoły słonowickiej został przewodniczącym Gminnej Rady Narodowej w Kobylnicy482. Szkoła w Słonowicach. We wrześniu 1973 roku zamknięto Szkołę Podstawową w Runowie, a dzieci ze zlikwidowanej placówki włączono do szkoły w Słonowicach. Kolejna reorganizacja słonowickiej szkoły odbyła się rok później, bowiem od września 1974 roku do Słonowic dowożono również uczniów klas od piątej do ósmej ze szkół we Wrzącej i Bzowie. Nie trwało to długo, gdyż w roku szkolnym 1979-1980 powstała szkoła zbiorcza we Wrzącej, do której dowożono ze Słonowic uczniów klas od czwartej do ósmej. We wrześniu 1990 roku dokonano nowej reorganizacji - tym razem we W rżącej pozostawiono tylko dzieci klas od „O" do trzeciej, starsze zaś zaczęto dowozić do Słonowic. W 1948 roku stan techniczny oraz sanitarny obiektów szkoły w Słonowicach był fatalny483. Nowe pokrycie dachu na budynku szkolnym położono dopiero w lipcu 1957 roku. Trzy lata później wokół boiska zasadzono krzewy, a następnie okolono je betonowym ogrodzeniem. W 1961 roku dokonano dalszych remontów, ponadto szkoła otrzymała - 171 ~ drugi budynek. Stare obiekty ciągle jednak nie były funkcjonalne i dostrzegano konieczność wybudowania nowej szkoły. W lutym 1967 roku inwestycję postanowiono przyspieszyć484. Powołano Społeczny Komitet Budowy Szkoły, jego przewodniczącym został kierownik Zakładu Rolnego w Dobrzęcinie, inżynier Wacław Jęchorek485. Nowy obiekt szkolny oddano do użytku w pierwszej połowie 1991 roku, nieco później dokończono halę sportową. Szkoła w Słonowicach to okazały obiekt z salą gimnastyczną wyposażoną w nowoczesny sprzęt, mieszczący także kilka pracowni przedmiotowych486. W roku szkolnym 1996-1997, po zasięgnięciu opinii uczniów, na posiedzeniu rady pedagogicznej zaproponowano, by szkoła przyjęła imię Książąt Pomorskich. Projekt sztandaru wykonał Grzegorz Kamiński, a ufundował go Urząd Gminy w Kobylnicy487. Podczas uroczystego nadania szkole imienia sylwetki książąt na tle dziejów Słupska przedstawił profesor Zygmunt Szultka ze Słupska. W akcie nadania imienia i wręczenia sztandaru uczestniczyli gospodarze gminy na czele z wójtem Jerzym Makarowem, kurator oświaty ze Słupska Igor Mackiewicz, dyrektorzy szkół z gminy Kobylnica, miejscowy ksiądz proboszcz Feliks Samulak, komendant posterunku w Kobylnicy Eugeniusz Modrzejewski, historycy słupscy oraz przedstawiciele Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku, którzy zadeklarowali utrzymywanie stałych kontaktów ze szkołą488. Sukcesy szkoły możliwe były dzięki zaangażowaniu nauczycieli, rodziców pod rządami kolejnych dyrektorów: Pani Anny Kamińskiej, Pana Marka Labudy, pani Jolanty Bajorskiej, Pani Ireny Jasińskiej i Pani Ewy Hejger, która pełni tę funkcję od roku szkolnego 2014/15. W latach 2009 — 201 1 przy udziale środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej i środków europejskich budynek szkoły został poddany termomodernizacji, docieplono ściany budynku głównego szkoły i dachu wraz wymianą jego pokrycia i wykonaniem nowej elewacji, wymieniono stolarkę okienną i drzwiową, przebudowano instalację c.o. wraz z montażem pompy ciepła. W 2013 w ramach rządowego programu „Radosna Szkoła" wybudowano przy szkole plac zabaw dla najmłodszych dzieci. Dnia 1 września 2016 roku, podobnie jak w Kwakowie i Sycewicach, w szkole uruchomiono II oddział przedszkolny, do którego uczęszczają dzieci w wieku 3 i 4 lat. W roku 2017 dokonano przebudowy pomieszczeń przeznaczonych dla najmłodszych dzieci z oddziałów przedszkolnych, przystosowując do ich potrzeb szatnię i toalety oraz zamontowano ogniwa fotowoltaiczne, służące do produkcji energii elektrycznej. W roku 2018 przystąpiono do prac termomodernizacyjnych budynku sali gimnastycznej. SZKOŁY ZLIKWIDOWANE W 1972 roku na terenie gminy czynnych było 23 szkół podstawowych. w Kobylnicy, Bolesławicach, Bzowie, Kończewie, Kruszynie, Kule- - 172 ~ szewie, Kwakowie, Komorczynie, Lubuniu, Luleminie, Łosinie, Płasze-wie, Reblinie, Runowie, Słonowicach, Sycewicach, Widzinie, Ścięgnicy, Wrzącej, Zagórkach, Zajączkowie, Żelkach, Żelkówku489. W 1973 roku zlikwidowano trzy szkoły czteroklasowe: w Bolesła-wicach, Plaszewie i Runowie Sławieńskim. Dzieci z nich dowożono do najbliżej położonych szkół ośmioklasowych. We wrześniu 1973 roku na terenie gminy funkcjonowało 15 szkół podstawowych, w tym dziewięć ośmioklasowych i sześć czteroklasowych. Uczyło w nich 66 nauczycieli, spośród nich wyższe studia magisterskie posiadało zaledwie dwóch, pozostali mieli wykształcenie średnie pedagogiczne. W szkołach tych naukę pobierało 1436 uczniów. mm. mm HU budynek dawnej szkoły podstawowej w Komorczynie (widok dzisiejszy). Fot. Andrzej W 1974 roku funkcjonowało tu jeszcze 11 szkół podstawowych, w tym siedem czteroklasowych, w których uczyło się około 1150 uczniów. W roku szkolnym 1974-1975 zlikwidowano placówki w Zagórkach, Ścięgnicy, Kruszynie, Komorczynie i Żelkach. Dzieci z Płaszewa, Lulemina i Kruszyny, z klas od pierwszej do czwartej, dowożone były do szkoły w Kwakowie, a młodzież z klas od piątej do °smej do Szkoły Podstawowej nr 1 w Słupsku. Natomiast młodzież z Zellcówka i Lubunia, z klas od piątej do ósmej, dojeżdżała do szkoły w Kobylnicy. Obniżono stopień nauczania do klas czwartych w szkołach: Lubuniu i Żelkówku. W 1974 roku, w związku z programem Ministerstwa Oświaty 1 Wychowania, zaczęto tworzyć zbiorcze szkoły gminne zlokalizowane w siedzibach władz gminnych. Miało to podnieść i wyrównać poziom Nauczania. Pełna realizacja założeń gminnej szkoły zbiorczej na terenie 173 - gminy Kobylnica nastąpiła w roku szkolnym 1976-1977. Realizację rekonstrukcji szkół rozpoczęto w związku z ideą przewodnią VI Zjazdu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, który w rekonstrukcji upatrywał „zapewnienie dzieciom i młodzieży wykształcenia i wychowania na miarę potrzeb i perspektyw kraju"490. Szkołę Podstawową w Bzowie otwarto w 1953 roku. Początkowo nauka odbywała się w jednej izbie lekcyjnej i zatrudniony był jeden nauczyciel. W miejscowości tej w maju 1956 roku istniała jeszcze szkoła z nauczaniem niemieckojęzycznym, z kierownikiem Janem Predellą491. Po jej zlikwidowaniu do budynku po niej przeniesiono szkołę polską. Były tu dwie izby lekcyjne. W 1959 roku podniesiony został stopień organizacyjny szkoły z jednoklasowej do siedmioklasowej, a w 1966 do ośmioklasowej. Wtedy pracowało w niej pięciu nauczycieli492. Do Szkoły Podstawowej w Bzowie w 1956 roku należały miejscowości: Bzowo, Kczewo, Rozłęka, Ścięgnica i Żabno495, natomiast w drugiej połowie lat 60. uczęszczały do niej również dzieci ze szkół jednoklasowych, między innymi z Tychowa i Komorczyna494. Jako kierownika tej szkoły w 1956 roku wymienia się Leokadię Borgańską495, w 1957 Józefa Glicę496, w styczniu 1959 roku Mieczysława Galasa497, a w latach 1966 i 1967 Zdzisława Gmurowskiego498. W 1975 roku wymienia się również nauczyciela Zdzisława Kądziołka. W 1977 roku w szkole zatrudniano trzech nauczycieli, mimo że było siedem etatów499. Zlikwidowano ją w 1998 roku500. Szkołę Podstawową w Bolesławicach uruchomiono już w 1945 roku501. W 1963 roku nauczycielem był w niej Jan Pańczyk502. Zamknięto ją w 1973 roku. Szkoła Podstawowa w Kruszynie funkcjonowała na pewno już w 1949 roku503. Jej kierownikiem w 1955 roku był Mieczysław Galas504. Jako nauczycielka w tej szkole wymieniana jest Helena Łukasik505. Kierownikiem Szkoły Podstawowej w Lubuniu w drugiej połowie lat 50., do maja 1959 roku, był Mieczysław Galas506, a po nim Antoni Rogiński507. Do czteroklasowej szkoły w Kuleszewie w 1962 roku uczęszczały dzieci z Kuleszewa i Giełdonia508. W 1967 roku jej kierownikiem była Joanna Kocięcka509, a zlikwidowano szkołę w 1999 roku, gdy tworzono gimnazja51(). Szkołą Podstawową w Ścięgnicy w latach 1959-1967 kierował Stanisław Drozd511. W 1962 roku uczyły się w niej klasy od pierwszej do czwartej512. Szkoła Podstawowa w Reblinie powstała około 1956 roku; budynek został wyremontowany przez mieszkańców sposobem gospodarczym513. Kierownikiem Szkoły Podstawowej w Widzinie był Alfred Chruślińslci514. Jednoklasowa Szkoła Podstawowa w Zagórkach w drugiej połowie lat 60. minionego wieku skupiała dzieci z Zagórek i Zbyszewa, posiadała jedną izbę lekcyjną515. ~ 114 z Szkoły Podstawowe w Zajączlcowie i Żelkach516 wymieniane są w roku 1959, natomiast Szkoła Podstawowa w Żelkówku517 wcześniej, bo w roku 1949. Dyrektorem szkoły w Żelkówku był Tadeusz Ludwicki518. Czteroklasową Szkołę Podstawową we Wrzącej Inspektorat Szkolny w Sławnie uruchomił w grudniu 1948 roku519. Po otwarciu szkoły pracował w niej jeden nauczyciel Jan Jamróz i uczęszczało do niej 25 uczniów. Podstawowy sprzęt: osiem starych czteroosobowych ławek i tablicę przywieziono z nieczynnej wówczas szkoły w Ścięgnicy520. W roku szkolnym 1949-1950 szkoła we Wrzącej była placówką oświatową sześcioklasową, a już w roku szkolnym 1957-1958 funkcjonowała jako siedmioklasowa. Decyzją Wydziału Oświaty Powiatowej Rady Narodowej w Słupsku w listopadzie 1956 roku otwarto tu również siedmioklasową Szkołę Podstawową dla pracujących. Kierownik Tadeusz Tybuszewski planował rozbudowę obiektu szkolnego, jednak nie zdążył, gdyż przedwcześnie zmarł. W 1972 roku zlikwidowano Gromadzką Radę Narodową we Wrzącej. Kierownictwo szkoły poczyniło wówczas starania o pozyskanie budynku po zlikwidowanej jednostce administracyjnej. Od roku szkolnego 1975-1976 szkoła była nie ośmio-, lecz czteroklasowa, a dzieci z klas od piątej do ósmej dowożono do oddalonej o około pięć kilometrów szkoły w Słonowicach. W roku szkolnym 1977-1978 odeszła tam również z Wrzącej klasa czwarta. W roku szkolnym 1979-1980 do szkoły we Wrzącej ponownie powróciły klasy starsze do ósmej włącznie i placówka zaczęła funkcjonować jako szkoła zbiorcza z ogniskiem przedszkolnym. Dojeżdżali tu również uczniowie klas od czwartej do ósmej: z obwodu szkolnego Słonowice; z obwodu szkolnego Bzowo przyczepą ciągnikową521; a ze Ścięgnicy autobusem. Z dziećmi przeszła ze Słonowic większość pedagogów uczących starsze klasy. Zrobiło się ciasno do tego stopnia, że na salę lekcyjną wykorzystano nawet jedno pomieszczenie w Wiejskim Domu Kultury. W związku z tym w roku szkolnym 1984-1985 powołano Społeczny Komitet Rozbudowy Szkoły we Wrzącej, zlecono nawet wykonanie projektu rozbudowy budynku, ale w 1991 roku uczniów * as od czwartej do ósmej drugi raz przeniesiono do nowo wybudowanej szkoły w Słonowicach. W 1997 roku szkoła we Wrzącej przestała istnieć522. Z zachowanej troniki szkolnej wiadomo, że do szkoły we Wrzącej w roku szkolnym 1948-1949 uczęszczało 25 uczniów, 1949-1950: 62, 1951-1952: 93, 1956-1957: 120, 1957-1958: 137, 1976-1977: 28, 1979-1980: 173 iw roku szkolnym 1986-1987: 154. Liczba absolwentów z ostatnich lat funkcjonowania szkoły przedstawiała się następująco: 1979-1980: 35, 1982-1983: 14, a 1983-1984 11986-1987 po 20^3. ~ i 75 ~ OŚWIATA PRZEDSZKOLNA Na początku lat 50. przedszkola istniały w: Kobylnicy, Kończewie, Luleminie i Łosinie524. Przedszkole w Kobylnicy funkcjonowało aż do 1999 roku, w pozostałych miejscowościach pozamykano te placówki pod koniec lat 50. XX wieku z powodu niskiej frekwencji525. Przedszkolem w Kobylnicy kierowały: Amelia Ciechowska526, Helena Mazurek527, Anna Piątek528. Wychowawczynią przedszkola w Kobylnicy była Agnieszka Wyroślak529. W 1973 roku w Kobylnicy czynne było jednooddziałowe przedszkole państwowe, a we Wrzącej, Reblinie, Dobrzęcinie i Kczewie funkcjonowały przedszkola państwowych gospodarstw rolnych. Poza tym w 12 szkołach rozpoczęły działalność ogniska przedszkolne, które miały za zadanie przygotowanie dzieci do nauki w klasach pierwszych530. W 1977 roku na terenie gminy funkcjonowały przedszkola w Kobylnicy, Kczewie, Zagórkach, Sycewicach, Reblinie oraz we Wrzącej531. W 1989 roku funkcjonowały w gminie cztery przedszkola, które dysponowały 172 miejscami. Liczba dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym wynosiła 159. Poza stałymi placówkami działały doraźne: w latach 70. i 80. minionego stulecia, w okresie nasilonych prac polowych koła gospodyń wiejskich otwierały tak zwane dziecińce wiejskie. Na przykład w lipcu i sierpniu 1975 roku funkcjonowały dziecińce w Kruszynie, Widzinie, Kończewie, Sierakowie i we Wrzącej532. Po likwidacji przedszkola w Kobylnicy do roku 2008 dostęp do miejsc wychowania przedszkolnego był bardzo ograniczony. Z uwagi na powyższe począwszy od 2008 roku przystąpiono do organizacji wychowania przedszkolnego opartego na przedszkolach niepublicznych, finansowanych w części z budżetu Gminy Kobylnica (informację dot. przedszkoli przedstawiono w tabeli) i na oddziałach przedszkolnych tworzonych przy szkołach podstawowych. Do końca roku szkolnego 2017/2018 przy szkołach podstawowych funkcjonowało w sumie 10 oddziałów przedszkolnych, 2 przy Szkole Podstawowej w Kwakowie, 2 przy Szkole Podstawowej w Kończewie, 2 przy Szkole Podstawowej w Słonowicach, 2 przy Szkole Podstawowej w Sycewicach oraz 2 przy Szkole Podstawowej w Kobylnicy. Równocześnie funkcjonuje 5 przedszkoli niepublicznych. SZKOŁY ZAWODOWE, ŚREDNIE I WYŻSZE Po zakończeniu drugiej wojny światowej rozwój oświaty rolniczej uznawano za jedną z najważniejszych dziedzin decydujących o tempie rozwoju gospodarki narodowej. W 1946 roku w skali powiatu szkolnictwem rolniczym objętych było 1126 osób, w roku 1948 - 1460, a w roku 1949 - 2138 osób. Jak stwierdzono w sprawozdaniu starosty słupskiego z 25 stycznia 1950 roku, „chodziło o wychowanie nowego człowieka, o którego walczy dzisiejszy ustrój, człowieka lepszego i szczęśliwszego w swoim życiu codziennym"533. ~ 176- średnia liczba dzieci w r. szk. 2017/2018 60 CO ; CN wykreślony 40 55 188 średnia liczba dzieci w r. szk. 2016/2017 CO ] iO 40 TT 208 średnia liczba dzieci w r. szk. 2015/2016 09 26 i O co 40 166 średnia liczba dzieci w r. szk. 2014/2015 65 28 wykreślony 40 162 średnia liczba dzieci w r. szk. 2013/2014 93 30 22 29 i 206 I średnia liczba dzieci w r. szk. | 2012/2013 79 20 - 22 ! ; średnia liczba dzieci w r. szk. 2011/2012 67 - j ; ; j j 78 średnia liczba dzieci w r. szk. 2010/2011 45 ; ; ; ; i 45 •2 .. Rok powstań 2008 2011 2012 2012 2012 2013 2015 Adres placówki Kobylnica, Kwakowo Kobylnica Kobylnica Sycewice Sycewice Kobylnica Bolesławice l Nazwa placówki J- Niepubliczny Dom Przedszkolaka „Pluszowy Zakątek" Anglojęzyczne Niepubliczne Przedszkole „KREDKA" Magiczna Tęcza Centrum Malucha Przedszkole Niepubliczne „Mali Odkrywcy" . Słonecznikowe Przedszkole Słonecznikowe Przedszkole Niepubliczne Przedszkole „Franio" Razem: ci, -1 - CN CO ~ 17.7 - Pierwszą szkołą rolniczą w gminie było Gimnazjum Rolnicze w Kobylnicy. Powstało z inicjatywy radnego Jana Szczęsnego, zgłoszonej 22 listopada 1945 roku i jednogłośnie popartej przez Gminną Radę Narodową534. Funkcjonowało w latach 1946-1950, w 1950 w szkole tej pracowało dwoje nauczycieli535. Dyrektorem był Jan Szczęsny, mieściła się przy ulicy Głównej 3, natomiast internat znajdował się przy ulicy Kolejowej. Dyrektor był człowiekiem niezwykle energicznym, inicjował wiele przedsięwzięć. Matematyki w tej szkole uczył Paweł Szynkowski, a nauczycielem zawodu był Jan Mołdoch. Teren do praktycznej nauki zawodu znajdował się w Kobylnicy536 i w Widzinie537. W 1974 roku na terenie gminy działały dwie szkoły wieczorowe - Zasadnicze Studium Zawodowe o profilu rolniczym w Zelkówku i drugie w Sycewicach. W następnym roku szkolnym planowano otwarcie takiego samego studium w Kończewie538. We wrześniu 2001 roku w budynkach Zespołu Szkół Samorządowych w Kobylnicy zaczęło funkcjonować Prywatne Zaoczne Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych. Pomysł jego otwarcia podsunęła właścicielce Aleksandrze Makowieckiej dyrektor miejscowego Gimnazjum, Gabriela Barszczewska. Życzliwie odniósł się do tej inicjatywy Zarząd Gminy Kobylnica, utworzenie placówki było bowiem zgodne z długofalową strategią rozwoju gminy. Oferowano w nim naukę w trzyletnim liceum zawodowym na podbudowie szkoły podstawowej i w dwuletnim na bazie szkoły zawodowej. Zajęcia odbywały się dwa razy w miesiącu po trzy dni. W programie nauczania znalazły się zajęcia z przedsiębiorczości; duży nacisk kładziono na tematy związane z poruszaniem się po rynku pracy, w tym związane z otwarciem własnej firmy. Liceum miało uprawnienia szkoły publicznej nadane przez Kuratorium Oświaty w Gdańsku539. Wiatach 2008-2014 w Kobylnicy przy ul. Profesora Poznańskiego 1 (obecnie Transportowa) funkcjonowała Akademia Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi, Zamiejscowy Ośrodek Dydaktyczny w Kobylnicy540. 1 sierpnia 2010 roku w partnerstwie z Pomorskim Stowarzyszeniem Gmin Wiejskich rozpoczęła realizację projektu „Edukacja przedszkolna, diagnoza w edukacji przedszkolnej - studia podyplomowe". W ramach projektu oferowała udział w bezpłatnych dwusemestralnych studiach. W ostatnich latach jej działalności w Kobylnicy pozostał Punkt Konsultacyjny WSHE w Łodzi541. Szkoła ta w związku z problemami finansowymi została ostatecznie zlikwidowana. LOKALNA POLITYKA EDUKACYJNA W POWOJENNYM 70-LECIU Ministerstwo Oświaty, mając na uwadze straty, jakie poniosła polska kultura i nauka w wyniku okupacji, dążyło do objęcia nauczaniem jak najszerszych mas młodzieży szkolnej oraz dorosłych. Do szkół trafiła - 178 - młodzież w wieku obowiązku szkolnego i tak zwana przerosła, która nie mogła ukończyć edukacji z powodu wojny542. Jesienią 1945 roku Kuratorium Okręgu Szkolnego Gdańskiego rozpoczęło akcję oświatowo-kulturalną wśród dorosłych. Przewidziano następujące formy systematycznego kształcenia: kursy początkowe dla analfabetów; kursy repolonizacyjne dla tych, którzy nie mogli uczęszczać do polskich szkół (przede wszystkim dla autochtonów), szkoły powszechne dla dorosłych; szkoły gimnazjalno-licealne dla dorosłych; uniwersytety powszechne, niedzielne, robotnicze i ludowe543. W lipcu 1948 roku Inspektorat Szkolny w Słupsku zadbał, aby każda gmina otrzymała z Wojewódzkiej Rady Narodowej specjalne formularze do ewidencji analfabetów od 14. roku życia. Gminy zobowiązano również do powołania gminnych rad do zwalczania analfabetyzmu544. Wspólne zdjęcie uczniów, rodziców i nauczycielki Stefanii Sieniińskiej-Rokity na zakończenie roku szkolnego. Komorczyn 1953 rok. Arch. Rodz. S. S-R Od 1 listopada 1948 roku do 31 marca 1949 roku w powiecie słupskim przeprowadzono 26 kursów dla analfabetów, którymi objęto 363 osoby. Poza tym dwa kursy repolonizacyjne dla 24 osób oraz trzy kursy dokształcające dla 83 osób545. 20 maja 1953 roku Gminna Rada Narodowa w Kobylnicy powołała Komisję do Spraw Rejestracji Analfabetów W jej skład weszli: Antoni Czarny ze Związku Młodzieży Polskiej, Marian Sawicki ze Związku Samopomoc Chłopska, Helena Harcej z Ligi Kobiet Polskich oraz Franciszka Nić546. W samym tylko Widzinie zarejestrowano 19 analfabetów54'. W Kobylnicy walkę z analfabetyzmem uroczyście zakończono 19 maja 1951 roku. Instruktorem od tych spraw był tu kierownik szkoły Stanisław Sawicki548. W kronice Szkoły Podstawowej w Kobylnicy odnotowano, że od listopada 1962 roku istniał przy niej popularny Uniwersytet Powszechny. - 179 - Wykłady odbywały się dwa razy w tygodniu. Przybywało na nie po około 40 osób. Prowadzone były przez nauczycieli oraz innych specjalistów ze Słupska (lekarze, prokurator)549. Uniwersytet, kierowany przez Antoninę Buraczewską, zajmował czołowe lokaty w powiecie: w lutym 1964 roku przyznano mu drugie miejsce, pierwsze natomiast otrzymał Uniwersytet Powszechny z Bolesławie, kierowany przez Jana Pańczyka550. Uniwersytet Powszechny w Bolesławicach stał się z czasem słynny nie tylko w województwie koszalińskim, lecz nawet w Polsce551. Zajęcia na tych uniwersytetach odbywały się dwa razy w tygodniu i uczestniczyło w nich około 80 słuchaczy552. W lutym 1964 roku w tej samej kronice wzmiankowany jest także Żeński Uniwersytet Kultury553, natomiast w styczniu i lutym 1975 roku Koło Gospodyń Wiejskich, w porozumieniu z Antoniną Buraczewską, zorganizowało Społeczną Szkołę Gospodarstwa Domowego554. W latach 50. wyróżniono dyrektora S. Sawickiego za organizowanie kursów dokształcających, tudzież odczytów i pogadanek555. W pierwszych powojennych latach ogromnym problemem była baza materiałowa oraz lokalowa oświaty. Szkolne budynki wymagały remontów, brakowało dobrze wyszkolonej kadry. W dodatku nieliczni nauczyciele żyli w biedzie i „chcąc ratować życie własne i rodzin, porzucali swój zawód". W związku z tym Urząd Wojewódzki w Gdańsku 21 sierpnia 1945 roku zarządził, że samorządy mają zapewnić nauczycielom odpowiednie mieszkania z umeblowaniem, dać im ulgi przy korzystaniu z prądu, gazu i wody oraz uwzględnić ich życiowe potrzeby przy rozdziale artykułów poza kartkami556. Wkrótce jednak władze powiatowe w Słupsku skargi nauczycieli na warunki lokalowe skwitowały dość lakonicznie: „najważniejsze jest, abyśmy mieli skromne mieszkanie i dostatecznie ogrzane557. A już w 1949 roku ubolewano, że w szeregi nauczycielskie wszedł „może niejednokrotnie element nieodpowiedni, niezwiązany z naszą (...) rzeczywistością" i postulowano, „by przy obsadzie etatów nauczycielskich Inspektorat Szkolny w Słupsku nie tylko brał pod uwagę przygotowanie zawodowe, ale przede wszystkim przygotowanie polityczne"558. Kolejną dużą inicjatywą ogólnopolską i gminną była tak zwana społeczna akcja budowy tysiąca szkół dla uczczenia tysiąclecia państwa polskiego. 31 stycznia 1959 roku Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej w Kobylnicy powołało Komitet Społecznego Funduszu Budowy Szkół i Internatów. W jego skład weszli: kierownik szkoły w Kobylnicy Stanisław Sawicki (bezpartyjny); kierowniczka szkoły w Łosinie Maria Czarnuch (bezpartyjna); kierowniczka szkoły w Widzinie Aleksandra Srobała (bezpartyjna); kierowniczka szkoły w Bolesławicach Maria Łobacka (bezpartyjna); przewodniczący Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej w Kobylnicy Wincenty Tomczak (PZPR); prezes koła ZSL w Korczewie Stanisław Krasucki; sołtys z Bolesławie Kazimierz Barszczewski (ZSL); sołtys z Łosina Józef Łuszczyński (PZPR); sołtys z Wi-dzma Józef Lipiejko (ZSL); sołtys z Kobylnicy Antoni Wąsowicz (ZSL). - 180 Zadaniem Komitetu było zorganizowanie w gromadzie Kobylnica społecznej akcji w oparciu o instrukcje Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu oraz Krajowego Komitetu Społecznego Funduszu Budowy Szkół z grudnia 1958 roku559. Realizacja przedsięwzięcia przebiegała jednak od początku słabo, dlatego zarządzono, aby 8 listopada 1959 roku członkowie Komitetu wraz z nauczycielami przeprowadzili masową zbiórkę pieniędzy560. W latach następnych do akcji włączono radnych561. Zbiórki odbywały się również wśród uczniów, między innymi w szkole w Kobylnicy562. Nie zakończono ich w milenijnym roku 1966, kontynuowano je nawet do końca lat 60563. Od 1999 roku w gminie Kobylnica pozostało pięć szkół podstawowych: w Kobylnicy, Kończewie, Kwakowie, Słonowicach i Sycewicach oraz dwa gimnazja: w Kobylnicy i Sycewicach. Władze gminy prowadziły stały dialog z dyrektorami szkół. Na gminie spoczął obowiązek dożywiania dzieci w szkołach. Ośrodek Pomocy Społecznej w Kobylnicy wraz z Gminną Komisją Rozwiązywania Problemów Alkoholowych przekazywały placówkom pieniądze na zakup słodkich bułek, owoców i jogurtów. Dzienna kwota dożywiania ucznia Wynosiła złotówkę. Dożywianiem objęto dzieci z rodzin ubogich i patologicznych. Trafiały do nich także ubrania ze społecznych zbiórek, przeprowadzanych raz na kwartał564. Od 2002 roku gmina przyznawała dziesięć stypendiów socjalnych dla najlepszych uczniów, którzy kontynuowali naukę w szkołach średnich, a w 2004 roku po raz pierwszy przyznano stypendium naukowe dla uczniów z drugich klas gimnazjalnych565. Liczba dzieci uczęszczających do szkoły w gminie Kobylnica wyraźnie malała na skutek spadku przyrostu naturalnego. W latach 1996-1997 i 1998-1999 sytuacja była zróżnicowana: malała liczba uczniów ~~ w Kobylnicy o 20%, w Sycewicach o 15% i w Kwakowie o 12%, rosła natomiast w szkołach w Kończewie i Słonowicach - o 10%. Od roku szkolnego 1999-2000 uczniów we wszystkich szkołach podstawowych ubywało, a rosła ich liczba w gimnazjach: w Sycewicach o ponad 150% iw Kobylnicy 170%566. Niż demograficzny oznaczał zmniejszanie subwencji oświatowej, zależnej od liczby uczniów, natomiast jednocześnie tylko nieznacznie malały koszty utrzymania szkół. Oświata pochłaniała ponad połowę budżetu gminy. Od 1 lutego 2005 roku rozpoczęła działalność w Kobylnicy jednostka budżetowa pod nazwą Gminny Zespół Ekonomiczno-Admi-nistracyjno-Gospodarczy Szkół. Zespołowi powierzono prowadzenie obsługi ekonomiczno-administracyjno-gospodarczej szkół, dla których 0rganem prowadzącym po ostatniej reformie została gmina Kobylnica. Dyrektorem Gminnego Zespołu Ekonomiczno-Administracyjno-Gospo- darczego Szkół został Witold Stech. Dnia 6 lutego 2015 roku Zespół wraz ze Strażą Gminną w Kobylnicy obchodziły uroczystość dziesięciolecia. Z tej okazji odbyła się uroczysta akademia, na której obydwie jednostki zaprezentowały pokazy 1^1~ m multimedialne ze swojej działalności. Pracowników wyróżniono dyplomami uznaniowymi wręczonymi przez wójta Leszka Kulińskiego, dyrektora zespołu Witolda Stecha i komendanta Janusza Kramka. Odbyły się również zawody w sali sportowej Zespołu Szkół Samorządowych w Kobylnicy pomiędzy Zespołem a Strażą, które zakończyło się remisem567. W dniu 18 marca 2009 gmina podpisała porozumienie o współpracy z Akademią Pomorską w Słupsku. Dzięki niemu uczelnia miała efektywnie wykorzystać swój potencjał naukowo-dydaktyczny, a jednocześnie przyczynić się do rozwoju gospodarki, edukacji i kultury w gminie. Partnerzy postanowili również, że będą się wzajemnie promować. Gmina zobowiązała się do pomocy w organizowaniu praktyk studenckich w prowadzonych przez siebie szkołach, placówkach oświatowych i innych instytucjach, współdziałania w tworzeniu ośrodków o charakterze naukowo--kulturowym i udostępniania bazy dydaktycznej, jeśli uczelnia zorganizuje kierunki lub specjalności oraz kursy dokształcające wskazane przez gminę. Uczelnia zobowiązała się na przykład do wykonywania analiz i ekspertyz naukowych zgodnie z potrzebami gminy i umożliwiania nauczycielom, uczniom oraz innym osobom wskazanym przez gminę uczestniczenia w różnorodnych działaniach naukowo-dydaktycznych568. W związku z zmianą ustawy o samorządzie gminnym GZEAGS zakończył działalność z dniem 31 grudnia 2016 r., zaś jego zadania z dniem 1 stycznia 2017 roku przejęła nowopowstała jednostka budżetowa Centrum Usług Wspólnych w Kobylnicy, którego dyrektorem została Marta Prezlata. Dużym wyzwaniem w roku 2017 było przygotowanie szkół do reformy oświatowej, która zakłada powrót do 8 - letnich szkół podstawowych oraz likwidację gimnazjów. Tym samym z dniem 31 września 2017 roku zlikwidowano Zespoły Szkół Samorządowych w Kobylnicy i Syce-wicach, zaś klasy gimnazjalne zostały włączone do szkół podstawowych, które współtworzyły zespoły. Ostatni uczniowie gimnazjów opuszczą ich mury z końcem roku szkolnego 2018/2019. Obecnie Szkoły Podstawowe w Kobylnicy, Sycewicach obok Szkół Podstawowych w Kończewie, Kwakowie i Słonowicach tworzą sieć szkół na terenie Gminy Kobylnica. W latach 2011 - 2018 gmina zrealizowała ważne i kosztowne inwestycje oświatowe. W latach 2009 — 2013 przeprowadzono termomoderni-zację szkół w Sycewicach, Słonowicach Kwakowie, Kończewie i budynku Szkoły Podstawowej w Kobylnicy. Obiekty wyposażono w panele solarne lub pompy ciepła do przygotowania ciepłej wody użytkowej. W roku 2017 zainstalowano ogniwa fotowoltaiczne w szkołach w Kończewie, Kwakowie, Słonowicach i Sycewicach. W roku 2019 instalacja fotowolta-iczna zostanie wykonana również w szkole w Kobylnicy (gmina uzyskała dofinansowanie na ten cel ze środków europejskich w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Pomorskiego 2014 - 2020). W 2008 roku przy szkole w Kwakowie w ramach projektu „Moje boisko - Orlik 2012" otwarto boisko piłkarskie, zaś w 2018 oddano do użytku boisko wielofunkcyjne w Kobylnicy i przystąpiono do przebudowy boiska - 182 ~ piłkarskiego w Sycewicach. W latach 2011 - 2013 przy szkołach w Kwakowie, Słonowicach i Kobylnicy utworzono place zabaw. Począwszy od 2008 roku gmina wspierała stowarzyszenia i osoby prywatne przy powoływaniu placówek przedszkolnych. Obecnie w placówkach niepublicznych jest 310 miejsc wychowania przedszkolnego, zaś w oddziałach przedszkolnych w szkołach 250. - 183 - PLACÓWKI KULTURY I FORMY ROZRYWKI Od 1945 roku życie kulturalne gminy koncentrowało się wokół szkół. Uczniowie wystawiali przedstawienia, w Kobylnicy najpierw w szkole, później w Domu Ludowym przy ulicy Widziń-skiej. Przedłużeniem przedstawień były dla dorosłych wiejskie zabawy. W szkołach zaczęły działać również pierwsze chórki i zespoliki, a na boiskach przyszkolnych rozgrywano mecze piłkarskie. Inną formą zbiorowej kultury były święta państwowe. Władze dokładały starań, by obchodzić je uroczyście. Urządzano pochody pierwszomajowe, akademie rocznicowe Wielkiej Rewolucji Październikowej czy tak zwanego wyzwolenia ziem zachodnich i północnych. Po oficjalnych referatach i przemówieniach występowały dzieci szkolne bądź młodzież zrzeszona w organizacjach. BIBLIOTEKI Pierwsze biblioteki gminne na terenie powiatu słupskiego powstały 16 stycznia 1949 roku. W tym dniu otworzono również Gminną Bibliotekę Publiczną w Kobylnicy. Mieściła się ona w budynku Urzędu Gminy przy ul. Głównej 22, zajmując dwa pokoiki o łącznej powierzchni 34 m lew. W jednym z nich urządzono wypożyczalnię książek, w drugim zaś czytelnię czasopism. W 1953 roku przeprowadzono kapitalny remont budynku. Biblioteka otrzymała dodatkowe pomieszczenie - świetlicę dla młodzieży. Przy końcu 1954 roku w miejsce gmin powstały mniejsze jednostki zwane gromadami. Biblioteka stała się Gromadzką Biblioteką Publiczną w Kobylnicy. 15 listopada 1963 r. została przeniesiona do pokoju, w którym poprzednio urządzona była świetlica dla młodzieży. W bardzo trudnych warunkach lokalowych prowadziła swą działalność do 21 września 1964 roku. W tym czasie mieszkańcy Kobylnicy w czynie społecznym remontowali budynek przy ulicy Głównej przeznaczony na bibliotekę i Dom Kultury. Przy remoncie angażowali się: Komitet Odbudowy Domu Kultury w Kobylnicy, którego przewodniczącym był Jan Łukasik, władze Gromadzkiej Rady Narodowej reprezentowali: Wincenty Tomczak - przewodniczący GRN i sekretarz GRN Stefan Gołąb, oraz mieszkańcy Kobylnicy, szczególnie młodzież. 15 października 1964 odbyło się uroczyste otwarcie w nowym gmachu Biblioteki Gromadzkiej i Klubu „Ruch". Biblioteka otrzymała wówczas 120 m2. Podczas pierwszego remontu założono centralne ogrzewanie i urządzenia sanitarne. W czasie drugiego zrobiono nowy sufit i oświetlenie. Istnieją wzmianki, iż przez jakiś czas istniał również punkt biblioteczny dla ludności niemieckiej w Zajączkowie. W owym czasie Biblioteka w Kobylnicy była najładniej wyposażoną biblioteką w całym powiecie. - 184 ~ Księgozbiór Biblioteki Gminnej w końcu 1949 roku liczył ledwie 1086 woluminów. Było tak, że czytelnicy czekali na książki, bo wszystkie były wypożyczone. W 1950 roku księgozbiór liczył już 1955 woluminów, w roku 1958 - 4132 wol. W 1979 roku składał się z 8166 woluminów. W 1963 zmodernizowano system wypożyczeń. Wprowadzono wolny dostęp do półek. Księgozbiór biblioteki był podzielony i umieszczony w dwóch pomieszczeniach; w jednym - znajdowały się książki z zakresu beletrystyki dla dorosłych, w drugim księgozbiór dla dzieci, książki popularno-naukowe oraz księgozbiór podręczny. Zawierał dużo wartościowych pozycji wydawniczych, takich jak: Wielka Encyklopedia Powszechna, słowniki, encyklopedie specjalistyczne, atlasy. UKUA*** OflSTUVW> YZI?.atoco* ,Samopomoc Chłopska"856. Wcześniej piekarnia w Łosinie oraz młyn w Kobylnicy znajdowały się w rękach prywatnych857, z tym że młyn zajmowały przez jakiś czas wojska radzieckie858. W 1960 roku wymieniane są w Kobylnicy dwa młyny, dwa zakłady stolarskie, zakład garncarski, Wulkanizacyjny, ślusarski i krawiecki859. Natomiast w 1968 roku Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska" w Słupsku w sprawozdaniu dla Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej w Kobylnicy wymienia: dwa sklepy spożywcze, pasmanteryjny i przemysłowy w Kobylnicy oraz sklepy w Kończewie, Łosinie, Sidzinie i Zajączkowie860. Ta sama spółdzielnia zajmowała się również zaopatrywaniem rolników w nawozy mineralne oraz skupem i kontraktacją zbóż861. W handlu sytuacja diametralnie zmieniła się po transformacji ustrojowej i tak w 1994 roku w gminie funkcjonowało 107 sklepów, a w roku 2000 było ich już kilkaset862. Działania władz samorządowych gminy Kobylnica bazują na opracowywanych od roku 2000 strategiach jej rozwoju oraz miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Przyjęta uchwałą LI V/499/2014 Rady Gminy z30.10.2014r. ostatnia Strategia Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Gminy Kobylnica na ata 2015-2020 określa misję, cele i kierunki jej działania. „Misją Gminy Jest podniesienie poziomu i jakości życia mieszkańców oraz zapewnienie °godnych warunków do rozwoju budownictwa mieszkalnego, turysty-i' r°lnictwa i przedsiębiorczości poprzez poprawę stanu infrastruktury technicznej, dostępności do infrastruktury społecznej oraz zwiększenia atrakcyjności gminy jako miejsca życia, pracy, nauki i wypoczynku". ozbudowana infrastruktura oraz oferowane przez władze gminy tereny inwestycyjne i ulgi podatkowe wyszły naprzeciw oczekiwaniom właści-cieli zakładów rzemieślniczych i przemysłowych, którzy chcieli rozwijać Produkcję i zwiększać zatrudnienie. Wśród funkcjonujących w gminie zakładów należy wymienić Prowadzące działalność na rzecz rolnictwa w zakresie zaopatrzenia nikow w nasiona, pasze i nawozy mineralne, sprzedaż lub wynajem maszyn rolniczych, usług weterynaryjnych (do których możemy zaliczyć •in. Cemarol Sp. z o.o. w Kobylnicy, Anna Przedsiębiorstwo Produkcyj-n° Handlowo-Usługowe w Kruszynie, FARMER-GROUP Ilona Rzepa obylnicy, Gabinet Weterynaryjny w Kobylnicy) oraz w zakresie prze-Ys u rolno-spożywczego (Przetwórnia ryb w Sierakowie, Wedliniar-Naturalne Tołłoczko — Kruszyna). ~ 219- Aktywność gospodarcza w gminie skoncentrowana jest w sektorze prywatnym. Najpopularniejszą formą prowadzenia działalności w gminie Kobylnica jest jednoosobowa działalność gospodarcza. Podmioty Gospodarki Narodowej wpisane do REGON (2016 r.) 1387, w tym w sektorze rolniczym 81, przemysłowym 176, budowlanym 187. W gminie Kobylnica prowadzi działalność ponad 800 podmiotów gospodarczych. Wiodącymi stały się sklepy i sklepiki, zakłady obuwnicze, firmy prowadzące usługi samochodowe, ślusarskie, stolarskie i produkujące meble. Do najprężniej działających firm na lokalnym rynku zaliczono: Maripol - Polipol Group (IMS Sofa) - Kobylnica, Zakłady Części Samochodowych PLASMET - Widzino, Przedsiębiorstwo Wyrobów Metalowych Naprawa Urządzeń Elektrycznych - Bogusław Seemann -Kobylnica, Zakład Ślusarko-Elektromechaniczny REMO-POMP - Kobylnica, Zakład Produkcyjny KRAT-MET Sp. j. - Kobylnica (Grupa KMT), KRĘŻEL Sp. z o.o. - Kobylnica, Przedsiębiorstwo Robót Inżynie-ryjno-Drogowych Sp. z o.o. - Kobylnica, Przedsiębiorstwo Transportowo--Spedycyjno-Usługowe INDEKA IWONA - Kobylnica, Market budowlany OBI - Kobylnica, Hipermarket AUCHAN - Kobylnica, Zakład Robót Drogowych FRAGES - Kobylnica, FURGES Sp. z o.o. - Kończewo, NO-GEN Sp. z o.o. - Kobylnica, IZO-METAL SZYDŁO - Bolesławice. KMT Jeden z bardzo wielu zakładów pracy w gminie Kobylnica. -260 - USŁUGI PUBLICZNE Ośrodek Zdrowia w Kwakowie. Źródło: kobylnica.pl. sługi publiczne są to świadczenia administracji publicznej w tym gminnej na rzecz swoich obywateli - mieszkańców gminy. Usługi te mogą być świadczone bezpośrednio przez sektor publiczny -gminny lub tez poprzez organizacje pozarządowe lub podmioty prywatne. Usługi publiczne są nieodłącznym elementem demokratycznej »zgody" społecznej wyrażonej w wyborach, która nakazuje wybranym władzom świadczenie pewnych usług, jako powszechne bez względu na dochód osobisty mieszkańca. SŁUŻBA ZDROWIA I OPIEKA SPOŁECZNA Jednym z pierwszych dokumentów dotyczących służby zdrowia w powojennej gminie Kobylnica jest notatka, iż 30 listopada 1946 roku Gromadzka Rada Narodowa w Łosinie wybrała Gminną Komisję Sanitarną. Jej przewodniczącym został Jan Pomorski z Kobylnicy, a członkami Bernard Łaga, Irena Pomorska, przewodnicząca koła Polskiego Czerwo-nego Krzyża oraz Irena Bochra, sanitariuszka tegoż koła w Kobylnicy863. OŚRODKI ZDROWIA W latach 1962-1970 działał w Kończewie punkt pielęgniarski, prowadzony przez Helenę Klinger. Powstał on na terenie Państwowego ~261 ~ Zakładu Rolnego i miał służyć tylko jego pracownikom. W praktyce korzystali z niego wszyscy mieszkańcy. Od 1962 roku dwa razy w tygodniu przyjmowali tu doktor Franciszek Waliński oraz stomatolog Czesława Żerko, a od 1968 roku doktor Lipiec. W 1970 roku Helenę Klinger przeniesiono do Kobylnicy, gdzie brakowało pielęgniarki864. Ośrodek Zdrowia w Kobylnicy otwarto dopiero w czerwcu 1965 roku. Mieścił się on przy ulicy Głównej 10, w mieszkaniu prywatnym, w pomieszczeniach wyremontowanych przez Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej. Stanowił Rejon Lekarski Powiatowej Przychodni Obwodowej w Słupsku. Były w nim dwa gabinety: lekarski i stomatologiczny oraz poczekalnia. Pacjentów przyjmował lekarz Mariusz Tycz-Tyczew-ski. Do otwarcia tej placówki w dużym stopniu przyczyniła się znana działaczka lokalna Antonina Buraczewska865. Kilka lat później ośrodek przeniesiono kilkadziesiąt metrów dalej, do innego budynku przy tej samej ulicy. Tam pomieszczenia były już nieco przestronniejsze, ale i tak nie spełniały wymogów. Ośrodek Zdrowia w Kobylnicy miał najgorsze warunki spośród czterech działających w gminie w 1974 roku. Rada Gminy stwierdziła więc konieczność budowy nowego obiektu, w którym byłaby zabezpieczona pełna obsada specjalistyczna866. Rok później zdołano zaledwie załatwić lokalizację i dokumentację, a rozpoczęcie budowy zaplanowano na rok 1976867. Ostatecznie przychodnię oddano do użytku dopiero w 1987 roku. Inwestycję sfinansował Narodowy Fundusz Zdrowia, ale niemały wkład wnieśli również sami mieszkańcy gminy W 1970 roku kierownikiem ośrodka zdrowia w Kobylnicy był lekarz medycyny Franciszek Waliński, a następnie kierownikiem został Andrzej Lipiec. We wrześniu 1988 roku stanowisko kierownika nowego ośrodka objęła lekarz internista Danuta Warwas. Pełniła tę funkcję do 1998 roku868. Po jej odejściu ośrodek objęła lekarz pediatra Lidia Ryn-da, która kierowała następnie wraz ze Zbigniewem Wojciechowiczem Niepublicznym Zakładem Opieki Zdrowotnej, w który przekształcony został dotychczasowy ośrodek zdrowia w 1999 roku. W okresie funkcjonowania ośrodka poza wymienionymi już lekarzami pracowali oczywiście także inni, między innymi: Andrzej Batruch, pediatra Maria Jolanta Dziuban, laryngolog Robert Maseł-kowski, neurolog Wojciech Wernecki, stomatolog Maria Bajda-Ko-zioł, internista Maciej Kaczmarzyk, ginekolodzy Michał Kisiel, Adolf Otoka, Marek Markiewicz, Wojciech Kellas, Sławomir Kaliński i Jacek Święch. Obecnie Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej z siedzibą w Kobylnicy skupia ośrodki zdrowia w Kwakowie, Słonowicach, Głobi-nie, Łupawie i Starej Dąbrowie. Pacjenci mogą korzystać z usług lekarzy pediatrów, internistów i ginekologa869. Ośrodek zdrowia w Słonowicach budowano w latach 1965-1966, a do użytku oddano go 20 października 1966 roku. Kierownikiem została lekarz specjalista chorób wewnętrznych Teresa Rachańska. W roku ~ 262 - 1970 kierownikiem przychodni został chirurg ortopeda doktor Zbigniew Jakubowski, około półtora roku później odszedł, a na jego miejsce przyszła doktor Antonina Pokorna. Następnie około roku przychodnią kierował i przyjmował pacjentów lekarz Wiesław Budzyński, po nim zaś przez pięć lat lekarz pediatra Jerzy Kuczma, który przybył do Słonowic wraz z żoną pielęgniarką. Od 1982 roku kierownikiem Ośrodka Zdrowia w Słonowicach, także po reformie służby zdrowia i powołaniu kas chorych, był doktor Maciej Bińczak. Pracował w Słonowicach 22 lata, zmarł po długiej chorobie 2 lutego 2005 roku8/(). Po nim przychodnię przejęła żona - doktor Ewa Bińczak, która uzyskała specjalizację pediatry. Obecnie, od roku 2016 ośrodek zdrowia z Słonowicach podlega pod NZOZ w Kobylnicy i kieruje nim Lidia Rynda. Jeden z Ośrodków Zdrowia w gminie Kobylnica. Źródło: kobyhiica.pl. W 1956 roku funkcjonował już Wiejski Punkt Zdrowia we Wrzącej- Felczerem była w nim Zdzisława Reglińska, w 1958 i 1961 roku wymieniany jest Edmund Kumięga871, a po nim felczer Zdzisław Strzelczyk. Punkt obejmował opieką profilaktyczną siedem wsi, siedem Państwowych Gospodarstw Rolnych oraz sześć szkół podstawowych872. Zlikwidowano go w związku z otwarciem ośrodka zdrowia w Słonowicach873. W roku 1959 wymienia się punkt felczerski w Kruszynie, gdzie felczerem był Tadeusz Zbrozek874. W kwietniu 1966 roku istniał także Miejski Punkt Zdrowia w Sycewicach875. Trzy lata później zatrudniono w nim dwóch lekarzy, dwie pielęgniarki oraz pomoc medyczną. W 1968 roku kierował nim starszy felczer medycyny Józef Paradziński. W sprawozdaniu z 1983 roku punkt ten ujęto już jako wiejski ośrodek zdrowia876. Później kierował nim doktor Franciszek Szarmach, a następnie od - 263 - 1982 roku doktor Ewa Bińczak. W roku 2009 doktor Bińczalc oddała do użytku swoją prywatną przychodnię z apteką, w związku z czym zlikwidowana została przychodnia w pomieszczeniach gminnych. Funkcjonuje w nich nadal gabinet dentystyczny. Na stanowisku stomatologów zatrudniano kolejno panie: Krystynę Milewczyk-Bigott, Annę Bednarczyk, Wiesławę Kowalską, Marię Rzeszutek. Przez jakiś czas jako kierownik pomocy społecznej pracowała w ośrodku Barbara Kupisińska. W Kwakowie istniał początkowo punkt felczer siei, w którym pracował Adam Szarek. W 1971 roku oddano do użytku nowy ośrodek zdrowia i pracę rozpoczął w nim lekarz Jacek Januszko. Po nim pracowali kolejno: Andrzej Batruch, Hanna Laskus i od 1988 roku Zbigniew Woj-ciechowicz. Od 1971 roku pracowała tu stomatolog Bożena Januszko, potem Katarzyna Roman. Na przestrzeni lat Gmina przeprowadziła liczne modernizacje i przebudowy, przejętych w roku 2002 od Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego w Słupsku, budynków Ośrodków Zdrowia w Kobylnicy, Kwakowie, Słonowicach oraz w Sycewicach, mające na celu podniesienie jakości świadczonych usług medycznych. W pierwszej kolejności przeprowadzono przy pozyskanym wsparciu finansowym ze środków europejskich gruntowne prace termomodernizacje, tj. w latach 2009-2010 na budynku Ośrodka Zdrowia w Kobylnicy, oraz kolejno w latach 2009 - 2011 na budynkach Ośrodka Zdrowia w Kwakowie i Słonowicach, poprzez wykonanie docie-plenia ścian, stropów i dachu wraz z wymianą jego pokrycia i wykonaniem nowej elewacji, wymianę stolarki drzwiowej i okiennej oraz przebudowę instalacji c.o. wraz z wymianą pieca. W budynku Ośrodka Zdrowia w Sycewicach przeprowadzono gruntowny remont części pomieszczeń celem ich przystosowania pod gabinet dentystyczny z zapleczem. Począwszy od roku 2010 do roku 2012, również przy udziale środków unijnych, wykonano przebudowę obiektów Ośrodków Zdrowia w Kobylnicy, Kwakowie i Słonowicach, mającą na celu dostosowanie obiektów do szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadać pomieszczenia wykonujące działalność leczniczą oraz do potrzeb osób niepełnosprawnych. Między innymi przebudowano istniejące obiekty celem wydzielenia nowych pomieszczeń, niezbędnych do prowadzenia szerokiej działalności leczniczej (gabinetów lekarskich i zabiegowych oraz rehabilitacyjnych, pomieszczeń pomocniczych (brodników, węzłów sanitarnych) oraz poczekalni z wyodrębnioną poczekalnią dla dzieci zdrowych, a także przystosowano obiekty dla osób niepełnosprawnych poprzez likwidację barier architektonicznych i montaż podnośników pionowych zewnętrznych oraz podjazdów. Wymieniono instalacje wewnętrzne wraz z osprzętem oraz oświetlenie na energooszczędne. Wykonano nowe zagospodarowanie terenów poprzez budowę ciągów pieszo jezdnych, podjazdów oraz wydzielenie parkingów. W związku z budową nowego Ośrodka Zdrowia w Sycewicach przez Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej EWA - MED od 2006 . ~ 264 roku świadczenia z zakresu podstawowej opieki zdrowotnej udzielane są w nowej lokalizacji. Na terenie gminy Kobylnica funkcjonują cztery apteki: Apteka w Kobylnicy, „Aga" mieszcząca się w budynku Niepublicznego Zakładu Opieki Zdrowotnej, „Miraculum" w hali hipermarketu Auchan, oraz punkt apteczny „Maciejka" w Sycewicach877. OŚRODEK POMOCY SPOŁECZNEJ W październiku 1978 roku gmina zatrudniła jako pracownika socjalnego Danutę Zielińską. Najpierw pracowała przy ośrodku zdrowia w Kobylnicy, gdyż w tym okresie nawet na szczeblu państwowym pomoc społeczna podlegała Ministerstwu Zdrowia i Opieki Społecznej, ale dokumenty związane z jej potrzebami wędrowały do Urzędu Gminy Kobylnica. Poza tym na szeroką skalę działał Oddział Gminny Czerwonego Krzyża. Prowadziła go również Danuta Zielińska. Zatrudniała na pół etatu nawet od sześciu do siedmiu pracowników. Pracownicy Ośrodka Pomocy Społecznej w Kobylnicy. Gminny punkt Polskiego Czerwonego Krzyża funkcjonował od 1 grudnia 1987 roku do 29 lutego 1992 roku. Pieniędzy na pomoc społeczną w latach 70. XX wieku nie brakowało, ale zapotrzebowanie było niewielkie. Każdy miał pracę. Wsie w gminie miały swoich opiekunów społecznych. Potrzebujących pomocy trzeba było wyszukiwać. Zasiłków Potrzebowali najczęściej ludzie w podeszłym wieku i rodziny wielodziet-ne- Starsze osoby nierzadko potrzebowały tylko pomocy w załatwieniu spraw urzędowych, napisaniu podania lub listu. Ośrodek Pomocy Społecznej w Kobylnicy utworzony został na mocy uchwały Nr XI/39/90 Gminnej Rady Narodowej w Kobylnicy z 27 marca - 265 - 1990 roku w sprawie powołania Ośrodka Pomocy Społecznej w Kobylnicy w związku z Ustawą z 29 listopada 1990 roku o pomocy społecznej. Statut Ośrodka Pomocy Społecznej w Kobylnicy wprowadzono Zarządzeniem Nr 4/90 Naczelnika Gminy Kobylnica z 27 marca 1990 r. Nominację na jego kierownika otrzymała Danuta Zielińska 1 czerwca 1990 roku. Siedzibę ośrodka przeniesiono wówczas z przychodni lekarskiej do budynku urzędu gminy. Kierowniczka zatrudniła na pół etatu księgową, gdyż podopiecznych przybywało w związku z likwidacją PGR-ów. Środki finansowe ośrodek otrzymywał z gminy i poprzez urząd wojewódzki od państwa. W 2003 roku na jednego pracownika przypadało statystycznie 2000 mieszkańców. Zakres spraw, którymi zajmowała się instytucja, której siedziba znajdowała się już przy ul. Głównej 1 w Kobylnicy, był obszerny, między innymi poradnictwo dotyczące spraw pomocy społecznej, trudnych sytuacji życiowych i w sprawach rodzinnych. Z roku na rok rosła liczba świadczeń o charakterze obowiązkowym, a wypłacano najwięcej zasiłków rodzinnych. Ich liczba od 1996 do 2000 roku wzrosła ponad dwukrotnie. Dużą grupę stanowiły zasiłki stałe, wypłacane głównie bezrobotnym bez prawa do zasiłku. Malała liczba zasiłków wypłacanych na ochronę macierzyństwa: w badanym okresie spadła niemal o 30%, co mogło mieć związek z malejącym przyrostem naturalnym. Danuta Zielińska 10 lutego 2004 roku przeszła na emeryturę, a wójt gminy Kobylnica Leszek Kuliński 12 maja 2004 roku funkcję kierownika ośrodka na podstawie umowy o pracę powierzył Annie Łabik. W 2010 roku ośrodek z wieloletniej siedziby w Kobylnicy przy ulicy Głównej 1 przeniesiono do nowego obiektu przy ul. Wodnej 20/3, dostosowanego do potrzeb osób niepełnosprawnych. Zakres zadań realizowanych przez Ośrodek Pomocy Społecznej w Kobylnicy stale wzrastał. Oprócz ww. obecnie realizuje on zadania takie jak wypłata dodatków mieszkaniowych oraz energetycznych dla mieszkańców Gminy Kobylnica, wynagrodzenia dla opiekuna sądowego, specjalistyczne usługi opiekuńcze, świadczenia wychowawcze — Rodzina +. Zajmuje się również wypłatą świadczeń z funduszu alimentacyjnego, świadczeń rodzinnych wraz z dodatkami, świadczeń pielęgnacyjnych czy zasiłków pielęgnacyjnych. Opłaca osobom starszym schorowanym, niejednokrotnie samotnym, pobyt w domach pomocy społecznej. Rodzinom o niskich dochodach wypłaca świadczenia w postaci zasiłków celowych na żywność, zasiłków okresowych, a osobom niepełnosprawnym wypłaca tzw. zasiłki stałe. Od 201 1 roku przejął również realizację zadań Gminnej Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, a także z uwagi na utworzenie przy Ośrodku Pomocy Społecznej w Kobylnicy Zespołu Interdyscyplinarnego podejmuje również działania w stosunku do rodzin, w których występuje przemoc. W tych działaniach jest on wspierany m.in. przez pedagogów szkół, pielęgniarki środowiskowe, kuratorów sądowych, policję. . 1 A m ~ 266 Festyn integracyjny w Zakładzie Opiekuńczo-Leczniczym w Kobylnicy. Pod koniec 1999 roku Zgromadzenie Sióstr Franciszkanek Maryi Nieustającej Pomocy, którego misją jest praca w szpitalach i posługa w zakładach szczególnej troski, poszukiwało na Pomorzu miejsca na budowę domu pomocy społecznej878. Zwróciło się ze swoją propozycją do wójta gminy Kobylnica. Rada Gminy Kobylnica ofertę sióstr zaakceptowała. W szkołach na terenie gminy Kobylnica organizuje dożywianie dzieci oraz opłaca posiłki dzieciom uczęszczającym do szkół i przedszkoli poza terenem gminy. Rodzinom przeżywającym kłopoty wychowawcze oraz nieradzą-cym sobie z obowiązkami życia codziennego przyznawana jest pomoc w postaci asystenta rodziny, którego nadrzędnym celem jest motywowanie członków rodzin do podnoszenia kwalifikacji zawodowych oraz udzielanie pomocy w poszukiwaniu, podejmowaniu i utrzymaniu pracy zarobkowej, a także udzielanie wsparcia dzieciom, podejmowanie interwencji w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa dzieci i rodzin. Od 2017 roku Ośrodek realizuje również pomoc w formie Ko-bylniclciej Karty Seniora, poprzez wprowadzenie pakietu ulg i zniżek partnerów przystępujących do programu dla seniorów zamieszkałych na terenie Gminy Kobylnica. Od 2018 roku Ośrodek podjął się realizacji programów profilaktycznych tj. Program przeciwdziałania rakowi szyjki macicy w Gminie Kobylnica, Program profilaktyki i wczesnego wykrywania nadwagi i otyłości wśród dzieci klas I-V szkół podstawowych w Gminie Kobylnica, Program profilaktyki i wczesnego wykrywania zakażeń HCV, Program profilaktyki i wczesnej diagnostyki boreliozy w populacji osób dorosłych. ZAKŁAD OPIEKUŃCZO-LECZNICZY PSYCHIATRYCZNY W KOBYLNICY - 267 - W styczniu 2000 roku przydzielono im teren na pograniczu Kobylnicy i Widzina. Na początku konieczne wsparcie finansowe zgromadzenie znalazło w fundacji holenderskiej879. Poświęcenie placu pod budowę odbyło się uroczyście 9 grudnia 2000 roku i aktu tego dokonał ówczesny biskup koszalińsko-lcoło-brzeski Marian Gołębiewski. Budową kierowała siostra Monika Rusek z Wrocławia. Pierwszy etap budowy zakończono już pół roku później i w uroczystość Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w 2001 roku siostry Bronisława Schwierc oraz Teresa Brodacka, skierowane przez przełożoną zgromadzenia do prowadzenia nowego dzieła, zamieszkały w niewielkim, nowym domku880. W 2004 roku siostrę Teresę zmieniła siostra Józefa Szada-Borzyszkowska. W 2005 roku siostry zdołały wybudować i przykryć dachem niemal cały zaplanowany obiekt. Budowla ta w stanie surowym wymagała jeszcze ogromnych nakładów finansowych. Siostry podjęły zatem decyzję założenia Stowarzyszenia „Dom Maleńkiej Miłości" i w ten sposób jako organizacja pozarządowa zwiększyły możliwości pozyskania środków finansowych. Podstawowym zadaniem stowarzyszenia była kontynuacja budowy i wyposażenie „Domu Maleńkiej Miłości" 881. W listopadzie 2008 roku przełożona Domu Generalnego Zgromadzenia Franciszkanek Maryi Nieustającej Pomocy z Krzyżanowic na Śląsku s. Kornelia przekazała jednak niedokończoną inwestycję za symboliczną złotówkę gminie Kobylnica. Zakład Opiekuńczo-Leczniczy w Kobylnicy. - 268 - Pomimo różnorakich działań i starań nie udało się znaleźć środków finansowych na kontynuację budowy dużego kompleksu. W celu uratowania obiektu przed niszczeniem, wójt Leszek Kuliński podjął wraz z Radą Gminy Kobylnica decyzję o podpisaniu umowy o partnerstwie publiczno-prywatnym. W ramach 30-letniej umowy dzierżawy prywatny partner dokończył budowę, wykonał adaptację obiektu i otworzył w nim Zakład Opiekuńczo-Leczniczy Psychiatryczny, w którym przebywa średniorocznie ponad 100 pacjentów Zakład Opiekuńczo Leczniczy-Psychiatryczny w Kobylnicy powstał w styczniu 2012 r. z połączenia trzech placówek Bytowa, Miastka i Ustki. Ośrodek oferuje szeroki wachlarz aktywności dla swoich podopiecznych, którzy mogą wykazać się swoimi różnorodnymi predyspozycjami i talentami. Co roku bierze udział w kiermaszach wielkanocnych i bożonarodzeniowych związanych z prezentacją prac wykonanych przez podopiecznych, organizowanych przez placówki w Bytowie. Każdorazowy udział w kiermaszu wiąże się z przygotowaniem pracy konkursowej na podany temat, który zawsze wysoko oceniany jest przez jury konkursowe. Co roku także organizowany jest festyn wiosenno-letni, na który zapraszani są okoliczni mieszkańcy, rodziny pacjentów i zaprzyjaźnione placówki. Z tej okazji podopieczni bawią gości występami teatralnymi, instrumentalnymi i tanecznymi. W okresie świątecznym ośrodek przygotowuje przedstawienie wigilijne prezentowane na uroczystej kolacji w Gminnym Centrum Kultury i Promocji, jak i w Kościele w Kobylnicy. Od niedawna swoje dokonania prezentuje na Letnim Festiwalu Prezentacji Scenicznych Osób Niepełnosprawnych „Kolorowe Anioły w Rowach i w Przeglądzie Twórczości Artystycznej Osób Niepełnosprawnych w Słupsku, na wewnątrzzakładowych imprezach okolicznościowych dla pacjentów i ich rodzin oraz dożynkach organizowanych przez Gminę Kobylnica. Pacjenci uzdolnieni literacko brali udział w Biesiadzie Poetyckiej Połączonej z Turniejem Jednego Wiersza „Czytamy Poezję organizowa-nego przez Gminną Bibliotekę Publiczną w Kobylnicy, prezentując swoje utwory na szerokim forum. Nawiązali również współpracę z gazetą „Nasze Miasto , gdzie publikowali swoje wiersze. Wielu żądnych wiedzy i kulturalnej rozrywki pacjentów ośrodka korzysta z księgozbioru Gminnej Biblioteki Publicznej w Kobylnicy, co zaowocowało zajęciem czołowych miejsc w konkursie czytelniczym. Zagorzali fani czytelnictwa wzięli udział w „Narodowym Czytaniu 2016 . Istotnym corocznym wydarzeniem jest spotkanie integracyjne z zaprzyjaźnioną grupą pacjentów z bliźniaczego ośrodka w Niemczech. - 26 9 - Podopieczni biorą udział, z dużym powodzeniem, w Festiwalu Gier Planszowych „Chińczyk". Częste wycieczki krajoznawcze, wyjazdy do kina, udział w imprezach GCKiP w Kobylnicy, wewnętrzne imprezy sportowe i rekreacyjne pozwalają wszystkim zyskać energię na przyszłe dokonania twórcze. W ten sposób pierwotne założenia dotyczące sposobu wykorzystania obiektu zostały zachowane. Majątek o tak dużej wartości mógł być zbyty przez zgromadzenie jedynie za zgodą nuncjatury apostolskiej w Warszawie, która decyzję o zbyciu gminie Kobylnica zaakceptowała i po siostrach pozostała tylko nazwa ulicy: Franciszkańska. WARSZTATY TERAPII ZAJĘCIOWEJ CARITAS W SYCEWICACH Warsztaty rozpoczęły działalność 30.01.2017 roku wraz z uruchomieniem pracowni: komputerowej, plastyczno-muzycznej, krawiec -ko-dekoratorskiej, gospodarstwa domowego i stolarsko-rzemieślniczej. Kierownikiem placówki jest Małgorzata Oszmiańska. Uczestnicy wystawiają swoje prace na kiermaszach wielkanocnych, przygotowują i biorą udział w przeglądzie twórczości osób niepełnosprawnych oraz w zawodach sportowych osób niepełnosprawnych. Wspólnie z członkami Polskiego Związku Wędkarskiego Koło w Sycewicach zorganizowano w czerwcu 2018 roku integracyjne wędkowanie, które po kilku wstępnych treningach zakończono zawodami we wrześniu. W 2018 r. uczestnicy wzięli udział w II Spartakiadzie Osób Niepełnosprawnych w Ustce, jak również w XV Przeglądzie Twórczości Artystycznej w Słupsku. Podopieczni WTZ na zawodach wędkarskich w Sycewicach. - 270 - ROZWÓJ INFRASTRUKTURY KOMUNALNEJ Do infrastruktury komunalnej zaliczamy podstawowe urządzenia, budynki i budowle oraz sieci użyteczności publicznej, a także komunalne jednostki usługowe, których istnienie jest niezbędne do prawidłowego funkcjonowania społeczności samorządowej, czyli mieszkańców danej gminy. Infrastruktura komunalna podnosi komfort i bezpieczeństwo życia mieszkańców, wspiera działalność gospodarczą gminy, służy jej rozwojowi wytwórczemu, chociaż gmina nie bierze bezpośredniego udziału w produkcji. W poprzednich rozdziałach omówiono wszechstronne działania Gminy w zakresie rozbudowy i modernizacji bazy oświatowej i sportowej oraz obiektów z przeznaczeniem na cele społeczno - kulturowe. Pompa i stiuinia była niemal do końca XX wieku podstawowym urządzeniem wodociągowym. Gospodyni z Sycewic nabiera wodę do wiadra. Lata osiemdziesiąte XX wieku. - 271 INFRASTRUKTURA SANITARNA: WODOCIĄGOWA, KANALIZACYJNA I GAZOWA W latach 1991 - 1994 nastąpiła likwidacja Państwowych Gospodarstw Rolnych w 9 miejscowościach: Kwakowo, Zajączkowo, Wrząca, Kczewo, Kuleszewo, Kończewo, Zagórki, Płaszewo oraz Sycewice. Likwidacja PGR przyniosła szereg negatywnych konsekwencji dla mieszkańców gminy, zarówno likwidację miejsc pracy, ale również dekapitalizację wybudowanej na tych terenach podstawowej infrastruktury: • wodociągowej, budowanej jako sieci zakładowe, w latach 1963-1975 w Ściegnicy, Słonowicach, Runowie Sławieńskim, Zagórkach, Rebli-nie, Kończewie, Bzowie, Żelkach, Żelkówku, Kuleszewie, Kczewie, Kwakowie, Płaszewie, Zbyszewie, Wrzącej, w latach 1966 - 1977 w Dobrzęcinie i w latach 1998-1999 w Sycewicach, • kanalizacyjnej, budowanej jako sieci zakładowe w 1978 - 1980 w Runowie Sławieńskim, Zagórkach, Płaszewie, Kczewie, Wrzącej, w latach 1970 - 1982 w Sycewicach i Dobrzęcinie. 200 158,45 168,37 135,81 150 121 151,92 95,08 100 66,95 62,31 50 4,35 4,35 4,35 0 1990 1995 2000 2005 2010 2014 — Wodociągi — Kanalizacja Przyrost sieci wodociągowej i kanalizacji sanitarnej w km. w Gminie Kobylnica w latach 2009-2014. Samorząd lokalny stanął przed bardzo trudnymi wyzwaniami związanymi ze skutkami zmian społeczno - gospodarczych. Systematycznie w latach 1998 - 2001 przejmowano od Agencji Własności Rolnej na mienie komunalne infrastrukturę sanitarną po byłych PGR - ach. W roku 2010 (jako ostatnie) przejęto od Spółdzielni Mieszkaniowej mienie po dawnym PGR-rze Sycewice, wybudowane w latach 1970-1999. Na przestrzeni lat zmodernizowano, przebudowano i rozbudowano przejęte sieci oraz wybudowano nową infrastrukturę wodno - kanalizacyjną w kolejnych miejscowościach, w których jej nie było, z uwzględnieniem rozwoju budownictwa mieszkaniowego. ~ 272 - Przełomowe były: • rok 1987 - zakończono budowę wodociągu gminnego w Sierakowie Słupskim, Komiłowie, Lubuniu, • lata 1991-2000 - budowa wodociągu gminnego w Łosinie (1991-1993), Widzinie (1995), Kobylnicy (1991-1996), Bolesławicach i Kruszynie (1996-1997), Zajączkowie, Zębowie i Maszkowie (1999), Luleminie, Komorczynie i Słonowiczkach (2000), • lata 1998-2001 — przejęcie od AWRSP wodociągów zakładowych wybudowanych w Ścięgnicy, Słonowicach, Runowie Sławieńskim, Zagórkach, Reblinie, Kończewie, Bzowie, Żelkach, Żelkówku, Kule-szewie, Kczewie, Kwakowie, Płaszewie, Zbyszewie, Wrzącej; • lata 1998 -2010 - przebudowa przejętych sieci zakładowych (wodociągu) wraz z ich rozbudową, przy znacznym udziale środków ANR, w Kwakowie, Kończewie, Kuleszewie, Sycewicach, Reblinie, Zagórkach, Zbyszewie, Żelkówku, Płaszewie, Zajączkowo, Runowo Sławieńskie, przy udziale bezzwrotnej pomocy finansowej od ANR, rok 2000 - przejęcie od AWRSP urządzeń kanalizacyjnych zakładowych wybudowanych w Płaszewie, Zagórkach, Kczewie, Wrzącej, Runowie Sławieńskim; lata 2001-2002 — budowa zbiorczej kanalizacji sanitarnej tłocznej w Kobylnicy, Widzinie, Łosinie i Bolesławicach, przy wsparciu środkami zewnętrznymi; lata 2007 -2009 budowa w ramach porozumienia międzygminnego zbiorczej kanalizacji sanitarnej grawitacyjnej i tłoczonej w Kruszynie, Kwakowie, Lubuniu, Komiłowie, Żelkach, Żelkówku, Zajączkowie, Sierakowie Słupskim, Kończewie, z odprowadzeniem ścieków do oczyszczalni w Słupsku, dzięki finansowemu wsparciu środkami Europejskiego Funduszu Spójności, role 2010 — przejęcie od Spółdzielni Mieszkaniowej w Sycewicach wodociągu zakładowego wybudowanego w Sycewicach i w Dobrzęcinie; rok 2010 — kontynuacja budowy w ramach porozumienia międzygminnego zbiorczej kanalizacji sanitarnej grawitacyjnej i tłoczonej w Kuleszewie, Luleminie, Sycewicach, z odprowadzeniem ścieków do oczyszczalni w Słupsku, dzięki finansowemu wsparciu środkami Europejskiego Funduszu Spójności, rok 2012 - przystąpienie Gminy Kobylnica do Spółki Wodociągi Słupsk, rok 2014 - modernizacja przez Spółkę przejętych stacji uzdatnia wody w Sycewicach i Dobrzęcinie, rok 2014 - budowa lokalnej modułowej oczyszczalni ścieków wraz przebudową kanalizacji w Kczewie. lata 2017 - 2018 - budowa lokalnych systemów zbiorczych wraz z budową lokalnej oczyszczalni ścieków LOS oraz modernizacja istniejących wodociągów w Zagórkach, Ścięgnicy, Wrzącej, Bzowie, Słonowicach (z modernizacją sieci w Dobrzęcinie), Runowie Sławieńskim, Zębowie, Płaszewie, przy znacznym wsparciu środkami NFOŚiGW - 273 - Jednocześnie niezależnie od powyższych działań, w związku z intensywnie rozbudowującym się budownictwem mieszkaniowym sukcesywnie rozbudowana jest istniejąca sieć wodociągowa i kanalizacji sanitarnej oraz realizowane są działania mające na celu właściwą realizację jakości dostaw wody. W roku 1996, dzięki wspólnemu wysiłkowi mieszkańców i samorządu, przy wsparciu Fundacji Polsko - Niemieckiej, udało się przeprowadzić gazyfikację wsi Kobylnica. Gazyfikacja była i jest kontynuowana. Kolejne lata przyniosły następne inwestycje gazyfikacyjne: • rok 1997 - budowa stacji redukcyjnej w Kobylnica, • rok 2012 - budowa gazociągu w Łosinie, • lata 2014 - 2015 - budowa gazociągu w Bolesławicach, • rok 2015 - budowa gazociągu w Widzinie, • rok 2018 - rozpoczęcie budowy gazociągu relacji Łosino - Zajączko-wo - Kwakowo - Lulemino. W planach jest gazyfikacja kolejnych miejscowości na terenie gminy w latach 2020-2022: Sycewice, Reblino, Sierakowo, Kończewo, Zajączkowo. BUDOWNICTWO MIESZKANIOWE Na przestrzeni minionych lat w Gminie przeprowadzono również wiele inwestycji w zakresie modernizacji i przebudowy budynków mieszkalnych przejętych w bardzo złym stanie technicznym od Agencji Nieruchomości Rolnych z przeznaczeniem na lokale socjalne i komunalne. Celem prowadzonych w latach 2005 — 2010 inwestycji było doprowadzenie do należytego sta- Budynek socjalny w Kwakowie. Źródło: kobylnica.pl. - 274 ~ nu technicznego przejętej substancji mieszkaniowej (około 40 lokali mieszkalnych położonych w Łosinie, Sycewicach, Sierakowie, Wrzącej, Runowie Sławieńskim, Reblinie, Kuleszewie, Lubuniu, Płaszewie, Żelkach, Żelkówku, Kwakowie), przy udziale bezzwrotnej pomocy finansowej od ANR, oraz poprawa warunków życia mieszkańców znajdujących się w szczególnie trudnej sytuacji. Modernizacja przejętej substancji była realizowana kompleksowo i obejmowała zarówno przebudowę lokali mieszkalnych poprzez wydzielenie sanitariatu, wymianę stolarki okiennej i drzwiowej, przebudowę instalacji wewnętrznych (sanitarnych i elektrycznych), a niejednokrotnie ich wykonanie (w tym instalacji c.o.), wymianę tynków i okładzin, jak i niejednokrotnie remont całego budynku realizowany poprzez wymianę pokrycia dachowego i orynnowania wraz z dociepleniem dachu, docieplenie ścian wraz z wykonaniem elewacji, wykonanie przyłączenia do odbiorników ścieków. Do dnia dzisiejszego sukcesywnie realizowane są kolejne prace modernizacyjne w komunalnych lokalach i budynkach mieszkalnych, mające na celu utrzymanie ich w należytym stanie technicznym oraz ograniczające koszty ich utrzymania, między innymi poprzez montaż kolektorów słonecznych na potrzeby zasilenia instalacji ciepłej wody użytkowej i paneli fotowoltaicznych na potrzeby pozyskania energii elektrycznej. W 2010 roku oddano do użytku budynek wielorodzinny w Kwakowie z 24 lokalami socjalnymi wybudowany przy wsparciu środkami Funduszu Dopłat Banku Gospodarstwa Krajowego. Również w 2010 roku zakończono w Kuleszewie budowę dwóch kontenerów mieszkalnych z 3 lokalami w celu zapewnienia miejsca czasowego pobytu w sytuacjach kryzysowych. Budowa kolejnego budynku wielorodzinnego w Kwakowie z 24 lokalami komunalnymi rozpoczęła się w roku 2017, również przy wsparciu środkami Funduszu Dopłat Banku Gospodarstwa Krajowego i została zakończona w 2018 roku. W budynku przystosowano 4 lokale mieszkalne dla osób niepełnosprawnych. W ramach inwestycji zostanie również Wykonane kompleksowe zagospodarowanie obu budynków, poprzez budowę budynków gospodarczych na opał, drogi dojazdowej, miejsc postojowych, wydzielenie placu gospodarczego oraz budowę placu zabaw 1 terenów zielonych. W planach Gminy jest budowa kolejnych budynków mieszkalnych Wielorodzinnych w innych miejscowościach. ODNAWIALNE ŹRÓDŁA ENERGII W dniu 6 czerwca 2008 r. Gmina Kobylnica została członkiem założycielem Stowarzyszenia Gmin Przyjaznych Energii Odnawialnej. Wójt Gminy Leszek Kuliński pełni nieprzerwanie od tego czasu funkcję Preze-sa ^towarzyszenia. Od tego roku w gminie realizowane są inwestycje wykorzystujące odnawialne źródła energii zarówno poprzez budowę farm Wiatrowych, jak i poprzez montaż kolektorów słonecznych i pomp ciepła typu powietrze - powietrze oraz paneli fotowoltaicznych. Na terenie gminy zbudowano 42 elektrownie wiatrowe o łącznej mocy 89,4 MW Gmina powoli stawała się krainą wiatraków. Znaczenie sprzyjających warunków klimatycznych i atrakcyjność miejsca pod względem inwestycyjnym dostrzegli i docenili inwestorzy zagraniczni. Pomiędzy Zajączkowem aWi-dzinem, japońskie firmy Mitsui i J. Power wybudowały farmę wiatrową, na której stanęły 24 elektrownie wiatrowe. Efektem tej największej na Pomorzu japońskiej inwestycji jest moc energetyczna rzędu 48 MW Druga farma wiatrowa powstała pod koniec 2011 r. pomiędzy Płaszewem a Luleminem. Inwestorem jest hiszpański Fundusz Taiga Mistral. Na terenie farmy stanęło 18 turbin wiatrowych o łącznej mocy 41,40 MW ąfW W# Dzisiaj charakterystycznym elementem krajobrazu gminy Kobylnica, sq elektrownie wiatrowe nazywane potocznie wiatrakami, które na trwale wrosły w kobylnicką panoramę. Na zdjęciu wiatraki widoczne spod cmentarza w Kuleszewie. Fot. Andrzej Obecny. W latach 2010-2012, dzięki szerokiej akcji wśród mieszkańców Gminy propagującej ideę zmniejszenia ilości zanieczyszczeń emitowanych do powietrza z procesów spalania paliw kopalnych przez kotłownie oraz dzięki pozyskaniu finansowego wsparcia ze środków europejskich, wspólnie ze Stowarzyszeniem Wspierania Inicjatyw Lokalnych Gmina 2010, zrealizowała Program Wykorzystania Energii Słonecznej poprzez wykonanie instalacji solarnych wraz z montażem kolektorów słonecznych na 3 budynkach użyteczności publicznej (6 instalacji) tj. na Szkole Podstawowej w Kobylnicy (1), Kończewie (2) i Kwakowie (3) i na 3 komunalnych budynkach mieszkalnych (5 instalacji) tj. w Kczewie (2), Kończewo (2) i Kobylnicy (1) oraz na 414 jednorodzinnych budynkach mieszkalnych, na potrzeby przygotowania ciepłej wody użytkowej. Ponownie w latach 2016 - 2017, dzięki pozyskaniu znacznego wsparcia z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Gmina zgodnie z oczekiwaniami jej mieszkańców zrealizowała program PROSUMENT poprzez montaż mikroinstalacji odnawialnych - 276 ~ źródeł energii do produkcji energii elektrycznej i do produkcji ciepła, na potrzeby budynków jednorodzinnych mieszkalnych. W ramach programu zamontowano 130 instalacji, w tym 128 opartych na systemach fotowoltaicznych oraz 2 oparte na głębinowych pompach ciepła. Kolejnym działaniem realizowanym przez Gminę, mającym na celu ograniczenie ilości zanieczyszczeń emitowanych do atmosfery przez kominy ze źródeł ciepła ogrzewających domy w naszej gminie jest propagowanie idei modernizacji domowych systemów grzewczych, poprzez likwidację pieców kaflowych i kotłów opalanych węglem lub koksem i zastąpieniu ich kotłami opalanymi gazem, olejem opałowym, biomasą albo pompami ciepła. Instytut Ochrony Środowiska ocenia, że zanieczyszczenia emitowane przez indywidualnie ogrzewane gospodarstwa domowe są w Polsce przyczyną powstawania ok. 50 % smogu. Dlatego też od roku 2015 Gmina Kobylnica przystępuje do corocznych konkursów pn. "Czyste powietrze Pomorza", kierowanych przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska w Gdańsku m.in. do urzędów gmin. W ramach tych konkursów mieszkańcy Pomorza, za pośrednictwem urzędów, mogą uzyskać dofinansowanie do modernizacji domowych systemów grzewczych, polegającej na likwidacji pieców kaflowych i kotłów opalanych węglem lub koksem i zastąpieniu ich kotłami opalanymi gazem, olejem opałowym, biomasą albo pompami ciepła. Gmina Kobylnica corocznie oferuje dodatkowe dofinansowanie ze środków budżetowych do dofinasowania WFOŚiGW poprzez gminny konkurs dla mieszkańców ogłaszany pod nazwą "Czyste powietrze Gminy Kobylnica". W ciągu trzech lat 2015-2017 skorzystały z niego 43 gospodarstwa domowe z terenu naszej Gminy. Zainteresowanie ze strony mieszkańców zwiększa się corocznie, w roku 2018 złożono 50 wniosków. W 2017 roku Gmina przystąpiła do realizacji budowy instalacji do produkcji energii elektrycznej z OZE na potrzeby obiektów użyteczności publicznej poprzez wykonanie 5 instalacji opartych na systemach fotowoltaicznych na budynkach: świetlicy wiejskiej w Luleminie, Szkoły Podstawowej w Kończewie, Szkoły Podstawowej w Kwakowie, Szkoły Podstawowej w Słonowicach, Szkoły Podstawowej w Sycewicach. W 2018 roku Gmina pozyskała dofinansowanie ze środków europejskich, które pozwala na dokończenie zadania inwestycyjnego na budynkach: świetlicy wiejskiej w Sierakowie, świetlicy wiejskiej w Sycewicach, świetlicy wiejskiej w Kczewie, świetlicy wiejskiej w Kruszynie, świetlicy wiejskiej ^Widzinie, Urzędu Gminy w Kobylnicy, OSP w Kobylnicy, Straży Gminnej w Kobylnicy, GCKiP w Kobylnicy, Szkoły Podstawowej w Kobylnicy, Hali sportowej w Kobylnicy. Zadanie realizowane jest w ramach projektu Partnerskiego z Gminą Dębnica Kaszubska, Gminą Słupsk, Gminą listka, Gmina Potęgowo oraz Stowarzyszeniem Królestwo Natury. Gmina Kobylnica odnosiła i nadal odnosi liczne sukcesy w ogólnopolskich rankingach gmin przyjaznych energii odnawialnej, zajmując czołowe °katy, kontynuując dotychczasowe szerokie działania mające na celu zwięk-szcnie udziału odnawialnych źródeł energii w ogólnym bilansie Gminy. INFRASTRUKTURA REKREACYJNO-SPORTOWA I TURYSTYCZNA Celem podniesienia jakości życia mieszkańców, zapewnienia miejsc integracji oraz aktywnego wypoczynku, po 1990 roku zrealizowano też wiele inwestycji z zakresu infrastruktury rekreacyjno - sportowej i turystycznej. Coraz większe znaczenie w ofercie turystycznej i rekreacyjnej gminy Kobylnica odgrywają spływy kajakowe na rzece Słupi, które niewątpliwie rozpoczął Karol Wojtyła ze swoją krakowską „ rodzi)iką " w 1964 roku. W roku 2004, dzięki pozyskanemu wsparciu ze środków europejskich, zagospodarowano teren wzdłuż odcinka rzeki Kamieniec i ulicy Nad Śluzą w Kobylnicy, tworząc Park im. Pierwszych Mieszkańców Kobylnicy. Odtworzono istniejące stawy z budową „ptasiej wyspy" oraz, mając na uwadze istniejący drzewostan, wykonano alejki parkowe wraz z groblą spacerową pomiędzy stawami, wybudowano oświetlenie parkowe, nasadzono zieleń niską, podkreślającą charakter parku wiejskiego. W 2010 roku również przy wsparciu środkami europejskimi urozmaicono zagospodarowanie parku poprzez budowę wielofunkcyjnego placu zabaw. Począwszy od 2004 roku Gmina sukcesywnie, przy dużym zaangażowaniu mieszkańców i dzięki pozyskaniu finansowego wsparcia z funduszy europejskich, na potrzeby podniesienia jakości życia na obszarach wiejskich i przeciwdziałania niekorzystnym zmianom w krajobrazie wsi, przygotowuje tereny rekreacyjno-sportowe oraz buduje place zabaw w Zajączkowie, Kończewie, Żelkówku, Zębowie, Bolesławicach, Slonowicach, Żelkach, Komiłowie, Bzowie, Kwakowie, Wrzącej, Kuleszewie, Sierakowie. Place zabaw powstały w każdej miejscowości. W kolejnych latach 2011 - 2014, również dzięki środkom unijnym, ich infrastruktura została wzbogacona o budowę plenerowych fitness klubów w Sierakowie, Wrzącej, Kuleszewie, Żelkach, Bzowie oraz o oświetlenie solarne obiektów w Kwakowie, Bzowie, Runowie Sławieńskim, Wrzącej i Zajączkowie. Powstałe obiekty są sukcesywnie doposażane w nowe urządzenia zabawowo - sprawnościowe, wiaty oraz o nowe nasadzenia zieleni. - 278 ~ Jednocześnie jako wzbogacenie infrastruktury rekreacyjnej - powstały również w latach 2012 -2014 obiekty dla wędkarzy - pomosty wędkarskie w Zbyszewie i Ścięgnicy. Przy dużym zaangażowaniu mieszkańców, między innymi w ramach Kobylnickiego Budżetu Obywatelskiego, oraz przy udziale środków europejskich powstają kolejne nowe obiekty, spełniające oczekiwania mieszkańców. Ponadto odpowiednio zagospodarowane, niejednokrotnie znajdujące się w centrum poszczególnych miejscowości korzystnie oddziaływają zarówno na mieszkańców jak i turystów oraz tworzą warunki do rozwoju sportu i aktywnych form wypoczynku a także zapewniają ciekawe formy spędzania wolnego czasu. Teren Gminy Kobylnica charakteryzuje się dużą różnorodnością biologiczną oraz licznymi walorami przyrodniczo - krajobrazowymi, na których bazuje oferta turystyczna skierowana do różnych grup odbiorców. W związku z czym warunki naturalne, malownicze widoki mają duży wpływ na rozwój ruchu turystycznego oraz stanowią potencjał dla rozwoju turystyki w gminie. Urozmaicona rzeźba terenu, piękne krajobrazy, bogactwo rzek i jezior, szata roślinna oraz czyste i mało zmienione środowisko stwarzają doskonałe możliwości do organizowania różnych form wypoczynku, a zwłaszcza turystyki kwalifikowanej: rowerowej, pieszej, konnej i kajakarstwa. Na piechurów czeka m.in. ścieżka przyrodnicza „Szlakiem troci i łososia", która powstała w ramach projektu „Ochrona ekosystemu rzeki Słupi". W trakcie wędrówki można zapoznać się z charakterystyką rzeki Słupi, opisem ryb zamieszkujących rzekę, zobaczyć ślady grodziska wczesnośredniowiecznego, stary park podworski w Łosinie i grobowiec ostat-niego właściciela pałacu Maximiliana von Zitzewitza. Ponadto na terenie Gminy wytyczono 8 tras nordic walking o łącznej długości 52,10 km. Dla rowerzystów wytyczono i oznakowano szlaki rowerowe, w tym: »Szlakiem troci i łososia", „Szlakiem zabytków sakralnych", „Szlakiem starych młynów". Przez teren Gminy przebiegają 2 szlaki PTTK: szlak żółty „Dolina Słupi" (łączna długość szlaku 52 km z czego 10 km znajduje się na ternie Gminy) oraz szlak czarny „Dolina Wieprzy i Studnicy (68/16 km). W latach 2013 -2016 wzbogacono wytyczone szlaki o stanice rowerowe wybudowane w Kwakowie, Komiłowie, Żelkach, Żelkówku, wyposażone w wiaty, wygodne miejsce wypoczynku, niejednokrotnie w miejsca na ognisko oraz miejsca parkingowe. W roku 2018 rozpoczęto kontynuację budowy kolejnych stanic w Łosinie, Lubuniu, Ścięgnicy, Słonowicach 1 Kobylnicy, przy wsparciu środkami europejskimi w ramach projektu pn. Ochrona różnorodności biologicznej na terenie powiatu słupskiego. Poza turystyką rowerową turystyka kajakowa z każdym kolejnym r°kiem zyskuje na popularności. Funkcjonujący na terenie gminy szlak wzdłuż rzeki Słupi odwiedza coraz więcej osób ceniących akurat taką for-nię aktywności fizycznej i rekreacji. Jak podkreślają kajakarze, ten odcinek jest szczególnie atrakcyjny, ponieważ w trakcie podróży można zobaczyć wiele ciekawych przyrodniczo miejsc, a sama trasa jest bardzo przystępna. Przez Gminę przebiega Papieski Szlak Kajakowy Słupią, nazwany tak dla uczczenia Jana Pawła II, który przepłynął go na długo przed tym, zanim został papieżem. Trzeba jednak mieć na uwadze, że jednocześnie należy on do szlaków trudnych ze względu na wartki nurt, liczne meandry i powalone drzewa. W ostatnich latach obserwuje się wzrost turystyki bazującej na rozwoju i odnowie sił fizycznych i psychicznych. Do tego rodzaju turystyki zaliczyć należy między innymi turystykę kajakową, wykorzystującą potencjał wodny rzek. Przez gminę przepływają rzeki Słupia i Wieprza. W czasie spływów kajakowych napotkamy też liczne mniejsze rzeki, strumienie, strumyki, malownicze oczka leśne. Ogólnie pokrytych wodami jest prawie 300 ha terenu gminy, w tym na rzeki przypadają 43 ha, a na jeziora - 23. Szlak rzeki Słupi liczy sobie 133 km, na którym w ramach projektu pn. „Pomorskie Szlaki Kajakowe - Słupią przez Równinę Słupską", realizowana jest w latach 2017 - 2019 budowa 20 przystani kajakowych, w tym na terenie powiatu słupskiego 9, zaś na terenie gminy Kobylnica 2. Jedna powstała przy moście znajdującym się pomiędzy Lubuniem i Zelkówkiem na 53 km rzeki Słupi oraz druga w Łosinie na 44 km rzeki Słupi. W obu lokalizacjach powstały nowe przystanie z pomostami. Umocniona została również linia brzegowa poprzez wykonanie kiszki faszynowej oraz slipu do wodowania kajaków Cały teren został wzbogacony o wiaty, specjalne suszarki na kajak, urządzenia sanitarne oraz o oświetlenie solarne. BUDOWA DRÓG WRAZ Z INFRASTRUKTURĄ TOWARZYSZĄCĄ Infrastrukturę drogową na terenie Gminy Kobylnica tworzą drogi krajowe: nr 6 (Szczecin-Gdańsk) i nr 21 (Poznań-Ustka) o łącznej dł. 24,09 km, droga ekspresowa S6 o dł. 2,84 km, odcinek drogi wojewódzkiej nr 209 o dł. 4,55 km, 13 odcinków dróg powiatowych o łącznej dł. 79,183 km oraz drogi gminne o dł. 139,746 km i drogi wewnętrzne o dł. 333,451 km. Dzięki dobrej współpracy Gminy z Oddziałem GDDKiA w Gdańsku zrealizowano liczne inwestycje mające na celu poprawę bezpieczeństwa na odcinkach dróg krajowych położonych na terenie gminy, w tym: • lewoskręt i prawoskręt z drogi krajowej nr 6 na drogi powiatowe w kierunku Reblina i Zębowa; • chodnik wzdłuż drogi krajowej nr 6 w Bolesławicach i Reblinku; • chodnik wzdłuż drogi krajowej nr 21 w Łosinie, Zajączkowie, Kwakowie i Kruszynie; Z Oddziałem GDDKiA w Szczecinie - przebudowano odcinek drogi krajowej nr 6 w Sycewieach poprzez budowę bezpiecznych powiązań z drogami gminnymi - ulicą Pocztową, Polną i Łąkową, przejścia dla pieszych. - 280 ~ Droga krajowa nr 6 — na odcinku tzw. obwodnicy Słupska, której najdłuższy odcinek przebiega w gminie Kobylnica. Jednocześnie budowa obwodnicy, a właściwie transport materiałów realizowany ciężkim transportem przez firmy budujące obwodnicę, doprowadził do znacznego zniszczenia dróg gminnych. Mimo pierwotnych uzgodnień firmy realizujące inwestycję, poza bieżącym utrzymaniem przejezdności dróg, nie dokonały ich odtworzenia po zakończeniu budowy obwodnicy. Dzięki staraniom Gminy i przy udziale Powiatu Słupskiego jako partnera projektu, udało się uzyskać wsparcie ze środków krajowych w ramach Narodowego Programu Przebudowy Dróg Lokalnych, tzw. schetynówek na przebudowę układu komunikacyjnego pomiędzy drogą krajową nr 6 i nr 21, obsługującego węzły komunikacyjne obwodnicy miasta Słupska, obejmującego ciąg ulic Widzińska w Ko-°ylnicy, Główna w Widzinie oraz Akacjowa w Bolesławicach - tj. ulic, które zostały najbardziej zniszczone w trakcie budowy obwodnicy. Na terenie gminy również Powiat Słupski przy finansowym zaangażowaniu Gminy sukcesywnie realizował liczne inwestycje na drogach Powiatowych, mające na celu poprawę ich stanu technicznego poprzez przebudowę nawierzchni drogowych i budowę chodników wzdłuż ich przebiegu celem poprawy bezpieczeństwa wszystkich użytkowników róg wraz z budową odwodnienia dróg w wybranych miejscowościach Między innymi na odcinkach dróg: Reblino-Wrząca, również przy udziale środków europejskich Sycewice-Komorczyn Kwakowo-Lubuń - Żelkówko Kwakowo-Lulemino-Płaszewo Kuleszewo-Lulemino Łosino-Kuleszewo Słonowice-Dobrzęcino Reblino-Zębowo - 281 - • Kruszyna - Płaszewo • Dobrzęcino - Komorczyn • Słonowice - Kczewo - Bzowo - Ściegnica • Zębowo kolonia • Kuleszewo - Zagórki Na przestrzeni lat, w związku ze stałym rozwojem gospodarczym Gminy oraz budownictwa mieszkaniowego, a także w związku z przejęciem działek drogowych od Agencji Nieruchomości Rolnych, zwiększyła się ilość dróg stanowiących mienie komunalne Gminy. W latach 2005 - 2010 przeprowadzono wiele inwestycji drogowych na drogach przejętych od ANR w złym stanie technicznym, celem doprowadzenia ich do należytego stanu. Sukcesywnie również realizowane są przez Gminę liczne inwestycje drogowe, niejednokrotnie przy udziale środków zewnętrznych i przy udziale mieszkańców oraz innych podmiotów. Prowadzone kompleksowo, poprzez zmianę nawierzchni dróg gruntowych na nawierzchnie utwardzone wraz budową ich odwodnienia i oświetlenia drogowego, a także poprzez podniesienie stanu technicznego nawierzchni dróg już utwardzonych -prowadzą do stałego zwiększania ilości dróg o nawierzchni utwardzonej. I tak przykładowo z ilości 15% w 2000 roku do 22% w roku 2017, w odniesieniu do łącznej długości dróg gminnych i wewnętrznych. Z perspektywy wciąż jest jeszcze wiele oczekiwanych inwestycji. W tym obszarze trudno jest dostrzec jak wiele udało się już zrobić, należy przypomnieć najważniejsze inwestycje drogowe obejmujące drogi gminne realizowane: • w Kobylnicy: Witosa, Młyńska, Ogrodowa, Sportowa, Pocztowa, Franciszkańska, Mikołajczyka, Kosynierów, Tetmajera, Bukowa (fragment), Nad Śluzą, Różana, Liliowa, Fiołkowa, Kwiatowa, Toskańska, Drogowców, Chabrowa, Konwaliowa, Tulipanowa, Storczykowa, Makowa, Malwowa, Stefczyka, Grabskiego, Tetmajera, Głowackiego (fragment), Źródlana, Brzozowa, Cisowa, Krzywa, Kościeliska, Zarszyńska, Przemęcka, Tymiankowa (fragment), Szał-wiowa, Krokusowa (fragment), Legionów, oraz Wodna (odcinek do Al. Orzechowej — realizowany przy udziale środków europejskich), Kilińskiego, Rondo Rzemieślników, Profesora Poznańskiego (fragment) — obecnie Transportowa i Widzińska (realizowane przy udziale środków krajowych), Realizacja inwestycji )ia odcinku drogi Słonowi-ce-Kczewo-Bzowo-Ścięgnica jest przykładem modelowej współpracy Gminy Kobylnica i Powiatu Słupskiego. - 232 ~ • w Bolesławicach: Leśna (fragment od Szczecińskiej do Brzozowej - realizowany przy udziale środków europejskich) i Akacjowa (realizowana przy udziale środków krajowych), Wspólna, Morelowa, Sosnowa (fragment), Świerkowa, Kolorowa, Pastelowa, Błękitna i Jaworowa (realizowane przez podmioty zewnętrzne, przy wsparciu Gminy), Wiązowa, • w Łosinie: Starowiejska (realizowana przy udziale środków europejskich), Wiatraczna, * w Kwakowie: drogi osiedlowe (realizowane przy udziale środków A NR); • w Widzinie: Główna (odcinek drogi - realizowany przy udziale środków krajowych), Krzywa, Kolejowa, Polna, * w Kończewie: Kolejowa, Szkolna, Parkowa i Polna (realizowane przez podmioty zewnętrzne, przy wsparciu Gminy), oraz drogi osiedlowe (realizowane przy udziale środków ANR), w Sycewicach: Polna, w Reblinie: Kolejowa, Kręta, oraz drogi betonowe: Kruszyna--Komiłowo i Zębowo (kolonia) (realizowane przy udziale środków krajowych), Komiłowo, Lubuń, Komor-czyn, Zajączkowo, Sierakowo, Kobylnica (ulice Kalinowa, Brzozowa), Widzino (ulica Krótka i Prosta), Wrząca, Za-górki, Kruszyna, Kuleszewo, Inwestycja drogowa - ulica Wiatraczna Łosino (Jarzębinowa), w Łosinie. Pętle autobusowe w Zagór- kach, Komorczynie, Kobylnicy, Widzinie, Kwakowie i we Wrzącej. Niezależnie od inwestycji drogowych, na przestrzeni lat, w miarę rozwoju gospodarczego Gminy i rozbudowy układu komunikacyjnego, systematycznie rozbudowywano i modernizowano istniejące oświetlenie drogowe. Sukcesywnie wymieniając stare oprawy rtęciowe na sodowe, a w kolejnym etapie na sodowe energooszczędne w: * Kobylnicy: Mikołajczyka, Malwowa, Tulipanowa, Brzozowa, Alei Orzechowej, Sierakowo — Kończewo, Zębowie, Bolesławicach: Morelowa, Kczewie, Kruszynie. W latach 2011 - 2013, w celu oświetlenia pasów drogowych stanowiących dojazd do kolonii i wybudowań oraz oświetlenia miejsc nie-ezpiecznych tj. w obrębie skrzyżowań dróg i przejazdów kolejowych °raz przystanków autobusowych oraz z uwagi, że koszt budowy linii 283 W/ im Ł energetycznej byłby nieopłacalny - zamontowano oświetlenie solarno - hybrydowe w Runowie Sławieńskim, Słonowicach, Sycewicach, Zel-kówku, Bzowie, Dobrzęcinie, Kuleszewie, Lubuniu, Reblinie, Kruszynie, Kwakowie, Kończewie, Płaszewie, Zagórkach. Od roku 2015 na terenie gminy montowane są wyłączne oprawy typu LED. Pierwsze inwestycje w tym zakresie były realizowane przy wsparciu środkami WFOSiGW W celu zwiększenia sprawności funkcjonowania komunalnej infrastruktury energetycznej i poprawy efektywności energetycznej oraz redukcji emisji zanieczyszczeń do powietrza, w ciągu trzech lat (2018-2020), przy wsparciu środkami unijnymi, wymieniona zostanie blisko połowa lamp oświetleniowych na terenie Gminy Kobylnica, w ramach partnerskiego projektu „Poprawa efektywności systemów oświetlenia zewnętrznego na terenie Obszaru Funkcjonalnego Miasta Słupska". Jest to największy projekt wymiany oświetlenia w województwie pomorskim. Z ponad 1 735 punktów świetlnych na terenie Gminy modernizacją objętych zostanie 1 084 punktów. Modernizacja oświetlenia ma dotyczyć nie tylko zmiany żarówek z tradycyjnych sodowych na ledowe, ale także wymiany całej konstrukcji lamp. Ponadto w ramach projektu zostanie wybudowana nowa sieć energetyczna oraz wprowadzony zostanie nowy system zarządzania oświetleniem. Na zmianach powinni skorzystać zarówno mieszkańcy jak i samorząd. Nowe oświetlenie uliczne będzie bardziej nowoczesne, a zastosowana technologia wpłynie na komfort i bezpieczeństwo użytkowników dróg i chodników. Wymiana lamp pozwoli również na znaczne oszczędności. Średnia energochłonność istniejących punktów świetlnych systemu oświetlenia zewnętrznego ulegnie obniżeniu blisko o połowę. Modernizacja pozwoli na zmniejszenie wydatków bieżących związanych z utrzymaniem systemu oświetlania zewnętrznego, co w konsekwencji wygeneruje środki finansowe na jego dalszą rozbudowę. Równolegle do powyższej inwestycji, z uwagi na ekstensywny rozwój budownictwa mieszkaniowego, Gmina prowadzi działania celem realizacji w latach 2019-2021 inwestycji w zakresie budowy energooszczędnego oświetlenia drogowego typu LED (tj. ok. 800 punktów świetlnych) w pasach drogowych dróg gminnych na terenie Gminy Kobylnica w formule partnerstwa publiczno-prywatnego. Panujące na terenie Polski warunki klimatyczne wraz z anomaliami pogodowymi sprawiają, że coraz częściej pojawia się problem nadmiaru wody podczas obfitych opadów, czy też śnieżnych roztopów. Negatywne konsekwencje występowania niniejszych zjawisk potęguje fakt, iż znaczna część zasobów wodnych nie jest właściwie zagospodarowana, oraz postępujące silne zurbanizowanie terenów poszczególnych miejscowości. ~ 284 ~ Gmina wraz z innymi samorządami położonymi wzdłuż rzeki Słupi, w latach 2016-2017 opracowała koncepcję programowo - przestrzenną, mającą na celu określenie optymalnego modelu zarządzania wodami opadowymi na terenie poszczególnych JST oraz umożliwienie rozwoju nowych obszarów zlokalizowanych w zlewni rzek Słupi z wykorzystaniem istniejącej infrastruktury. W opracowaniu wskazano działania łagodzące negatywny wpływ skutków ekstremalnych zjawisk pogodowych (wylewanie, zalewanie, podtopienia), określono warunki racjonalnego zagospodarowania i retencjonowania spływu wód opadowych i roztopowych do Słupi, oraz wskazano działania systemowe w gospodarowaniu wodami opadowymi i roztopowymi. Gmina na przestrzeni lat systematycznie podejmuje kroki w celu przeciwdziałania negatywnym konsekwencjom anomalii pogodowych, poprzez rozwiązania systemowe (dostosowując zapisy mpzp) wskazując na potrzebę zagospodarowania i retencjonowania wód w miejscu ich powstania oraz poprzez systematyczną rozbudowę urządzeń odwadniających, w tym budowę wzdłuż nowych i istniejących dróg kanalizacji deszczowej i rowów odwadniających. Renatwyzacja w Reblinie. W roku 2017, dzięki pozyskanym środkom europejskim rozpoczęto kompleksowe zabiegi renaturyzacyjne istniejących zbiorników Wodnych w Runowie Sławieńskim, Reblinie, Zębowie i Sycewicach oraz agórkach, celem przywrócenia procesów samooczyszczenia się wód. ^ ramach prac jest realizowany remont urządzeń wodnych, odbudowa - 235 - i umocnienie brzegów stawów i rowów, uporządkowanie otoczenia wraz z budową pomostów i kładek drewnianych, alejek. Powyższe działania zostaną wzmocnione w kolejnych latach 2019 - 2020 poprzez przebudowę przyległych do zbiorników dróg. Renaturyzacja w Sycewicach Podsumowując na przestrzeni lat w poszczególnych miejscowościach Gminy Kobylnica zrealizowano liczne inwestycje w zakresie budowy dróg wraz z budową infrastruktury towarzyszącej (odwodnienie dróg i oświetlenie dróg) oraz budowy infrastruktury sanitarnej a także budowy infrastruktury towarzyszącej budownictwu mieszkaniowemu (tereny sportu i rekreacji), celem zapewnienia coraz lepszego standardu życia na terenie gminy, jako realizacja motta Gminy - „TU WARTO ŻYĆ": I tak w Bolesławicach w ramach przebudowy układu komunikacyj-nego pomiędzy drogą krajową nr 6 a drogą nr 21 dokonano przebudowy ulicy Akacjowej wraz budowy oświetlenia drogowego i kanalizacji deszczowej. Wybudowano odwodnienie ulicy Brzozowej. Sukcesywnie utwardzone są kostką betonową, wraz budową oświetlenia i odwodnienia, odcinki dróg gminnych stanowiących dojazd do osiedli mieszkaniowych w obrębie ulicy Akacjowej i Tęczowej tj. ulicy Kolorowej, Pastelowej, Błękitnej i Jaworowej oraz ulicy Sosnowej i Świerkowej, a także ulicy Wiązowej. Zamontowano oświetlenie na przejściu dla pieszych w ciągu ulicy Słupskiej. Sukcesywnie w miarę intensywnego rozwoju budownictwa mieszkaniowego - buduje się nową sieć wodociągową oraz sieć kanalizacji sanitarnej. W obrębie nieczynnego zbiornika wodnego przy ulicy Brzozowej po odbudowie zbiornika L P m -.286 ^ wodnego i uregulowaniu rowów oraz urządzeń wodnych powstał teren rekreacyjny obejmujący boisko do piłki nożnej, plac zabaw, plac fitness, alejki parkowe oraz lampy solarne, który jest sukcesywnie doposażany. Wykonano termomodernizację budynku świetlicy wiejskiej poprzez docieplenie ścian, stropów i dachu oraz wymianę stolarki okiennej i drzwiowej. Przebudowano pomieszczenia świetlicy wraz z ich kompleksowym remontem i przebudową instalacji wewnętrznych. Zarówno budynek jak i pomieszczenia świetlicy zyskały nową estetykę. W Bzowie wybudowano lokalny system zbiorczy wraz z budową lokalnej oczyszczalni ścieków LOS oraz zmodernizowano wodociąg. Zagospodarowano centrum miejscowości poprzez budowę miejsca spotkań mieszkańców, placu fitness i rekreacji oraz zabaw dla najmłodszych wraz z budową oświetlenia solarnego. W Kczewie wybudowano lokalny system zbiorczy wraz z budową lokalnej oczyszczalni ścieków LOS. Adaptowano budynek przejęty od ANR na potrzeby świetlicy wiejskiej i wydzielenia mieszkań komunalnych. Obecnie prowadzona jest kompleksowa termomodernizacja budynku poprzez docieplenie ścian, stropów i dachu oraz wymianę stolarki okiennej i drzwiowej wraz z remontem pomieszczeń. Przebudowana jest również nawierzchnia przy świetlicy wraz z wydzieleniem miejsc postojowych, celem jej dowiązania do przebudowanych chodników i wykonanej nowej nakładki asfaltowej na drodze powiatowej relacji Kczewo - Bzowo. Tak w Bzowie, jak i w Kczewie sukcesywnie są doposażone place zabaw w urządzenia zabawowe i sprawnościowe. W Kobylnicy nastąpiła przebudowa ulicy Widzińskiej w ramach przebudowy układu komunikacyjnego pomiędzy drogą krajową nr 6 a drogą nr 21 wraz budową infrastruktury towarzyszącej oraz ulicy profesora Poznańskiego (obecnie Transportowa), z której Wydzielono ulicę Kilińskiego i rondo Rzemieślników. Wybudowano ^rogi gminne o nawierzchni z kostki betonowej w obrębie osiedli mieszkaniowych wraz z budową ich odwodnienia i oświetlenia tj. Kosynierów, Mikołajczyka, Chabrowa, Drogowców, w obrębie Osiedla Kwiatowego (ulice Kwiatowa, Liliowa, Rumiankowa, Malwowa, tulipanowa, Makowa, Storczykowa, Grabskiego, Bartoszewskiego, Krzywa, Parkowa, oraz o nawierzchni asfaltowej ulica Stefczyka 1 utwardzonej betonem ulice: Brzozowej, Bukowej, Dębowej, Kali-n°^ej i Głowackiego. Rozbudowano chodnik wzdłuż ulicy Wodnej, Powstał chodnik wraz z parkingiem przy ulicy Młyńskiej. Zbudowano Parking przy cmentarzu (inwestycję wsparły rady sołeckie Kobylm-CY> Bolesławie, Łosina i Widzina), Poza odwodnieniem budowanym w ramach dróg, wybudowano odcinki kanalizacji deszczowej w ulicy Bukowej (etap I), Sportowej. W pasach drogowych zrealizowano rów-nież budowę oświetlenia energooszczędnego na ulicach Mikołajczyka (etap Osiedla Kwiatowego, alei Orzechowej, a także Głównej oraz - 287 ~ , w kolejnych latach budowę oświetlenia ledowego na ulicach Brzozowej, alei Orzechowej (od Wodnej), Leśny Zakątek, Kalinowej, Stanisława Kądzieli, Kwiatowej, Konwaliowej, Rumiankowej, Krokusowej, Głównej (na odcinku od Rzecznej w kierunku Słupska). Wybudowano oświetlenie przejścia dla pieszych na ulicy Witosa. Rozbudowano sieć wodociągową i kanalizację sanitarną w ulicach Rzeczna, Pocztowa, Topolowa, Rzemieślnicza, Strumykowa, Transportowa (profesora Poznańskiego), Wodna, Liliowa, Bukowa, Drogowców, Głowackiego, Widzińska, Zielonej. Powstała spinka sieci wodociągowej pomiędzy ulicą Kołobrzeską w Słupsku, a Transportową (prof. Poznańskiego) w Kobylnicy. Przy ulicy Wodnej wybudowano boisko do piłki nożnej wraz z zapleczem szatniowo - sanitarnym i trybunami, oraz oświetleniem, które w kolejnych latach zmodernizowano poprzez budowę systemu nawodnienia płyty boiska i nagłośnienia obiektu. Przy szkole podstawowej przebudowano zużyte technicznie korty tenisowe na boisko wielofunkcyjne, wyposażone w oświetlenie i odwodnienie terenu. Zagospodarowano tereny w obrębie ulic Nad Śluzą i Witosa na park wiejski i plac zabaw, ulic Krzywej i Polnej na plac sprawnościowo - zabawowy. Obecnie trwa budowa terenów rekreacyjnych i zabawowych przy ulicach Stefczyka -Drzymały, alei Orzechowej na terenie przyległego boiska i Toskańskiej. Przebudowano drogę gminną Kruszyna - Komiłowo poprzez utwardzenie betonem. W Komiłowie wybudowano zbiorczą kanalizację sanitarną z odprowadzaniem ścieków poprzez system grawitacyjno - tłoczny do oczyszczalni ścieków w Słupsku. Budowa stanicy rowerowej oraz placu zabaw i rekreacji. Zmodernizowano również zbiornik wodny, poprzez odtworzenie jego brzegów i zagospodarowanie jego otoczenia. Przebudowano drogę powiatową Sycewice - Komorczyn poprzez wykonanie nowej nakładki asfaltowej i Dobrzęcino — Komorczyn poprzez utwardzenie betonem. W Komorczynie wybudowana została pętla autobusowa wraz z peronem i wiatą przystankową. Sukcesywnie przebudowywane są odcinki dróg gminnych poprzez ich utwardzenie betonem. Przebudowano plac zabaw i rekreacji poprzez jego doposażenie w urządzenia zabawowe, budowę miejsca spotkań mieszkańców i placu fitness, zmodernizowano boiska do piłki siatkowej i koszykowej, wykonano alejki parkowe oraz wykonano budowę ogrodzenia wysokiego. W Kończewie wybudowano zbiorczą kanalizację sanitarną z odprowadzaniem ścieków poprzez system grawitacyjno — tłoczny do oczyszczalni ścieków w Słupsku oraz przebudowano sieć wodociągową-Dokonano przebudowy ulic Kolejowej o nawierzchni asfaltowej, Szkol-nej, Parkowej i Polnej o nawierzchni z kostki betonowej wraz z budową miejsc postojowych przy ulicy Szkolnej, kanalizacji deszczowej i oświetlenia drogowego. A także przebudowę dróg osiedlowych wraz z budową - 288 - placu zabaw w obrębie osiedla mieszkaniowego przy Głównej i odcinka drogi gminnej poprzez utwardzenie betonem. Za osiedlem mieszkaniowym wybudowano boisko do piłki nożnej oraz boisko wielofunkcyjne wraz z zapleczem szatniowo - sanitarnym i trybunami oraz z oświetleniem i miejscami parkingowymi. Sukcesywnie rozbudowywane są i doposażane place zabaw przy ulicy Głównej i Kolejowej. W Kruszynie wybudowano zbiorczą kanalizację sanitarną z odprowadzaniem ścieków poprzez system grawitacyjno - tłoczny do oczyszczalni ścieków w Słupsku. Wykonano przebudowę budynku świetlicy wiejskiej poprzez wykonanie nowej elewacji i pokrycia dachowego oraz zagospodarowano teren przy świetlicy poprzez budowę placu zabaw. Obecnie realizowana jest termomodernizacja budynku świetlicy wiejskiej poprzez docieplenie ścian, posadzek, stropu oraz dachu wraz Wymianę stolarki okiennej i drzwiowej. W ramach przebudowy pomieszczeń realizowany jest ich kompleksowy remont wraz z modernizacją mstalacji wewnętrznych. Sukcesywnie przebudowywane są odcinki dróg gminnych poprzez ich utwardzenie betonem wraz z budową oświetlenia drogowego. Wybudowano oświetlenie drogowe hybrydowe w pasie drogi krajowej w obrębie przystanku autobusowego oraz w obrębie skrzyżowania z drogą powiatową w kierunku Żelek. W Kuleszewie wykonano remont budynku świetlicy wraz adaptacją pomieszczeń na ośrodek pracy z młodzieżą. Przeprowadzono termo-rnodernizację budynku poprzez docieplenie ścian, stropów i dachu oraz Wymianę stolarki okiennej i drzwiowej. Wydzielono nowe pomieszczenia, pracownie, w tym komputerową, węzeł sanitarny oraz przebudowano instalacje wewnętrzne. Zarówno budynek jak i pomieszczenia świetlicy zyskały nową estetykę. Zagospodarowano teren przyległy Wybudowano zbiorczą kanalizację sanitarną z odprowadzaniem cieków poprzez system grawitacyjno — tłoczny do oczyszczalni ścieków W Słupsku. Sukcesywnie w miarę rozwoju budownictwa realizowana jest rozbudowa sieci wodociągowej 1 banalizacji sanitarnej. W ciągu drogi powiatowej Wysokości świetlicy wybu-°Wano pętlę autobusową oraz na *vysokości osiedla mieszkaniowego zatokę autobusową. rzebudowano odcinek drogi gminnej w kierunku cmentarza Przez jej utwardzenie betonem Wraz z budową miejsc posto-l^wych przy cmentarzu, oraz kierunku odtwarzanego par- . Zaplecze szatniowo-sanitame boiska sportowego w Kuleszewie. - 289 ~ ku. Wybudowano hybrydowe oświetlenie drogowe w pasie dróg gminnej (ulica Polna) i powiatowej w kierunku Lulemina oraz przy przejeździe kolejowym w Ciechomicach. Zagospodarowano teren w obrębie osiedla mieszkaniowego poprzez budowę boiska do piłki nożnej, placu zabaw i placu fitness. Rozpoczęto budowę zaplecza szatniowo-sanitarnego. Realizowane jest odtworzenie zabytkowego parku położonego w centrum miejscowości, poprzez budowę Wielopokoleniowego parku wypoczynku, sportu i rekreacji. Doświetlono przejazd kolejowy w ciągu drogi gminnej Kuleszewo - Słonowice poprzez budowę oświetlenia hybrydowego. W Kwakowie wykonano przebudowę odcinka drogi krajowej nr 21 poprzez budowę pętli autobusowej wraz z budową chodnika pomiędzy szkołą podstawową a pętlą autobusową oraz chodnika na odcinku od ulicy Leśnej do skrzyżowania z drogą powiatową do Lulemina, a także przebudowę drogi powiatowej wraz z budową chodnika do cmentarza, i przebudowę drogi gminnej ulicy Cichej oraz osiedlowych w obrębie ulic Spacerowej i Cichej wraz z budową miejsc postojowych. Wybudowano hybrydowe oświetlenie drogowe w pasie drogi krajowej przy przystanku autobusowym oraz solarnego na istniejącym placu zabaw. Wybudowano zbiorczą kanalizację sanitarną z odprowadzaniem ścieków poprzez system grawitacyjno - tłoczny do oczyszczalni ścieków w Słupsku. Zbudowano sieć wodociągową do cmentarza, sukcesywnie rozbudowywana jest sieć kanalizacji sanitarnej i wodociągowa w ulicach Spacerowej i Poziomkowej. Przy boisku do piłki nożnej o nawierzchni trawiastej wybudowano kompleks boisk obejmujących boisko piłkarskie o nawierzchni z trawy syntetycznej i boisko wielofunkcyjne o nawierzchni poliuretanowej, wraz zapleczem szatniowo - sanitarnym, drogą dojazdową, miejscami postojowymi i oświetleniem zarówno kompleksu boisk jak i drogi dojazdowej. W bezpośrednim sąsiedztwie przy drodze krajowej nr 21 wybudowano stanicę rowerową wraz z miejscem wypoczynku i parkingiem. W obrębie osiedla mieszkaniowego zagospodarowano teren poprzez budowę placu rekreacji, placu fitness oraz placu zabaw wraz z budową alei spacerowych. Teren oświetlono lampami solarnymi. Na przełomie kilku lat przebudowano drogę powiatową Kwakowo - Lubuń - Zelkówko o nawierzchni asfaltowej z budową chodników i odwodnienia na terenie miejscowości Kwakowo. W Lubuniu wybudowano zbiorczą kanalizację sanitarną z odprowadzaniem ścieków poprzez system grawitacyjno — tłoczny do oczyszczalni ścieków w Słupsku. W^ połączeniu z drogą powiatową przebudowano również drogi gminne w technologii betonowej wraZ z budową odwodnienia, tworząc spójny układ komunikacyjny na terenie miejscowości. W centrum miejscowości zbudowano nową świetlicę wiejską wraz z remizą strażacką, zagospodarowano przyległy teren poprzez jego dowiązanie do przylegających przebudowanych dróg 0T3.Z „i A - 290 r_ wybudowanie miejsc postojowych wraz z oświetleniem. A także rozpoczęto kompleksową przebudowę placu zabaw i rekreacji wraz z jego doposażeniem. Przy moście w ciągu drogi Lubuń - Zelkówko, wybudowano przystań kajakową wyposażoną w slip, suszarki dla kajaków, wiaty i miejsce na ognisko. Na terenie przyległym do przystani wybudowano drogę dojazdową z miejscami postojowymi wraz ze zjazdem z drogi powiatowej, a także oświetlenie drogowe hybrydowe w obrębie kamienia papieskiego. Przebudowano drogę powiatową Kwakowo-Lulemino poprzez poszerzenie jezdni i wykonanie nowej nawierzchni asfaltowej. "■!"!!! i!!!!!!?!'! Modernizacja przepustu drogowego w Kwakowie. W Luleminie wybudowano zbiorczą kanalizację sanitarną z odprowadzaniem ścieków poprzez system grawitacyjno — tłoczny do oczyszczalni ścieków w Słupsku. Wykonano termomodernizację budynku świetlicy wiejskiej i remizy poprzez docieplenie ścian, stropów i dachu oraz wymianę stolarki okiennej i drzwiowej. Przebudowano pomieszczenia świetlicy i remizy oraz przebudowano instalacje wewnętrzne Wraz z ich kompleksowym remontem. Przebudowano też układ komunikacyjny miejscowości. Wybudowano w obrębie świetlicy plac zabaw i rekreacji wraz z boiskiem do piłki nożnej. W Łosinie wykonano rewitalizację starej części wsi tak, aby podkreślić zarówno charakter jej zagrodowej zabudowy jak i aby wyekspo-n°wać charakter nawierzchni ulicy oraz oświetlenia drogowego, a także abY poprawić warunki i bezpieczeństwo ruchu drogowego, zarówno - 221 - dla pieszych jak kołowych użytkowników drogi. W ramach rewitalizacji wykonano również przebudowę trenów przyległych budując miejsca integracji mieszkańców starej i nowej wsi. W sąsiedztwie ulicy wybudowano również nową świetlicę wiejską oraz boisko wielofunkcyjne i plac zabaw wraz z budową ich oświetlenia. Wybudowano chodnik wzdłuż drogi krajowej nr 6, łącząc Łosino z Kobylnicą. Przebudowano ulicę Wiatraczną wraz z budową odwodnienia i oświetlenia. Sukcesywnie przebudowywane są kolejne ulice: Piękna, Jarzębinowa poprzez utwardzenie betonem. W związku z intensywnie rozwijającym się budownictwem --mieszkaniowym sukcesywnie Fragment wyremontowanej drogi z Zagórek do rozbudowywana jest sieć ka- drogi Łosino-Barcino. Fot. Andrzej Obecny. nalizacji sanitarnej i sieć wo- dociągowa. W Zajączkowie wybudowano zbiorczą kanalizację sanitarną z odprowadzaniem ścieków poprzez system grawitacyjno - tłoczny do oczyszczalni ścieków w Słupsku. W obrębie zabudowy mieszkaniowej wielorodzinnej powstał plac zabaw i rekreacji wraz z oświetleniem solar-nym oraz przebudowano drogi gminne poprzez ich utwardzenie betonem. Wybudowano oświetlenie przystanku autobusowego położonego przy drodze krajowej nr 21 oraz odcinków dróg gminnych. Realizowana jest przebudowa nawierzchni kolejnej drogi gminnej - ulicy Ogrodowej, poprzez utwardzenie betonem. W Płaszewie przebudowano świetlicę wiejską poprzez wydzielenie nowych pomieszczeń na pracownie w tym komputerową, zaplecze kuchenne i sanitarne oraz przebudowano instalacje wewnętrzne. Wykonano termomo-dernizację budynku świetlicy wiejskiej poprzez docieplenie ścian, stropów i dachu oraz wymianę stolarki okiennej i drzwiowej. Zarówno budynek jak i pomieszczenia świetlicy zyskały nową estetykę. Zagospodarowano teren w centrum miejscowości poprzez budowę placu rekreacji i fitness oraz placu zabaw. Sukcesywnie realizowana jest budowa oświetlenia dróg gminnych. Realizowana jest budowa lokalnego systemu zbiorczego wraz z budową lokalnej oczyszczalni ścieków LOS oraz modernizacja sieci wodociągowej. zJ22~ Wybudowano oświetlenie drogowe hybrydowe w pasie drogi krajowej nr 21 w obrębie skrzyżowania z drogą gminną w kierunku miejscowości Zelkowiec. Przebudowano drogę powiatową Reblino - Runowo Sławieńskie ~ Słonowice - Słonowiczki - Wrząca poprzez wykonanie nowej konstrukcji drogi o nawierzchni asfaltowej wraz z budową zatok autobusowych i chodników w poszczególnych miejscowościach oraz odwodnienia. Reblino - Reblinko - przebudowano drogę krajową poprzez wykonanie lewoskrętów w obrębie włączeń dróg powiatowych Reblino-Wrząca i Reblino-Zębowo. Przebudowano drogę powiatową - ulice Długą i drogę gminną - ulicę Kolejową wraz z przebudową chodnika na całej długości miejscowości, a także wykonano nakładkę asfaltową na ulicy Krętej po budowie zbiorczej kanalizacji sanitarnej. Na przestrzeni lat rozbudowywano sieć wodociągową od Bolesławie do Reblina poprzez Reblinko oraz wybudowano zbiorczą sieć kanalizacji sanitarnej na terenie Reblina i Reblinka. Zbudowano nową świetlicę wiejską wraz z budo-wą drogi dojazdowej i miejsc postojowych, oraz placu zabaw a także ich oświetlenia. Sukcesywnie rozbudowywany i doposażany jest plac zabaw położony pomiędzy ulicami Krętą a Długą. Kolejnym etapem zmiany wizerunku centrum miejscowości jest rekultywacja i renaturyzacja stawów przy ulicy Krętej, zagospodarowanie terenu w ich obrębie wraz z budową kładki wędkarskiej i montażem małej architektury. W pasie drogi gminnej w Reblinku wybudowano hybrydowe oświetlenie drogowe. W Runowie Sławieńskim zrealizowano budowę sieci wodo-ciągowej w obrębie stawu. Wybudowano lokalny system zbiorczy wraz z budową lokalnej oczyszczalni ścieków LOS wraz z modernizacją sieci wodociągowej. Powstał plac zabaw i rekreacji wraz z oświetleniem solar-nym. Wykonano rekultywację i renaturyzację stawu, wraz z zagospodarowaniem terenu w jego obrębie poprzez budowę kładki oraz przebudowę rowu odwadniającego wraz z urządzeniami. W Sierakowie wybudowano zbiorczą kanalizację sanitarną z odprowadzaniem ścieków poprzez system grawitacyjno — tłoczny do oczyszczalni ścieków w Słupsku oraz przebudowano sieć wodociągową. Przebudowano drogę powiatową wraz z budową zatok autobusowych i chodnika łączącego tzw. kolonię z centrum miejscowości wraz budową jego oświetlenia. Zbudowano także oświetlenie drogowe w ciągu drogi Powiatowej od świetlicy w kierunku Kończewa. Przebudowano drogę Sminną prowadzącą do cmentarza poprzez jej utwardzenie betonem. Zlikwidowano zbiornik wodny i zagospodarowano powstały teren za przystankiem autobusowym na plac zabaw i rekreacji wraz z placem fitness. Przebudowano teren w obrębie boiska piłkarskiego, poprzez budowę terenu rekreacyjnego jako miejsca spotkań mieszkańców. Wykonano termomodernizację budynku świetlicy wiejskiej i remisy strażackiej poprzez docieplenie ścian, posadzki, stropu i dachu oraz - 293 - wymianę stolarki okiennej i drzwiowej. Przebudowano pomieszczenia wraz z ich kompleksowym remontem. Zarówno budynek jak i pomieszczenia świetlicy zyskały nową estetykę. W Słonowicach wybudowano lokalny system zbiorczy wraz z odprowadzeniem ścieków do lokalnej oczyszczalni ścieków LOS w Dobrzęcinie oraz zmodernizowano sieć wodociągową. Wybudowano hybrydowe oświetlenie drogowe w obrębie skrzyżowania dróg powiatowych w kierunku Wrzącej i Ciechomic, w obrębie skrzyżowania drogi powiatowej w drogą gminną w kierunku Ciechomic, na parkingu przy cmentarzu w Słonowicach oraz w drodze gminnej w obrębie placu zabaw w Dobrzęcinie. Rozpoczęto budowę bazy sportowo - rekreacyjnej, poprzez budowę boiska do piłki nożnej, placu zabaw wyposażonego m.in. w urządzenia sprawnościowe oraz placu fitness. W ramach inwestycji wybudowano ciągi piesze i miejsca parkingowe, oraz oświetlenie terenu lampami solarnymi. Zagospodarowano również teren w pobliżu kościoła przy pętli autobusowej, budując alejki wraz z nasadzeniami. Wybudowano chodnik wraz oświetleniem pomiędzy Dobrzęcinem, a Słonowicami, celem budowy bezpiecznej drogi do szkoły dla dzieci i młodzieży. Przebudowano lokalny system zbiorczy wraz z odprowadzeniem ścieków do lokalnej oczyszczalni ścieków LOS oraz zmodernizowano sieć wodociągową. Zagospodarowano teren w centrum miejscowości poprzez budowę placu zabaw i rekreacji, w tym placu fitness, oraz jego oświetlenia. Wybudowano hybrydowe oświetlenie drogowe w drodze gminnej w obrębie placu zabaw w Dobrzęcinie. Dokonywano bieżących remontów drogi gminnej w Słonowiczkach. W Sycewicach przebudowano istniejącą kanalizację na zbiorczą kanalizację sanitarną z odprowadzaniem ścieków poprzez system gra-witacyjno - tłoczny do oczyszczalni ścieków w Słupsku. Sukcesywnie rozbudowywana i przebudowywana jest sieć kanalizacji sanitarnej i wodociągowa, m.in. wzdłuż ulicy Kościelnej, Za Stawem, Lipowej, Szkolnej i Polnej. Przebudowano drogę gminną ulicę Polną wraz z budową odwodnienia oraz przebudowano chodniki wzdłuż ulicy Poprzecznej i Sportowej. Wybudowano oświetlenie drogowe ledowe wzdłuż starego przebiegu ulicy Słupskiej oraz hybrydowe w pasie drogi krajowej przy przystanku autobusowym i przy drogach gminnych w obrębie ulic Łąkowej, Parkowej oraz w obrębie skrzyżowania drogi powiatowej z drogą gminną do Miedzna. Realizowana jest przebudowa świetlicy wiejskiej poprzez połączenie obu sąsiednich budynków łącznikiem oraz termomodernizacja starego budynku poprzez docieplenie ścian, stropu i dachu oraz wymianę stolarki okiennej i drzwiowej. Powstaną nowe pomieszczenia, które po-zwoią na wzbogacenie oferty świetlicy dla mieszkańców oraz usprawnią działalność świetlicy, remizy strażackiej oraz sołectwa. Przebudowywane są instalacje wewnętrzne, w tym instalacje c.o. Wykonywane jest nowe zagospodarowanie terenu poprzez budowę ciągu pieszo jezdnego, miejsc i h, ~J94 - parkingowych i oświetlenia. Zarówno budynek jak i pomieszczenia świetlicy zyskają nową estetykę. Rozpoczęto przebudowę kompleksu sportowego poprzez przebudowę boiska do piłki nożnej i trybun oraz budowę boiska treningowego, boiska do piłki siatkowej, placu fitness, wraz z budową odwodnienia płyt obu boisk oraz oświetlenia całego terenu. Rozpoczęto rewitalizację zbiorników położonym w obrębie ulic Pocztowej i Pogodnej, poprzez ich renaturyzację, budowę pomostu wędkarskiego wraz ze stanowiskami wędkarskimi, przebudowę zagospodarowania wraz z budową alejek, wiat. Planowana jest przebudowa ulic Pocztowej i Pogodnej wraz z budową odwodnienia i modernizacja oświetlenia. W Ścięgnicy wybudowano lokalny system zbiorczy wraz z budową lokalnej oczyszczalni ścieków LOS wraz z przebudową sieci wodociągo wej. Wykonano rewitalizację drogi gminnej tak, aby podkreślić zarówno charakter jej zagrodowej zabudowy jak i aby wyeksponować charakter nawierzchni ulicy oraz oświetlenia drogowego, a także aby poprawić warunki i bezpieczeństwa ruchu drogowego, zarówno dla pieszych jak kołowych użytkowników drogi- W ramach rewitalizacji wykonano również przebudowę trenów przyległych. Sukcesywne też rozbudowuje się teren przeznaczony na plac zabaw 1 rekreacji, poprzez montaż urządzeń sprawnościowych, fitness i lamp solarnych. Nad jeziorem wybudowano pomosty wędkarskie oraz infrastrukturę towarzyszącą obejmującą budowę wiat, miejsc parkingowych. Obecnie rozpoczął S1? kolejny etap zagospodarowania terenu przyległego do jeziora poprzez budowę ścieżki edukacyjnej i sprawnościowej oraz wzdłuż ciągu spacerowego punktów widokowych, celem podkreślenia zarówno walorów przyrodniczych jak i krajobrazowyc . W Widzinie wykonano przebudowę układu komunikacyjnego O ej "żującego ulice Główną, Krzywą i Polną oraz budowę ronda W obrębie skrzyżowania ulicy Głównej z Kolejową, stanowiącego również pętlę autobusową. Budowa drogi nowej iv Ścięgnicy. Fot. Andrzej Obecny. - 295 Przebudowano ulicę Krótką i Prostą poprzez jej utwardzenie betonem oraz ciąg pieszy pomiędzy ulicami Główną, a Kolejową wraz z budową kładki. Z uwagi na znaczny rozwój budownictwa mieszkaniowego - przebudowa jest sukcesywnie kontynuowana. W ramach przebudowy dróg wykonane jest również odtworzenie istniejących rowów oraz budowa odcinków kanalizacji deszczowej wraz odpływami do rzeki Kamieniec. Celem poprawy bezpieczeństwa dla wszystkich użytkowników dróg, wybudowano oświetlenie ulicy Krótkiej oraz odcinka ulicy Kolejowej za torami. Rozbudowano sieć wodociągową i kanalizacyjną o kolejne odcinki tj. wzdłuż ulic Polnej i Głównej. Zagospodarowano centrum miejscowości poprzez budowę przy świetlicy wiejskiej bazy sportowo - rekreacyjnej z boiskiem wielofunkcyjnym i do tenisa ziemnego, zagospodarowanie terenu wokół zbiornika wodnego na rzece Kamieniec (po jego przebudowie i uregulowaniu) wraz z budową wzdłuż rzeki alejek parkowych, placu zabaw oraz miejsca spotkań mieszkańców, a także poprzez budową kładki na rzece połączono teren sportowy z placem zabaw i rekreacji oraz ułatwiono komunikację pomiędzy ulicami. Wykonano termomodernizację budynku świetlicy wiejskiej poprzez docie-plenie ścian, stropów i dachu oraz wymianę stolarki okiennej i drzwiowej. Przebudowano budynek świetlicy poprzez adaptację poddasza na pracownie m.in. komputerową, oraz przebudowano instalacje wewnętrzne. Zarówno budynek jak i pomieszczenia świetlicy zyskały nową estetykę. We Wrzącej przebudowano drogę powiatową relacji Reblino-- Wrząca wraz z budową chodnika na całej długości miejscowości oraz pętli autobusowej wokół rozbudowanej świetlicy i przystankiem autobusowym. Sukcesywnie przebudowywane są drogi gminne poprzez ich utwardzenie betonem. Przebudowano budynek świetlicy poprzez jego rozbudowę o nowe pomieszczenia świetlicy, jak i remizy. Remiza zyskała drugi garaż oraz węzeł szatniowo - sanitarny i salę spotkań. Wykonano również termomodernizację budynku poprzez docieplenie ścian i dachu oraz wymianę stolarki okiennej i drzwiowej, montaż instalacji solarnej na potrzeby c.w.u. Zarówno budynek jak i pomieszczenia świetlicy zyskały nową estetykę. Zagospodarowano również teren w obrębie świetlicy poprzez budowę boiska do piłki nożnej, placu fitness i placu zabaw oraz miejsc postojowych, które oświetlono lampami solarnymi. Wybudowano lokalny system zbiorczy wraz z odprowadzeniem ścieków do lokalnej oczyszczalni ścieków LOS oraz zmodernizowano sieć wodociągową. W Zagórkach zmodernizowano popegeerowską sieć wodociągową oraz wybudowano lokalny system zbiorczy wraz z budową lokalnej oczyszczalni ścieków LOS. Wybudowano pętlę autobusową wraz peronem na przystanek autobusowy i hybrydowym oświetleniem drogowym. Zagospodarowano teren na końcu miejscowości poprzez budowę boiska piłkarskiego i placu zabaw. W Zbyszewie wykonano pomost wędkarski na zbiorniku wodnym oraz wybudowano infrastrukturę towarzyszącą, obejmującą budowę wiaty, miejsc parkingowych oraz oświetlenia hybrydowego terenu. 1 ~ 296 - W Zębowie przebudowano drogę powiatową i drogi gminne poprzez ich utwardzenie betonem. Zagospodarowano centrum miejscowości w obrębie zbiornika wodnego poprzez budowę boiska do piłki nożnej, placu zabaw i rekreacji w tym fitness oraz chodników wzdłuż drogi powiatowej. Sukcesywnie budowane jest energooszczędne oświetlenie w ciągach dróg gminnych. Rozpoczęto budowę lokalnego systemu zbiorczego wraz z budową lokalnej oczyszczalni ścieków LOS. A także rozpoczęto również rekultywację i renaturyzację zbiornika wodnego wraz z regulacją rowów melioracyjnych i przebudowę zagospodarowania terenu, poprzez budowę alejek parkowych pomiędzy fragmentem zachowanego parku z pomnikami przyrody oraz kładki nad rowem stanowiącej połączenie parku z terenem przeznaczonym pod planowaną budowę świetlicy. W Żelkówku wybudowano zbiorczą kanalizację sanitarną z odprowadzaniem ścieków poprzez system grawitacyjno - tłoczny do oczyszczalni ścieków w Słupsku. Zagospodarowano teren w rozwidleniu dróg powiatowej i gminnych poprzez budowę placu rekreacji z funkcją stanicy rowerowej i miejsca ćwiczeń sprawnościowych, oraz placu zabaw. Teren został oświetlony poprzez wybudowane oświetlenie hybrydowe, wzdłuż drogi gminnej w obrębie placu zabaw, w kierunku Dębnicy Kaszubskiej. Przebudowano drogę gminną Żelki - Żelkówko poprzez jej poszerzenie i wykonanie nowej nakładki asfaltowej W Zelkach wybudowano zbiorczą kanalizację sanitarną z odprowadzaniem ścieków poprzez system grawitacyjno - tłoczny do oczyszczalni ścieków w Słupsku. Zagospodarowano teren w centrum miejscowości poprzez budowę stanicy rowerowej i placu fitness oraz placu zabaw i boiska do piłki nożnej. PARK KRAJOBRAZOWY „DOLINA SŁUPI" Park Krajobrazowy „Dolina Słupi" powstał niemal w przededniu stanu wojennego. W jego obszarze znalazły się parki podworskie w Łosi-n|e' Muszynie, Kwakowie, Zajączkowie, Zelkach, Żelkówku, zaś w granicach otuliny leżą wsie: Lulemino, Płaszewo i Sierakowo oraz częściowo ończewo i Kuleszewo882. Łącznie na gminę Kobylnica przypada 4720 a Powierzchni Parku Krajobrazowego „Dolina Słupi" wraz z otuliną883. Szczególną wartość na terenie Parku mają mieszczące się w jej gra-j^cach pomniki przyrody. Znaczna ich część zlokalizowana jest w gminie ohylnica. Fauna „Doliny Słupi" składa się z licznego zespołu gatunków urozmaiconym składzie. Żyje tu mnóstwo gatunków ssaków, wymienić j^ozna chociażby: dzikiego królika, zająca szarego, piżmaka, lisa, jenota, °rsuka, tchórza zwyczajnego, dzika, sarnę, a w 1999 roku w dolinie Kwa-y W pobliżu Kwakowa pojawiły się bobry884. Żyje tu też wiele gatunków P AWUSOZ, Ewidencja parków i ogrodów gminy Kobylnica, 1976, bs., s. 3; A. Świetlicka, E. Wisławska, dz. cyt., s. 256. Ś. Rozpond, dz. cyt., s. 303. - 325 - 24/ AZOZS, Karta ewidencyjna cmentarza w Zębowie, bs. i4s E. Muller, Die Evangelischen Geistlichen Pommerns von der Reformation bis zur Gegen-wart, I-II, Der Regierungsbezirk Koslin, Stetin 1912, s. 479. 249 AWUOZS, Karta ewidencyjna zespołu folwarcznego w Redęcinie, 1996, opr. J. Orłowski, mps, b. sygn., b. pag. 250 AWUOZS, Karta ewidencyjna zespołu folwarcznego w Redęcinie, b. pag. 251 A. Świetlicka, E. Wisławska, dz. cyt., s. 259. 2ji S. Rospond, dz. cyt., s. 390. 2V1 K.-H. Pagel, dz. cyt., s. 549-551; F. Schulz, H.-J. Wolter, dz. cyt., s. 335; Gesi, Żelki, K. Soł., R.2: 2002, 254 A. Świetlicka, E. Wisławska, dz. cyt., s. 200. 255 S. Rospond, dz. cyt., s. 930. 256 Tamże, s. 260. 2'' K.-H. Pagel, dz. cyt., s. 627-630; F. Schulz, J. Wolter, dz. cyt., s. 352. 258 S. Rospond, dz. cyt., s. 74. 259 Tamże, s. 188. 260 Tamże, s. 275. 261 Tamże, s. 269. 262 Tamże, s. 390. 263 E. von Puttkamer, dz. cyt., s. 576; E. Herrmann, dz. cyt., s. 112. 264 Relacja sekretarza gminy Kobylnica J. Plutowskiego, Kobylnica, 5 IV 2002. 2'" Jan Paweł II, Wiara i kultura. Dokumenty, przemówienia, homilie, Rzym 1986, s. 67, 82. 266 H. Skorowski, Europa regionu, Warszawa 1998/99, s. 97. H. Skorowski, Człowiek, kultura, świat. Refleksje etyczne i społeczne, Warszawa 2002, s.25, 67. lermin kultura jest bardzo szeroki. Przez kulturę można rozumieć między innymi całokształt dorobku ludzkości bądź określonej grupy ludzi, wytworzonego w ogólnym rozwoju historycznym lub w jego określonej epoce. „Mały słownik języka polskiego", red. B. Skorupka, H. Auderska, Z. Łępicka, Warszawa 1969, s. 326. Kultura, Nowa encyklopedia powszechna PWN, t. 3, red. B. Petrozalin-Skowronka, J. Wojnowski, D. Kalisiewicz, Warszawa 1995, s. 61. T. Radomski, W. Radomski, Zabytki architektury i budownictwa w Polsce, Warszawa 1978, s. 7-9, pwl. 2/0 E. Szalewska, dz. cyt., s. 23. 271 Cmentarzysko to archeologiczne miejsce chowania zmarłych, które przestało pełnić swą funkcję. Cmentarzysko, [w: ] Nowa encyklopedia powszechna PWN, t. 1, red. B. Petro-zalin-Skowrońska, J. Wojnowski, D. Kalisiewicz, Warszawa 1995, s. 773. C. Betlejewska, I. Kozerska, Walory kulturowe parku, [w:] Materiały do monografii przyrodniczej regionu gdańskiego, t. 5, red. E. Gerstmanowa, Gdańsk 2001, s. 144. A. Pyzik, Walory krajoznawcze gminy Kobylnica, Słupsk 2003, s. 37, dk; A. Świetlicka, E. Wisławska, dz. cyt., s. 127. 274 C. Betlejewska, I. Kozerska, dz. cyt., s. 140; A. Świetlicka, E. Wisławska, dz. cyt., S. 102; B. Czerwieński, dz. cyt., s. 50. 2" E. Szalewska, dz. cyt., s. 24; A. Pyzik, dz. cyt., s. 38. 276 E. Szalewska, dz. cyt., s. 24. - 326 ~ 277 A. Świetlicka, E. Wisławska, dz. cyt., s. 223. 278 Tamże, s. 92. 279 C. Betlejewska, I. Kozerska, dz. cyt., s. 141, 143. 280 Tamże, s. 152. 281 E. Szalewska, dz. cyt., s. 26, 35. 282 C. Betlejewska, I. Kozerska, dz. cyt., s. 140. 283 AWUOZS, Karta ewidencyjna pałacu w Kończewie, bs., sn.; E. Wiązowski, Pałac w Kończewie, „Głos Kobylnicy", R. 5: 1995, nr 9, s. 1; A. Pyzik, dz. cyt., s. 51-53. 284 E. Wiązowski, Pałac w Ścięgnicy, „Głos Kobylnicy", R. 4: 1994, nr 4, s. 3. 285 A. Pyzik, dz. cyt., s. 53-54. 286 AWUOZS, Karta ewidencyjna zespołu folwarcznego w Zajączkowie, bs., sn. 287 AWUOZS, Karta ewidencyjna pałacu w Zajączkowie, bs., sn.; K.-H. Pagel, dz. cyt., s. 853. 288 AWUOZS, Karta ewidencyjna dworu w Sierakowie, bs., sn. 289 B. Czerwiński, dz. cyt., s. 49. 290 AWUOZS, Karta ewidencyjna dworu w Sierakowie, bs., sn. 291 AWUOZS, Karta ewidencyjna dworu w Zagórkach, bs., sn.; AWUOZS, Karta ewidencyjna zespołu dworsko-parkowego i folwarcznego w Zagórkach, bs., sn., K. H. Pagel, dz. cyt., s. 408-409. 292 AWUOZS, Karta ewidencyjna zespołu folwarcznego w Żelkach, bs., sn. 293 L. Lubiniecka, Dwór w Żelkach, „Głos Pomorza , 18-19 VIII 1990, s. 8. 2)4 E. Wiązowski, Dwór w Żelkach, „Głos Kobylnicy , R. 5. 1995, nr 8, s. 2. 295 W połowie XIX w. nastała moda na pałacowe parki-ogrody. Założenia zieleni istniały już wcześniej, były jednak najczęściej wzorowane na ogrodach francuskich. Układ 0 figurach geometrycznych z przystrzyżonymi drzewami i żywopłotami w pełni podpo rządkowany był wizji projektanta. Epoka romantyzmu odcięła się od tego rodzaju form 1 zwróciła uwagę na angielskie wzory ogrodów, dostosowanych do natury, dających założeniom zieleni swobodę w kształtowaniu swej formy. Budowane poza miaste pałace i dwory wzorowane były na rezydencjach arystokratycznych oraz otaczano je parkami. W projektach parkowych często wykorzystywano istniejące kompleksy leśne, konfigurację terenu i istniejące zbiorniki wodne. Otaczały one pałac lub dwór, ro ą gając się za nimi i często łącząc z lasem. Przed budynkami było z reguły niewiele zieleni - najczęściej aleja drzew bądź kilka krzewów. Na strukturę gatunkową parku składały się najczęściej rodzime drzewa i krzewy oraz nieliczne rośliny egzotyczne. Parki miały najczęściej charakter naturalistyczny i reprezentowały styl krajobrazowy. Pod koniec XIX w. nastaje nowy styl w architekturze, zwany secesją. Nurt ten zakłada odrzucenie wszelkich form historycznych i wprowadzenie nowych form stylowych. Rownoczesme rodzi Się W Europie nurt architektoniczny nawiązujący do swoistości. Na nowo staje się modne posiadanie dworku na wsi otoczonego zielenią. A. Pyzik, dz. cyt., s. 21-22. 296 AWUOZS, Karta ewidencyjna zespołu dworsko-folwarcznego w Dobrzęcime, bs., sn. 297 AWUOZS, Ewidencja parków i ogrodów w gminie Kobylnica, 1976, sygn. 475, s- MO; AWUOZS, Karta ewidencyjna zespołu pałacowo-folwarcznego w Kończewie, bs-, sn.; AWUOZS, Karta ewidencyjna pałacu w Kończewie, bs., sn. 298 AWUOZS, Karta ewidencyjna zespołu dworsko-folwarcznego w Łosinie, bs., sn. 2" AWUOZS, Karta ewidencyjna zespołu dworsko-folwarcznego w Łosinie, bs., sn. 300 AWUOZS, Ewidencja parków i ogrodów gminy Kobylnica, 1979, sygn. 1509, s. 6. 301 AWUOZS, Ewidencja parków i ogrodów gminy Kobylnica, 1976, sygn. 512, s. 1-2; AWUOZS, Ewidencja parków i ogrodów gminy Kobylnica, 1979, sygn. 513, s. 3. 302 AWUOZS, Ewidencja parków i ogrodów gminy Kobylnica, 1979, sygn. 513, s. 4, 6. 503 AWUOZS, Ewidencja parków i ogrodów gminy Kobylnica, 1976, sygn. 512, s. 7-8; AWUOZS, Ewidencja parków i ogrodów gminy Kobylnica, 1979, sygn. 513, s. 6-7. 304 AWUOZS, Ewidencja parków i ogrodów gminy Kobylnica, 1979, sygn. 513, s. 6. 305 AWUOZS, Ewidencja parków i ogrodów gminy Kobylnica, 1976, sygn. 477, s. 1-2; A. Pyzik, dz. cyt., s. 28. 306 AWUOZS, Karta ewidencyjna zespołu dworsko-folwarcznego w Kuleszewie, bs., sn. 307 AWUOZS, Ewidencja parków i ogrodów w ginie Kobylnica, 1976, sygn. 477, s.2. !(KS AWUOZS, Ewidencja parków i ogrodów gminy Kobylnica, 1976, sygn. 513, s. 3; E. Wiązowski, Pałac w Ścięgnicy, „Głos Pomorza", 22 VII 1994, s. 6; E. Wiązowski, Pałac w Ścięgnicy, „Głos Kobylnicy", R. 4: 1994, nr 4, s. 3. AWUOZS, Karta ewidencyjna zespołu pałacowo-parkowo-folwarcznego w Ścięgnicy, bs., sn. 310 AWUOZS, Ewidencja parków i ogrodów, 1976, sygn. 522, s. 1-5; AWUOZS, Karta ewidencyjna zespołu dworsko-folwarcznego w Zbyszewie, bs., sn. 511 AWUOZS, Karta ewidencyjna zespołu folwarcznego w Zajączkowie, bs., sn.; AWUOZS, Karta ewidencyjna pałacu w Zajączkowie, bs., sn. 312 AWUOZS, Ewidencja parków i ogrodów gminy Kobylnica, 1976, sygn. 520, s. 1-4. 313 C. Betlejewska, I. Kozerska, dz. cyt., s. 152. 314 I. Włodkowski, Runowo, „Kurier Sołecki", R. 2: 2002, nr 10, s. 9. 315 R. von Blumenthal, dz. cyt., s. 909. 316 E. Szalewska, dz. cyt., s. 32. 517 AWUOZS, Karta ewidencyjna dworu w Sierakowie, bs., sn. M. Mazur, Wstęp, [w:] Zatrzymane w kadrze szklanych negatywów, Słupsk 2004, s. 7-12. 319 H. Rybicki, dz. cyt., s. 29-30. L. 1 urek-Kwiatkowska, Kultura na Pomorzu w XIX wieku, Koszalin 2000, s. 49-51. • L. 1 urek-Kwiatkowska, Aktywizacja kulturalna szlachty Pomorza Zachodniego XIX wieku, [w:] Szlachta - społeczeństwo - państwo między Warmią a Rugią w XVIII-XX wieku, red. M. Jaroszewicz, W Stępniewski, Szczecin 1998, s. 1 79, 181. A. Słabig, „Ostpommersche Heimat" w służbie słupskiego regionalizmu, [w:] Obrazy ziemi słupskiej. Społeczeństwo - administracja - kultura, red. Z. Babiarz-Zych, Słupsk 2003, s. 119-123. 323 H. Rybicki, dz. cyt., s. 32. 324 K.-H. Pagel, Der Landkreis Stolp..., s. 666. Tamże, s. 72-73, 76, 78-82. Zamek na bagnie koło Kuleszewa „Koło Kuleszewa rozciąga się bagno, którego część nazywano Czarnym Bagnem. Porośnięte jest krzewami i sosnami. Stary chłop 7 Kuleszewa opowiadał, że dawniej stał tam zamek, który połączony był podziemnym przejściem z Górą Zamkową koło Sierakowa Słupskiego". W Łysiak, Grody, zamki..., s. 57. 326 Tamże, s. 84. ~7 W Łysiak, Dawny humor ludowy Pomorza Zachodniego, Międzychód 1993, s. 109. 328 W Łysiak, Dawny folklor..., s. 83-84. ~ 328 ~ i29 Góra Zamkowa koło Wrzącej: „Między Wrzącą a Ścięgnicą znajduje się wzniesienie zwane Górą Zamkową. Kiedyś stał tam podobno zamek. Na szczycie góry widać duże zagłębienie w kształcie kotła, a wokół niego prowadzi droga. Po tej drodze od czasu do czasu przechadza się czarny pies ze złotym łańcuchem na szyi. Widziało go wielu ludzi, nawet w południe. Znaleziono tam także misę i beczkę z winem. Opowiadano o tej beczce, że drewno dawno już zbutwiało, a wokół wina widać było gruby kożuch . W Łysiak, Grody, zamki..., s. 56-57. Wielki dzwon w Kwakowie „Wielki dzwon w Kwakowie jest najpiękniejszy w całej okolicy, a brzmi jeszcze piękniej niż wielkie dzwony w Słupsku. Dlatego władze kościelne w Słupsku chciały zamienić ten dzwon na duży dzwon z kościoła stojącego na Starym Mieście. Załadowano go na wóz i chciano pizewieźć do Słupska. Do granicy wsi wszystko przebiegało bez przeszkód. Dwa konie bez trudu ciągnęły ciężki wóz. Na granicy jednak koła zapadły się w ziemię. Zaprzężono cztery, osiem, a nawet dwadzieścia koni, ale im większy był zaprzęg, tym bardziej koła zapadały się w ziemię. Nie pozostało nic innego, jak wrócić do Kwakowa. Według opowiadania starych ludzi dzwonu tego nie można było wywieźć ze wsi, bowiem ochrzczony został w kwakowskim kościele i tylko tam mógł dzwonić na chwałę Pana . Tamże, s. 102. 33° Łysiak, Dawny folklor..., s. 84. 331 AWUOZS, Karta ewidencyjna kościoła pw. NSPJ w Kobylnicy, 1993, bs., sn.; SDKK 1974, Koszalin 1974, s. 108; SDKK 1977, s. 329; W Lipczyński, Związek Miast i Gmin Dorzecza Słupi i Łupawy. Informator, Słupsk 2001, s. 13; Gmina Kobylnica. Biuletyn informacyjny, Kobylnica 2002, s. 11. 332 K.-H. Pagel, Der Landkreis Stolp..., s. 666; A. Obecny, dz. cyt., s. 16. 333 K.-H. Pagel, Der Landkreis Stolp..., s. 666; T. Gawlik, Kobylnica, „Kurier Sołecki", R. 1: 2001, nr 5, s. 9. 334 AWUOZS, Karta ewidencyjna kościoła pw. NSPJ w Kobylnicy, 1993, bs„ sn.; L. Bót-tger, Die Bau und Kundengmaler des Regierungs - Bezirks Koslin, Band II, Heft 1, Stetm 1894, s. 4; E. Wiązowsld, Kościół w Kobylnicy, „Głos Kobylnicy", R. 4: 1996, nr 12, s. 3. 335 APNSPJK, Kronika parafii pw. NSPJ w Kobylnicy, t. 1. 336 K.-H. Pagel, Der Landkreis Stolp..s. 666; AWUOZS, Karta ewidencyjna kościoła pw. NSPJ w Kobylnicy, bs., sn. 337 L. Bóttger, dz. cyt., s. 4-5. 338 F. Mamuszka, J. Stankiewicz, dz. cyt., s. 80; K.-H. Pagel, Der Landkreis Stolp..., s. 666. 339 SDG 1969, red. E. Jagodziński, Gorzów Wielkopolski 1969, s. 232; SDKK 1974..., s. 108. 340 Relacja ustna mieszkańca Kobylnicy J. Kucharskiego, Kobylnica, 19.07.2005. 341 AWUZOS, Karta ewidencyjna kościoła pw. NSPJ w Kobylnicy..., sn. APNSPJK, Kronika parafii pw. NSPJ w Kobylnicy, t. 1. 343 rp lamze. 544 APNSPJK, Protokół zdawczo-odbiorczy z 6 maja 1971 r., teczka bs. 345 APNSPJK, Kronika parafii pw. NSPJ w Kobylnicy, t. 1; E. Wiązowsld, Kościół w Kobyl-nicy, „Powiat Słupski", R. 4: 2004, nr 7-8, s. 33-35. APNSPJK, Kronika parafii pw NSPJ w Kobylnicy, t. 1. 547 AWUZOS, Karta ewidencyjna kościoła pw. Wniebowzięcia NMP w Sierakowie, 1966, bs., sn. 348 K.-H. Pagel, Der Landkreis Stolp..., s. 1062; L. Bottger, dz. cyt., s. 110. - 329 - 349 F. Mamuszka, J. Stankiewicz, dz. cyt., s. 19, 33. 350 K.-H. Pagel, Der Landkreis Stolp..., s. 162-163; AWUZOS, Karta ewidencyjna kościoła pw. Wniebowzięcia NMP w Sierakowie..., sn.; E. Wiązowski, Kościół w Sierakowie, „Głos Kobylnicy", R. 7: 1997, nr 16, s. 5. 351 APNSPJK, Kronika parafii pw. NSPJ w Kobylnicy, t. 1; SDG 1969..., s. 251; SDKK 1974..., s. 108; SDKK 1977, s. 488. APNSPJK, Kronika parafii pw. NSPJ w Kobylnicy, t. 1. 353 F. Mamuszka, F. Stankiewicz, dz. cyt., s. 93. 354 APNSPJK, Pismo proboszcza parafii pw. NSPJ w Kobylnicy do wójta gminy Kobylnica z 1 5.02.2000 r., teczka bs.; Pismo Służby Ochrony Zabytków w Gdańsku - Ośrodka Pozamiejscowego w Słupsku, do wójta gminy Kobylnica z 18.02.2000 r., teczka bs. 355 K.-H. Pagel, Der Landkreis Stolp..., s. 794. 356 APNPNMPK, Kronika parafii pw. Niepokalanego Poczęcia NMP w Kwakowie, t. 1. 357 F. Mamuszka, J. Stankiewicz, dz. cyt. s. 83; SDKK 1977..., s. 240; SDKK 1987, red. P. T. Mielczarek, Koszalin 1987, s. 491. 358 Tamże; SDKK 1977..., s. 240-241; L. Bottger, dz. cyt., s. 21. 359 K.-H. Pagel, Der Landkreis Stolp..., s. 794. 360 APS, WPiPRN Słupsk (1945-1950), sygn. 27, s. 27. 361 APNSPJK, Odpis aktu przekazania kluczy przez przedstawicieli Armii Czerwonej wójtowi gminy Żelki z 23.11.1947 r., teczka bs. 362 SDG 1959..., s. 233; SDG. 1969..., s. 251; SDKK 1974..., s. 109. !,>i APNSPJK, Kronika parafii pw. NSPJ w Kobylnicy, t 1. 364 SDKK 1974..., s. 109. AUGK, Rejestr ewidencji gruntów. 5<"' AWUOZS, Karta ewidencyjna kościoła pw. św. Józefa w Kuleszewie, 1985, bs., sn. 367 K.-H. Pagel, Der Landkreis Stolp..., s. 671; T. Włodkowski, Konsekracja kościoła w Kuleszewie, „Kurier Sołecki", R. 1: 2001, nr 4, s. 2. 368 K.-H. Pagel, Der Landkreis Stolp..., s. 671. i6) AWUOZS, Karta ewidencyjna kościoła pw. św. Józefa w Kuleszewie, 1985, bs., sn.; SDKK 1977..., s. 241. !,() E. Sienkiewicz, Tradycyjne duszpasterstwo, „Gość Niedzielny", R. 78: 2001, nr 2, s. 17. 371 SDKK 1977..., s. 240; SDKK 1987..., s. 491. 372 R. von Blumenthal, dz. cyt., s. 910. AWUOZS, Karta ewidencyjna kościoła pw. św. Stanisława Kostki w Słonowicach, 1993, bs., sn. E. Muller, dz. cyt., s. 444. Istnieje przekaz mówiący, że podczas wojen napoleońskich wieś zajęli Francuzi. Pewnego dnia zaczęli oni poszukiwać zaginionego żołnierza swojej armii. Kiedy wzniecono w Słonowicach pożar, kompletnie pijany poszukiwany żołnierz wyszedł z kościoła. Oprócz wieży kościoła spłonęło wówczas we wsi wszystko. R. von Blumenthal, dz. cyt., s. 911. 375 R. von Blumenthal, dz. cyt., s. 911. Al SSKS, Kronika parafii rzymsko-katolickiej w Słonowicach pw. św. Stanisława Kostki, tl. AWUOZS, Karta ewidencyjna kościoła pw. NMP Wspomożenia Wiernych w Zębo-wie, 1993, bs., sn. - 330 ~ 3/8 E. Wiązowski, Kościół w Zębowie, „Głos Kobylnicy", R. 4: 1994, nr 5, s. 2. 379 AWUOZS, Karta ewidencyjna kościoła pw. NMP Wspomożenia Wiernych w Zębowie..., sn. 380 SDKK 1987..., s. 465; K. Zadarko, D. Końska, K. Wilkowska, SDKIC 1998, Koszalin 1998, s. 371; E. Wiązowski, Kościół w Zębowie..., s. 10. 381 A. Świetlicka, E. Wisławska, dz. cyt., s. 102. 382 Cmentarz, [w: ] Nowa Encyklopedia powszechna PWN, t. 1, red. B. Petrozalin-Skowroń-ska, J. Wojnowski, D. Kalisiewicz, Warszawa 1995, s. 773. Cmentarz w języku łacińskim oznacza miejsce snu, spoczynku, grzebania zmarłych. Cmentarzem nazywa się teren, gdzie w pojedynczych lub zbiorowych grobach grzebie się zmarłych lub przechowuje się prochy po ich spaleniu. Słownik kościelny łacińsko-polski, red. A. Jongan, Miejsce Piastowe 1948, s. 13. Cmentarz, [w:] Nowa encyklopedia powszechna PWN, t. 1..., s. 773. 383 Cmentarz, [w:] EK, t. 3, red. R. Łukaszyk, L. Bieńkowski, F. Grygielewicz, Lublin 1985, s. 518-521; E. Wiązowski, Jak to niegdyś z cmentarzami było, „Głos Pomorza", 15-19X1 2002, s. 9. 384 E. Wiązowski, Rzecz o cmentarzach, „Kurier Sołecki , R. 37: 2004, nr 7, s. 8. 385 Z. Waszkiewicz, Polityka Watykanu wobec Polski 1939-1945, Warszawa 1980, s. 203. 386 AWUOZS, Karta ewidencyjna cmentarza przykościelnego w Kobylnicy, bs., sn. 387 E Mamuszlca, J. Stankiewicz, dz. cyt., s. 80; B. Czerwiński, dz. cyt., s. 49, E. Wiązowski, Kościół w Kobylnicy, „Głos Kobylnicy"..., s. 3. 388 ANGK, Rejestr ewidencji gruntów. 389 E Mamuszka, J. Stankiewicz, dz. cyt., s. 93; E. Wiązowski, Kościół w Sierakowie..., s. 5. 3 0 AWUOZS, Karta ewidencyjna kościoła w Kwakowie..., sn. 391 AWUOZS, Karta ewidencyjna kościoła w Kuleszewie..., sn. ANGK, Rejestr ewidencyjny gruntów. 393 AWUOZS, Karta ewidencyjna cmentarza przykościelnego w Słonowicach..., sn. 394 AWUOZS, Karta ewidencyjna cmentarza przykościelnego w Zębowie..., sn., 1993, bs., sn. 395 SDKK 1987..., s. 490. 396 AWUOZS, Karta ewidencyjna cmentarza parafialnego w Kobylnicy, bs., sn. 397 AWUOZS, Karta ewidencyjna cmentarza parafialnego w Kobylnicy..., sn., dz. cyt., s. 6. APNSPJKI, Kronika parafii pw. NSPJ w Kobylnicy, t.3. 1 Synod Diecezji Koszalińsko-Kołobrzeskiej, Koszalin 1986-1990, art. 7, statut 680. 400 APNSPJK, Teczka Rzeczy różne, Umowa zawarta pomiędzy proboszczem parafii pw. NSPJ w Kobylnicy a właścicielem Zakładu Usług Pogrzebowych Kalla w Słupsku z 1.06.2000 r., bs. Zgodnie z prawem kanonicznym tam, gdzie to możliwe, koscioł powinien mieć własne cmentarze albo przynajmniej kwatery na cmentarzach komunalnych. W myśl prawa partykularnego diecezji koszalińsko-kołobrzesloej nie wolno zrzekać się cmentarzy będących w posiadaniu parafii. KPK, Poznań 1984, kan. 240, Par- 1; 1 Synod Diecezji Koszalińsko-Kołobrzeskiej..., statut 683, art. 7. 401 AWUOZS, Karta cmentarza parafialnego w Kobylnicy; E. Wiązowski, Poeta, który kochał świat, „Słowo Powszechne", R. 45: 1992, S. 5. 402 APNSPJK, Kronika parafii Pw. NSPJ w Kobylnicy, t. 3; AWUOZS, Karta ewidencyjna cmentarza parafialnego w Kobylnicy..., sn.; E. Wiązowski, Śp. ks. Lucjan Koźlik, „Gość Niedzielny", R. 52: 1995, nr 24, s. 16. 405 AWUOZS, Karta ewidencyjna cmentarza parafialnego w Sierakowie, bs., sn. 404 APNSPJK, Kronika parafii pw. NSP] w Kobylnicy, t. 3. 4(b AWUOZS, Karta ewidencyjna cmentarza parafialnego w Kwakowie, bs., sn.; SDKK 1987..., s. 492. 406 AWUOZS, Karta ewidencyjna cmentarza parafialnego w Kwakowie..., sn. 407 AWUOZS, Karta ewidencyjna cmentarza w Kuleszewie, bs., sn. 408 SDKK 1987..., s. 492; SDKK 1998..., s. 379. 409 AWUOZS, Karta ewidencyjna cmentarza parafialnego w Lubuniu, bs., sn. 410 AWUOZS, Karta ewidencyjna cmentarza parafialnego w Słonowicach, bs., sn.; SDKK 1987..., s. 475; SDKK 1998..., s. 369. 411 AWUOZS, Karta ewidencyjna cmentarza komunalnego w Zębowie, bs., sn.; SDKK 1987..., s. 467. 412 AWUOZS, Karty ewidencyjne cmentarzy ewangelickich w Bolesławicach, bs., sn. 413 AWUOSZ, Karta ewidencyjna cmentarza ewangelickiego w Kobylnicy, bs., sn. 414 AWUOZS, Karta ewidencyjna cmentarza ewangelickiego w Kończewie,bs.,sn. 415 AWUOZS, Karta ewidencyjna cmentarza ewangelickiego w Płaszewie, bs., sn. 416 AWUOZS, Karta ewidencyjna cmentarza ewangelickiego w Łosinie, bs.,sn. 417 AWUOZS, Karta ewidencyjna cmentarza ewangelickiego w Słonowicach., bs., sn. 418 AWUOZS, Karty ewidencyjne cmentarzy ewangelickich w Sycewicach, bs., sn. 419 AWUOZS, Karta ewidencyjna cmentarza ewangelickiego w Ścięgnicy, bs., sn. 420 AWUOZS, Karta ewidencyjna cmentarza ewangelickiego w Widzinie, bs., sn. 421 AWUOZS, Karta ewidencyjna cmentarza ewangelickiego we Wrzącej, bs., sn. 422 AWUOZS, Karta ewidencyjna cmentarza ewangelickiego w Zajączkowie, bs., sn. 425 AWUOZS, Karta ewidencyjna cmentarza ewangelickiego w Zagórkach, bs., sn. 424 AWUOZS, Karta ewidencyjna cmentarza rodowego w Bzowie, bs., sn. 425 AWUOZS, Karta ewidencyjna cmentarza rodowego w Dobrzęcinie, bs, sn. 426 AWUOZS, Karta ewidencyjna cmentarza rodowego w Reblinie, bs., sn. 42/ AWUOZS, Karta ewidencyjna cmentarza rodowego w Sycewicach, bs., sn. 42x AWUOZS, Karta ewidencyjna cmentarza rodowego w Ścięgnicy, bs., sn. 42' K.M. Kowalski, Organizacja cmentarza gminy ewangelickiej św. Zbawiciela w Lęborku w początku XX wieku, Biuletyn Historyczny Lęborskiego Bractwa Historycznego i Muzeum w Lęborku, 11 (1999), s. 49. 4,0 F. Mamuszka, J. Stankiewicz, dz. cyt., s. 25-33, 37. 431 E. Szalewska, dz. cyt., s. 43-44. 432 F. Mamuszka, J. Stankiewicz, dz. cyt., s. 43-44. 433 E. Szalewska, dz. cyt., s. 44. 434 B. Czerwieński, dz. cyt., s. 49. 4,5 A. Świetlicka, E. Wisławslca, dz. cyt., s. 98. 436 Tamże, s. 199,241. 437 A. Świetlicka, E Wisławska, dz. cyt., s. 15,29,92. 4!s F. Mamuszka, J. Stankiewicz, dz. cyt., s. 88. 43; C. Betlejewska, I. Kozerska, dz. cyt., s. 143. 440 A. Świetlicka, E.Wisławska, dz. cyt., s. 120. 441 A. Pyzik, dz. cyt., s. 59-60. 442 APK, Komitet Gminny PZPR Kobylnica 1948 - 1953, sygn. 694/1 - Protokoły Konferencji Gminnej PZPR Kobylnica 29 XII 1948-5 VII 1953; Protokoły posiedzeń ICG PZPR 3 (1950-19 XII 1953], b. pag. 443 Z. Podolak, O oświacie w gminie, „Głos Kobylnicy", R. 6: 1996, nr 12, s. 2. 444 Budynek szkoły zbudowano w 1927 roku. Jak wynika z zapisów w kronice szkolnej, w 1945 roku nie był on jeszcze całkowicie wykończony, poza tym uszkodzono go w trakcie działań wojennych. Dopiero podczas wakacji letnich usunięto ślady wojny. Przedwojenna stara szkoła z 1696 roku stanowiła część dawnej plebani, gdyż kierownik szkoły, zamieszkujący w części starego budynku w okresie międzywojennym, pełnił zarazem funkcję organisty. Budynek ten do 1964 roku w całości wykorzystywany był na plebanię i salki katechetyczne. AZSSK, Kronika Szkoły Podstawowej w Kobylnicy, t. 1; E. Herrmann, dz. cyt., s. 93-94; APNSPJK, Kronika parafii pw. NSPJ w Kobylnicy, t. 1. 445 Szanowni zebrani — treść wystąpienia przewodniczącej Komitetu Organizacyjnego obchodów 50-lecia Szkoły Podstawowej w Kobylnicy, Gabrieli Pliszki, „Głos Kobylnicy , 6 (1996) 13, s. 4. 446 Szanowni zebrani..., s. 4. 447 APS, GRN Kobylnica, sygn. 10, np, sn. 448 APS, GRN Kobylnica, sygn. 11, np., sn. 44; Szanowni zebrani..., s. 4. 4i" S. Miler, Pięćdziesięciolecie..., s. 3; J. Szkudlarek, Założenia reformy systemu szkolnego, s. 76, dk. 451 APS, GRN Kobylnica, sygn. 19, np., sn. APS, GRN Kobylnica, sygn. 15, np., sn. 453 E. Wiązowski, Patriotycznie i po katolicku, „Głos Pomorza , 14 XI 1991, s. 6. 454 S. Miler, Pięćdziesięciolecie..., s. 3. 455 AZSSK, Kronika szkoły podstawowej w Kobylnicy, t. 4. M. Wieczorek, Wybieramy nazwę dla naszego gimnazjum, „Kurier Sołecki , R. 2. 2002, nr 7, s. 6. 457 E Włodkowski, Wizyta wiceministra edukacji w Kobylnicy, „Kurier Sołecki , R. 3. 2003, nr 4, s. 5. 458 APS, GRN Kobylnica, sygn. 1, s. 25. Na otwarcie szkoły w Kuleszewie Wydział Oświaty Powiatowej Rady Narodowej w Słupsku wyraził zgodę na początku 1958 roku. Kierownikami tej placówki peda-gogiczno-dydaktycznej byli kolejno: Tadeusz Korewo, Joanna Kocięcka i w latach 1990-1999 Krystyna Buławska. Ostatni nauczyciele, to: Krystyna Bielawa, Małgorzata Stenka, Lidia Żochowska, Barbara Koćmierska, Józefina Kisała, Ewa Rudnik, Barbara Płocha, Beata Holewa, Małgorzata Karczmarek, Krystyna Siechankiewicz i Bernadetta Wachowska. Szkoła Podstawowa w Kończewie 1947-1997, Kończewo 1997, s." 17, dk; Relacja H. Budlewska, Kobylnica, 06.2004; APS, PGRN Kończewo, sygn. 1, s. 17, APS, PGRN Wrząca, sygn. 4, s. 30; APS.PGRN Kończewo, sygn. 3, s. 67. Jeszcze w 1957 roku w Kuleszewie istniała również szkoła druga, z nauczaniem w języku niemieckim. APS, PGRN Kończewo, sygn. 4, s. 18. W 1953 roku funkcjonowały szkoły niemieckie w Bzowie, Kuleszewie, Kwakowie, Sycewicach i Płaszewie. Szkoły z niemieckim językiem nauczania zostały zlikwidowane pod koniec lat 50-tych minionego wieku, §dy w wyniku przesiedleń przestały istnieć większe skupiska ludności niemieckiej na Pomorzu. J. Wild, Niemieckie szkoły na Pomorzu po II wojnie światowej, „Słupskie Studia Gimnazjalne", z. 2, red. J. Wild, Słupsk 2001, s. 29-30. 460 Budowa szkoły w Kończewie, „Głos Kobylnicy", R. 4: 1994, nr 6, s. 1. 461 ASP Kwakowo, Kronika Szkoły Podstawowej w Kwakowie, t. 1. Na zakończenie Tygodnia Światowej Federacji Młodzieży Demokratycznej 28 marca 1951 roku delegacja Szkoły Podstawowej w Kobylnicy, a ściślej harcerze wydelegowani przez Komendę Powiatową Hufca ZHP, odwiedzili dzieci niemieckie uczące się w szkole w Kwakowie, „aby w imieniu młodzieży polskiej z naszego powiatu nawiązać ściślejszy kontakt z młodzieżą niemiecką... Młodzież nasza wystąpiła w Kwakowie z programem artystycznym, a następnie wręczyła dzieciom niemieckim piłkę i siatkę. Na zakończenie odbyły się wspólne gry i zabawy...". AZSSK, Kronika Szkoły Podstawowej w Kobylnicy, 1.1. 462 ASPKw, Kronika Szkoły Podstawowej w Kwakowie, 1.1. 463 S. Miler, Nowa Szkoła w Kwakowie, „Głos Kobylnicy", R. 4: 1994, nr 4, s. 1. 464 ASP Kw., Kronika Szkoły Podstawowej w Kwakowie, t. 4. 465 Tamże, t. 5. 466 S. Miler, Taka wartość - jaka pomoc, Głos Kobylnicy. R. 4: 1994, nr 4, s. 1. 467 AZSSS, Kronika Szkoły Podstawowej w Sycewicach, t. 1. Pierwszą szkołę w tej miejscowości wybudowano w latach 1818-1819.Uczęszczało do niej 16 uczniów. W latach 1860-1862 wybudowano drugą szkołę, a w roku 1912 trzecią. W tym ostatnim budynku szkolnym mimo zniszczeń wojennych nauka odbywała się aż do 1991 roku. M. Pawłowski, Wystąpienie dyrektora - 50-lecie Szkoły w Sycewicach. Głos Kobylnicy. R. 7: 1997, nr 15, s. 3. 4<"s AZSSS, Kronika Szkoły Podstawowej w Sycewicach, t. 1. 469 M. Pawłowski, dz. cyt., s. 3. 4/0 AZSSS, Kronika Szkoły Podstawowej w Sycewicach, t. 3. 471 AZSSS, Kronika Szkoły Podstawowej w Sycewicach, t. 4. 472 APS, GRN Kobylnica, sygn. 15, np., sn. 47! S. Miler, Nowa Szkoła w Sycewicach. Głos Pomorza z dn. 20.11.1991, S. 3. 474 AZSSS, Kronika Szkoły Podstawowej w Sycewicach, t. 4-5; Osiągnięcia szkoły. Głos Kobylnicy. R. 7: 1997, nr 15, s. 4. 475 AZSSS, Kronika Szkoły Podstawowej w Sycewicach, t. 6-8. 47(5 Tamże, t. 11-16. AZSSS, Kronika Zespołu Szkół Samorządowych w Sycewicach. AZSSS, Kronika Gimnazjum w Sycewicach, t. 1. Idea urządzenia ekspozycji narodziła się na lekcjach języka niemieckiego. Nauczycielka I. Moraczyńska, dążąc do zainteresowania młodzieży dziedzictwem regionu, zmobilizowała uczniów do przeprowadzenia wywiadów z „ciekawymi ludźmi". W rezultacie w szkolnych holach powstała pasjonująca ekspozycja wzruszających wypowiedzi, które oddawały klimat ostatniej wojny i pierwszych lat powojennych. Tamże, t. 2. Jeziorowski urodził się w 1930 roku w Magdeburgu, uczęszczał do niemieckiej szkoły. Po wojnie wraz z rodzicami powrócił do Polski. Ukończył wiele kursów i szkół, między innymi studium nauczycielskie i filologię germańską. Pełnił obowiązki inspektora oświaty, był także dyrektorem lokalnej szkoły podstawowej. Tamże, t. 2. 481 Tamże, t. 2. - 334 ~ 482 ASPS, Kronika Szkoły Podstawowej w Słonowicach, 1.1. 483 „Boisko było zawalone częściami wozów, złomem żelaznym, połamanymi meblami, cegłami i zarosłe zielskiem, po płocie pozostały murowane słupy Budynek szkolny stał pusty Drzwi do klas otwarte. W klasie od strony zachodniej pełno nawozu koziego i kóz leżało widocznie codziennie od dłuższego czasu. Brak dużej ilości szyb, kilku okien i drzwi, klamki ani jednej, po instalacji elektrycznej tylko ślady, dach od strony zachodniej dziurawy. Podczas remontu usunięto wiele szkód, lecz nie skończono remontu jednej strony dachu i nie założono jak należy instalacji elektrycznej. Budynek gospodarczy pozostał nieremontowany. Pozostało wiele usterek; brak nadal klamek do drzwi, w mieszkaniu nauczyciela nieremontowane piece, ani jednego klucza do drzwi..." ASPS, Kronika Szkoły Podstawowej w Słonowicach, t. 1. 484 ASPS, Kronika Szkoły Podstawowej w Słonowicach, 1.1. 485 Tamże, t. 2. 486 J. Szkudlarek, Założenia reformy systemu szkolnego..., s. 79, dlc. 48' „Akt ufundowania sztandaru dla Szkoły Podstawowej im. Książąt Pomorskich w Słonowicach przez społeczeństwo Gminy Kobylnica. W dziejach i tradycji narodu są war tości o nieprzemijającym znaczeniu. Do nich należy miłość do Ojczyzny, przywiązanie i szacunek dla symboli narodowych. Wśród nich szczególne miejsce zajmuje sztandar. Rada Gminy w Kobylnicy, działając z upoważnienia społeczeństwa gminy, postanawia ufundować sztandar dla Szkoły Podstawowej im. Książąt Pomorskich w Słonowicach. Wręczając go uroczyście w dniu dzisiejszym wyrażam nadzieje, że będzie on służył przez wiele lat obecnym i przyszłym uczniom. Przewodniczący Rady Gminy Kobylnica, Janusz Czernichowski, Słonowice, dnia 14 listopada 1997 roku . ASPS, Kronika Szkoły Podstawowej w Słonowicach, t. 2. 488 Tamże, t. 2. 48; APS, PGRN Kobylnica, sygn. 22, s. 127-130. 490 APS, GRN Kobylnica, sygn. 9, no., sn.; APS, GRN Kobylnica, sygn. 10, np„ sn.. 491 APS, PGRN Wrząca, sygn. 12, s. 52,162, 183. 4,2 APS, PGRN Wrząca, sygn. 4, s. 33. ! APS, PGRN Wrząca, sygn. 12, s. 53. 4 4 APS, PGRN Wrząca, sygn. 4, s. 33. "s APS, PGRN Wrząca, sygn. 12, s. 52. 496 Tamże, s. 183. 4,/ APS, PGRN Wrząca, sygn. 2, s. 63, 81. 498 APS, PGRN Wrząca, sygn. 4 s. 29. APS, GRN Kobylnica, sygn. 17, np., sn. 500 M. Głaszcz, Rozwój społeczno-gospodarczy gminy Kobylnica w latach 1996-2000, Koszalin 2003, s. 81, dk. APS, GRN Kobylnica, sygn. 1, s. AZSSK, Kronika Szkoły Podstawowej w Kobylnicy, t. 2. 503 APS, GRN Żelki, sygn. l,s. 37. APS, PGRN Kruszyna, sygn. 1, s. 1. APS, PGRN Kruszyna, sygn. 2, s.3. 506 APS, PGRN Kruszyna, sygn. 1, s.12; APS, PGRN Kruszyna, sygn. 2, s. 26. APS, PGRN Kruszyna, sygn. 2, s. 48,117. ~ 335 - 508 APS, PGRN Wrząca, sygn. 2, s. 84. 509 APS, PGRN Wrząca, sygn. 4, s. 30. 510 M. Głaszcz, Rozwój społeczno - gospodarczy gminy Kobylnica w latach 1996 - 2000, Koszalin 2003, s.87, dk. 511 APS, PGRN Wrząca, sygn. 1, s. 96; APS, PGRN Wrząca, sygn. 4, s. 29; APS, PGRN Wrząca, sygn. 12, s. 163. 512 APS, PGRN Wrząca, sygn. 2, s. 84. 513 APS, PGRN Sycewice, t.l, s. 37, 77. 514 APS, PGRN Kobylnica, sygn. 20, s.l 19. 515 APS, PGRN Wrząca, sygn. 4, s. 35. 516 APS, PGRN Kruszyna, sygn. 2, s. 47. 517 APS, GRN Żelld, sygn. 1, s.37. 518 APS, PGRN Kobylnica, sygn.22. 519 Budynek szkolny liczył sobie wówczas około 150 lat, a zbudowany został przez właściciela folwarku dla służby folwarcznej. Przed drugą wojną światową około 100 lat funkcjonowała w nim szkoła. Do 1930 roku uczył w niej jeden nauczyciel. W latach 1930—1945 była to szkoła ośmioklasowa i uczyło w niej dwóch nauczycieli. Po wkroczeniu wojsk radzieckich w 1945 roku Armia Czerwona urządziła w obiekcie magazyn wojskowy, a następnie do roku 1947 wykorzystywano go na składowanie zboża. Sprzęt szkolny i pomoce naukowe zostały kompletnie zniszczone. Jesienią 1947 roku wieś i folwark przejęła administracja polska. Niemców wraz z rodzinami przesiedlono do Tczewa, które pozostawało pod zarządem Armii Czerwonej aż do 1950 roku. ASPS, Kronika Szkoły Podstawowej we Wrzącej, t. 1. ,2() Później uruchomiono również Szkołę Podstawową w Ścięgnicy. APS, PGRN Wrząca, sygn. 1, s. 96. 521 APS, PGRN Wrząca, sygn. 2, s. 63, 81; APS, PGRN Wrząca, sygn. 3, s. 128; APS, PGRN Wrząca, sygn. 4, s. 30; APS, PGRN Wrząca, sygn. 12, s. 52, 57. "2 Tamże, t. 2. 12! ASPS, Kronika Szkoły Podstawowej we Wrzącej, t. 1 -2. 124 APS, GRN Kobylnica, sygn. 14., s. 95. 525 APS, PGRN Kobylnica, sygn. 1, s. 147. 526 Tamże, s. 134. 527 APS, GRN Kobylnica, sygn. 1, s. 49. 528 APS, PGRN Kobylnica, sygn. 37, s. 79, 1 19, 205. 52) APS, PGRN Kobylnica, sygn. 19, s.20. 530 APS, GRN Kobylnica, sygn. 9 , np., sn. 531 APS, GRN Kobylnica, sygn. 10, np., sn. AKGWK, Kronika Koła Gospodyń Wiejskich w Kobylnicy, t. 1. 151 APS, PGRN Kobylnica, sygn. 3, t. 1, s. 32. 554 APS, GRN Kobylnica, sygn. 1, s. 12. APK, Komitet Gminny PZPR Kobylnica 1948 - 1953, sygn. 694/1 -Protokoły Konferencji Gminnej PZPR Kobylnica 29 XII 1948 - 5 VII 1953; Protokoły posiedzeń KG PZPR 3 ( 1950-19X11 1953], b. pag. 536 APS, PGRN Kobylnica, sygn. 17, s. 10, 14, 42, 55. - 336 - 537 APS, PGRN Kobylnica, sygn.17, s. 9, 77-78; Relacja byłego ucznia Gimnazjum Rolniczego w Kobylnicy T. Rączyńskiego, Kobylnica 31.07.2005. 538 APS, GRN Kobylnica, sygn. 10, np., sn. 539 Z. Podolak, Powstało liceum w Kobylnicy — rozmowa z Aleksandrą Makowiecką, współwłaścicielką Prywatnego Zaocznego Liceum Ogólnokształcącego dla Dorosłych w Kobylnicy, Kurier Sołecki, R. 1: 2001, nr 3, s. 6. 540 https://www.szkolnictwo.pl/index.php?id=D00098d01 (data dostępu: 10.01.2015); https://gp24.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20090724/.../47492097 (data dostępu: 10.01.2015); https://gp24.pl/apps/pbcs.dll/articleFA-ID=/20090908/.../425285289 (data dostępu: 10.01.2015). 541 Nielegalna szkoła wższa WSHE z Łodzi w Słupsku/Kobylnicy, 0 wszystkim > O wszystkim >, (data dostępu: 10.01.2014); http://www.google.pl/ url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=3&ved=0CDUQFjAC&url—htt-p%3A%2F%2Fkobylnica.pl%2FWyzsza_Szkola_HumanistycznoEkonomiczna_w_ Lodzi_kobylnica_category%2C121.html&ei=Gbb=-VPXVNrK7vAbCvIGICQ&usg- AFQjCNE7H9YYcjpIkwlinbDz—ovxDk9Uw&bvm=bv.87611401 ,d.ZGU&cad=rja (data dostępu 10.01.2014). 542 APS, WPiPRNS, sygn. 59, s. 62, 66. 543 APS, WPiPRNS, sygn. 16, s. 7. 544 APS, WPiPRNS, sygn. 59, s. 126. 545 APS, WPiPRNS, sygn. 59, s. 113. 54(' APS, GRN Kobylnica, sygn. 1, s. 25. 547 APS, WPiPRNS, sygn. 59, s. 132-134. 548 AZSSK, Kronika Szkoły Podstawowej w Kobylnicy, t. 2. S4'; AZSSK, Kronika Szkoły Podstawowej w Kobylnicy, t. 2. 550 Tamże, t. 2. 551 APK, Komitet Gminny PZPR Kobylnica 1948 - 1953, sygn. 694/1 -Protokoły Konferencji Gminnej PZPR Kobylnica 29 XII 1948-5 VII 1953; Protokoły posiedzeń KG PZPR 3 ( 1950- 19X11 1953], b. pag 552 APK, Komitet Gminny PZPR Kobylnica, sygn. 675/3 Protokoły posiedzeń KG 20 1 1966-16X11 1968, b. pag. 553 Tamże, t.2. 554 AKGWK, Kronika Koła Gospodyń Wiejskich w Kobylnicy, t. 1. APS, PGRN Kobylnica, sygn. 1., s. 133. 556 APS, WPiPRNS, sygn. 59, s. 9, 67-68,69. 557 WPiPRNS, sygn. 14, s.34. 558 APS, PGRN Kobylnica, sygn. 2, s. 158-159. V)> APS, PGRN Kobylnica, sygn. 1, s. 171-172. 560 Tamże, s. 2002; 561 APS, PGRN Kobylnica, sygn. 17, s. 147. AZSSK, Kronika Szkoły Podstawowej w Kobylnicy, t. 2. 563 APS, PGRN Kobylnica, sygn. 13, s. 31. ' J- Szkudlarek, Efekty reformy edukacji w gminie Kobylnica, w: Samorząd po reformie...^. 92, 98. ~ W - 565 Co dalej z oświatą? Rozmowa z wójtem Leszkiem Kulińskim. Kurier Sołecki. R.4: 2004, nr 6, s. 3. 566 M. Głaszcz, Rozwój społeczno-gospodarczy... s. 80. 567 Dziesięć lat, „Kurier Sołecki" 15(2015)2, s. 9. 568 maz, Gmina Kobylnica będzie współpracowała z Akademią Pomorską w Słupsku, < forum.gp24.pl > Region > Powiat Słupsk>, (data dostępu 10.01.2014). 569 APS, PGRN Kobylnica, sygn. 1, s. 230. 570 APK, Komitet Gminny PZPR Kobylnicy Protokoły posiedzeń KG 27 XI 1960 - 8X11 1962, sygn. 675/1, b.pag. 571 APS, PGRN Kobylnica, sygn. 2, s. 22. l7~ APG, Komitet Gminny PZPR Kobylnica, sygn. 675/2 [Protokoły posiedzeń KG 28 I 1963-9X11 1965], b. pag. 573 ASP, GRN Kobylnica, sygn. 12, np., sn. 574 APS, KG PZPR w Kobylnicy, sygn. 8, s. 74. 575 AGKCiPK, t. Sprawozdania 2012 - 2015, b. sygn. [Roczne sprawozdanie z realizacji zadań Gminnego Centrum Kultury i Promocji w Kobylnicy w roku 2011 ], b. pag. 576 Uchwała Rady Gminy Kobylnica nr 111/28/2010 z dn. 29 grudnia 2010 r. w sprawie aktu utworzenia samorządowej instytucji kultury - Gminnego Centrum Kultury i Promocji w Kobylnicy, Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego, Gdańsk 28 luty 20011, nr 24, poz.526, (s. 2983). 177 Regulamin organizacyjny GCK1P - Gminne Centrum Kultury..., , (data dostępu: 4.03.2015). 578 J. R. Lissowski, Wieś kulturą darząca, "Powiat Słupski" 14(2014)7-8, s. 25. 579 AGCIiPK, t. Sprawozdania 2012 - 2015, b. sygn. [Roczne sprawozdanie z realizacji zadań Gminnego Centrum Kultury i Promocji w Kobylnicy za 2012 rok], b. sygn., b. pag. 580 M. Głaszcz, dz. cyt., s. 81-84. 581 T. W, VIII Bieg Olimpijski „Kwakowo 2008", „Zbliżenia", 2008, 30 V, s. 13. T. Włodkowski, Wojewódzka inauguracja Dni Olimpijczyka w Kobylnicy, „Zbliżenia", 2008, 30 y s. 12-13. 583 E. Gerstmanowa, E. Florek, P. Konarski, Walory i zagospodarowanie turystyczne parku, w: Materiały do monografii przyrodniczej regionu gdańskiego, t. 5, red. E. Gerstmanowa, Gdańsk 2001, s. 165 - 170; AUGK, Studium uwarunkowań..., s. 171 -175. 584 Duszpasterski spływ kajakowy Słupią, „Kurier Sołecki" 5(2006)3, s. 1. 585 APS, WPiPRNS, sygn. 17, s. 3 586 IPN Gd sygn. 145/5, s. 5. 587 APS, PGRN Kobylnica, sygn. 1, s. 228. 588 APS, PGRN Kobylnica, sygn. 2, s. 88. 589 IPNGd, sygn. 145/5, s. 3. AIPNGD, Protokoły zdawczo-odbiorcze Komendy Milicji Obywatelskiej w Słupsku 1954-1955, sygn. 5, sn; PS, PGRN Kobylnica, sygn. 20, s. 123; APS, PGRN Kobylnica, sygn. 22, s. 138. APS, PGRN Kobylnica, sygn. 4, s. 51. 592 Relacja T. Wasilewskiego, Kobylnica, lipiec 2003. APS, PGRN Kobylnica, sygn. 17, s. 56. Relacja ustna aspiranta sztabowego Piotra Żulińskiego, Kobylnica 29. 01 2014. - m ~ 595 Relacja ustna młodszego aspiranta Macieja Stasiaka, sierpień 2018. 596 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r o strażach gminnych (tj. Dz.U z 2018 r., poz.. 928). 597 Tamże. 598 http://www.sgkobylnica.pl 599 Tamże. 600 APS, WPiPRNS, sygn. 3, t. 2, s. 24. 601 APS, PGRN Kobylnica, sygn. 17, s. 8. 602 APS, PGRN Kobylnica, sygn. 2, s. 166 - 170. 603 APS, PGRN Kobylnica, sygn. 3, s. 102. 604 APS, PGRN Widzino, sygn. 19, s. 175; F. Włodkowski, Widziński strażak. Kurier Sołecki. R. 1: 2001, nr 5, s. 10. 605 APS, PGRN Kobylnica, sygn. 3, s. 100. 606 APS, PGRN Kobylnica, sygn. 18, s. 80, 104,; APS, PGRN Kobylnica, sygn. 17, s. 206. 607 APS, PGRN Kobylnica, sygn. 2, s. 169; APS, PGRN Kobylnica, sygn. 6, s. 199 - 202; APS, PGRN Kobylnica, sygn. 20, s. 16; APS, PGRN Kobylnica, sygn. 22, s. 119 - 121. 608 A.N, Straż pożarna w gminie. Głos Kobylnicy R. 1: 1991, nr 3, s. 2. 609 Nasi strażacy w gminie Kościelisko. Kurier Sołecki. R. 4: 2004, nr 7, s. 14. 610 Kolejny dar szwedzkich strażaków. Kurier Sołecki. R. 4: 2004, nr 6, s. 16. 611 Z wizytą w Szwecji. Kurier Sołecki. R. 4: 2004, nr 4, s. 7. 612 T. Włodkowski, Strażacka wieś. Kurier Sołecki. R. 1: 2001, nr 1, s. 9 - 10. 613 APS, PGRN Sycewice, sygn. 13, s. 14. 614 ASP, PGRN Sycewice, sygn. 13, s. 14. 615 APS, GRN Kobylnica, syg. 1, s. 10 - 130. 616 S. Łach, Polskie Stronnictwo Ludowe w konfrontacji z władzą komunistyczną na Pomorzu Zachodnim w latach 1945- 1947, Słupsk 2001, s, 59, 67. 017 Tamże, s. 70. 618 IPN Gd, Słupsk, Wydział Śledczy PUBP, lata 1946 - 1949, sygn. 14, s. 86, 88, 91. 619 Tamże, s. 44, 50, 83. 620 Tamże, s. 114. 621 Zjednoczone Stronnictwo Ludowe. Encyklopedia organizacji i zarządzania..., s. 629. 622 APK, Komitet Gminny PZPR Kobylnica 675/2 Protokoły posiedzeń KG 28 I 1963 -9X11 1965, b. sygn., b. pag. ' Relacja T. Szamlickiej, Kobylnica, czerwiec 2004. 624 APK, Komitet Gminny PZPR Kobylnica, sygn. 675/2 {Protokoły posiedzeń KG 28 I 1963-9X11 1965], b. pag. 625 APK, Komitet Gminny PZPR Kobylnica, sygn. 675/2 [Protokoły posiedzeń ICG 28 1 1963-9X11 1965], b. pag. ,„ron 626 APK, Komitet Gminny PZPR Kobylnica, sygn 675/3 [Protokoły posiedzeń I 1966- 16X11 1968], b. pag. t 627 APK, Komitet Komitet Gminny PPR w Kobylnicy 1947 - 1948 [Protokoły z posiedzeń Komitetu Gminnego PPR w Kobylnicy].693/2, b. sygn., b. pag. ' 628 APK, Komitet Komitet Gminny PPR w Kobylnicy 1947 - 1948, sygn.693/2 [Protokoły z posiedzeń Komitetu Gminnego PPR W Kobylnicy ], b. pag. 629 APK, Komitet Komitet Gminny PPR w Kobylnicy 1947 - 1948 [Protokoły z posiedzeń Komitetu Gminnego PPR w Kobylnicy].693/2, b. sygn., b. pag. 630 APK, Komitet Gminny PZPR Kobylnica 1948 - 1953, sygn. 694/1 - Protokoły Konferencji Gminnej PZPR Kobylnica 29 XII 1948 - 5 VII 1953; Protokoły posiedzeń KG PZPR 3 (1950-19 XII 1953], b. pag. 631 APK, Komitet Gminny PZPR Kobylnica 1948 - 1953, sygn. 694/1 - Protokoły Konferencji Gminnej PZPR Kobylnica 29 XII 1948 - 5 VII 1953; Protokoły posiedzeń KG PZPR 3 (1950- 19X11 1953], b. pag. 632 APK, Komitet Gminny PZPR Kobylnica 1948 - 1953, sygn. 694/1 - Protokoły Konferencji Gminnej PZPR Kobylnica 29 XII 1948 - 5 VII 1953; Protokoły posiedzeń KG PZPR 3 (1950-19 XII 1953], b. pag 633 APK, Komitet Gminny PZPR Kobylnica 1948 - 1953, sygn. 694/1 - Protokoły Konferencji Gminnej PZPR Kobylnica 29 XII 1948 - 5 VII 1953; Protokoły posiedzeń KG PZPR 3 (1950 - 19 XII 1953], b. pag.; APS, GRN Kobylnica, sygn. 1, s. 33; APS, GRN Kobylnica, sygn. 14, s. 35. 634 APS, GRN Kobylnica, sygn. 1, s. 33; APS, GRN Kobylnica, sygn. 14, s. 35. 635 APK, Komitet Gminny PZPR Kobylnica 1948 - 1953, sygn. 694/1 - Protokoły Konferencji Gminnej PZPR Kobylnica 29 XII 1948 - 5 VII 1953; Protokoły posiedzeń KG PZPR 3 (1950-19 XII 1953], b. pag 636 APS, PGRN Kobylnica, sygn. 2, s. 173. 637 Komitet Gminny PZPR Kobylnica, sygn.675/1 Protokoły posiedzeń KG 27 XI 1960 -8X11 1962, b. pag. 638 APK, Komitet Gminny PZPR Kobylnica, sygn.675/1 [Protokoły posiedzeń KG 27 XI 1960-8X11 1962], b. pag. 639 APS, PGRN Kobylnica, sygn. 2, s. 23. 640 APK, Komitet Gminny PZPR Kobylnica, sygn.675/1 [Protokoły posiedzeń KG 27 XI 1960-8X11 1962], b. pag. f>" APK, Komitet Gminny PZPR Kobylnica, sygn. 675/2 [Protokoły posiedzeń KG 28 I 1963-9X11 1965], b. pag. ''4~ APK, Komitet Gminny PZPR Kobylnica, sygn. 675/2 [Protokoły posiedzeń KG 28 I 1963-9X11 1965], b. pag. 643 APK, Komitet Gminny PZPR Kobylnica, sygn. 675/3 | Protokoły posiedzeń KG 20 I 1966- 16X11 1968], b. pag. (»44 GRN Kobylnica, sygn. 10, b. pag. 645 APS, KG PZPR w Kobylnicy, sygn. 1, s. 5. 646 APS, KG PZPR w Kobylnicy, sygn. 10, s. 48; APS, KG PZPR w Kobylnicy, sygn. 7, s. 1 -8. 047 APS, GRN Kobylnica, syg. 11, np., sn. 648 APS, KG PZPR w Kobylnicy, syg. 12, s. 2. 649 Tamże, s. 28. <ń" APS, KG PZPR w Kobylnicy, sygn. 12, s. 10. 651 APS, KG PZPR w Kobylnicy, sygn. 16, s. 16. Rozwiązanie PZPR - dzieje.pl, wiadomości>, (data dostępu: 28.02. 2015). APS, PGRN Kobylnica, sygn. 17, s. 1. 654 Tamże, s. 95. Al K, Komitet Gminny PZPR Kobylnica, sygn. 675/2 | Protokoły posiedzeń KG 28 I 1963-9X11 1965], b. pag. - 340 656 Komitet Gminny PZPR Kobylnica, sygn. 675/3 [Protokoły posiedzeń KG 20 I 1966 - 16X11 1968], b. pag. 657 APS, KG PZPR w Kobylnicy, sygn. 12, s. 29. 658 APS, GRN Kobylnica, sygn. 13, np., sn. 659 ASP, GRN Kobylnica, sygn. 4, np., sn. 660 APS, GRN Kobylnica, sygn. 14, np., sn. 661 APS, KG PZPR w Kobylnicy, sygn. 2, s. 63. 662 J. Mazur, A. Drzycimski, A. Kinaszewski, Dziennik internowanego grudzień 1981 — grudzień 1982, Gdańsk 2014, s. 286. 663 Archiwum Komitetu Obywatelskiego w Kobylnicy, Akta różne, bs., np., s.; E. Wią-zowski, Komitet Obywatelski „Solidarność" w Kobylnicy. Samorządność Słupska. R 1. 1990, nr 1, s. 2; E. Wiązowski, Uroczysta sesja Rady Gminy w Kobylnicy. Samorządność Słupska. R 1: 1990, nr 7, s. 2. 664 APS, GRN Kobylnica, sygn. 18, np., sn. 665 APS, GRN Kobylnica, sygn. 12, np., sn. 666 Archiwum Związku Kombatantów Rzeczypospolitej Polskiej i Byłych Więźniów Politycznych. Wykaz członków i podopiecznych; Zmiana warty. Kurier Sołecki. R. 5. 2005, nr 6 - 7, s. 6. bs., np., sn. 667 Archiwum 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty Środowiska w Słupsku, Akta różne, bs., np., sn. 668 APK, Komitet Gminny PZPR Kobylnica 1948 - 1953, sygn. 694/1 [Protokoły Konferencji Gminnej PZPR Kobylnica 29 XII 1948 - 5 VII 1953]; b. sygn., b. pag. 669 APK, Komitet Gminny PZPR Kobylnica 675/2 Protokoły posiedzeń KG 28 I 1963 -9X11 1965, b. sygn., b. pag. 670 APS, GRN Kobylnica, sygn. 10, np., sn. 671 AKGWK - Kronika KGWK, 1973-2004. 672 AKGWK, Kronika Koła Gospodyń Wiejskich w Kobylnicy, t. 1-2. 673 APK, Komitet Komitet Gminny PPR w Kobylnicy 1947 - 1948 [Protokoły z posiedzeń Komitetu Gminnego PPR w Kobylnicy].693/2, b. sygn., b. pag. 674 APK, Komitet Gminny PZPR Kobylnica 1948 - 1953, sygn. 694/1 -Protokoły Konferencji Gminnej PZPR Kobylnica 29 XII 1948 - 5 VII 1953; Protokoły posiedzeń KG PZPR 3 ( 1950-19X11 1953], b. pag 675 APK, Komitet Gminny PZPR Kobylnica, sygn.675/1 [ Protokoły posiedzeń KG 27 XI 1960-8X11 1962], b. pag. 676 APK, Komitet Gminny PZPR Kobylnica, sygn. 675/2 [Protokoły posiedzeń KG 28 I 1963-9X11 1965], b. pag. 677 APK,Komitet Gminny PZPR Kobylnica, sygn. 675/3 [Protokoły posiedzeń KG 20 I 1966- 16X11 1968], b. pag. 678 APK, Komitet Gminny PZPR Kobylnica 1948 - 1953, sygn. 694/1 [Protokoły Konferencji Gminnej PZPR Kobylnica 29 XII 1948 - 5 VII 1953], b. sygn., b. pag. Młodzieżowa Rada. Kurier Sołecki. R. 5: 2005, nr 3, s. 3. 680 APK, Komitet Gminny PZPR Kobylnica 1948 - 1953, sygn. 694/1 -Protokoły Konferencji Gminnej PZPR Kobylnica 29 XII 1948-5 VII 1953; Protokoły posiedzeń KG PZPR 3 ( 1950- 19X11 1953], b. pag - 341 - 681 program rozwoju kultury gminy kobylnica.doc - Biuletyn..., ., (data dostępu: 14.1 2014); H. Jurałowicz, Stworzyć Świat bardziej ludzki. „Powiat Słupski." 5(2005)9-10,24-25. 682 I. Jeż, Szkic historyczny przynależności kościelnej terytońum diecezji koszalińsko-kołobrzeskiej, w: Schematyzm Diecezji Koszalińsko-Kołobrzeskiej [dalej: SDKK] 1977, opr. P. T. Mielczarek, Koszalin 1977, s. 32-33. 683 Por. L. Bończa-Bystrzycki, Przynależność diecezjalna okręgu szczecineckiego i słupskiego pod koniec XIX wieku i w początkach XX wieku, Studia Koszalińsko-Kołobrzeskie 1(1992), s. 128. 684 J. Pietrzykowski, dz. cyt., s. 95. 685 SDG 1959, s. 232. 686 SDKK 1987, s.489. 687 SDKK 1998, s. 377. 688 Archiwym Parafii Rzymskokatolickiej NSPJ w Kobylnicy [dalej: APNSPJK], Kronika parafii pw. NSPJ w Kobylnicy 1951 - 2015, b. sygn. b. pag.; J. Zieją, Życie Ewangelią. Spisane przez J. Moskwę, Paris 1991, s. 11 -20; E. Wiązowski, Nowy kościół salezjanów, „Słowo Dziennik Katolicki" 1(1993)4, s. 5. 689 Archiwum Sióstr urszulanek Serca Jezusa Konającego w Słupsku, Garść wspomnień. Pismo bez daty do Kurii Gorzowskiej podpisane przez ks. Zieję, mps, b. sygn., b. pag.; E. Wiązowski, Główczyce - centrum środkowo-pomorskiej Cassubii a działalność księży salezjanów po 1945 roku, w: Kaszubskie Jeruzalem, O dziejach i współczesności gminy Główczyce oraz tożsamości jej mieszkańców, red. J. Borzykowski, Gdańsk 2014, s. 69; tenże, Całowali go w rękę i dotykali sutanny, „Powiat Słupski"9(2009)8-9, s. 32-33. 690 Schematyzm Diecezji Gorzowskiej 1969,[dalej: SDG] red. E. Jagodziński, Gorzów Wlkp. 1969, s. 23; SDKK 1974, s. 24; K. Nestoruk, Salezjańska parafia Św. Rodziny i św. Judy Tadeusza w Słupsku w latach 1949 - 1977, Lublin 1999, mps, s. 30; tenże, Salezjanie w Kobylnicy w latach 1950 - 2009 i w Kwakowie w latach 1950 - 1989, „Seminare.Poszukiwania Naukowe.Półrocznik"27(2010), s.251. 691 W Markiewicz, Droga do upragnionego kapłaństwa i duszpasterstwo do emerytury, Słupsk 1984, mps, s. 177; E. Wiązowski, Parafia rzymskokatolicka pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa w Kobylnicy do 2000 roku, Poznań 2002, mps, s. 30. 692 E. Wiązowski, Salezjanie na Pomorzu Środkowym w latach 1945 - 2000, Warszawa 2009, mps, s. 277. 693 Towarzystwo św. Franciszka Salezego (Societas Sancti Francisci Silesii), częściej nazywane Towarzystwem Salezjańskim, Zgromadzeniem Salezjańskim lub krótko salezjanie, to męskie zgromadzenie zakonne, założone przez Św. Jana Bosko (1815- 1888) w 1874 r. w Turynie. Posiada ono swój „herb duchowy" z hasłem „Da mihi animas cetera tolle" (Daj mi dusze, resztę zabierz). Jako datę przybycia salezjanów do Polski przyjmuje się objęcie w 1898 r. przez pierwszych polskich członków zgromadzenia ruin podominikańskiego klasztoru w Oświęcimiu. J. Pietrzykowski, Dlaczego salezjanie polscy prowadzą duszpasterstwo parafialne?, „Seminare" 17(2001), s. 503; S. Wilk, Jan Bosko, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 7, Lublin 1997, kol. 760-762.M. Chmielewski, Rola salezjanów polskich w procesie inkulturyzacji i charyzmatu Księdza Bosko, „Seminare 14(1998), s. 45 - 46; A. Swida, rowarzystwo Salezjańskie. (Rys historyczny), Kraków - 342 - 1984, s. 12 - 18.S. Zimniak, Powstanie i rozwój struktur Towarzystwa Salezjańskiego w Polsce. „Seminare", 22(2005), s. 10; Z. IClawikowski, Herb Towarzystwa iw. Franciszka Salezego. „Rodzina Salezjańska", (2002)22, s. 36; J. Gliściński, Herb salezjański. „Nostra", (1985)257 - 258, s. 65 - 66; 11; J. Pietrzykowski, Salezjanie w Polsce 1945 - 1989, Warszawa 2007, s. 13. 694 Nekrolog salezjanów polskich 1891 - 1976, Kraków-Łódź 1976, mps, s.50; A. Świda, Towarzystwo Salezjańskie. Rys historyczny. Kraków 1984, s. 203; S. Wilk, Sto lat apostolstwa salezjańskiego w Polsce (1898- 1998), Lublin-Warszawa 1998, s. 24-25. 695 APNSPJK, Kronika parafii..., b. pag. 696 Archiwum Diecezji Koszalińsko - Kołobrzeskiej [dalej: ADKK], t. Kobylnica 1945 -1972, sygn. LK 3, b. pag. Archiwum Parafii Rzymskokatolickiej Świętej Rodziny i św. Judy Tadeusza w Słupsku, Kronika parafii Świętej Rodziny w Słupsku 1949 - 2015, b. pag.; J. Stanek, Zarys historii placówki salezjańskiej w Słupsku, Słupsk 1969, mps, s. 2; APNSPJK, L. ICoźlik, Historia pierwszego dziesięciolecia parafii Kobylnica Słupska, Kobylnica 1955, mps, s. 1. 697 APNSPJK, Kronika parafii pw. NSPJ w Kobylnicy.. .b. pag. 698 Historia Salezjańskiej lnspektońi pw. św. Stanisława Kostki z siedzibą w Warszawie (1979-2004), Seminare 22(2005), s.135-173. 699 J. Wąsowicz, Histońa Salezjańskiej Inspektorki pw. św. Wojciecha z siedzibą w Pile (1979-2004), Seminare 22(2005), s. 97-133. 700 E. Wiązowski, Parafia katolicka Najświętszego Serca Pana Jezusa w Kobylnicy..., s. 78-80; tenże, Salezjanie na Pomorzu Środkowym..., s. 206 701 Tenże, Salezjanie w Kobylnicy w latach 1950-2009..., s. 254-255. 702 W Kasyna, Z żałobnej karty, „Pielgrzym" (2004)22, s. 22; ks. Józef Cisowsld-nofollo- w">pelplin home.pl, www.pelplin.home.pl/wierzchucinoAs.jozef.htm, data dostępu: 24.02.2015). 70J S. Szmidt, Wychowankowie WSD TS w Lądzie na misjach (1964 - 2002), w. Wyższe Seminarium Duchowne Towarzystwa Salezjańskiego w Lądzie nad Wartą 1952 - 2002, Księga jubileuszowa, red. ks. M. T. Chmielewski, Ląd 2002, s. 29. całość. 275-312, 704 Tenże, Parafia katolicka Najświętszego Serca Pana Jezusa w Kobylnicy...., s. 82-85; Kobylnica - Diecezja koszalińsko-kołobrzeska, , (data dostępu: 17.08.2014). 705 M. Chorzępa, Rozwój organizacji kościelnej na Ziemi Lubuskiej i Pomorzu Zachodnim w latach 1945-1965. „Nasza Przeszłość"., 22(1965), s. 135. 706 M. Chorzępa, Rozwój organizacji kościelnej na Ziemi lubuskiej i Pomorzu Zachodnim w latach 1945-65, „Nasza Przeszłość"22(1965), S. 135; J. Pietrzykowski, Salezjanie w Polsce 1945 - 1989, Warszawa 2007, s. 240-241. 707 APNSPJK, t. Rzeczy różne, Dekret erekcyjny rzymskokatolickiego kościoła parafialnego pod wezwaniem NSP) w Kobylnicy Słupskiej, Gorzów Wielkopolski, 19.05.1951, b. sygn., b. pag. SDG 1959, Gorzów Wlkp. 1959, s. 232 709 SDI(K 1977, opr. P.T. Mielczarek, Koszalin 1977, s. 139. 710 SDKK 1982, opr. P. T. Mielczarek, Koszalin 1982, s. 333. 7" SDKK 1987, opr. P. T. Mielczarek, Koszalin 1987, s. 489. 712 SDKK 1998, opr. K. Zadarko, D. Końska, K. Wilkowska, Koszalin 1998, s. 377. 713 ASIP, t. Kobylnica..., b. sygn., b. pag.; SDKK 1998, s.337; E. Wiązowski, Parafia katolicka..., s. 36; tenże, Salezjanie na Pomorzu Środkowym..., s. 257; tenże, Salezjanie w Kobylnicy i w Kwakowie..., s. 256. 714 Na mocy zarządzenia księżnej Erdmunth na początku XVII w. grunt obok kobyl-nickiego kościoła przekazano na szkołę z mieszkaniami służbowymi dla kantora, nauczyciela i kościelnego. Ostatni organista był również dyrektorem szkoły, ale szkoła mieściła się już w innym obszerniejszym budynku wybudowanym w 1927 r. 715 APNSPJK. T. Korespcmdencyjna. Umowa dzierżawy pomiędzy Prezydium PRN Wydział Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Słupsku z Parafią Rzymsko - Katolicką pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Kobylnicy z 7 IX 1965 r., b. sygn., b. pag. 716 APNSPJK. T. Korespondencyjna. Decyzja Prezydium WRN Wydziału do Spraw Wyznań w Koszalinie z 2 V 1972 r. 717 ASIP. T. Kobylnica..., b. pag. 718 APNPNMPK, Kronika parafii pw. Niepokalanego Poczęcia w Kwakowie, t. 1; J. Pietrzykowski, Salezjanie inspektorii..., s. 95. 719 APNPNMPK, Kronika parafii pw. Niepokalanego Poczęcia w Kwakowie..., b. pag.; J. Pietrzykowski, Salezjanie inspektorii..., s. 95. 720 APNSPJK, Kronika parafii pw. NSPJ w Kobylnicy, t. 1, Nominacje i zmiany wśród duchowieństwa w GWK, 9(1958), s. 475,. 721 SDG 1959, s. 233; SDG 1969, s. 251-252. /22 APNPNMPK, t. Akta różne, Dekret erekcji parafii przy kościele pw. Niepokalanego Poczęcia NMP w Kwakowie, b. sygn., b. pag. 723 SDG 1987, s. 493. 724 SDKK 1998, s. 378-379. 725 A. Świda, Problem parafii salezjańskich na Ziemiach Odzyskanych... s. 100. 726 Kwakowo — Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Matyi Panny, www.koszalin.opoka, org.pl/new/p.php?m=6&p= 177,( data dostępu 16 1X2014). 727 APNPNMPK, Kronika parafii pw. Niepokalanego Poczęcia NMP w Kwakowie t. 1., SDKK 1987, s. 491. 728 SDKK 1998, s. 379. 729 APNPNMPK, Kronika parafii Niepokalanego Poczęcia NMP w Kwakowie, t. 1. 730 E. Sienkiewicz, Tradycyjne duszpasterstwo..., 17. 731 SDKK 1998, s.283. E. Sienkiewicz, Duszpasterstwo bez wystrzałów. Gość Niedzielny. R. 80(2003), s. 20 732 ASIP. T. Kwakowo..., b. pag.; SDKK 1998, s. 379. Kronika diecezji koszalińsko - kołobrzeskiej..., s. 147- 148; E. Sienkiewicz, Tradycyjne duszpasterstwo..., s. 17; E. Wiązowski, Parafia katolicka..., s. 55; Tenże. 733 ASIP E Kwakowo..., b. pag.; APNPNMPK. Kronika Parafii pw. Niepokalanego Poczęcia NMP w Kwakowie..., b. pag. 734 K. Pawłowska, Ufundować kościół? Czemu nie!, Gość Niedzielny 97(2007)36, s. IV-V 735 http://www.koszalin.opoka.org.pl/new/p.php?m=6&p=177, Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny, 16 09 2014. 736 APNSPJK. Kronika Parafii pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Kobylnicy..., b. pag. 737 SDKK 1987, s. 491. 738 E. Sienkiewicz, Tradycyjne duszpasterstwo..., s. 17. ~ 344 ~ 739 APNMPK, Kronika parafii..., b. pag. 740 SDKK 1987, s. 492. 741 SDKK 1998, s. 379. 742 SDKK 1987, s. 491-492. 743 SDKK 1998, s. 380. 744 SDKK 1998, s. 379. 745 SDG 1987, s. 444. 746 SDKK 1987, s. 475. 747 SDKK 1989, s. 372. 748 y Włodkowski, Dziesięć lat w służbie Boga i ludzi; Kurier Sołecki, R: 1; 2001, nr 3, s. 2. 749 SDKK 1998, s. 368. 750 APSKS, Kronika parafii pw. św. Stanisława Kostki w Słonowicach, t 1.; T. Włodkowski, Dziesięć lat..., s. 2; E. Sienkiewicz, Lepiej czy weselej. Gość Niedzielny. R. 78: 2001, nr 12, s. 17. 751 APSKS, Kronika parafii pw. św. Stanisława Kostki w Słonowicach, t. 1; SDKK 1998, s. 368. 752 E. Wiązowski, Historia Parafii \ Parafia Rzymsko-Katolicka w Słonowicach, , (data dostępu: 15.12.2014). 762 SDKK 1987, s. 465; SDKK 1998, s. 371. 763 AIP, Teczka Pałowo - Sycewice bs, sn. 764 Tamże. 765 SDKK 1989, s. 371. 766 Ąjp Teczka Pałowo — Sycewice, bs. ,sn. 767 SDKK 1998, s. 465-466. 768 SDKK 1998, s.372. 769 Parafia pw. św. Jana Bosko - Sycewice -Diecezja koszalińsko-kołohrzeska, , (datadostępu: 15.12.2014). 770 SDKK 1987, s. 466-467. /71 L. Łbilc, Gotyckie kapliczki przydrożne na Żuławach, „Jantarowe Szlaki", (1989)4, s. 20; 772 E. Nowicki, Zagadnienia organizacyjne Kościoła katolickiego..., s. 2-5. 773 APNSPJK, Kronika parafii..., b. pag.; E. Wiązowski, Kobylnica, „Kronika Inspekto-rialna", 1(2000), 10. ~ 345 ~ 774 APNSPJK, t. Ankieta dotycząca świątków przydrożnych w parafii NSPJ w Kobylnicy z 1978 r., b.sygn., b. pag.; E. Wiązowski, Kaplice, kapliczki, krzyże, „Powiat Słupski", 6(2006)8-9, s. 37-38 775 SDKIC 1987, ss. 489 - 490, 492. 776 I Synod Diecezji Koszalińsko - Kołobrzeskiej, Koszalin 1986 - 1990, statut 677. 777 Zarządzenie Ministra Oświaty z 4 sierpnia 1958 r. w sprawie nauczycieli religii, [w:] Położenie prawne kościołów i związków wyznaniowych w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Zbiór przepisów i dokumentów według stanu na dzień 1 października 1960 r., red. E. Małkiewicz, S. Podemski, Warszawa 1960, s. 75. 778 Nauczyciele religii przy Kościele. „Gorzowskie Wiadomości Kościelne", 2(1958)12, s. 660-661. 779 APNSPJK, Kronika parafii NSPJ w Kobylnicy. 780 APNSPJK, Kronika parafii NSPJ w Kobylnicy; SDKK 1987, s. 489. 781 APNSPJK, Kronika parafii NSPJ w Kobylnicy. 782 Tamże. 783 Tamże. 784 Tamże; APNSPJK, Dzienniki lekcyjne nauki religii 1960 - 1990. 785 APNSPJK, Kronika parafii NSPJ w Kobylnicy, Dzienniki lekcyjne nauki religii 1960 -1990. 786 Kronika diecezji koszalińsko-kołobrzeskiej 1972 - 1992, opr. M. Czerner, Koszalin 1995, s. 294 - 295, 413; Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzeczpospolitą Polską, art. 12, pkt 1, [w:] Konkordat Państwo - Kościół. Dokumenty - komentarze, J.S. Bruski, Warszawa 1997, s. 33. 787 J. E. Vecchi, Salezjańskie oratorium księdza Bosko, Kraków 1989, s. 4-6, pwl. 788 APNSPJK, Kronika parafii NSPJ w Kobylnicy; APNSPJK, Kronika ministrancka, t. 1-4. 789 APNSPJK, Kronika ministrantów parafii NSPJ w Kobylnicy 1968-2015, b. sygn., b. pag. 790 E. Wiązowski, Parafia katolicka..., s. 48-43, 108-118. Po odejściu z Kobylnicy pełnił posługę duszpasterską w Slcrzatuszu (1993-1995), był kierownikiem oratorium w parafii Św. Rodziny i św. Judy Tadeusza w Słupsku (1995-1998), administratorem w Wyższym Seminarium Duchownym Towarzystwa Salezjańskiego w Lądzie (1998-2001), a w 2001 powierzono mu urząd proboszcza w Szczecinie Wielgowie. 791 APNSPJK, Kronika parafii NSPJ w Kobylnicy, t. 3; L. Kaliński, dz. cyt., s. 281; AIP, Teczka: Wspomnienia pośmiertne, bs.; Elenko 1978/79, s. 63; Elenko 1979/80, s. 64; Elenko 1980/81, s. 58; Elenko 1981/82, s. 60; Elenko 1982/83, s. 66; Elenko 1983/84, s. 69; Elenko 1984/85, s. 67; Elenko 1985/86, s. s. 69; Elenko 1986/87, s. 40; Skrócony Schematyzm Diecezji Koszalińsko-Kołobrześkiej, w: KKWD, 7-9 (1991), 119. Ks. S. Olędzki urodził się 11 lutego 1946 roku w Kukawach koło Siedlc. Jego rodzice, Jan Mieczysław i Agata Felicja, z domu Kukawska, posiadali rodowód szlachecki i mieli już w rodzinie osoby duchowne: znanego nie tylko na Podlasiu ks. Jana Kukawskiego oraz siostrę zakonną. Ks. Olędzki ze Zgromadzeniem Salezjańskim związał się tuż po ukończeniu szkoły podstawowej w Tarlcowie Wielkim. W latach 1959-1961 zdobywał wiedzę w niższym Seminarium Duchownym Towarzystwa Salezjańskiego w Sokołowie Podlaskim, później wstąpił do nowicjatu w Czerwińsku (1961—1962). Pierwsze śluby - 346 - zakonne złożył 2 sierpnia 1962 roku, a wieczyste 23 czerwca 1968 roku, wszystkie w Czerwińsku. Tam także w latach 1963-1965 odbywał praktykę pedagogiczno-dusz-pasterską, równocześnie robiąc maturę w Sierpcu. Trzeci rok asystencji (1965-1966) to dwa miesiące w Stowięcinie, pięć miesięcy w Boleszkowicach koło Dębna Lubuskiego i pięć w Warnicach, także koło Dębna, gdzie zajmował się katechizacją i był organistą. Studia filozoficzne rozpoczął w Kutnie Woźniakowie (1962-1963), kontynuował w Czerwińsku (1966-1968). Teologię studiował w Lądzie (1968-1972), tam przechodził również obowiązujące wówczas etapy formacji kapłańskiej: otrzymał tonsurę (3 czerwca 1969), ostiariat (12 marca 1970), akolitat (16 czerwca 1970), subdiako-nat (8 grudnia 1970), diakonat (15 czerwca 1971) i prezbiterat (13 czerwca 1972). Pracę duszpasterską rozpoczął w kościele Najświętszego Serca Jezusowego w Gdańsku Oruni (1972-1974), kontynuował ją w kościele św. Jana Bosko w Sokołowie Podlaskim (1974-1975), w ośrodku duszpasterskim Matki Bożej Wspomożenia Wiernych w Łodzi (1975-1978), w parafii św. Rodziny w Pile (1978-1990) i wreszcie w parafii Najświętszego Serca Pana Jezusa w Kobylnicy (1990-1992). Wszędzie był katechetą. 792 AIP, teczka: Wspomnienia pośmiertne, bs.; Z. Przeworska, Pożegnanie księdza poety. Tygodnik Pilski. R. 3:1991, nr 48 s. 10; E. Wiązowski, Poeta, który kochał świat. Słowo Powszechne. R. 45: 1992, nr 46, s. 5; E. Wiązowski, Patriotyczne i po katolicku. Głos Pomorza z 14.11.1991, s. 6. 793 K. Kalka, Tylko miłość ma rację. Tygodnik Nowy. R. 3:1991, nr 10, s. 4; S. Dra-jewski, „Testament przedostatni", w: Słowo Powszechne, 50 (1991); E. Wiązowski, Wspomnienia o śp. księdzu Stanisławie Olędzkim - salezjaninie poecie. Wierzę z 12.04.1992, s. 5. 794 Relacja prowadzącej kronikę parafialną parafii grekokatolickiej w Słupsku J. Zapławy. Słupsk 17.01.2006. Trzech pierwszych z wymienionych duszpasterzy nie żyją. Ks. Drozd zmarł 07.02.1980 r. i jest pogrzebany na cmentarzu komunalnym w Słupsku. Ks. Krupka urodził się w 1955 roku, święcenia kapłańskie udzielił mu w 1977 roku w Warszawie kard. Stefan Wyszyński i w 1987 roku był równocześnie proboszczem grelcokatolickich placówek duszpasterskich w Słupsku, Sławnie i Lęborku. SDKK 1987, s. 498, 500. 795 Relacja B. Pipki (ks.), Słupsk 17.01.2006. 796 Relacja ks. prob. M. Synaka, Słupsk 16.01.2006. 797 Archiwum Parafii Prawosławnej pw. św. Apostołów Piotra i Pawła w Słupsku. Księgi metrykalne parafii za lata 1956 - 1967; Księgi metrykalne parafii za lata 1970.... 798 Kościół ewangelickoangsburski to nazwa autonomicznych Kościołów krajowych utworzonych w XVI w. pod wpływem reformacji M. Lutra oraz jego współpracowników. Pochodzi od złożonego przez ewangelików w 1530 roku w Augsburgu wyznania wiary. Kościół ewangelicki wyłączył się Kościoła katolickiego i ukształtował się w okresie reformacji. Ewangelickoaugsburski Kościół. EK, t. 4, red. R. Łukaszyk, L. Bieńkowski, F. Gryglewicz, Lublin 1985, s. 1994- 1413. 799 K.-H. Pagel, Der Landkreis Stolp..., s. 666. 800 Tamże, s. 1063. 801 Tamże, s. 975. 802 SDKK 1987, s. 491. 803 J. Wild, Słupski ewangelizm po 1945 roku, w: Ewangelizm na Pomorzu, red. J. Wild, Słupsk 2001, s. 69, 72. ~ 347 ~ 804 APNSPJK, Kronika parafii pw. NSP] w Kobylnicy, t. 2 - 4. 805 Braćmi nazywają się nawzajem Świadkowie Jehowy. 806 Relacja W Kosickiego, Kobylnica 26.01.2006. 807 Relacja W Kosickiego... 808 „Wojska sowieckie zabrały 70% zboża, 80% kartofli i od 95%-100% paszy. Osadnik tutejszy wobec tego nie posiada żadnych zasobów na przedsiewek, także gospodarze osiedli (w) 30% (...) kupują w piekarniach chleb. Gminny Komitet Akcji Siewnej (...) sprowadził około 4-ch wagonów zbóż jarych i 2-wa wagony jarej pszenicy... Jeżeli natomiast chodzi o trzodę chlewną, to takowa na terenie naszej gminy prawie nie istnieje... Gdy Komisja Rolnicza Inwentarza przy Urzędzie Ziemskim w Słupsku zaczęła przyjmować podania o przydział prosiąt, to z terenu naszej gminy wpłynęło około 500 próśb. Niestety te prosiaki do dnia dzisiejszego nie nadeszły. Natomiast stan inwentarza martwego jest prawie dobry, tu i ówdzie brakuje u osadników motorów, pasów i maszyn rolniczych, ale dają oni sobie z tym jednak radę w ten sposób, że brakujące narzędzia wzajemnie wypożyczają". ASP, WPiPRN Słupsk, sygn. 26, s. 5, 7 -8. 809 ASP, WpiPRN Słupsk, sygn. 14, s. 96. 810 ASP, PGRN Kobylnica, sygn. 5, s. 149; ASP, PGRN Kobylnica, sygn. 20, s. 245; ASP, PGRN Kobylnica, sygn. 22, s. 111-114. 811 APS, PGRN Kobylnica, sygn. 1, s. 88 - 90; APS, PGRN Kobylnica, sygn. 5, s. 114 — 115; APS, PGRN Kobylnica, sygn. 19, s. 20, 76; APS, PGRN Kobylnica, sygn. 22, s. 44 - 58; APS, PGRN Kobylnica, sygn. 22, s. 122 - 123; APS, PGRN Kobylnica, sygn. 18, s. 9- 13. 812 APS, PGRN Kobylnica, sygn. l,s. 179-181; APS, PGRN Kobylnica, sygn. 6, s. 88-89. 813 APK, Komitet Gminny PZPR Kobylnica 1948 - 1953, sygn. 694/1 -Protokoły Konferencji Gminnej PZPR Kobylnica 29 XII 1948 - 5 VII 1953; Protokoły posiedzeń KG PZPR 3 ( 1950- 19X11 1953], b. pag 814 APS, PGRN Kobylnica, sygn. 1, s. 35 - 39; APS, PGRN Kbylnica, sygn. 4, s. 29 - 30; APS, PGRN Kobylnica, sygn. 5, s. 70 - 72; APS, PGRN Kobylnica, sygn. 20, s. 19 - 21; APS, PGRN Kobylnica, sygn. 21, s. 108. 815 APS, GRN Kobylnica, sygn. 10, np., sn. 816 Wewnętrzny Sybir czyli ballada o pegeerach, , (data dostępu 10.01.2015). 817 APK, Komitet Gminny PZPR Kobylnica 675/2 [Protokoły posiedzeń KG 28 I 1963 — 9X11 1965], b. sygn., b. pag. 818 APS, KG PZPR Kobylnica, sygn. 5, s. 1. 819 APS, GRN Kobylnica, sygn. 10, np, sn. 820 APS, GRN Kobylnica, sygn. 11, np., sn. 821 APS, PGRN Kobylnica, sygn. 4, s. 76; APS, PGRN Kobylnica, sygn. 2, s. 176. 822 APS, PGRN Kobylnica, sygn. 4, s. 68. 823 APS, PGRN Kobylnica, sygn. 6, s. 25. 824 AZSSS, Kronika Szkoły Podstawowej w Sycewicach, t.2, sn. 825 APK. Komitet Gminny PPR w Kobylnicy 1947 - 1948, sygn. 693/3 [Protokoły zebrań kół], 826 APK, Komitet Gminny PZPR Kobylnica, sygn.675/1 [ Protokoły posiedzeń KG 27 XI 1960-8X11 1962], b. pag. ~ 348 ~ 827 APS, GRN Kobylnica, sygn. 14, s. 32, 34, 116. 828 Tamże, s. 14, 17,23, 32, 37. 829 Tamże, s. 32. 830 Tamże, s.39. 831 Tamże, s. 6, 42. 832 APS, PGRN Kobylnica, sygn. 1, s. 24, 75-78. 833 „Młodzież klas starszych przysłuchiwała się dyskusji, jaka toczyła się między gośćmi i naszymi rolnikami na temat pracy w spółdzielniach. Obywatele radzieccy, mający długoletnią praktykę, dawali wiele cennych wskazówek członkom spółdzielni „Słu-pianka". Młodzież szkolna była do głębi wzruszona tym bezpośrednim zetknięciem się z naszymi braćmi ze wschodu „AZSSK, Kronika Szkoły Podstawowej w Kobylnicy, t.2. 834 APS, WPIPRNS, sygn. 2, s. 69; APS, WPIPRNS, sygn. 10, s. 49-50. 835 APK, Komitet Gminny PZPR Kobylnica, sygn.675/1 [ Protokoły posiedzeń KG 27 XI 1960-8X11 1962], b. pag. 836 APS, PGRN Kruszyna, sygn. 1, s. 46. 837 APS, WPiPRNS, sygn. 10, s. 49 - 50, APS, WPiPRNS, sygn. 2, s. 69. 838 Relacja byłego prezesa Wojewódzkiego Związku Spółdzielni Rolniczych „Samopomoc Chłopska" w Słupsku J. Nizio, Słupsk 19.01.2006. 839 APK, Komitet Gminny PZPR Kobylnica, sygn. 675/2 Protokoły posiedzeń KG 28 I 1963 - 9 XII 1965, b. sygn., b. pag. 840 APS, PGRN Kobylnica, sygn. 4, s. 32. 841 APS, PGRN Kobylnica, sygn nr 6, s. 80; APS, PGRN Kobylnica, sygn. 18, s. 101; APS, PGRN Kobylnica, sygn. 5, s. 188 - 190; APS, PGRN Kobylnica, sygn. 17, s. 149. 842 APS, PGRN Kończewo, sygn. 4, s. 31. 843 APS, PGRN Kruszyna, sygn. 2, st. 25, 38, 109 - 110. 844 APS, PGRN Sycewice, sygn. 5, s. 113; APS, PGRN Sycewice, sygn. 14, s. 60. 845 APS, PGRN Wrzaca, sygn. 4, s. 21. 846 Relacja byłego prezesa i likwidatora Spółdzielni Usług Rolniczych w Kobylnicy E. Żmudy Trzebiatowskiego, Słupsk 18.01.2006. 847 A"J"S, Spółdzielnia Usług Rolniczych w Kobylnicy, sygn. 013 2/4, s. 12- 13, 20, 36. 848 Relacja J. Nizio... 849 A"j"S) Spółdzielnia Usług Rolniczych w Kobylnicy, sygn. 013 2/76, s. 31. 850 Relacja E. Zmudy Trzebiatowskiego... 851 Relacja J. Nizio... 852 A"J"S, Spółdzielnia Usług Rolniczych w Kobylnicy, sygn. 13 2/4, s. 72; A"J"S, Spółdzielnia Kółek Rolniczych w Kobylnicy, sygn. 230 2/47, s. 1 - 25. 853 A"J"S, Spółdzielnia Kółek Rolniczych w Kobylnicy, sygn. 013 2/76, s. 5. 854 APK, Komitet Gminny PZPR Kobylnica 1948 - 1953, sygn. 694/1 —Protokoły Konferencji Gminnej PZPR Kobylnica 29 XII 1948 - 5 VII 1953; Protokoły posiedzeń KG PZPR 3 ( 1950- 19X11 1953], b. pag 855 APK, Komitet Gminny PZPR Kobylnica 1948 - 1953, sygn. 694/1 -Protokoły Konferencji Gminnej PZPR Kobylnica 29 XII 1948 - 5 VII 1953; Protokoły posiedzeń-KG PZPR 3 ( 1950- 19 XII 1953], b. pag. 856 APS, GRN Kobylnica, sygn. 1, s. 39; APS, GRN Kobylnica, sygn. 14, s. 27, 49-50. 857 APS, WPiPRNS, sygn. 46, s.71,94. 858 Tamże. 859 APS, WPiPRNS, sygn. 37, s. 18. 860 APS, PGRN Kobylnica, syg. 5, s. 65. 861 APS, PGRN Kobylnica, sygn. 4, s. 37. 862 AUGK, Studium uwarunkowań..., s. 85. 863 APS, GRN Kobylnica, sygn. 1, s. 26. 864 Relacja H. Klingier, Kończewo 20.05.2004. 865 AZSSK, Kronika Szkoły Podstawowej w Kobylnicy, t. 3. 866 APS, GRN Kobylnica, syg. 10, np., sn. 867 APS, GRN Kobylnica, sygn. 10, np., sn. 868 APS, GRN Kobylnica, sygn. 14, np., sn. 869 Relacja L. Ryndy, Kobylnica, lipiec 2003. 870 Nasz Doktor, „Kurier Sołecki", R. 5: 2005, nr 1, s. 6. 871 APS, PGRN Wrząca, sygn. 1, s. 57, 118; APS, PGRN Wrząca, sygn. 13, s. 16. 872 APS, PGRN Wrząca, sygn. 13, s. 54-55. 873 APS, PGRN Wrząca, sygn. 4, s. 24-25. 874 APS, PGRN Kruszyna, sygn. 2, s. 2. 875 APS, PGRN Sycewice, sygn. 4, s. 164. 876 APS, PGRN Sycewice, sygn. 5, s. 155; APS, PGRN Sycewice, sygn. 12, np., sn. 877 http: //www.kobylnica.pl. /opieka2.htm 878 E. Wiązowski, Siostry Franciszkanki Maryi Nieustającej Pomocy w Kobylnicy, Dom dla potrzebujących opieki, „Gość Niedzielny" 79(2002)32, s. 25. 879 Relacje sióstr B. Schwierc i T. Brodackiej, Kobylnica 11.04.2000. 880 W 2005 roku siostry zdołały wybudować i przykryć dachem niemal cały zaplanowany obiekt. Budowla w stanie surowym wymaga jeszcze ogromniejszch nakładów, siostry podjęły zatem decyzję założenia Stowarz yszenia „Dom Maleńkiej Miłości". W ten sposób jako organizacja pozarządowa zwiększtły możliwości pozyskania środków finansowych. Archiwum Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Maryi Nieustającej Pomocy w Kobylnicy, Kronika Domu Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Maryi Nieustającej Pomocy w Kobylnicy 2000... 881 E. Wiązowski, Dom dla potrzebujących opieki, „Gość Niedzielny", 79(2002)32, s. 25; E. Sienkiewicz, Służebnice maleńkiej miłości, „Gość Niedzielny" 82(2005)30, s. IV-V; Nowe Stowarzyszenie w Gminie, „Kurier Sołecki"5 (2005) 4, s. 7. 882 B. Sikora, M. Miller, P Konarski, dz. cyt., s. 19-20; P. Konarski, A. Grzybowski, M. Wasieńko, Park Krajobrazowy „Dolina Słupi" - mapa turystyczna, Słupsk 1993, sn. 883 Cały obszar parku wynosi 37040 ha, otuliny zaś 83170 ha. Strefa ochronna na obszarze przyległym do Parku została wydzielona w celu ochrony wód powierzchniowych i gruntowych oraz częściowo powietrza atmosferycznego przed zanieczyszczeniami zewnętrznymi. B. Utracka-Minko, B. Sikora, M. Miller, P. Konarski, dz. cyt., s. 7; J. Cieplik, Spojrzenia na osobliwości przyrodnicze ziemi słupskiej, [w:] Słowiński Park Narodowy na tle walorów krajobrazowych polskiego wybrzeża nadmorskiego i Pomorza Środkowego - materiały konferencyjne, Słupsk 1988, s. 71. 884 A. Mohr, Fauna, [w:] Materiały do monografii przyrodniczej regionu gdańskiego, t. 5, red. E. Gerstmanowa, Gdańsk 2001, s. 81-87. ~ 350 - 885 E. Gerstmanowa, E. Florek, P. Konarski, Walory i zagospodarowanie turystyczne parku, [w:] Materiały do monografii przyrodniczej regionu gdańskiego, t. 5, Gdańsk 2001, s. 167-168. 886 Powstaje park wiejski w Kobylnicy, „Kurier Sołecki", R. 4: 2004, nr 4, s. 6. 887 T. Włodkowslci, Pierwsi osadnicy, „Kurier Sołecki", R. 4: 2004, nr 5, s. 7. 888 APS, GRN Kobylnica, sygn. 1, s. 10. 889 Tamże, s. 26. 890 APS, GRN Kobylnica, sygn. 14, s. 24-26. 891 APS, PGRN Kobylnica, sygn. 17, s. 10. 892 APS, PGRN Kobylnica, sygn. 1, s. 90, 97. 893 PPS, PGRN Kobylnica, sygn. 1, s. 90. 894 L. L., Wmurowano kamień węgielny pod budowę Centrum Administracyjno-Kulturalne w Kobylnicy, < lcobylnica.pl/Wmurowano_kamien_wegielny_pod_budowe_Cen-trum_A...>, (datadostępu 16 1X2014). 895 ASPS Kronika Szkoły Podstawowej w Słonowicach, t. 2. Gmina Kobylnica zajmuje obszar 245 kilometrów kwadratowych. Graniczy od północy* z gminą Słupsk, od zachodu z gminą Sławno i Postomino (woj. zachodniopomorskie), od południa z gminą Kępice i Trzebielino, a od wschodu z gminą Dębnica Kaszubska. Jej teren podzielony jest administracyjnie na 25 sołectw, skupiających 38 miejscowości. W gminie mieszka obecnie ponad 12.300 osób, a gęstość zaludnienia wynosi 50.52 osoby na kilometr kwadratowy. Choć jej historia jako samodzielnej jednostki administracyjnej nie przekroczyła jeszcze stu lat, to tereny, które leżą w jej granicach, od wielu stuleci dzielą losy ziemi słupskiej i sławieńskiej. Z tego względu wiele miejscowości ma bogatą historię, sięgającą nawet przełomu XII i XIII wieku. Do schyłku zimy 1945 roku terytorium gminy, jak cała Prowincja Pomorze (Provinz Pommern), znajdowało się w granicach Rzeszy Niemieckiej. Zainteresowani śladafhi niemieckiej przeszłości gminy Kobylnica znójdą w niniejszym opracowaniu wiele odkrywczych i cieką- ^ * wostkowych ustaleń dotyczących jej bogatej i skomplikowanej historii. ISBN 978-83-950361-0-1 230297