HISTORIA I KULTURA ZIEMI
SŁAWIEŃSKIEJ
Tom XII
MIASTO SŁAWNO
HISTORIA I KULTURA ZIEMI SŁAWIEŃSKIEJ
T. XII
MIASTO SŁAWNO
FUNDACJA „DZIEDZICTWO”
HISTORIA I KULTURA ZIEMI SŁAWIEŃ SKIEJ
TOM XII
MIASTO SŁAWNO
Redakcja:
WŁODZIMIERZ RĄCZKOWSKI JAN SROKA
SŁAWNO 2017
ABSTRACT: Włodzimierz Rączkowski, Jan Sroka (eds), Historia i kultura Ziemi Sławieńskiej, t. 12: Miasto Sławno [History and Culture of the Sławno region, vol. 12: Sławno — the town]. Fundacja „Dziedzictwo”, Sławno 2017, pp. 328, figs 109, tables 17. ISBN: 978-83-947670-0-6. Polish texts with German summaries.
These are studies of aspects of history and culture of the town Sławno (Pomerania, Po-land). Its origin is in Middle Ages (14th century) but there are some archaeological data suggesting the earlier erection of the town. The town and its citizens were subject of many political changes. Since mid of 17th century up to mid of 20th century the town was under German control. During that time the town developed in terms of cultural aspects as well as spatially. The concept of the palimpsest allows to identify the processes of introducing new and erasing existing elements of the town. Some papers discuss changes in townscape — slow, evolutionary in 18th and 19th century and quick and dramatic after the WWII. Will the history of the town inspire current citizens to promote sustainable development includ-ing respect to the historic value?
© Copyright by Włodzimierz Rączkowski, Jan Sroka 2017 © Copyright by Authors
Na okładce: Hugo Walzer, Kościół Mariacki 1920, olej, 74 x 94 cm
Tłumaczenia na język niemiecki: Brigida Jerzewska
Redaktor: Katarzyna Muzia Skład i łamanie komputerowe: Eugeniusz Strykowski
Publikację wydano przy finansowym wsparciu Urzędu Miejskiego w Sławnie
Wydawca/Herausgeber: Fundacja „Dziedzictwo”, 76-100 Sławno, ul. A. Cieszkowskiego 2
ISBN: 978-83-947670-0-6
Druk/Druck: BOXPOL, 76-200 Słupsk, ul. Wiejska 28, e-mail: boxpol@post.pl
Spis treści
Jan Sroka, Włodzimierz Rączkowski, Historia jako konfrontacja: czy odrabiamy
lekcje?.................................................................. 7
Ignacy Skrzypek, Badania archeologiczne na terenie Sławna................ 17
Krzysztof Skrzypiec, Sławno w zasobie Archiwum Państwowego w Koszalinie
Oddział w Słupsku....................................................... 47
Józef Lindmajer, O ludności Sławna od połowy XVII do przełomu XVIII i XIX
wieku. Wybrane zagadnienia.............................................. 65
Sylwia Wesołowska, Szkolnictwo w Sławnie do 1945 roku. Próba podsumowania ...................................................................... 87
Krystyna Rypniewska, Witraże przedwojennego Sławna......................... 113
Janina Kochanowska, Wczesna twórczość rzeźbiarska Fritza Theilmanna w pomorskim Sławnie ........................................................... 129
Konstanty Kontowski, Cmentarze, pomniki i miejsca pamięci o zmarłych
w Sławnie.............................................................. 147
Ewa Gwiazdowska, Architektura i urbanistyka dawnego Sławna w świetle
źródeł ikonograficznych z czasu od XVII do połowy XX wieku........... 161
Kacper Pencarski, Transport w Sławnie w latach 1918-1939 ................ 241
Włodzimierz Rączkowski, Historyczne przestrzenie miasta we współczesnym
kontekście - spojrzenie z... dystansu.................................. 261
Zbigniew Sobisz, Dendroflora terenów zieleni Sławna........................ 287
Indeks osób................................................................ 317
Indeks nazw geograficznych ................................................ 323
Lista adresowa Autorów .................................................... 327
Historia jako konfrontacja czy odrabiamy lekcje?
Jan Sroka (Sławno), Włodzimierz Rączkowski (Poznań)
Wprowadzenie: miasto jako nowa jakość
Według oficjalnej i dominującej narracji Sławno lokowane było przed siedmioma wiekami - 22 maja 1317 roku na prawie lubeckim (Ryc. 1). Było to - obok prawa magdeburskiego - najbardziej rozpowszechnione niemieckie prawo lokacyjne wzorowane na akcie lokacyjnym Lubeki, której cesarz Fryderyk II w 1226 roku nadał specyficzne uprawnienia. Na tym prawie lokowanych było ponad 140 miast od Hamburga po Rygę, położonych wzdłuż południowego wybrzeża Bałtyku i na przyległych terenach.
Nowe Sławno (obecnie Sławno) lokowali bracia Święcowie: Jaśko, Piotr i Wawrzyniec, ówcześni możnowładcy pomorscy. W akcie lokacyjnym określono relacje między nimi a mieszkańcami miasta, ich wzajemne prawa i obowiązki. Zawarte w nim zapisy wskazują, że formalna lokacja miasta wieńczyła długi proces osadniczy. W kilku punktach odnosiły się do istniejącej wcześniej wspólnoty (Schoebel 2012: 141).
Lokacja miasta (abstrahując od wątpliwości związanych z jej datą -zob. np. Popielas-Szultka 1990; Wawrzyniak 2003) nie tylko ‘wieńczyła proces osadniczy’, lecz także włączała miasto i jego ówczesnych oraz przyszłych mieszkańców w nurt kulturowy, rozwiązania cywilizacyjne dominujące na południowym wybrzeżu Bałtyku.
Przez wiek XIV miasto budowało najpotrzebniejsze dla jego funkcjonowania instytucje, takie jak ratusz, miejsca związane z handlem (np. wagę) czy kościół. W tym stuleciu ukończono budowę obwarowań miejskich. Nawet jeżeli nie udało się jeszcze w XIV wieku zagospodarować wszystkich działek, to miasto wpisywało się w rozpowszechnione i uznawane standardy.
8
Jan Sroka, Włodzimierz Rączkowski
Ryc. 1. Akt lokacyjny miasta Sławna z 22 maja 1317 roku (Landesarchiv Greifswald, Rep. 38U Schlawe, Nr 1 — Schoebel 2012)
Istotne jest to, że mieszkańcy wywodzący się ze sprowadzonych z Zachodu kolonistów, jak i miejscowych rodów, kupców i rzemieślników, zaczęli tworzyć wspólnotę, która potrafiła identyfikować swoje cele, formułować strategię działań. I choć była ona w jakimś stopniu uzależniona
Historia jako konfrontacja: czy odrabiamy lekcje?
9
od właściciela, to tworzyła nową organizację społeczną. Nie ma wątpliwości, że nie wszyscy w równym stopniu w tej nowej społeczności partycypowali, lecz wszystkie działania były uzgodnione i miały, w rozumieniu tej społeczności, możliwie najlepiej odpowiadać na potrzeby (aspekt wewnętrzny) i możliwości (kontekst wewnętrzny i zewnętrzny). Swego rodzaju wyrazem budowania tożsamości, opartej na własnych interesach, było aktywne włączenie się w lokalną politykę oraz najazd na siedzibę księcia w Sławnie (obecnie Sławsko) w 1403 roku (Muszyński 1994).
1.	Zmiana i trwałość
Do połowy XVII stulecia Sławno znajdowało się w kręgu wpływów książąt pomorskich. Po wojnie trzydziestoletniej dostało się we władanie Brandenburczyków i stopniowo zmieniało swój charakter narodowościowy - stawało się miastem niemieckim. Od 1701 roku miasto wchodziło w skład państwa pruskiego, a od 1871 roku - Rzeszy Niemieckiej. Obraz miasta i jego funkcjonowanie zmieniało się, mieszkańcy reagowali na to, co się działo w polityce wewnętrznej i międzynarodowej. Przyglądając się miastu na coraz częściej pojawiających się jego wizerunkach (zob. Gwiazdowska 2002 oraz w tym tomie), dostrzec można zmiany, które zachodziły, ale nie wprowadzały dramatycznych przekształceń. Również w zakresie sposobów funkcjonowania mieszkańców nie można dostrzec dramatycznych zmian pomimo pojawiających się kryzysów w państwie pruskim. Wielkość zaludnienia wskazywała w poszczególnych wiekach na stabilny, powolny wzrost (zob. Lindmajer w tym tomie). Przekładało się to też na rozwój szkolnictwa. I choć w jego historii dostrzec można momenty kryzysowe, to generalny trend wskazywał stopniowe upowszechnianie edukacji i podnoszenie jej poziomu (zob. Wesołowska w tym tomie). Miasto zmieniało się, ale trwało w swym zasadniczym kształcie, co wiązało się z istniejącymi regulacjami prawnymi.
Szczególnie ważne zmiany nastąpiły na początku XIX wieku, gdy 19 listopada 1808 roku wprowadzona została nowa ordynacja miejska autorstwa barona Heinricha von Steina. W konsekwencji mieszczanie uzyskali prawo samodzielnego zarządzania sprawami miasta (wcześniej pewne ograniczenia wynikały z prawa lokacyjnego). Zarządzanie miastem odbywało się za pośrednictwem organów wybieranych w wyborach demokratycznych. W tej nowej formule organizacji samorządowej państwo stopniowo przekazywało jej część swoich zadań. Samorząd miejski (też szerzej terytorialny) zajmował się nie tylko swoimi sprawami, ale stał się organizacją pozwalającą na szerszy udział społeczeństwa w admi-
10
Jan Sroka, Włodzimierz Rączkowski
nistrowaniu państwem (Niewiadomski 1995). Przepisy te legły u podstaw współczesnej koncepcji samorządu terytorialnego.
Nowe przepisy, które regulowały funkcjonowanie miast, powodowały, że ich rozwój był funkcją wzajemnych relacji zachodzących pomiędzy sprawnym działaniem wybieranych demokratycznie organów i ich efektywności w negocjacjach z organami administracji państwowej. Przyglądając się zmianom zachodzącym w mieście, zauważyć można, że samorządowe władze miasta dość efektywnie wykorzystywały pojawiające się możliwości rozwojowe. Już na mapie z 1836 roku widać początek ekspansji przestrzennej miasta (por. Rączkowski w tym tomie), a szczególnie dynamiczny rozwój nastąpił po 1871 roku. Nie można mieć wątpliwości, że samorząd miejski znakomicie wykorzystał dynamiczne zmiany gospodarcze zachodzące w Prusach po wojnie z Francją. Szczególnie dotyczy to efektywności w budowaniu połączeń komunikacyjnych z różnymi regionami i miejscowościami. Dzięki temu Sławno stało się ważnym węzłem komunikacyjnym i transportowym, a to musiało korzystnie wpływać na rozwój gospodarczy. Dalekowzroczność władz samorządowych stopniowo przynosiła owoce i miasto zaczęło rozwijać się nie tylko przestrzennie, ale też rosła jego ranga. Znajdowało to swoje odzwierciedlenie w architekturze miasta (coraz to nowe budynki związane z administracją, gospodarką, edukacją, kulturą - zob. Gwiazdowska w tym tomie), ale też w jakości życia, estetyki miasta (np. obecność zieleni - zob. Sobisz w tym tomie). Nowe, zagospodarowywane strefy (np. osiedle - ul. Polanowska) były
Ryc. 2. Obraz miasta (wschodnia i południowa pierzeje rynku około 1900 roku) ujawniający stabilny, racjonalny rozwój podkreślający planowe zarządzanie przestrzenią i architekturą
Historia jako konfrontacja: czy odrabiamy lekcje?
ii
precyzyjnie projektowane. Obraz miasta, jaki jawi się w ikonografii, pokazuje mieszkańców i ich życie (ustabilizowane, bezpieczne, przewidywalne). Choć musiało dochodzić do kryzysów, trudnych decyzji, to zasadniczy trend prowadził miasto w stronę stabilnego rozwoju (Ryc. 2).
2.	Dramatyczne zerwanie ciągłości
Marzec 1945 roku stanowi początek fundamentalnych zmian. Dotyczyły one zarówno szerszych zmian politycznych, jak i ich przełożenia na sytuację samego miasta. Po przegranej przez Niemcy II wojnie światowej, zgodnie z decyzjami podjętymi na konferencjach w Jałcie i Poczdamie, ziemia sławieńska wraz z dużą częścią Pomorza znalazła się w granicach państwa polskiego. Był to równocześnie początek nowego etapu rozwoju miasta. Na Pomorzu zmieniły się w sposób zasadniczy dotychczasowe stosunki społeczno-polityczne, gospodarcze, wyznaniowe i narodowe. Lata 1945 i 1946 to czas masowej wymiany ludności. Władze polskie czyniły wszystko, by dokonała się ona szybko. Dotychczasowi niemieccy mieszkańcy Sławna byli przymusowo wysiedlani za Odrę. Na ich miejsce stopniowo napływała ludność polska - osadnicy z centralnej Polski, repatrianci z Niemiec, Francji czy Belgii, a także Polacy wysiedleni z Kresów Wschodnich czy Ukraińcy przymusowo przesiedlani w ramach akcji „Wisła” (Sakson 1996: 132; Gasztold 1996: 318). Zmienił się również ustrój społeczno-polityczny, w tym organizacja samorządu.
Oprócz zmian ludnościowych miasto doświadczyło też strat materialnych. W marcu 1945 roku zostało poważnie zniszczone - zwłaszcza jego historyczne śródmieście. Nastąpiło zerwanie nie tylko ciągłości ludnościowej, lecz także kulturowej, materialnej. Nowym władzom było to w sumie na rękę, gdyż wszelkie ślady kultury niemieckiej stanowiły dysonans dla konstruowanej narracji na temat odwiecznej polskości Pomorza. Starano się zacierać ślady niemieckiej obecności na tych ziemiach. Usuwanie trwałych niemieckich elementów z krajobrazu miasta ułatwiało niszczenie pamięci.
Można wręcz postawić tezę, że miasto o średniowiecznych korzeniach przestało istnieć i rozpoczęto budowę nowego tworu. O ile od czasu lokacji Sławna trwał nieprzerwany rozwój miasta i jego mieszkańców (z oczywistymi kryzysami), to od lat 1945 i 1946 mamy do czynienia z nowymi mieszkańcami i przestrzenią pozbawioną najbardziej typowych cech miasta. Co więcej, w tej nowej społeczności (pytanie czy od początku nowi mieszkańcy Sławna realnie tworzyli społeczność, mieli poczucie wspólno-
12
Jan Sroka, Włodzimierz Rączkowski
towości) odgórnie budowane było przekonanie, że przeszłość miasta nie była istotna, gdyż była niemiecka. Właściwie to tylko gotycki kościół i dwie bramy miejskie mogły uzyskać w odbiorze społecznym jako taką wartość ze względu na ich wiek. Można jednak mieć wątpliwości, czy odbudowa kościoła była inicjatywą nowych władz, czy raczej oddolnym ruchem nowych mieszkańców, którzy potrzebowali świątyni.
Ryc. 3. Widok w kierunku Bramy Koszalińskiej od strony rynku. Po prawej stronie kamienice stojące jeszcze w latach 60. XX wieku. Budynki te zostały wyburzone i na ich miejscu stanęły wielomieszkaniowe bloki
Kolejna faza dziejów nowego miasta to usuwanie gruzów i ‘czyszczenie’ z wszelkich śladów niemieckiej tradycji. Było to zjawisko bardzo rozpowszechnione i wiele miast utraciło w ten sposób poważne zasoby mieszkaniowe. Nie jest bowiem tak, że wszystkie budynki były w stanie, który nie pozwalał na odbudowę (Ryc. 3). Można wręcz powiedzieć, że pojawiła się nowa metoda pozbywania się problemu z historią - zostawić obiekt niezabezpieczony, to sam się wcześniej czy później rozpadnie i problem zniknie. Takie działania są obecne także dziś.
Wolna przestrzeń w dawnym śródmieściu została zabudowana blokami wielomieszkaniowymi. Z jednej strony całkowicie i długotrwale
Historia jako konfrontacja: czy odrabiamy lekcje?
13
zdegradowano przestrzeń średniowiecznego miasta, a z drugiej stworzono specyficzne warunki dla mieszkańców. Relacje społeczne mieszkańców bloków kształtują się w sposób zasadniczo odmienny niż mieszkańców kamienic, domów czynszowych itp. Nowe budownictwo mieszkaniowe ma wpływ na rozpad tradycyjnych więzi społecznych, tworzą się relacje (z reguły luźniejsze), kształtowane są nowe modele zakładania i funkcjonowania rodzin. Przekłada się to także na emocjonalny stosunek do miejsca (por. Rybicki 1972; Smolarkiewicz 2014). I w tym miejscu splatają się przynajmniej dwa cele nowych władz - dezintegracja tradycyjnych więzi społecznych pozwalająca na łatwiejsze zarządzanie ludźmi oraz oderwanie od jakichkolwiek związków z przeszłością, które mogłyby być zalążkiem tworzenia nowej tożsamości grupowej (Ryc. 4). W znaczącym stopniu takie działania przekładały się na pasywność wielu mieszkańców Sławna w różnych obszarach życia społecznego i kulturowego.
Ryc. 4. Zmiana przestrzeni miasta w ciągu ostatnich stu lat — widok na Bramę Koszalińską od strony rynku na początku XX wieku (A), w roku 1948 (B) i w roku 2017 (C)
14
Jan Sroka, Włodzimierz Rączkowski
3.	Szansa w przemianach?
Jedną z najważniejszych zmian wynikających z przełomu politycznego w 1989 roku była reforma samorządu terytorialnego. 8 marca 1990 roku uchwalona została ustawa przywracająca w Polsce samorząd terytorialny. Był to pierwszy etap przekształcania systemu administracji publicznej. Istotnym elementem tej reformy było przełamanie monopolu państwa w wielu obszarach życia społeczno-politycznego, m.in. władzy, własności, finansów czy administracji publicznej (np. Regulski 2010). Sukces reformy samorządowej warunkowany był rozwojem społeczeństwa obywatelskiego. Nie może zatem dziwić nacisk na rozwój i kształtowanie tzw. małych ojczyzn (np. Theiss 2001) jako istotnego warunku uaktywniania lokalnych społeczności. W takich regionach, jak Pomorze Środkowe było o to szczególnie trudno, gdyż nie było żadnych tradycji, do których można by się odwołać. Co prawda Sławno skorzystało z reformy wprowadzonej w 1808 roku, lecz ten dorobek został całkowicie wymazany. Jedna ustawa nie jest w stanie zmienić mentalności ludzi, których pojmowanie świata było kształtowane przez kilkadziesiąt lat. Zaprzestanie obchodów wyzwolenia Sławna (7 marca) było tylko symboliczną zmianą. Oczywiste jest, że w konsekwencji reformy w takich miastach i gminach, jak Sławno władzę w wyniku demokratycznych wyborów uzyskiwali przedstawiciele lokalnych społeczności, nieróżniący się wykształceniem i sposobem widzenia świata od pozostałych mieszkańców. Reforma w znaczącym stopniu nie zmieniła sposobów myślenia i działania.
W obszarze dyskursu społecznego pojawiły się nowe wątki. Dotyczyły one przywracania pamięci o niemieckiej historii Sławna, a w szczególności dokonaniach jego mieszkańców. Szczególną rolę odgrywały działania Sławieńskiego Domu Kultury, który inicjował rozmaite wystawy, przygotowywał publikacje, organizował konferencje, zachęcał do tworzenia nowej, obywatelskiej, odwołującej się do trudnej przeszłości wizji Sławna. Przyglądając się rezultatom wieloletnich działań z pewnym dystansem, odnieść można wrażenie, że ‘była to orka na ugorze’ i nie przyniosła szczególnie konstruktywnych wyników (zob. Rączkowski, Sroka 2013).
Zakończenie: nieodrobione lekcje?
Już prawie 30 lat minęło od wprowadzenia reformy samorządowej otwierającej nowe możliwości działania lokalnym społecznościom i wzięcia odpowiedzialności za własne miasto. Od kilkunastu lat też polskie samorządy (i nie tylko) mogą korzystać z funduszy unijnych. W jakim stopniu kolejne samorządy czerpią z tych możliwości? Na przełomie
Historia jako konfrontacja: czy odrabiamy lekcje?
15
XIX i XX wieku Sławno znakomicie wykorzystało szansę wynikającą z boomu gospodarczego Prus, rozwijając infrastrukturę oraz podnosząc jakość życia mieszkańców.
Dziś obserwujemy bardzo powolne zmiany wynikające raczej z inicjatyw indywidualnych (np. budownictwo mieszkaniowe). Przeszłość w dalszym ciągu nie jest wartością, o czym świadczy stan nielicznych zabytków średniowiecznych i XIX/XX-wiecznych. Mała ojczyzna w Sławnie raczej nie zaistniała. Nowa generacja mieszkańców, którzy nie pamiętają Sławna z czasów PRL-u, w dalszym ciągu powiela zdezintegrowaną strukturę społeczną. Lekcji z historii raczej nie odrabiamy w sposób satysfakcjonujący.
Bibliografia
GASZTOLD T. 1996. Przesiedleńcy z Kresów północno-wschodnich Drugiej Rzeczpospolitej na Pomorzu w latach 1945-1948, [w:] Pomorze - trudna ojczyzna? Kształtowanie się nowej tożsamości 1945-1995, A. Sakson (red.), Poznań: Instytut Zachodni, 317-328. GWIAZDOWSKA E. 2002. Czy dawny obraz Sławna znany jest tylko z Mapy Lubinusa?, [w:] Sławno i Ziemia Sławieńska. Historia i kultura, t. I, W. Łysiak (red.), Poznań: Wydawnictwo „Eco”, 117-126.
MUSZYŃSKI A. 1994. W dobie rozdrobnienia feudalnego i zjednoczonego Księstwa Pomorskiego (1317-1648), [w:] Dzieje Sławna, J. Lindmajer (red.), Słupsk: Urząd Miejski w Sławnie, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Słupsku, 91-142.
NIEWIADOMSKI Z. 1995. Geneza i istota samorządu terytorialnego, [w:] Ustrój administracji publicznej, J. Szreniawski (red.), Lublin: Lubelskie Towarzystwo Naukowe, 51-63. Popielas-Szultka B. 1990. Początki i lokacja miast na Pomorzu Sławieńsko-Słupskim do połowy XIV wieku, Słupsk: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Słupsku. RĄCZKOWSKI W., SROKA J. 2013. Stracone złudzenia? 20 lat zmagań z rzeczywistością -kalendarium Fundacji „Dziedzictwo”, [w:] Historia i kultura Ziemi Sławieńskiej, t. XI: Ośrodki miejskie, W. Rączkowski, J. Sroka (red.), Darłowo-Sławno: Fundacja „Dziedzictwo”, 15-43.
REGULSKI J. 2010. Samorząd a model państwa, Infos, 10(80), 1-4.
RYBICKI P. 1972. Społeczeństwo miejskie, Warszawa: PWN.
SAKSON A. 1996. Procesy integracji i dezintegracji społecznej na Ziemiach Zachodnich i Północnych Polski po 1945 roku, [w:] Pomorze - trudna ojczyzna? Kształtowanie się nowej tożsamości 1945-1995, A. Sakson (red.), Poznań: Instytut Zachodni, 131-154. SCHOEBEL M. 2012. Źródła archiwalne do dziejów miast i gmin powiatu sławieńskiego w zasobie Archiwum Krajowego w Greifswaldzie, [w:] Historia i kultura Ziemi Sławieńskiej, t. XI: Ośrodki miejskie, W. Rączkowski, J. Sroka (red.), Darłowo-Sławno: Fundacja „Dziedzictwo”, 125-143.
SMOLARKIEWICZ E. 2014. Migracje a przemiany miast, Człowiek i Społeczeństwo, 37, 27-40. THEISS W. (red.) 2001. Mała ojczyzna. Kultura - Edukacja - Rozwój lokalny, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „ Żak”.
WAWRZYNIAK P. 2003. Czy można „zrewolucjonizować” historię Sławna? Archeologia o początkach miasta, [w:] Historia i kultura Ziemi Sławieńskiej, t. II, W. Rączkowski, J. Sroka (red.), Sławno: Fundacja „Dziedzictwo”, 29-39.
Badania archeologiczne na terenie Sławna
Ignacy Skrzypek (Koszalin)
Wprowadzenie
W roku 2017 miasto Sławno obchodzi Jubileusz 700-lecia lokacji według prawa lubeckiego, najnowocześniejszego w ówczesnym prawodawstwie europejskim. Przywilej lokacyjny nadany 22 maja 1317 roku przez władców tutejszych ziem - Jana, Piotra i Wawrzyńca Święców spowodował, że Sławno i ziemia sławieńska zostały włączone w nurt gwałtownych przemian społeczno-gospodarczych i politycznych, jakie wówczas ogarnęły całe Pomorze Zachodnie.
Jeden z większych wczesnośredniowiecznych regionów osadniczych znajdował się w rejonie Sławska. Jest to obecnie wieś położona około 4 km na północ od dzisiejszego miasta Sławna. Obejmował on kilka grodów (Kczewo, Ostrowiec, Wrześnica, Stary Kraków, Gać, datowanych od VII do XII wieku) oraz znaczną liczbę osad otwartych i cmentarzyska (Łosiński, Olczak, Siuchniński 1971: 215-219). Centralne miejsce wśród tych grodów i w całym kompleksie osadniczym zajmował gród w Sławsku -Starym Sławnie (Alt Schlawe) położony nad rzeką Wieprzą wśród podmokłych łąk, przy ważnym szlaku komunikacyjnym, usytuowany przy przeprawie przez tę rzekę. Obok grodu istniała osada o charakterze tar-gowo-portowym oraz komora celna (XI-XII wiek). Gród był ośrodkiem władzy książęcej i siedzibą kasztelanii. W okresie tworzenia się wczesno-feudalnego Księstwa Sławieńsko-Słupskiego pełnił funkcję głównego ośrodka życia społecznego i publicznego (Spors 1973: 64).
Przywilej lokacyjny sporządzony był dla nowego miasta usytuowanego około 4 km na południe od grodu w Sławsku, przy ujściu rzeki Moszczenicy do Wieprzy w miejscu zmienionej trasy lądowego pomorskiego szlaku handlowego. Miasto lokacyjne zajmuje obszar w kształcie nieregu-
18
Ignacy Skrzypek
larnego owalu o wymiarach: N-S = 320 m i E—W = 400 m, wyznaczonego przez przebieg cieków wodnych oraz związanych z nimi terenów podmokłych. Od północy otacza miasto rzeka Moszczenica (Motze), dopływ Wieprzy (Wipper), od zachodu i południa Młynówka (Lohmühlengraben), od wschodu i południowego wschodu zaś Kanał Drzewny (Holzgraben) przeznaczony do spławu drewna (Ryc. 1). Cieki wodne spełniały rolę fosy miejskiej obiegającej średniowieczne mury otaczające miasto (Gwiazdowska 2013: 162). W ich pierścieniu wyznaczono ulice przecinające się pod kątem prostym, z kwadratowym w przybliżeniu rynkiem pośrodku i kościołem farnym umieszczonym we wschodnim bloku przyrynkowym.
Z przestrzeni miejskiej wyznaczono kilka wyjść — po stronie południowej Bramę Koszalińską (Kösliner Thor), która jest wzmiankowana w 1453 roku, po stronie północnej Bramę Słupską (Stolper Thor) odnotowaną w źródłach w 1458 roku. Na planach widoczna jest także od wschodu Brama Łąkowa (Koppel Thor) oraz niezlokalizowana dotąd furta gospodarcza. Podobna furta widnieje w zachodnim ciągu murów (Ptaszyńska
Ryc. 1. Sławno. Plan miasta według E. Lukas. Legenda: 1 — Brama Koszalińska, 2 — Brama Słupska, 3 — Brama Łąkowa, 4 — furta polna. Linią przerywaną zaznaczono przebieg murów miejskich, linią kropkowaną domniemaną lokalizację ratusza, krzyżyki oznaczają wykopy archeologiczne liniowe na ulicach, zakropkowane kwadraty to wykopy interwencyjnych badań archeologicznych (oprac. I. Skrzypek)
Badania archeologiczne na terenie Sławna
19
1974a: 63). Brama Łąkowa wiodła przez most na Kanale Drzewnym i dalej na wyspę Koppel, gdzie znajdował się plac składowy drewna, które spławiano Wieprzą do Darłowa (Gwiazdowska 2013: 163). Najważniejszy ciąg komunikacyjny biegł z północy na południe od Bramy Słupskiej do Bramy Koszalińskiej. Wzdłuż murów po stronie miasta, prawie na całej ich długości, prowadziła ulica okrężna nazwana później Basztową (Gwiazdowska 2013: 164).
Z zabytków średniowiecznej architektury do naszych czasów zachowały się tylko dwie bramy miejskie: Koszalińska i Słupska, pozostałości obwarowań miejskich, kościół Mariacki p.w. Wniebowzięcia NMP z XIV wieku i w przybliżeniu średniowieczny układ ulic (Ptaszyńska 1974a: 64-66).
Problem genezy i lokalizacji średniowiecznego Sławna omówił Włodzimierz Rączkowski w 1993 roku, poddając analizie zmiany organizacji rodowej i terytorialnej społeczności środkowego dorzecza Wieprzy w I tysiącleciu n.e. (Rączkowski 1993). Według innego uczonego - Józefa Sporsa Nowe Sławno założono na surowym korzeniu, chociaż równocześnie rozpatruje on poglądy innych naukowców. Sugerują oni bowiem, że oprócz osady przy grodzie w Sławsku (Starym Sławnie) istniała druga osada usytuowana około 4 km na południe, która powstała być może w drugiej połowie XIII lub na początku XIV wieku i miała związek ze zmianą przeprawy przez rzekę Wieprzę oraz przesunięciem szlaku komunikacyjnego, handlowego, prowadzącego z Gdańska do Szczecina i Wolina (Spors 1987). To ta osada miała dać początek obecnemu miastu i ta osada miała być lokowana w 1317 roku (?).
Te i inne hipotezy historyków są uzależnione od nauki, którą jest archeologia wykorzystująca obecnie wiele zdobyczy technicznych, a także nauki pomocnicze z różnych dziedzin.
1.	Z przeszłości
Pierwsze informacje o znaleziskach archeologicznych w Sławnie, najczęściej przypadkowych odkryciach, pochodzą z końca XIX i początków XX wieku. Były to zwykle wzmianki o znalezionych przez rolników przedmiotach kamiennych lub brązowych oraz naczyniach z przepalonymi kośćmi, co wzbudzało zawsze sensację. Informacje te, za pośrednictwem nauczycieli, docierały w tym czasie najpierw do Muzeum w Szczecinie. Dopiero od lat 20. XX wieku wszystkie wiadomości o odkryciach gromadziło Muzeum w Darłowie (Rączkowski 1992: 68; Skrzypek 2000: 106-109).
Na cmentarzysko kultury łużyckiej natrafiono przed 1893 roku na południe od centrum Sławna. Groby popielnicowe obsypane szczątkami
20
Ignacy Skrzypek
stosu, a w nich popielnice, przedmioty brązowe i paciorki bursztynowe zostały zgłoszone do Muzeum w Szczecinie przez Kurta Wrede, radcę budowlanego ze Sławna. Połowa dużej brązowej bransolety oraz fragment pierścienia z brązu znaleziono w 1882 roku na gruncie miejskim, na polu należącym do mieszczanina Sielaffa w Sławnie. Przedmioty były darem ucznia Pemetzriedera, a zostały przekazane do Muzeum w Szczecinie przez dr Rogge, nauczyciela ze Sławna1. W roku 1894 kolejne fragmenty przedmiotów brązowych (być może również z tego cmentarzyska kultury łużyckiej) podarował wymieniany Kurt Wrede (Kostrzewski 1958: 316).
Dużą liczbę fragmentów urn grobowych z tego cmentarzyska przekazał jeszcze w tym roku Kurtowi Wrede kaznodzieja z Chudaczewa (Alt Kuddezow) - niejaki Haese, który przeszukiwał, prawdopodobnie z ciekawości, rozpoznane pole mieszczanina sławieńskiego Sielaffa2. W latach 20. XX wieku (1925 rok) dwa groby skrzynkowe kultury pomorskiej datowane na okres halsztacki odsłonięto przypadkowo na polu gospodarza Lange, leżącym za zabudowaniami Sławna przy szosie do Sławska. Oprócz fragmentów popielnicy z pokrywą znaleziono brązowe szczypce kosmetyczne z przesuwką, które są w zbiorach koszalińskiego muzeum (Skrzypek 2008: 153). W bezpośrednim sąsiedztwie Sławna, przy szosie do Bobrowiczek, rolnik Ernst Völske odkrył w roku 1933 i 1934 pojedyncze groby skrzynkowe kultury pomorskiej. Ten sam rolnik przy pomocy nauczyciela Hannemanna z Bobrowiczek (Neu-Bewersdorf) dokonał na swoim polu odkrycia niezwykle cennego i okazałego napierśnika brązowego, siekierki żelaznej i czterech bransolet brązowych. Drugi skarb, który składał się z siekierki żelaznej i dużego sierpa żelaznego, odkrył on w podobnych okolicznościach w 1934 roku również na swoim polu, w odległości około 200 m od pierwszego znaleziska (Kleist 1955; Skrzypek 2008: 155).
Wzrost zainteresowań archeologicznych w rejonie Sławna przypada na lata 30. XX wieku, do czego przyczynił się archeolog amator z Tychowa Sławieńskiego mjr wojsk pruskich Diether von Kleist, który zebrał rozproszone wiadomości o znaleziskach i opublikował je po II wojnie światowej (Rączkowski 2002; Skrzypek 2008). Był on w latach 20. i 30. XX wieku „honorowym” opiekunem zabytków archeologicznych na powiat sławieński i prowadził własne archeologiczne badania ratownicze (Ryc. 2).
W tym przeglądzie odkryć archeologicznych na terenie Sławna nie może zabraknąć wiedzy o zabytkach z najstarszych okresów badanych przez archeologię. Z okresem nazywanym w archeologii środkową epoką kamienia, czyli mezolitem (8300-4200 p.n.e.) wiążą się początki osadnictwa
1	Archiwum Muzeum Narodowego w Szczecinie, dział archeologiczny, teczka nr 1268.
2	Archiwum Muzeum w Koszalinie, teczki nr 421/S, 415/S, 1081/S.
Badania archeologiczne na terenie Sławna
21
Ryc. 2. Rejon Sławna z zaznaczonymi stanowiskami archeologicznymi: trójkąty — znaleziska pradziejowe, kółka — wczesnośredniowieczne osady (oprac. I. Skrzypek)
w rejonie Sławna zarejestrowane w postaci luźnych znalezisk zabytków z poroża i krzemienia, odnotowanych w literaturze (Kleist 1969: 103). Najciekawszym artefaktem tej epoki jest „kopaczka” z poroża jelenia o długości 45 cm, a także druga motyka też z poroża o długości 18,2 cm z otworem, obydwie wydobyte z rzeki Wieprzy (Skrzypek 2008: 120). Na wydmach wzdłuż rzek i jezior pojawiały się wówczas krótkotrwałe obozowiska grup leśnych łowców i zbieraczy mezolitycznych wyrabiających
22
Ignacy Skrzypek
Ryc. 3. Zabytki kamienne ze Sławna: a — radlica, b — topór (rys. B. Kammer)
Badania archeologiczne na terenie Sławna
23
Ryc. 4. Zabytki krzemienne i kamienne ze Sławna; a, b, d — topory, c, e — siekiery
(rys. B. Kammer)
24
Ignacy Skrzypek
narzędzia z narzutowego krzemienia bałtyckiego. Z dużą dozą ostrożności można wskazać na istnienie takiej strefy grup zbieracko-myśliwsko--rybackich m.in. w okolicach dzisiejszego Sławna. W jego obrębie, nad rzeką Wieprzą Diether von Kleist odnotował znalezisko wióra krzemiennego retuszowanego, który został przekazany w latach 30. XX wieku do Muzeum w Darłowie (Skrzypek 2008: 123).
W okresie młodszego neolitu, kiedy wpływy południowe, naddunajskie zaczęły przeważać w formowaniu się kompleksów kulturowych niosących z sobą innowacje techniczne (umiejętność lepienia naczyń, gładzenia kamienia i wiercenia otworów w narzędziach z tego surowca), pojawiły się pierwsze ugrupowania rolnicze nazwane przez archeologów kulturą ceramiki wstęgowej. Luźnymi znaleziskami pozostawionymi przez tę ludność w Sławnie jest kamienna „radlica” z otworem prostopadłym do ostrza, tzw. Plättbolzen o długości 12 cm, wykorzystywana zapewne do obróbki drewna (Ryc. 3a) oraz topór czworościenny o grubym obuchu długości 8 cm, znaleziony w pobliżu cegielni w Sławnie (Ryc. 3b), współcześnie w Muzeum w Koszalinie (Ilkiewicz 2005: 113). Wprowadzenie nowych zdobyczy cywilizacyjnych i upowszechnienie się gospodarki opartej na produkcji żywności nastąpiło głównie dzięki ludności tzw. kultury pucharów lejkowatych (KPL). Ludność ta jako pierwsza w pradziejach Pomorza Środkowego prowadziła osiadły tryb życia i upowszechniła sprzężajną uprawę roli. Stosowanie gospodarki wypaleniskowej umożliwiła rozwinięta produkcja doskonałych siekier z krzemienia i kamiennych toporów. Do pozostałości wytworów kultury materialnej tej ludności należy zaliczyć znalezione w Sławnie topory kamienne wykorzystywane jako narzędzia i broń (Ryc. 4a, b, d) oraz siekiery różnej wielkości (Ryc. 4e). Zawdzięczamy je znaleziskom przypadkowym w Sławnie, zarejestrowanym przez Diethera von Kleista (1969: 103).
Na Pomorzu przełom cywilizacyjny nastąpił wraz z napływem kolejnego ugrupowania ludnościowego, nazwanego przez archeologów kulturą ceramiki sznurowej (od sposobu zdobienia naczyń). Znajomość tej kultury na omawianym terenie opiera się na rozproszonych, luźnych znaleziskach narzędzi i broni (siekierki, topory, sztylety, dłuta). Przed 1937 roku wydobyto z bagna w Sławnie siekierkę z ciemnego krzemienia o długości 11 cm, z grubym obuchem i z mocno załuskaną powierzchnią (Ryc. 4c), która obecnie znajduje się w Muzeum w Koszalinie (Skrzypek 2008: 129-133).
Tak w skrócie wygląda stan dotychczasowego rozpoznania archeologicznego na terenie Sławna. Obejmuje on przypadkowe odkrycia i znaleziska z pradziejów, które miały miejsce od schyłku XIX wieku do końca II wojny światowej.
Badania archeologiczne na terenie Sławna
25
2.	Sławno - miasto powiatowe
Miasto Sławno, podobnie jak wiele innych miast na Pomorzu, zostało zniszczone (w około 50%) w wyniku działań wojennych, a ściślej tzw. wyzwolenia w 1945 roku. W euforii zwycięstwa i poczucia bezkarności centrum miasta zostało spalone, a następnie splądrowane i ograbione. Ze starej zabudowy centrum miasta, oprócz kościoła i dwóch bram miejskich, nic nie ocalało (Żurawski 1994).
Po wojnie stosunkowo szybko, bo już w 1946 roku rozpoczęto pośpieszną rozbiórkę wypalonych kamienic w obrębie Rynku Staromiejskiego i remont niektórych domów nadających się jeszcze do zamieszkania. Niekiedy domy częściowo zniszczone wyburzano, aby wykonać plan wysyłki cegły na odbudowę Warszawy. Na placach w centrum miasta starano się zakładać zieleńce i kwietniki. Dopiero pod koniec lat 50., a następnie w latach 60. i 70. XX wieku rozpoczęto zabudowywanie centrum Sławna (Żurawski 1994: 387).
W tym pierwszym okresie nie pociągało to za sobą żadnych interwencji archeologicznych, co wynikało z braku fachowców i urzędników zajmujących się ochroną zabytków, a także wypracowanych aktów prawnych dotyczących późnośredniowiecznych zabudowań miejskich. Dopiero od 1954 roku Władysław Filipowiak, urzędujący wówczas w Poznaniu (od roku 1955 dyrektor Muzeum w Szczecinie), objął archeologiczną ochroną konserwatorską również ówczesne duże województwo koszalińskie (Sajkowska, Stanecka 2001). Nie znaczy to jednak, że mógł dotrzeć do wszystkich miast i miasteczek Pomorza odradzających się po wojennym kataklizmie. Nie jest odnotowane, aby miały miejsce jakieś interwencje archeologiczne w Sławnie. Archeologia miejska to trudne pole dla archeologów, których obecność w miastach w każdym przypadku uzależniona jest od zakresu prowadzonych inwestycji budowlanych (Kuczkowski 2014: 63).
3.	Interwencyjne badania archeologiczne
Pierwsze powojenne odkrycia archeologiczno-architektoniczne odnotowane w Sławnie miały miejsce na przełomie 1973/1974 roku. W trakcie prac ziemnych przy budowie sieci wodociągowej wzdłuż ul. Basztowej, przy wschodniej stronie Bramy Koszalińskiej i przy Bramie Słupskiej, zarejestrowano ślady po murze obwodowym w postaci luźnych narzutowych głazów kamiennych, które były pozostałością ławy fundamentowej dawnych murów. Przy dawnej Bramie Łąkowej uchwycono także lewe ramię kanału odchodzącego od rzeki Wieprzy do rzeki Mosz-
26
Ignacy Skrzypek
czenicy, zarejestrowane w postaci miałkiego piasku rzecznego (Ptaszyń-ska 1974b: 219).
Rozbudowa i przebudowa infrastruktury miejskiej w Sławnie rozpoczęła się na początku lat 90. XX wieku, co wiązało się z nadzorem archeologicznym nad pracami ziemnymi. W myśl ustawy o ochronie dóbr kultury rozpoczęto w roku 1993 nadzory archeologiczne na Starym Mieście w Sławnie, prowadzone przez archeologów z ówczesnego Instytutu Prahistorii UAM w Poznaniu (Wawrzyniak 2002: 59).
Pierwszy etap budowy kolektora sanitarnego w Sławnie realizowano od lipca do września 1993 roku na podstawie decyzji państwowej, którą wydał Wojewódzki Konserwator Zabytków w Słupsku. Trasa kolektora poprowadzona została w obrębie ul. Gdańskiej aż do przepompowni w rejonie rzeki Moszczenicy i parku im. Polskiej Organizacji Wojskowej (Ryc. 5). Część
Ryc. 5. Sławno. Trasa kolektora sanitarnego (wg A. Szymczak 1993)
Badania archeologiczne na terenie Sławna
27
Ryc. 6. Sławno. Paleniska i ceramika kultury łużyckiej (wg A. Szymczak 1993)
28
Ignacy Skrzypek
wykopów położona była na stoku doliny Wieprzy, a pozostałe na dnie doliny Moszczenicy. Od prowadzonych w roku 1982 i 1985 w tym rejonie powierzchniowych badań w ramach AZP, realizowanych przez archeologów z UAM w Poznaniu, oczekiwano śladów osadnictwa pradziejowego.
W trakcie nadzoru archeologicznego zarejestrowano osiem obiektów (jamy, paleniska - Tabl. I) ludności kultury łużyckiej (Ryc. 6: 1, 2 i Ryc. 7: 1, 2) oraz zebrano 115 ułamków naczyń pozwalających wydatować tę osadę na V okres EB i Ha C (Ryc. 6: 3-12). Odnotowano także znalezienie paru ułamków ceramiki z okresu rzymskiego, wczesnośredniowiecznego i późnośredniowiecznego, występujące luźno bez kontekstu. Na odcinku budowy kolektora sanitarnego natrafiono na szczątki pali, żerdzi i belek drewnianych, które być może są pozostałością drogi moszczonej drewnianymi brusami lub pomostu biegnącego przez podmokły teren wzdłuż Moszczenicy3. Nie są mi znane datowania dendrochronologiczne, którym poddano próby wydobytego drewna.
Ryc. 7.	Obiekty paleniskowe z trasy kolektora sanitarnego (wg A. Szymczak 1993 —
por. przypis 3)
3	Sprawozdanie w zbiorach Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Szczecinie, Delegatura w Koszalinie (Artur Szymczak).
Badania archeologiczne na terenie Sławna
29
Ważniejsze badania archeologiczne, w formie nadzorów, realizowała Pracownia Naukowo-Badawcza PKZ w Poznaniu w 1997 i 1998 roku w rejonie ulic: Rapackiego, Mielczarskiego, Grottgera i Basztowej, w partii północno-wschodniej miasta Sławna. Badania wykopaliskowe prowadzono głównie w świetle ul. Mielczarskiego, na podejściu do mostu na rzece Moszczenicy, około 200 m na wschód od Bramy Słupskiej4.
W wykopie założonym na przypuszczalnym przebiegu murów miejskich, na głębokości 1,65-2,15 m od powierzchni gruntu, odsłonięto dobrze zachowane konstrukcje drewniane i rumowisko kamienne stanowiące pozostałości średniowiecznych umocnień obronnych (Ryc. 8, 9). Skrzynie zbudowane z potężnych dranic o szerokości 1,65-1,68 m przed rozsunięciem zabezpieczone były po bokach podwójnymi rzędami pali drewnianych (Tabl. II). Z ekspertyzy dendrochronologicznej wynikało, że wzniesiono je w pierwszej połowie XIV wieku, zapewne po roku 1317. Potężne głazy zalegające na konstrukcji drewnianej pochodziły prawdopodobnie z fundamentów muru obwodowego rozebranego na przełomie XVIII i XIX wieku (Wawrzyniak 2002: 60). Analizując ten fakt, kierownik badań Piotr Wawrzyniak wyraził pogląd, że konstrukcje te stanowiły rodzaj „moszczenia” pod właściwe mury miejskie, a także zabezpieczały ławy fundamentowe murów przed podmyciem przez wody rzeki Moszczenicy, która na odcinku przylegającym do murów pełniła również funkcję fosy (Wawrzyniak 2002: 61).
Ponownie prace archeologiczne w Sławnie przeprowadziła ta sama ekipa archeologów poznańskich w 2001 roku w rejonie Bramy Koszalińskiej. W wykopie przy ul. Basztowej, około 75 m na wschód od bramy, na głębokości 1,85-2,00 m, odsłonięto pozostałości partii fundamentowej kamienno-ceglanego muru obronnego wzmocnionego od strony fosy rzędem pali i potężnych dranic. Z badań dendrochronologicznych odsłoniętych konstrukcji drewnianych wynika, że niektóre elementy z konstrukcji sławieńskich murów powstały w latach 1302-1315, czyli przed nadaniem w roku 1317 praw miejskich (Wawrzyniak 2003: 33-35). Mury te wzniesiono na starszych umocnieniach w postaci wałów drewniano-ziemnych i palisady na szczycie, otoczonych u podnóża dookolną fosą (Wawrzyniak 2003: 36). Autor badań wysuwa hipotezę, iż Sławno lokowano dwukrotnie, co w skali Pomorza ma swoje odpowiedniki (Rębkowski 2001: 59-73; Popielas-Szultka 1999). Dokonane w 2001 roku odkrycia doskonale korespondują z wynikami badań archeologicznych z lat 1997 i 1998 w ul. Mielczarskiego, w sąsiedztwie Bramy Słupskiej5.
4	J.w. (autor: P. Wawrzyniak).
5	J.w. (autor: P. Pawlak, P. Wawrzyniak).
co
O
Ryc. 8. Sławno, ul. Mielczarskiego — badania w 1997 roku. Odsłonięte konstrukcje drewniane moszczenia pod średniowieczne mury miejskie
(wg P. Wawrzyniak 2003 — por. przypis 4)
Ignacy Skrzypek
Ryc. 9. Sławno, ul. Mielczarskiego — badania 1997 roku. Profil zachodni wykopu z widocznymi reliktami drewnianych konstrukcji moszczenia pod średniowieczny mur miejski (wg P. Wawrzyniak 2003 — por. przypis 4)
co
Badania archeologiczne na terenie Sławna
32
Ignacy Skrzypek
W wyniku badań archeologicznych poznańskich archeologów w rejonie bram miejskich w Sławnie pozyskano niewielkie ilości ceramiki naczyniowej, głównie późnośredniowiecznej, i zdecydowanie więcej nowożytnej (XVII-XIX wiek), w tym: ceglaste, siwe, pseudomajolikowe misy, półmiski, talerze, patelnie na trzech nóżkach, garnki, a także fragmenty kafli piecowych (okazy późnorenesansowe z końca XVI wieku z przedstawieniem gryfa, istoty mitycznej, często stosowanej w pomorskiej heraldyce) (Ryc. 10: a-d; 11: a, b; 12: a, b; 14: h). Niektóre te zabytki znaleziono w warstwach przemieszanych datowanych na XIX stulecie (Kuczkowski 2014: 59).
Kolejne interwencyjne badania archeologiczne w Sławnie, w formie stałego nadzoru nad pracami ziemnymi, były prowadzone w 2004 roku przez archeologa Iwonę Kozerską ze Słupska. Inwestycja polegała na budowie linii kablowej 0,4 kV oraz instalacji światłowodowej na terenie miasta dla trzech zadań, tj. dla ulic: (a) Basztowa i Matejki, (b) Jedności Narodowej, Chełmońskiego, Koszalińska, (c) Kopernika i Powstańców Warszawskich.
Pierwszy etap archeologicznego nadzoru prowadzono w rejonie ul. Basztowej, w sąsiedztwie Bramy Koszalińskiej i ul. Matejki, na obszarze wpisanym do rejestru zabytków pod nr 556 z 14.02.1966 roku. Pozostałe zadania badawcze obejmowały obszary względnej ochrony archeologiczno-konserwatorskiej w bezpośrednim otoczeniu miasta lokacyjnego oraz w strefie B zachowanych obiektów zabytkowych. Prace te były prowadzone w wykopach liniowych w świetle ulic, na głębokości nieprzekra-czającej 1,50 m. W ul. Basztowej, w wykopie usytuowanym około 10 m na południe od Bramy Koszalińskiej, zarejestrowano relikty budynku gospodarczego (spichrza?) z końca XVIII/XIX wieku. Stanowiły go liczne głazy fundamentowe, które zostały zniszczone w 1945 roku. W ul. Matejki odsłonięto głazy fundamentowe przemieszane z gruzem ceglanym piwnic i budynków mieszkalnych z drugiej połowy XIX wieku, zniszczonych i spalonych również w 1945 roku6.
Na Starym Mieście w Sławnie ponownie pojawili się ci sami archeolodzy jesienią 2005 roku, realizując kolejne etapy prac ziemnych przy budowie linii kablowej 0,4 kV. Inwestycja miała miejsce w ul. Basztowej i ul. M.C. Skłodowskiej w pobliżu Bramy Słupskiej. W wąskich wykopach zakładanych w chodnikach obecnych ulic odsłonięto tylko relikty partii fundamentowych budynków mieszkalnych wznoszonych tutaj w końcu XIX wieku. Obecnie wzniesione budynki są nieco cofnięte w głąb działek w stosunku do pierwotnej zabudowy. Brak informacji o znaleziskach archeologicznych7.
6	J.w. (autor: I. Kozerska).
7	J.w. (autor: I. Kozerska).
Badania archeologiczne na terenie Sławna
33
Ryc. 10. Sławno, ul. Basztowa — badania w 2001 roku. Formy naczyń nowożytnych znalezione w trakcie prac archeologicznych (wg P. Pawlak, P. Wawrzyniak 2001 — por. przypis 5)
34
Ignacy Skrzypek
Ryc. 11. Sławno. Ułamki naczyń nowożytnych z wykopów archeologicznych pozyskanych w 2001 roku (wg P. Pawlak, P. Wawrzyniak 2001 — por. przypis 5)
Badania archeologiczne na terenie Sławna
35
Ryc. 12. Sławno. Kafle medalionowe, płytowe (XVIII wiek) pozyskane w czasie badań archeologicznych w 2001 roku (wg P. Pawlak, P. Wawrzyniak 2001 — por. przypis 5)
36
Ignacy Skrzypek
Latem 2005 roku jeszcze raz realizowany był nadzór archeologiczny w pobliżu Bramy Koszalińskiej przy ul. Basztowej. Inwestor na dwóch zakupionych działkach wznosił budynek mieszkalno-użytkowy. Już w 2001 roku ten sam inwestor zbudował pawilon użytkowy (kwiaciarnia) w tym sąsiedztwie. Nadzór archeologiczny prowadził archeolog z Koszalina Henryk Janocha, który również w 2005 roku realizował interwencyjne badania archeologiczne. Głębokość wykopów pod budynek mieszkalno--usługowy wynosiła od 0,80 m do 1,30 m. Jedynie w jednym narożniku, gdzie planowane były piwnice, głębokość sięgała około 3,00 m. Wspomniany archeolog nie stwierdził w wykopie układu warstw kulturowych ani śladów muru obronnego Starego Miasta8. Jedynym śladem tej konstrukcji średniowiecznej były zapewne luźne głazy spoczywające na siwym piasku calcowym z zaciekami gliny. Zatem w trakcie rozbiórki i wyburzania murów obronnych w połowie XIX wieku (1851 roku) całkowicie wybrano materiał kamienno-ceglany przeznaczony do budowy innych mieszkalno-gospodarczych obiektów miejskich.
Jedną z ważniejszych inwestycji w rejonie miasta Sławna była budowa obwodnicy miejskiej w ciągu drogi krajowej nr 6. Przedmiotowy nadzór został przeprowadzony w 2005 roku przez Roberta Jadrycha „Archeo-consult” Pracownia Archeologiczna w Poznaniu. Inwestycja obejmowała nadzór nad odhumusowaną trasą obwodnicy miasta na łącznej długości 2620 m i szerokości 25 m. Teren prac archeologicznych położony jest na południowy wschód od zabudowanego obszaru miasta Sławna i obejmuje przede wszystkim teren doliny rzeki Wieprzy, Kanału Miejskiego i kanału Młynówka. W granicach miasta obwodnica wpasowana jest między budynkami w kwartale ulic: Polanowskiej, Łącznej, Mireckiego i Koszalińskiej.
W trakcie odhumusowania odcinka między ul. Gruntową a nasypem kolejowym natrafiono na dwa obiekty osadnicze (Tabl. III: A, B, Ryc. 13) zawierające 172 fragmenty ceramiki horyzontu łużycko-pomorskiego9. Z bezpośredniej obserwacji najbliższego terenu wynika, że uchwycono skraj nowego, nieuwzględnionego w ramach badań AZP w 1982 roku (mała czytelność terenu), stanowiska archeologicznego (osady pradziejowej).
W roku 2006 koszaliński archeolog Jacek Borkowski nadzorował prace ziemne przy budynku mieszkalnym przy pl. Sportowym oraz budowę domu mieszkalno-użytkowego w części północno-zachodniej średniowiecznego Sławna przy ul. Lipowej. W tych wykopach nie odnotowano materiałów archeologicznych10.
8	J.w. (autor: H. Janocha).
9	J.w. (autor: R. Jadrych).
10	J.w. (autor: J. Borkowski).
Badania archeologiczne na terenie Sławna
37
Ryc. 13. Sławno. Jama paleniskowa (ob. 2) z materiałem ceramicznym kręgu łużycko--pomorskiego z badań archeologicznych na obwodnicy miasta Sławna (wg R. Jadrych 2005 —
por. przypis 9)
Jesienią 2008 roku ten sam archeolog prowadził interesujące badania archeologiczne związane z budową domu mieszkalno-usługowego w centralnej części miasta przy ul. Grottgera. W przeszłości stała tutaj trzykondygnacyjna, podpiwniczona XIX-wieczna kamienica mieszczańska, frontem usytuowana do ul. Grottgera, rozebrana na początku lat 60. XX wieku. Pod względem geomorfologicznym jest to lokalne wyniesienie morenowe (około 25 m n.p.m.), na którym stoi też kościół p.w. NMP. W dwóch założonych wykopach zarejestrowano kamienny fundament kamienicy z wewnętrznym podziałem pomieszczeń piwnicznych (Tabl. III: C) oraz pozostałości po latrynie o wymiarach 1,20 m x 1,20 m obudowanej deskami (Tabl. III: D), użytkowanej zapewne od późnego średniowiecza do końca XIX wieku11. Z latryny i z wykopów pod budynek zebrano liczne
11	J.w. (autor: J. Borkowski).
38
Ignacy Skrzypek
fragmenty ceramiki naczyniowej późnośredniowiecznej i nowożytnej (Ryc. 14: a-g).
Przeprowadzono także archeobotaniczne badania w obrębie tej parceli przy ul. Grottgera. Były to pionierskie badania tego typu w rejonie Starego Miasta w Sławnie. Dostarczyły bogatych i różnorodnych taksonomicznie materiałów źródłowych wnoszących istotne informacje na temat roślinności miasta i najbliższych okolic na przełomie późnego średniowiecza i okresu nowożytnego. Najliczniej w próbach reprezentowane są rośliny synantropijne związane z obecnością i aktywnością w tym rejonie człowieka (np. kąkol, szczaw polny, rdest, mlecz polny, pokrzywa żegawka, lebioda pospolita, malina, poziomka i len)12.
W roku 2010 interwencyjne badania archeologiczne przeprowadził Jacek Borkowski przy ul. M. Curie-Skłodowskiej w trakcie budowy trzech kamieniczek mieszkalno-usługowych, przebudowy infrastruktury miejskiej ul. Basztowej i ul. Kościuszki oraz budowy ścieżek rowerowych wraz z oświetleniem przy tych ulicach. W pierwszym zadaniu przy ul. M. Curie--Skłodowskiej odnotowano jedynie warstwę kulturową spoczywającą na poziomie calca, natomiast w drugim nadzorze zarejestrowano tylko cztery duże głazy na złożu wtórnym, które mogą pochodzić z południowej linii murów miejskich Sławna13.
W tym samym roku J. Borkowski prowadził także badania interwencyjne podczas przebudowy i rozbudowy Banku Spółdzielczego w Sławnie przy ul. Kopernika. Po usunięciu warstw nasypowych datowanych na przełom XIX/XX wieku zarejestrowano warstwę niwelacyjno-stabilizacyj-ną która zalegała bezpośrednio na warstwie torfów (Tabl. IV: A). Przy zachodnim profilu wykopu odnotowano pozostałości infrastruktury wodno-kanalizacyjnej. Pozyskany materiał zabytkowy to kilkanaście fragmentów ceramiki fajansowej z początków XX wieku14.
Kilka kolejnych interwencji archeologicznych nastąpiło w 2011 roku, realizowanych w głównej mierze przez archeologów koszalińskich (J. Borkowski, H. Janocha). Jedna z prac polegała na nadzorze budowy przyłącza energetycznego do działek przy ul. Jedności Narodowej i pl. Kardynała Wyszyńskiego, a druga na budowie linii kablowej zasilającej dwustronne oświetlenie drogowe ulic: M. Curie-Skłodowskiej, I-go Pułku Ułanów i Wojska Polskiego (Tabl. IV: B). Były to wykopy liniowe o szerokości nieprze-kraczającej 0,50 m i głębokości do 1,00 m. Nie zarejestrowano w nich miejskiej architektury średniowiecznej ani zabytkowego materiału ceramicz-
12	J.w. (autor: J. Borkowski, J. Koszałka).
13	J.w. (autor: J. Borkowski).
14	J.w. (autor: J. Borkowski).
Badania archeologiczne na terenie Sławna
39
Ryc. 14. Sławno. Ułamki naczyń XIX-wiecznych z wykopu przy ul. Grottgera (a—g) (wg J. Borkowski 2008 — por. przypis 11) oraz przy ul. Basztowej (h — fragment kafla renesansowego) (wg P. Pawlak, P. Wawrzyniak 2001 — por. przypis 5)
40
Ignacy Skrzypek
nego15. Przy skwerze miejskim im. Kardynała Wyszyńskiego zarejestrowano znalezienie skorodowanej szabli pruskiej z przełomu XVIII/XIX wieku, którą właściciel działki przekazał do Urzędu Miejskiego w Sławnie (Tabl. IV: C, D).
Ponownie w 2011 roku, od lipca do listopada, nadzorowano wykopy pod budowę wielorodzinnego budynku z podziemnymi garażami przy zbiegu ul. Basztowej i ul. Kościuszki. W profilach wykopu, w części spągowej, zalegała warstwa szarego iłu z wtrętami ułamków cegieł i drobnych kamieni. Ustalono, że jest to pierwotny poziom związany z zabudową mieszkalno-gospodarczą tej części Starego Miasta, zapewne w końcu XVIII wieku16. Z prac nadzoru archeologicznego nie uzyskano ruchomego materiału zabytkowego.
Nieco inną interwencję archeologiczną realizowano w Sławnie w drugiej połowie 2011 roku. Polega ona na udrożnieniu koryta rzeki Moszczenicy i naprawie wałów przeciwpowodziowych na odcinku 3000 m. Prace obejmowały tereny, gdzie rzeka Moszczenica przepływa przez łąki i pastwiska oraz zurbanizowany teren miasta Sławna, w tym ponad 300-me-trowy odcinek obejmujący tereny zabytkowe Starego Miasta od mostu przy ul. Armii Krajowej na zachodzie do ujścia Moszczenicy do Wieprzy na wschodzie. Odcinek ten to fragment fosy miejskiej będącej oprócz murów elementem obronnym Sławna. Spodziewano się, że w sąsiedztwie Bramy Słupskiej i ul. Basztowej, gdzie Moszczenica przepływa, mogą wystąpić dawne, nieznane resztki umocnień miejskich. Liczono na znalezienie w mule rzecznym i w skarpach remontowanych wałów przedmiotów zabytkowych (np. ceramika). Mimo uważnie prowadzonych przez inwestora prac ziemno-wodnych oraz nadzoru archeologicznego przez Henryka Janochę z Koszalina nie stwierdzono śladów zabudowy historycznej miasta Sławna ani nie znaleziono materiałów zabytkowych17.
W 2012 roku prowadzono w Sławnie dwa nadzory archeologiczne. Pierwszy to budowa gazociągu ś/ć przy ulicach: Gdańskiej, Kąpielowej, Cieszkowskiego i Gruntowej, a drugi to wznoszenie wielorodzinnego budynku mieszkalno-usługowego na działce przy ul. Jedności Narodowej. Badania prowadził J. Borkowski z Koszalina. W wykopach prowadzonych w świetle ulic, w ramach obserwacji profili wykopów wąskoprzestrzen-nych (0,40-0,60 m szerokości i do 1,20 m głębokości), nie zarejestrowano osadnictwa pradziejowego, średniowiecznego czy nowożytnego i nie zebrano materiałów zabytkowych.
15	J.w. (autor: H. Janocha, J. Borkowski).
16	J.w. (autor: J. Borkowski).
17	J.w. (autor: H. Janocha).
Badania archeologiczne na terenie Sławna
41
Podobną sytuację stratyfikacyjną odnotowano w szerokopłaszczyzno-wym wykopie przy ul. Jedności Narodowej. Realizowano tam punktowe wykopy pod cementowe kręgi „studzienne”, które stanowiły podstawę fundamentów budynku. W wykopach występowała warstwa gruzowiskowa, nasypowa i rozbiórkowa, związana z odgruzowywaniem miasta po 1945 roku18.
Trzeba w tym miejscu wspomnieć, że przy ul. Jedności Narodowej prowadzono też nadzór w 2010 roku (I. Skrzypek), w pobliżu Bramy Koszalińskiej, w trakcie budowy sieci wodociągowej. Wykopy poprowadzono w chodniku miejskim oraz przez most na kanale prowadzący na plac zabaw w pobliżu Ośrodka Sportu i Rekreacji. Wykopy były zbyt płytkie, aby można tam zarejestrować jakiekolwiek świadectwa średniowiecznej zabudowy. Ponadto w tym miejscu przez most zawsze prowadziła trasa piesza i nie mogła tutaj istnieć żadna zabudowa19.
W kolejnych latach (2013-2015) nadzorowano wykopy inwestycyjne m.in. przy ul. Lipowej/Basztowej w pobliżu historycznej Bramy Polnej, która była prawdopodobnie furtą miejską prowadzącą na pola i łąki rozciągające się na zachód od murów miejskich. Prace ziemne przy budowie budynku mieszkalno-usługowego na tej działce nie dostarczyły materiałów archeologicznych. Inne prace archeologiczne realizowano też w tym rejonie miasta w 2014 i 2015 roku (H. Janocha). Polegały one na nadzorowaniu wykopów w trakcie przebudowy chodnika i części ul. M. Curie--Skłodowskiej, na docinku od ul. Basztowej do ul. Lipowej oraz przy wznoszeniu budynku mieszkalno-usługowego w obrębie ulic: Wojska Polskiego, Armii Krajowej, Chopina i Kopernika przy zbiegu do al. Zachodniej. Działka pod tę zabudowę położona jest poza zabudową Starego Miasta, ale mieści się w strefie ochrony archeologiczno-konserwatorskiej i wraz z otoczeniem umieszczona jest w planie zagospodarowania przestrzennego śródmieścia Sławna. Podczas prac ziemnych nie stwierdzono śladów zabudowy średniowiecznej, ponieważ głębokość wykopów mieściła się w granicach 0,80-1,00 m. Nie zebrano materiałów zabytkowych20.
Na zakończenie przeglądu najważniejszych interwencyjnych badań archeologicznych w Sławnie należy wymienić aktualne badania (2016 rok) prowadzone przez archeologów z Muzeum w Koszalinie na działkach przy ul. Basztowej nieopodal Bramy Słupskiej. W trakcie prac odsłonięto elementy XIX- i XX-wiecznej zabudowy działek z podziałami wewnętrznymi wyznaczonymi przez kamienno-ceglane fundamenty kamienic (Tabl. V: A), a także odkryto świerkową rurę wodociągową (Tabl. V: B) użytą jako
18	J.w. (autor: J. Borkowski).
19	J.w. (autor: I. Skrzypek).
20	J.w. (autor: H. Janocha, J. Borkowski).
42
Ignacy Skrzypek
element konstrukcyjny stabilizujący ceglany mur oraz drewniane pionowe pale stanowiące element zabezpieczenia wałów ziemnych (Tabl. VI: A). Interesujące było odkrycie dwóch nowożytnych drewnianych kadzi do garbowania skór (Tabl. VI: B), usytuowanych bliżej kanału ściekowego. Dokładniejsze dane dendrochronologiczne pobranych elementów z odsłoniętych pali drewnianych będą dostępne w późniejszym czasie i wniosą bardzo wiele do wyjaśnienia funkcji oraz czasu budowy wałów drewnia-no-ziemnych przed wzniesieniem murów obwodowych Sławna21.
W Sławnie w roku 2016 prowadzono nadzór archeologiczny nad przebudową parkingu przy ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego, którego inwestorem była Powszechna Spółdzielnia Spożywców „Społem” w Sławnie. Prace ziemne polegały na przebudowie zjazdów, wymianie nawierzchni istniejącego parkingu i wymianie kanalizacji deszczowej. Badania archeologiczne prowadziło Muzeum w Koszalinie. Podczas obserwacji stwierdzono całkowite zniszczenie zalegających tu nawarstwień wiążących się z dawnym zagospodarowaniem tej części miasta. Nie zebrano materiałów za-bytkowych22.
Interwencyjne badania archeologiczne w Sławnie przez ostatnich co najmniej 20 lat były prowadzone w 45 przypadkach w trakcie nadzorowania prac budowlanych. Tylko w kilku wykopach uzyskano pozytywne rezultaty, które wniosły nieco wiedzy na temat konstrukcji umocnień obronnych czy rozplanowania działek23.
Nie stwierdzono śladów nawarstwień wczesnośredniowiecznych ani nie zebrano materiałów zabytkowych (ceramika) z tego okresu. Najwcześniejsza ceramika naczyniowa pozyskana podczas prac archeologicznych nie jest starsza niż XV-XVI stulecie z możliwością przesunięcia datowania w dół.
Zakończenie
Obecnie na Starym Mieście w Sławnie prawie nie ma miejsca, gdzie nie byłoby interwencji archeologicznych przy realizacji inwestycji budowlanych. Jeszcze tylko przestrzeń Rynku Staromiejskiego czeka na przyszłe badania archeologiczne. Dotychczasowe ustalenia archeologów
21	Informacje ustne: Jana Sroki, Jacka Borkowskiego, Andrzeja Kuczkowskiego, za które bardzo dziękuję.
22	Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego w archiwum Działu Archeologii Muzeum w Koszalinie (autor: A. Kuczkowski).
23	Dziękuję pani Annie Turowskiej z Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Koszalinie za pomoc przy korzystaniu z materiałów archiwalnych dotyczących miasta Sławna.
Badania archeologiczne na terenie Sławna
43
penetrujących wykopy budowlane w Sławnie powinny wystarczyć historykom i regionalistom jako potwierdzenie, że miasto lokacyjne Sławno powstało na tzw. surowym korzeniu. Potwierdzałoby to wcześniejsze sugestie J. Sporsa (1994: 67). Geneza miasta jest wypadkową rozwoju i przemian osadnictwa wczesnośredniowiecznego w dorzeczu środkowej Wieprzy (Rączkowski 1999). Jednak dopóki będą możliwości badań archeologicznych w mieście, dopóty sprawa jest otwarta
Bibliografia
GWIAZDOWSKA E. 2013. Rozwój urbanistyczny Sławna w świetle planów miasta od czasów nowożytnych po współczesność, [w:] Historia i kultura Ziemi Sławieńskiej, t. XI: Ośrodki miejskie, W. Rączkowski, J. Sroka (red.), Darłowo—Sławno: Fundacja „Dziedzictwo”, 161—181.
ILKIEWICZ J. 2005. Wczesnoneolityczne narzędzia kamienne z Pobrzeża Koszalińskiego, Folia Praehistorica Posnaniensia, 13/14, 91-116.
KLEIST von D. 1955. Die urgeschichtlichen Funde des Kreises Schlawe, Hamburg: Ham-burgisches Museum für Volkerkunde und Vorgeschichte.
KLEIST VON D. 1969. Die steinzeitlichen Funde des Kreises Schlawe, [w:] Pommersche Funde und Ausgrabungen aus den 30-er und 40-er Jahren, H.J. Eggers (red.), Hamburg: Hamburgisches Museum für Volkerkunde und Vorgeschichte, 100-104. KOSTRZEWSKI J. 1958. Kultura łużycka na Pomorzu, Poznań: PWN.
KUCZKOWSKI A. 2014. Ziemia sławieńska - kraina skarbów. Przewodnik archeologiczny.
Zeszyt II: Sławno i okolice, Darłowo: Muzeum Zamek Książąt Pomorskich w Darłowie. ŁOSIŃSKI W., OLCZAK J., SiuchniŃSKI K. 1971. Źródła archeologiczne do studiów nad wczesnośredniowiecznym osadnictwem grodowym na terenie województwa koszalińskiego, t. IV: Powiat Sławno, Poznań: Wydawnictwa Naukowe UAM. POPIELAS-SZULTKA B. 1999. Rozwój przestrzenny Słupska od IX do początków XIV w., [w:] Zeszyty Kulickie, nr 1: Początki miasta Słupska. Nowe wyniki badawcze z Niemiec i z Polski, L. von Zitzewitz (red.), Kulice: Akademia Europejska Kulice, 163-185. PTASZYŃSKA D. 1974a. Miejskie mury obronne w województwie koszalińskim, Koszalin: Muzeum Okręgowe w Koszalinie.
PTASZYŃSKA D. 1974b. Ochrona i konserwacja zabytków województwa koszalińskiego w 1973 roku, Koszalińskie Zeszyty Muzealne, 4, 215-246.
RĄCZKOWSKI W. 1992. Z badań archeologicznych w rejonie Sławna, Dorzecze, 1, 68-73. RĄCZKOWSKI W. 1993. Lokalizacja Sławna jako efekt przekształceń organizacji rodowej i terytorialnej społeczności środkowego dorzecza Wieprzy w I tysiącleciu n.e. (zarys problematyki), Dorzecze, 2, 5-13.
RĄCZKOWSKI W. 1999. Osadnictwo a proces urbanizacji wczesnośredniowiecznych społeczności Pomorza Środkowego, [w:] Zeszyty Kulickie, nr 1: Nowe wyniki badawcze z Niemiec i z Polski, L. von Zitzewitz (red.), Kulice: Akademia Europejska Kulice, 63-88. RĄCZKOWSKI W. 2002. Diether-Dennies von Kleist. Archeolog-amator, a nauka i ochrona dziedzictwa archeologicznego w Niemczech w okresie międzywojennym, [w:] Sławno i Ziemia Sławieńska. Historia i kultura, t. I, W. Łysiak (red.), Poznań: Wydawnictwo „Eco”, 35-47.
44
Ignacy Skrzypek
RĘBKOWSKI M. 2001. Pierwsze lokacje miast w Księstwie Zachodniopomorskim. Przemiany przestrzenne i kulturowe, Kołobrzeg: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
SAJKOWSKA M., STANECKA E. 2001. Profesor Stanisław Filipowiak a konserwatorstwo archeologiczne, [w:] Instantia est mater doctrinae. Księga jubileuszowa prof. dr. hab. Władysława Filipowiaka, E. Wilgocki, M. Dworaczyk, K. Kowalski, A. Porzeziński, S. Słowiński (red.), Szczecin: Stowarzyszenie Naukowe Archeologow Polskich Oddział w Szczecinie, 487—495.
SKRZYPEK I. 2000. Z dziejów Muzeum w Darłowie, Muzealnictwo, 42, 106-116.
SKRZYPEK I. 2008. Najdawniejsze dzieje gminy Sławno, [w:] Historia i kultura Ziemi Sła-wieńskiej, t. VII: Gmina Sławno, W. Rączkowski, J. Sroka (red.), Sławno: Fundacja „Dziedzictwo”, 109-183.
SPORS J. 1973. Dzieje polityczne ziem sławieńskiej, słupskiej i białogardzkiej XII-XIV w., Poznań-Słupsk: Wydawnictwo Poznańskie.
SPORS J. 1987. Początki miasta lokacyjnego w Sławnie, Rocznik Koszaliński, 20 (19841985), 35-44.
SPORS J. 1994. We wczesnofeudalnym księstwie sławieńsko-słupskim i gdańsko-pomor-skim w XII-XIV wieku (do roku 1306) i pod krótkotrwałym panowaniem brandenburskim (1306-1317), [w:] Dzieje Sławna, J. Lindmajer (red.), Słupsk: Urząd Miejski w Sławnie, WSP w Słupsku, 41-90.
WAWRZYNIAK P. 2002. Umocnienia miejskie Sławna, [w:] Sławno i Ziemia Sławieńska. Historia i kultura, t. I, W. Łysiak (red.), Poznań: Wydawnictwo „Eco”, 59-66.
WAWRZYNIAK P. 2003. Czy można „zrewolucjonizować” historię Sławna? Archeologia o początkach miasta, [w:] Historia i kultura Ziemi Sławieńskiej, t. II, W. Rączkowski, J. Sroka (red.), Sławno: Fundacja „Dziedzictwo”, 29-40.
ŻURAWSKI S. 1994. Gospodarka, [w:] Dzieje Sławna, J. Lindmajer (red.), Słupsk: Urząd Miejski w Sławnie, WSP w Słupsku, 385-428.
Archäologische Untersuchungen in Schlawe
Zusammenfassung
Schon in der 2. Hälfte des 19.Jh. gab es in Schlawe Informationen über archäologische Entdeckungen. Es waren Neuigkeiten über Funde, die Bauern gemacht hatten, meistens Gegenstände aus Stein oder tönerne Gefäße mit verbrannten menschlichen Gebeinen. Die Funde wurden dem Museum in Stettin überwiesen. In den 30-er Jahren des 20.Jh. führte der Amateur-Archäologe Diether von Kleist aus Tychow/Schlawe archäologische Untersuchungen durch. Dank seiner Zusammenarbeit mit Karl Rosenow, Leiter des Museums in Rügenwalde, bereicherten sich die Sammlungen des Museums zusehends, auch das Wissen über die Vergangenheit der Schlawer Region.
Erst 1963 und 1968 begannen die Archäologen der Uni A.M. in Poznan programmierte Untersuchungen archäologischer Standorte aus der Jüngeren Stein-
Badania archeologiczne na terenie Sławna
45
zeit und frühmittelalterlicher Siedlungen/Burgen in der Region der mittleren Wipper. In der Nähe von Slawno begannen die Archäologen vom Institut für Urgeschichte breite Untersuchungen der Erdoberfläche im Rahmen der Aktion „Archäologische Bilder Polens“. Auf dem Gebiet der Lokation Schlawes führte man weniger Ausgrabungen durch, daher ist das Wissen über die Anfänge der Stadtorganisation vom Späten Mittelalter an bis in die Neuzeit nicht sehr groß. Die Archäologie einer Stadt ist abhängig von baulichen Investitionen, die in Abschnitten unter konservatorischer Kontrolle und in Zusammenarbeit mit Archäologen realisiert werden.
Erste kontrollierte Untersuchungen von Ausgrabungen begannen auf dem Gebiet der Lokation der Stadt Schlawe Anfang des 20.Jh. Archäologen aus Poznan, Koszalin, Slupsk und anderen Zentren waren daran beteiligt. Die wichtigsten Arbeiten führten die Archäologen aus Poznan 1997—1998 im nordöstlichen Teil der Altstadt, in der Region des Stolper Tores, später 2001 in der Nähe des Kösliner Tores aus. Sie entdeckten Überreste von Pfahlrosten aus Holz und Erde, auf denen dann die Stadtmauer aus Steinen und Ziegel gestanden hatte. Es wurden auch Bruchteile spätmittelalterlicher Gefäße und Fragmente von Kacheln aus der Spätrenaissance gefunden. Gehölzkundliche Untersuchungen ergaben, dass einige Elemente der mittelalterlichen Stadtmauer aus den Jahren 1302—1315 stammten, also vor dem Erhalt des Stadtrechtes.
Die neuesten Archäologischen Untersuchungen tätigten Wissenschaftler aus Koszalin, 2005—2008 und 2010—1016. Diese Untersuchungen waren mit vielen baulichen Investitionen während des Umbaus der Infrastruktur der Altstadt verbunden, auch mit dem Neubau von Wohnhäusern und Dienstleistungspunkten. Im Verlauf der archäologischen Beobachtungen sind keine Spuren frühmittelalterlichen Aufschichtungen festgestellt worden, auch keine antiken archäologischen Materialien aus dieser Zeit. Die früheste Gefäßkeramik, gefunden während der archäologischen Aufsicht, sind Bruchteile von Gefäßen aus dem 15.Jh.-16.Jh.
Alle diese Feststellungen zeigen, dass die Lokation der Stadt Schlawe auf sogenannter „Roher Wurzel“ stattgefunden hat.
Sławno
w zasobie Archiwum Państwowego w Koszalinie Oddział w Słupsku
Krzysztof Skrzypiec (Słupsk)
Wprowadzenie
Poszukiwanie materiałów źródłowych do dziejów Sławna jest trudne ze względu na ich duże rozproszenie (np. Krause 2006; Schoebel 2013). Część materiałów archiwalnych, zwłaszcza tych do 1945 roku, znajduje się w Archiwum Krajowym w Greifswaldzie (Landesarchiv Greifswald), a pozostałe w archiwach państwowych w Szczecinie i Koszalinie oraz w ich oddziałach (np. Chochuł 2010). Największy zasób źródeł dotyczących Sławna po II wojnie światowej zgromadzono w słupskim oddziale Archiwum Państwowego w Koszalinie. Zasób można podzielić na kilka grup tematycznych, spośród których najwięcej jest akt urzędów administracji ogólnej i samorządu terytorialnego.
1.	Akta dotyczące administracji miasta
Do tej grupy zaliczają się zespoły akt dotyczących administracji miasta. W latach 1945-1950 ogólną władzę administracyjno-samorządo-wą w mieście sprawowały Miejska Rada Narodowa (Ryc. 1) oraz Zarząd Miejski. Z dokumentów tych zachowało się jedynie 50 jednostek archiwalnych (nr zespołu 26), na podstawie których można odtworzyć działalność czterech wydziałów Urzędu Miejskiego1. Akta zawierają: protokoły posiedzeń plenarnych, prezydium i działalności komisji, sprawozdania
1 Miejska Rada Narodowa i Zarząd Miejski w Sławnie z lat 1945-1950 (Inwentarz zespołu archiwalnego).
48
Krzysztof Skrzypiec
Ryc. 1. Protokół z zebrania delegatów związków zawodowych w Sławnie 19 listopada 1945 roku, które odbyło się w celu wyboru kandydatów na członków Miejskiej Rady Narodowej i Zarządu Miejskiego w Sławnie, MRN i ZM w Sławnie, sygn. 2, s. 2
TABLICA I
Tabl. I. Sławno, paleniska kamienne nr 7 (A) i nr 6 (B) z ceramiką tzw. kultury łużyckiej. Fot. W. Rączkowski
TABLICA II
Tabl. II. Sławno, ul. Mielczarskiego - badania w 1997 roku. Rumowisko kamienne z rozbiórki murów obwodowych miasta (A), drewniane moszczenie pod średniowieczny mur obronny (B). Fot. P. Wawrzyniak
TABLICA III
Tabl. III. Sławno, badania ratownicze przy ul. Gruntowej w 2005 roku - obiekt 2 (palenisko - A, B). Fot. R. Jadrych; badania ratownicze przy ul. Grottgera w 2008 roku - kamienne fundamenty kamienicy mieszczańskiej z XIX wieku (C), pozostałość po latrynie (D). Fot. J. Borkowski
TABLICA IV
Tabl. IV. Sławno, badania ratownicze przy przebudowie Banku Spółdzielczego przy ul. Kopernika w 2010 roku - profil wykopu (A). Fot. J. Borkowski; prace ratownicze wzdłuż ul. Jedności Narodowej w 2011 roku (B). Fot. J. Borkowski; szabla XVIII-wieczna wydobyta z wykopu przy skwerze miejskim im. Kardynała Wyszyńskiego (C, D)
Sławno w zasobie Archiwum Państwowego w Koszalinie Oddział w Słupsku
49
z działalności MRN, wykazy mieszkańców, zaopatrzenie ludności (Referat Ogólno-Administracyjny - sygn. 1-27), budżety administracyjne, sprawozdania z ich wykonania, podatki, pożyczki, plany finansowo-gospodarcze (Referat Finansowy - sygn. 28-45), sprawy osiedleńcze, opiekę społeczną, wykazy obiektów kościelnych (Referat Społeczny - sygn. 46-48) oraz materiały dotyczące odbudowy zdewastowanych budynków i obiektów w mieście (Referat Techniczny - sygn. 49, 50)2.
W latach 1950-1973 funkcję podstawowego organu władzy i samorządu społecznego pełniło Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Sławnie3. Jego działalność przedstawia zespół nr 129, liczący 119 jednostek archiwalnych. Zawiera on informacje na temat: organizacji i działalności MRN, komisji, prezydium, protokoły sesji, spotkania radnych z wyborcami, komitety blokowe, kontrole, narady (Referat Ogólno-Administracyjny -sygn. 1-81), budżety, bilanse (Referat Finansowy - sygn. 82-105), plany i sprawozdania referatu, organizacja przedsiębiorstw i zakładów miejskich, ich plany i sprawozdania (Referat Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej - sygn. 106-118), plan zatrudnienia i funduszu płac w żłobkach z 1967 roku (Referat Opieki Społecznej - sygn. 119)4.
W 1973 roku zmieniono zasady funkcjonowania rad narodowych, powołując urząd Naczelnika Miasta oraz podlegający mu Urząd Miejski. Instytucje te przejęły funkcje administracyjne wydziałów Prezydium MRN, a Urząd Miejski obsługiwał także Miejską Radę Narodową. Tym samym w istotny sposób rozdzielono funkcje stanowiące od wykonawczych i administracyjnych5. W zasobie archiwum zachował się zespół Miejska Rada Narodowa w Sławnie z lat 1973-1985 (nr zespołu 815). Wiedza na temat jego zawartości opiera się na spisach zdawczo-odbiorczych. Zespół zawiera: akta wyborcze do rad narodowych oraz do sejmu -sygn. 1/1-3, protokoły sesji MRN - sygn. 1/4-15, protokoły z posiedzeń Prezydium MRN - sygn. 1/16-26, spotkania radnych z wyborcami, interpelacje, wnioski, postulaty, struktura osobowa, ewidencja, zespoły radnych, zmiany - sygn. 1/27-35, samorząd mieszkańców miasta - sygn. 1/36-37, rejestry wniosków komisji MRN - sygn. 1/38-39, sprawy gospodarcze i handlowe, usługi, zaopatrzenie, gospodarka komunalna i mieszkaniowa, rolnictwo - sygn. 1/40-55, Komisja Oświaty, Kultury i Spraw
2	Miejska Rada Narodowa i Zarząd Miejski w Sławnie z lat 1945-1950 (Inwentarz zespołu archiwalnego).
3	Ustawa z 20 marca 1950 roku o terenowych organach jednolitej władzy państwowej (Dz.U. Nr 14, poz. 130).
4	Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Sławnie (Inwentarz zespołu archiwalnego).
5	Ustawa z 22 listopada 1973 roku o zmianie ustawy o radach narodowych (Dz.U. Nr 47, poz. 276).
50
Krzysztof Skrzypiec
Socjalnych - sygn. 1/56-62, Komisja Przestrzegania Prawa i Porządku Publicznego - sygn. 1/63-69, Komitet Kontroli Społecznej - sygn. 1/70, Miejski Komitet Frontu Jedności Narodu - sygn. 1/71, Rada Miejsko-Gminna Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego 1/72 oraz Archiwum Zakładowe - sygn. 736. Pomoc ewidencyjną stanowią również kolejne spisy zdawczo-odbiorcze: nr 3 oraz nr 8a, które zawierają: protokoły sesji MRN -sygn. 3/1-3, protokoły z posiedzeń Prezydium MRN - sygn. 3/4-6, Samorząd Mieszkańców Miasta - sygn. 3/7 oraz działalność branżowych komisji MRN - sygn. 3/8-127. Spis zdawczo-odbiorczy nr 8a zawiera natomiast: uchwały - sygn. 8a/1, kolegia, komisje, protokoły wyborcze - sygn. 8a/2-4, 6, programy działania - sygn. 8a/5, reprezentację przewodniczącego rady -sygn. 8a/78. Ogółem zespół liczy 92 jednostki archiwalne.
Jako organ wykonawczy równolegle działał Urząd Miejski w Sławnie z lat 1974-1986 (nr zespołu 818), w przypadku którego zachowało się 71 jednostek archiwalnych. Zespół zawiera: komisje, rady miejskie -sygn. 7/1-6, protokoły z narad - sygn. 7/7-8, zarządzenia naczelnika miasta - sygn. 7/9-14, decyzje naczelnika miasta - sygn. 7/15-20, roczne i okresowe plany pracy, sprawozdania - sygn. 7/21-26, protokoły kontroli i zarządzenia pokontrolne - sygn. 7/27-37, dane statystyczne o pracownikach, szkolenia - sygn. 7/38-39, budżety - sygn. 7/40-54, podatki i opłaty - sygn. 55, plany społeczno-gospodarcze - sygn. 7/56-67, działalność Kolegium do spraw Wykroczeń - sygn. 7/68, obrona cywilna - sygn. 7/69, ruch budowlany - sygn. 7/70, archiwum zakładowe - sygn. 7/719.
W 1986 roku powołano wspólną dla miasta i gminy Radę Narodową oraz naczelnika miasta i gminy. Z działalności Rady Narodowej Miasta i Gminy w Sławnie z lat 1986-1990 (nr zespołu 817) pozostało ogółem 30 jednostek archiwalnych, które przekazano do tutejszego Archiwum spisami zdawczo-odbiorczymi nr 5 i nr 7a. Jest to podstawowy środek ewidencji dla tego zespołu, który zawiera: protokoły sesji, uchwały i ich realizacja, komisje, kontrole, spotkania z wyborcami, opinie, wnioski, interwencje, plany i sprawozdania, dokumentację z przeprowadzonych wyborów, reprezentację przewodniczącego Rady Narodowej - sygn. 5/1-1510. Podobny zakres działania udokumentowano w wykazie nr 7a, który również liczy 15 jednostek archiwalnych11.
6	Miejska Rada Narodowa w Sławnie z lat 1973-1985 (Spis zdawczo-odbiorczy nr 1).
7	Miejska Rada Narodowa w Sławnie z lat 1973-1985 (Spis zdawczo-odbiorczy nr 3).
8	Miejska Rada Narodowa w Sławnie z lat 1973-1985 (Spis zdawczo-odbiorczy nr 8a).
9	Urząd Miejski w Sławnie z lat 1974-1986 (Spis zdawczo-odbiorczy nr 7).
10	Rada Narodowa Miasta i Gminy w Sławnie z lat 1986-1990 (Spis zdawczo-odbiorczy nr 5).
11	Rada Narodowa Miasta i Gminy w Sławnie z lat 1986-1990 (Spis zdawczo-odbiorczy nr 7a).
Sławno w zasobie Archiwum Państwowego w Koszalinie Oddział w Słupsku
51
Bardzo słabo zachował się materiał źródłowy dla działalności Urzędu Miasta i Gminy w Sławnie z lat 1986-1990 (nr zespołu 820). Pozostało zaledwie 10 jednostek archiwalnych, które dotyczą spraw finansowych miasta i gminy (budżety, bilanse), sygn. 9/1-1012.
Najlepiej zachowanym zespołem akt urzędów administracji ogólnej i samorządu terytorialnego są dokumenty wytworzone przez Starostwo Powiatowe w Sławnie w latach 1945-1950 (nr zespołu 88). Zachowało się 633 jednostek archiwalnych. Administracja terenowa na Ziemiach Zachodnich i Północnych kształtowała się stopniowo, ponieważ ziemie te należało najpierw zasiedlić polską ludnością i dopiero tworzyć organy władzy. Szczególną wartość reprezentuje wspaniale zachowany Referat Osiedleńczy, na podstawie którego można odtworzyć przebieg akcji osiedleńczej w powiecie sławieńskim w znacznie większym zakresie niż na podstawie słabiej zachowanych akt pozostałych starostw powiatowych przechowywanych w zasobie Archiwum Państwowego w Koszalinie Oddział w Słupsku. Zespół zawiera: sprawozdania sytuacyjne (Referat Ogól-no-Organizacyjny - sygn. 1-137), protokoły lustracji zarządów gminnych (Referat Samorządowy - sygn. 138-143), sprawozdania z działalności referatu (Referat Administracyjno-Prawny - sygn. 144-205), sprawozdania sytuacyjne referatu (Referat Karno-Administracyjny - sygn. 206), sprawozdania z działalności Powiatowej Komendy (Referat Ochrony przed Pożarami - sygn. 207-213), sprawozdania sytuacyjne (Referat Społeczno-polityczny - sygn. 214-291), akta akcji osiedleńczej (Referat Osiedleńczy -sygn. 292-434), trudności aprowizacyjne (Referat Aprowizacji - sygn. 435-443), rozwój placówek handlowych (Referat Przemysłu i Handlu -sygn. 444-479), wykazy obiektów opieki społecznej (Referat Opieki Społecznej - sygn. 480-513), odbudowa zdewastowanych budynków (Referat Odbudowy - sygn. 514-532), organizacja polskiej służby zdrowia (Referat Zdrowia - sygn. 533-559), wykaz zabytków budownictwa słowiańskiego (Referat Kultury i Sztuki - sygn. 560-576), stan rolnictwa w powiecie (Referat Rolnictwa i Reform Rolnych - sygn. 577-616), wykaz chorób zwierzęcych (Referat Weterynaryjny - sygn. 617-629) oraz akta Powiatowego Inspektoratu Przysposobienia Rolniczego i Wojskowego -sygn. 630-63313. Starostwo Powiatowe w Sławnie zaprzestało działalności w związku z wejściem w życie ustawy o terenowych organach jednolitej władzy państwowej14.
12	Urząd Miasta i Gminy w Sławnie z lat 1986-1990 (Spis zdawczo-odbiorczy nr 9).
13	Starostwo Powiatowe w Sławnie z lat 1945-1950 (Inwentarz zespołu archiwalnego).
14	Ustawa z 20 marca 1950 roku o terenowych organach jednolitej władzy państwowej (Dz.U. Nr 14, poz. 130).
52
Krzysztof Skrzypiec
Równolegle w latach 1945-1950 funkcjonowała Powiatowa Rada Narodowa i Wydział Powiatowy w Sławnie (nr zespołu 89), po działalności której pozostało 167 jednostek archiwalnych. Radę powołano jako kolegialny, obywatelski czynnik do współdziałania ze starostą powiatowym do wykonywania zadań administracji ogólnej. Zachowany materiał archiwalny zawiera: protokoły posiedzeń plenarnych i prezydium rady, uchwały, komisje (Biuro Prezydialne Rady - sygn. 1-101), protokoły z posiedzeń, organizacja i zakres działania, sprawozdania z działalności (Referat Ogólno-Administracyjny - sygn. 102-110), protokoły i sprawozdania z lustracji, protokoły kontroli, nadzór (Referat Inspekcji - sygn. 111-123), budżet, sprawozdania z wykonania budżetu, roczne sprawozdania rachunkowe (Referat Finansowy - sygn. 124-159), wykazy nieruchomości i gospodarstw rolnych, wykazy dróg (Referat Społeczno-Gospodarczy - sygn. 160-165), wykazy zapomóg pieniężnych (Referat Opieki Społecznej - sygn. 166-167)15. Urząd Starosty i Wydział Powiatowy zniesiono uchwałą z 20 marca 1950 roku. Całość władzy administracyjnej przejęły rady narodowe jako jednolita władza państwowa16.
Organem wykonawczym i zarządzającym rad narodowych były prezydia rad. Prezydium Powiatowej Rady Narodowej i Urząd Powiatowy w Sławnie z lat 1950-1975 (nr zespołu 105) liczy aż 831 jednostek archiwalnych. PPRN utworzyło wydziały i referaty, z których do 1958 roku poszczególne referaty przekształcono w wydziały, inne zaś połączono bądź zlikwidowano, a w ich miejsce powołano nowe17. Zespół archiwalny zawiera: protokoły sesji, komisje, spotkania radnych z wyborcami, organizacja urzędu, realizacja uchwał sesji i prezydium, kontrole (Wydział Organizacyjno-Prawny - sygn. 1-323, 827-828), plany społeczno-gospodarcze, programy rozwoju powiatu, lokalizacja inwestycji, obiektów (Powiatowa Komisja Planowania Gospodarczego - sygn. 324-390, 829), budżety, bilanse, zestawienia statystyczne i analityczne, kontrole finansowe (Wydział Finansowy - sygn. 391-496), plany pracy, sprawozdania, narady, plany i sprawozdania finansowe, sprawozdania statystyczne, kontrole szkół i placówek opiekuńczych, projekty organizacyjne szkół, sieć szkół i przedszkoli (Inspektorat Oświaty - sygn. 497-629), plany i sprawozdania, sieć bibliotek, domów kultury (Wydział Kultury - sygn. 630-641,
15 Powiatowa Rada Narodowa i Wydział Powiatowy w Sławnie z lat 1945-1950 (Inwentarz zespołu archiwalnego).
16	Ustawa z 20 marca 1950 roku o terenowych organach jednolitej władzy państwowej (Dz.U. Nr 14, poz. 130).
17 Prezydium Powiatowej Rady Narodowej i Urząd Powiatowy w Sławnie z lat 1950-1975 (Inwentarz zespołu archiwalnego).
Sławno w zasobie Archiwum Państwowego w Koszalinie Oddział w Słupsku
53
830-831), plany i sprawozdania (Powiatowy Komitet Kultury Fizycznej i Turystyki - sygn. 642-644), plany i sprawozdania, zmiana nazwisk i imion, odtwarzanie i ustalanie aktów stanu cywilnego, poświadczenie obywatelstwa, sprawy narodowościowe (Wydział Spraw Wewnętrznych -sygn. 645-699), plany i sprawozdania, organizacje rolnicze, SKR, SPR, kontrole (Wydział Rolnictwa, Leśnictwa i Skupu - sygn. 700-730), działalność wydziału, plany i sprawozdania (Wydział Budownictwa, Urbanistyki i Architektury - sygn. 731-736), plany i sprawozdania, kontrole, cmentarnictwo (Wydział Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej - sygn. 737-767), lokalizacja sieci handlowej i usługowej, narady, odprawy wydziału, plany i sprawozdania, zarządzenia własne (Wydział Handlu, Przemysłu i Usług - sygn. 768-800), plany i sprawozdania, protokoły kontroli, organizacja lecznictwa (Wydział Zdrowia i Opieki Społecznej - sygn. 801-810), organizacja pracy wydziału, sprawozdania i analizy (Wydział Zatrudnienia i Spraw Socjalnych - sygn. 811-822), plany pracy, sprawozdania, protokoły kontroli (Powiatowa Komenda Straży Pożarnych -sygn. 823), plany pracy, informacje statystyczne (Wydział Statystyki -sygn. 824), plany i sprawozdania (Wydział Komunikacji - sygn. 825), normatywy kancelaryjno-archiwalne, bilanse roczne (Wydział Bud-żetowo-Gospodarczy - sygn. 826), informacje o sytuacji ludności cygańskiej w mieście Sławno (Wydział Spraw Wewnętrznych - sygn. 827)18. Mocą ustawy z 28 maja 1975 roku zniesiono urzędy powiatowe i wprowadzono dwustopniowy podział administracyjny kraju19.
Fragmentarycznie zachowały się materiały archiwalne zespołu nr 38 -Akta Gminy w Sławnie z lat 1945-1954. To zaledwie 15 jednostek archiwalnych. Na czele gmin stał wójt, natomiast jednostkami samorządu terytorialnego były gminne rady narodowe, które powoływały zarządy gminne jako swoje organy wykonawcze. Zespół zawiera: protokoły posiedzeń, sprawozdania z działalności, budżety, spisy inwentarza żywego, Narodowy Spis Powszechny - wyciągi z wykazów (Zarząd Gminy - sygn. 1-12) oraz protokoły z zebrań gromadzkich, z posiedzeń zebrań członków Rolniczych Zespołów Spółdzielczych (sygn. 13-15)20.
W 1954 roku w miejsce gminy powołano gromady, zmieniając jednocześnie ich liczbę w powiecie. Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej w Sławnie z lat 1960-1972 (nr zespołu 247) liczy zaledwie 9 jednostek
18	Prezydium Powiatowej Rady Narodowej i Urząd Powiatowy w Sławnie z lat 19501975 (Inwentarz zespołu archiwalnego).
19	Ustawa z 28 maja 1975 roku o dwustopniowym podziale administracyjnym państwa oraz o zmianie ustawy o radach narodowych (Dz.U. Nr 16, poz. 90 i 91).
20	Akta gminy Sławno z lat 1945-1954 (Inwentarz zespołu archiwalnego).
54
Krzysztof Skrzypiec
archiwalnych. PGRN w Sławnie powstało na mocy uchwały z 25 września 1954 roku o reformie podziału administracyjnego kraju21. Jego działalność przypada na lata 1960-1972 w wyniku połączenia PGRN Warszko-wo, Kopnica, Bolszewo, Sławsko. Gromadzkie rady narodowe były organami władzy państwowej na terenie gromady, jej organem wykonawczym zaś prezydia rad. W aktach odnajdziemy: protokoły sesji, księga uchwał (sesje Gromadzkiej Rady Narodowej - sygn. 1-4), protokoły posiedzeń (komisje Gromadzkiej Rady Narodowej - sygn. 5), protokoły posiedzeń, rejestr uchwał (Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej - sygn. 6), roczne plany gospodarcze, wieloletnie programy rozwoju (sygn. 7), plany budżetowe, zmiany, sprawozdania (Budżet i jego wykonanie - sygn. 8-9)22.
W myśl ustawy z 29 listopada 1972 roku w miejsce PGRN utworzono urzędy gmin23. Urząd Gminy w Sławnie z lat 1973-1986 (nr zespołu 819) zawiera 66 jednostek archiwalnych. Zachowała się dokumentacja dotycząca: działalności zespołów doradczych i opiniotwórczych, społecznych komisji pojednawczych, związków zawodowych - sygn. 8/1-3, protokoły z narad, zarządzenia i decyzje naczelnika gminy - sygn. 8/4-13, plany pracy, sprawozdania - sygn. 8/14-18, skargi i wnioski, protokoły kontroli, zarządzenia pokontrolne oraz sprawozdania z ich realizacji - sygn. 8/19-29, dane statystyczne o pracownikach, szkolenia - sygn. 8/30-31, budżet -sygn. 8/32-47, podatki i opłaty - sygn. 8/48, plany rozwoju społeczno-gospodarczego i ich realizacja - sygn. 8/49-62, Kolegium do spraw Wykroczeń - sygn. 8/63, program rozwoju budownictwa wiejskiego - sygn. 8/64, analizy potrzeb pomocy społecznej i jej rezultatów - sygn. 8/65 oraz archiwum zakładowe - sygn. 8/6624.
W latach 1973-1986 działała też Gminna Rada Narodowa w Sławnie (nr zespołu 816). Z tego okresu zachowała się dokumentacja przekazana do tutejszego archiwum spisami zdawczo-odbiorczymi nr 2 oraz nr 4. Ogółem zespół liczy 74 jednostki archiwalne, które zawierają: wybory do rad narodowych i sejmu - sygn. 2/1-4, protokoły sesji - sygn. 2/5-16, protokoły posiedzeń prezydium GRN - sygn. 2/17-27, radni - sygn. 2/28-31, wybory sołtysów, zebrania wiejskie - sygn. 2/32-42, komisje do spraw: zaopatrzenia ludności, planu, budżetu, budownictwa, komunikacji, rolna, ładu i porządku publicznego, rozwoju gospodarczego i zaopatrzenia, oświaty, kultury, spraw socjalnych, przestrzegania prawa i porządku pu-
21	Ustawa z 25 września 1975 roku o reformie podziału administracyjnego wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych (Dz.U. Nr 43, poz. 191).
22	Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej w Sławnie z lat 1960-1972 (Inwentarz zespołu archiwalnego).
23	Ustawa z 29 listopada 1972 roku o utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych (Dz.U. Nr 49, poz. 312).
24	Urząd Gminy w Sławnie z lat 1973-1986 (Spis zdawczo-odbiorczy nr 8).
Sławno w zasobie Archiwum Państwowego w Koszalinie Oddział w Słupsku
55
blicznego - sygn. 2/43-51, Komitet Kontroli Społecznej - sygn. 2/52, archiwum zakładowe - sygn. 2/5 325. Uzupełnieniem powyższej dokumentacji jest spis nr 4, który zawiera 21 jednostek archiwalnych26.
2.	Akta dotyczące prawa i wymiaru sprawiedliwości
Kolejną grupą akt licznie reprezentowaną w zasobie słupskiego oddziału Archiwum Państwowego w Koszalinie są akta instytucji ochrony prawa i wymiaru sprawiedliwości. Należy wymienić zespół archiwalny Sądu Grodzkiego w Sławnie z lat 1946-1950 [1954] (nr zespołu: 561), który liczy 185 jednostek archiwalnych. Został utworzony w połowie 1945 roku Przez cały okres funkcjonowania jego siedzibą było miasto Sławno, natomiast teren działania obejmował też powiat sławieński w granicach administracyjnych z lat 1945-1950. Został zniesiony rozporządzeniem ministra sprawiedliwości z 27 listopada 1950 roku27. Akta zawierają: skorowidze i repertoria dla spraw cywilnych, księgi rejestracyjne spraw cywilnych, repertoria, skorowidze Ns, N, C, E, Cps (sygn. 1-9), akta spraw cywilnych niespornych: akta szczegółowe rodzinne i opiekuńcze, o stwierdzenie zgonu, uznanie za zmarłego (sygn. 10-166), akta spraw cywilnych procesowych: akta szczegółowe akt spraw cywilnych procesowych (sygn. 167-181), repertoria dla spraw karnych: księgi rejestracyjne spraw karnych, repertoria Kp, Kps, Ko (sygn. 182-185)28.
Należy także wymienić zespół Akta notariusza Tadeusza Rubicha, który prowadził biuro notarialne przy Sądzie Grodzkim w Sławnie w latach 1946-1951 (nr zespołu 562). Zachowało się jedynie pięć jednostek archiwalnych29.
Prokuratura Powiatowa w Sławnie z lat 1945-1975 (nr zespołu: 555) to kolejne 100 jednostek archiwalnych, które przekazano spisami zdawczo-odbiorczymi. Zespół zawiera: księgę należności budżetowych, poufny dziennik prezydialny, kontrolki, tajny dziennik prezydialny, ewidencję zabezpieczeń, repertoria, wykazy, skorowidze, skorowidz alfabetyczny30.
25	Gminna Rada Narodowa w Sławnie z lat 1973-1986 (Spis zdawczo-odbiorczy nr 2).
26	Gminna Rada Narodowa w Sławnie z lat 1973-1986 (Spis zdawczo-odbiorczy nr 4).
27	Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 27 listopada 1950 roku o dostosowaniu sądów powszechnych do nowych przepisów ustrojowych i o zniesieniu sądów zbędnych (Dz.U. Nr 54, poz. 496).
28	Sąd Grodzki w Sławnie z lat 1946-1950 [1954] (Inwentarz zespołu archiwalnego).
29 Akta notariusza Tadeusza Rubicha przy Sądzie Grodzkim w Sławnie 1946-1951 (Spis zdawczo-odbiorczy).
30 Prokuratura Powiatowa w Sławnie z lat 1945-1975 (7 odrębnych spisów zdawczo-odbiorczych).
56
Krzysztof Skrzypiec
3.	Akta dotyczące administracji specjalnej
Szczególnie interesujące dla badacza dziejów Sławna są akta urzędów administracji specjalnej. Do tej grupy akt należy Inspektorat Szkolny w Sławnie z lat 1945-1950 (nr zespołu: 90), z działalności którego pozostało 66 jednostek archiwalnych. Zasięg terytorialny władz szkolnych pokrywał się z granicami administracyjnymi powiatu. Inspektor szkolny był bowiem odpowiedzialny za: organizację i realizację powszechnego nauczania i wychowania w podległych mu szkołach, stan wychowania w podległych mu zakładach wychowania przedszkolnego, opiekę i wyzyskanie wszelkich możliwych środków zmierzających do podniesienia stanu i poziomu oświaty pozaszkolnej oraz stan organizacyjny i wykonanie prac i zadań własnych31. Ostatecznie ustawą z 20 marca 1950 roku zniesiono urząd inspektora szkolnego, włączając go w struktury Prezydium Powiatowej Rady Narodowej jako Wydział Oświaty32. Akta zawierają: okólniki i zarządzenia ministerstwa (Administracja Ogólna -sygn. 1-2), sprawozdania z działalności bibliotek (Biblioteki Szkolne -sygn. 3-4), remonty i odbudowa szkół (Budownictwo Szkolne - sygn. 5), budżety jednostki, szkół i przedszkoli (sygn. 6-8), protokoły z konferencji rejonowych (sygn. 9), wykazy nauczycieli i dzieci szkolnych (sygn. 10-12), sieć szkolna, starania o budynki szkolne i nauczycieli (Organizacja Szkół -sygn. 13-24), plany pracy i sprawozdania (Oświata Pozaszkolna - sygn. 25-30), protokoły z posiedzeń rad pedagogicznych (Rada Szkolna Miejscowa - sygn. 31), nauka religii dla uczniów (Religia - sygn. 32), frekwencja w szkołach i wyniki nauczania (Sprawozdania - sygn. 33), sprawozdania szkół i oświaty pozaszkolnej (Statystyka - sygn. 34-52), zamknięcie nielegalnej szkoły w Sulinicach (Szkoły Prywatne - sygn. 53), organizacja szkoły zawodowej w Sławnie (Szkoły Zawodowe - sygn. 54), sprawozdania z obchodów „Święta oświaty” (Uroczystości - sygn. 55-56), wykazy szkół i uczniów, zakładanie i utrzymanie szkół (sygn. 57), protokoły i referaty (Zjazdy i Konferencje - sygn. 58), wykaz i działalność szkolnych organizacji (Różne - sygn. 59-63), sprawozdania z działalności Powiatowego Inspektora Spółdzielni Uczniowskiej (Spółdzielczość -sygn. 64), plan pracy i sprawozdania z działalności Poradni Oświatowej (sygn. 65), stan szkolnictwa w powiecie (Sprawozdania Statystyczne -sygn. 66)33.
31	Inspektorat Szkolny w Sławnie z lat 1945-1950 (Inwentarz zespołu archiwalnego).
32	Ustawa z 20 marca 1950 roku o terenowych organach jednolitej władzy państwowej (Dz.U. Nr 14, poz. 130).
33	Inspektorat Szkolny w Sławnie z lat 1945-1950 (Inwentarz zespołu archiwalnego).
Sławno w zasobie Archiwum Państwowego w Koszalinie Oddział w Słupsku
57
4.	Akta dotyczące działalności gospodarczej
Źródłem wiedzy w ujęciu analitycznym dziejów Sławna i ziemi sławieńskiej jest bez wątpienia zespół archiwalny Powiatowy Inspektorat Statystyczny w Sławnie z lat [1953-1961] 1962-1975 (nr zespołu 256), który liczy 122 jednostki archiwalne. Na podstawie ustawy z 15 lutego 1962 roku o organizacji statystyki państwowej zniesiono wydziały (referaty) statystyki prezydiów rad narodowych, powołując w ich miejsce terenowe organy statystyki państwowej34. Zachowany materiał źródłowy zawiera: zestawienia powiatowe stanu upraw, szacunki upraw (Państwowa Inspekcja Plonów - sygn. 1-7), narodowy spis powszechny, spis rolny (Powiatowe Biuro Spisowe - sygn. 8-71), sprawozdania statyczne, skup produktów rolnych, gospodarka leśna, transport, gastronomia (Referat Statystyki Gospodarczej - sygn. 72-121), protokoły kontroli, zarządzenia pokontrolne - sygn. 12235.
Nieco słabiej zachowały się akta Urzędu Skarbowego w Sławnie z lat 1945-1950 (nr zespołu 99). Pozostało zaledwie 21 jednostek archiwalnych. Urzędy skarbowe powołano dekretem z 11 kwietnia 1945 roku
0	ustroju władz administracji skarbowej oraz skarbowych organów wyko-nawczych36. 20 marca 1950 roku urzędy skarbowe zostały zlikwidowane
1	zastąpione wydziałami finansowymi, które utworzono w prezydiach powiatowych rad narodowych37. Z uwagi na fakt, że zachowały się jedynie szczątki materiałów, akta ułożono według grup rzeczowych: rejestry przedsiębiorstw przemysłowych i handlowych (sygn. 1-2), rejestr podatku od wzbogacenia wojennego (sygn. 3), rejestry wymiarowe podatku dochodowego i obrotowego (sygn. 4-11), rejestry wymiarów doraźnych (sygn. 12-14), ewidencja posiadaczy nieruchomości (sygn. 15), rejestr przypisów i odpisów podatku obrotowego - sygn. 16, ewidencja spraw przekazanych Obywatelskiej Komisji Podatkowej (sygn. 17), rejestr podatku od nieruchomości lokali (sygn. 18), rejestry spraw karnych (sygn. 19-21)38.
Ważne dla badań nad historią gospodarczą rejonu sławieńskiego materiałem archiwalnym pozostają akta przedsiębiorstw i urzędów admini-
34	Ustawa z 15 lutego 1962 roku o organizacji statystyki państwowej (Dz.U. Nr 10, poz. 47).
35	Powiatowy Inspektorat Statystyczny w Sławnie z lat [1953-1961] 1962-1975 (Inwentarz zespołu archiwalnego).
36	Dekret z 11 kwietnia 1945 roku o ustroju władz administracji skarbowej oraz skarbowych organów wykonawczych (Dz.U. Nr 12, poz. 64).
37	Ustawa z 20 marca 1950 roku o terenowych organach jednolitej władzy państwowej (Dz.U. Nr 14, poz. 130).
38	Urząd Skarbowy w Sławnie z lat 1945-1950 (Inwentarz zespołu archiwalnego).
58
Krzysztof Skrzypiec
stracji gospodarczej oraz akta spółdzielni i ich związków. Do tej grupy zespołów zaliczamy Zjednoczenie Państwowych Gospodarstw Rolnych w Sławnie z lat [1951-1953] 1954-1958 (nr zespołu 117), reprezentowane przez 154 jednostki archiwalne. 18 marca 1954 roku połączono zespoły PGR z powiatu Sławno (Noskowo, Nacław, Pieńkowo, Ostrowiec) oraz z powiatu Miastko (Barnów, Biesowice, Kamnica, Trzcinno, Świerzenko). Miały one odtąd funkcjonować jako „Zjednoczenie Państwowych Gospodarstw Rolnych, z siedzibą w Sławnie, woj. koszalińskie”39. Zespół zawiera: plany, sprawozdawczość (Dział Planowania - sygn. 1-60), struktura zasiewów, zagospodarowanie gruntów (Dział Produkcji Roślinnej - sygn. 61-69), produkcja nasienna (Dział Produkcji Nasiennej - sygn. 70), produkcja zwierząt, mleka, gospodarka paszami (Dział Produkcji Zwierzęcej -sygn. 71-76), plany, kontrole, gospodarka paliwem (Dział Mechanizacji i Transportu - sygn. 77-81), plany, sprawozdania, działalność produkcyjna (Dział Przemysłu Rolnego - sygn. 82-92), materiały do planów inwestycyjnych (Dział Inwestycji - sygn. 93-101), komunikaty (Dział Budownictwa - sygn. 102-103), szkolenia zawodowe (Dział Kadr i Szkolenia Zawodowego - sygn. 104), umowy zbiorowe, preliminarze, sprawy socjalne (Dział Zatrudnienia i Płac - sygn. 105-112), powołanie, struktura organizacyjna, narady (Inspektorat Organizacji - sygn. 113-135), kontrole, bilanse, preliminarze (Dział Finansowo-Księgowy - sygn. 136-146), materiały do planów zaopatrzenia (Dział Zaopatrzenia Materiałowo-Technicznego - sygn. 147-152), plany poprawy warunków BHP (St. Technik BHP i Ochrony Ppoż. - sygn. 153), wnioski racjonalizatorskie (Technik Wynalazczości i Racjonalizacji - sygn. 154)40.
Gospodarczą organizacją skupiającą mieszkańców wsi był Powiatowy Związek Kółek Rolniczych w Sławnie z lat 1956-1976 (nr zespołu 224), liczący 162 jednostki archiwalne. Posiadał osobowość prawną oraz dysponował własnym majątkiem ruchomym i nieruchomym. Mógł zawierać umowy w zakresie swej działalności, zaciągać zobowiązania i odpowiadać za nie własnym majątkiem. W lipcu 1975 roku rady powiatowych związków kółek rolniczych podjęły uchwałę w sprawie zakończenia statutowej działalności, rozwiązania PZKR-ów oraz skreślenia ich z rejestrów41. Akta zawierają: protokoły posiedzeń, sprawozdania z działalności, struktura wewnętrzna, statut, plany działania (Dział Kadr, Samorządu, Organizacji
39	Zjednoczenie Państwowych Gospodarstw Rolnych w Sławnie z lat [1951-1953] 1954-1958 (Inwentarz zespołu archiwalnego).
40	Zjednoczenie Państwowych Gospodarstw Rolnych w Sławnie z lat [1951-1953] 1954-1958 (Inwentarz zespołu archiwalnego).
41	Powiatowy Związek Kółek Rolniczych w Sławnie z lat 1956-1976 (Inwentarz zespołu archiwalnego).
Sławno w zasobie Archiwum Państwowego w Koszalinie Oddział w Słupsku
59
Ryc. 2. Gebäudebuch des Stadtgemeindebezirks Schlawe, Urząd Katastralny w Sławnie,
sygn. 827
60
Krzysztof Skrzypiec
Organizacji i Administracji - sygn. 1-19), realizacja zadań, program działania, stan organizacyjny, protokoły kontroli, skargi i zażalenia, rejestracja kółek rolniczych (Dział Kadr - Zjazdy PZKR - sygn. 20-67), plany, sprawozdania finansowe, plany finansowo-rzeczowe, nakłady inwestycyjne, budżet (Dział Ekonomiczno-Finansowy - sygn. 68-129), plany, usługi, informacja z działalności, sprawozdania statystyczne (Inspektorat Mechanizacji Rolnictwa - sygn. 130-136), własne zjazdy, sprawozdania z działalności, protokoły z posiedzeń, ocena działalności związków (Dział Specjalizacji i Kooperacji - sygn. 137-149), plany pracy, protokoły posiedzeń, sprawozdania z działalności, wykazy (Stanowisko Pracy do spraw Kół Gospodyń Wiejskich - sygn. 157-162)42.
Doskonałym źródłem wiedzy dla badań nad dziejami gospodarczymi Sławna w XIX i XX wieku są akta Urzędu Katastralnego w Sławnie (Katasteramt Schlawe) z lat [1763-1860], 1861-1945 (nr zespołu 41). Zachowały się: recesy, wiadomości o zmianie właścicieli gruntów i zabudowań, granicach nieruchomości, parcelach, aktach pomiarowych, alfabetyczne wykazy właścicieli nieruchomości, spisy artykułów matrykuły (Ryc. 2)43. Wraz z dokumentacją aktową zachowała się dokumentacja kartograficzna. Tylko dla miasta Sławna zidentyfikowano w zasobie tutejszego Archiwum niemal 200 jednostek kartograficznych, przeważnie są to plany uzupełniające Ergänzungskarten44.
5.	Partie polityczne
Ważnym aspektem życia społecznego Sławna były partie polityczne oraz podległe organizacje, ruchy społeczne. Tę grupę zespołów reprezentuje Komitet Miejski Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Sławnie z lat 1975-1989 (nr zespołu 566), w ramach którego zachowało się 65 jednostek archiwalnych. Zespół zawiera: protokoły z konferencji sprawozdawczo-wyborczych (sygn. 1-9), protokoły z zebrań sztabu politycznego (sygn. 10-11), protokoły posiedzeń plenarnych (sygn. 12-23), protokoły posiedzeń egzekutywy (sygn. 24-53), materiały Miejskiej Ko-
42	Powiatowy Związek Kółek Rolniczych w Sławnie z lat 1956-1976 (Inwentarz zespołu archiwalnego).
43	Urząd Katastralny w Sławnie [Katasteramt Schlawe] z lat [1763-1860], 1861-1945 (Spis zdawczo-odbiorczy).
44	Urząd Katastralny w Sławnie [Katasteramt Schlawe] z lat [1763-1860], 1861-1945 (Inwentarz kartkowy zespołu archiwalnego - kartografia).
Sławno w zasobie Archiwum Państwowego w Koszalinie Oddział w Słupsku
61
misji Rewizyjnej (sygn. 54), protokoły posiedzeń Miejskiej Komisji Kontroli Partyjnej (sygn. 55-57), posiedzenia Komisji Współdziałania Partii i Stronnictw (sygn. 58), posiedzenia Komisji Problemowej (sygn. 59-60), ankiety statystyczne (sygn. 61) oraz protokoły z narad aktywu (sygn. 62-65)45.
Zakończenie
Przedstawiony materiał archiwalny z całą pewnością nie wyczerpuje tematu i stanowi jedynie próbę usystematyzowania źródeł do dziejów Sławna. Wiele urzędów i instytucji o znaczeniu regionalnym miało swoją siedzibę w Sławnie, co podkreśla lokalne znaczenie miasta. W związku z tym ujęto też w publikacji, celem uzupełnienia informacji oraz pełniejszej orientacji w przedmiotowym zasobie archiwalnym, dane odnośnie do dokumentów administracji powiatu i gminy. Pozostaje mieć nadzieję, że powyższa kompilacja przyczyni się do wzrostu zainteresowania zasobem archiwalnym słupskiego Archiwum w kontekście dalszych badań nad przeszłością Sławna.
Bibliografia
CHOCHUŁ K. 2010. Polanów i okolice w zasobie archiwum Państwowego w Koszalinie Oddział w Słupsku, [w:] Historia i kultura Ziemi Sławieńskiej, t. X: Miasto i gmina Polanów, W. Rączkowski, J. Sroka (red.), Sławno—Polanów: Fundacja „Dziedzictwo”, 141-150.
KRAUSE C. 2006. Die Pfälzer Kolonisation im Allgemeinen sowie die Pfälzer Kolonistendörfer Wilhelmine (Wilkowice) und Coccejendorf (Radosław Sławieński) und deren archivische Überlieferung im Geheimen Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz Berlin-Dahlem, [w:] Historia i kultura Ziemi Sławieńskiej, t. V: Studia nad dziejami wsi, W. Rączkowski, J. Sroka (red.), Sławno: Fundacja „Dziedzictwo”, 327—365.
SCHOEBEL M. 2013. Die archivische Überlieferung der Stadte und Gemeinden des Landkreises Schlawe im Landesarchiv Greifswald, [w:] Historia i kultura Ziemi Sławień-skiej, t. XI: Ośrodki miejskie, W. Rączkowski, J. Sroka (red.), Darłowo—Sławno: Fundacja „Dziedzictwo”, 125—143.
45	Komitet Miejski Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Sławnie z lat 1975—1989 (Spis roboczy).
62
Krzysztof Skrzypiec
Slawno im Bestand des Staatlichen Archivs in Koszalin, Außenstelle Slupsk
Zusammenfassung
Die Suche nach Quellenmaterial zur Geschichte Schlawes ist sehr schwierig, denn die Akten befinden sich an verschiedenen Orten. Ein großer Teil (bis 1945) befindet sich im Landesarchiv Greifswald, der Rest in den Staatlichen Archiven in Szczecin und Koszalin oder in den Außenstellen. Die meisten Akten der Stadt Slawno nach dem 2. Weltkrieg sind in der Außenstelle Slupsk des Staatlichen Archivs Koszalin. Der Bestand sind Themengruppen von Akten der Behörden, der Administration und der Selbstverwaltung.
Zu dieser Gruppe gehören auch die Akten der Stadtverwaltung. Auf Grund der Änderungen in der Verwaltung, kann man folgende Gruppen festlegen: Städtischer Nationalrat und Stadtrat Slawnos 1945—1950, Präsidium des Städtischen Nationalrates 1973—1985, Stadtamt in Slawno 1974—1986, Nationalrat der Stadt und Gemeinde Slawno 1986—1990, Stadt- und Gemeindeamt Slawno 1986—1990. Die aufschlussreichsten Akten sind die der allgemeinen Verwaltung und der territorialen Selbstverwaltung, geführt vom Landratsamt in Slawno von 1945— 1950. Besonders wertvoll sind die sehr gut erhaltenen Akten des Besiedlungsreferates, anhand derer kann man die gesamte Besiedlungsaktion im Kreis Slawno rekonstruieren. In den Jahren 1945—1950 funktionierten gleichzeitig der Kreisnationalrat und eine selbständige Kreisabteilung. Das ausführende und verwaltende Organ der
Nationalräte waren die Präsidien der Räte: Das Präsidium des Kreisnationalrates und das Kreisamt in Slawno 1950—1975. Die Gemeindeakten von 1945 bis 1954 sind nur in Fragmenten erhalten. An Stelle des Gemeindeamtes ernannte man jetzt das Präsidium des Nationalrates der Gemeinde, tätig von 1960—1972 Es gibt noch Akten des Gemeindeamtes 1973—1986 und des Nationalrates der Gemeinde Slawno 1973—1986.
Eine andere Gruppe sind Akten des Institutes für Staatssicherheit und des Organs der Rechtsprechung. Wichtig: Akten des Amtsgerichtes Slawno 1946— 1950 (1954), Akten des Notars Tadeusz Rubich, der eine KANZLEI am Amtsgericht in Slawno führte 1946—1951; Kreisanwaltschaft 1945—1975.
Besonders interessant sind die Akten der Ämter für spezielle Verwaltung. Zu der Gruppe gehören: das Schulinspektorat 1945—1950, das Inspektorat für Statistik (1953—1961) 1962—1975 und das Finanzamt in Slawno 1945—1950.
Eine ausgezeichnete Quelle zur Erforschung der Wirtschaftsgeschichte Schlawes im 19. und 20. Jh.: sind die Akten des Katasteramtes aus den Jahren (1763—1860) 1861—1945. Erhalten sind auch die Akten der kartografischen Dokumentation. Akten der Unternehmen und der Wirtschaftsämter nach 1945, auch von Genossenschaften und ihrer Verbände, sind erhalten. Zu dieser Gruppe gehören: Die
Sławno w zasobie Archiwum Państwowego w Koszalinie Oddział w Słupsku
63
Staatliche Landwirtschaftliche Vereinigung in Slawno (1951—1953) 1954—1958, der Kreisverein Landwirtschaftlicher Genossenschaften in Slawno 1956—1976.
Akten politischer Parteien und den ihnen untergeordneten Organisationen ebenso gesellschaftliche Bewegungen vervollständigen die Sammlung. Diese Gruppe wird von den Abteilungen des Städtischen Komitees der Vereinigten Polnischen Arbeiterpartei repräsentiert 1975—1989.
Das vorgestellte Material ist bestimmt noch nicht alles, es ist nur eine Probe der Systematisierung der Quellen in Sachen Geschichte der Stadt. Viele Ämter und Institutionen hatten ihre Sitze in Slawno, was die lokale Bedeutung der Stadt unterstreicht. Die Hoffnung besteht, dass die obigen Angaben das Interesse der Menschen an archivalen Sammlungen im Archiv Slupsk erweckt und zu späteren Untersuchungen der Geschichte der Stadt Slawno bereit gemacht hat.
O ludności Sławna od połowy XVII do przełomu XVIII i XIX wieku. Wybrane zagadnienia
JÓZEF LINDMAJER (Słupsk)
Wprowadzenie*
Od końca lat 20. XVII wieku wzmógł się proces politycznego, terytorialnego i gospodarczego rozpadu pomorskiego księstwa Gryfitów. Takie symptomy nasiliły się w krótkim czasie (zaledwie 10-letnim okresie), zwłaszcza po śmierci ostatniego pomorskiego władcy - księcia Bogusława XIV 10 marca 1637 roku. Już od lat 1627-1630 państwo pomorskie (z ziemią sławieńską) stało się - mimo zadeklarowanej neutralności -przedmiotem w rękach okupacyjnych wojsk głównych stron walczących w wojnie trzydziestoletniej (1618-1648): duńskich, cesarskich, szwedzkich i brandenburskich.
Po rozbiorze ziem dawnego księstwa pomorskiego Gryfitów w latach 1648-1653 historyczna ziemia sławieńska (ze Sławnem, Darłowem, Polanowem i Sianowem) przypadła Brandenburgii - jej ówczesnemu władcy księciu elektorowi Fryderykowi Wilhelmowi („Wielkiemu Elektorowi”) -wraz z niemal całym terytorium nieistniejącego państwa Gryfitów, położonym na wschód od Odry. Ta część ziem pomorskich w rękach Hohenzollerna została przekształcona w odrębną dzielnicę polityczno-administracyjną zwaną Pomorzem Tylnym (Hinterpommern) lub poprawniej - Elektor-skim Księstwem Pomorza Tylnego1. To w jego składzie przez półtora wieku funkcjonowała ziemia sławieńska, najpierw jako okręg zwany dystryktem, następnie jako powiat.
* Ze względu na prośbę Autora redaktorzy w tym tekście wyjątkowo przyjęli tradycyjny sposób cytowania.
1	Churfürstliches Hinter-Pommersches Herzogthum.
66
Józef Lindmajer
1.	Wielkość zaludnienia
Wojna trzydziestoletnia na Pomorzu przyniosła zniszczenia materialne, zwłaszcza finansowe, pogłębiła ubóstwo jego mieszkańców, zaowocowała znacznym spadkiem potencjału demograficznego. Na terenach wiejskich ziemi sławieńskiej (z wyłączeniem wsi państwowej domeny darłowskiej - Amt Rügenwalde) była to wręcz katastrofa demograficzna. W okręgu sławieńskim liczba ludności włości szlacheckich i miejskich (Sławna, Darłowa) zmniejszyła się o ponad 60%, a licząc tylko warstwę chłopską - aż o 66%, natomiast w okręgu słupskim o około 33%2. O regresie demograficznym w miastach, który był skutkiem wojny trzydziestoletniej, świadczą np. te dane. Pomimo niewielkich zniszczeń w tkance zabudowy w Sławnie jeszcze w latach 1664-1665 niezamieszkałe domy, „budy” i piwnice stanowiły 30% wszystkich budynków, w Darłowie 38,7%, w Słupsku 21,1%3. Pod koniec lat 30. XVII wieku w Sławnie pozostało zaledwie 40 pełnoprawnych mieszczan (Bürger)4. W Darłowie straty demograficzne oceniane są na około 45-50% stanu przedwojennego. Regeneracja sił demograficznych w Sławnie następowała niezwykle wolno. W 1677 roku ogólna liczba mieszkańców tego miasta to zaledwie 432 osoby (por. Tab. 1)5.
Także na początku XVIII stulecia nie pojawiły się impulsy odnowy podstaw gospodarczych oraz demograficznych Sławna, czego dowodzi liczba ludności w 1712 roku, tj. zaledwie 708 osób. Zatem w ciągu 35 lat (od 1677 roku) przybywało w Sławnie średnio rocznie ośmiu mieszkańców i to wyłącznie jako wynik własnego przyrostu naturalnego. Jedna statystyczna rodzina w tym mieście w 1677 roku liczyła tylko 3,1 osoby6. Taki
2 Z. Szultka, [w:] Historia Pomorza, G. Labuda (red.), t. II: Do roku 1815, cz. 3: Pomorze Zachodnie w latach 1648-1815, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie 2003, s. 37 (dalej: Z. Szultka, [w:] Historia Pomorza, II/3).
3	Tamże, s. 39, przypis 35.
4	M. Wehrmann, Geschichte von Pommern, Bd. 2, Gotha: Friedrich Andreas Perthes 1906, s. 144.
5	L.W. Brüggemann, Ausführliche Beschreibung des gegenwärtigen Zustandes des Königl. Preussischen Herzogthums Vor- und Hinterpommern, Bd. II, Theil 2, Stettin: H.G. Effenbart, Königl. Buchdrucker 1784, s. 840; A. Stoebbe, Chronik der Stadtgemeinde Schlawe i. Pom., Schlawe: Druck H. Moldenhauer & Sohn 1898, s. 291; H. Griebenow, Die Stadt Schlawe, Unsere Heimat. Beilage zur „Kösliner Zeitung”, Nr 6, 1924; A. Viernow, Aus Pommerns Geschichte, Bd. II, Stettin: Herrcke & Lebeling 1926, s. 42; H. Lesiński, Handel morski Kołobrzegu w XVII i XVIII wieku, Szczecin: Wydawnictwa Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Szczecinie 1982, s. 41; Z. Szultka, [w:] Historia Pomorza, II/3, s. 39.
6	Obliczenia wg A. Stoebbe, Chronik..., s. 291.
O ludności Sławna od połowy XVII do przełomu XVIII i XIX wieku
67
Tabela 1. Ludność Sławna i Darłowa w latach 1712—1806
Rok	Liczba ludności		Rok	Liczba ludności	
	Sławno	Darłowo		Sławno	Darłowo
1712	708		1786	1628	2257
1740	1453	1973	1787	1645	
1756	1351	1963	1788	1672	
1762	1033	1697	1789	1661	2288
1763	1015	1864	1790	1657	
1766	1435		1791	1682	2331
1768	1224	1879	1792	1691	
1770	891	1948	1793	1697	
1771	1452	1952	1794	1702	2347
1772	1470	1870	1795	1650	
1773		1880	1796	1634	
1775	1483	2026	1797	1656	2394
1776	1574	2048	1798	1744	2394
1777	1579		1799	1668	
1778	1526		1800	1703	
1779	1535		1801	1709	
1780	1594		1802	1773	2491
1781	1572		1803	1780	
1782	1602	2255	1804	1766	
1783	1556		1805	1723	
1784	1556	2287	1806	1744	
1785	1585				
Źródło: A. Stoebbe, Chronik..., s. 58, 61, 69; Archiwum Państwowe w Szczecinie (dalej AP Szcz.), Zespół: Rękopisy i spuścizny (dalej RiS), Nr 687, 688, 690, 692, 693, 695, 699; Ch.F. Wutstrack, Kurze historisch-geographisch-statistische Beschreibung von königlich preussischen Herzogthümer Vor- und Hinterpommern, Stettin: 1793, s. 654—671; F. Restorff, Topographische Beschreibung der Provinz Pommern mit einer statistischen Uebersicht, Berlin-Stettin: Nicolaischen Buchhandlung 1827, s. 254; Ostpommersche Heimat. Beilage der „Zeitung für Ostpommern” (dalej Ostp. Heimat. Beilage) 1939, Nr 8; Z. Szultka, Rozwój zaludnienia Słupska w XVII-XVIII wieku, „Rocznik Koszaliński” nr 25, 1979, s. 95; Der Kreis Schlawe. Ein pommersches Heimatbuch, Bd. II: Die Städte und Landgemeinden, M. Vollack (hrsg.), Husum: Druck- und Verlagsgesselschaft 1989, s. 751; L.W. Brüggemann, Beiträge zu der ausführlichen Beschreibung des Königl. Preussischen Herzogthums Vor- und Hinter-Pommern, Bd. I, Stettin: H.G. Effenbart, Königl. Buchdrucker 1800, s. 400; G. Kratz, Die Städte der Provinz Pommern. Abriss ihrer Geschichte zumeist nach Urkunden, Berlin: Bath 1865, s. 353; H. Lesiński, Główne linie rozwoju gospodarczo-społecznego Kołobrzegu w XIII—XVIII wieku, „Szczecin”, nr 1-2, 1960, s. 37; Topographisch-Statistisch-Geographisches Wörterbuch der sämmtlichen Preussischen Staaten, Theil 10, Halle: Karl August Rümmel 1801, s. 178, 308.
negatywny proces na drodze odbudowy stanu zaludnienia Sławna trwał przez około 50—60 lat, mimo iż system nowego państwa elektorskiego, potem (od 1701 roku) królów pruskich zagwarantował dość długi okres względnej stabilizacji społeczno-gospodarczej oraz politycznej także w regionie wschodnim Hinterpommern7. Wiązało się z nim wiele starań i za-
7 Z wyjątkiem tych okresów wojny północnej 1700—1721, kiedy sojusznicze wojska rosyjskie przechodziły tą strefą nadbałtycką, kierując się na Pomorze Szwedzkie (na zachód od Odry).
68
Józef Lindmajer
chęt materialnych celem nakłonienia ludności spoza granic władztwa Hohenzollernów (np. z północnych ziem Rzeczypospolitej) do osadnictwa, do zasiedlania powojennych pustek i parcel. Początkowo zabiegi te nie przyniosły wymiernych efektów; np. w latach 1688-1713 zaludnienie Brandenburgii-Prus utrzymywało się prawie na tym samym poziomie8. Sławno wegetowało gospodarczo i trwało wręcz w demograficznym bezruchu. Na przełomie XVII i XVIII wieku liczba ludności ogółem oscylowała (do lat 1710-1712) w granicach 600-700 osób.
Regres ludnościowy, mierzony niezwykle powolnym przyrostem potencjału demograficznego w analizowanym okresie, były zjawiskiem typowym dla większości miast wschodniego obszaru Hinterpommern. Obejmował także Słupsk, który swoje straty ludnościowe, poniesione w pierwszej połowie XVII wieku, wyrównywał przez ponad 100 lat9.
Pierwszy najbardziej korzystny trend ludnościowy dostrzegamy w Sławnie - mniej więcej - w drugiej i trzeciej dekadzie XVIII wieku, kiedy wygasły tutaj ogniska epidemii dżumy szalejącej z różnym nasileniem w prowincjach północno-wschodnich Królestwa Pruskiego (1709-1711) i gdy rozpoczęło się „dzieło wielkiej kolonizacji”10. W latach 1709-1710 rejony słupski i sławieński odnotowały ujemne saldo ruchu naturalnego11. Nie należy jednak wyolbrzymiać negatywnego wpływu tej klęski na wielkość zaludnienia Sławna, gdyż ogólnie w pierwszej połowie XVIII wieku utrzymywała się w tym mieście stała tendencja wzrostu, nawet nieco większa niż w Darłowie. W Sławnie szybciej aniżeli np. w Słupsku znikały puste działki, zajmowane przez nowe budynki lub budy mieszkalne. Między rokiem 1712 i 1740, czyli do początku wojen Prus o Śląsk (1740-1745), nastąpiło podwojenie stanu zaludnienia Sławna (z 700 do 1450 mieszkańców), ale i tak nadal w tym mieście było mniej (i to zdecydowanie) ludności niż w Darłowie. To ostatnie miasto wprawdzie w latach 1700-1740 (i do około 1756 roku) wykazywało stagnację zaludnienia, lecz na poziomie około 2 tys. osób.
W Sławnie między rokiem 1712 i 1740 średnio rocznie przybywało 26-27 osób, tj. więcej od własnego średniego wskaźnika przyrostu natu-
8	B. Engelmann, Prusy. Kraj nieograniczonych możliwości, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie 1984, s. 98.
9 J. Lindmajer, [w:] Dzieje Słupska, Słupsk: Urząd Miejski w Słupsku, WSP Słupsk 1986, s. 174.
10 B. Engelmann, Prusy..., s. 95; M. Kosman, [w:] Pomorze, t. II: Do roku 1815, cz. II, G. Labuda (red.), Poznań: Wydawnictwo Poznańskie 1984, s. 455 i n. O skutkach epidemii dżumy na pruskim Pomorzu w latach 1709-1711 m.in. Z. Szultka, [w:] Historia Pomorza, II/3, s. 43.
11	Z. Szultka, [w:] Historia Pomorza, II/3, s. 43.
O ludności Sławna od połowy XVII do przełomu XVIII i XIX wieku
69
ralnego. Zatem zaczęli się tu osiedlać ludzie z zewnątrz. Wydaje się przy tym, iż ważnym impulsem dla tego procesu wzrostu zaludnienia w podanym okresie było zlokalizowanie w Sławnie w 1718 roku małego garnizonu dla szwadronu huzarów (o tym niżej).
O statystyce zaludnienia Sławna w latach 1740-1806 informują dane bezpośrednie zawarte w Tabeli 1 i ujęte w formie graficznej (Ryc. 1). Dostrzegalny był niewielki regres demograficzny w latach 1740-1756, potwierdzony absolutnym ubytkiem o 100 osób (7% ludności z 1740 roku), który to proces pogłębił się w dobie wojny siedmioletniej (1756-1763). W 1762 roku w Sławnie mieszkało o 320 osób mniej niż w 1756 (minus 23,5%), w 1763 roku o blisko 340, co dało wskaźnik absolutnego ubytku o 25%, podczas gdy regres ten w odniesieniu do całej prowincji pomorskiej wyniósł (1756-1763) około 20%. W Darłowie spadek zaludnienia był dwukrotnie niższy od wskaźnika sławieńskiego (biorąc za podstawę dane z roku 1762 było to minus 13,5%). Uległ on znacznej poprawie podczas następnego roku, co wyniosło ostatecznie tylko 5% absolutnego ubytku w porównaniu z wielkością z roku 1756. W Sławnie - jak widać - skutki wojenne przełożyły się na dłużej trwającą depopulację miasta.
Dane o stanie zaludnienia z roku 1762 i 1763 przyjmujemy jako pewne zapisy12. Biorąc pod uwagę, że kilka lat później zaludnienie Sławna osiągnęło poziom sprzed wojny siedmioletniej (1756 rok), można przyjąć, iż większość mieszkańców miasta (bogatszych?) zdecydowała się w tamtym okresie na czasową migrację, np. na tereny mniej zagrożone bezpośrednią obecnością obcych wojsk (północna Wielkopolska). Sławno, które leżało przy głównym północnopomorskim trakcie komunikacyjnym, było doświadczane przez wojska rosyjskie (oblegające Kołobrzeg w latach 1758, 1760 i 1761) rujnujące materialne zasoby mieszkańców i niszczące ich podstawowe obiekty gospodarczo-produkcyjne. Wyraźny wzrost zaludnienia Sławna w ciągu kilku lat po roku 1763 wydaje się zrozumiałym procesem kompensacyjnym.
Załamanie w procesie wzrostu ludnościowego i znaczne nieraz ubytki w potencjale demograficznym Sławna były krótkotrwałe. Podsumowując, w latach 1756-1775 Sławno należało do 11 miast Pomorza Tylnego (na 19), w których odnotowano wówczas dodatni bilans ruchów ludnościowych dających przyrost o ponad 130 osób (większy w Darłowie tylko o 63), gdy
12	Są potwierdzone w źródłach podstawowych: AP Szcz., RiS, Nr 688, s. 27-28; Nr 690, s. 26-27 i upowszechnione w literaturze naukowej: J. Wiśniewski, Pomorze Zachodnie w dobie kapitalizmu, [w:] Pomorze Zachodnie. Nasza ziemia ojczysta, K. Ślaski (red.), Poznań: Wydawnictwo Poznańskie 1960, s. 127; Z. Szultka, Rozwój zaludnienia Słupska, s. 95 (tab. 7); tenże, [w:] Historia Słupska, S. Gierszewski (red.), Poznań-Słupsk: Wydawnictwo Poznańskie 1981, s. 217 (tab. 4).
2500 -r
-4
O
1740	1756	1762	1763	1766
1771	1775	1778
1780	1782
■ Stawno
1784	1786 1788
Darłowo
1790	1792	1794 1796
1790 - Darłowo: stan w 1789 roku; Index: 1740 rok = 100 1798 rok Sławno = 120,0 Darłowo = 121,3
1792 - Darłowo: stan w 1791 roku 1768 rok = 100 1798 rok Sławno = 142,5 Darłowo = 127,4
Ryc. 1. Liczba ludności Sławna i Darłowa w latach 1740—1806 (źródło: jak pod Tab. 1)
Józef Lindmajer
O ludności Sławna od połowy XVII do przełomu XVIII i XIX wieku
71
w tym samym czasie wysokie wskaźniki ubytku absolutnego charakteryzowały rozwój ludnościowy m.in. Kołobrzeg i Słupsk. Wśród 19 miast Hinterpommern w 1756 roku Sławno pod względem liczby ludności zajmowało siódme miejsce, w 1775 roku szóste13.
Między rokiem 1763 i 1798 liczba ludności w Sławnie wzrosła o 730 osób, co dało wskaźnik 172%, w Darłowie zaś 128,4%14. Trzeba pamiętać, konfrontując dane, o bardzo niskiej podstawie wyjściowej dla Sławna, wyznaczonej ubytkiem ludności tego miasta w czasie wojny siedmioletniej o 1/4 (do stanu tylko 1015 mieszkańców) w porównaniu z notowaniem z 1756 roku. Indeks zaludnienia obu tych miast w trzydziestoleciu 1768-1798 (chociaż bardziej wyrównany) także wykazywał większą statystyczną dynamikę w Sławnie - wynoszącą 142,5, w Darłowie 127,4. Jedynie przy uwzględnieniu zaludnienia między 1740 i 1798 rokiem otrzymujemy dla obu miast wskaźniki prawie jednakowe, z nieznaczną przewagą Darłowa - 121,3, Sławno - 12015. W bardziej stabilnym okresie między 1772 i 1798 rokiem Sławno powiększyło się tylko o 290 osób, czyli średnio o 10,5 osoby rocznie, a zatem o wielkość nieco wyższą od własnego przyrostu naturalnego. W ciągu całego ostatniego ćwierćwiecza XVIII stulecia w Sławnie średnia rocznych przyrostów to 8-9 osób, w Darłowie 15-16. Pamiętając, że liczba mieszkańców Darłowa była większa o 25-27%, należy wnioskować, że zaludnienie jego (średnia wieloletnia) kształtowało się też dzięki niewielkiej migracji do tego miasta, czego w Sławnie nie dało się jeszcze zauważyć. Wówczas odnotowano krótsze okresy wyraźnych załamań tych wskaźników, np. w latach 1790-1794 przyrost naturalny w Sławnie to tylko 11 osób, czyli 2,2 rocznie, w Darłowie 2,516. W latach 1800-1806, przy większym zaludnieniu, przyrost naturalny w Sławnie to zaledwie 6-7 osób rocznie17.
Reasumując, w drugiej połowie XVIII stulecia ludność Sławna wzrastała bardzo wolno oraz nierównomiernie i - jak w całym regionie pruskiego Pomorza - na podstawie własnego przyrostu naturalnego. Jednak efektywność tego trendu w Sławnie ogólnie była wyraźnie korzystniejsza na tle porównawczym; np. w latach 1763-1801 dla prawie dwukrotnie większego Koszalina zanotowano przyrost ludności rzędu 30%, dla Sław-
13	Analiza na podstawie AP Szcz., RiS, Nr 699 (Geheimes Finantz Buch pro Anno 1775). Sławno w 1775 r. wyprzedzały Kołobrzeg, Słupsk, Koszalin, Darłowo i Białogard.
14	Stan z 1763 roku = 100%.
15	Obliczenia własne na podstawie statystyki zaludnienia w Tab. 1 i na Ryc. 1.
16	Obliczenia na podstawie Topographisch-Statistisch-Geographisches Wörterbuch..., Theil 10, Halle 1801, s. 178-179 (Darłowo), s. 308-309 (Sławno).
17	Obliczenia na podstawie danych z Tab. 1.
72
Józef Lindmajer
na wyniósł 70%18. Sławno w pierwszym pięcioleciu XIX wieku, tuż przed walną konfrontacją Prus z napoleońską Francją, cechowała równowaga w zaludnieniu na poziomie 1700 mieszkańców.
2.	Ruch naturalny ludności
Informacje statystyczne o ruchu naturalnym ludności Sławna w latach 1762-1798, oparte na 14 rocznych notowaniach, są zawarte w Tabeli 2. Analiza tych notowań skłania do pewnych uwag. W pierwszych dwóch latach po zakończeniu wojny siedmioletniej (ustanie konfrontacji między Prusami i Rosją, 1762 roku) mamy w Sławnie do czynienia z dodatnim przyrostem naturalnym, ale na poziomie raczej śladowym
Tabela 2. Ruch naturalny ludności Sławna w XVIII wieku
Rok	Liczba zawartych	Liczba urodzeń	Liczba	Przyrost naturalny		Uwagi
	małżeństw			plus	minus	
1735	10	77	62	15	—	dotyczy parafii Sławnox
1736	7	68	66	2	—	dotyczy parafii Sławnox
1762/63	19	45	41	4	—	
1763/64	27	58	52	6	—	
1770/71	12	61	37	24	—	
1771/72	16	81	42	39	—	
1772/73	12	67	44	23	—	
1773/74	11	41	40	1	—	
1775	8	44	25	19	—	
1776	25	97	40	57	—	
1783	16	38	64	—	26	
1790		52	60	—	8	
1791 f	58 (rocznie	48	39	9	—	
1792—1794J	średnio 11,6)	125 (średnia	115 (średnia	średnia	—	
		roczna 41,7)	roczna 38,3)	roczna 3,3		
1798	14	55	88	—	33	
x — do parafii Sławno należały wówczas Warszkowo i Bobrowice.
Źródło: AP Szcz., Archiwum Książąt Szczecińskich (dalej AKS), I/3526, f. 2; I/3527, f. 67; tamże, RiS, Nr 687, 688, 690, 692—695, 699; Archiwum Państwowe w Koszalinie — Oddział Słupsk (dalej AP Kosz.-Oddział Sł.), Biblioteka nr 134; Pommersche Archiv der Wissenschaften und des Geschmacks, J.Ph. Hahn, G.F. Pauli (hrsg.), Bd. III, Stettin—Anklam: Lowe, Kaffke 1784, s. 129; Ch.F. Wutstrack, Kurze historisch..., s. 664; Topographisch-Statistisch-Geographisches Wörterbuch..., Theil 10, s. 308—309 (przeliczenia dla lat 1792—1794); L.W. Brüggemann, Beiträge..., s. 369—372.
18	Obliczenia własne na podstawie Tab. 1; H. Lesiński, A. Muszyński, [w:] Dzieje Koszalina, B. Drewniak, H. Lesiński (red.), Poznań: Wydawnictwo Poznańskie 1967, s. 165 (tab. 12).
O ludności Sławna od połowy XVII do przełomu XVIII i XIX wieku
73
(4-6 osób), czego nie zanotowano dla Darłowa ani nawet Słupska19. Dane i wskaźniki dla Sławna poprawiły się do przełomu lat 70. i 80. XVIII wieku. Nie był to proces sukcesywny. Należy np. odnotować wynik zbilansowania przyrostu naturalnego i osiągniętego efektywnego stanu zaludnienia Sławna w jednym szczególnie okresie. W latach 1771-1773 dodatni przyrost naturalny wyniósł 86 osób (Tab. 2). Natomiast zaludnienie zmniejszyło się w wymiarze absolutnym o 109 osób (por. Tab. 1 i adnotacja pod Tab. 4), tak więc sumaryczny ubytek to bez mała 200 osób (14% stanu zaludnienia z 1771 roku)20. W pierwszej połowie lat 70. XVIII wieku coroczny dodatni przyrost naturalny to średnio 21 osób (tj. około 15%o); był on dość stabilny, z wyjątkiem okresu 1773-1774. W końcowych kilkunastu latach XVIII wieku przyrost naturalny był wyraźnie nierównomierny i ujemny. Biorąc za podstawę obliczeń notowania z siedmiu lat, średnia ujemnego salda w ruchu naturalnym wyniosła 9 osób; najwięcej w 1783 roku - 26 i w 1798 - 33 osoby21.
Możliwa jest do uchwycenia relacja wielkościowa między przyrostem naturalnym a rzeczywistym wzrostem zaludnienia Sławna (częściowo oparta na szacunku) w niektórych okresach drugiej połowy XVIII wieku22. W latach 1762-1763 kształtowała się ona (w liczbach absolutnych) jak 10 : 18, w latach 1771-1775 jak 106 : 31, w latach 1771-1794 jak 15 : 65. W pierwszym przypadku oznaczało to dodatni udział imigracji we wzroście zaludnienia rzędu blisko 45% ponad przyrost naturalny, w drugim -tendencję bardzo wyraźnie przeciwną, bowiem Sławno wskutek wychodźstwa straciło blisko 70% swojego przyrostu naturalnego, a w trzecim okresie, przy ujemnym bilansie ruchu naturalnego (-15 osób), cały uzyskany sumaryczny wzrost zaludnienia, czyli łącznie 80 osób, należy zapisać na konto ruchu migracyjnego. Bardzo negatywne wyniki zanotowano w 1798 roku, kiedy przyrost naturalny był ujemny aż o 33 osoby i spowodował kolejny spadek ogólnej liczby ludności (ostatni na przełomie XVIII i XIX wieku).
Również tylko wybiórczo (na tym etapie rozpoznania) można dokonać dla Sławna obliczeń wysokości stopy urodzeń w drugiej połowie XVIII wieku, opierając się na materiale statystycznym dotyczącym wielkości zaludnienia miasta (Tab. 1) i ruchu naturalnego (Tab. 2, rubryka 3). W 1763 roku wyniosła ona (na 1000 mieszkańców) 23,4, w 1771 - 34,6,
19	Na przykład w Koszalinie średnia roczna przyrostu naturalnego w tamtym czasie to około 25 osób. Por. Dzieje Koszalina,..., s. 164.
20	Obliczenia własne.
21	Obliczenia i dane na podstawie Tab. 2. W Darłowie w 1798 roku ujemny bilans ruchu naturalnego to 53 osoby; L.W. Brüggemann, Beiträge..., s. 369-372.
22	Obliczenia na podstawie danych zawartych w Tab. 1 i 2.
74
Józef Lindmajer
w 1775 - 33,7, w 1790 - 31,9, w 1798 - 31,7. W sumie stopa urodzeń w ostatnim ćwierćwieczu XVIII stulecia utrzymywała się na stabilnym i raczej wysokim poziomie około 32-34%o, ale przy niekiedy równie wysokiej stopie zgonów (np. lata 1762 i 1763, 1773, 1792-1794) bądź nawet znacznie wyraźnie wyższej (np. rok 1783 i 1798) nie dawało to szans na większy naturalny rozwój demograficzny Sławna.
O średniej długości życia decydowała przede wszystkim niebywale wysoka śmiertelność wśród dzieci (0-14 lat), zwłaszcza w pierwszym roku życia. To ważne dopełnienie wiedzy o tendencjach w ruchu naturalnym ludności Sławna, chociażby na przykładzie początkowych lat 70. XVIII stulecia. W 1770 roku w Sławnie zmarło 19 dzieci, co w odniesieniu do ogółu zgonów dało wskaźnik 51% (w Darłowie 50%); w 1771 roku odpowiednio: 24 - 57% (w Darłowie 24%), w 1772 roku 28 - 64% (w Darłowie 42%), w 1773 roku 17 - 42% (w Darłowie 69 dzieci - 67%)23.
Podstawową cechą stopy zgonów w Sławnie (po wojnie siedmioletniej) na przykładzie lat 1762-1775 i 1798 była znaczna przewaga śmiertelności po stronie płci żeńskiej (w 6 na 8 notowań), wynosząca od 10% do 44% - średnio 29%. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że w Sławnie była to trwała tendencja w większości lat drugiej połowy XVIII wieku. Taka właściwość odpowiadała wymowie podobnej uśrednionej statystyki zgonów mieszkańców Pomorza Zachodniego w latach 1778-1798 (por. niżej)24.
Można założyć, iż o tej przewadze nie decydowała jakaś dotkliwa śmiertelność wśród najmłodszych roczników płci żeńskiej. Z adnotacji z czterech lat 1770/71-1773/74 wynika, że przy istotnie wysokiej śmiertelności dzieci (19, 24, 28 i 17, bez zaznaczenia jednak bliższej wartości wiekowej), wynoszącej wówczas średnio 54% wszystkich zgonów w mieście, zgony dziewczynek stanowiły 48%, chłopców - 52%25.
Bardzo wysoki wskaźnik zgonów w grupie wiekowej do 14 lat, zwłaszcza do 5. roku życia, nie był zjawiskiem odosobnionym dla Sławna czy Darłowa w drugiej połowie XVIII wieku. W dwudziestoleciu 1778-1798 stopa umieralności na pruskim Pomorzu (Vor- und Hinterpommern) to średnio 50,6% populacji w tym przedziale wiekowym (łącznie z martwo urodzonymi - średnia 3% ogółu zgonów)26. Na płeć męską przypadało 52%,
23	Obliczenia własne na podstawie AP Szcz., RiS, Nr 687, 692, 693, 694. Np. w Słupsku w 1773 roku zmarło więcej dzieci niż się urodziło: 87 i 79.
24	J. Kisielewicz, R. Turczynowski, Analiza zgonów ludności Pomorza Zachodniego w latach 1778-1798, Przegląd Lekarski, Nr 4, 1969, s. 4 (Tab. II).
25 W Darłowie śmiertelność dzieci w latach 1770/71-1773/74 to średnio 46% wszystkich zgonów. Obliczenia własne, porównania i oceny na podstawie AP Szcz., RiS - jak pod Tab. 1; L.W. Brüggemann, Beiträge..., s. 369-372.
26	J. Kisielewicz, R. Turczynowski, Analiza zgonów., s. 4 (tab.) i 6.
O ludności Sławna od połowy XVII do przełomu XVIII i XIX wieku
75
na żeńską 48%. Równowaga zgonów dla osób obu płci ukształtowała się w przedziale 15-25 lat, dla wszystkich pozostałych roczników większa była śmiertelność wśród kobiet (średnio 54%)27.
3.	Struktura płci i wieku
Wyniki obliczeń dotyczących struktury i wzajemnych relacji statystycznych obu płci mieszkańców Sławna od zakończenia wojny siedmioletniej (1762/1763 roku) do schyłku XVIII wieku są zawarte w Tabeli 3. W Sławnie stosunek procentowy mieszkańców populacji męskiej do żeńskiej osiągnął w latach 1762 i 1763 najgorsze notowania (dysproporcje) w nowożytnych i najnowszych dziejach miasta. W tych dwóch latach odsetek męskiej części ludności zmalał do poziomu odpowiednio: 40,3 i 38,9. Do zbliżonego poziomu obniżył się także w znacznie większym Słupsku (średnia 39,9%)28.
Do 1770 roku w Sławnie nastąpiło korzystne spłaszczenie obu wskaźników struktury płci: 49,5% mężczyźni i 50,5% kobiety. Nigdy później (do początku XX wieku) nie osiągnęły one tak zrównoważonego poziomu. W Słupsku np. odsetek męskiej ludności wzrósł tylko do 4529. Wiemy (por. zaludnienie, Tab. 1), że niemal zrównoważenie odsetka płci męskiej i żeńskiej w Sławnie w 1770 roku nastąpiło w nietypowych warunkach, tzn. załamania demograficznego, przyczyn którego rozpoznane dotąd źródła nie dają pewnego wytłumaczenia. Być może teza o okresowym exodusie ludności z tego miasta - głównie kobiet z dziećmi - wskutek nieurodzaju i narastającego niedostatku żywności jest przekonująca. W porównaniu z danymi z 1768 roku ludność Sławna zmniejszyła się w 1770 roku o 27,2%, ale część żeńska aż o 36%, populacja męska zaś o 15,5%30. W pierwszej połowie lat 70. XVIII wieku wskaźnik ludności męskiej w Sławnie utrzymywał się na niskim poziomie; średnia dla lat 1771-1775 (bez 1774 roku) wyniosła 42,8, w Słupsku wyraźnie wyższa -45,1. W latach 1797-1798 wskaźnik ten dla Sławna wyniósł 46 i był o 2-3 punkty niższy od notowań z pierwszej połowy XIX wieku.
Trudna do jakościowego opisu i bardziej złożonej charakterystyki jest struktura wiekowa mieszkańców Sławna, bowiem brakuje w pełni wartościowszych źródeł bezpośrednich. Dysponujemy kilkoma zaledwie zapi-
27	Obliczenia na podstawie danych statystycznych zawartych w: tamże.
28	Obliczenia własne dla Słupska wg AP Szcz., RiS, Nr 688, s. 27-28; Nr 690, s. 26-27.
29	Obliczenia na podstawie AP Szcz., RiS, Nr 687, s. 99, 155-156.
30	Podstawa obliczeń: tamże, Nr 687, s. 99, 155-156; Nr 695 (b.s.).
76
Józef Lindmajer
Tabela 3. Stosunek procentowy mężczyzn i kobiet w Sławnie w latach 1762—1798
Rok	Mężczyźni		Kobiety	
	liczba	procent ogółu mieszkańców	liczba	procent ogółu mieszkańców
1762	416	40,27	617	59,73
1763	395	38,92	620	61,08
1766	658	45,85	777	54,15
1768	522	42,65	702	57,35
1770	441	49,49	450	50,51
1771	607	41,80	845	58,20
1772	605	41,16	865	58,84
1773	614	45,72	729	54,28
1775	633	42,68	850	57,32
1797	780	47,10	876	52,10
1798	782	44,84	962	55,16
Źródło: opracowanie i obliczenia wskaźnikowe własne na podstawie AP Szcz., RiS, Nr 687, s. 99, 155-156; Nr 688, s. 27-28; Nr 690, s. 26-27; Nr 692, s. 112, 117; Nr 693, s. 87, 92; Nr 694, s. 106, 111; Nr 695 (bs); Topographisch-Statistisch-Geographisches Wörterbuch..., Theil 10, s. 308; L.W. Brüggemann, Beiträge..., s. 400.
sami z końca XVIII stulecia, które odzwierciedlają, przynajmniej wybiórczo, podstawową cechę stratyfikacji ludności cywilnej w tym mieście pod względem wiekowym. Wśród mieszkańców Sławna w tamtym okresie procesy naturalnej wymiany pokoleniowej i proporcje w dwóch głównych grupach (ówcześnie wyodrębnianych jako standardowe), tj. do 14 lat włącznie i od 15. roku życia, cechowała wyraźna rozpiętość (do 40%). Na 100 mieszkańców Sławna w wieku od 15 lat (mężczyźni i kobiety łącznie) przypadało dzieci do lat 14 włącznie w stosunku: 1762 rok - 98, 1768 rok - 71 (epidemia?), 1775 rok - 99, 1797 rok - 8431. Pozornie tylko były to korzystne relacje. Niwelowała je zarówno wysoka śmiertelność wśród roczników najmłodszych, jak i w przedziale wiekowym 15-60 lat. Prowadziło to do swoistego paradoksu: przeciętnie młoda populacja Sławna żyła średnio krótko.
4.	Struktura społeczna i zawodowa
Ważne wydarzenia polityczne, zwłaszcza przebieg i skutki wojen nieomijających ziem przybałtyckich państwa pruskiego, kształtowały nierównomierny i często zachwiany proces zaludnienia, jak również
31 Obliczenia własne na podstawie: tamże, Nr 688, 695, 699; Topographisch-Statistisch- Geographisches Wörterbuch., Theil 10, s. 178, 308. Dla Darłowa wskaźniki stabilne w kolejności: 92, 93, 91, 93.
O ludności Sławna od połowy XVII do przełomu XVIII i XIX wieku
77
zmienną strukturę społeczną oraz zawodową cywilnych mieszkańców Sławna. Pogłębiała się pauperyzacja nawet w warstwie dotąd ustabilizowanych i samodzielnych materialnie pełnoprawnych obywateli, poszerzając margines biedoty. Wśród 140 rodzin tworzących nieliczną społeczność Sławna w 1677 roku (razem zaledwie 432 osoby) było 18 zupełnie zubożałych rodzin mieszczańskich i 29 rodzin robotników dniówkowych. W 1699 roku liczba osób z prawami miejskimi (ludność obywatelska) wzrosła do 172 (w Darłowie było ich 268, w Słupsku 260)32.
Dorosłych mężczyzn w mieście dzielono na obywateli i nieobywateli. Do pierwszej grupy zaliczano tych, którym przysługiwał status głowy domu (rodziny, także jednoosobowej) i tylko oni mieli prawo prowadzić własny warsztat (produkcyjny, usługowy) i wstępować do cechu. Nie-obywatele byli pod względem społecznym i ekonomicznym osobami podporządkowanymi (pod opieką władz miejskich). Do tej grupy należeli głównie: uczniowie, czeladnicy, służba domowa, parobcy i pracownicy dorywczy (dniówkarze). Syn obywatela dziedziczył prawo do statusu ojca. Nieobywatel musiał, najczęściej przez wiele lat, dochodzić do samodzielności w uprawianiu zawodu uważanego za godny mieszczanina (Bürger), przede wszystkim w konkretnej dziedzinie rzemiosła bądź jako rolnik/ /ogrodnik (Bauleute) dysponujący własną ziemią. W sumie chodzi o profesje dające dochodowość i niezależność materialną.
Zróżnicowanie majątkowe i obszary ubóstwa, wręcz nędznej egzystencji, powiększały się, stanowiąc jedną z elementarnych cech społeczno-gospodarczych miast Królestwa Pruskiego w XVIII wieku. Do wyludnionych lub wyludniających się miast (wskutek wojen i ich następstw) zaczęła po części napływać ludność wiejska. W Sławnie było to jednak zjawisko marginalne. Biedne miasto o wybitnie agrarnym i co najwyżej drobno-rzemieślniczym charakterze nie dawało bowiem szans na stałe zatrudnienie i zamieszkanie. Ponadto wieś (zwłaszcza szlachecka) do początku XIX wieku żyła i funkcjonowała w warunkach poddaństwa osobistego, uniemożliwiających swobodne przemieszczanie się ludności.
Szeroko pojęta warstwa niższa niesamodzielnych materialnie mieszkańców stanowiła w końcu XVIII wieku 25% społeczeństwa ówczesnej Rzeszy. Po wojnie siedmioletniej np. w Berlinie 1/3 mieszkańców to biedota33.
Wskaźnik biedoty w miastach wschodniej części pruskiej prowincji pomorskiej był zróżnicowany. Z badań i porównań przeprowadzonych tylko na podstawie danych z lat 1762-1763 i 1798 wynika, że to Słupsk
32	A. Stoebbe, Chronik..., s. 58; H. Lesiński, [w:] Historia Pomorza, II/3, s. 158-159.
33 A. Wolff-Powęska, Niemiecka myśl polityczna wieku Oświecenia, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie 1988, s. 43.
78
Józef Lindmajer
miał najwyższy wskaźnik biedoty - 22% do 25% w stosunku do ogółu mieszkańców (w porównaniu np. z Darłowem i Sławnem)34. Dalsza analiza oparta na nieco innym materiale źródłowym (por. Tab. 5) potwierdza ten wniosek. W odniesieniu do Sławna widzimy, że było tu nieco (odsetko-wo) więcej niż w Darłowie mieszkańców z tzw. dołów społecznych zaliczanych do zawodowych kategorii służebnych i pomocniczych. Z kolei porównanie wielkości takiej biedniackiej warstwy do liczby ludności dorosłej (tj. od 15. roku życia - Tab. 5, rubryka B) udowadnia, że (poza danymi z 1768 roku) handlowo-kupiecko/kramarskie Darłowo miało wówczas proporcjonalnie liczniejsze bardziej zasobne rodziny obywatelsko-mieszczań-skie. Znacznie gorsze notowania w takich porównaniach struktury społeczno-zawodowej dotyczą Słupska (Tab. 5), które przewyższały również (o kilka punktów procentowych) odpowiednie wskaźniki dla Koszalina35.
Tabela 4. Struktura demograficzna i zawodowa ludności Sławna w latach 1762-1798
	Ludność cywilna ogółem	W tym							
Rok		mężczyźni	kobiety	dzieci (do 14. roku życia)		czeladnicy	uczniowie — terminatorzy	parobcy	dziewki służebne
				synowie	córki				
1762	1033	185	240	165	254	21	21	24	123
1763	1015	177	248	165	254	16	15	22	118
1766	1435	254	376	316	294	25	32	31	107
1768	1224	235	378	200	239	29	31	27	85
1770	891	242	338	129	41	20	21	29	71
1771	1452	252	381	251	351	30	38	36	113
1772 1773x	1470	250	379	268	372	29	27	31	114
1775	1483	256	377	275	357	30	32	40	116
1776	1574	288	408	308	348	31	33	39	119
1797	1665	330	428	325	314	32	35	58	134
1798	1744	341	483	298	344	37	43	63	135
x — w tej Tabeli, podobnie jak w Tab. 1, pominięto dane za 1773 rok z powodu rozbieżności w zapisach statystycznych zawartych w źródle: AP Szcz., RiS, Nr 694, s. 111 (Historisches Büchlein... pro 1773/4). Tamże, w podsumowaniu (Summa generalis), błędny wpis liczby 1443 mieszkańców — winno być 1343.
Źródło: AP Szcz., RiS, Nr 687, s. 99, 155—156; Nr 688, s. 27—28; Nr 690, s. 26—27; Nr 692, s. 112, 117; Nr 693, s. 87, 92; Nr 694, s. 106, 111; Nr 695 (bns); Nr 697 (bns); Nr 698 (bns); Nr 699 (bns); AP Kosz.-Oddział Sł., Biblioteka nr 134: Historisches Büchlein von denen Städten der Provinz von Vor und Hinter Pommern de Anno 1776/7.II.3 (rękopis oprawny); Topographisch-Statistisch-Geographisches Wörterbuch..., Theil 10, Halle 1801, s. 308; L.W. Brüggemann, Beiträge..., s. 400; A. Stoebbe, Chronik..., s. 69.
34	Z. Szultka, [w:] Historia Słupska..., s. 225.
35	Dla lat 1762—1763 wskaźnik wyniósł nieco powyżej 47%, w 1798 roku — 37%. Obliczenia własne na podstawie Dzieje Koszalina..., s. 162, tab. 12.
O ludności Sławna od połowy XVII do przełomu XVIII i XIX wieku
79
Tabela 5. Wskaźniki procentowe czeladników, uczniów, parobków i dziewek służebnych w stosunku do ogółu ludności miejskiej (A) i ludności dorosłejx (B) w drugiej połowie
XVIII wieku
Rok	Sławno		Darłowo		Słupsk	
	A	B	A	B	A	B
1762	18,3	44,5	12,6	27,8	22,4	59,2
1766	13,6	31,0	-	-	-	-
1768	14,0	28,0	13,5	30,1	22,2	54,0
1772	13,7	32,0	12,2	24,3	20,6	52,5
1775	14,7	34,4	11,3	24,2	19,3	46,9
1776	14,1	31,9	10,8	23,5	18,8	45,6
1797	15,6	34,2	11,8	25,8	19,9	48,2
1798	15,9	33,7	13,3	25,8	27,9	52,7
x — tj. od 15. roku życia.
Źródło: obliczenia własne na podstawie AP Szcz., RiS, Nr 688, s. 27-28, 47-48; Nr 693, s. 60, 87, 92; Nr 695 (bns); Nr 699 (bns); AP Kosz.-Oddział Sł., Biblioteka nr 134: Historisches Büchlein...; Topographisch-Statistisch-Geographisches Wörterbuch..., Theil 10, s. 178, 308; tamże, Theil 12, Halle 1802, s. 42; L.W. Brüggemann, Beiträge..., s. 400; A. Stoebbe, Chronik..., s. 69.
Takie miasto jak Sławno, małe i o wybitnie rolniczo-wiejskim zapleczu rynkowym oraz niemające do końca XVIII wieku wyraźnych i stabilnych cech strukturalno-rozwojowych, mogło, mimo wszystko, tworzyć bardziej zróżnicowany usługowy rynek dla pracowników najemnych, a przy okazji dawać szanse na kształcenie zawodowo-rzemieślnicze, o czym mówi wzrost liczby czeladników i uczniów (Tab. 4). Napływ do miasta młodych ludzi, którzy nie spełniali kryteriów miejskich praw obywatelskich, był faktem. Postępujący proces pauperyzacji i zróżnicowania społeczno-zawodowego mieszkańców Sławna uwidacznia się wyraźnie w takim oto ujęciu porównawczym. O ile w latach 1766-1798 liczba stałej ludności cywilnej w Sławnie wzrosła o 310 osób, tj. o 21,5%, to w grupie czeladź, parobcy, uczniowie (terminatorzy), dziewki służebne wzrost ten wyniósł aż 42,5%36.
Pośrednikiem między władzami miasta a tą częścią jego mieszkańców był urząd „wójta ubogich” (Armen-Voigt), który zajmował mieszkanie należące do kasy miejskiej i przez nią (jak się wydaje) opłacany. W mieście (1799 roku) znajdowały się dwa domy przeznaczone dla parobków, sług i służących (Knechtenwohnung)37.
Wśród niesamodzielnych materialnie grup czynnych zawodowo, na stałe w Sławnie mieszkających, warto podkreślić utrwalenie się kategorii
36	Obliczenia własne wg danych w Tab. 4.
37	H. Weber, Die Hauseigentümer in Schlawe. Nach dem Feuer-Societäts-Catastrum 1800-1806, Ostp. Heimat. Beilage 1939, Nr 1-3, s. 13 (passim).
80
Józef Lindmajer
najemnych robotników dniówkowych, z którymi się stykamy już w okresie wielkiego zubożenia miasta po wojnie trzydziestoletniej. Liczebny rozwój owych pracobiorców nie jest raczej możliwy do ścisłego ustalenia. Wiemy np., że w 1799 roku 13 robotników spośród robotników dniówkowych (głowy rodzin) było właścicielami 12 parcel i stojących na nich niewielkich domów (tzw. budy)38. Zauważmy zatem, że w Sławnie pod koniec XVIII stulecia wykształciła się pewna społeczność pracowników najemnych wywodzących się prawdopodobnie m.in. z zubożałych rzemieślników egzystujących na poziomie raczej poprawnej niezależności majątkowej (dzięki pracy w warsztatach rzemieślniczych, tutejszych małych prywatnych zakładach produkcyjno-przetwórczych, rolnictwie lub leśnictwie miejskim, pomocniczej obsłudze administracyjno-komunalnej itp.). Chodzi naturalnie o ówczesną najbardziej „zamożną” część rodzącej się w Sławnie prekapitalistycznej „klasy robotniczej”, której nie należy łączyć z (ujętą w Tab. 4) grupą czeladniczo-uczniowską (przysposabiającą się do zawodów), tym bardziej z ludźmi obsługującymi gospodarstwa i domostwa (parobcy, służący, dziewki).
5.	Struktura narodowościowo-etniczna i religijna
W ostatnich dziesięcioleciach władztwa książąt pomorskich (w XVI i do połowy XVII wieku) można mówić o przejawach syntezy żywiołu słowiańskiego i niemieckiego, która wytworzyła specyficzną atmosferę etniczności pomorskiej, zwłaszcza na terenach położonych na wschód od Koszalina (Góry Chełmskiej). Z chwilą przejścia wschodnich obszarów byłego państwa Gryfitów pod władztwo Brandenburgii wzrastał z roku na rok nacisk struktur administracyjnych rządu elektorskiego wypełniających też posłannictwo w zacieraniu wszelkich odrębności na-rodowościowo-etnicznych, obyczajowych oraz religijnych terenów Hinterpommern. Wojna trzydziestoletnia, jak i następne konflikty międzynarodowe z udziałem Brandenburgii (ze Szwecją 1674-1679, wielka wojna północna 1700-1721, wojna siedmioletnia 1756-1763) wiązały się z wyniszczającymi przemarszami wojsk przez tereny nadbałtyckie między Wisłą a Odrą, zwłaszcza wojsk rosyjskich w latach 1758-1762. Te nieszczęścia wojenne wprost (kontrybucje, rabunki, zwiększone podatki na rzecz armii pruskiej) i pośrednio (epidemie chorób zakaźnych) dotknęły w większym stopniu słabszy gospodarczo rodzimy żywioł słowiański.
38	Tamże.
O ludności Sławna od połowy XVII do przełomu XVIII i XIX wieku
81
Można założyć, iż jeszcze w końcu XVII wieku wiejskie obszary (wsie) w okolicach Sławna (na wschód i południe) zamieszkiwała w różnych liczebnie enklawach autochtoniczna słowiańska ludność pomorska. Jest to wnioskowanie racjonalne, biorąc pod uwagę zdanie specjalistów, że granice powszechnego występowania mowy słowiańskiej wśród chłopstwa, a nawet drobnej szlachty przebiegała w końcu XVII wieku tylko 15-17 km na wschód od Sławna; orientacyjnie od Ustki na południe linią Grabno-Strzelino-Reblino-Wrząca Pomorska-Warcino39. Obecność autochtonicznej ludności kaszubsko-pomorskiej w okolicach Sławna jeszcze w XVIII stuleciu potwierdzają źródłowe zapisy, np.: w 1736 roku z pobliskiego Kwasowa „zbiegło dwóch kaszubskich chłopów”; w 1765 roku pewna część rodzimych mieszkańców Tychowa mówiła po kaszubsku40. Nasilenie procesu germanizacyjnego we wschodnim regionie pruskiego Pomorza dostrzec można po 1720 roku (tzn. po wojnie 21-letniej). Złożyły się na to: specjalne ustawodawstwo państwowe rygorystycznie przestrzegane przez coraz sprawniejszy i liczniejszy aparat urzędniczy; bardziej gorliwe i sumienne sprawowanie misji germanizacyjnej przez kościoły protestanckie (luterański, kalwiński), będące wyrazicielami pruskiej racji stanu; zaostrzenie stosunków poddańczych na wsi szlacheckiej; wreszcie - akcja kolonizacyjna, tj. sprowadzanie na pruskie Pomorze przede wszystkim Niemców wyznań protestanckich z wielu stron Prus i Rzeszy.
Sławno już w XVII wieku było miastem w pełni etnicznie niemieckim, w którym ostatecznie zanikła wśród jego stałych mieszkańców mowa po-morsko-kaszubska41. W ukształtowanym wówczas monolicie niemieckości tego miasta zaszły jednak niewielkie zmiany strukturalno-etniczne. Można je dostrzec od początku XVIII wieku wraz z nadaniem Sławnu statusu małego ośrodka garnizonowego (1718 rok, o tym niżej) i pojawieniem się pierwszych rodzin żydowskich w ramach trwałego osadnictwa wyznawców religii mojżeszowej reglamentowanego ściśle przez władze państwowe Prus (por. niżej).
W źródłach trudno szukać choćby zapisów statystycznych o ludności nieniemieckiej rodzimego pochodzenia słowiańskiego (uściślając - pomor-sko-kaszubskiej) ani też polskiej. Do połowy XVIII wieku zwarta linia osadnictwa niemieckiego wyparła ludność autochtoniczną już na odleg-
39 J. Lindmajer, [w:] Dzieje Słupska..., s. 182. W połowie XVII wieku zaledwie około 10 km na wschód od Sławna.
40 Z. Szultka, Język polski w Kościele ewangelicko-augsburskim na Pomorzu Zachodnim od XVI do XIX wieku, Wrocław-Warszawa-Kraków: Ossolineum 1991, s. 96, 99, 205.
41	Tamże, s. 88, 94.
82
Józef Lindmajer
łość 15-20 km na wschód od Słupska42. Nie może to jednak stanowić jednoznacznego dowodu na to, że w okolicach Sławna (Kwasowo, Tychowo) czy w samym mieście została doszczętnie wyrugowana ludność słowiańska rodzimego pochodzenia. Jeżeli się jeszcze zachowała - tu urodzona bądź napływowa ze wsi - to była ona protestancka, tak jak (zapewne) wszyscy lub większość sprowadzonych na teren sławieński kolonistów z Rzeczypospolitej narodowości polskiej („Polnische Kolonisten”) i „niemieccy dysydenci” przed i po pierwszym rozbiorze Polski43.
Istnieje śladowy punkt zaczepienia umożliwiający podjęcie próby hipotetycznego oszacowania liczby żołnierzy przebywających w niewielkim sławieńskim garnizonie44, zwerbowanych drogą zaciągów przymusowych lub służących przez długie lata dobrowolnie w szeregach armii pruskiej. Według danych z 1766 roku w jednostkach słupskiego pułku huzarów (ogółem 1395 żołnierzy), którego jeden ze szwadronów stacjonował w Sławnie od 1718 roku, służyło 410 Polaków na 768 czynnych żołnierzy spoza krajów i prowincji pruskich (53,4% tej kategorii pochodzenia). W większości byli to protestanci, bowiem w całym pułku odnotowano wtedy 136 katolików. Zapewne znajdowali się wśród nich nie tylko Polacy z pochodzenia i stałego miejsca zamieszkania. Polaków wśród katolików była przeważająca liczba (około 85-90%)45, do wniosku takiego skłania państwowość i „geografia” rodowa pozostałych niepruskich żołnierzy (Węgrzy).
W różnych okresach obecności w Sławnie formacji garnizonowej pod koniec XVIII wieku na pewno przebywali w niej żołnierze narodowości polskiej; (1) w większości zniemczeni i wyznania luterańskiego, posługujący się tylko językiem niemieckim, których mogło być (niekiedy) kilkudziesięciu (około 30-40); (2) w mniejszości - żołnierze posługujący się językiem niemieckim (jako drugim), wyznania katolickiego (najwyżej kilkunastu). Do ówczesnej praktyki i obyczajowości (prawnie dozwolonej) należało zamieszkiwanie żołnierzy z rangą na kwaterach w prywatnych domach wraz z rodzinami, a nawet ze służbą (np. w 1768 roku 49 żon i 68 dzieci46). Zatem liczbę ludności narodowości polskiej przynajmniej
42	J. Lindmajer, [w:] Dzieje Sławna..., s. 180.
43	K. Zimmermann, Fryderyk Wielki i jego kolonizacja rolna na ziemiach polskich, t. II, Poznań: Drukarnia i Księgarnia św. Wojciecha 1915, s. 267-275.
44	Bliżej o historii Sławna jako miasta garnizonowego od 1718 roku: J. Lindmajer, Wojsko w dziejach Sławna 1718-1901. Część pierwsza: od roku 1718 do końca wojen napoleońskich, Dorzecze, nr 6, 1996.
45	Dane i obliczenia na podstawie K.W. Schöning, Geschichte des Königlich Preussi-schen Fünften Husaren Regiments, Berlin: C.G. Lüderitz 1843, s. 120.
46	AP Szcz., RiS, Nr 695: Summarische Tabelle von denen in der Provintz Pommern stehenden Infanterie und Cavallerie Regimentern; L.W. Brüggemann, Beiträge..., s. 401.
O ludności Sławna od połowy XVII do przełomu XVIII i XIX wieku
83
okresowo zamieszkującej w Sławnie trzeba znacznie powiększyć o cywilów tutejszego garnizonu (o około 20-25 kobiet i 10-15 dzieci w 1768 roku;
0	około 15-20 kobiet i 20-25 dzieci w 1798 roku).
W szacunkach dotyczących statystyki etnicznej miasta w drugiej połowie XVIII wieku nie uwzględniamy więc wszystkich żołnierzy katolików z rodzinami i ustalamy ich liczebność w maksymalnej wysokości około 50 osób, co stanowiło (na przykładzie lat 1768 i 1798) około 3,5-3,7% ogółu mieszkańców. Dodając ówczesny rzeczywisty wskaźnik ludności żydowskiej, wynoszący średnio (według danych z Tab. 6) 1,3%, uzyskujemy około 5% jako miarę ówczesnego stanu zaludnienia Sławna nienie-mieckim elementem etnicznym. Po wojnach napoleońskich (1815 rok) ten wskaźnik będzie się utrzymywał na zbliżonym poziomie, głównie wskutek stałego wzrostu w tym mieście liczby mieszkańców żydowskich.
Dysponujemy konkretnymi informacjami statystycznymi o początkach rozwoju sławieńskiej mniejszości żydowskiej. Ta diaspora wyzna-niowo-etniczna kształtowała się i tutaj, w XVIII stuleciu, pod dominacją pruskiego ustawodawstwa gospodarczo-podatkowego47, w obyczajowych
1 społeczno-religijnych okowach, chociaż w państwie formalnie kierującym się zasadami tolerancji religijnej od końca XVII wieku48.
Nie można dokładnie ustalić, kiedy w Sławnie osiedlili się na stałe pierwsi Żydzi. Bardzo słabo jest rozpoznane zagadnienie obecności, warunków prawnych i materialnych podstaw egzystencji Żydów na terenie brandenburskiego/pruskiego Pomorza (Hinterpommern)49.
Od końca XVII wieku w większych miastach, tzw. państwowych (Im-mediatstädte), brandenburskiego Pomorza - a do takich należało Sławno - można było zezwolić na osiedlenie się (za określoną opłatą) co najwyżej dwóm bogatym Żydom z rodzinami. Warunkiem było nabycie prawa posiadania własnego domu50 i przez to uzyskiwanie ochronnych, w zasadzie dziedziczonych, gwarancji zamieszkania (Schutzjuden-Familien) jako prawni obywatele państwa. Od 1728 roku w miastach pruskiego Pomorza
47	Konkrety: O. Vanselow, Geschichte der pommerschen Städte unter der Regierung Friedrich Wilhelm I, Stettin: Druck von Herrcke & Lebeling 1903, s. 11; K. Rosenow, Geschichte der Juden in Pommern, Pommersche Bauernkalender, 1936, s. 46-47.
48 S. Salmonowicz, Prusy. Dzieje państwa i społeczeństwa, Poznań: Książka i Wiedza 1987, s. 68, 136.
49 J. Lindmajer, Z dziejów społeczności żydowskiej na przykładzie Sławna XVII-pocz. XX wieku, Dorzecze, nr 6, 1996.
50	Tamże. Problem z tym, iż nie wiadomo, do jakiej grupy (pod względem wielkości zaludnienia) zaliczane było Sławno: do większych miast, gdzie Żydom (po edykcie z 1694 roku) można było posiadać dwa domy, czy do miast małych, w których tylko jeden dom mógł być prywatną własnością Żyda. Por. K. Rosenow, Der Neustettiner Synagogenbrand und die Judenkrawalle 1881, Ostp. Heimat. Beilage, Nr 9, 1939.
84
Józef Lindmajer
pozwolono osiedlić się 65 obywatelskim rodzinom żydowskim. Stosowano ścisłe limitowanie liczby takich pozwoleń osadniczych. Istniała też druga kategoria osiedleńców żydowskich - przebywających w mieście wprawdzie dożywotnio, ale bez ważności tego prawa dla swoich następców.
Dwie żydowskie rodziny z prawem zamieszkiwania, posiadające w Sławnie własne domy, w 1768 roku liczyły 8 osób (pary małżeńskie i razem czworo dzieci) oraz troje służących (privat Bediente) - razem 11 osób. Liczba rodzin była taka sama np. w 1772 i 1775 roku, a przebywało nadto 7-8 osób zaliczanych do osobistej służby domowej bądź pracowników najemnych51. Dopiero w ostatnim dziesięcioleciu XVIII wieku
Tabela 6. Liczba ludności żydowskiej w Sławnie w XVIII wieku
Rok	Liczba ludności żydowskiej	Procent ogółu ludności miasta	Dane o liczbie Żydów w najbliższych miastach
Początek	1-2 rodziny (?)		Słupsk (1705 rok)
XVIII wieku			1 rodzina
1737	około 8-10		
około 1750	2 rodziny		Słupsk 27
1768	11 (2 rodziny)		
1772	15 (2 rodziny)	1,27	Darłowo 31, Słupsk 41
1775	16 (2 rodziny)		Darłowo 29, Słupsk 42
1776	20		Darłowo 32
1777	18		
1778	21	1,38	
1780	20	1,25	
1782	18	1,12	
1784	20	1,28	
1788	24	1,43	Darłowo 22, Słupsk 40
1789	22		
1790	20	1,20	
1792	22	1,30	
1794	26	1,52	Darłowo 29, Słupsk 39
1795	26		
1796	22	1,35	
1797	23		
1798	25	1,38	Darłowo 24
1799	26		
1800	25	1,46	Słupsk około 50
1801	27		
Źródło: J. Lindmajer, Z dziejów społeczności żydowskiej... (Tab.). Tamże podstawa źródłowa; AP Szcz., RiS, Nr 695, 697, 699; Ch.F. Wutstrack, Kurze historisch., s. 664; G. Salinger, Ein Rückblick., s. 7-8, 24, 84; Ostp. Heimat. Beilage 1939, Nr 8 (artykuł K. Rosenowa); E. Mews, Die Bernsteinjuden Ostpommerns, Ostp. Heimat. Beilage 1939, Nr 16. Obliczenia własne.
51	AP Szcz., RiS, Nr 695, 697 i 699.
O	ludności Sławna od połowy XVII do przełomu XVIII i XIX wieku
85
liczba Żydów w Sławnie ustabilizowała się na poziomie 24-27 osób. Była to wówczas najmniejsza grupa Żydów zaliczanych do rodzin obywatelskich żyjących wtedy w miastach powiatowych Pomorza Tylnego. Pod koniec lat 60. i w latach 70. XVIII wieku było ich dwukrotnie mniej niż w Darłowie, potem te statystki się wyrównały (por. Tab. 6)52.
W ostatnim ćwierćwieczu XVIII stulecia Żydzi w Sławnie stanowili tylko od 1,3% do 1,5% ogółu mieszkańców (por. Tab. 6) przy średniej statystycznej np. dla Słupska jeszcze mniejszej, bo wynoszącej w 1782 roku 1,1%, w 1794 roku 0,9%, a dla całych Prus w 1803 roku 2,3%53. Niewielka grupa Żydów mieszkająca w Sławnie miała do dyspozycji pod koniec XVIII wieku (1799 rok) nieduży dom, rodzaj ochronki (tzw. Schutzjude)54, wykorzystywany być może jako noclegownia dla służby i miejsce odbywania podstawowych praktyk religijnych. Żydzi sławieńscy, tak jak wszędzie w Prusach, pozbawieni byli wielu przywilejów i wolności gospodarczych oraz innych uprawnień obywatelskich. Do początku XIX stulecia wiedli własne życie wyalienowani z ogółu społeczeństwa, pozostając niemal w całkowitej izolacji obyczajowo-religijnej.
Die Bevölkerung Schlawes von der Hälfte
des 17. Jh. bis um die Wende vom 18. Jh. zum 19. Jh.
Ausgewählte Probleme
Zusammenfassung
Themenbereich: Fünf Eigenschaften wurden anhand archivaler handschriftlicher Quellen bearbeitet: 1. Das Ausmaß der Besiedelung; 2. Die natürliche Bewegung der Bevölkerung; 3. Die Struktur der Geschlechter und des Alters;
52	Tamże. W Darłowie: 1768 rok — 31 Żydów w 3 rodzinach (9 osób służby), 1772 rok — 29 w 4 rodzinach (7 osób służby), 1775 rok — 32 Żydów w 5 rodzinach (9 osób służby). Średnio na rodzinę przypadało 2,6—3 dzieci.
53	Obliczenia dla Słupska na podstawie: G. Salinger, Ein Rückblick und Schicksal der Juden in Stolp in Pommern (bmw) 1988 [na prawach rękopisu; maszynopis — ksero], s. 84; Z. Szultka, [w:] Historia Słupska, s. 217 (tab. 4); E. Keyser, Bevölkerungsgeschichte Deutschlands, Leipzig: Hirzel 1943, s. 437.
54 A. Stoebbe, Chronik..., s. 69; G. Kratz, Die Städte der Provinz Pommern, Berlin: Bath 1865, s. 353; H. Weber, Die Hauseigentümer., Ostp. Heimat. Beilage, Nr 3, 1939 (posesja 56 przy ówczesnej ul. Pocztowej).
86
Józef Lindmajer
4. Gesellschaftliche und berufliche Struktur; 5. Die Struktur der nationalethnischen und religiösen Zugehörigkeit.
A.D.1. Der Prozess und die Eigenschaften des potentialen demografischen Wachstums Schlawes im 18. Jh. wird in der statischen Zusammenfassung (Tab. 1) dargestellt, auch in der grafischen Darstellung mit Vergleich zu Rügenwalde. Hingewiesen wird auf die Symptome und die Ursachen des Rückgangs der Bevölkerung bis zum 7-jährigen Krieg (1762—1763), so wie auf den positiven Prozess der Zunahme der Bevölkerung in der Zeit 1763—1798). Betont wird die Quelle des Wachstums der Bevölkerung, entstanden fast ausschließlich dank eigener natürlicher Bevölkerungszunahme.
A.D.2. Die natürliche Bewegung der Bevölkerung (1762—1798) wurde statistisch analysiert. Es wurden positive Größen des Prozesses aufgedeckt, aber auch negative Erscheinungen (Tab. 2), die vor allem mit der Sterberate von Kindern in Zusammenhang zu bringen sind.
A.D.3. Tab. 3 zeigt die Analyse von Angaben und die Ergebnisse der Berechnungen der Geschlechter und des Alters der Einwohner. Es zeigt sich, dass die Anzahl der Frauen erheblich größer war, z.B. in den 60er Jahren des 18. Jh., manchmal über 41% bis 43% in den Jahren 1771—1772, 1775.
A.D.4. Die Benotung der gesellschaftlichen und beruflichen Struktur der Einwohner Schlawes im 18. Jh. basiert auf den gemeinsamen Aufzeichnungen (Tab. 4 u. 5). Eine Folgerung lautet, dass in Rügenwalde proportional mehr materiell besser situierte bürgerliche Familien lebten als in Schlawe.
A.D.5. Kennzeichnend ist die fast gänzliche Dominanz der ethnischen deutschen und protestantischen Bevölkerung im 17. Jh. Einige wenige Beispiele von Spuren der Anwesenheit einzelner Familien mit ethnischer pommersch-slawischer Abstammung. Das Erscheinen einiger weniger deutscher Katholiken in der Stadt (auch Polen) hängt mit der Einrichtung einer kleinen Husarengarnison (ab 1718), also mit Soldaten und ihren Familien, zusammen.
Dieses Material endet mit synthetischen Fragmenten einer sesshaft gewordenen jüdischen Gemeinde in Schlawe (18. Jh.), bestätigt durch statistische Eintragungen (Tab. 6).
Szkolnictwo w Sławnie do 1945 roku Próba podsumowania
Sylwia Wesołowska (Szczecin)
Wprowadzenie
Dzieje oświaty, szkół czy historia wychowania to treści unikatowe. Dla ich zbadania szczególnie istotne jest uchwycenie procesów, które Dariusz Łukasiewicz (2004) określił mianem „długiego trwania”. Niezbędne jest ukazanie rozwoju szkolnictwa w szerokim kontekście historycznym i wskazanie zjawiska kontynuacji funkcjonowania systemu czy modelu edukacji lub jej braku.
Szczęśliwie Sławno należy do tych nielicznych miejscowości pomorskich, które mogą wykazać się udokumentowanym źródłowo, nieprzerwanym funkcjonowaniem szkół różnego szczebla już od XVI wieku do czasów obecnych. Jest to zjawisko rzadkie, godne podkreślenia, świadczące pośrednio o znaczącej kulturotwórczej roli miasta.
Jednocześnie dzieje szkolnictwa to nie tylko dzieje systemów, wielkich idei i programów pedagogicznych, ale przede wszystkim powszedniego trudu ponoszonego przez uczniów i nauczycieli. Materiał źródłowy, jakim dysponujemy, jest skromny. Nierzadko znacznie więcej informacji znajdziemy na temat ludzi pełniących funkcję nauczyciela (kościelni, proboszczowie, organiści, rzemieślnicy, żołnierze) niż na temat sposobu funkcjonowania szkoły. Mało w tym doniesień o programie nauczania, podręcznikach czy metodach wychowawczych i dydaktycznych. Tym bardziej cieszy każda dodatkowa informacja mogąca wzbogacić wiedzę o dziejach miasta i jego mieszkańców.
1.	Miejska szkoła łacińska
Pierwszą placówką szkolną w Sławnie, której funkcjonowanie potwierdzają odpowiednie materiały źródłowe, jest powstała w XVI wieku szkoła łacińska. Z dużym prawdopodobieństwem można zakładać istnie-
88
Sylwia Wesołowska
nie szkoły jeszcze w czasach przedreformacyjnych. Pośrednio świadczy o tym wzmianka o „starej” i „nowej” szkole w sławieńskiej matrykule kościelnej z 1590 roku, gdzie w dziale Kirchenhäuser und Buden zanotowano: „Ein Alt Scholl Hauß An der Newen Scholl belegen, welches bis daher dem Deutschen Scholmeister eingethan oraz Eine Newe gebawte und gemeurte Schola” (Hoffmann 1910; Muszyński 1994; Lindmajer 2000a).
Być może funkcjonująca w „starym” budynku szkoła za sprawą przeprowadzonych na Pomorzu tuż po proklamowaniu reformacji wizytacji kościelnych (m.in. w Sławnie) uległa reorganizacji mającej na celu dostosowanie szkoły do wymogów zawartych w ordynacji kościelnej1.
Około roku 1565 sławieńska szkoła łacińska ulokowana została w nowym obiekcie, do budowy którego wykorzystano materiały z rozebranego kościoła św. Ducha. Budynek ten był zlokalizowany w sąsiedztwie starej szkoły, naprzeciw północnej nawy kościoła Mariackiego (Muszyński 1994: 126). Do 1590 roku w szkole prawdopodobnie zapewniano tylko dwa etaty nauczycielskie2, a zgodnie z ordynacją z roku 1535 szkoły miejskie zobowiązane były do zatrudnienia co najmniej trzech nauczycieli odpowiednio wysoko uposażanych. Nie był to jednak przypadek odosobniony na Pomorzu (dwóch nauczycieli zatrudniano np. w Wolinie i Goleniowie, a w Łobzie tylko jednego) (Bülow 1880: 16). Wynikało to zapewne z braku odpowiedniej kadry i niewystarczającej bazy materialnej.
Sytuacja uległa zmianie pod koniec XVI wieku, kiedy w szkole sławień-skiej odnotowano już trzech nauczycieli (rektor Urbanus Salemann, kantor Johannes Pantel i kościelny Jacob Lübke). Trzyklasowa (klasa trzecia podzielona na dwa oddziały) szkoła miejska realizowała program nauczania z zakresu języka łacińskiego, greki, religii zgodnie z założeniami ordynacji kościelnej z 1535 roku i późniejszej z 1563 roku3. Tygodniowy plan zajęć (ordo disciplinae et lectionum in schola Schlaviensi - 1590) przewidywał 30 godzin lekcyjnych dla klas 1-2, w tym: religia 7 godzin, łacina - 14, greka - 2, dialektyka - 2, rachunki - 1, śpiew 4 godziny (Lindmajer 2000a: 82; Hoffmann 1910: 7). W klasach pierwszej i drugiej lekcje prowadzone były przez rektora i kantora. W klasie trzeciej, w której uczniowie dopiero uczyli się sztuki czytania i pisania, podstaw języka łacińskiego oraz ćwiczyli się w „modlitwie i pobożności” (Hoffmann 1910: 6), nauczał kościelny i nauczy-
1 Wizytacje miały na celu m.in. zinwentaryzowanie majątków Kościoła katolickiego oraz stworzenie zrębów nowej administracji ewangelickiej i szkolnej (Heyden 1961).
2	Wymieniano w źródłach rektora Lorenza Krügera (1545) oraz niejakiego Laurentiu-sa Scholastke (1562) (Hoffmann 1910: 4-5).
3	W roku 1556 synod w Greifswaldzie rozpoczął prace nad nową ordynacją, które zakończono w 1563 roku i wydano w 1565 roku. W ramach organizacyjnych, nakreślonych w tej ordynacji, przeprowadzana była rozbudowa szkolnictwa w okresie późniejszym.
Szkolnictwo w Sławnie do 1945 roku. Próba podsumowania
89
ciel będący zarówno nauczycielem w szkółce niemieckiej (der deutsche Schulmeister), jak i nauczycielem dziewcząt (Jungfrauschulmeister). Budynek szkolny był jednoizbowy. Chłopcy na wszystkich poziomach uczyli się wspólnie. Dziewczęta, które zdobywały zaledwie minimalne wykształcenie, nauczane były w mieszkaniu służbowym nauczyciela.
Łacińska szkoła miejska prawdopodobnie była połączona administracyjnie (zgodnie z zaleceniami ordynacji osobą rektora) (Lindmajer 2000a: 89) z jednoklasową szkółką „niemiecką” przeznaczoną dla uboższej młodzieży z wykładowym językiem niemieckim. Znajdowała się ona w budynku określanym w matrykule z 1590 roku jako Alt Scholl. Nauczyciel tej szkoły był jednocześnie nauczycielem dla dziewcząt, ale nauczał też w szkole miejskiej. Ponieważ nauczyciele opłacani byli z kasy miejskiej, a nad całością procesów edukacyjnych czuwał rektor szkoły łacińskiej, moglibyśmy określić ją, używając współczesnej nomenklatury, zespołem szkół. Nadzór nad szkołą sprawowali wybrani spośród rajców dwaj mieszczanie, którzy sprawowali go wraz z duchownymi. Rektor był powoływany przez Radę Miejską po uzyskaniu aprobaty proboszcza, drugiego pastora i czterech prowizorów kościoła Mariackiego. Podobnie obsadzano stanowisko kantora, natomiast nauczyciel szkółki niemieckiej powoływany był wyłącznie przez Radę Miejską.
Sławieńska szkoła miejska na przełomie XVI i XVII wieku mimo dużej rotacji na stanowisku rektora (w latach 1588-1617 odnotowano ich co najmniej dziewięciu)4 funkcjonowała prawidłowo. Jej absolwentów można znaleźć w księgach immatrykulacyjnych uniwersytetów w: Lipsku, Greifswaldzie, Rostoku, Frankfurcie, Królewcu, Wittenberdze i w szczecińskim Pedagogium Książęcym.
W okresie wojny trzydziestoletniej wiele szkół pomorskich zaprzestało działalność lub zdecydowanie obniżyło poziom nauczania. Szkoła łacińska w Sławnie egzystowała nadal, choć w mocno ograniczonym zakresie. W wieku XVII w szkole zatrudniano tylko dwóch nauczycieli, którzy jednocześnie byli angażowani w oddziale dla dziewcząt i w szkole dla ubogich (Armenschule). W tym czasie szkoła wyraźnie straciła na popularności. Wiele zubożałych rodzin rezygnowało z kształcenia dzieci, a lepiej uposażeni posyłali swych synów do szkół wciąż legitymujących się „wyższym poziomem” nauczania.
Sytuacja instytucji poprawiła się pod koniec XVII wieku, kiedy za czasów rektora Joachima Scheunemanna odzyskała dawny status szkoły
4	W owym czasie pensja rektora wynosiła 30 guldenów rocznie, dla porównania pastor zarabiał wówczas 72 guldeny, pastor pomocniczy 50, a nauczyciel w szkółce niemieckiej 8 guldenów (Muszyński 1994: 127; Hoffmann 1910: 11).
90
Sylwia Wesołowska
trywialnej (Bock 1873). Była nadal trzyklasowa i utrzymywana z funduszy Rady Miejskiej. Zatrudniała trzech nauczycieli: rektora, kantora i bakałarza5. W programie nauczania dominowała nadal łacina oraz tradycyjnie religia, język niemiecki i śpiew. Pojawiły się realizowane w niewielkim wymiarze: historia, geografia, rachunki, język francuski i fizyka, a ponadto nauka pisania i czytania. Sugeruje to, że szkoła mogła prowadzić dodatkową klasę „przygotowującą” pomimo utrzymywania oficjalnie podziału trzyklasowego (podobnie zresztą jak w wieku XVI, kiedy klasa trzecia była podzielona na dwa oddziały) (Lindmajer 2000a: 85).
Do połowy XVIII stulecia szkoła działała prawdopodobnie bez większych problemów personalnych czy finansowych. Za najkorzystniejszy czas w funkcjonowaniu szkoły sławieńskiej w XVIn wieku uważa się kadencję rektora Petera Konrada Kniephofa (Kniephoffa)6, tj. lata 1735-1742 (Lindmajer 2000a: 84-85). Dał się on poznać jako dobry organizator oraz kompetentny pedagog. Został powołany na stanowisko rektora szkoły łacińskiej w Koszalinie.
W drugiej połowie XVIII wieku program szkolny przewidywał 40 godzin lekcyjnych dla każdej z trzech klas. W klasie pierwszej i drugiej przewidywano po 13 godzin łaciny (w klasie trzeciej 11 godz.), religia 8-10 godzin, język niemiecki 4-5 godzin, historia 1 godzina, geografia 2 godziny, rachunki 3-6 godzin, nauka pisania 1-4 godziny i śpiew tylko 1 godzina. W starszych klasach realizowano jeszcze język francuski (po 3 godz.) oraz 1 godzinę fizyki (Lindmajer 2000a: 87).
Schyłek wieku XVIII i początek XIX przyniósł szkole ostateczną utratę statusu szkoły łacińskiej - kryzys objawił się m.in. obniżeniem poziomu wykształcenia nauczycieli w szkole (funkcję rektora w latach 1780-1802 pełnił kantor kościoła Mariackiego) (Bock 1873: 3) oraz redukcją godzin języka łacińskiego, dawniej dominującego przedmiotu (Stoebbe 1898: 152), wykreślonego ostatecznie po 1802 roku z programu szkoły. Odtąd nauczanie łaciny w Sławnie odbywało się albo na lekcjach prywatnych (Stoebbe 1898: 153), albo w miejskiej szkole elementarnej jako przedmiot dodatkowy (Stoebbe 1898: 154; Vollack 1989: 348; Lindmajer 2002: 5-13). Sama szkoła ewoluowała w stronę podstawowej placówki nauczania typu realnego (Lindmajer 2002: 6). Mankamenty te sprawiały, że wychowankowie szkoły nie mogli ubiegać się o promocję na studia. Wydaje się jednak, że już wcześniej podjęcie studiów przez absolwentów szkoły sławień-skiej możliwe było po ukończeniu dodatkowych kursów w placówkach
5 W roku 1736 uposażenie roczne rektora wynosiła około 100 talarów, kantora około 70 talarów, a bakałarza do 45 talarów (Lindmajer 2000a: 84).
6	W literaturze są dwa różne zapisy jego nazwiska.
Szkolnictwo w Sławnie do 1945 roku. Próba podsumowania
91
realizujących wyższy program nauczania. Niemniej legitymujący się pochodzeniem sławieńskim uczniowie zasilali nadal uniwersytety w: Greifs-waldzie, Rostoku, Frankfurcie, Królewcu, Lipsku i rodzimą uczelnię szczecińską.
2.	Miejskie szkolnictwo elementarne
Wzmiankowana szkółka elementarna (Knabenschule) działająca obok szkoły łacińskiej była dwustopniowa. Chłopcy pod kierunkiem nauczyciela realizowali program przewidujący (na początku XVII wieku) naukę pisania, czytania, katechizmu oraz podstaw arytmetyki. Nauczane równolegle przez tego samego nauczyciela dziewczęta zdobywały skromną wiedzę z zakresu języka niemieckiego i religii.
Istotne zmiany w szkolnictwie pruskim przyniósł XVIII wieku. Edyk-ty królewskie z lat 1717 i 1735 wprowadziły obowiązek szkolny dla dzieci od 5. do 12. roku życia i edukowania ich w zakresie szkolnictwa elementarnego. Dotyczył on jednak tylko tych miejscowości, w których istniały szkoły (co oznacza, że nie obowiązywał w większości wsi). Powszechne nadal było wykorzystywanie dzieci we wszelkich pracach, toteż edykt Fryderyka Wilhelma I z 1734 roku nakazywał posyłanie dzieci do szkół zimą codziennie, a latem raz lub dwa razy w tygodniu. W roku 1763 Fryderyk II wydał Generalny Regulamin dla Szkół Ludowych, który miał przyczynić się do podniesienia poziomu oświaty na wsi.
Szkoła elementarna w Sławnie na początku XVIII wieku kształciła nadal w zakresie czytania, pisania, rachunków oraz katechizmu i modlitw (podobnie jak w wieku XVI czy XVII). Zatrudniała jednego nauczyciela, który prowadził oddzielne zajęcia dla chłopców i dziewcząt, wykorzystując pomieszczenia wzmiankowanej Alt Scholl oraz mieszkanie służbowe. Za naukę rodzice dzieci wnosili opłatę, która w połowie XVIII wieku wynosiła 2 grosze kwartalnie (Lindmajer 2000a: 90).
Szkołą poziomu elementarnego była także bezpłatna szkoła dla najuboższych, tzw. Armenschule, w całości utrzymywana przez Radę Miejską i gminę kościelną. Nauczycielem dla tej gromadki uczniów był (w połowie XVIII wieku) zakrystianin z kościoła Mariackiego. W mieście obok szkół utrzymywanych z kasy miejskiej działały placówki prywatne. Niemniej mimo funkcjonowania różnych instytucji szkolnych i wprowadzenia obowiązku szkolnego poziom scholaryzacji w Sławnie w drugiej połowie XVIII wieku, według obliczeń J. Lindmajera, utrzymywał się na poziomie 25-28%.
92
Sylwia Wesołowska
Pewną przeszkodę w realizacji reform oświatowych stanowił niski poziom przygotowania zawodowego nauczycieli. Od połowy XVIII wieku głośno zaczęto mówić o konieczności kształcenia kadry w seminariach nauczycielskich. Po roku 1794 szkolnictwo zostało poddane nadzorowi państwa i podporządkowane kolegiom szkolnym. Zmieniono także sposób finansowania szkół. Podjęta w XVIII wieku działalność ustawodawcza wpłynęła znacząco na późniejszy XIX-wieczny kształt szkolnictwa powszechnego w Niemczech.
W wieku XIX na oświatowej mapie Sławna pojawiła się miejska szkoła elementarna (Stadtschule) będąca naturalnym spadkobiercą dawnej szkoły łacińskiej. W placówce, przeniesionej w 1821 roku do nowego budynku, zatrudniano trzech nauczycieli (Lindmajer 1994a: 241). Zaledwie kilka lat później, na przełomie lat 20. i 30. XIX wieku, koedukacyjna miejska szkoła w Sławnie dysponowała sześcioma nauczycielami i dwoma poziomami nauczania: dwuletnim elementarnym oraz specjalnym przeznaczonym dla dzieci z najuboższych rodzin (Bock 1873: 7). Pomimo tych braków szkoła sławieńska rozwijała się dynamicznie. Wzrost liczby uczniów oraz zatrudnienie liczniejszego i lepiej wykwalifikowanego personelu w latach 40. XIX wieku umożliwiły kształcenie na poziomie także ponadelementarnym. Powstała w ramach szkoły zróżnicowana edukacyjnie tzw. szkoła średnia (Mittelschule) kierowana przez tego samego rektora (Lindmajer 2002: 9).
W latach 50. XIX stulecia respektowanie przepisów o powszechnym obowiązku szkolnym oraz przyrost ludności przyniosły wyraźny wzrost liczby uczniów (w 1849 roku - 581, gdy np. szacuje się, że pod koniec XVIII wieku do wszystkich szkół Sławna uczęszczało od 70 do 80 uczniów). Szkoła, która otrzymała w 1856 roku drugi budynek, zatrudniała dziewięciu nauczycieli w 1849 roku, a już w 1867 roku 12 pedagogów zajmowało się 759 uczniami (Lindmajer 1994a: 242).
Dalszy pomyślny rozwój szkoły zapewniła decyzja wydziału urzędu rejencji z 24 maja 1870 roku, w myśl której szkoła miejska w Sławnie uzyskała status „powszechnej szkoły wyższej” (Volkshochschule) o sześcioletnim cyklu kształcenia. Nauczanie tym trybem rozpoczęto 14 października 1872 roku (Lindmajer 1994a: 242). Szkoła posiadała łącznie 14 klas - 7 dla chłopców i 7 dla dziewcząt (Parallel-Klasen) (Lindmajer 2002: 10). Obowiązywały dwa poziomy nauczania: profil elementarny -czteroletni w klasach VI, V, IV i IIIB oraz nieobligatoryjny poziom wyższy według programu szkoły średniej niższego szczebla (in den oberen Klassen). Wówczas uczniowie po trzech latach nauki, czyli ukończeniu klasy IV, przechodzili do klasy IIIA przygotowującej do nauki w dwóch ostatnich klasach - II i I. Identyczna struktura obowiązywała w klasach żeńskich.
Szkolnictwo w Sławnie do 1945 roku. Próba podsumowania
93
Kolejną cezurę w dziejach szkoły sławieńskiej stanowił rok 1892. W ramach pruskiej reformy szkolnej został zlikwidowany dotychczasowy podział na część miejską szkoły powszechnej i bezpłatne klasy powszechnego nauczania7. Powstała siedmiooddziałowa bezpłatna szkoła podstawowa z odrębnymi klasami dla chłopców i dziewcząt (razem 14 klas), do której obowiązkowo musiały chodzić dzieci po ukończeniu 6. roku życia (Lindmajer 2002: 11). Szkoła była bardzo liczna. W 1898 roku uczyło się w niej 760 dzieci, a grono pedagogiczne liczyło 13 osób.
Od zakończenia I wojny światowej sławieńska szkoła powszechna borykała się ze znacznymi problemami lokalowymi. Dotychczasowe budynki, pochodzące z lat 1821 i 1856, były przestarzałe i wyeksploatowane. Tymczasem w szkole w roku 1926 kształciło się już 892 dzieci. Zatrudnionych było 24 nauczycieli i woźny, a przeciętna liczba uczniów w klasie wynosiła 45 osób (Sroka 2007: 117). Ponadto w placówce od roku 1925 prowadzono odrębny oddział dla dzieci niepełnosprawnych intelektualnie oraz specjalne klasy wyższe wyłącznie dla dziewcząt, na podstawie których po 1928 roku stworzono średnią szkołę miejską dla dziewcząt. Antidotum miała być budowa nowego gmachu szkoły. Rozpoczęto ją w 1926 roku, choć pierwsze projekty pojawiły się 10 lat wcześniej.
Budowę nowej szkoły, zaprojektowanej przez architekta miejskiego Theodora Suhra i jego brata Diedricha Suhra (1882-1940) (zob. Sroka, Poprawska 2014: 50; Suhr 2008), zlokalizowanej za Kanałem Miejskim, planowano rozłożyć na kilkanaście lat. Oprócz budynku głównego przewidywano budowę hali sportowej, boiska i basenu. Etap pierwszy budowy zakończono w roku 1937. Oddano wówczas do użytku część budynku głównego (10 sal lekcyjnych, 2 pokoje nauczycielskie, 2 pomieszczenia warsztatowe i mieszkanie woźnego) oraz salę gimnastyczną (Lindmajer 1994b: 284). W roku 1939 do szkoły uczęszczało 1200 dzieci, grono pedagogiczne liczyło 26 osób, a średnia liczba uczniów w klasie utrzymała się na poziomie 45-46 osób. Wybuch II wojny światowej przerwał prace budowlane. Nie dokończono budowy głównego budynku oraz basenu i boiska szkolnego.
Szkoła niewątpliwie była ważnym elementem życia kulturalnego miasta. Nauczyciele działający w licznych organizacjach społecznych i edukacyjnych stanowili jego elitę intelektualną. Zarządzający szkołą kierownicy nosili tradycyjny tytuł rektora. Byli mianowani przez radę i magistrat przy współpracy kuratorium szkolnego i władz duchownych (Lindmajer 2002: 7). Rektorzy zatrudnieni w Sławnie do końca lat 30. XIX wieku rekrutowali się spośród duchownych ewangelickich legitymu-
7	W dwóch klasach z odrębnym programem w drugiej połowie XIX wieku uczyło się około 100 uczniów i uczennic (Lindmajer 2002: 10-11).
94
Sylwia Wesołowska
jących się uniwersyteckim wykształceniem teologicznym, dla których praca w szkolnictwie stanowiła najczęściej wstęp do wymarzonej kariery proboszcza. W latach 1802-1838 odnotowano na stanowisku aż siedmiu rektorów8. W roku 1838 stanowisko objął Gustaw Seelmann (1808-1887), absolwent Uniwersytetu w Berlinie. Piastował je do przejścia na emeryturę 1 grudnia 1882 roku9. Po nim, do początku 1892 roku, rektorem był G. Lakoschus, którego zastąpił teolog, nauczyciel Hugo Bona (od 1 lipca 1892 roku) - ostatni rektor przed I wojną światową. Dodatkowo w Sławnie pełnił obowiązki kaznodziei w kościele Mariackim.
3.	Progimnazjum miejskie10
Poziom nauczania w XIX-wiecznej szkole miejskiej w Sławnie często nie zadowalał zamożniejszych mieszkańców Sławna, którzy pragnęli zapewnić swoim dzieciom lepsze kwalifikacje zawodowe. Ambicją władz miejskich pozostawało powołanie w mieście instytucji dającej młodzieży wykształcenie średnie bez konieczności poszukiwania tegoż w innych ośrodkach.
Wychodząc naprzeciw tym ambicjom, Rada Miejska Sławna 28 listopada 1860 roku postanowiła wystąpić z wnioskiem o utworzenie szkoły realnej I porządku. Jednakże projekt ten został odrzucony przez urząd rejencyjny w Koszalinie z powodu słabej kondycji finansowej miasta, która uniemożliwiała utrzymanie instytucji takich rozmiarów. Sprawa szkoły średniej wypłynęła ponownie dopiero po 10 latach, kiedy, jak wspomniałam, podniesiono rangę szkoły miejskiej. Być może miała ona stanowić podstawę dla szkoły realnej II porządku. Wojna prusko-fran-cuska (1870-1871) opóźniła otwarcie owej szkoły, które nastąpiło dopiero w październiku 1872 roku. Nominalnie otwarta szkoła była to tzw. höhere Burgerschule, jednakże niemal od początku określano ją również jako progimnazjum, choć formalnie nie spełniała wymogów tego typu placówki11.
8	Wśród nich: Kirchner, Harthausen, C.L. Todt, Conrad Beutner, Heinrich Neumann, Luckow i Kummer (Stoebbe 1898: 153-154).
9	Studiował w Berlinie (1829-1832). Brak informacji o tym, czy był to wydział teologiczny oraz czy otrzymał święcenia kapłańskie. Zmarł w Sławnie 2 września 1887 roku. Teologię obrał jego syn Juliusz (studia w Halle i Greifswaldzie) (Stoebbe 1898: 120, 154; Müller 1912: 442; Magistrat 1877; Seelmann i in. 1877).
10 Fragment pracy poświęconej dziejom progimnazjum sławieńskiego opiera się w dużej mierze na tekście autorki (Wesołowska 2002).
11 W drugiej połowie XIX wieku w państwie niemieckim istniało siedem rodzajów szkół średnich, które nie zawsze reprezentowały poziom i zakres nauczania, jaki dzisiaj rozu-
Szkolnictwo w Sławnie do 1945 roku. Próba podsumowania
95
Tuż przed otwarciem szkoły średniej w Sławnie przeprowadzono pierwszy nabór do klas od VI do IV (Sexta, Quinta, Quarta) i do dwóch klas tzw. Vorschule. W kwietniu 1873 roku utworzono klasę III (Tertia). Jako pełnoprawne progimnazjum szkoła zaczęła działać od 28 lutego 1874 roku, kiedy władze państwowe przychyliły się do wniosku Rady Miejskiej Sławna z 23 września 1873 roku o przekształcenie szkoły w statutowe progimnazjum. Placówka działała na podstawie instrukcji organizacyjnej dla progimnazjów z roku 1873. 24 września 1874 roku Królewskie Kolegium Szkolne Prowincji Pomorskiej w Szczecinie zaaprobowało połączenie progimnazjum z dwuletnią Vorschule, a 3 października 1874 roku potwierdziło regulamin szkoły (Stoebbe 1898: 158). W roku szkolnym 1874/75 wprowadzono podział klasy III na tzw. wyższą i niższą (Ober-Tertia i Unter-Tertia - dalej O III i U III).
Od początku nie tajono planów przekształcenia placówki w pełnoprawne gimnazjum, niespodziewanie jednak w roku 1875 zagrożone zostało istnienie samego progimnazjum. Doszło wówczas do kontrowersji w łonie patrycjatu sławieńskiego. Grupa niechętnych szkole mieszczan twierdziła, że jest ona nazbyt dużym obciążeniem dla budżetu miasta (Lindmajer 1995), zwłaszcza że w planach było otwarcie klasy II (Secun-da), co wiązało się z potrzebą powiększenia budynku szkoły. Sprawa oparła się na najwyższych instancjach państwowych i po licznych perturbacjach Pruskie Ministerstwo Wyznań Religijnych, Spraw Szkolnych i Medycznych w piśmie z 8 listopada 1875 roku utrzymało w mocy zezwolenie na działalność progimnazjum w Sławnie (z dnia 28 lutego 1874 roku).
W roku szkolnym 1875/76 otwarto klasę II (Secunda), a w roku 1877/78 tzw. wyższą II (Ober-Secunda). Tym samym na mocy decyzji ministerstwa od 8 maja 1878 roku szkoła działała jako pełne progimna-zjum (Stoebbe 1898: 165). Absolwenci, którzy chcieliby podjąć studia, musieli już tylko ukończyć klasę pierwszą (Prima) dowolnego gimnazjum.
W roku 1878 ogłoszono przetarg na budowę gmachu progimnazjum i sali gimnastycznej. Jesienią zakończono pierwszy etap prac, a wmurowanie 18 października 1878 roku kamienia węgielnego stało się okazją do wielkiej uroczystości miejskiej (Becker 1879: 5). Pracami budowlanymi kierował tamtejszy mistrz murarski Gustav Lieder. Nowy budynek oficjalnie przejęto na potrzeby progimnazjum 6 kwietnia 1880 roku. Został on zlokalizowany na terenach od kilku stuleci pozostających w posiadaniu miasta, do niedawna wykorzystywanych jako plac ćwiczebny
miemy pod pojęciem szkolnictwa średniego. Do szkół średnich zaliczano: gimnazjum klasyczne, gimnazjum realne, wyższą szkołę realną, progimnazjum, progimnazjum realne, szkołę realną i wyższą szkołę miejską.
96
Sylwia Wesołowska
(Exerzierplatz). Obok budynku zlokalizowano boisko szkolne i skwer. W gmachu znalazły się: mieszkanie rektora, mieszkanie woźnego, sala konferencyjna, gabinet rektora, pomieszczenia dla biblioteki i zbiorów przyrodniczych, pracownia plastyczna, pracowania fizyczna, aula, pomieszczenia gospodarcze oraz dziewięć klas lekcyjnych (Becker 1879: 4) Budynek był piętrowy z poddaszem. Izby lekcyjne mogły pomieścić od 30 do 56 uczniów. Duża aula przez wiele lat służyła jako miejsce licznych uroczystości szkolnych i nie tylko. Obok szkoły zbudowano salę gimnastyczną.
Do Sławna na uroczystość otwarcia gmachu przybyli m.in.: prezydent rejencji koszalińskiej von Auerswald, członek prowincjonalnego kolegium szkolnego dr M. Wehrmann, dyrektor okręgu Poczty Rzeszy w Koszalinie Bergemann, hrabia von Kleist - szambelan dworu i inni znakomici goście. Miasto udekorowano flagami i girlandami. Przed wejściem do szkoły ustawiono bramę, po przekroczeniu której burmistrz Sławna wręczył rektorowi klucze do budynku. Imprezie towarzyszyły przemówienia i występy chóru. Na zakończenie zorganizowano uroczystą kolację w restauracji „Prahlow’s Hotel”.
Pierwszym dyrektorem placówki w roku 1872 został dr Conrad Bock (ur. 1840 w Niemczy na Śląsku), absolwent gimnazjum i uniwersytetu we Wrocławiu. Był dyrektorem krótko - do 1 lipca 1873 roku (Bock 1873: 14)12. Zastąpił go dr Johannes Becker (ur. 1840). Ten bardzo zasłużony dla szkoły i Sławna człowiek ukończył gimnazjum w Żarach, studiował filologię klasyczną w Halle i Berlinie. Na uniwersytecie berlińskim doktoryzował się z filozofii. Zanim przybył do Sławna, pracował w Sulechowie i Seegeberg. W czasie wojny prusko-francuskiej służył jako podoficer w szlezwicko-holsztyńskim regimencie obrony krajowej. Od 1871 do 1872 roku był rektorem höheren Bürgerschule w Seegeberg. Do 31 października 1887 roku rektor progimnazjum sławieńskiego. Odszedł ze Sławna na stanowisko dyrektora gimnazjum w Kołobrzegu (Stoebbe 1898: 115). Z jego inicjatywy w wydawanych przez progimnazjum w Sławnie rocznych sprawozdaniach z działalności instytucji publikowano dokumenty z historii miasta. Dziś stanowią one nieocenione źródło do dziejów nie tylko szkoły, ale także miasta (choć nie wszystkie przetrwały do naszych czasów). Kolejnym rektorem został w 1888 roku dr Christian Rogge. Pracował do 1895 roku, w którym odszedł na stanowisko dyrektora gimnazjum w Szczecinku (Stoebbe 1898: 120-121). Zastąpił go szczecinianin Max Krösing. Przez kilka miesięcy roku szkolnego 1897/98 obowiązki
12	Archiwum Państwowe w Szczecinie (dalej APSz), Kolegium Szkolne Prowincji Pomorskiej (dalej KSPP), sygn. 565.
Szkolnictwo w Sławnie do 1945 roku. Próba podsumowania
97
dyrektora pełnił nauczyciel gimnazjalny Waldemar Hoffmann (18491914) zatrudniony w szkole od 1875 roku. Wakat obsadził wiosną 1898 roku pochodzący z Heiligenhafen Gustav Strathmann. Dyrektorem pro-gimnazjum był do śmierci w roku 1908. Po nim stanowisko objął Friedrich Weidling. Od roku 1916 funkcję dyrektora pełnił berlińczyk Fritz Kühn. Zmarł niespodziewanie w 1924 roku (Anonim 1924/25: 12). W latach 1925-1929 zakładem kierował dr Bruno Scholvien, absolwent filologii i historii uniwersytetów w Halle, Berlinie i Greifswaldzie. Jego następcą był dr Erich Wolff, o którym brakuje informacji biograficznych. Był dyrektorem szkoły od 1 kwietnia 1929 roku do 1 lipca 1939, kiedy został przeniesiony do Gryfic. Ostatnim kierującym placówką (od roku 1939 do 1945) był Paul Jagusch13.
W początkowym okresie istnienia szkoły w roku szkolnym 1872/73, gdy funkcjonowały tylko klasy IV-VI oraz Vorschule, w planie lekcji odnotowano 13 przedmiotów. Najwięcej godzin przewidziano dla łaciny (9-10 godz. tygodniowo), języka niemieckiego (10 godz. w Vorschule -2 godz. w IV) i greki (6 godz. w IV). Nauczano także religii, planimetrii, języka francuskiego, śpiewu, rysunku i innych.
W roku szkolnym 1883/84, kiedy zakład funkcjonował jako pełnoprawne progimnazjum, działało sześć klas progimnazjum i trzy klasy Vorschule. W planie było 18 przedmiotów. Nadal najwięcej było łaciny (8-9 godz. tygodniowo), ponadto greki (7 godz. w IIIb - II), języka niemieckiego (3-4 godz.). Pojawiły się też: historia, przyroda, matematyka, gimnastyka. W latach 80. XIX wieku noszono się z zamiarem przekształcenia instytucji w gimnazjum przez dodanie Primy. Jednakże wiązało się to z dodatkowym obciążeniem miejskiego budżetu i tak wyraźnie nadwyrężonego, tym bardziej że progimnazjum nie było jedyną szkołą w mieście dotowaną przez magistrat. Jeszcze w 1880 roku pojawiły się głosy, że szkoła ma mało „praktyczny” profil nauczania, nazbyt - zdaniem oponentów - zbliżony do klasycznego (por. wyżej). Z biegiem lat analizując plany lekcyjne, można zauważyć tendencję do zmniejszania liczby godzin języków starożytnych na rzecz przedmiotów ścisłych i języków nowożytnych. W 1897 roku ukazało się zarządzenie o wprowadzeniu w miejsce greki języka angielskiego. Oznaczało to, że uczniowie mogli wybierać spośród tych języków.
Na początku XX wieku szkoła przybrała miano Progimnasium mit Realabteilung. Uczniowie, którzy przeszli do klasy U III, musieli zdecydować o wyborze profilu realnego lub gimnazjalnego. W profilu gimnazjalnym utrzymano grekę (6 godz. tygodniowo), natomiast profil realny
13	Szkoła prawdopodobnie zaprzestała działalności pod koniec 1944 roku.
98
Sylwia Wesołowska
miał dodatkowe godziny języka francuskiego, matematyki i rachunków oraz fizykę, elementy chemii i mineralogię. W roku szkolnym 1908/09 szkołę przemianowano w Realprogimnazjum, w którym nadal funkcjonowały dwa profile w klasach wyższych.
W skład szkoły wchodziło Vorschule zorganizowane początkowo w dwóch, a od roku 1880 w trzech oddziałach. Przyjmowano do owej „przedszkoły” sześciolatków, naukę przewidywano na trzy lat. Jej celem było przygotowanie dzieci do nauki w klasach progimnazjalnych. Po jej ukończeniu absolwenci bez egzaminów przyjmowani byli do Sexty. Poziom nauczania był wyższy niż w szkołach elementarnych, a chłopcy pozostawali pod nadzorem tego samego kolegium szkolnego. W Vorschule realizowano program z zakresu nauki języka niemieckiego. We wszystkich oddziałach w roku szkolnym 1883/84 było to: język niemiecki (13 godz.), religia (10 godz.), rachunki (11 godz.), śpiew (6 godz.) oraz nauka czytania i pisania (16 godz.). W latach późniejszych dodano gimnastykę. Liczba uczniów w „przedszkole” w roku szkolnym 1876/77 wzrosła do 78 osób, w latach następnych wynosiła około 30 osób, a tuż przed likwidacją w roku szkolnym 1913/14 tylko 18 osób. Klasy Vorschule zamknięto na początku roku 1914.
Od 1924 roku zakład zaczęto dostosowywać do wymogów gimnazjum realnego. W planach lekcji nie pojawia się już greka. Nadal nauczano łaciny (od 8 godz. do 3 godz.), dwóch języków nowożytnych, było więcej geografii i matematyki. Od wiosny 1928 roku szkoła działała jako gimnazjum realne o sześcioletnim profilu z klasami od VI do U II. Kolejna zmiana nastąpiła na podstawie zarządzenia resortu szkolnictwa z 18 lutego 1932 roku, w którym potwierdzono przekwalifikowanie Realgimna-sium w Reformrealgimnasium. Do 1936 roku szkoła działała jako instytucja dwupoziomowa, klasy od VI do O III nauczane były według planu gimnazjum realnego, klasy wyższe zaś stanowiły tzw. Oberschule. W roku szkolnym 1933/34 w klasach od O III do O I język angielski był pierwszym językiem obcym, natomiast w IV i U III język francuski14. W roku szkolnym 1934/35 klasy VI-IV tworzyły reformowane gimnazjum realne, a pozostałe gimnazjum realne z podziałem na wyższe i niższe w zależności od wyboru profilu nauczania. Szkoła liczyła dziewięć klas, a pełny cykl nauczania to sześć lat.
Ostatnia transformacja nastąpiła w roku szkolnym 1936/37, kiedy na podstawie ogólnoniemieckiego zarządzenia szkoła uzyskała status wyższej szkoły miejskiej podporządkowanej resortowym władzom państwowym (Staatliche Oberschule), a od 8 listopada 1938 roku Staatliche Ober-
14	Na podstawie zarządzenia z 27 listopada 1931 roku.
Szkolnictwo w Sławnie do 1945 roku. Próba podsumowania
99
schule für Jungen. W programie szkolnym z roku 1931/32 zamiast przyrody widnieje biologia i chemia, natomiast lekcje śpiewu zastąpiła muzyka. Zwiększono wymiar lekcji historii i języka niemieckiego, lecz nadal najwięcej było łaciny. W roku szkolnym 1938/39 w planie lekcji widnieje 16 przedmiotów oraz dodatkowe dla dziewcząt (szkoła od lat 20. była koedukacyjna) prace ręczne i gimnastyka.
W tym czasie szkoła działała w oddanym do użytku w 1880 roku budynku, który co pewien czas przebudowywano i remontowano. W 1914 roku rozbudowano mieszkanie dyrektora15, do 1928 roku wyremontowano zabudowania szkolne, a w 1938 powiększono i zmodernizowano salę gimnastyczną16. W roku 1919 szkoła zakupiła od miasta grunt pod plac zabaw i boisko szkolne17.
W latach wojennych szkoła działała, choć borykała się z wieloma problemami, zwłaszcza finansowymi. W roku 1942 chciano zająć salę gimnastyczną na potrzeby szpitala wojskowego. Dyrektor Jagusch sprzeciwiał się tym planom, opisując trudne warunki, w jakich musi prosperować szkoła. Ostatecznie odroczono decyzję o konfiskacie18. Już w 1943 roku poinformowano dyrekcję o zajęciu pomieszczeń szkolnych i udostępnieniu ich w godzinach popołudniowych (od 14.00 do 18.00) przez Hugo-SchultzSchule i Mittelschule für Jungen z Bochum (350 uczniów)19. W roku 1944 ponownie chciano zarekwirować budynek sali dla wojska i znowu udało się to odroczyć, ale już w grudniu tegoż roku budynek szkoły postanowiono zająć na potrzeby szpitala cywilnego.
Dostępne materiały pozwoliły na ustalenie nazwisk 145 osób, które w latach 1872-1945 były członkami kolegium nauczycielskiego. Liczba nauczycieli zatrudnionych w danym roku szkolnym w szkole wynosiła od 5 (w roku szkolnym 1872/73) do 16 (1937/38). W latach 1875-1895 w szkole uczyło 9 nauczycieli, a w latach 1895-1908 - 10. Wzrost liczby zatrudnionych nauczycieli miał miejsce w latach 30. XX wieku. Etat nauczycielski w wymiarze tygodniowym wynosił od 4 godzin (w roku szkolnym 1935/36, nauczycielka gimnastyki dla dziewcząt) do 30 godzin (1910/11, nauczyciel Vorschule). Do lat 30. XX wieku najmniejszy etat nauczycielski przypadał rektorowi, a później dyrektorowi szkoły (od 14 do 18 godz.). Największe etaty mieli nauczyciele przedmiotów technicznych i Vorschule (od 26 do 30 godz.). Chociaż nazwiska kilku nauczycieli pojawiają się
15	APSz KSPP, sygn. 567.
16	APSz KSPP, sygn. 586.
17	Był to grunt o powierzchni 58,76 ara za sumę 1469 M (APSz KSPP, sygn. 565).
18	APSz KSPP, sygn. 586.
19	APSz KSPP, sygn. 586.
100
Sylwia Wesołowska
na planach lekcji przez wiele lat, np. Wilhelm Fromm (ur. 1844 w Sławnie) pracował jako nauczyciel elementarny od 1872 do 1911 roku czy Waldemar Hoffmann (1849-1914) zatrudniony od 1875 do 1912 roku, to zauważyć można znaczną rotację wśród nauczycieli, zwłaszcza na niższych stanowiskach. Niejednokrotnie, jako tzw. kandydaci lub praktykanci, pracowali tylko przez jeden semestr lub krócej. W znakomitej większości pochodzili z Pomorza lub ościennych Meklemburgii i Brandenburgii, ale także z Wrocławia, Poznania a nawet Port au Prince na Haiti.
Uczniów do progimnazjum przyjmowano na podstawie egzaminów lub bezpośrednio po ukończeniu Vorschule, gdzie przyjmowano dzieci w wieku od 5,5 do 6 lat. Po jej ukończeniu 9-letni chłopcy rozpoczynali naukę w klasie VI progimnazjum. Absolwenci szkoły mieli od 15 do 18 lat. W roku 1932 średni wiek uczniów w klasie O I wynosił prawie 20 lat. Przyjmowani do Vorschule chłopcy musieli przedstawić zaświadczenie o chrzcie lub miejscu urodzenia oraz dokument o przejściu szczepień. W roku 1872/73 w progimnazjum było 61 uczniów, a w Vorschule 28 (razem 89), w tym: tylko 14 niepochodzących ze Sławna, 64 ewangelików, 25 Żydów i nie odnotowano katolika. Największą liczbę uczniów zanotowano w latach 1875-1884 oraz w ostatnich latach istnienia szkoły. W latach 1878-1884 uczniowie wyznania mojżeszowego stanowili około 10% uczniów, a katolicy 1,5%. W roku 1931 zaś odpowiednio 1% i 4%. Większość dzieci pochodziła ze Sławna, natomiast uczniowie zamiejscowi z najbliższej okolicy, rzadko z innych prowincji.
Rok szkolny trwał dwa semestry - od Wielkanocy do Wielkanocy. Datę rozpoczęcia i zakończenia roku oraz daty egzaminów ustalało kolegium szkolne. Uczniowie kilka razy w roku mieli ferie, których terminy ogłaszano rokrocznie. Szkoła nie tylko edukowała, ale też wpływała na życie uczniów poza murami szkolnymi. Ważną pozycją w regulaminie była dyscyplina. Można się np. dowiedzieć, że uczniom bez rodziców nie wolno było przebywać w piwiarniach, restauracjach i kawiarniach. O zamiarze pójścia na potańcówkę należało informować wychowawcę. Państwowe zarządzenia zabraniały palenia papierosów przez uczniów niższych i średnich klas, natomiast dyrekcja szkoły w Sławnie zabroniła tego również najstarszym.
Nad prawidłowym funkcjonowaniem zakładu czuwało tzw. kuratorium. Ciało to zostało utworzone na podstawie § 18 Organisationsstatut für das Progymnasium z 25 września 1873 roku i 7 kwietnia 1874 roku oraz Instruction für das Kuratorium des Progymnasiums und der damit verbundenen Vorschule zu Schlawe. W skład kuratorium wchodzili: burmistrz Sławna, inspektor tamtejszej Volksschule, rektor (dyrektor) pro-gimnazjum oraz trzech członków magistratu.
Szkolnictwo w Sławnie do 1945 roku. Próba podsumowania
101
Szkoła utrzymywała się z subwencji z urzędu rejencyjnego, budżetu miasta i czesnego, które w 1897 roku stanowiło około 27% przychodów (Stoebbe 1898: 273)20. Czesne w początkowym okresie funkcjonowania szkoły wynosiło 8 talarów (około 24 M) w Vorschule i od 12 do 20 talarów (36-60 M) w progimnazjum. Do roku 1881 uczniowie progimnazjum płacili rocznie 100 M (w ratach kwartalnych), natomiast uczniowie Vorschule od 40 do 50 M, uczniowie zamiejscowi dopłacali 3 M. W latach 1909-1914 progimnazjum płaciło 130 M, a Vorschule 90 M. W latach 30. czesne wynosiło 240 RM. W roku 1897 ponad 70% wydatków stanowiły pensje dla nauczycieli, gdy na eksploatację budynków przeznaczano 2% dysponowanej sumy (Stoebbe 1898: 273)21.
18 października 1872 roku powstało Verein für hülfsbedürftige Schuler, później przemianowane na Verein zur Unterstützung bedürftiger Schüler. Owo Towarzystwo Wspierania Ubogich Uczniów utworzono w celu powiększenia niewystarczających środków finansowych na pomoc dla biednych, lecz uzdolnionych uczniów. Członkiem towarzystwa mógł być każdego, kto akceptował statut i wpłacał składki (nie mniej niż 1,5 talara (25 Pi)). Towarzystwo przyjmowało wszelkie darowizny. Na czele stał pięcioosobowy zarząd (cztery osoby z wyboru oraz każdorazowo dyrektor). W marcu towarzystwo publikowało roczne sprawozdania z działalności. Około 1/5 środków pozostawiano na jego koncie, a resztę rozdysponowywano na czesne i pomoce naukowe. W roku 1873/74 należało doń 94 członków. Po roku 1908 działało jako Stiftungen und Unterstützungen für Schüler.
Każdego roku szkoła była wizytowana przez urzędników kolegium szkolnego oraz superintendentów. Kontrolowano wszystkich nauczycieli, oceniano poziom nauczania, stopień umiejętności uczniów oraz warunki, w jakich pracowała szkoła. Pierwsza wizytacja miała miejsce 20-21 maja 1874 roku. Ostatnia, o jakiej wiemy, odbyła się w marcu 1943 roku. Wyniki wizytacji publikowano w rocznych sprawozdaniach z działalności zakładu.
20	Przychody gimnazjum w 1897 roku wynosiły 39 870 M, z czego: 14 200 M pochodziło z urzędu rejencji, 14 360 M z kasy miasta, 10 875 M stanowiło czesne (po odjęciu 1200 M dla stypendystów), z zasobów funduszu emerytalnego dla nauczycieli 2557 M, odsetki od funduszu 370 M, 76 Pf.
21	W roku 1897 wydano sumę 39 870 M, z czego: 29 160 M na pensje, 2100 M na opłaty mieszkaniowe, 1900 M na nauczycieli pomocniczych, 870 M na środki naukowe, 230 M na sprzęt, 800 M na ogrzewanie i oświetlenie, 600 M na utrzymanie budynku, 7 M na ubezpieczenie dla inwalidów, 1088 na wynagrodzenie dla służby szkolnej i 187 M, 24 Pf na nieprzewidziane wydatki.
102
Sylwia Wesołowska
W szkole znajdowała się biblioteka dla nauczycieli i uczniów, w której dostępna była literatura fachowa i podręczniki. Ponadto od początku gromadzono wszelkie pomoce naukowe, wśród nich: zbiory biologiczne, chemiczne, matematyczne oraz mapy i atlasy. Działało także kilka organizacji uczniowskich. Wśród nich: Stenographienverein Slavia, Fußballverein Greif, Gymnasialturnverein, Musikverein, Schülerkurzverein Viktoria oraz Schulgruppe des Vereins für das Deutschtum im Ausland.
Szkoła starała się upamiętniać wszelkie rocznice urodzin i śmierci wybitnych polityków, naukowców, literatów. Zawsze obchodzono urodziny głowy państwa, najpierw cesarza, a później prezydenta i kanclerza. Od początku istnienia szkoły do około 1915 roku rokrocznie obchodzono uroczystości 2 września - był to tzw. Sedantag lub Sedanfeste w rocznicę zwycięstwa nad Francją z 1870 roku. Szczególnie upamiętniono np. w 1883 roku 400-lecie urodzin Marcina Lutra oraz okrągłe rocznice istnienia szkoły. Organizowano przedstawienia szkolne, koncerty muzyczne, wystawy i wycieczki.
4.	Szkoły prywatne
Placówkami oświatowymi działającymi już od średniowiecza poza ramami systemu edukacyjnego były szkoły prywatne, tzw. Winkelschulen. Sławno nie stanowiło wyjątku - tutaj także odnotowano ich działalność, zwłaszcza w wieku XVIII (Lindmajer 2000b). Jako zagrożenie dla systemu państwowego i oficjalnego szkolnictwa były wcześniej zwalczane przez prawomocne władze kościelne i szkolne. Zmieniło się to w pierwszej połowie XVIII wieku, kiedy na mocy specjalnego edyktu szkoły pokątne objęte zostały cząstkowym nadzorem ze strony odpowiednich władz (Łu-kasiewicz 1996: 7).
Z roku 1740 pochodzi najstarsza znana notka o działalności szkół po-kątnych w Sławnie. Wzmiankowane są wówczas trzy, w tym jedna bez formalnej akceptacji magistratu i proboszcza kościoła Mariackiego, a jednocześnie prepozyta synodu sławieńskiego. Brakuje bliższych informacji na temat funkcjonowania owych zakładów. Blisko pół wieku później odnotowano w Sławnie działalność prywatnej szkoły dla małych dzieci C.L. Mehringa (Lindmajer 1999: 13-14).
W Sławnie w latach 1840-1845 pojawiły się dwie jednoklasowe koedukacyjne szkółki prowadzone przez kobiety (koncesjonowane nauczycielki) - Carolinę Wegner oraz Ernestinę Johannę Beeske. Po 1845 roku zamiast szkoły pani Beeske pojawia się w źródłach szkółka Henrietty Simon (działająca do około 1857 roku) (Lindmajer 2000b). Szkoła C. We-
Szkolnictwo w Sławnie do 1945 roku. Próba podsumowania
103
gner działała (z przerwą w latach 1848?/1849-1850) przynajmniej do 1862 roku. Ostatnie informacje o działalności jednoklasowych szkół elementarnych w Sławnie pochodzą z połowy lat 70. XIX wieku (nauczycielka i 20 dzieci, 1875 roku) (Stoebbe 1898: 168). Owe Kleinkinderschule straciły na popularności na rzecz nauczania indywidualnego, a przede wszystkim nie wytrzymały konkurencji ze strony miejskiej szkoły elementarnej.
W ocenie Józefa Lindmajera szkoły te stanowiły „rodzaj ochronek dla dzieci (Warteschule für Kinder beiderle Geschlechts) czy przedwstępnych szkółek przygotowawczych i wychowawczych (Ersatz der Schule)” (Stoeb-be 1898: 168). Były przeznaczone dla dzieci, które nie osiągnęły wieku obowiązku szkolnego, tj. nie ukończyły pięciu lat. W tych de facto przedszkolach nie realizowano konkretnego planu nauczania. Dzieci uczono podstaw biblijnych, śpiewu oraz pisania i czytania. Liczebność w klasach wynosiła od 14 do 26 dzieci. Za opiekę i naukę rodzice wnosili opłaty. We wszystkich szkółkach była ona na podobnym poziomie, czyli około 1 srebrnego grosza tygodniowo.
Większą popularnością i estymą niż jednoklasówki cieszyła się prywatna szkoła żeńska w Sławnie, choć jej początki były trudne. Po raz pierwszy z inicjatywą utworzenia prywatnej szkoły dla dziewcząt wystąpiły w 1834 roku, pochodzące z Chojnic, siostry Adelajda i Luiza v. Pron-dzinski. Mimo przychylności władz miejskich, rejencji oraz inspektora szkolnego, a także pomyślnych wyników egzaminów kwalifikacyjnych obu (świetnie, aczkolwiek nieformalnie) wykształconych sióstr do założenia „wyższej szkoły dla dziewcząt” nie doszło z uwagi na małe zainteresowanie wśród mieszkańców Sławna.
Kolejna próba, zwieńczona sukcesem, podjęta została w roku 1846 przez pochodzącą ze Szczecina nauczycielkę Marię Müller. Do oddziału wstępnego (Abteilung) pierwszej klasy jesienią 1846 roku przyjęto 14 dziewczynek. Przyjmowane uczennice musiały mieć za sobą etap nauczania elementarnego i posiadać określony zasób wiedzy (höhere Bildung) (Lindmajer 2000b). Szkoła pani Müller utrzymała się na rynku edukacyjnym do schyłku 1852 roku, względnie początku 1853 roku. W trzyklasowej szkole pracowały dwie nauczycielki. Za naukę rodzice wpłacali czesne miesięczne (w klasie pierwszej 20 Sgr i 1 Pf, w klasie drugiej i przypuszczalnie w trzeciej 1 talara). Uczennice uczęszczały do szkoły od poniedziałku do soboty. W planie była nauka: czytania, pisania, ortografii, religii, historii, przyrody oraz języka francuskiego, oczywiście języka niemieckiego, a także rysunku i prac ręcznych.
W Sławnie 7 października 1858 roku z inicjatywy gruntownie wykształconej nauczycielki Julii Emilii Bertling powstała nowa prywatna
104
Sylwia Wesołowska
„wyższa szkoła dla dziewcząt”, którą można zaliczyć do szkół średnich niższego stopnia. Przyjmowano do niej uczennice w wieku od 8 do 14 lat. W pierwszych latach funkcjonowania szkoły oprócz właścicielki zatrudnione były dwie nauczycielki pomocnicze. Pani Bertling realizując szczytny cel stworzenia „chrześcijańskiej osobowości poprzez wdrażanie zasad prawości i prawdomówności oraz kształcenie umysłu” (Lindmajer 2000b), nie ograniczała się tylko do edukacji szkolnej, ale od roku 1860 oferowała swym uczennicom mieszkania na pensji, gdzie kontynuowano nauczanie zgodne z założonymi ideami. Jak wspomina J. Lindmajer, poziom nauczania w szkole od początku był wysoko oceniany przez sławień-ski magistrat.
Od roku szkolnego 1860/1861 szkoła pani Bertling była trzyklasowa. Prawdopodobnie pierwsze klasy dzieliły się na dwa oddziały. Rodzice uczennic wybierali ścieżkę edukacyjną. Dziewczęta mogły uczęszczać do szkoły, przechodząc cykl nauczania niższego rzędu (oddział 2), a więc tylko trzy lata, lub w pełnym wymiarze programowym przez pięć lat, a później przez sześć lat (oddział 1). W tym czasie w szkole zatrudnionych zostało dwoje dodatkowych nauczycieli pomocniczych (w tym niejaki Frances Jones, nauczyciel języka angielskiego i muzyki).
W roku 1864 szkołę przejęła pochodząca z Bytowa Maria Arndt. Wraz z nią w szkole nauczały dwie wykwalifikowane nauczycielki, a naukę śpiewu prowadzili dwaj nauczyciele zatrudnieni na stałe w szkole miejskiej. Do szkoły przyjmowane były uczennice w wieku 7-15 lat. Wpis do klasy początkowej (III) poprzedzał sprawdzian z zakresu czytania, pisania i podstaw arytmetyki. Pełny kurs w klasie III trwał od dwóch do dwóch i pół roku. W tym czasie dziewczęta zdobywały wiedzę z zakresu: religii, geografii, historii, języka niemieckiego, rysunku, prac ręcznych, rachunków oraz języka francuskiego i kaligrafii. Nauczyciele (z wyjątkiem uczących śpiewu) prowadzili lekcje z kilku przedmiotów we wszystkich klasach.
Kolejna zmiana na stanowisku przełożonej (Vorsteherin) miała miejsce w roku 1867. Pannę Arndt zastąpiła panna Albertina Leistikow. Dokonała zmian personalnych i merytorycznych. Wprowadziła własny program nauczania i zatrudniała wyłącznie nauczycielki. W ówczesnym planie zajęć znajdujemy: religię, przyrodę, rachunki, geografię, język niemiecki, francuski, angielski, rysunki, historię, geografię, śpiew i rzecz jasna prace ręczne. Na przełomie lat 1877 i 1878 na stanowisku przełożonej odnotowujemy niejaką pannę Hendess. Prócz niej w szkole pracowały jeszcze dwie nauczycielki przedmiotowe, jedna pomocnicza oraz, jak bywało wcześniej, nauczyciele śpiewu ze szkoły miejskiej. Budynek trzyklasowej szkoły znajdował się na północno-wschodnim skraju miasta,
Szkolnictwo w Sławnie do 1945 roku. Próba podsumowania
105
przy szosie do Słupska (Lindmajer 2000b). Liczba uczennic w 1878 roku wynosiła 78.
Kolejną przełożoną szkoły, przynajmniej od roku szkolnego 1880/81 do 1888/89, była panna C. Wendorff. Za jej kadencji w roku 1880 szkoła przeszła na czteroletni cykl nauczania. Do szkoły przyjmowano dziewczynki po ukończeniu 6. roku życia, bez konieczności posiadania elementarnego przygotowania. Po pani Wendorff zarządzanie szkołą przejęła Maria Otto, nauczycielka z Elbląga, która pracowała przynajmniej do 1905 roku. W czasie kadencji C. Wendorff i M. Otto grono pedagogiczne składało się z 4 lub 5 nauczycielek (wliczając przełożoną), a liczba uczennic wahała się od 67 do 102. Novum było wprowadzenie w roku szkolnym 1902/03 obowiązkowych lekcji gimnastyki.
Szkoła pomimo wysokich ocen nie była przedsięwzięciem rentownym. Szczególną bolączką placówki (zwłaszcza pod koniec XIX stulecia) były permanentne trudności finansowe spowodowane zbyt małą liczbą uczennic i niewygórowanym czesnym. Niewielkie dochody szkoły przeznaczano na wynajem sal w szkole miejskiej i skromne pensje dla nauczycielek. Jednakże o znaczeniu instytucji w mieście świadczyć może fakt, iż rokrocznie w budżecie miasta przeznaczano kwotę 500 marek „na utrzymanie miejsc” w szkole żeńskiej, a nawet zainteresowano problemem władze rejencji i rozpoczęto starania o przyznanie państwowej dotacji (Lindmajer 2000b). W początkach XX wieku władze miejskie rozważały zmianę statusu prawnego szkoły i poprawę warunków lokalowych. W świetle istniejących źródeł plany te wówczas nie zostały zrealizowane. Brakuje też informacji o okolicznościach zamknięcia szkoły. Wiemy, że na pewno nie funkcjonowała ona po 1918 roku. W źródłach wymieniane są w tym czasie tylko wyższe klasy żeńskie (gehobene Mädchenklassen) w ramach miejskiej szkoły powszechnej, które przed 1926 roku przekształcono w samodzielną miejską średnią szkołę dla dziewcząt (Mädchen-Mittelschule) z siedzibą przy skrzyżowaniu Winterfeldstr.-Chaussee Str. z Jahn Str. (obecnie ul. 1. Pułku Ułanów i ul. Sempołowskiej) (Gwiazdowska 2013: 174). W roku 1936 w szkole zatrudnionych było siedmiu nauczycieli (trzech nauczycieli, w tym rektor, i cztery nauczycielki) (Lindmajer 1994b: 284, 286; Lindmajer 2000b).
W tym miejscu odnotować należy istnienie w Sławnie także szkoły gminy żydowskiej. O ile w XVIII stuleciu Sławno zamieszkiwała tylko jedna duża rodzina żydowska, o tyle w roku 1812 odnotowano już 17 rodzin wyznania mojżeszowego. Do 1900 roku liczba członków gminy wynosiła ponad 250 osób. Prawdopodobnie szkółka powstała w połowie lat 20. XIX wieku. Jej powstanie oparto na pruskich prawnych podstawach do
106
Sylwia Wesołowska
zakładania szkół wyłącznie dla dzieci żydowskich, które także zostały objęte ogólnie obowiązującymi przepisami o przymusie szkolnym. Ten obszar oświaty sławieńskiej nie doczekał się jeszcze szerszych badań.
5.	Szkolnictwo zawodowe
Niemal od początków zinstytucjonalizowanego szkolnictwa pomorskiego mieszczanie zabiegali o stworzenie własnego autonomicznego systemu edukacji. Coraz rozleglejsze interesy tej grupy społecznej wymagały znajomości pisma i rachunków, umiejętności zarządzania miastem, wiedzy i biegłości w prowadzeniu ksiąg handlowych, w towaroznawstwie, w sprawach obiegu pieniężnego. Do połowy XIV wieku, zgodnie z propozycjami mieszczańskimi, doszło do uformowania się wyższej formy szkoły mieszczańskiej, tj. łacińskiej szkoły miejskiej (Lateinschule), a dla uboższych władze miejskie zakładały szkoły czytania i pisania (tzw. szkoły niemieckie). W szkołach tych językiem wykładowym był język niemiecki. Nie miały one jednolitych programów nauczania i poza nabyciem umiejętności czytania i pisania w języku niemieckim oraz redagowania listów handlowych gwarantowały podstawy rachunków nauczanych za pomocą tablic rachunkowych i licz-manów oraz znajomość rodzajów pieniędzy, miar i wag (Hellfeldt 1956: 388). Postulat nauczania w szkołach rzeczy „praktycznych” pojawiał się dość regularnie przez kolejne stulecia i w różnych systemach oświatowych.
Początki formalnego szkolnictwa zawodowego sięgają XVIII wieku, ale jego rozwój nastąpił w drugiej połowie XIX wieku i związany był z zapotrzebowaniem państwa na wykwalifikowanych pracowników przemysłu, handlu i rolnictwa, dotąd kształconych tradycyjnie przez mistrzów poszczególnych rzemiosł lub bezpośrednio w dużych zakładach przemysłowych. Pod koniec wieku XIX coraz liczniej powstawać zaczęły szkoły rzemieślnicze, techniczne, handlowe i rolnicze (szerzej zob. Lindmajer 2011).
W Sławnie w roku 1886 magistrat (zapewne pod wpływem operatywnych mieszczan) wystąpił z inicjatywą utworzenia Szkoły Przysposobienia Rzemieślniczego (gewerbliche Fortbildungsschule). Dwuletnia batalia proceduralna została zakończona sukcesem i 11 października 1888 roku w starym budynku szkoły miejskiej rozpoczęły się zajęcia. Nadzór formalny nad szkołą sprawował magistrat przez wyłoniony wcześniej zarząd. Nauka w szkole była obowiązkowa (pod karą grzywny) dla mieszkających w Sławnie rzemieślników, czeladników i robotników, którzy nie ukończyli 18 lat22.
22 Oczywiście istniały wyjątki od tej zasady, wśród nich obowiązkowym dokształcaniem nie byli objęci uczniowie wyższych klas szkoły miejskiej oraz ci, którzy 18 lat kończyli we wrześniu danego roku (Lindmajer 2011: 129).
Szkolnictwo w Sławnie do 1945 roku. Próba podsumowania
107
Przymus ów z czasem złagodzono — z obowiązku zwolnieni byli uczniowie, którzy udowodnili, że posiadają odpowiednią wiedzę i umiejętności. Szkoła dla uczniów obowiązkowych była bezpłatna, natomiast chętni, którzy ukończyli 18 lat (i byli zwolnieni ze służby wojskowej) zobowiązani byli do uiszczenia czesnego w wysokości 3 marek za cały kurs (Lindmajer 2011: 129). Szkoła utrzymywana była z dotacji państwowej i miejskiej, ponadto po stronie miasta leżały koszty eksploatacyjne. Przez pewien czas skromne środki przeznaczone na funkcjonowanie szkoły przekazywały zarządy cechów.
Nauka w szkole odbywała się w corocznych sześciomiesięcznych kursach (od października do kwietnia). Przewidywano sześć godzin lekcji tygodniowo. Początkowo po dwie godziny przez trzy dni w tygodniu, później po trzy godziny dwa razy w tygodniu. Lekcje w dni powszednie odbywały się w godzinach wieczornych od 18.00 do 20.00 (17.00-20.00), a w niedzielę od 13.00 do 15.00, później od 10.00 do 12.00. Z czasem szkoła sławieńska (należąca do nielicznych w rejencji koszalińskiej stale czynnych placówek) zwiększyła liczebność uczniów i częstotliwość kursów. Przed wybuchem I wojny światowej w szkole uczyły się trzy klasy podzielone na dwie grupy. Odbywały się dwa kursy rocznie (letni i zimowy), zwiększono liczbę godzin lekcyjnych do ośmiu. W programie szkolnym realizowano naukę z zakresu języka niemieckiego (w klasie przygotowawczej), podstaw rachunkowości (fakturowanie, prowadzenie księgowości), geometrii i rysunku technicznego. W szkole uczyli pedagodzy zatrudnieni w klasach wyższych szkoły miejskiej. W świetle badań podjętych przez J. Lindmajera w ciągu ćwierćwiecza istnienia szkoły naukę w niej podjęło od 2,4 tys. do 2,5 tys. uczniów. Silnie reprezentowani w społeczności sła-wieńskiej kupcy, zachęceni przykładem dobrze prosperującej szkoły rzemieślniczej, podjęli działania na rzecz utworzenia podobnej instytucji kształcącej przyszłych handlowców. Początkowo namiastką szkoły kupieckiej były fakultatywne zajęcia z rachunkowości kupieckiej (kaufmännischen Rechnen) prowadzone w sławieńskim progimnazjum od roku szkolnego 1894/95 (Lindmajer 2011: 129). 1 października 1904 roku rozpoczęły się zajęcia w handlowej szkole dokształcającej w Sławnie, powstałej z inicjatywy tutejszego związku kupieckiego. Dwa lata później szkołę przekształcono w oficjalną dokształcającą szkołę handlową (kaufmännische Fortbildungsschule) pod auspicjami magistratu. Kierownictwo szkoły należało do jednego z zatrudnionych nauczycieli. Szkoła utrzymywała się z dotacji miejskiej i czesnego. Nauka odbywała się popołudniami. Uczniowie byli podzieleni na trzy poziomy (Stufe). Liczba godzin lekcyjnych wynosiła od 4 do 6 tygodniowo, a pełny kurs trwał pół roku. W tym czasie uczniowie pogłębiali znajomość języka ojczystego, księgowości,
108
Sylwia Wesołowska
obsługi klienta, geografii gospodarczej oraz nadprogramowo stenografii lub maszynopisania. Podczas nauki uwzględniano pięć głównych specjalności, tj. handel artykułami kolonialnymi, konfekcyjnymi, drogeryjnymi, skórzanymi oraz zbożowo-młynarskimi (Lindmajer 2011: 137). W chwili otwarcia szkoły naukę w niej podjęło 34 uczniów, a wiosną 1914 roku 53.
Kryzys gospodarczy i społeczny wywołany I wojną światową początkowo wywarł niekorzystny wpływ na stan szkolnictwa. Placówki borykały się z problemami finansowymi i lokalowymi. Niektóre z nich zamknęły podwoje, inne uległy przekształceniom. W roku 1919 za sprawą małżeństwa Anny i Bruno Magull powstała w Sławnie prywatna szkoła handlowa (private Handelsschule). Siedziba szkoły i jednocześnie mieszkanie właścicieli znajdowało się w wynajmowanym domu przy Lindenpromenade 1. Uczniowie mieli zajęcia z języka niemieckiego, angielskiego i francuskiego, a także z rachunkowości, maszynopisania, stenografii i księgowości. Szkoła cieszyła się dużą popularnością. Jej właściciele w roku 1930 otworzyli bliźniaczą placówkę w Lęborku, przez krótki czas prowadzili też szkołę w Darłowie. Jak podaje R. Czycholl (2010: 14), szkoły Magul-lów były bardzo dochodowym interesem. W latach 1931-1937 ich roczny dochód wynosił od około 25 tys. do 30 tys. marek. Czas prosperity przerwało w 1938 roku aresztowanie Bruno Magulla. Jego żona chcąc kontynuować działalność, zdecydowała się w 1942 roku na rozwód i wstąpienie do NSDAP. Oportunizm Magull pozwolił jej kierować szkołami do marca 1945 roku.
Pisząc o szkolnictwie zawodowym w Sławnie, należy wspomnieć o formach dokształcania i podnoszenia kwalifikacji dla pracowników rolnych. Przez długi czas w Sławnie nie działały tego typu kursy czy szkoły stacjonarne. Robotnicy rolni mogli korzystać z form edukacji dostępnych w innych miastach regionu. W 1910 roku uruchomiono w Sławnie szkołę wędrowną gospodarstwa domowego dla dziewcząt (Wanderhaushaltungsschule). Podczas dwumiesięcznych płatnych kursów młode dziewczęta (14-16 lat) uczyły się prowadzenia domu. Natomiast w 1922 roku przeniesiono z Darłowa do Sławna tzw. zimową szkołę rolniczą działającą pod nadzorem Izby Rolniczej Prowincji Pomorskiej, która jeszcze w roku 1940 kształciła przyszłych referendarzy rolnych.
Zakończenie
Dzięki pracy historyków niemieckich, kronikarskiej pasji burmistrza Augusta Stoebbe oraz przede wszystkim niezwykle gruntownym opracowaniom Józefa Lindmajera wyłania się z przeszłości prawie kom-
Szkolnictwo w Sławnie do 1945 roku. Próba podsumowania
109
pletny obraz szkolnictwa sławieńskiego do 1945 roku. Sławno należy zaklasyfikować do miast o bogatej, bezsprzecznie sięgającej wieków średnich tradycji oświatowej, a przy tym różnorodnej, z wieloma typami szkół oferujących młodzieży wykształcenie na różnych poziomach i kierunkach.
Bibliografia
ANONIM 1924/25. Staatliches Realprogymnasium zu Schlawe, Bericht über das Schuljahr, 1924/25 [Archiwum Państwowe w Szczecinie].
BECKER J. (oprac.) 1879. Siebenter Jahresbericht über das städtische Progymnasium zu Schlawe für das Schuljahr 1878/79, Schlawe: Gedruck H. Moldenhauer.
BOCK C. 1873. Ein Beitrag zur Geschichte des Schlawer Schulwesens, I Bericht über die Städtische Höhere Lehranstalt in Schlawe, 1873 [Archiwum Państwowe w Szczecinie].
BÜLOW G. 1880. Beiträge zur Geschichte des pommerschen Schulwesens im 16. JAHRHUNDERT, Stettin: Druck von Herrcke & Lebeling.
Czycholl R. 2010. Die Anna-Magull-Stiftung an der Carl von Ossietzky Uniwersität Oldenburg. Stiftung einer Handelslehrerin für Handelslehramt-Stidierende 19852010, Oldenburg: BIS-Verlag der Carl von Ossietzky Universität Oldenburg.
GWIAZDOWSKA E. 2013. Rozwój urbanistyczny Sławna w świetle planów miasta od czasów nowożytnych po współczesność, [w:] Historia i kultura Ziemi Sławieńskiej, t. XI: Ośrodki miejskie, W. Rączkowski, J. Sroka (red.), Darłowo—Sławno: Fundacja „Dziedzictwo”, 161—181.
HELLFELDT G. 1956. Zur Entstehung und Entwicklung des städtisch-bürgerlichen Schulwesens im deutschen Ostseegebiet zwischen unterer Elbe und unterer Oder bis zum Ende des 16. Jahrhunderts, Rostock [maszynopis].
HEYDEN H. 1961. Protokolle der Pommerschen Kirchenvisitation 1535-1539, Köln: Böhlau.
HOFFMANN W. 1910. Zur Geschichte der lateinischen Schule zu Schlawe, [w:] XXXIX. Jahresbericht über das städtische Progymnasium mit Realabteilung zu Schlawe für das Schuljahr, F. Weiding (oprac.), Schlawe: Druck von H. Moldenhauer & Sohn, 3-21.
LINDMAJER J. 1994a. Od upadku starych Prus do klęski III Rzeszy (1806-1918), [w:] Dzieje Sławna, J. Lindmajer (red.), Słupsk: Urząd Miejski w Sławnie, WSP w Słupsku, 193-256.
LINDMAJER J. 1994b. Okres międzywojenny i druga wojna światowa (1918-1945), [w:] Dzieje Sławna, J. Lindmajer (red.), Słupsk: Urząd Miejski w Sławnie, WSP w Słupsku, 257-309.
LINDMAJER J. 1995. Początki sławieńskiego progimnazjum 1872-1880, Rocznik Koszaliński, 25, 55-75.
LINDMAJER J. 1999. Rzecz o Franzu Mehringu 1846-1919, Dorzecze, 9, 13-18.
LINDMAJER J. 2000a. Uwagi o szkolnictwie w Sławnie od wprowadzenia reformacji do końca XVIII wieku, Słupskie Studia Historyczne, 8, 80-92.
LINDMAJER J. 2000b. Sławieńskie szkolnictwo prywatne w XIX wieku, Dorzecze, 10, 4-19.
LINDMAJER J. 2002. Szkoła miejska w Sławnie od końca XVIII wieku do 1914 roku, Dorzecze, 11/12, 5-13.
LINDMAJER J. 2011. Z dziejów dokształcania i szkolenia zawodowego w rejencji koszalińskiej w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Szkice problemowe, Słupskie Studia Historyczne, 17, 117-142.
110
Sylwia Wesołowska
ŁUKASIEWICZ D. 1996. Pruska szkoła na Pomorzu Zachodnim w XVII—XVIII w. Podstawy materialne. Programy nauczania. Nauczyciele, Przegląd Historyczny, 57, 7.
ŁUKASIEWICZ D. 2004. Szkolnictwo w Prusach Południowych (1793-1806) w okresie reform oświeceniowych, Poznań-Warszawa: Wydawnictwo PTPN.
MAGISTRAT 1887. [Nekrolog Gustava Seelmanna], Schlawer Kreisblatt, 79, 379.
MÜLLER E. 1912. Die Evangelischen Geistlichen Pommerns von der Reformation bis zur Gegenwart, t. 2: Regierungsbezirk Köslin, die reformierten Gemeinden Pommerns, Stettin: Leon Sauniers Buchhandlung.
MUSZYŃSKI A. 1994. W dobie rozdrobnienia feudalnego i zjednoczonego Księstwa Pomorskiego, [w:] Dzieje Sławna, J. Lindmajer (red.), Słupsk: Urząd Miejski w Sławnie, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Słupsku, 91-142.
SEELMANN A., SEELMANN A., SEELMAN H. i in. 1887. Gustav Seelmann in Schlawe, Schla-wer Kreisblatt, 79, 379.
SROKA J. 2007. Szkice Sławieńskie. Ludzie. Wydarzenia. Miejsca. Obiekty, Sławno: Wydawnictwo Margraf.
SROKA J., POPRAWSKA M. 2014. Sławnianie znani i nieznani, Sławno: Fundacja „Dziedzictwo”.
STOEBBE A. 1898. Chronik der Stadtgemeinde Schlawe i. Pom., Schlawe: Druck von H. Moldenhauer & Sohn.
SUHR W. 2008. Diedrich Suhr - Architekt und seine Bauten in Schlawe in Pommern, 1921-1929, [w:] Historia i kultura Ziemi Sławieńskiej, t. VII: Gmina Sławno, W. Rączkowski, J. Sroka (red.), Sławno: Fundacja „Dziedzictwo”, 271-295.
WESOŁOWSKA S. 2002. Dzieje progimnazjum w Sławnie, [w:] Sławno i Ziemia Sławieńska. Historia i Kultura, t. 1, W. Łysiak (red.), Poznań Wydawnictwo „Eco”, 85-103.
Das Schulwesen in Schlawe bis 1945
Zusammenfassung
Die erste, mit Quellenangabe, bestätigte Schule in Schlawe war die Lateinschule im 14.Jh. Die dreiklassige Schule realisierte ein Programm in Latein, Griechisch und Religion - übereinstimmend mit den Grundsätzen der Kirchenordnung. Für die ärmeren Bürger gab es eine einklassige „deutsche“ Schule mit Deutsch als Unterrichtssprache. Im 17.Jh. unterrichteten die Lehrer der Lateinschule ebenfalls in der Elementarschule für Mädchen und in der Schule für arme Bürger. In der Lateinschule, die vom Stadtrat finanziert wurde, wurde vor allem Latein gelehrt, Religion, Deutsch und Singen nur traditionell. In kleinem Umfang wurde Geschichte, Geografie, Rechnen, Französisch, Physik, aber vor allem Schreiben und Lesen realisiert. Um die Wende vom 18. zum 19. Jh. verlor die Lateinschule ihren bevorzugten Status, eine Elementarschule wurde eingerichtet, die Lesen, Schreiben, Rechnen, Beten und den Katechismus im Programm hatte. Finanziell waren Stadtrat und die Kirchengemeinde für
Szkolnictwo w Sławnie do 1945 roku. Próba podsumowania
iii
diese Schule verantwortlich. Lehrer dieser „Armenschule“ waren gleichzeitig Küster in der Marienkirche (18. Jh.).
Im 19. Jh. beschäftigte die Elementarschule 5 Lehrer in 5 Abteilungen. Die Klasse für die Kinder der armen Bevölkerung wurde weiterhin vom Küster geleitet. Mit der Einführung der Allgemeinen Schulpflicht und des großen Zuwachses der Bevölkerung, mussten mehr Schulen eingerichtet werden, ohne jedoch das Lehrprogramm zu ändern. Im Jahre 1872 wurden eine Höhere Stadtschule und ein Gymnasium eröffnet, mit höheren Ansprüchen. Später wurde das letztere in ein Progymnasium umgewandelt. Die Schüler konnten jetzt ein volles sechsjähriges Lehrprogramm absolvieren.
Ende des 19. Jh. wurde an Stelle der Stadtschule und der Armenschule eine Allgemeine Siebenklassige Grundschule eingerichtet. In den ersten Klassen wurde das Lehrprogramm der Elementarschule realisiert, in den höheren ein geschmälertes der Mittelschule. 1937 bekam die Schule ein neues Gebäude mit Turnsaal. Bis 1925 führte die Schule eine Klasse für behinderte Kinder und Klassen nur für Mädchen, 1928 wurde es eine selbständige Mädchenschule. Bis Ende des 2. Weltkrieges gab es in Schlawe, außer der Mittelschule für Mädchen und des Progymnasiums, eine Landwirtschaftsschule und zwei Berufsschulen (eine Direktschule und eine für Weiterbildung). Im 19. Jh. funktionierten noch einige Privatschulen und eine Schule für die Kinder der jüdischen Gemeinde.
Witraże przedwojennego Sławna
Krystyna Rypniewska (Koszalin)
Wprowadzenie
W obrębie dzisiejszej zabudowy Sławna znajdujemy pewną liczbę zachowanych budowli historycznych, a wśród nich ważne dla miasta zabytkowe świątynie i gmachy użyteczności publicznej. Wraz z szacownymi murami przetrwało w całości, w części lub przepadło ich dawne wyposażenie, czyli: witraże, polichromie, stolarka drzwiowa i okienna, różnorodne sprzęty oraz dzieła sztuki (malarstwa, rzeźby), a także rzemiosła artystycznego. Architektura budowli wraz z elementami jej ówczesnego wystroju wnętrz świadczą dziś nie tylko o dawnej historii, ale także przekazują informacje o fundatorach, projektantach i wykonawcach. Dają zatem obraz lokalnej społeczności, są jakby lustrzanym odbiciem przeszłości tego konkretnego miejsca.
Zupełnie wyjątkowymi dziełami sztuki bezpośrednio związanymi z architekturą sławieńskich budowli, którym poświęcam niniejszy artykuł, są: istniejące do dziś witraże dawnego kościoła katolickiego pw. św. Antoniego, witraże sali posiedzeń przedwojennego gmachu starostwa powiatowego (obecnego ratusza), a także niezachowane witraże gotyckiego kościoła pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, skupiające jak w soczewce obraz dawnego życia codziennego i duchowego samego miasta oraz jego najbliższych okolic.
Barwne szklane kompozycje okien świątyń Sławna i tutejszego dawnego starostwa powstały na początku XX wieku, kiedy odrodzone witra-żownictwo niemieckie zyskało już ogromną popularność i zdobiło swoimi wyrobami dziesiątki budowli sakralnych oraz gmachów użyteczności publicznej: kościołów katolickich i ewangelickich, siedzib władz miejskich i powiatowych, szkół, szpitali i wielu innych, w tym domów prywatnych.
Imponujący ponowny rozwój sztuki witrażowej, sięgającej swymi początkami starożytnego Rzymu i Bizancjum, a ukształtowanej w okresie
114
Krystyna Rypniewska
średniowiecza, nastąpił w całej Europie w XIX wieku. Odradzanie się sztuki witrażowej przypadło na przełom XVIII i XIX stulecia. Było wynikiem fascynacji twórców tamtej epoki kulturą i sztuką średniowiecza, powracając na fali mody romantycznej do gotyckich świątyń lub neogotyckich wnętrz sakralnych i świeckich (Ławicka 2002: 19). W Niemczech pierwsze inspiracje średniowiecznymi witrażami odnotowuje się od lat 70. XIX wieku w pracowniach witrażowych Monachium, Norymbergi, Berlina i Kolonii. Wraz ze zdobywaniem doświadczenia, przede wszystkim dzięki poznaniu rodzajów szkła i konstrukcji dawnych witraży, stale wzrastał poziom fachowości firm. Ich rozwój spotęgowany został przez postępujące uprzemysłowienie, sprzyjającą koniunkturę w budownictwie oraz wzrost zamożności mieszczaństwa (Gajewska-Prorok 1999: 95).
W ciągu dziesiątków lat XIX stulecia do lat 30. XX wieku niemieckie zakłady witrażowe sięgały z jednej strony do historycznych starych wzorców, z drugiej zaś chętnie przyjmowały wszelkie nowinki stylistyczne. Wykonywano więc witraże utrzymane w jednej konwencji stylowej, stylowo eklektyczne, secesyjne, a z początkiem XX wieku naznaczone symbolizmem i ekspresjonizmem. Od lat 20. XX wieku znaczną część witraży wykonywano w stylu art deco, który w latach 30. występował równolegle z nurtem realistycznym (Ławicka 2002: 28-30).
1.	Witraże w kościele pw. św. Antoniego
Istniejący do dziś kościół pw. św. Antoniego w Sławnie zbudowano dla wiernych miejscowej lokalii i kuracji katolickiej założonej tu w 1924 roku z inicjatywy ówczesnego biskupa wrocławskiego Adolfa Bertrama. Kamień węgielny pod nową świątynię uroczyście położono w 1925 roku. Kierownictwo budowy kościoła oddano w ręce sławieńskiego architekta Dietricha Suhra, który był jednocześnie autorem projektu architektonicznego (Zientz 1986: 342; Bończa-Bystrzycki 1997: 23, 49). Konsekracja nowej świątyni odbyła się 29 maja 1928 roku, chociaż jej budowę ostatecznie zakończono wiosną 1926 roku (Zientz 1986: 342; Bończa-Bystrzycki 1997: 52). Nowy kościół zbudowany został staraniem proboszcza Franza Nierin-ga, wcześniejszego wikariusza katolickiej parafii św. Jadwigi w Berlinie, z funduszy ponad 150 parafii z terenu wszystkich niemieckich diecezji oraz licznych darowizn od różnych firm, towarzystw i osób prywatnych. Wzniesiono budowlę salową z masywem wieżowym od północy oraz wielobocznie zamkniętym prezbiterium. Od wschodu do korpusu kościoła przylegała zakrystia, natomiast od zachodu kaplica chrztów.
Witraże przedwojennego Sławna
115
Równocześnie z budową świątyni św. Antoniego powstały witraże, którymi ozdobiono okna nawy (cztery po jej stronie wschodniej i cztery po stronie zachodniej). Dwa witraże zamontowano w okienkach kaplicy chrzcielnej.
Oryginalne figuralne witraże nawy kościoła o kształcie prostokątnym zajmują środkowe pola dużych zamkniętych ostrołukowo okien wypełnionych przeszkleniem współczesnym i wzmocnionych w końcu lat 60. XX wieku od zewnątrz drugim szkleniem szkłem zbrojonym1. Barwne przedwojenne kompozycje przedstawiają wizerunki świętych umieszczonych w następującej kolejności, zaczynając na lewo od wejścia głównego w kierunku ku ołtarzowi: św. Barbary, św. Piotra Kanizjusza, św. Elżbiety Tu-ryńskiej i św. Ottona z Bambergu (po stronie wschodniej nawy) oraz po drugiej stronie od ołtarza ku wejściu: św. Franciszka z Asyżu, św. Jadwigi, św. Jana od Boga i św. Teresy od Dzieciątka Jezus (po stronie zachodniej nawy). W oknach kaplicy chrztów umieszczono witraż z wyobrażeniem Matki Boskiej Immaculaty (po prawej) oraz Chrystusa Króla (po lewej)2 (Zientz 1986: 344; Bończa-Bystrzycki 1997: 53).
Wyboru przedstawień na kościelnych witrażach, które miały zdobić wnętrze, ale przede wszystkim podkreślać religijny aspekt wiary katolickiej, dokonał proboszcz Franz Niering, kierując się przede wszystkim ich duchowym wymiarem dla gminy parafialnej w odniesieniu głównie do niemieckiego i pomorskiego chrześcijaństwa, ich znaczeniem dla samej kuracji sławieńskiej oraz znaczeniem świętych dla kościoła katolickiego poprzez świadectwo ich życia. Proboszcz Niering był więc autorem programu ideowego witraży, w którym zawarł ponadto wyraz osobistej duchowości. Powstały w ten sposób wizerunki dwóch grup świętych; jedną z nich tworzą święci związani wprost z chrystianizacją Pomorza, jak biskup Otton z Bambergu, który odbył dwie wyprawy misyjne na Pomorze (Tabl. I: C) czy święci o szczególnym znaczeniu dla chrześcijaństwa w Niemczech, jak św. Jadwiga czczona na Śląsku, wyobrażona na witrażu w habicie cysterskim z wizerunkiem ufundowanego przez siebie klasztoru w Trzebnicy i św. Elżbieta Turyńska - patronka Węgier i Niemiec, niemieckich zakonów i Caritas (Tabl. I: B). Szklana kompozycja przedstawia więc św. Elżbietę w szatach królewskich, w koronie na głowie, z chlebem w prawej dłoni i różami w chuście, które według legendy zamieniły się w pieniądze. Te atrybuty świętej odnosiły się do jej działalności charytatywnej. Na witrażu
1	Archiwum Diecezji Koszalińsko-Kołobrzeskiej, Akta Parafii Rzymskokatolickiej w Sławnie, sygn. 236, s. 75.
2	L. Bończa-Bystrzycki (1997) omyłkowo umieszcza je po odwrotnych w stosunku do dzisiejszych stronach nawy.
116
Krystyna Rypniewska
znalazł się także wizerunek św. Piotra Kanizjusza — teologa jezuickiego żyjącego w XVI wieku, który całe życie poświęcił odbudowie upadłego katolicyzmu w Niemczech i umacnianiu tam wiary katolickiej zagrożonej narastającą falą protestantyzmu. Przez niemal trzydzieści lat działał na terenie ówczesnych państw niemieckich, gdzie nauczał i głosił kazania oraz zakładał seminaria duchowne, wyjaśniając i popularyzując religię katolicką. Jego trwałym dorobkiem są trzy katechizmy napisane po łacinie i niemiecku. W oknie kościoła sławieńskiego pokazany został w szatach zakonnych z katechizmem w jednej dłoni i gęsim piórem w drugiej, symbolizującym obok kaznodziejskiej jego niezwykłą aktywność pisarską. Grupę pozostałych świętych łączą reprezentatywne dla wiary chrześcijańskiej cechy charakteru wybranych postaci. Znajduje się zatem tutaj wizerunek św. Franciszka z Asyżu - włoskiego duchownego katolickiego, założyciela zakonu franciszkanów, misjonarza, najwierniejszego naśladowcy Chrystusa w Jego posłuszeństwie wobec planów zbawienia, ubóstwie i czystości. Na kościelnym witrażu wyobrażony został z tonsurą symbolizującą koronę cierniową, w brązowym habicie z kapturem, ze stygmatami, które otrzymał (przebitym bokiem i dłońmi). Inny przedstawiciel tej grupy to św. Jan Boży - jedna z czołowych postaci religijnych XVI-wiecznej Hiszpanii - święty katolicki, założyciel zakonu bonifratrów, który wszystkie siły poświęcił służbie chorym, bezdomnym, sierotom i starcom. Ukazany jest w prostym habicie z krucyfiksem w dłoniach. Ksiądz Niering umieścił ponadto św. Teresę od Dzieciątka Jezus, francuską karmelitankę bosą oraz św. Barbarę dziewicę i męczennicę. Pierwsza z nich ogłoszona została patronką misji i misjonarzy, a na witrażu pokazana jest w habicie z pękiem róż i krucyfiksem w dłoniach (Tabl. I: A ). Drugą świętą, podobnie jak św. Jadwigę, szczególnie czczono na Śląsku, z którym lokalia i kuracja sławieńska związana była poprzez zwierzchnictwo biskupie we Wrocławiu. Świętą Barbarę w oknie kościoła wyobrażono według typowego przedstawienia ikonograficznego z kielichem i Hostią w dłoni oraz wieżą, w której była więziona, a także gałązką palmową, jeszcze jednym z jej atrybutów.
Poza witrażami nawy kościoła dwa inne wmontowane zostały w okienkach kaplicy chrztów usytuowanej po stronie zachodniej świątyni. Wizerunki Immaculaty i Chrystusa Króla podkreślać miały szczególną funkcję pomieszczenia oraz konkretnie określać jego przeznaczenie (Tabl. I: D). Maryję Niepokalanie poczętą artysta przedstawił jako Matkę Bożą w młodym wieku, ubraną w białą tunikę i niebiesko podszyty płaszcz, w gwieździstej koronie na głowie otoczonej gwiaździstym nimbem i z półksiężycem. Chrystusa Króla wyobraził jako tronującego w geście błogosławieństwa, jako króla królów z Barankiem Bożym symbolem oczyszczenia z grzechów.
Witraże przedwojennego Sławna
117
Franz Nie ring, proboszcz sławieńskiej świątyni, dokonał osobiście -jak wspomniałam - nie tylko wyboru przedstawień na kościelnych witrażach, ale miał również bezpośredni wpływ na wybór pracowni witrażowej, która wykonała owe barwne szklane kompozycje. Urodzony w Berlinie ksiądz Niering zanim trafił do Sławna pracował jako wikariusz w tamtejszej parafii św. Jadwigi. Fakt ten miał istotne znaczenie dla wrocławskiego biskupa Bertrama, który nominując go na proboszcza w Sławnie, brał pod uwagę nie tylko jego zdolności organizacyjne, ale także jego berlińskie pochodzenie ułatwiające rozumienie pomorskich katolików z jednej strony, z drugiej dające większe możliwości kwestowania w Berlinie na rzecz budowy sławieńskiego kościoła (Bończa-Bystrzycki 1997: 24). Już niebawem miało się okazać, że istotnie znany w Berlinie ksiądz Niering tam właśnie zebrał najwięcej pieniędzy oraz tam otrzymał znaczące wsparcie różnych firm i osób prywatnych. W Berlinie znalazł również pomoc finansową dla stworzenia witraży nowego kościoła św. Antoniego. W aktach Parafii Rzymsko-Katolickiej w Sławnie przechowywanych w Archiwum Archidiecezjalnym w Koszalinie i znajdującym się tam „Spisie inwentarza majątku kościelnego i beneficjalnego parafii pw. św. Antoniego w Sławnie, pow. Sławno, woj. Koszalin według stanu z dnia 15 marca 1952 roku” czytamy:
Okna kościelne ołowiem podzielone z kolorowymi obrazami na szkle: św. Franciszka z Asyżu, św. Jana Bożego, św. Kanizjusza, św. Ottona z Bam-bergu, św. Teresy od Dzieciątka Jezus, św. Jadwigi, św. Barbary, św. Elżbiety. W kaplicy chrzcielnej na szybie Immaculata i Chrystus Król — wykonał i ufundował malarz Busch (Südende)3.
Mowa tu o Carlu Buschu — niemieckim witrażyście i heraldyście urodzonym w 1871 roku w Offenbach nad Menem i zmarłym w 1948 roku w Berlinie-Südende. Carl Busch wczesne lata życia spędził w Hanau. Po otrzymaniu ogólnego wykształcenia w Szkole Sztuk Pięknych podjął naukę w dziedzinie witrażownictwa, ciągle się doskonaląc. Z czasem stał się jednym z wielu niemieckich przedstawicieli sztuki witrażowej o tematyce religijnej i heraldycznej osiągających w tej materii znaczące sukcesy (Vollmer 1992: 361). Już w młodości udał się do Berlina, poświęcając się w zupełności witrażownictwu i tam głównie tworzył swoje dzieła, a także na terenie Brandenburgii, Pomorza i innych regionów Niemiec. W Berlinie i jego okolicach istnieje niewiele kościołów z pierwszej połowy XX wieku, które nie są ozdobione jego witrażami. Realizacje Carla Buscha dekorują również budynki użyteczności publicznej (głównie witraże her-
3	Archiwum Diecezji Koszalińsko-Kołobrzeskiej w Koszalinie, Akta Parafii Rzymskokatolickiej w Sławnie, sygn. 232, s. 187.
118
Krystyna Rypniewska
bowe). Artysta w tej właśnie tematyce przedstawień ujawnił wybitne zdolności rysownika oraz swoją szeroką wiedzę heraldyczną i chociaż stworzył dużą liczbę takich dzieł, to nigdy nie stały się one produktami masowymi4. Historia pracowni witrażowej Carla Buscha z Berlina--Südende (czasem też spotykamy zapis Carl Busch Berlin-Zehlendorf) oraz prace, które w niej powstały, są mało znane. Na dawnym Hinterpommern, obecnym Pomorzu Zachodnim, znajdujemy także pewną liczbę dzieł Carla Buscha, a teraz do tych już znanych możemy dołączyć witraże sławieńskie, co powinno skłaniać do dalszych prac nad twórczością tego uznanego warsztatu. Na witrażach w kościele św. Antoniego brak sygnatur. Tym bardziej zatem cenna jest atrybucja, którą udało się przypisać na podstawie odnalezionych dokumentów archiwalnych.
Witraże kościoła św. Antoniego przetrwały II wojnę światową bez uszczerbku. Potwierdza to fragment pisma ks. Ludwika Mazura, franciszkanina, ówczesnego proboszcza parafii, do Kurii Administracji Apostolskiej w Gorzowie Wielkopolskim wysłanego ze Sławna 16 września 1945 roku. Między innymi czytamy w nim: „stan tutejszego kościoła jest znany Naj-przewielebniejszemu ks. Administratorowi z objazdu. Dla przypomnienia przedstawiam w krótkości: sam kościół nie zniszczony wcale [...] pułk wojska korzysta z niego [,..]”5. W podobny sposób, po obejrzeniu kościoła podczas wizytacji pasterskiej 23 listopada 1949 roku przez księdza dziekana Antoniego Wacławskiego, zapisano: „stan budowlany na zewnątrz i wewnątrz dobry”6. Zasadniczo dobrze zachowane witraże nie wymagały żadnych napraw. W roku 1960 jedynie uszczelniono okna, natomiast w latach 1965-1970 „założono podwójne okna”7. Mowa tu zapewne o widocznych współcześnie zbrojonych przeszkleniach zewnętrznych.
2.	Witraże kościoła
pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny
Podczas gdy oryginalne witraże katolickiego kościoła pw. św. Antoniego zachowały się do dziś, to historyczne barwne kompozycje potężnych okien dawnego ewangelickiego Marienkirche przepadły na zawsze.
4	<https://de.wikipedia.org/wiki/Carl_Busch_(Glasmaler)> [dostęp: 18.02.2017].
5	Archiwum Diecezji Koszalińsko-Kołobrzeskiej w Koszalinie, Akta Parafii Rzymskokatolickiej w Sławnie, sygn. 231.
6	Archiwum Diecezji Koszalińsko-Kołobrzeskiej w Koszalinie, Akta Parafii Rzymskokatolickiej w Sławnie, sygn. 232, s. 107.
7 Kronika parafii pw. św. Antoniego w Sławnie, Diecezja Koszalińsko-Kołobrzeska, woj. koszalińskie 1945-1974, s. 135; Archiwum Diecezji Koszalińsko-Kołobrzeskiej, Akta Parafii Rzymskokatolickiej w Sławnie, sygn. 236, s. 75.
Witraże przedwojennego Sławna
119
Przedwojenne witraże gotyckiego kościoła pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w 1945 roku uległy całkowitemu zniszczeniu. O tamtych stratach donosi ówczesny proboszcz ksiądz Mazur, pisząc w maju 1947 roku do ojca prowincjała: „Obecnie zaczynamy tu prace nad odbudową zniszczonego kościoła gotyckiego [...] w nawie środkowej i obydwu bocznych ściany i sklepienie całe, tylko ani okien, ani podłogi, ani żadnych sprzętów [,..]”8.
Z uwagi na znacznie gorszy stan prezbiterium odbudowę kościoła rozpoczęto od lepiej zachowanego korpusu świątyni i jej masywu wieżowego. Do końca 1947 roku „pokryto dach nawy głównej i bocznych, wywieziono gruz z kościoła, zabezpieczono sklepienie, otynkowano wnętrze [. ] dano nowe szyby do okien [...]”9. W latach 1949-1955 trwały wyłącznie prace nad odbudową samego prezbiterium10. W tamtym czasie remont gotyckiej świątyni, prowadzony ogromnym wysiłkiem i nakładem środków finansowych, trwał jeszcze jakiś czas. W kronice parafialnej pod datą 1 lipca 1964 roku zapisano: „roboty ogromnie dużo [...] stare oszklenie wyrzuca się (różnorakie i popękane, bo zakładano na cement, nieszczelne), a zakłada się jednolite. Poza tym na zewnątrz dajemy drugie szyby, zbrojone. W prezbiterium, gdzie są pojedyncze szyby, daje się zabezpieczającą siatkę”11.
Tyle przekazują nam dokumenty o pierwszych powojennych przeszkleniach okien naw i prezbiterium kościoła NMP w Sławnie. Na temat szklanych przedwojennych kompozycji kościelnych dotychczas ciągle niewiele było wiadomo, chociaż biorąc pod uwagę znaczenie i rangę kościoła sławieńskiego, stojącego przecież w szeregu innych takich pomorskich gotyckich świątyń (Białogard, Koszalin, Słupsk czy Darłowo) oraz zważając na tamtejsze realizacje w zakresie witraży, wątek ten należało bezwzględnie podjąć (Łoziński 1992: 26). Z pewnością impulsem do poszukiwań informacji na temat historycznych witraży sławieńskiego kościoła NMP stały się prace nad niniejszym artykułem, ale i badania nad witra-żownictwem Pomorza Zachodniego w ogólności, o których wspominałam.
Nieczęsto podczas kwerend źródeł ikonograficznych trafiamy na wystarczająco dobre zdjęcia wnętrz budowli, pokazujące dawne witraże. Z reguły okien nie widać, a jeśli gdzieś są widoczne, to jakość fotografii
8	Kronika parafii pw. św. Antoniego w Sławnie, Diecezja Koszalińsko-Kołobrzeska, woj. koszalińskie 1945-1974, s. 19.
9	Kronika parafii pw. św. Antoniego w Sławnie, Diecezja Koszalińsko-Kołobrzeska, woj. koszalińskie 1945-1974, s. 23.
10 Kronika parafii pw. św. Antoniego w Sławnie, Diecezja Koszalińsko-Kołobrzeska, woj. koszalińskie 1945-1974, s. 38.
11 Kronika parafii pw. św. Antoniego w Sławnie, Diecezja Koszalińsko-Kołobrzeska, woj. koszalińskie 1945-1974, s. 190.
120
Krystyna Rypniewska
lub odległość, z jakiej witraże uwieczniono uniemożliwia jakąkolwiek identyfikację ich przedstawień. W przypadku tego kościoła zachowały się dość czytelne fotografie wnętrza z widokiem na prezbiterium. Wykonano je przed 1931 rokiem, a więc pochodzą z czasu przed remontem świątyni. Widoczne są na nich witraże w pięciu prezbiterialnych oknach; trzech od wschodu i dwóch od południa (Ryc. 1). Pomimo nie najlepszej jakości zdjęć z całą pewnością stwierdzić można, że były to kompozycje ornamen-
Ryc. 1. Gotycki kościół NMP. Widok na witraże prezbiterium. Stan sprzed 1931 roku
Witraże przedwojennego Sławna
121
talne, a nie figuralne, którymi często zdobiono okna prezbiteriów far miejskich. Przykładów takich dostarczają nam m.in. kościoły z prezbite-rialnymi witrażami ze scenami biblijnymi znajdujące się w Koszalinie i Białogardzie. W Sławnie przed wojną, jak widać na starych zdjęciach, istniały kompozycje ornamentalne i to tyle, co na ich temat dotąd wiedzieliśmy. Wobec niezachowania witraży in situ, gdzie można by spodziewać się sygnatury pracowni witrażowej czy daty ich wykonania (choć oczywiście często takich sygnatur po prostu brak), poszukiwania skoncentrowano na analizie dotychczasowych wyników badań nad witrażow-nictwem niemieckim prowadzonych przez tamtejszych badaczy. W wyniku tych prac udało się odnaleźć bezcenną dla nas informację o wykonawcy, dacie powstania i rodzaju przedstawień malarskich na anonimowych dotąd witrażach ze sławieńskiej gotyckiej świątyni.
Wykonawcą omawianych szklanych kompozycji była znakomita pracownia witrażowa Ferdinanda Müllera z Quedlinburga. W warsztacie tym w 1903 roku wykonano dla ewangelickiego kościoła w Sławnie trzy witraże dywanowe oraz trzy barwne witraże z prostym szkleniem12. Wprawdzie na przedwojennych fotografiach widać pięć okien, to jednak w prezbiterium od strony północnej znajduje się jeszcze jedno - szóste okno, którego na zdjęciach z takiej perspektywy nie można zobaczyć. Witraże dywanowe umieszczono w trzech wschodnich oknach trójbocznego zamknięcia prezbiterium. Na fotografiach istotnie widać powtarzający się na całej powierzchni ornament ułożony z rozet zapewne - co niestety jest mało czytelne — utworzonych z wici roślinnej lub motywów geometrycznych. W pozostałych trzech oknach prezbiterium zamontowano barwne proste witraże. Nie wiemy, czy istniały wówczas także witraże w nawach bocznych, jak dotąd brak o tym jakichkolwiek wzmianek.
Zakład witrażowniczy Ferdinanda Müllera w Quedlinburgu działał pod jego kierownictwem od roku 1880 do 1916. Początkowo był to niewielki zakład szkła budowlanego, który swojemu właścicielowi zawdzięcza rozwój. Działalność tego zakładu stanowiła ogromny wkład w osiągnięcia niemieckiego witrażownictwa w ogóle. Zakład stale się powiększał, a w roku 1904 zatrudniał już 76 pracowników (kształconych w akademiach malarzy i rysowników, rysowników kartonów, specjalistów do cięcia szkła diamentem, mistrzów szklarzy, mistrzów wykonujących oprawy ołowiane, stolarzy, ślusarzy). W tym dużym zakładzie witrażowniczym podstawą była praca wykonywana ręcznie. Zatrudnieni tam malarze i rysownicy wykonywali zadania tylko w bardzo wąskim zakresie — jedni malowali głowy postaci, inni elementy architektoniczne, jeszcze inni
12	Informacje o pracowni F. Müllera z Quedlinburga jako wykonawcy sławieńskich witraży zostały podane na podstawie materiałów ze zbiorów prywatnych autorki.
122
Krystyna Rypniewska
motywy ornamentalne. Na podstawie stworzonych projektów, które wykonywano w skali 1 : 10, powstawały kartony opracowane w skali 1 : 1, te zaś służyły do wycięcia szablonów, a potem odpowiednio tafli szkła. Ostatecznie przygotowane barwne szyby z naniesionym rysunkiem po wypaleniu oprawiano w ołów. W taki sposób powstały też witraże kościoła w Sławnie, jako jedna z setek realizacji tej pracowni nie tylko w kraju, ale i daleko poza jego granicami (Rypniewska 2013, 2015: 139-147).
Ustalenie autorstwa pracowni Ferdinanda Müllera z Quedlinburga dla omawianych tu sławieńskich witraży to z pewnością ważny krok nie tylko w pracach nad historią i sztuką kościoła w Sławnie, ale też w ogólności dla badań nad witrażownictwem pomorskim, a w ich obrębie dla badań nad twórczością i realizacjami tej pracowni na historycznym Pomorzu Tylnym. W poszukiwaniach wszelkich informacji o przedwojennych witrażach gotyckiego kościoła NMP natrafiłam też na jeszcze inną niezwykłą wskazówkę. Sięgając do XIX-wiecznego inwentarza zabytków opracowanego przez Ludwiga Böttgera w przypisie do tekstu o wyposażeniu świątyni czytamy: „cenny witraż, który znajdował się w oknie prezbiterium, przedstawiający kapłana w czerwonych szatach przed ołtarzem, mógł zostać niestety przed jakimś czasem sprzedany w celu uzyskania dodatkowych środków finansowych dla wykonania mosiężnych żyrandoli. W czasie moich badań malowidło zostało już usunięte” (Böttger 1892: 115). Przypuszczać można, że mowa tu o nowożytnym witrażu gabinetowym z XVI-XVII wieku, którym wówczas powszechnie zdobiono okna pomorskich świątyń, a którym mogło także być dekorowane okno lub okna prezbiterium sławieńskiego kościoła. Tego nieistniejącego w końcu XIX wieku witrażyka nie mógł zatem odnotować w latach 30. XX wieku Rudolf Hardow, który na zlecenie ówczesnego Landesmuseum w Szczecinie wykonywał inwentaryzację nowożytnych witraży pomorskich. Hardow odnotował dla przykładu jeden taki witrażyk datowany na 1723 roku w oknie północnej nawy ówczesnego kościoła Mariackiego w Darłowie. Miał on kształt prostokąta o wysokości 12,5 cm oraz szerokości 9 cm (Hardow 1933-1934: 114). Być może uda się w przyszłości wyjaśnić tę niezwykle zagadkową kwestię, daje ona bowiem wskazówkę dotyczącą rodzaju wcześniejszego szklenia, zanim w 1903 roku zamontowano w prezbiterium kościoła NMP w Sławnie okna Müllera.
3.	Witraże dawnego starostwa powiatowego
W licznych w tym czasie, to jest w XIX wieku i pierwszej połowie XX wieku, niemieckich pracowniach witrażowych obok witraży dla katolickich i ewangelickich budowli sakralnych podejmowano wiele zleceń
Witraże przedwojennego Sławna
123
wykonania barwnych przeszkleń dla budowli użyteczności publicznej. W Sławnie pięknym przykładem takiej realizacji są witraże stworzone w 1906 roku dla budynku dawnego starostwa powiatowego (Kreishaus), obecnego gmachu ratusza. Powstały wraz z budową nowej siedziby starostwa. Pomysł takiej inwestycji pojawił w związku z brakiem wówczas odpowiednich pomieszczeń w dawnym starostwie, a zgłoszono go 26 sierpnia 1904 roku na zebraniu rady powiatu. Decyzję o przystąpieniu do budowy i realizacji tego zamierzenia podjęto komisyjnie już miesiąc później, tj. 23 września 1904 roku. Pośród członków ówczesnej komisji wspierającej te niezwykle ambitne plany zasiadali m.in.: graf von Kleist z Tychowa, baron von Senden z Nacławia, August Stoebbe burmistrz Sławna i agent Johann Plath z Darłowa. W marcu 1905 roku wybrano plac pod nową zabudowę przed Bramą Słupską, naprzeciw starej poczty, a już 16 czerwca tegoż roku uroczyście położono tam kamień węgielny. Budowę, jak i projekt gmachu starostwa powierzono słupskiemu architektowi Eduardowi Kochowi. Jesienią 1906 roku zakończono prace budowlane (Schlottke 1986: 248). Uroczystość poświęcenia nowego gmachu, ze świątecznym obiadem w nowej sali posiedzeń, pierwotnie zaplanowaną na 17 grudnia 1906 roku przełożono na 8 stycznia 1907 roku13. Świętowano w przestronnej, jasnej sali posiedzeń nowego gmachu. Znajdowała się ona na piętrze skrzydła południowego, a jej duże okna zdobiły wspaniałe barwne witraże herbowe.
W siedmiu oknach dużej sali (dwóch od strony zachodniej, trzech od południowej i dwóch od wschodu) pierwotnie zamontowane zostały kwadratowe i okrągłe witraże herbowe (miast i szlacheckie). Umieszczone były pionowo po cztery w każdym z okien w ten sam sposób, tj. u góry i u dołu okrągłe barwne szyby, natomiast pośrodku w drugim i trzecim rzędzie, licząc od góry, kwadratowe. Wyjątkiem było okno środkowe od południa, na wprost wejścia do sali posiedzeń, kompozycyjnie najważniejsze. Jego pole wypełniały cztery herby miast - od góry: Polanowa, Darłowa, Sławna i u dołu herb Sianowa (Tabl. II: B, E). Wydaje się, że rozmieszczenie herbów miast jest ich pierwotną lokalizacją w oknie, o czym świadczy dobrze zachowana siatka ołowianych teowników oraz zapewne nieprzypadkowo pierwsze litery niemieckiego brzmienia nazw miast układają się od góry ku dołowi w porządku alfabetycznym. W pozostałych oknach znajdują się herby rodów szlacheckich osiadłych na obszarze powiatu sławieńskiego lub w powiecie, szczególnie aktywnych i dla powiatu wyjątkowo zasłużonych. W artykule poświęconym gmachowi starostwa
13 „Schlawer Kreisblatt” 1906: 597 i 667.
124
Krystyna Rypniewska
(Schlottke 1986) podano, że szczegółowa lokalizacja każdego z witraży w poszczególnych oknach jest identyczna jak obecnie.
Kierując się na prawo od wejścia do sali, od zachodniej strony przez południową ku wschodniej, oraz zachowując porządek w pionie od góry do dołu, w kolejności przedstawione zostały następujące szlacheckie herby: w pierwszym oknie (tutaj wtórnie obie barwne kwatery umieszczone są obok siebie) herb rodu von Senden na Garbnie, Nacławiu i Jacinkach oraz von Woedke(?) na Gołogórze i Żydowie lub von Kleist. W drugim oknie herb rodów: von Puttkamer, von Riepenhausen na Krągu i von Schlieffen na Kusicach, Lejkowie i Sulechówku (Tabl. II: A, D). W trzecim oknie szlachty: von Michaelis na Kwasowie i von Behr. W piątym oknie: von Kleist na Osiekach i grafów von Kleist na Tychowie. W oknie szóstym: von Clave na Wielinie, von Denzin na Postominie i von Gottberg na Domachowie, Laskach i Sierakowie. W siódmym oknie: von Below na Re-dęcinie i Zębowie, von Blumenthal na Żegocinie, Słonowicach i Podgór-kach, von Boehn na Bzowie i Ściegnicy oraz von Bonin na Bzowie i Ściernicy (Schlottke 1986: 251) (Tabl. II: C).
Kompozycja pola wszystkich występujących tu witraży z herbami szlacheckimi, okrągłymi i o kształcie kwadratu, jest podobna - tarcze herbowe z godłem, hełmem i klejnotem ujęte akantowymi labrami szczelnie wypełniają całą powierzchnię, pozostawiając więcej światła w partii klejnotu. Szklane barwne kwatery sali posiedzeń wykonano w tradycyjnej technice z zastosowaniem szkła antycznego barwionego w masie, łączonego ołowiana listwą. Użyto szkła intensywnie nasyconego kolorystycznie z mocnymi barwami: czerwienią i błękitem, na które naniesiono szczegóły rysunku czarnym konturem. Kształt witraży oraz ich umieszczenie w polu całego okna - poza dużymi wymiarami barwnych kwater -powodują wyraźne skojarzenia z nowożytnymi szkłami gabinetowymi, które w XVI i XVII wieku powszechnie zdobiły okna budowli publicznych, w tym ratuszy czy siedzib cechowych. Niewielkich rozmiarów tamte prostokątne lub okrągłe witrażyki mogły stać się inspiracją dla równie popularnych takich realizacji na początku XX stulecia.
Szlacheckie motywy herbowe umieszczone na witrażach sali posiedzeń miały z pewnością podkreślać ogólnie znaczenie przedstawionych tu rodów oraz ich zasługi na rzecz powiatu. Był to zapewne również wyraz ich przywiązania do tradycji rodowej, ale przede wszystkim oddania służbie swojemu miastu i krajowi. Herby miast w oknie środkowym południowej ściany informowały o obszarze ówczesnego Kreis Schlawe z jego najważniejszymi ośrodkami miejskimi. Nie wiemy, kto w całości sfinansował wykonanie witraży okien dawnego starostwa, kto był fundatorem tego dzieła. Czy koszty pokryto wyłącznie z kasy powiatu, czy może także
Witraże przedwojennego Sławna
125
ze składek lokalnej społeczności? Nie powiodła się w tym przypadku próba atrybucji i określenia pracowni witrażowej, która zrealizowała owe szklane kompozycje. Wobec braku sygnatur in situ oraz negatywnych kwerend archiwalnych, braku jakichkolwiek wzmianek w literaturze, braku dostępu do lokalnej ówczesnej prasy przypisanie im autorstwa w tej chwili nie było możliwe. Pozostawiam jednak te kwestie otwartymi dla dalszych żmudnych badań, które być może odpowiedzą na postawione tutaj pytania.
Chcąc odnieść się jeszcze do wyrazu artystycznego omawianych witraży, stwierdzić należy między nimi istotne różnice stylistyczne. Nieistniejące witraże gotyckiego kościoła NMP z 1903 roku oraz witraże herbowe z 1906 roku sięgają jeszcze wyraźnie do znanych od XIX wieku wzorców historycznych, natomiast witraże z kościoła św. Antoniego, wykonane w 1926 roku, to już nowa ekspresjonistyczna konwencja stylowa zharmonizowana z architekturą świątyni. Od połowy lat 20. ubiegłego stulecia budowle niemieckie cechował surowy modernizm oraz zredukowany klasycyzm. Ściana bez dekoracji, płaska, gładka i jednolita jawiła się jako wartość podstawowa. Do niej nawiązywał wystrój wnętrza, a w przypadku witraży w kościele św. Antoniego prostota kompozycji i geometryzacja form.
Zakończenie
Witraże przedwojennego Sławna - kompozycje zachowane do dziś oraz te już nieistniejące - stanowią ciekawą ilustrację niezwykle szerokiego zagadnienia, jakim jest witrażownictwo niemieckie do 1945 roku. Są przykładem sztuki witrażowej z początków XX wieku, dzieł wówczas powszechnie realizowanych dla kościołów ewangelickich, katolickich oraz budynków użyteczności publicznej. Przykładem interesującym przede wszystkim z punktu widzenia historii sztuki; proces ich powstawania począwszy od zleceniodawcy poprzez autorstwo programu ideowego po konkretnego wykonawcę, który nadawał całości ostateczny kształt. Witraże jako specyficzny rodzaj twórczości artystycznej świadczą także o historii Sławna, życiu jego mieszkańców, zapisując trwale przeszłość tego konkretnego miejsca i obraz lokalnej społeczności. Są cennym przyczynkiem dla rozpoczętych w 2012 roku szczegółowych badań nad witrażownic-twem dzisiejszego Pomorza Zachodniego, wskazującym na ośrodki i działalność ówczesnych pracowni witrażowych na tym obszarze oraz stan zachowania zabytkowych oszkleń. Podjęte tutaj po raz pierwszy prace badawcze nad witrażami sławieńskimi w pewnym zakresie dały odpo-
126
Krystyna Rypniewska
wiedź na zasadnicze kwestie, zwłaszcza dotyczące autorstwa, co w przypadku braku sygnatur in situ jest zadaniem podstawowym. Postawiły również wiele pytań, postulując tym konieczność dalszych badań, głównie w zakresie kwerend archiwalnych.
Bibliografia
BOŃCZA-BYSTRZYCKI L. 1997. Lokalia i kuracja katolicka św. Antoniego w Sławnie (1924-1945), Sławno: Sławieński Dom Kultury.
BÖTTGER L. 1892. Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Köslin, Bd. I, H. 3: Die Kreise Köslin, Kolberg-Körlin, Belgard und Schlawe, Stettin: Leon Sauniers Buchhandlung.
GAJEWSKA-PROROK E. 1999. Witraże na Śląsku w XIX i pierwszej połowie XX wieku. Projektanci i wytwórnie, Rocznik Sztuki Śląskiej, 17, 93-109.
HARDOW R. 1933-1934. Die Glasmalerei in Pommern, t. I: Ostpommern [kopia maszynopisu, zbiory prywatne].
ŁAWICKA M. 2002. Zapomniana pracownia. Instytut witrażowy Adolfa Seilera (1846-1945), Wrocław: Muzeum Architektury.
ŁOZIŃSKI J.Z. 1992. Pomniki sztuki w Polsce, t. II, cz. 1, Pomorze, Warszawa: Arkady. RYPNIEWSKA K. 2013. Klejnoty koszalińskiej katedry, Miasto. Tygodnik Koszaliński, 12-18 kwietnia 2013, 8.
RYPNIEWSKA K. 2015. Witraże koszalińskiej katedry, [w:] Trzebiatów - spotkania pomorskie 2014, J. Kochanowska (red.), Trzebiatów: Trzebiatowski Ośrodek Kultury, 139-147. SCHLOTTKE M. 1986. Das Schlawer Kreishaus, [w:] Der Kreis Schlawe. Ein pommersches Heimatbuch, Bd. I: Der Kreis als Ganzes, M. Vollack (red.), Husum: Druck- und Verlagsgesselschaft, 248-252.
VOLLMER H. 1992. Allgemeines Lexikon der bildenden Künstler des 20. Jahrhunderts, Bd. 1, Leipzig: E.A. Seemann Verlag.
ZIENTZ A. 1986. Die katholische Kirche im Kreis Schlawe, [w:] Der Kreis Schlawe. Ein pommersches Heimatbuch, Bd. I: Der Kreis als Ganzes, M. Vollack (red.), Husum: Druck- und Verlagsgesselschaft, 341-345.
Glasmalereie der Vorkriegszeit in der Stadt Schlawe
Zusammenfassung
In diesem Artikel sprechen wir über außergewöhnliche Kunstwerke der Stadt, die mit der Architektur Schlawer Gebäude verbunden sind. Es sind die bis heute erhaltenen Mosaikfenster der katholischen Antoniuskirche, die Mosaikfenster des Sitzungssaales im Vorkriegskreishaus (heute Rathaus) und auch die
Witraże przedwojennego Sławna
127
nicht erhaltenen Fenster der gotischen Marienkirche. Sie konzentrieren wie in einer Linse, das Bild des früheren Alltags- und Geistesleben der Stadt und näheren Umgebung.
Die bunten gläsernen Kompositionen der Kirchenfenster und der Fenster im früheren Kreishauses stammen vom Anfang des 20.Jh. In dieser Zeit erzielte die deutsche Glasmalerei große Popularität. Viele sakrale und öffentliche Gebäude schmückte man mit diesen Kunstwerken, katholische und evangelische Kirchen, städtische Verwaltungsgebäude und Kreishäuser, Schulen, Krankenhäuser u. a. auch Privathäuser.
Die erhaltenen Vorkriegsfenster der Antoniuskirche entstanden 1926 dank der Bemühungen des Pastor Franz Niering der katholischen Pfarrei und der Stiftung des Herstellers dieser gläsernen Kompositionen, die Berliner Mosaikfenster — Werkstatt Carl Busch. Die Fenster im Kirchenschiff und der früheren Taufkapelle veranschaulichen Gestalten des Schlawer, pommerschen und deutschen Christentums.
Die bunten historischen Kompositionen der riesigen Fenster der evangelischen Marienkirche haben den Krieg leider nicht überstanden. 1903 hatte die bekannte deutsche Mosaikfensterwerkstatt Ferdinand Müller aus Quedlinburg sechs Fenster für das Presbyterium hergestellt. Drei teppichähnliche Kompositionen befanden sich in seinem dreieckigen Inneren, drei Fenster dieser Räumlichkeit waren mit einfachen bunten Mosaiken ausgestattet.
Im 19.Jh. und in der 1. Hälfte des 20.Jh. führten viel deutsche Werkstätten neben Mosaikfenster für katholische und evangelische sakrale Bauten, auch solche für öffentliche Gebäude aus. Ein sehr schönes Beispiel sind die Mosaikfenster im früheren Kreishaus, heute Rathaus. Sie wurden 1906 gleich in den Neubau eingebaut und dekorieren den Sitzungssaal heute noch. Je vier Wäp-penmosaiken befinden sich in jedem der 7 riesigen Fenster. Unter den Wappenmosaiken sind auch 4 Wappen der Städte des früheren Schlawer Kreises. Leider haben die Kunstwerke keine Signatur in situ. Sie werden auch in keiner Literatur oder Archivalien Umfragen erwähnt. Daher bleiben die Fragen nach Autoren oder Stiftungen dieser Kunstwerke vorläufig immer noch offen.
TABLICA I
Tabl. I. Sławno,	kościół	pw.	św.	Antoniego - witraże	(1926	roku).	A -	św.	Teresa,
B - św. Jadwiga, C - św. Otton z Bambergu, D - Chrystus Król. Fot. I. Łukjaniuk
TABLICA II
Tabl. II. Sławno, ratusz, sala posiedzeń - witraże (1905 rok). A - herby rodow von Puttkamer, von Riepenhausen, von Schlieffen, B - herby Polanowa, Darłowa, Sławna, Sianowa, C - herby rodów von Below, von Blumenthal, von Boehn, von Bonin, D - herb rodu Schlieffen, E - herb Sławna. Fot. M. Adamczak
Wczesna twórczość rzeźbiarska Fritza Theilmanna w pomorskim Sławnie
Janina Kochanowska (Bielikowo)
Wstęp
W Sławnie 2 czerwca 1925 roku położono kamień węgielny pod budowę katolickiego kościoła pod wezwaniem św. Antoniego. Projektantem świątyni i przylegającej do niej plebanii był młody architekt Diedrich Suhr pochodzący z Oldenburga w Dolnej Saksonii (Suhr 2008). Projektując ceglane bryły kościoła i plebanii w duchu ekspresjonistycznego modernizmu, sięgnął po ceramiczne elementy dekoracyjne, które w tym okresie stały się bardzo modnym akcentem wystroju elewacji. Dekoracje zaprojektował i wykonał bardzo młody, zaledwie 24-letni, rzeźbiarz ceramik Fritz (Friedrich) Theilmann (Sroka 2015)1, który właśnie w 1925 roku objął stanowisko kierownika działu ceramiki budowlanej w słynnych kilońskich zakładach ceramicznych (Kiler Kunstkeramik AG) (Theilmann 2002a: 6). Projektowane i produkowane w młodej wytwórni kilońskiej elementy dekoracji ceramicznych: portale, gzymsy, obramienia okien, płaskorzeźby, a także kompozycje przestrzenne (np. rzeźby ogrodowe) były w tym czasie bardzo popularne. Kim był rzeźbiarz, który pozostawił po sobie w Sławnie niezwykle interesujące dekoracje nie tylko na kościele i plebanii, ale też na budynku hotelu (Ryc. 1)?
1	Też: <https://ka.stadtwiki.net/Fritz_Theilmann> [dostęp: 4.01.2017]; <http://www.pfenz. de/wiki/Fritz_Theilmann> [dostęp: 4.01.2017] oraz <http://www.fritz-theilmann.de/> [dostęp: 4.01.2017].
130
Janina Kochanowska
Ryc. 1. Fritz Theilmann w czasach kilońskich (Sroka 2015)
1.	Młodość w Karslruhe
Fritz Theilmann przyszedł na świat 28 grudnia 1902 roku w Karlsruhe (Badenia-Wirtembergia) w rodzinie uzdolnionej artystycznie od pokoleń. Jego dziadek był mistrzem w książęcej wytwórni zegarów i biżuterii w pobliskim Pforzheim. Była to manufaktura założona w 1767 roku przez margrabiego Karla Friedricha von Baden, który nadał wytwórni przywilej produkcji luksusowych zegarów, a następnie także klejnotów. Do wyrobów wykorzystywano srebro i złoto sprowadzane do książęcej mennicy2.
Młody Fritz po skończeniu nauki w szkole rozpoczął pracę jako pomocnik architekta w Karlsruhe, mając nadzieję, że przyuczy się do tego zawodu. Jednak wkrótce (w 1921 roku) postanowił pójść inną drogą -
2	Zob.: <http://www.schmuckmuseum-pforzheim.de/> [dostęp: 4.01.2017].
Wczesna twórczość rzeźbiarska Fritza Theilmanna w pomorskim Sławnie
131
wstąpił do Akademii Sztuki w Karlsruhe (kierunek: rzeźba). Jego matkę (owdowiała, gdy Fritz miał zaledwie 6 lat) nie stać było, by utrzymać syna na kosztownych studiach. Na szczęście w Karlsruhe był wówczas duży zakład pracy zatrudniający wielu pracowników, a poszukiwano szczególnie tych, którzy mieli uzdolnienia rzeźbiarskie. Była to Państwowa Manufaktura Majoliki. Powstała stosunkowo niedawno, bo w 1901 roku, założył ją arcyksiążę Ferdynand I3. Tam właśnie podjął pracę młody Fritz, co pozwoliło mu kontynuować studia, ale też odkryło przed nim nowe możliwości — wykorzystania ceramiki jako tworzywa rzeźbiarskiego.
W latach 1923-1924 Fritz Theilmann zrobił niespodzianie przerwę w studiach i udał się do Egiptu, a następnie do Indii. Na temat tego pobytu wiadomo niewiele - tyle, ile sam artysta żartobliwie opowiadał: „Zu Fuss, mit dem Fahrrad, als Segelmatrose kam ich bis Kairo und zu den Pyramiden [....]” (Theilmann 2002b). Tam przypuszczalnie dołączył do ekipy archeologów, a jego umiejętności rzeźbiarskie związane z ceramiką mogły być wykorzystywane przy konserwacji starożytnych naczyń. Po powrocie z wyprawy, jak wspominał, akademia szlachetnie ponownie go przyjęła (Theilmann 2002b) i mógł kontynuować studia w pracowni profesora Schreyögga. Zdał egzamin mistrzowski z ceramiki. W 1925 roku młody artysta ukończył edukację i rozpoczął pracę zawodową jako ceramik.
2.	Okres kiloński
Rok 1925 stał się przełomowym w życiu młodego twórcy. Opuścił rodzinne strony i udał się na północ - do Kilonii. Ta nagła decyzja miała związek z kryzysem gospodarczym w Niemczech po I wojnie światowej i trudnościami w znalezieniu pracy na odpowiednim stanowisku w rodzinnych stronach. Kilonia była miastem, którego rozwój przed I wojną światową oparty był na zlokalizowanej tu marynarce wojennej i towarzyszącym jej przemyśle. Tymczasem restrykcje powojenne, jakie dotknęły Niemcy, nakładały obowiązek likwidacji lub znacznego ograniczenia jednostek wojskowych w wielu miastach. W takiej właśnie sytuacji znalazła się Kilonia. Po częściowej likwidacji marynarki, portów wojennych, stoczni i zakładów zaopatrujących marynarkę pozostały obszary do zagospodarowania i zabudowy. Na tych opuszczonych terenach Rada Miejska zamierzała rozpocząć budowę nowych kwartałów dla handlu, przemysłu i osiedli mieszkaniowych. Potrzebna była więc wielka ilość ceramiki budowlanej (kamionki, klinkieru, kafli).
3	<https://ka.stadtwiki.net/Majolika_Manufaktur> [dostęp: 4.01.2017].
132
Janina Kochanowska
Bardzo istotną rolę w nadaniu nowego oblicza Kilonii i utworzeniu tu prężnego środowiska ceramików odegrał radca budowlany dr inż. Willy Hahn, znawca sztuki zaprzyjaźniony z wieloma artystami. Był miłośnikiem ceramiki. Jego ambicją było wskrzeszenie tradycji dawnej kilońskiej ceramiki rozwijającej się tu doskonale w XVIII wieku. Radca Hahn był autorem szeroko zakrojonego programu odbudowy miasta (Hahn 1927), na potrzeby którego istniejąca tu wcześniej spółka F. Kadowa Skulpturwerke AG przekształcona została w roku 1924 w wytwórnię ceramiki: Kieler Kunstkeramik AG (zwaną potocznie KKK). Miała dwie odrębne linie produkcyjne: ceramiki delikatnej (fajans szlachetny) i ceramiki budowlanej (bardzo szybko rozwijająca się) (Theilmann 2002a: 6; Gomoll 1925). Wytwórnia czynna była zaledwie sześć lat (do wiosny 1930 roku), a największy swój rozkwit przeżywała w latach 1925-1929. Wówczas wykształcił się tu nurt bardzo dziś cenionego tzw. kilońskiego ekspresjo-nizmu (Siebers-Flägel 2002: 6).
Organizację produkcji powierzono Philipowi Dannerowi z Manufaktury w Karlsruhe. Razem z nim przybyli do Kilonii: Augusta (Gustla) Kaiser i Hedwig Marquardt, a w 1925 roku dołączył Fritz Theilmann. Powierzono mu odpowiedzialne zadanie kierowania działem ceramiki budowlanej jako rzeźbiarzowi i technologowi. Można więc powiedzieć, że nastąpił swego rodzaju „desant” młodych twórców z Karlsruhe na kiloń-ski rynek pracy.
Mimo że Fritz Theilmann miał zorganizować i prowadzić dział ceramiki budowlanej, w szczególności klinkieru, musiał się też włączyć, obok Gustli Kaiser i Hedwig Marquardt, w opracowanie form drobnej plastyki dekoracyjnej do produkcji dla dopiero rozpoczynającej produkcję wytwórni (Gomoll 1926). Znane są i chętnie poszukiwane przez kolekcjonerów figurki jego projektu, do których należą m.in. najwcześniejsze i bardzo tradycyjne w formie niewielkie kompozycje w postaci wozu konnego z woźnicą na koźle i napisem reklamującym browary. Znacznie bardziej interesujące w formie były projektowane przez Theilmanna niewielkie figurki zwierząt. Produkowano ich wiele i do dziś pojawiają się na rynku antykwarskim. Należały do nich m.in.: figurka słonia w kilku wersjach, dynamiczna kompozycja z postacią ptaka z rozłożonymi skrzydłami i wyraźnie już zdradzające zainteresowania ceramiką Wschodu (zwłaszcza Chin) figurki smoków jako popielniczki, świeczniki z głowami kozłów, postacie mędrców chińskich czy poety Li Tai Po itp.4. Również w 1925 roku, kiedy Theilmann rozpoczął swą pracę w Kilonii, powstał jego pro-
4	Zob.: <http://www.museen-sh.de/Objectsearch/%7CSuchbegriff%7CTheilmann,%20 Fritz|/> [dostęp: 4.01.2017].
Wczesna twórczość rzeźbiarska Fritza Theilmanna w pomorskim Sławnie
133
jekt dekoracyjnego talerza na doroczne targi zw. Kieler Herbstwoche. W malowanej, dynamicznej dekoracji z postacią pędzącego jeźdźca, wkomponowanej zręcznie w formę naczynia, widoczne są charakterystyczne dla nurtu art deco uproszczenia i deformacje.
Te niewielkie kompozycje były jedynie wstępem, niejako rozgrzewką przed czekającym artystę zadaniem. Jako kierownik działu ceramiki budowlanej był odpowiedzialny za przygotowanie oferty elementów dekoracyjnych do montażu na prostych, ceglanych ścianach modernistycznych budynków, ale również za opracowanie modeli rzeźb ogrodowych, elementów fontann, wreszcie za produkcję kafli piecowych. Wytwórnia zatrudniała kilku rzeźbiarzy, by sprostać zapotrzebowaniu, toteż często powstające w KKK dekoracje były pracą zespołową. Wykonywano tu też kompozycje według projektów rzeźbiarzy z innych ośrodków, najczęściej z Hamburga i Berlina. Niemniej spośród ceramicznych dekoracji z tego okresu, zachowanych na kilońskich domach, znawcy bardzo wiele zaliczają do prac Fritza Theilmanna.
Pierwszym znaczącym dziełem wykonanym przez młodego artystę dla Kilonii był ceramiczny pomnik upamiętniający 18 poległych w 1914 roku marynarzy z torpedowców. Powstał w krużganku przy kościele św. Piotra w 1927 roku5. Przedstawia lwa, który formą nawiązuje wyraźnie do dekoracji znanych ze starożytnej ceramiki babilońskiej. Tłem dla pomnika jest zabytkowa ceglana ściana krużganka, a obramieniem - łuk sklepienia.
Realizacją, która zwróciła uwagę szerokiego kręgu odbiorców na młodą kilońską wytwórnię i jej ceramików, była monumentalna kompozycja zwana „Końską bramą” (Ryc. 2), zrealizowana w tym samym roku dla parku miejskiego w Magdeburgu. Powstała z okazji odbywającej się tam wielkiej krajowej wystawy. Było to wspólne dzieło architekta z Darmstadt Albina Müllera i rzeźbiarza Fritza Theilmanna (Siebers-Flägel 2002: 6)6. Zachowana do dziś stanowi w istocie wolnostojący element dekoracyjny o sześciu klinkierowych filarach połączonych łukami. Na szczycie każdego z filarów zamontowane zostały ceramiczne, glazurowane rzeźby o uproszczonych formach, przedstawiające konie w pędzie. Ta kompozycja była najlepszą reklamą kilońskiej wytwórni, której liczba zamówień wkrótce znacznie wzrosła.
W następnym roku artysta wyrzeźbił okazałą figurę „Boga Wiatru” przeznaczoną do dekoracji elewacji nowo wzniesionego modernistycznego
5	<https://sh-kunst.de/fritz-theilmann-denkmal-fuer-die-gefallenen-der-torpedowaffe/> [dostęp: 6.02.2017].
6	<http://www.fotocommunity.de/photo/pferdetor-zu-magdeburg-andreas-haenisch/205 01288> [dostęp: 14.02.2017].
134
Janina Kochanowska
Ryc. 2. Magdeburg, „Końska brama” (KKK). Architekt A. Müller i rzeźbiarz F. Theilmann, 1927
budynku w tzw. kwartale marynarki na kilońskim Wiku. Kompozycja była wyraźnie inspirowana starożytną rzeźbą egipską. Monumentalny „Bóg Wiatru”, stojący na kuli ziemskiej w pozie prezentacji, bardzo przypomina stylizacją figury faraonów z okresu Nowego Państwa.
W tym samym kwartale spotkać można na ceglanych elewacjach domów liczne drobne klinkierowe dekoracje z wytwórni kilońskiej, wśród których warto wyróżnić tzw. „Brodate głowy” Fritza Theimanna, przypuszczalnie również z 1928 roku7. W 1929 roku powstała zabawna kompozycja rzeźbiarska tego samego artysty, dekorująca jeden z nowo wzniesionych domów. Przedstawia rodzeństwo Haensel i Gretel (Jasia i Małgosię) -postaci ze znanej baśni braci Grimm. Artysta nadał im charakterystyczne dla art deco uproszczone, a przy tym pękate formy. Niezwykła jest stylizacja twarzy dzieci - ich skośne oczy przypominają wschodnie maski. Ceramiczna, glazurowana barwnie grupa umieszczona jest na wsporniku, który zdobi jeszcze jedną postać z tej samej bajki. Jest to ujęta w locie kaczka przewodniczka, która w bajce braci Grimm doprowadziła zabłąkane dzieci do domu.
7	<http://sh-kunst.de/fritz-theilmann-baertige-koepfe/> [dostęp: 4.01.2017].
Wczesna twórczość rzeźbiarska Fritza Theilmanna w pomorskim Sławnie
135
W latach 1927-1929 powstało wiele klinkierowych obramień okiennych i portali dla wznoszonych w tym okresie z wielkim rozmachem budowli miejskich. Większość z tych dekoracji to wspólne dzieło Fritza Theilmanna (dekorowane płaskorzeźbą partie konstrukcyjne) i pracującego również dla kilońskiej wytwórni hamburskiego rzeźbiarza Richarda Kuöhla (pełnoplastyczne ceramiczne głowy i popiersia w zwieńczeniach kompozycji)8.
Jak można sądzić, te liczne zlecenia, które wykonywał Fritz Theil-mann, zapewniły młodemu twórcy znaczne dochody i pozwoliły zrealizować drzemiące w nim ciągle pragnienie udania się na wielką wędrówkę na Wschód. Jak wspominał, już w 1928 roku marzył o wielkiej wyprawie do Persji i Indii (Theilmann 2002a: 7). Przypuszczalnie ostatnim dziełem, jakie zrealizował pracując w KKK, był pomnik poległych dla Kieselbronn. Monumentalna klinkierowa rzeźba św. Michała Archanioła (o wysokości 3,5 m) została wykonana w 1929 roku i podarowana przez artystę rodzinnemu miastu swoich rodziców (Augenstein 2002). W tym samym roku Fritz Theilmann porzucił Kilonię i wyruszył do Persji, gdzie pracował na stanowiskach archeologicznych, a w kolejnym roku znalazł się w Indiach. W 1931 roku odnajdujemy go już w Paryżu. O tym okresie artysta mówił niewiele, wspominając tylko ogólnie, że tam studiował. Do Kilonii już nie wrócił. Wytwórnia, która tak świetnie zadebiutowała i w ciągu sześciu lat stała się sławna9 oraz miała bardzo dużo zamówień, a do której rozwoju Fritz Theilmann walnie się przyczynił, zbankrutowała z powodu kryzysu gospodarczego wiosną 1930 roku.
3.	Prace artysty dla Sławna
Na zespół ceramicznych dekoracji w Sławnie autorstwa Fritza Theilmana składają się: portal kościoła św. Antoniego, rzeźba Madonny na fasadzie plebanii oraz dekoracje jej elewacji ogrodowej, a także płaskorzeźby zdobiące elewacje hotelu „Deutscher Hof’ przy Bramie Koszalińskiej. Wszystkie prace powstały w 1926 roku, o czym dobitnie świadczą inskrypcje zamieszczone na większości wymienionych dzieł, ale ich projekty mogły być wykonywane nawet w 1925 roku (np. projekt portalu).
8	<http://sh-kunst.de/richard-emil-kuoehl-und-fritz-theilmann-keramikportale/> [dostęp: 4.01.2017].
9 Wytwórnia już w 1925 roku została zauważona i doczekała się bardzo pozytywnych opinii fachowców o wczesnych dekoracjach wykonanych przez F. Theilmanna na elewacji „Domu oficera” na przełomie lat 1925 i 1926 oraz w kolejnych latach (por. Sauermann 1925/1926: 105-106; Riedrich 1927: 33, 36, 38).
136
Janina Kochanowska
Zatem w kalendarium twórczości artysty stanowią ważny etap, były bowiem pierwszymi jego znaczącymi dziełami. Zaskakujący jest fakt, że w literaturze poświęconej twórczości Fritza Theimanna są one, jak dotąd, niemal zupełnie pomijane. Za godne uwagi większe samodzielne kompozycje tego twórcy uważa się zazwyczaj dopiero rzeźby powstałe dla Kilonii i Magdeburga w latach 1927 i 1928.
Nie wiem, w jaki sposób nawiązana została współpraca między Died-richem Suhrem, młodym projektantem katolickiego kościoła i plebanii w Sławnie, a rozpoczynającym pracę w kilońskich warsztatach ceramicznych Fritzem Theilmannem. Być może informacje o nowatorskich działaniach Rady Miejskiej Kilonii i sława tamtejszej młodej wytwórni ceramicznej szybko dotarły i na Pomorze. Wiadomo, że wytwórnia kilońska wystawiała swe wyroby na różnych targach już od 1924 roku (w Lipsku i samej Kilonii), a w 1926 roku pojawiły się one na targach w Berlinie. Brak informacji, czy sam twórca płaskorzeźb kiedykolwiek odwiedził Sławno. Bardziej prawdopodobne wydaje się, że to Diedrich Suhr odwiedził Kilonię i nawiązał kontakt z KKK, przedstawiając swój projekt kościoła (wiemy, że był on gotowy już 21 lutego 1925 roku) i oczekiwania co do potrzebnych dekoracji, a Fritz Theilmann, posługując się projektem, przygotował klinkierowy portal, a następnie dekoracje plebanii.
Ryc. 3. Sławno, kościół św. Antoniego i plebania (zdjęcie z lat 20. XX wieku)
Wczesna twórczość rzeźbiarska Fritza Theilmanna w pomorskim Sławnie
137
Latem 1925 roku rozpoczęto budowę kościoła, równocześnie wznoszona była plebania kompozycyjnie powiązana z bryłą świątyni (Bończa-By-strzycki 1995; Kochanowska 2012). Projektując kościół, architekt sięgnął do nowych rozwiązań budownictwa ceglanego przy użyciu klinkieru, a w jego kształtach zawarł czytelne aluzje do gotyku (Ryc. 3). Dominantą jest tu potężny masyw szerokiej spłaszczonej wieży z uskokowo kształtowanym
Ryc. 4. Sławno, kościół św. Antoniego. Portal, klinkier, KKK, F. Theilmann, 1926 rok.
Montaż w 1927 roku
138
Janina Kochanowska
zewnętrznym konturem, sugerującym istnienie szkarp po bokach, który w dolnej partii wieży rozszerza się skośnie płynną linią. Trójkątny szczyt wieży zdobią wąskie ostrołukowe prześwity o zróżnicowanej wysokości, naśladując niejako rytm gotyckich blend. Oglądana od zachodu wieża zasłania całkowicie korpus kościoła. Zdaje się bramą prowadzącą do miasta - Niebiańskiego Jeruzalem. Wrażenie to potęguje ostrołuko-wy portal zdobiony klinkierową płaskorzeźbą Fritza Theilmanna, wykonany, jak wskazuje inskrypcja, w 1926 roku, a zamontowany w 1927 (Ryc. 4).
Portal - tradycyjnie rozglifiony, ujęty jest dwoma masywnymi pół-wałkami, wewnątrz biegną trzy szerokie wklęski (Tabl. I: A). Forma portalu odwołuje się więc bezpośrednio do tradycji gotyku. Zupełnie inne są zdobienia - to w większości nowatorskie pomysły twórcy zaczerpnięte z nurtu sztuki art deco (Tabl. I: B). Na półwałkach występuje zgeometry-zowany ornament o orientalnej proweniencji w formie rulonów i zwojów ujętych przewiązkami. Środkową wklęskę wypełnia szereg fantazyjnych kwiatów o liściach zwiniętych w formę wazonów. Natomiast wklęski po bokach, niczym w gotyckich katedrach, dekorowane są postaciami aniołów z banderolami, a więc elementami, dla których inspiracją był ponownie gotyk. Nie można tu jednak mówić o neogotyckich cytatach ze średniowiecza. Figury są świadomie przetworzone, uproszczone i jednocześnie pełne dynamizmu.
Najważniejszym elementem kompozycji jest płaskorzeźba wypełniająca pole tympanonu. W jej centrum przedstawiona została postać patrona kościoła - św. Antoniego z Padwy, ujęta w niezwykle dynamicznej pozie (Tabl. I: C). Artysta ukazał świętego w bardzo szerokim przyklęku (na prawym kolanie), z głową przegiętą na prawe ramię w sposób gwałtowny, wręcz nienaturalny. Święty trzyma przed sobą w obu dłoniach Dzieciątko Jezus - w geście prezentacji. Wydaje się, że inspiracją dla tak ekspresyjnego ujęcia postaci świętego mogły być znane ze swego dynamizmu rzeźby Ernsta Barlacha, którego Fritz Theilmann podziwiał jako twórcę i poznał osobiście w Kilonii. Wiemy ze wspomnień artysty, że mistrz zamówił w warsztatach kilońskich klinkierowy cokół dla rzeźby, którą podarował miastu. Cokół był wykonywany właśnie w pracowni Theilmanna, do której pewnego razu żona radcy Hahna przyprowadziła Barlacha, aby obejrzał rezultaty pracy. Dla młodego rzeźbiarza było to wielkim przeżyciem (Theilmann 2002a: 7). Nie można wykluczyć, że „barlachowska poza” św. Antoniego w Sławnie jest wynikiem konsultacji, których doświadczony artysta mógł udzielić młodemu Theilmannowi czy to podczas odwiedzin w kilońskiej wytwórni, czy przy innej okazji.
Wczesna twórczość rzeźbiarska Fritza Theilmanna w pomorskim Sławnie
139
Niezwykle udany duet: architekt Diedrich Suhr i rzeźbiarz ceramik Fritz Theilmann stworzyli w Sławnie zaskakująco jednorodne dzieło. Doskonale wkomponowywało się ono w tradycję ceglanej architektury Pomorza, z jednocześnie nowatorsko rozwiązaną zarówno modernistyczną bryłą architektoniczną, jak i detalem rzeźbiarskim skupionym w jednym punkcie, w portalu10.
Bryła kościoła powiązana została przez architekta z masywnym ceglanym budynkiem plebanii rodzajem łącznika. I tu także Fritz Theil-mann zaakcentował ostrołukowy portal, umieszczając nad nim niemal pełnoplastyczną, klinkierową rzeźbę Madonny z Dzieciątkiem (Tabl. I: D). W postaci Madonny odnajdujemy ponownie inspiracje płynące z gotyku, a dokładniej z nurtu rzeźby końca XIV wieku, w ramach którego wyłonił się specyficzny styl „Madonn na lwie”. Nie jest to jednak typowe dla neo-gotyku bezpośrednie naśladownictwo form. Madonna Theilmanna, o niezwykle wydłużonej i jednocześnie pulchnej twarzy (stylistyka art deco), tuląca do piersi pulchne dzieciątko, odziana jest w szatę, której fałdy, nawiązując wprawdzie ideowo do gotyckich form, tworzą nowatorsko uproszczony, plastyczny zygzak zbudowany z trzech trójkątów. Figura stoi na konsoli, na której twórca umieścił swój inicjał „Th” i datę: „ANNO DOM. 1926”.
Nieco inaczej niż główne wejście do plebanii przyozdobił Fritz Theilmann bardziej prywatną część budynku - elewację z wyjściem do ogrodu (Tabl. I: E). Dekoracja ornamentalna pojawia się tu na trzech płycinach o formie tympanonów umieszczonych nad drzwiami i dwoma wąskimi oknami. Artysta sięgnął tym razem do ulubionych motywów wschodnich, jak chorągiewki czy pąki stylizowanych piwonii połączonych z motywem kratownic, tworząc fantazje typowe dla nurtu art deco.
Kolejnym świadectwem współpracy dwóch znakomitych twórców jest zachowany do dziś w Sławnie budynek hotelu, dawnego „Deutscher Hof’ (Ryc. 5). Został on przebudowany przypuszczalnie z dwóch XIX-wiecznych kamienic i unowocześniony przez Suhra, a udekorowany płaskorzeźbami na dwóch elewacjach przez Fritza Theilmanna (Suhr 2008; Kochanowska 2012: 80).
Brakuje ikonografii z czasu przebudowy i dekorowania hotelu elementami klinkierowymi. Na zachowanych pocztówkach z widokiem hotelu, pochodzących z drugiej połowy i końca lat 30. XX wieku, widoczne są rażące niekonsekwencje w dekorowaniu elewacji. Może to świadczyć o tym,
10	L. Bończa-Bystrzycki (1995: 149) błędnie zalicza kościół w Sławnie do grupy „zbliżonych do neogotyku”. Wolfram Suhr (2008: 192) podkreśla, że budowle D. Suhra, a szczególnie kościół św. Antoniego, nie mają nic wspólnego ze stylem neogotyckim.
140
Janina Kochanowska
Ryc. 5. Sławno, dawny hotel „Deutscher Hof’ z dekoracjami ceramicznymi F. Theilmanna z 1926 roku (zdjęcie z lat 30. XX wieku)
że autorski zamysł Fritza Theilmanna dotyczący dekoracji nie został do końca zrealizowany. Koncepcja dekoracji musiała być związana z przebudową, jakiej dokonał Diedrich Suhr, a główny jej akcent, jak się zdaje, dotyczył przede wszystkim parteru (Tabl. II: A). To tu znajdowały się: główne wejście, osłonięte wysuniętym zadaszeniem znacznie ponad chodnik oraz charakterystyczne dla modernistycznych rozwiązań szeregi wąskich okien przesunięte ku narożnikowi budynku (Tabl. II: B). Fritz Theil-mann przyozdobił wejście ceramicznymi ościeżami, a daszek nad nim obiegał przypuszczalnie klinkierowy gzyms zdobiony geometrycznym ornamentem. Mocnym akcentem dekoracyjnym było rozdzielenie okien skupionych przy narożniku klinkierowymi filarkami, zdobionymi szeregiem stylizowanych wiązek pędów roślinnych (łodyg papirusa?). Dodatkowo w partii parteru, zarówno przy portalu głównego wejścia, jak i przy ciągu wąskich okien przy narożniku fasady11, zamontowane zostały duże
11	Tu właśnie na zdjęciach z lat 30. XX wieku obserwujemy niezrozumiałe niekonsekwencje. Przy portalu widać zamontowane dwie płyciny, ale tylko z jednej strony, przy narożnym oknie elewacji głównej, są one również zdwojone, za to na elewacji bocznej odczuwa się wyraźny brak płyciny, która zamykałaby kompozycyjnie ciąg okien przy narożniku. Dodatkowo na wysokości pierwszego pietra tylko część okien po prawej stronie fasa-
Wczesna twórczość rzeźbiarska Fritza Theilmanna w pomorskim Sławnie
141
płyciny ukształtowane z mniejszych prostokątów, zdobionych płaskorzeźbą na zasadzie jakby dziecięcej układanki.
Te płaskorzeźby to kwintesencja stylu warsztatów kilońskich - orien-talizującego art deco (Tabl. II: C, D). Są tu zabawne dziecięce postaci (a może raczej lalki czy kukiełki?) o pulchnych kształtach i skośnookich twarzach, przedstawione pojedynczo lub parami. Pary grają na trąbkach lub tulą się do siebie. Niektóre pojedyncze postaci trzymają w dłoniach lusterko(?) lub czarkę, inne pękaty mieszek, być może z pieniędzmi(?). Obok nich na prostokątnych płytkach widzimy zwierzęta: kroczącego dumnie jelenia, galopującego konia, wyginającego grzbiet kota, pary stylizowanych lwów, rybę (z sygnaturą artysty i datą 1926) (Tabl. II: E), lecące parami ptaki, fantazyjne zwierzę z tułowiem żółwia(?). Dość nieoczekiwanie opisaną kompozycję płycin dopełnia żaglowiec na falach (które imituje po prostu zygzak) albo sześcioramienna gwiazda wpisana w koło zdobione kulami czy wreszcie dwie stylizowane szyszki. Wszystko to pełne radości i widocznego, zwłaszcza w postaciach dziecięcych, humoru czy nawet lekkiej kpiny. Artysta najwyraźniej dobrze się bawi, składając te kompozycje, wręcz „puszcza do widza oko”, żonglując śmiesznymi kształtami, w których wiele jest zapożyczeń ze sztuki Wschodu. Próżno szukać tu jakiejś myśli przewodniej - to sama radość tworzenia, bawienia się formami.
Zaskakującym dodatkiem do tej niefrasobliwej kompozycji parteru była widoczna na ikonografii z późnych lat 30. XX wieku figura rycerza, która zdobiła narożnik budynku12 (Tabl. II: F). Fritz Theilmann przyozdobił wiele elewacji w Kilonii i w każdym przypadku umieszczona tam rzeźba lub płaskorzeźba zajmowała starannie przemyślane miejsce, harmonijnie dobrane do układu okien i portali. Tu zaś miejsce usytuowania rzeźby wydaje się zupełnie nieodpowiednie, jakby przypadkowe, a forma całkowicie obca kompozycji płaskorzeźb na parterze. Autentyczna figura, jak można sądzić ceramiczna, nie zachowała się (Ryc. 6). Przypuszczalnie została zniszczona tuż po wojnie. Przedstawiała przysadzistą i mocarną postać rycerza stojącego sztywno na trójkątnym cokole. Odziany w pełną zbroję i hełm na ramiona miał zarzucony płaszcz układający się w sztywne, masywne fałdy. Rycerz trzymał przed sobą przypuszczalnie tarczę i potężny miecz. Przedstawienie, jak się zdaje, należało do rozwijającego się w latach 30. XX wieku nurtu gloryfikującego germańskich wojowników.
dy ma obramienia i naczółki klinkierowe, co wywołuje wrażenie chaotycznego ukształtowania elewacji.
12	Obecnie umieszczona na narożniku figura rycerza jest współcześnie odtworzona na podstawie niewystarczająco czytelnego materiału ikonograficznego.
142
Janina Kochanowska
Ryc. 6. Sławno, budynek dawnego hotelu „Deutscher Hof’. Figura germańskiego wojownika, autor nieznany (lata 30. XX wieku?)
Na ile można ocenić na podstawie słabo czytelnych przedwojennych zdjęć rzeźby autorstwo Fritza Theilmanna, wydaje się tu bardzo mało prawdopodobne. W tym wczesnym okresie kilońskiej twórczości wykonywał on kompozycje pełne fantazji, najczęściej orientalizujące lub, jak w portalu kościoła w Sławnie, łączył style (orientalny i gotyk), ekspresyjne, ale kształtowane z finezją, umiejętnie wkomponowane w cały układ elewacji. Figura rycerza wydaje się tak obca stylowo młodemu artyście, że nasuwa się przypuszczenie o znacznie późniejszym dodaniu jej do kompozycji elewacji. Być może nieco swawolna dekoracja parteru niezbyt dobrze korespondowała z oficjalną nazwą hotelu „Deutscher Hof’, a po 1933 rok, w dobie narodowego socjalizmu, mogła wręcz budzić zastrzeżenia jako „sztuka zdegenerowana”13. Stąd być może pomysł umieszczenia na elewacji elementu zgodnego z oficjalną ideologią - potężnego, gotowego do boju germańskiego rycerza. Rzeźba kompozycyjnie jest bardzo bliska realizacjom innego niemieckiego rzeźbiarza - Hugo Lederera. Mogła być wykonana według projektu tego artysty również w Kilonii w późnych latach 30. XX wieku. Powstały tam wówczas kolejne warsztaty ceramicz-
13	Nie bez znaczenia mógł być też fakt, jak wskazują podpisy na widokówkach z lat 30. XX wieku, że ulica, przy której stał hotel, otrzymała nazwę Adolf Hitlerstraße.
Wczesna twórczość rzeźbiarska Fritza Theilmanna w pomorskim Sławnie
143
ne zwane często KKK II. Produkowano w nich również dekoracje klinkierowe, choć nowe zakłady prowadzone były przez zupełnie inny zespół artystów ceramików. Trudno jednak ostatecznie wypowiedzieć się w kwestii autorstwa figury rycerza, jako że obecnie brak oryginału.
Zakończenie
Zachowane w Sławnie rzeźby ceramiczne młodego twórcy Fritza Theilmanna to niezwykle interesujący zespół doskonale ilustrujący okres poszukiwań twórczych, charakterystyczny i dla epoki, w jakiej powstały, i dla samego artysty, znajdującego się u początku drogi twórczej. Są też świadectwem niezwykłego potencjału twórczego, jaki ujawnił się i zabłysnął na krótko, bo zaledwie na sześć lat, w Kilonii, a przecież do dziś ten czas pełnych zapału i fantazji poszukiwań młodych twórców jest przedmiotem podziwu i badań specjalistów. Twórczość Fritza Theilmanna, jak dotąd, jest bardzo mało znana na Pomorzu. Zasługuje on z pewnością na większą uwagę, był bowiem bardzo płodnym i cenionym twórcą, który w ciągu swego długiego i skomplikowanego życia14 stworzył wiele znakomitych dzieł w różnych dziedzinach. Były to: monumenty pomnikowe (rzeźby i płaskorzeźby z drewna, ceramiki i brązu), drobna plastyka w drewnie i kości słoniowej, dekoracje ścienne w technice sgraffita i mozaiki, biżuteria ze szlachetnych metali, kowalstwo artystyczne, projekty naczyń i receptury technologiczne na nowe polewy ceramiczne dla wytwórni śląskich (w tym dla Bolesławca). Ocenia się, że stworzył ponad 600 dzieł rzeźbiarskich, z których duża część to pomniki poświęcone ofiarom II wojny. Większość z nich znajduje się na terenie Badenii-Wirtem-bergii. Przed wojną dwa ośrodki: Bolesławiec i Wrocław były dumne z tego, że tworzył tam Fritz Theilmann. Po wojnie inne miasta: Karlsruhe (gdzie się urodził i studiował), Pforzheim (gdzie niegdyś mieszkał i pracował), wreszcie Kieselbronn (gdzie założył po wojnie swą pracownię artystyczną) chlubią się Fritzem Theilmannem jako jednym z najważniejszych obywateli. Warto, by Sławno poznało i doceniło twórczość tego artysty, a przede wszystkim zadbało o jej przetrwanie.
14	J. Sroka (2015: 34—35) opisuje w skrócie skomplikowane koleje losów tego artysty. Wydaje się, że niezwykle różnorodna twórczość Fritza Theilmanna zasługuje na to, by poświęcić jej kolejne opracowania. Należałoby objąć badaniami prace wykonane dla innych pomorskich miast, np. Darłowo, a przypuszczalnie też Szczecin. Ponadto okres kiloński, do którego zaliczają się dzieła w Sławnie, to jedynie niewielki, choć bardzo interesujący odcinek jego artystycznej drogi. Warto przypomnieć np. wątek jego nowatorskich działań w zakresie produkcji ceramiki w Bunzlau (dzisiejszym Bolesławcu) i ogromny dorobek powojenny w zakresie rzeźby pomnikowej.
144
Janina Kochanowska
Bibliografia
AUGENSTEIN E. 2002. Rede zur Einweihung des von Fritz Theilmann geschafennen Gefallenendenkmals St. Michael in Kieselbronn, am 29. Juni 1929, [w:] Fritz Theilmann (1902-1991). Bildhauer des Gegenständlichen, B. Rudin (red.), Pforzheim: Kulturamts der Stadt Pforzheim, 7-10.
BOŃCZA-BYSTRZYCKI L. 1995. Kościół katolicki na Pomorzu Zachodnim (1871-1945), Koszalin, Poznań: PSO.
GOMOLL W.C. 1925. Kieler Kunst-Keramik, [w:] Deutsche Kunst und Dekoration. Bd. 56: Illustrierte Monatshefte für moderne Malerei, Plastik, Architektur, A. Koch (red.), Darmstadt: Verlag Koch, 389-394.
GOMOLL W.C. 1926. Neues Schleswig-holsteinisches Kunstgewerbe, Die Buchgemeinde, 8, 336-341.
HAHN W. 1927. Moderne Städtebaupolitik in Kiel, Schleswig-Holsteinischer Kunstkalender, 1927, 189-197.
KOCHANOWSKA J. 2012. Zabytki niedostrzegane. Rzeźba, malarstwo, rzemiosło artystyczne epoki modernizmu w służbie sacrum na prowincji Pomorza Zachodniego (wybrane zagadnienia), Zachodniopomorskie Wiadomości Konserwatorskie, 6, 77-86.
RIEDRICH O. 1927. Neue Baukeramik Schleswig-Holstein, Schleswig-Holsteinischer Kunstkalender, 1927, 23-38.
SAUERMANN E. 1925. Neue Wege, Schleswig-Holsteinisches Jahrbuch, 26, 105-106.
SIEBERS-FLÄGEL G. 2002. Die Kieler Kunstkeramik AG, [w:] Fritz Theilmann (1902-1991). Bildhauer des Gegenständlichen, B. Rudin (red.), Pforzheim: Kulturamts der Stadt Pforzheim, 3-6.
SROKA J. 2015. Fritz Theilmann (1902-1991), [w:] Znani i nieznani mieszkańcy powiatu sła-wieńskiego, J. Sroka (red.), Sławno: Fundacja „Dziedzictwo”, Wydawnictwo Margraf, 34-35.
SUHR W. 2008. Diedrich Suhr - Architekt und seine Bauten in Schlawe in Pommern, 1921-1929, [w:] Historia i kultura Ziemi Sławieńskiej, t. VII: Gmina Sławno, W. Rącz-kowski, J. Sroka (red.), Sławno: Fundacja „Dziedzictwo”, 271-295.
THEILMANN F. 2002a. Erinnerungen an die Zeit bei der Kieler Kunst-Keramik, [w:] Fritz Theilmann (1902-1991). Bildhauer des Gegenständlichen, B. Rudin (red.), Pforzheim: Kulturamts der Stadt Pforzheim, 6-7.
THEILMANN F. 2002b. Ich bin Jahrgang 1902, [w:] Fritz Theilmann (1902-1991). Bildhauer des Gegenständlichen, B. Rudin (red.), Pforzheim: Kulturamts der Stadt Pforzheim, 3.
Die frühe Schaffenszeit des Bildhauers Fritz Theilmann im pommerschen Schlawe
Zusammenfassung
Am 2.Juni 1925 wurde der Grundstein zum Bau der katholischen Antoniuskirche in Schlawe gelegt, Der Projektant des Gotteshauses und des anliegenden Pfarrhauses war der junge Architekt Dietrich Suhr aus Oldenburg in
Wczesna twórczość rzeźbiarska Fritza Theilmanna w pomorskim Sławnie
145
Niedersachsen. Er projektierte den Ziegelbau der Kirche und des Pfarrhauses im Geiste der expressionistischen Moderne mit keramischen Dekoelementen, die zu der Zeit ein sehr beliebter Schmuck an Außenwänden waren. Die Dekoration projektierte, führte sie auch später aus, der 24-jährige Bildhauer Keramiker Fritz (Friedrich) Theilmann aus Karlsruhe, der im Jahre 1925 die Leitung der Baukeramikabteilung in den berühmten Kieler Keramikwerken (Kieler Kunstkeramik AG) übernommen hatte.
Seine keramischen Dekorationen in Schlawe bestehen aus: Das Portal der Antoniuskirche, die Madonnenplastik an der Fassade des Pfarrhauses mit Verzierungen der Hauswand in der Art von Gartenelementen, die Flachreliefs an der Fassade des Hotels „Deutscher Hof' in der Nähe des Kösliner Tores. Alle Arbeiten stammen aus dem Jahre 1926 laut der Inskriptionen auf den Arbeiten. Sie konnten aber auch schon 1925 projektiert worden sein (z.B. das Kirchenportal). Die Arbeiten in Schlawe sind eine wichtige Etappe im Kalendarium des Bildhauers, sind es doch seine ersten bedeutsamen Werke.
Die Skulpturen des jungen Bildhauers in Schlawe bilden eine interessante Gruppe. Sie illustrieren die Zeit der schöpferischen Suche — charakteristisch für die Epoche, in der sie entstanden sind. Aber auch für den Künstler. Stand er doch erst am Anfang seines schöpferischen Weges. Sie sind auch Zeugnis seines Künstlerischen Potentials, glänzte er doch nur 6 Jahre. Bis heute wird die Zeit voller Enthusiasmus und Phantasie des jungen Keramikers aus Karlsruhe bewundert und von Spezialisten untersucht. Daher ist die Überraschung groß, dass in der Literatur über Fritz Theilmann, die Arbeiten in Schlawe, fast gänzlich geschwiegen wird, bis heute.
TABLICA I
Tabl. I. Sławno, kościół pw. św. Antoniego. Projekt Fritza Theilmanna (1926 rok): A - portal, B - dekoracja portal, C - postać św. Antoniego, D - Madonna na lwie, E - ornament tympanonu plebanii nad wejściem ogrodowym. Fot. J. Kochanowska (A, C), R. Sienkiewicz (B, D, E)
TABLICA II
Tabl. II. Sławno, budynek dawnego hotelu z dekoracjami Fritza Theilmanna (1926 rok): A - stan obecny, B - dekoracja międzyokienna, C, D - ceramiczna płycina dekoracyjna parteru z płaskorzeźbami, E - detal dekoracji z inskrypcją twórcy, F - rekonstrukcja figury germańskiego wojownika. Fot. J. Kochanowska
Cmentarze, pomniki i miejsca pamięci o zmarłych w Sławnie
Konstanty Kontowski (Darłowo)
Wstęp
Cmentarz to ukształtowany wycinek przestrzeni o programowo założonym grzebalnym przeznaczeniu, zorganizowanym według pewnych norm kulturowych związanych tak ze zrytualizowaniem form grzebania zmarłych, jak i z istnieniem pewnej tradycji sposobu utrwalania pamięci
0	nich. To właśnie owa tradycja pochówku stanowi wyróżnik tego miejsca w skali miasta, całego regionu lub wyznania czy obrządku religijnego. Tak jak życie, tak i sposoby upamiętnienia przemijają. Pozostają „na swoim miejscu” zazwyczaj tylko przez jakiś czas i szybko ulegają likwidacji
1	zapomnieniu.
Z taką sytuacją mamy do czynienia m.in. na cmentarzach Pomorza, w tej liczbie również na cmentarzu w Sławnie — mieście, które, jak wiele innych miejscowości, dopiero po II wojnie światowej stało się w pełni polskie. A zatem z różnych względów i powodów (niekoniecznie historycznych) nekropolia ta została w znacznym stopniu zdewastowana, a o jej dawnych „mieszkańcach” pamięć wśród współczesnych skutecznie zatarta. Cmentarz ten kryje w sobie historie ludzi wielu narodowości (Bończa--Bystrzycki 1995).
Dopiero przewartościowania, jakie nastąpiły w naszej świadomości podczas kilkunastu ostatnich lat, pozwoliły na nowo przywołać pamięć o czasach minionych. Pozwoliły zrozumieć, że w obliczu śmierci wszyscy stajemy się równi, a nasza narodowość, wyznawana religia i inne względy przestają być najważniejsze.
148
Konstanty Kontowski
1.	Cmentarze średniowieczne
Miasto Sławno, podobnie jak większość pomorskich miast średniowiecznych, ma regularne rozplanowanie z centralnie położonym rynkiem. W kwartale przyrynkowym, na jego wschodniej pierzei, wzniesiony został kościół (obecnie pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny), o którego istnieniu wiemy z przekazów z początku XIV wieku. Cmentarz zwykle lokowano na przylegającym do kościoła terenie poświęconym. Zatem należałoby go także datować na początek XIV wieku.
W następnych stuleciach, zwłaszcza od XVI do XVII wieku, sławień-ski cmentarz przykościelny ze względu na dynamicznie rozwijające się budownictwo miejskie systematycznie malał. Pomimo to zmarłych chowano na nim do końca XVIII wieku. Przestał być używany dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku z uwagi na edykt króla pruskiego Fryderyka, nakazujący likwidację cmentarzy przykościelnych ze względów sanitarnych i przeniesienie ich poza mury miejskie, z dala od siedzib ludzkich (Kontowski 2002: 142). Z dawnego cmentarza przykościelnego do naszych czasów nie zachował się żaden czytelny ślad.
Natomiast we wnętrzu kościoła jeszcze w końcu XIX wieku istniały trzy drewniane, niekompletne już wówczas, epitafia poświęcone zmarłym mieszkańcom miasta. Wymienia i opisuje Ludwig Böttger w Die Baudenkmäler der Provinz Pommern (1892). Są to:
1)	epitafium Joachima Jonasa - architektoniczne, wielokondygnacyjne z obrazem w części środkowej, u góry z wizerunkiem Trójcy Świętej, w dolnej części z przedstawieniem rodziny zmarłego; brak zwieńczenia;
2)	epitafium Elisabeth Reinkeu datowane na 1676 rok - architektoniczne, wielofiguralne, z wizerunkiem rodziny zmarłej przedstawionej między kolumienkami, brak zwieńczenia;
3)	epitafium Christiana Scheele (zm. 1655) - architektoniczne z malowaną częścią środkową, przedstawiającą rodzinę zmarłego skupioną wokół Jezusa na krzyżu; sygn. L.V.P. Ao 1671.
Wymienione epitafia nie zachowały się do naszych czasów.
Obecnie w kościele znajduje się jedynie współcześnie wykonana tablica „Zum gedanken” poświęcona wszystkim zmarłym mieszkańcom miasta i epitafium protestanckiego teologa Dietricha Bonhoeffera. Tablicę, wykonaną na zlecenie dawnych mieszkańców miasta przez rzeźbiarza Eu-gena Heinricha von Zitzewitza, odsłonięto we wrześniu 1995 roku. Jej treść brzmi: ICH BIN DIE AUFERSTEHUNG/UND DAS LEBEN ZUM GEDANKEN/AN ALLE TOTEN IN SCHLAWE [Jestem zmartwychwstaniem i życiem. Ku pamięci wszystkich zmarłych w Sławnie].
Cmentarze, pomniki i miejsca pamięci o zmarłych w Sławnie
149
Epitafium Bonhoeffera - męczennika, który oddał życie za wiarę w obozie koncentracyjnym we Flossenburgu, odsłonięto w 50. rocznicę śmierci teologa (zm. 9 kwietnia 1945 roku). Forma epitafium przypomina zamknięte, ostrołukowe okno kościoła nawiązujące do zamkniętego przez gestapowców seminarium kaznodziejskiego w Szczecinie oraz wikariatów zbiorczych w Sławnie i Koszalinie. Dwa skrzydła, rozdzielone krzyżem, wypełnione są dwujęzycznym (niemieckim i polskim) tekstem oraz podpięte dwiema pieczęciami herbowymi (Koszalina i Sławna).
W okresie średniowiecza w Sławnie istniały dwa przedmieścia usytuowane przed bramami: Słupską i Koszalińską. O ich istnieniu dowiadujemy się z informacji o znajdujących się tam przytułkach z kaplicami i cmentarzami. Przed Bramą Słupską zlokalizowany był szpital św. Gertrudy, przed Bramą Koszalińską przytułek ze szpitalem św. Jerzego (Böttger 1892: 104-106). Zwyczajem średniowiecza przytułki przeznaczone były dla osób chorych, biednych i bezdomnych. Składały się z budynków szpitalnych oraz kaplic, w pobliżu których znajdowały się właśnie cmentarze.
Szpital św. Gertrudy przypuszczalnie mógł się znajdować w miejscu dzisiejszej Komendy Powiatowej Policji. Pierwsza wzmianka o kaplicy pochodzi z 1548 roku. Przytułek istniał jeszcze na początku XVII wieku. W dokumencie wspomina się, że zarządcy przytułku zadecydowali o otoczeniu kościoła św. Gertrudy murem (zniszczonym zapewne podczas wojny 30-letniej).
Drugi przytułek i zarazem kaplica św. Ducha lokalizuje się po wschodniej stronie miasta za Bramą Łąkową, w okolicy dzisiejszej ul. Cieszkowskiego. Możliwe, że przytułek stał w pobliżu domu joan-nitów, zbudowanego przez zakonników po 1343 roku na podarowanej im przez miasto parceli. Miejsca grzebalne znajdowały się obok tego założenia.
Najstarszym i największym był przytułek św. Jerzego (wzmiankowany w 1350 roku), zlokalizowany przy dzisiejszej ul. Jedności Narodowej. Z późniejszych dokumentów wynika, że w 1593 roku dzięki fundacji sła-wieńskich mieszczan wybudowano nowy kościół z plebanią. Szpital w 1945 roku został zniszczony i rozebrany. Cmentarz przy szpitalu funkcjonował tylko do końca XIX wieku. Był głównym miejscem pochówku sławieńskich mieszczan, zgodnie z wydanym przez króla Prus Fryderyka dekretem w sprawie zakładania cmentarzy poza miastem i zakazem chowania zmarłych na cmentarzach przykościelnych (w Sławnie przy kościele Mariackim). Cmentarz był wówczas położony z dala od zabudowań miejskich. Panowało powszechne przekonanie, że jest to odpowiednie miejsce grzebalne. W 1899 roku, po uzyskaniu zezwolenia władz,
150
Konstanty Kontowski
gmina kościelna wystawiła go na sprzedaż. W 1905 roku w miejscu cmentarza rozpoczęto budowę modernistycznego gmachu poczty, który w prawie niezmienionym kształcie zachował się do dziś.
2.	Cmentarz komunalny
W końcu XIX wieku istniała realna potrzeba wytyczenia nowego miejsca pochówku. Najpierw miasto wykupiło niewielką parcelę o wymiarach 46 m x 66 m, położoną na wyniesieniu w północnej jego części, pomiędzy obecnymi ul. Mieszka I i ul. Sempołowskiej. Jest ona oznaczona na planie miasta z 1939 roku jako Alter Friedhof. Do cmentarza od strony zabudowanej części miejskiej prowadziła droga od dzisiejszej ul. Gdańskiej (Stolper Vorstadt). Ten niewielki teren już w 1901 roku został znacznie poszerzony i zajmował ponad 1,5 ha. Z czasem na potrzeby grzebania zmarłych przeznaczano coraz większy obszar, aż cmentarz zyskał obecny kształt i w tym samym miejscu funkcjonuje do dziś. Został oznaczony na planie miasta jako Neuer Friedhof. W obrębie cmentarza, przy głównej alei oddzielającej starą jego część od nowej, wybudowano niewielki dom przedpogrzebowy (Ryc. 1). Był to murowany z cegły palonej trzyosiowy budynek z przykrytym dachówką dachem dwuspadowym. Ściany budynku zdobiły wysunięte gzymsy, rozbudowane fryzy, przeźrocza i bliźniacze okna.
Pierwszego pochówku na tym cmentarzu dokonano w 1884 roku. Do połowy 1945 roku znajdowało się na nim około 70 nagrobków. Z tego okresu znany nam jest grób Anny Pawlitzki - zmarłego dziecka, na którego tabliczce widnieją daty urodzin (1883) i śmierci (1891) oraz kilka żeliwnych ażurowych krzyży przeniesionych na kwatery dziecięce. Do lat 60. XX wieku zachowały się jeszcze dwa rustykalne, wykonane ze sztucznego kamienia nagrobki: Marie Witt (1873-1938) i Wendeline Groth (1864-1931) oraz drzewostan, który pozostał z dawnego nasadzenia (15 lip i 8 brzóz o średnicy do 50 cm). Zachował się także metalowy płot na podmurówce, którym cmentarz był otoczony1. Ostatnim śladem ewangelickiego cmentarza są nieliczne obramienia grobów, kilka słupków pod tablice inskrypcyjne w formie ściętego pnia dębu, jak również grób lekarza, ordynatora sławieńskiego szpitala - dr. Eryka Schmidta i jego żony Anny, tragicznie zmarłych w marcu 1945 roku (Poprawska, Sroka 2009: 11-13).
1 Karta cmentarza. Sławno, Wypełnił A. Pajzderski, WKZ Delegatura w Koszalinie.
Cmentarze, pomniki i miejsca pamięci o zmarłych w Sławnie
151
Ryc. 1. Sławno, dawny budynek przedpogrzebowy. Fot. ze zbiorów WKZ Delegatura
w Koszalinie
Już wtedy widać było ślady niszczenia niemieckich cmentarzy. Niszczały one naturalnym biegiem czasu, były też likwidowane za przyzwoleniem władz, okradane z materiału kamieniarskiego czy bezmyślnie dewastowane. Z cmentarza usunięto nagrobki poniemieckie, a na „wyczyszczonym” terenie założono nowy cmentarz. Prace związane z jego budową i urządzeniem przeprowadzono w latach 1955-1957 (Żurawski 1994: 391). W miejscu dawnego domu przedpogrzebowego stanął nowy, obszerny, parterowy budynek, którego część środkową stanowi kaplica. Wejście do kaplicy prowadzi od strony fasady rozbudowanej poprzez dwa wysunięte przed lico ryzality. Boczne ściany kaplicy obudowane są ciągiem wielu pomieszczeń gospodarczych. Kaplica przykryta jest dachem dwuspadowym, a okalające ją pomieszczenia gospodarcze stropodachem. Budowę tego kompleksu ukończono w 1988 roku.
Obecnie jest to cmentarz komunalny administrowany przez Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej Spółka z o.o. w Sławnie. Zajmuje powierzchnię 2 ha, w obrębie której znajdują się 23 kwatery miejsc pochówków rozdzielonych alejami (w tym cztery kwatery w miejscu starego cmentarza), część żołnierska oraz teren dawnego cmentarza żydowskiego. Granice cmentarza wygrodzone są metalowym
152
Konstanty Kontowski
płotem i siatką w ekranach na słupkach osadzonych w betonowej podmurówce, niewielkim odcinkiem ceglanego muru, szpalerem starodrzewia i przerośniętego żywopłotu. Aleje na cmentarzu w większości przecinają się pod kątem prostym. Ich nawierzchnie wyłożone są kostką brukową, która obecnie jest uzupełniona i utwardzona warstwą asfaltową. Zadrzewienie alei jest niepełne, mocno przerzedzone. Z zachowanych nasadzeń dominuje lipa drobnolistna, kasztanowiec, dąb i tuja.
Na cmentarzu dużo jest betonowych nagrobków architektonicznych pochodzących z lat 50. XX wieku, lastrykowych, najwcześniejszych z lat 60. XX wieku, z tablicami i metalowymi krzyżami zwieńczonymi daszkiem ponad pasyjką, a także nieco późniejszych marmurowych czy wykonywanych z piaskowca. Lastrykowe nagrobki z lat 70. wyróżniają się różnorodnymi formami pionowo montowanych płyt inskrypcyjnych i krzyży.
Na przełomie XX i XXI stulecia upowszechnił się nowy typ nagrobków o nieregularnych, także bardzo zróżnicowanych formach. Zmieniły się materiały, z jakich były one wykonywane. Zaobserwowano zwrot ku granitowi. Materiały coraz rzadziej pochodzą od rodzimych producentów. Popularne stały się kamienie sprowadzane ze Skandynawii, Brazylii, RPA, a nawet Chin. Wprawdzie najpopularniejsze są nadal nagrobki w czarnym i szarym kolorze, ale powoli rynek zdobywają także materiały w różnych odmianach zieleni czy brązów. Pomimo mody, która nie ominęła branży funeralnej, sławieński cmentarz zdominowany jest formą tradycyjnego nagrobka z oszczędną płaską płytą o prostej stylistyce i elementach dekoracyjnych.
Na cmentarzu jest wiele wolnostojących wysokich krzyży. Na szczególną uwagę zasługuje Krzyż Katyński, który zyskał miano symbolu pamięci. U podstawy krzyża do 2010 roku widniała tablica z napisem: OFIAROM KATYNIA/W 55 ROCZNICĘ MORDU/W HOŁDZIE/ŻOŁNIE-RZE/POLSKIEGO GUŁAGU/ZŁO DOBREM ZWYCIĘŻAJ. Od 2012 roku pod tablicą katyńską zamieszczona jest kolejna tablica poświęcona 96 ofiarom lotniczej katastrofy smoleńskiej z 10 kwietnia 2010 roku. Tablicę ufundowali mieszkańcy ziemi sławieńskiej.
Obok Krzyża Katyńskiego ustawiona jest na wysokim cokole, w formie tumby Pieta, figura opłakującej Matki Bożej z ciałem Chrystusa na kolanach. Frontowa ściana cokołu opatrzona jest tablicą z napisem: MATKA BOSKA BOLESNA/REPLIKA/OŁTARZA PAPIESKIEGO/SOPOT 5 VI 1999. Autorem pomnika jest miejscowy rzeźbiarz Bogusław Migiel.
W części żołnierskiej cmentarza, na jego skraju, przy alei głównej, obok bramy wejściowej od ul. Gdańskiej i ul. Działkowej, znajduje się pomnik i kwatery żołnierzy poległych za wolność i ojczyznę. Pomnik odsłonięto 12 października 1958 roku w 15. rocznicę bitwy pod Lenino.
Cmentarze, pomniki i miejsca pamięci o zmarłych w Sławnie
153
Zaprojektowany i wykonany został w formie graniastego betonowego bloku, obecnie obłożonego kamiennymi płytami. Na ścianie frontowej pomnika widnieje tablica z napisem: POLEGŁYM ŻOŁNIERZOM/ZA WOLNOŚĆ I OJCZYZNĘ. SPOŁECZEŃSTWO POWIATU SŁAWIEŃ-SKIEGO, a w zwieńczeniu order Virtuti Militari.
3.	Cmentarz gminy żydowskiej
Cmentarz został założony w połowie XIX wieku (Burchard 1990: 32) na powierzchni 0,4 ha. Znajdował się obok cmentarza ewangelickiego, pomiędzy Jahnstraße (dzisiaj ul. Stefanii Sempołowskiej) a Stolper Vorstadt, przemianowaną na Straße der SA (dzisiaj ul. Gdańska i przechodząca w ul. Działkową). Z początkiem XX wieku gmina otrzymała nakaz budowy kaplicy cmentarnej, jednakże z braku wystarczających środków inwestycja nie została zrealizowana. W tym czasie postawiono jedynie wysoki mur ceglany wygradzający cmentarz. Obecnie zachowały się tylko jego fragmenty. W 1938 roku, od „nocy kryształowej”, cmentarz, a także inne obiekty gminy żydowskiej (zwłaszcza synagoga) były świadomie niszczone. Po zakończeniu II wojny światowej z uwagi na brak wyznaw-
Ryc. 2. Cmentarz żydowski. Fot. J. Kowalczyk-Kontowska, 2016
154
Konstanty Kontowski
ców religii mojżeszowej i brak zainteresowania miejscowych władz miasta nie doczekały się odnowienia. Elementy wyposażenia cmentarza i ocalałe nagrobki w latach 60. XX wieku zużyto jako materiał przeznaczony do budowy dróg. Z biegiem lat cmentarz powoli stawał się tylko terenem porośniętym trawą, placem, na którym leżało jedynie kilka fragmentów rozbitych macew bez jakichkolwiek elementów dekoracyjnych. Zostały one wykonane ze sztucznego, odlewanego kamienia, przypuszczalnie w miejscowym zakładzie kamieniarskim. Obecnie brak jakiejkolwiek opieki nad nieczynnym cmentarzem żydowskim doprowadził do niekontrolowanego rozrostu zieleni i całkowitej dewastacji nagrobków (Ryc. 2).
W październiku 1999 roku gościła w Sławnie delegacja członków sekcji amerykańskiej Międzynarodowego Towarzystwa im. Dietricha Bon-hoeffera. Pośród członków delegacji byli dawni mieszkańcy i wyznawcy żydowskiej gminy sławieńskiej mieszkający w Polsce, Niemczech i USA. To oni ufundowali tablicę „ku czci”, którą zaprojektował i wykonał koszaliński rzeźbiarz Zygmunt Wujek. Umieszczono ją na zewnętrznej, frontalnej ścianie kaplicy przedpogrzebowej, znajdującej się na obecnym cmentarzu komunalnym. Tekst w języku polskim, niemieckim i angielskim brzmi następująco: PAMIĘCI GMINY ŻYDOWSKIEJ MIESZKAJĄCEJ W OKOLICACH SŁAWNA OD 1812 ROKU./W 1938 ROKU NAZIŚCI SPALILI WSZYSTKIE SYNAGOGI I ZNISZCZYLI NAGROBKI. DO 1942 ROKU/WSZYSCY ŻYDZI ZOSTALI WYPĘDZENI ZE SŁAWNA, WIĘKSZOŚĆ DO OBOZÓW ŚMIERCI NA/WSCHODZIE. ZOSTAŁY TYLKO RUINY CMENTARZA.
4.	Miejsca pamięci
Pamięć o zmarłych kultywowano nie tylko na cmentarzach. Po I wojnie światowej upamiętniano poległych w miejscach publicznych powszechnie dostępnych, tj. na głównych placach, przed ratuszami, przy kościołach, na skwerach, skrzyżowaniach dróg, terenach szkolnych.
Około 1923 roku na terenie parku miejskiego obok promenady nad Moszczenicą, w otoczeniu pielęgnowanej zieleni, wzniesiono pomnik wojenny poświęcony pamięci żołnierzy niemieckich, którzy zginęli podczas I wojny światowej (Ryc. 3). Jego autorem był sławieński rzeźbiarz Wilhelm Gross, znany m.in. z takich realizacji, jak: fontanna z rybakiem ustawiona przed darłowskim ratuszem, figura Chrystusa modlącego się w Getsemani, z kościoła w Berlinie czy Chrystus błogosławiący żniwiarzy, zrealizowany dla kościoła w pobliskim Boleszewie. Pomnik został wykonany z obrobionych bloków kamiennych ustawionych na trzystop-
Cmentarze, pomniki i miejsca pamięci o zmarłych w Sławnie
155
niowym cokole. Jego forma miała przypominać pochodnię, której czasza wypełniana oliwą płonęła podczas najważniejszych rocznic państwowych. Podobną formę i przeznaczenie miały tzw. wieże Bismarcka, budowle smukłe, często stawiane w parkach, na skwerach, szczególnie na wzgórzach, aby płomień ognia rozświetlał okolicę. Pomnik sławieński posiadał czaszę wspartą na czterech hermach zakończonych plastycznie ujętymi głowami żołnierzy w hełmach. Pod koniec lat 60. XX wieku został rozebrany.
Ryc. 3. Pomnik żołnierzy poległych w czasie I wojny światowej. Rysunek piórem, autor:
Konstanty Kontowski, 2007
Na tylnej ścianie auli sławieńskiego progimnazjum umieszczono niewielką drewnianą tablicę upamiętniającą nauczycieli i uczniów poległych podczas I wojny światowej (Ryc. 4). Wykonał ją wspomniany artysta. Prostokątny kształt tablicy wypełniała płaskorzeźba przedstawiająca w układzie antytetycznym półnagiego klęczącego młodego niemieckiego herosa ochranianego przez dwóch nagich młodzieńców. Pod tablicą znajdowała się inskrypcja zaczerpnięta z biblii: „Nikt nie ma większej miłości od tej, gdy ktoś życie swoje oddaje za przyjaciół swoich”. Tablica po 1945 roku zaginęła.
156
Konstanty Kontowski
Ryc. 4. Tablica upamiętniająca nauczycieli i uczniów poległych podczas I wojny światowej. Rysunek piórem, autor: Konstanty Kontowski, 2010
Skwer przy ul. Koszalińskiej był miejscem pochówku 18 żołnierzy radzieckich biorących udział w walkach o Sławno. W 1952 roku ciała żołnierzy ekshumowano i pochowano w kwaterach żołnierskich na cmentarzach komunalnych w Sławnie i Słupsku. Miejsce pochówku na skwerze początkowo wyznaczał pomnik nazywany przez mieszkańców miasta pomnikiem Wdzięczności Armii Radzieckiej. Był to kamienny głaz, który w 1953 roku zastąpiono czworobocznym obeliskiem ustawionym na trójstopniowym cokole i zwieńczonym pięcioramienną gwiazdą. W latach 70. XX wieku zmieniono kształt pomnika, który przybrał formę smukłego, czworobocznego słupa z zamontowaną tablicą z inskrypcją: CHWAŁA BOHATEROM - ŻOŁNIERZOM ARMII RADZIECKIEJ POLEGŁYM W WALKACH Z HITLEROWSKIM NAJEŹDŹCĄ - MIESZKAŃCY ZIEMI SŁAWIEŃSKIEJ (Ryc. 5). Całość wieńczyła pięcioramienna gwiazda. Ta forma pomnika zachowała się do kwietnia 2016 roku, kiedy go rozebrano, a tablicę przeniesiono na część wojskową cmentarza komunalnego.
Cmentarze, pomniki i miejsca pamięci o zmarłych w Sławnie
157
Ryc. 5. Pomnik Wdzięczności Armii Radzieckiej. Fot. J. Kowalczyk-Kontowska, 2014
Zakończenie
Losy cmentarzy na obszarze Sławna jako ustanowionych instytucjonalnie miejsc grzebalnych zmarłych mieszkańców miasta, jak i miejsc, które stały się tymczasowymi nekropoliami dla niewielkiej liczby zmarłych na przestrzeni wieków i ostatnich lat ulegały przeobrażeniom oraz zniszczeniu. W Sławnie zmniejszyła się także liczba pomników poświęco-
158
Konstanty Kontowski
nych pamięci żołnierzy radzieckich z okresu II wojny oraz żołnierzy niemieckich poległych w czasie I wojny światowej. Nie zawsze były to przejawy „sprawiedliwości dziejowej”, częściej chodziło o populizm polityczny i wolę zmiany do niedawna obowiązującego porządku.
Na zakończenie pragnę polecić Księgę życia i śmierci. Cmentarz komunalny w Sławnie autorstwa Marii Poprawskiej i Jana Sroki (2009). Stanowi ona swoisty przewodnik po tym cmentarzu. Zawiera jego krótki rys historyczny, a przede wszystkim alfabetyczny spis wszystkich zmarłych, którzy zostali pochowani tutaj od roku 1945 do końca września 2009 roku. Pod nazwiskiem zmarłego umieszona jest data urodzin i śmierci, a także numer kwatery, w której zmarły jest pochowany. Publikacja dedykowana jest wprawdzie pamięci rodziców, lecz przypuszczam, że napisana została również z myślą o wszystkich nieżyjących mieszkańcach ukochanego przez autorów Sławna.
Bibliografia
BOŃCZA-BYSTRZYCKI L. 1995. Kościół katolicki na Pomorzu Zachodnim (1871-1945), Koszalin, Poznań: PSO.
BÖTTGER L. 1892. Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Köslin, Bd. I, H. 3: Die Kreise Köslin, Kolberg-Körlin, Belgard und Schlawe, Stettin: Leon Sauniers Buchhandlung.
BURCHARD P. 1990. Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce, Warszawa: Print.
KONTOWSKI K. 2002. Cmentarze sławieńskie, [w:] Sławno i Ziemia Sławieńska. Historia i kultura, t. I, W. Łysiak (red.), Poznań: Wydawnictwo „Eco”, 139-149.
POPRAWSKA M., SROKA J. 2009. Księga życia i śmierci. Cmentarz komunalny w Sławnie, Sławno: Wydawnictwo Margraf.
ŻURAWSKI S. 1994. Gospodarka, [w:] Dzieje Sławna, J. Lindmajer (red.), Słupsk: Urząd Miejski w Sławnie, WSP w Słupsku, 385-428.
Friedhöfe, Denkmaler und andere Gedenkstätte zu Ehren der Toten in Schlawe
Zusammenfassung
Der erste Kirchhof in Schlawe entstand zur Zeit der Errichtung der Marienkirche in der 1. Hälfte des 16. Jh., laut historischer Eintragungen. Er wurde auf dem Gelände um das Gotteshaus herum angelegt. Benutzt wurde er jedoch
Cmentarze, pomniki i miejsca pamięci o zmarłych w Sławnie
159
nur bis Ende des 19.Jh., ais der König von Preußen Friedrich Ende des 18.Jh. das Gesetz er1iess, alle Kirchhöfe aus sanitären Gründen zu schließen und neue außerhalb der Stadtmauern und menschlicher Wohngebiete anzulegen.
Im Mittelalter hatte Schlawe schon vor den Stadttoren 2 Vorstädte, die Stolper und die Kösliner. In jeder befanden sich Altersheime mit Kapellen und Friedhöfen, vor dem Stolper Tor das St. Gertrudenheim, vor dem Kösliner das St. Georgshaus.
Im 19. Jh. wurde eine Parzele, 46 mal 66 m auf der Anhöhe im Norden der Stadt für die Anlage eines Friedhofes freigegeben. Im Laufe der Zeit wurde der Friedhof immer weiter ausgebreitet bis auf den heutigen Stand.
Der jüdische Friedhof mit Synagoge wurde in der Kristallnacht 1938 zerstört. Nach dem 2. Weltkrieg wurden die Friedhöfe nicht mehr benutzt, dadurch vernachlässigt und zerstört. Es entstanden mit Wildpflanzen bewachsene Brachländer mit gänzlich zerstörten Gräbern und devastierten Grabsteinen.
Architektura i urbanistyka dawnego Sławna
w świetle źródeł ikonograficznych z czasu od XVII do połowy XX wieku1
Ewa Gwiazdowska (Szczecin)
Wprowadzenie
Sławno, położone na łagodnie wznoszącym się stoku doliny, z kościołem eksponowanym dzięki usytuowaniu na wypiętrzeniu terenu, otoczone wodami rzek i kanałów, stanowiło malowniczy temat do przedstawień obrazowych. Artyści podejmowali widoki miasta już od początku XVII wieku, ale z okresu nowożytnego zachowało się bardzo niewiele zabytków obrazowych. Dopiero postępujący od końca XIX wieku rozwój oraz upowszechnienie fotografii i masowych kart pocztowych, do produkcji których wykorzystywano tę technikę, umożliwił powstanie licznych źródeł ikonograficznych. A ponieważ miasto jeszcze na początku XX wieku zachowało wiele historycznych cech, zostały one wówczas udokumentowane.
Źródła ikonograficzne są więc ważne dla poznania dawnego Sławna. Są świadectwem historycznego wyglądu placów i ulic oraz zmian zachodzących w nich z biegiem czasu w trakcie przebudowy i budowy służącej lepszemu użytkowaniu, podejmowaniu przez miasto nowych funkcji mu-
1	Omawianiu dawnych widoków Sławna poświęciłam dotychczas następujące artykuły: Gwiazdowska 2002; 2004. W niniejszym tekście zajmuję się głównie źródłami mającymi istotną wartość dokumentacyjną. Dzieła sztuki, takie jak rysunki, ryciny czy obrazy, tworzone od końca XIX wieku po połowę XX wieku, w których strona artystyczna dominuje nad dokumentacyjną, omawiane są wyjątkowo, gdy przedstawiają motyw nieznany ze źródeł bardziej wiarygodnych. Kieruję słowa podziękowania do Pana Jana Sroki, niezawodnie służącego pomocą w gromadzeniu obrazowego materiału badawczego.
162
Ewa Gwiazdowska
nicypalnych, gospodarczych czy kulturowych, nadążaniu za modą. Widoki Sławna przedstawiające gmachy publiczne i prywatne, budowle techniczne, urządzenia gospodarcze i rekreacyjne, a także ubiory, zachowanie i zajęcia mieszkańców oraz przybyszów opowiadają o tożsamości miasta i jego historii.
1.	Najstarsze graficzne reprezentacje Sławna
Obrazowe przedstawienia Sławna zapoczątkował, podobnie jak w przypadku innych miast należących do władającego Pomorzem książęcego rodu Gryfitów, widok zamieszczony na bordiurze Wielkiej mapy Księstwa Pomorskiego Eilharda Lübbena zwanego z łacińska Lubinusem (Ryc. 1). Ponieważ Sławno w pierwszych latach XIV wieku należało do państwa brandenburskiego i zarządzane było przez ród Święców, lenników Brandenburgii, zdobycie go w 1316 roku przez książąt pomorskich zapewne było jednym z tytułów do chwały tych władców (Gaziński 2002: 268). Na początku XVII wieku, prawie równo trzysta lat od włączenia Sławna do Pomorza, książę Filip II zamyślił, wzorem innych władców, upamiętnić państwo Gryfitów poprzez obrazowe udokumentowanie jego ziem2. Przedsięwzięcie to podkreśliło prestiż Gryfitów, jak i rozpowszechniło wiedzę o Pomorzu. Władca pamiętał także o znaczeniu miasta położonego w widłach Wieprzy i Moszczenicy. Planując obramienie mapy ozdobną bordiurą złożoną z widoków pomorskich miast, klasztorów i zamków, uwzględnił na niej obraz Sławna. Wiadomo o tym z patentu, który Filip II wystosował 8 sierpnia 1614 roku do burmistrzów i rad 15 miast pomorskich (Grzelak 2013: 269). Pismo dotyczyło udzielenia materialnej i finansowej pomocy malarzowi Hansowi Wolfartowi, który na zlecenie księcia miał wykonać miniaturowe widoki miast, a wśród nich wymienione zostało Sławno. Rysunki Wolfarta pomyślane były jako wzory dla rytownika przygotowującego matrycę do druku mapy. Żaden z oryginalnych rysunków, także ten ukazujący Sławno, nie zachował się3. Wykonana przez Nikolausa Geelkerckena matryca posłużyła do druku mapy w 1618 roku i tym samym najstarszy widok Sławna datowany jest na ów rok. Faktycznie jego rysunkowy wzór powstał w roku 1614. Kompozycja ma formę panoramy ujętej od południa z podwyższonego punktu widzenia. To podwyższenie zaznaczono, umieszczając z przodu widoku,
2	List Filipa II do Filipa Juliusza (Grzelak 2013: 246).
3	Bezpośredni przekaz obrazowy był bardziej dokładny i szczegółowy niż jego rytowany odpowiednik, o czym świadczy porównanie obu widoków Kołobrzegu.
Architektura i urbanistyka dawnego Sławna w świetle źródeł ikonograficznych	163
na jego skraju, stok wzniesienia. Zgodnie z barokową konwencją artysta wciągnął widza w przestrzeń przedstawienia, stworzył iluzję, że odbiorca ryciny ogląda panoramę oczami osoby znajdującej się na wzgórku i może się z nią identyfikować. Czas powstania kompozycji ma istotne znaczenie historyczne, gdyż utrwalony na niej wygląd miasta odpowiada kształtowi Sławna przed wojną trzydziestoletnią. Wojna rozpoczęta w 1618 roku spowodowała duże zniszczenia Pomorza, a więc i miasto nad Wieprzą się zmieniło. Widok z mapy Lubinusa jest zatem podstawowym źródłem ikonograficznym dostarczającym wiedzy o średniowiecznym i nowożytnym Sławnie.
Ryc. 1. Panorama Sławna na Wielkiej mapie Księstwa Pomorskiego, E. Lubinus, miedzioryt,
(MNS/Graf/3930)
Już pierwszy plan ryciny wiele mówi o Sławnie, jego lokalizacji i znaczeniu gospodarczym. Pokazano tu drogi zbiegające się do przeprawy prowadzącej do miasta przez rzekę. Droga wiodąca bezpośrednio do Sławna ukazana jest pośrodku kompozycji i akcentuje fakt, że zostało ono ulokowane ściśle na szlaku komunikacyjno-handlowym. Przed mostem przy przeprawie stała komora celna - ważne źródło dochodów miejskich. Ukazanie budynku w pobliżu środka kompozycji wskazuje, jak duże było jej znaczenie gospodarcze. Trzecia ważna informacja odnosi się do obronności miejsca wybranego na teren lokowania Sławna. Ośrodek otoczony jest wodami opływającej go rzeki pełniącej rolę fosy - naturalnej prze-
164
Ewa Gwiazdowska
szkody utrudniającej dostęp do murów obronnych. Średniowieczny system obronny ukazano jako pierścień otaczających zabudowę murów z gęsto rozmieszczonymi basztami i czatowniami oraz bramami miejskimi. W ten sposób podkreślono nie tylko status miasta, ale i jego bogactwo, bowiem nie wszystkie pomorskie miasta miały zwarty murowany system obronny. Ponieważ miasto ukazano od strony południowej, widoczna pośrodku pierścienia murów Brama Koszalińska uważana była przypuszczalnie za najważniejszą. Przez nią mogli wjechać do Sławna książęta, wyruszając w podróż po państwie. W konstrukcji bramy wyróżnić można dwie budowle. Brama przednia była wzniesiona na planie prostokąta. Nad arkadowym przejazdem znajdowało się niskie pomieszczenie z małymi oknami, na którym przypuszczalnie urządzona była izba dla straży. Kilkukondygnacyjną bramę główną, zwróconą szczytem do przejazdu, nakrywał dach dwuspadowy. Dominowały nad zabudową Sławna dwie budowle: kościół farny (Mariacki) oraz niższy od niego ratusz. Obie gotyckie budowle, świadczące o gospodarczym rozkwicie miasta w okresie późnośredniowiecznym, uwidoczniono pośrodku zabudowy. Te dwie siedziby władzy: sakralnej i świeckiej, ukazano na panoramie po bokach Bramy Koszalińskiej jako flankujące ją. Trzy wymienione budowle wyznaczają trzy podstawy funkcjonowania miasta: administracyjną, kościelną i obronną. Kształt kościoła przypomina ten zachowany do czasów obecnych. Świątynia składała się z wysokiej nawy głównej, niższego wie-lobocznego prezbiterium, niższych naw bocznych oraz wieży nakrytej namiotowym dachem i zakończonej sygnaturką z igliczką. Ratusz miał formę typową dla pomorskich siedzib władz municypalnych. Wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta ozdobiony był schodkowymi szczytami i sygnaturką. Poza murami miasta, przy nabrzeżu portowym obok Bramy Koszalińskiej, ukazano okazały renesansowy spichlerz. Jego idealizowana forma przypomina raczej spichlerze szczecińskie. Być może ten element architektoniczny, niezbyt pasujący do widoku Sławna, został dodany, aby świadczyć o znaczeniu gospodarczym miasta i dodać jemu splendoru.
Przedstawienie na widoku miasta jego systemu obronnego pełniło ważną rolę obrazową, gdyż system ten wyznaczał status miasta. Dlatego starano się zaakcentować istnienie różnych budowli obronnych. W widoku Sławna oprócz Bramy Koszalińskiej, ukazanej stosunkowo dokładnie, w wyróżnionym kompozycyjnie miejscu utrwalono drugą ważną bramę miejską - Bramę Słupską położoną po północnej stronie miasta, wzniesioną na planie prostokąta oraz cylindryczną Basztę Więzienną4. Obie
4	Zdaniem Karla-Heinza Schroedera (2016: 12-13) Baszta Więzienna była pierwotnie częścią zabudowań joannitów włączoną w pierścień murów.
Architektura i urbanistyka dawnego Sławna w świetle źródeł ikonograficznych	165
budowle górujące ponad zabudową uwidoczniono na lewo od ratusza. Po prawej stronie panoramy rozpoznać można Bramę Koppel, przez którą droga wiodła na most i dalej na wyspę, tam odbywały się targi drewnem. Handel drewnem, na które Sławno miało prawo składu, był dziedziną gospodarki wyraźnie przyczyniającą się do bogacenia się miasta. Przy drewnianym moście od strony wyspy widoczny jest budynek przypuszczalnie służący do pobierania opłat związanych z handlem. Zabudowa miejska wewnątrz murów wygląda na bardzo zwartą, stłoczoną, potwierdzającą że Sławno było miastem ludnym. Domy stały w równych szeregach i były zwrócone szczytami do ulic.
Druga kompozycja z ogólnym widokiem Sławna ukazująca dwie panoramy miasta powstała ponad wiek później na jednej z kart cyklu akwarelowych widoków miast pomorskich5. Autorem akwarel uznawanych za przedstawiające pomorskie miasta przed i po wojnie trzydziestoletniej był Gottlieb Samuel Pristaff (Chojecka 2013). Rysownik ten w latach 1732-1736 skopiował wcześniejsze widoki, których pochodzenie nie zostało dotychczas rozpoznane. Przypuszcza się, że wzorem panoramy Sławna sprzed wojny trzydziestoletniej, ukazanej u góry karty, był widok z mapy Pomorza Lubinusa. Porównanie obu widoków prowadzi do wniosku, że są one bardzo podobne pod względem kompozycyjnym, ale różnią się w przedstawieniu poszczególnych budowli. I to na korzyść pracy Pristaffa. Wiadomo, że projektant wykonujący rysunki widoków do mapy Lubinusa musiał zmieścić kompozycje na małej powierzchni odcinka bor-diury. Z tego wynikały spore uproszczenia, które są widoczne przy porównaniu rytowanych widoków miast Pomorza Przedniego z zachowanymi rysunkami - kopiami pierwowzorów przechowywanymi w Stadtarchiv w Stralsundzie (Ewe 1979). Pristaff miał do dyspozycji nieco więcej miejsca i sam decydował o detalach swego dzieła. Wyraźnie widać, że sławieński kościół Mariacki przedstawił dokładniej i z lepszym wyczuciem proporcji niż to zaznaczono na widoku rytowanym przez Geelker-ckena. Także ratusz na jego akwareli wygląda okazalej. Sygnaturka na jego dachu przesunięta została na środek kalenicy. Wieżowa Brama Koszalińska jest wyższa, okazalsza, podobnie jak Baszta Więzienna. Brama Koppel jest podobnej wysokości jak na rycinie Geelkerckena, ale szczytem zwrócona została w stronę mostu. Szczyt ten przestał być elementem dodającym widokowi świetności. Wymienione cechy mogłyby posłużyć do wysunięcia przypuszczenia, że Pristaff kopiował zachowany do jego cza-
5	Cykl zatytułowany Abbildung aller Pomrisch =und Rügianischen Städte wie sie vor alters und itzo beschaffen, przechowywany jest w Landesarchiv w Greifswaldzie (LAG), nr inw. Rep. 40 III Nr 231c.
166
Ewa Gwiazdowska
sów rysunek Wolfarta, a nie rycinę Geelkerckena. Jednak z drugiej strony, na akwareli Pristaffa są wprowadzone istotne uproszczenia, widać braki i błędy. Pierścień murów został pozbawiony baszt i czatowni, nie ma przedstawienia Bramy Słupskiej, na które zabrakło miejsca pomiędzy ratuszem i Basztą Więzienną. Motyw głównej drogi prowadzącej do Bramy Koszalińskiej stracił swą wymowę przez pomniejszenie go i przesunięcie w bok. Połączenie miasta z wyspą targową zostało pominięte. Natomiast pojawiła się zabudowa poza murami miejskimi sugerująca istnienie przedmieść. Przedmieścia te zostały umieszczone błędnie poza bramami Koppel i Łąkową, a nie w okolicy bram Koszalińskiej i Słupskiej. Ukazana na środkowym planie rzeka opływająca miasto opisana została jako Wieprza (Wiper Fluß), choć był to kanał gospodarczy złożony z dwu odcinków: garbarskiego (Lohmühlengraben) i drzewnego (Holzgraben). Zatem Pristaff korzystał z jakiegoś jeszcze innego widoku niż wyżej wymienione, prawdopodobnie częściowo uproszczonej kopii rysunku Wolfarta wykonanej przez osobę nieznającą Sławna. W drugiej panoramie, jakoby ukazującej Sławno po zniszczeniach wojny trzydziestoletniej, Pri-staff dokonał niewielkich zmian, niekoniecznie oddających stan zniszczeń. Raczej idealizował miasto, o którego biedzie świadczą cyfry. Jeszcze w 1690 roku na około 200 działek budowlanych 111 było niezabudowanych (Lindmajer 1994a: 184). Kościół farny i ratusz są jeszcze kształtniejsze, bardziej plastyczne i proporcjonalne niż na pierwszej panoramie rysowanej przez Pristaffa. Jednak mniej dominują nad domami mieszczan. Brama Koszalińska jest bardzo niska, sięga tylko do korony murów obronnych, Baszta Więzienna straciła iglicę. Bardzo smukła i wysoka jest za to Brama Koppel. Być może autor widoku, znany jako fałszerz dokumentów pisanych, sam dokonał takich przeróbek w widoku zabudowy Sławna, aby uzasadnić namalowanie dwu panoram zamiast jednej. Na razie brak źródeł, które pomogłyby rozwiązać ten problem.
Kolejna znana panorama Sławna powstała po następnych stu latach, w piątej dekadzie XIX wieku. Jest nią romantyczna kompozycja ukazująca Sławno w otoczeniu pejzażowym - litografia E. Sannego z 1844 roku6 (Ryc. 2). Także ona jest prawdopodobnie kopią innego widoku, ale niezbyt odległego w czasie. Można tak przypuszczać, ponieważ Sanne wykonywał kompozycje przedstawiające pomorskie miasta i monumenty historyczne, wzorując się na widokach z lat 20. XIX wieku. Zatem być może w pierwszej ćwierci XIX wieku nieznany artysta stworzył ogólny widok Sławna, obecnie nieznany. Litografia Sannego tradycyjnie ukazuje panoramę miasta od południa z niewysokiego wzniesienia. Fakt istnienia tego wzgórza
6	Widok z cyklu litografii ilustrujących dzieło Thiede (1844).
Architektura i urbanistyka dawnego Sławna w świetle źródeł ikonograficznych	167
Ryc. 2. Panorama Sławna, E. Sanne, litografia (MNS Biblioteka K III 13967)
potwierdza mapa Schmettaua z około 1780 roku7. Miasto rozciąga się w dali, na linii horyzontu, na tle odległych pagórków, otoczone pasem zieleni, poprzedzone polami uprawnymi i łąkami. Autor widoku zaakcentował na pierwszym planie wzgórek przecięty drogą i tym sposobem, urozmaicając topografię terenu, dodał panoramie malowniczości. Sprawił, że sławieński pejzaż wydaje się widzowi bardziej atrakcyjny. Takie podejście odpowiadało romantycznemu przesłaniu, aby dostrzegać i cenić piękno rodzinnej ziemi. Celem artystów było obudzenie w widzu zainteresowania przeszłością rodzinnej ziemi i jej kulturą. Znakami świetnej historii Sławna są trzy budowle górujące nad równomiernie rozłożoną zabudową miejską. Z czasów średniowiecza dotrwały do XIX wieku kościół farny i dwie bramy miejskie: Koszalińska i Słupska. Obraz tych trzech monumentów skupionych po lewej stronie miasta dobrze oddaje ich kształty i proporcje znane z fotografii historycznych wykonanych w pierwszej połowie XX wieku. Jedynie dach wieży kościelnej ma formę
7	Wojskowa mapa Pomorza opracowana została przez Friedricha Wilhelma Carla Schmettaua w ramach kartowania państwa pruskiego; oryginał rysunku mapy w Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz Berlin-Dahlem, nr inw. AH XI, F 52727.
168
Ewa Gwiazdowska
barokowej kopuły. Zwarte ciągi równej wysokości domów mieszkalnych zwróconych kalenicą do ulic odpowiadają ówczesnej formie zabudowy, chociaż ich jednolity kształt wydaje się nieco wyidealizowany. Natomiast ukazanie silnie rozbudowanego przedmieścia na wschód od miasta i przesłonięcie Przedmieścia Koszalińskiego pniami drzewa, przez co wydaje się ono nieznaczne, daje fałszywy obraz urbanistycznego kształtu Sławna. Ten błąd wynikał z podporządkowania obrazu miasta założeniom kompozycyjnym. Artysta wykonał widok zgodnie z regułą „panoramy rozwiniętej”, aby uwydatnić wielkość miasta i podnieść jego prestiż. Znaczenie miasta jako siedziby garnizonu zaakcentował, umieszczając na pierwszym planie sylwetki dwu konnych huzarów formacji wojskowej, która ulokowana została w Sławnie w 1718 roku.
Z drugiej połowy XIX wieku znanych jest obecnie tylko kilka reprodukcji rysunków inwentaryzacyjnych. Są one związane z katalogowym opracowaniem zabytków rejencji koszalińskiej, a wykonał je anonimowy autor o inicjałach K.W. (Böttger 1892: 104, 110—111, 113). Rysunki przedstawiają szczegółowy wygląd elewacji wybranych gotyckich budowli: fasadę kościoła farnego, widok świątyni od strony zachodniej i wschodniej (Ryc. 3a), elewację kaplic dobudowanych od północy (Ryc. 3b), a także elewację Bramy Słupskiej od strony pola. Zapewne rysunków tych było więcej, ale do druku wyselekcjonowano tylko wymienione. Już ten wybór wskazuje, które budowle najwyżej ceniono w końcu XIX wieku. Gotyckie monumenty były chlubnym dowodem długich dziejów miasta i świetności jego średniowiecznych losów. Monumentalna bryła kościoła świadczyła o pobożności mieszkańców, a obraz bramy miejskiej o jego potencjale obronnym. Każdy z rysunków pokazywał budowle od ich strony najładniejszej, najatrakcyjniejszej architektonicznie. Widoki kościoła nie tylko pozwalały udokumentować podział ścian jego fasady i wieży, podział dobudówki dostawionej do nawy od strony północnej, zwieńczonej trzema szczytami o bogatym detalu architektonicznym, ale i kształt przestrzenny świątyni. Dążenie do zaprezentowania zabytków w publikacji od ich strony najokazalszej jest bardzo wyraźne, gdy porównuje się przedstawienie Bramy Słupskiej od strony wjazdu do miasta z rysunkami poszczególnych elewacji obu bram8. Dyspozycja tej elewacji bramy jest najbardziej urozmaicona od strony wjazdu do miasta. Ostrołukowy przejazd flankują narożne uskokowe przypory. Powyżej przejazdu znajduje się szereg niskich blend o archiwoltach zaakcentowanych przez pogrubienie. W górnej partii ściana wieżowej bramy „wypełniona” została gęsto rozmieszczonymi smukłymi blendami dzielonymi dodatkowo laską, a w części podłucza
8	Współczesną pełną dokumentację bram sporządził H. Meissner (1998: 6—9).
Architektura i urbanistyka dawnego Sławna w świetle źródeł ikonograficznych	169
zdobionymi kolistymi maswerkami opartymi na dwu ostrołukach utworzonych przez laskowanie. Żadna z pozostałych elewacji obu bram nie była tak bogato rozczłonkowana. Aby uzmysłowić wielkość monumentów, narysowano obok nich postaci ludzkie, których obecność dodatkowo ożywia przedstawienia.
Ryc. 3. Kościół farny od wschodu (A) i elewacja kaplic bocznych fary (B), KW, rysunek inwentaryzacyjny (Boettger 1892: 111, 113)
2.	Sławno w dokumentacji fotograficznej
Obfite i wielostronne źródło ikonograficzne do historii dawnego Sławna stanowi dopiero materiał fotograficzny zachowany na litograficznych i fotograficznych kartach pocztowych oraz fotografiach dokumentacyjnych. Choć pocztówki i zdjęcia powstawały dopiero od końca XIX wieku, to nawet bardzo dawne dzieje zabudowy miejskiej i układu urbanistycznego znalazły na nich odbicie dzięki trwałości tradycji budowlanej w postaci budynków ryglowych oraz braku większych zmian w układzie siatki ulic wytyczonej podczas zakładania miasta.
170
Ewa Gwiazdowska
2.1.	Widoki ogólne
Wśród widoków ogólnych przeważają ujęcia z wysoka zwane widokami z lotu ptaka. Panoramy są rzadsze i pochodzą głównie z przełomu XIX i XX wieku. Informacje o Sławnie dostarczane przez te panoramy są skromne, gdyż pokazują one właściwie tylko fragment miasta. Panorama na pocztówce z 1899 roku, wydana przez sławieńską firmę A. Preussa, przypomina widok miasta na kompozycji Sannego, ale ujęty z mniejszego dystansu, bezpośrednio zza rzeki Wieprzy, wskutek czego niewidoczne są obie bramy miejskie (Poprawska, Sroka 2002: il. po s. 88 - Gruss aus Schlawe Verlag A. Preuss Schlawe). Monumentalną bryłę świątyni mariackiej otacza niska jednolita zabudowa malowniczo ukryta w zieleni. Na fotografii z początku XX wieku, ujętej zza kanału od wschodu, widać od tyłu zabudowę Starego Miasta (Poprawska, Sroka 2002: 9). Tworzy ją zwarty szereg domów mieszkalnych o równej wysokości kalenic i towarzyszące im od strony podwórzy niewielkie budynki gospodarcze nakryte pulpitowymi dachami. Po prawej stronie wyróżnia się duży ryglowy magazyn przesłaniający wyższy dom z parą arkadowych okien w biało tynkowanym szczycie. Nad Sławnem górują dachy prezbiterium i nawy oraz wieża fary. Tę samą część miasta w bardziej przejrzysty sposób narysował w 1937 roku Stavenhagen (Vollack 1989). Jego rysunek zapewne wykonany był z natury, gdyż wysokości domów są bardziej zróżnicowane niż na fotografii, na której różnice te uległy niwelacji. Po prawej stronie rysunku artysta przedstawił parterowy domek z dobudówką, kryty dachówką - przykład budynku mieszkalnego biednej rodziny, stojącego z dala od rynku.
Wyjątkowo bogatym źródłem informacji o kształcie Sławna, jego kondycji gospodarczej są widoki z lotu ptaka. Jednak zasadniczo dokumentują one dość późny okres funkcjonowania miasta. Z początku XX wieku (około 1906) tylko na jednej publikowanej litografii znalazł się ogólny widok miasta wykonany z przedmieścia za Bramą Słupską (Kluszczyńscy, Szkudniewski, Urbaniak 2007: 17 - Gruss aus Schlawe i./P. W. Lüdtke, Buch- und Papierhandlung). Można na nim obserwować trzy pomniki gotyckiej architektury (kościół i obie bramy miejskie) oraz domy mieszkalne z różnych okresów dziejów miasta, od parterowych chałup po okazałe kilkupiętrowe gmachy. Dopiero w 1926 roku miejscowy fotograf Felix Dabers w cyklu zdjęć wykonanych z wieży kościoła farnego systematycznie udokumentował wygląd Sławna9 (Ryc. 4). Fotografie Dabersa,
9	Zakład Felixa Dabersa Photographisches Atelier und Photohandlung mieścił się przy Kösliner Vorstadt 23; widoki miasta sygn. F. Dabers Schlawe (Poprawska, Sroka 2002: 10-16).
Architektura i urbanistyka dawnego Sławna w świetle źródeł ikonograficznych	171
Ryc. 4. Widok ogólny południowej (A) i północnej (B) części Sławna, F. Dabers, zdjęcie dokumentacyjne (Poprawska, Sroka 2002: 13—14)
172
Ewa Gwiazdowska
chwytane ze stosunkowo niedużej wysokości, pokazują zabudowę Starego Miasta dokładnie, ale głównie od strony dachów. Widać, jak zagęszczone były domy mieszkalne i budynki gospodarcze na terenie Sławna. Rozróżnić można poszczególne domy, bieg niektórych ulic. Zabudowa dwu pierzei rynku, północnej i zachodniej, ukazana jest przejrzyście. Domy stojące wzdłuż pierzei południowej, prawie prostopadłej do płaszczyzny zdjęcia, trudniej rozróżnić. Zabudowę przy ulicach wybiegających z rynku, ujętych przez fotografa perspektywicznie, łatwiej rozpoznać. Rozmieszczenie dachów na tyłach domów pokazuje, jak ściśle podwórka obudowane były oficynami, budynkami gospodarczymi i szopami. W dalszej odległości widoczne jest głównie „morze dachów” zabudowy mieszkalnej oraz wyróżniające się wysokością gmachy publiczne. Na zdjęciach Dabersa utrwalone zostało także otoczenie miasta - łąki i pola poprzecinane alejami drogowymi.
Dokumentacja Dabersa stanowi dobre źródło historycznej wiedzy o wyglądzie domów i zmianach w zabudowie decydujących o przekształceniach obrazu całego miasta. W widoku z lotu ptaka przejrzyście zaznacza się np. przebudowa domów stojących przy zachodniej pierzei rynku. Sylwetce XVIII-wiecznego klasycyzującego ratusza, który tam stoi, towarzyszy reprezentująca dawną zabudowę niska piętrowa kamieniczka szczytowa z naczółkowym dachem, dwie historyzujące kamieniczki czynszowe z drugiej połowy XIX wieku, dwupiętrowe, nakryte spłaszczonymi dachami oraz XX-wieczne domy narożne: po lewej stronie siedziba m.in. Stadtsparkasse (Miejskiej Kasy Oszczędności) przebudowana przypuszczalnie w drugim dziesięcioleciu XX wieku, a po prawej stronie przebudowany w drugiej połowie lat 20. hotel „Prinz von Preussen”. Przy północnej pierzei rynku większość stanowiły domy szczytowe, ale były to spore kamienice. Fotografie części miasta położonych nad kanałem i po północnej stronie Starego Miasta poświadczają, że wciąż istniały w Sławnie ulice zabudowane długimi szeregami domów o równej wysokości, znane z XIX-wiecznej panoramy Sannego. Zdjęcia te, jak panoramy centrum miasta uchwycone przez fotografa zza opłotków10, potwierdzają dużą wiarygodność XIX-wiecznego przekazu.
Porównanie fotografii Dabersa ze zdjęciami z lat 30., wykonywanymi w ramach lotniczego zdjęcia państwa (Vollack 1989: 733, 735; Kluszczyńscy, Szkudniewski, Urbaniak 2007: 26) (Ryc. 5), a także z fotografią ponownie ukazującą miasto z wieży fary pozwala na uchwycenie zmian w zabudowie, które nastąpiły w okresie międzywojennym. Na przykład na północno-zachodnim narożu rynku, u zbiegu Stolper Str. i Kniepphof Str.,
10	Porównaj fotografia z 1930 roku wykonana od południowego zachodu — Muzeum Narodowe w Szczecinie (MNS), nr neg. MNS/AFoto/16274.
Architektura i urbanistyka dawnego Sławna w świetle źródeł ikonograficznych	173
w 1926 r. stały dwa piętrowe kilkuosiowe domy mieszkalne. Na pocztówce z około 1938 roku w ich miejscu znajdował się już wieloosiowy gmach z charakterystycznym schodkowym szczytem, nawiązujący do formy średniowiecznych ratuszy stawianych w pomorskich miastach pośrodku rynku. Budynek był nową siedzibą Kreissparkasse (Powiatowej Kasy Oszczędności).
Ryc. 5. Widok ogólny Sławna od południowego wschodu, zdjęcie lotnicze (Poprawska,
Sroka 2002: 17)
Zdjęcia lotnicze z roku 1931 i około 1935, uchwycone od południowego wschodu, wyraźnie pokazują teren Starego Miasta jako urbanistycznej całości. Szczególnie wartościowa dokumentacyjnie jest fotografia z zasobu Landesarchiv w Greifswaldzie, na której utrwalono obszar miasta wraz z jego granicami i zabudową rozwijającą się wokół pasa dawnych murów obronnych11. Na wschodnim skraju Starego Miasta wielkością wyróżnia się młyn. Zdjęcia lotnicze dość przejrzyście odzwierciedlają podział na kwartały średniowiecznej zabudowy. Dokumentują rozwój przedmieść
11	Schlawe i. Pom. Original-Fliegeraufnahme, LAG, nr inw. Rep. 56/8; reprodukcje rysunków projektowych w: Templin (1929: 21, 25, 27).
174
Ewa Gwiazdowska
na północ i zachód od Starego Miasta. Wyraźnie zwraca uwagę przebieg Hindenburg Str. poprowadzonej na osi północ-południe prostą linią do dworca kolejowego. Ulica ta ówcześnie pełniła rolę arterii uwalniającej Stare Miasto od ruchu tranzytowego. Na zdjęciu lotniczym przechowywanym w LAG Sławno przypomina wielki plac budowy. Nowa zabudowa mieszkalna powstawała na przedmieściach też na południe od Starego Miasta. Na terenie położonym na południowy wschód od Starego Miasta udokumentowano pierwszy etap budowy nowej modernistycznej szkoły wznoszonej według planów Diedricha Suhra. Również położenie i zasięg obu terenów zielonych: parku miejskiego i Ogrodu Botanicznego udokumentowane zostały na zdjęciach lotniczych (Roguska 2004: il. 1).
2.2.	Fotograficzna dokumentacja Starego Miasta w Sławnie
Motywem urbanistycznym najczęściej będącym przedmiotem zdjęć i dzięki temu najlepiej udokumentowanym w źródłach obrazowych jest sławieński rynek (Markt) - centralny punkt miejskiej przestrzeni i najważniejsze wnętrze urbanistyczne skupiające jego życie administra-cyjno-sądownicze, finansowe, handlowo-usługowe, społeczne, a nawet religijne. Na tych zdjęciach utrwalono każdą z pierzei i każde z naroży rynku wraz z perspektywami ulic wybiegających z naroży, a niektóre domy pokazano także w zbliżeniu. Fotografie upamiętniają zmiany form kamienic, zmieniający się wygląd witryn sklepów i zakładów usługowych mieszczących się na parterach domów oraz zmiany właścicieli. Mówią też o trwaniu zarówno kształtów architektonicznych, jak i firm.
Pierzeją rynku, która najdłużej zachowała tradycyjny wygląd domów, była pierzeja wschodnia (Ryc. 6). Ponieważ za tą pierzeją stał kościół far-ny, była ona zwykle fotografowana na wprost. Dlatego przejrzyście widać nie tylko formy domów, ale też zagospodarowanie ich parterów na cele usługowe. Do czasu I wojny światowej prawie wszystkie kamienice po wschodniej stronie rynku były zwrócone szczytem do niego i zachowały formy z XVIII i początków XIX wieku. Jedne z nich, trójosiowe, stały na pojedynczych, węższych średniowiecznych parcelach. Inne wznosiły się na zdwojonych parcelach. Tylko jedna kamieniczka pośrodku pierzei nakryta była wysokim, łamanym dachem z wystawką. Przy tej pierzei mieli swoje firmy, patrząc od lewej, w pierwszym domu, w którym najczęściej zmieniały się firmy: Paul Marg, Betty Caspary, C.A. Jasch, Graeper, w drugim domu - Louis Baatz, w trzecim była firma A... A..., a potem sklep pod nazwą Berliner Waaren (sprzedawano tu modne ubrania ze stolicy), w czwartym, wysokim domu mieściła się firma Alberta Troschke,
Architektura i urbanistyka dawnego Sławna w świetle źródeł ikonograficznych	175
Ryc. 6. Rynek w Sławnie, pierzeja wschodnia z farą, zdjęcie na płycie szklanej z 1900 roku
(Poprawska, Sroka 2002: 43)
a potem Gustava Dietricha, piątą - najmniejszą, kamieniczkę zajmował D. Loewenthal, w szóstej były sklepy Alberta Plegera, Karla Kabbe, Fritza Grota, a w siódmej, narożnej, Friedricha Sundelina, a potem F.W. Wolffa i Philippa Dantowitza (Poprawska, Sroka 2002: 43)12. Na początku XX wieku elewacje domów odmalowano. Kilkakrotnie zmieniała wygląd fasada sklepu z towarami z Berlina. Na jednym zdjęciu parter zdobi historyzujący wystrój, na innych na elewacji są malowane reklamy towarów. Wprowadzano markizy chroniące sklepy przed nadmiernym słońcem. W drugiej dekadzie XX wieku wysoki dom i sklep z modną konfekcją zostały zmienione przez nadbudowę dwóch pięter i budowę innego dachu. Stały się nowoczesnymi domami handlowymi o większej skali, gdyż pierwsze piętra, przeznaczone na cele sprzedaży, oświetlono oknami pokrywającymi prawie całą powierzchnię elewacji (Kluszczyńscy, Szkud-niewski, Urbaniak 2007: 20 - Schlawe i. Pom. Partie am Markt). Najmniejszy dom przebudowano w drugiej połowie lat 20. XX wieku, wzno-
12	Zdjęcie w archiwum MNS, nr neg. MNS/AFoto/4241; zdjęcie w archiwum LAG, nr inw. Rep. 56/28.
176
Ewa Gwiazdowska
sząc schodkowy szczyt nawiązujący do średniowiecznych tradycji miast północnej Europy13.
Kilka starych szczytowych domów około 1900 roku stało przy północnej pierzei rynku (Ryc. 7). Wyróżniały się wśród nich dwie kamienice czynszowe nakryte spłaszczonymi dachami. Szczególnie okazała była druga kamienica od lewej strony: historyzująca, dwupiętrowa z osią symetrii podkreśloną przez balkon na pierwszym piętrze i odcinek tralko-wej attyki zdobiący dach. Parter tego domu oświetlały nowoczesne ogromne okna. Architektoniczny detal zdobiący jej fasadę jest dobrze widoczny na pocztówce z około 1910 roku(?), ukazującej pierzeję północną z ukosa (Kluszczyńscy, Szkudniewski, Urbaniak 2007: 24 - Schlawe i. Pom. Partie am Markt). Wygląd tego domu kojarzy się z obyczajami południowoeuropejskimi, gdyż jego okna na wszystkich piętrach osłonięte są markizami. Na sąsiednim narożnym domu, mieszczącym sklep z towarami kolonialnymi, można odczytać napis, że firma została założona w 1871 roku. W małej kamieniczce sąsiadującej z gmachem z jego drugiej strony około 1900 roku funkcjonowała drogeria Gustava Lankowa, a około 1920 roku była tam oficyna wydawnicza Alberta Preussa.
Ryc. 7. Rynek w Sławnie, pierzeja północna, zdjęcie na płycie szklanej z 1900 roku
(Poprawska, Sroka 2002: 40)
13	Zdjęcie w archiwum MNS, nr neg. MNS/AFoto/16278.
Architektura i urbanistyka dawnego Sławna w świetle źródeł ikonograficznych	177
Ryc. 8. Rynek w Sławnie, pierzeja zachodnia z ratuszem, zdjęcie na płycie szklanej z 1900
roku (Poprawska, Sroka 2002: 37)
Pojedyncze szczytowe domy stały przy zachodniej pierzei rynku, sąsiadując z XVIII-wiecznym klasycyzującym ratuszem i czynszowymi kamieniczkami historyzującymi. Dom trzeci od lewej strony, przylegający do ratusza, mieszczący lokal (Ryc. 8) F. Kassa, w 1900 roku był jednopiętrowym barokowym domem z wysokim dachem. Kilka lat później nadbudowano drugie piętro, dach zamieniono na spłaszczony, a elewacja została upiększona plastycznymi motywami festonów i wieńców, dzięki czemu zyskała wygląd historyzujący14.
Na północnozachodnim narożu rynku znajdowały się budynki finansowe i usługowe, co wyraźnie widać na pocztówce (Schlawe i. Pommern) z okresu międzywojennego15. W skrajnej kamieniczce północnej pierzei mieściła się firma Juliusa Darsowa. Dom ten w latach 30. XX wieku podwyższono o piętro i rozbudowano kondygnację poddasza, nadając mu modernistyczny kształt o obłym narożu. Naprzeciw tego domu, na rogu Stolper Straße, wzniesiono nową siedzibę Miejskiej Kasy Oszczędności. Jej budynek wzorowany był na kamienicach hanzeatyckich, zwrócony szczytem do ulicy. Na parterze miał arkadowe podcienia i otrzymał
14	Zdjęcie w archiwum MNS, nr neg. MNS/AFoto/16271.
15	Herder-Institut Marburg, Bildarchiv, nr inw. 144030.
178
Ewa Gwiazdowska
schodkowy szczyt z zegarem. Po sąsiedzku z kasą na skraju zachodniej pierzei rynku stał hotel Pralowa „Prinz von Preussen”, przerobiony w XIX wieku z dwóch dużych szczytowych kamieniczek. W XX wieku zmieniano tylko wygląd parteru, na którym znajdowały się sale konsumpcyjne, unowocześniając go przez przebudowę wejścia i okien.
Ryc. 9. Rynek w Sławnie, pierzeja południowa, zdjęcie na płycie szklanej z 1900 roku
(Poprawska, Sroka 2002: 42)
Najwcześniej przebudowie poddane zostały domy przy pierzei południowej (Ryc. 9). Już około 1900 roku nie było przy niej żadnego domu szczytowego. Odcinek XVIII-wiecznej przebudowy zachował się od strony zachodniego naroża pierzei. Stał tam wieloosiowy dom z wysokim bro-gowym dachem. Jego fasadę przesłaniało ozdobnie przycinane drzewo. Pozostałe domy w momencie wykonania zdjęcia były dwupiętrowymi historyzującymi kamienicami, większość z nich posiadała oświetlone poddasza. Witryny przeszklone dużymi taflami szyb mieściły firmy m.in. Juliusa Darsowa i H. Woldta, a w wyróżniającym się wieloosiowym gmachu zwieńczonym attyką znajdował się lokal restauracyjny Axela Schlütera i sklep J. Herzberga (Kluszczyńscy, Szkudniewski, Urbaniak 2007: 23 -Gruss aus Schlawe. Markt. Kunstverlag v. H. Kolterjahn, Köslin). Nawierzchnię rynku na początku XX wieku stanowił bruk z płaskich kamieni polnych, a w kilku miejscach placu stało kilka studni z ręczną pompą, z których okoliczni mieszkańcy i użytkownicy rynku czerpali wodę (Sroka 2012: il. 4).
Architektura i urbanistyka dawnego Sławna w świetle źródeł ikonograficznych	179
Widoki rynku najwszechstronniej odzwierciedlały życie mieszkańców Sławna. Fotografie dnia powszedniego przedstawiały pojedyncze pojazdy, dorożki bądź wozy transportowe, a od lat 30. XX wieku samochody osobowe - parkujące na placu, wypełnione towarami wozy chłopskie czekające na klientów; pokazywały przechodniów i dzieci, personel stojący przed sklepami czy firmami usługowymi. Kilkakrotnie przedstawiano rynek podczas dni targowych. Historyczne fotografie z początku XX wieku dokumentowały rozmach targów odbywających się na rynku16 (Ryc. 10).
Ryc. 10. Targ na rynku w Sławnie, w tle naroże południowej i wschodniej pierzei, fotografia archiwalna (neg. MNS/AFoto/16272)
Stojące szeregami drabiniaste i drewniane wozy konne zajmowały prawie całą płaszczyznę placu. Tłumy kobiet i mężczyzn w strojach różnego kroju, wskazujących na ich pozycję społeczną i zajęcie, gromadziły się na chodnikach. Można wśród nich rozpoznać m.in. mieszczanki i mieszczan w kapeluszach, służące w fartuchach, woźniców w długich kurtkach i czapkach z daszkiem, chłopki w chustkach. Przy okazji targów odbywała
16	Fotografie w archiwum MNS, nr neg. MNS/AFoto/ 16271, 16272.
180
Ewa Gwiazdowska
się sprzedaż charytatywna. Na widokówce upamiętniającej fragment północnej pierzei rynku wraz z perspektywą Mühlenstraße obserwować można ludzi gromadzących się przy stołach z produktami oferowanymi przez elegancko ubrane przedstawicielki i przedstawicieli lokalnej społeczności. Barwna widokówka z około 1915 roku upamiętnia handel odbywający się na straganach osłoniętych plandekami (Kluszczyńscy, Szkudniewski, Urbaniak 2007: 20 - Schlawe i. Pom. Partie Am Markt). Szeregi stoisk ustawiono po przekątnej rynku wzdłuż ciągu komunikacyjnego prowadzącego od Köslinerstraße do Stolperstraße. Lekkie konstrukcje straganów montowanych z drążków, na których rozpościerano płótno, miały długą tradycję. Stosowane były co najmniej od XIX wieku17. Sprzedaż odbywała się także przy odkrytych stołach. Pojedyncze wozy konne, kryte i otwarte, które zatrzymały się w różnych punktach placu, zapewne służyły tylko do dostarczenia towaru. W latach 30. XX wieku upamiętniono na rynku różne nowe pojazdy świadczące o postępie technicznym. Na karcie ukazującej zachodnią pierzeję rynku wraz z ratuszem widoczne są przed budynkiem urzędu eleganckie czarne samochody osobowe. Bliżej środka placu natomiast widoczne są zaprzęgi, w których wozy drabiniaste zostały zastąpione przez przyczepy na kołach z oponami. Obok jednego z nich stoi pusty wózek dla inwalidy.
Zdjęcia okazjonalne dokumentowały uroczystości i inne ważne wydarzenia, dla których architektura rynku - centrum miasta - stanowiła naturalną scenerię. Na karcie z około 1900 roku, przedstawiającej północną pierzeję uchwyconą z okna na piętrze kamienicy stojącej w pierzei przeciwnej, obserwować można tłok panujący na całej długości chodnika (Poprawska, Sroka 2002: 46). Odświętnie ubrane panie w białych sukniach, chroniące się pod parasolkami, przyglądają się niezwykłemu wydarzeniu - przejazdowi otwartych powozów, za którymi podąża sznur rowerzystek (Poprawska, Sroka 2002: 40). Na innej pocztówce z tego samego czasu upamiętniona została parada marynarki wojennej. Stojące w czworobok wojsko również ukazane jest na tle północnej pierzei rynku (Poprawska, Sroka 2002: 39). Tym razem fotograf obrał punkt widzenia niżej, w narożnej kamienicy. Przejazd przez rynek oddziału huzarów w powszedni dzień był kolejną okazją do udokumentowania wraz z tym wydarzeniem głównego placu miasta (Sroka 2012: il. 3). Malowniczego obrazu dostarczały fotografom uroczystości religijne. Należała do nich procesja z chorągwiami przedstawiającymi Chrystusa i świętych poprzedzana orkiestrą dętą. Procesja ta odbyła się w związku z poświęceniem
17	Stragany takie znane są ze szkiców Augusta Ludwiga Mosta (por. Gwiazdowska 2007: 118, il. 69).
Architektura i urbanistyka dawnego Sławna w świetle źródeł ikonograficznych	181
nowego kościoła św. Antoniego (Poprawska, Sroka 2002: 47). Uczestnicy maszerowali przez rynek obok licznych wozów, które w tym czasie zjechały na targ. Pochodowi towarzyszyły grupy dzieci - dziewcząt w białych sukienkach oraz chłopców w białych koszulach i ciemnych spodniach. Wydarzeniu przyglądali się odświętnie ubrani przechodnie.
2.3.	Główne (i poboczne) trakty komunikacyjne
Główne ulice Sławna, prowadzące z naroży rynku w stronę gotyckich bram miejskich, właściwie jedynych reliktów średniowiecznego systemu obronnego miasta, były częstym tematem widokówek. Fotografowano je zarówno ze względu na obie bramy miejskie: Koszalińską po stronie południowej i Słupską po stronie północnej Starego Miasta, jak również, by promować znajdujące się przy tych ulicach sklepy i lokale. Zdjęcia bram, które wykonywano z dość bliskiej odległości, i to zarówno od strony miasta, jak i od strony pola, zdają się świadczyć, że były one głównym przedmiotem zainteresowania fotografów, a zabudowa ulic upamiętniona została tylko przy okazji. Niemniej obecnie te przedstawienia, ze względu na to, że bramy przetrwały, a domy zburzono, ważne są jako ikonograficzne źródła informujące o wyglądzie kamienic mieszczańskich i ulic przed około stu lat.
Porównanie wyglądu kamienic przy staromiejskiej Köslinerstraße z formami kamienic przedmiejskich przy Kösliner Vorstadt pozwala zauważyć zasadniczą różnicę. Od strony miasta stało jeszcze kilka tradycyjnych domów szczytowych. Niektóre z nich po 1904 roku zaczęto przebudowywać, czego dowodzi porównanie kart z 1904 roku i z lat późniejszych (Poprawska, Sroka 2002: 20-22; Meissner 1998: 7) (Ryc. 11). Na nieda-towanej karcie wśród kamienic przy Köslinerstraße wyróżniał się secesyjny dom. Charakteryzował go wzniesiony ponad wydatnym gzymsem niski szczyt o łuku odcinkowym. W szczycie umieszczono półkoliste okno termalne oświetlające poddasze. Odcinek muru poniżej gzymsu ozdobiono fryzem ze stylizowanych motywów floralnych18. Ten nowoczesny na owe czasy szczyt nawiązywał formalnie do zabudowy pierzei ulicy. Natomiast sąsiadująca z nim dwupiętrowa kamienica o wysokich kondygnacjach z tradycyjnym szczytem, ale cechującym się klasycyzującymi proporcjami zakłócała harmonię zabudowy (Meissner 1998: 7; Poprawska, Sroka 2002: 24). Wyższe, dwupiętrowe, kilkuosiowe kamienice stały przy
18	Zdjęcie w archiwum MNS, nr neg. MNS/AFoto/16277.
182
Ewa Gwiazdowska
Köslinerstraße bliżej rynku i zapewne należały do znaczniejszych czy zamożniejszych mieszczan. Po stronie podmiejskiej sąsiadowały natomiast z Bramą Koszalińską kamieniczki historyzujące, ustawione kalenicą do drogi, nakryte spłaszczonymi dachami. Na parterach domów przy głównej ulicy prowadzącej do dworca znajdowały się sklepy i lokale usługowe, m.in. zegarmistrz i ślusarz, a za bramą fryzjer.
Ryc. 11. Brama Koszalińska w Sławnie w perspektywie Köslinerstrasse, pocztówka: Schlawe Kösliner Straße mit Kösliner Tor (Sroka 2012: il. 42)
Przy Stolperstraße, głównej ulicy prowadzącej na północ, przeważały kamienice zwrócone kalenicą do ulicy (Ryc. 12). Przy zachodniej pierzei były dwupiętrowe bądź jednopiętrowe z wysokim oświetlonym poddaszem. Wśród nich wyróżniały się dwa domy. Jeden pozostał szczytowy z pomieszczeniem na poddaszu oświetlonym neoromańskim dwudzielnym oknem (biforium). Szczyt drugiego przesłonięty został uskokową attyką z oknem półkolistym. Przy wschodniej pierzei jeszcze w okresie międzywojennym widoczny jest dom szczytowy i niski dom jednopiętrowy (Po-prawska, Sroka 2002: 33). Partery tych domów również były zajęte przez sklepy i lokale usługowe. Sztafaż ubarwiający pocztówkę ukazującą tę ulicę został „wmontowany” i przedstawia postacie w strojach z początku
Architektura i urbanistyka dawnego Sławna w świetle źródeł ikonograficznych	183
Ryc. 12. Brama Słupska w Sławnie w perspektywie Stolper Strasse, pocztówka (Sroka
2012: il. 37)
XX wieku: dwie młode kobiety, ucznia, służące robiące zakupy bezpośrednio z chłopskiego wozu oraz przechadzających się dwóch mężczyzn. Od strony Bramy Słupskiej nadchodzi pododdział huzarów - jak wynika z obserwacji kart pocztowych - nierzadki motyw widoków koszalińskich ulic, który chętnie upamiętniano i zapewne chlubiono się nim.
W obrębie Starego Miasta także kilka bocznych ulic utrwalonych zostało na dawnych fotografiach i kartach pocztowych. Powodów było kilka. Perspektywa Nikolaistraße była atrakcyjna dla fotografów, ponieważ ulica prowadziła do rynku od zachodu i na wprost jej wylotu ukazywała się wieża kościoła farnego z dachem zwieńczonym iglicą podkreślającą jej smukłość (Poprawska, Sroka 2002: 44). Na bliskim planie pocztówki z 1900 roku przedstawiającej tę ulicę widoczny jest wysoki dom z wykuszem wyróżniający się pośród jednopiętrowych kamieniczek. Napis na jednej z kamienic informuje, że znajdowała się tam piekarnia. Krótka Schulstraße prowadząca do rynku od wschodu stała się tematem zdjęć ze względu na stojącą przy niej szkołę miejską - budynek ważny dla Sławna i wyróżniający się okazałą formą (Poprawska, Sroka 2002: 101)19. Ta bu-
19	Fotografia na pocztówce w lustrzanym odwróceniu, Schlawe i. Pom. Stadtschule.
184
Ewa Gwiazdowska
Ryc. 13. Sławno, widok od wschodu w stronę wylotu Koppelstraße, pocztówka: Schlawe/Stadt v.d. Promenade aus gesehen (Poprawska, Sroka 2002: 105)
dowla ukazana została na pierwszym planie pocztówki, podczas gdy na dalszych planach obserwować można jedno- i dwupiętrowe domy mieszczan, w większości kalenicowe. Stoją one przy Koppelstraße, przedłużeniu Schulstraße. Wschodni wylot Koppelstraße stanowił pretekst do upamiętnienia fragmentu panoramy miasta wraz z kościołem dominującym nad dachami domów i magazynów (Ryc. 13). W tym rejonie miasta kamieniczki murowane lub tylko otynkowane sąsiadowały z domami i budynkami gospodarczymi, których ryglowa konstrukcja była widoczna. Ze względu na malowniczość starej zabudowy fotografowano Mauerstraße20 (Ryc. 14A). Lekko zakrzywiona pierzeja tej uliczki, zabudowana równym szeregiem kalenicowych domów zniszczonych przez czas, kontrastowała z narożnym piętrowym budynkiem o boniowanych elewacjach. Wśród parterowych chałup zwraca uwagę jedna - nadbudowana o piętro od strony frontu. Jest ona typowym przykładem tego, jak rozbudowywano niewielkie domy położone z dala od rynku. Ślepy zaułek biegnący od wylotu Mauerstraße w stronę domów otaczających prezbiterium fary należał
20	Uliczka zachowała się w niezmienionym stanie co najmniej do 1960 roku, kiedy wykonano zdjęcie dokumentacyjne.
Architektura i urbanistyka dawnego Sławna w świetle źródeł ikonograficznych	185
do staromiejskich motywów tchnących romantyczną aurą21. Z głębi tej wąskiej, ciemnej uliczki przebiegającej pomiędzy ryglowymi ścianami starych domów otwierał się widok na smukły gotycki kościół Mariacki. Dalszy odcinek Mauerstraße z zabudową ryglową, równie malowniczy, prowadził w stronę Bramy Koszalińskiej widocznej w perspektywie ulicy (Poprawska, Sroka 2002: 109). Na zdjęciu tej części ulicy, pochodzącym z 1900 roku, widoczna jest dwupiętrowa kamienica historyzująca. Wznosiła się ponad dachy całej pierzei i stanowiła akcent wysokościowy konkurujący z bramą miejską. W elewacjach budynków inwentarsko-magazyno-wych stojących przy omawianej ulicy zwracają uwagę wysokie, drewniane wrota zamykające przejazdy bramne na podwórka. Mauerstraße fotografowano także ze względu na usytuowany przy niej w 1888 roku budynek straży pożarnej poprzedzony placykiem, ku któremu skierowana była szczytowa elewacja domu z dwoma wjazdami dla pojazdów strażackich (Poprawska, Sroka 2002: 110). Uroku budynkowi straży dodawała winorośl oplatająca bliźniacze arkadowe okno w szczycie. Wykrzywione, zniszczone przez czas ryglowe domy szczytowe, ze ścian których odpada pobiała i tynk, udokumentowano na inwentaryzacyjnym zdjęciu z 1930 roku (Ryc. 14B). Zdjęcie pokazuje, jak wyglądała zabudowa przy bocznych uliczkach, która nie uległa zmianie od stulecia. Na bliskim planie widoczny jest duży magazyn z otworami na parterze zamykanymi drewnianymi furtkami. W głębi stoi duży ryglowy dom z brogowym dachem. Na parterze tego budynku mieścił się przypuszczalnie warsztat rzemieślniczy. Dom stał na dwu parcelach. Świadczy to o tym, że wystawiony był niegdyś przez bogatego mieszczanina. Sąsiadował z wąskimi XIX-wiecz-nymi kamieniczkami zajmującymi powierzchnię pojedynczych parcel.
Ryc. 14. Sławno, A - Mauerstraße (Poprawska, Sroka 2002: 106), B - stara uliczka, fotografia inwentaryzacyjna (neg. MNS/AFoto/16276)
21	Zdjęcie w archiwum LAG, sygn. phot. dAB PTS, nr inw. Rep. 56/57.
186
Ewa Gwiazdowska
Charakterystyczny motyw sławieńskiego pejzażu miejskiego stanowiły mosty i mostki, których według planu z 1939 roku było tu dwanaście. Częstym motywem pocztówek był most na Moszczenicy. Pojawiał się na widokach Bramy Słupskiej od strony pola (Kluszczyńscy, Szkudniewski, Urbaniak 2007: 27 - Schlawe i. Pom. Stolper Tor, pocztówka barwna, około 1920 roku). Charakterystycznym motywem tych widoków były szeregi białych murowanych słupków stawianych wzdłuż ulicy przy dojściu do mostu. Filary tego mostu, zgodnie z wielowiekową tradycją budowli mostowych, stanowiły szeregi drewnianych pali (Poprawska, Sroka 2002: 81) (Ryc. 15). Inny most często pojawiający się na widokówkach prowadził przez Kanał Drzewny w pobliżu młyna (Sroka 2012: il. 2). Osobna karta przedstawia most na Wieprzy podczas przejazdu huzarów około 1900 roku (Sroka 2012: il. 13). Mosty sławieńskie miały podobne balustrady: szereg palików połączonych poręczą i jedną bądź dwiema listwami. Wyróżniała się drewniana kładka prowadząca przez Kanał Drzewny do lasku miejskiego, której balustradę zrobiono z krzyżujących się belek (Poprawska, Sroka 2002: 77 - Schlawe. Partie Am Holzgraben). Kiedy nad Moszczenicą, na ulicy prowadzącej do gmachu starostwa, zbudowano nowy most z murowanymi balustradami w stylu art deco, wkrótce stał się on tematem pocztówki (Neue Motzebrücke u. Kreishaus Schlawe i. Pom.) podkreślającej okazałość budowli oraz piękno harmonijnie zaprojektowanych form.
Ryc. 15. Sławno, stary most na Moszczenicy, pocztówka: Schlawe i. Pom. Kreishaus
(zbiory J. Sroki)
Architektura i urbanistyka dawnego Sławna w świetle źródeł ikonograficznych	187
Bardzo atrakcyjnym tematem sławieńskiej ikonografii był widok zabudowy nad kanałem do spławu drewna (Holzgraben). Szeroki nurt kanału przypominający rzekę, z jednego brzegu obramowany przez dawną zabudowę, a z drugiego przez zieleń lasku (Wäldchen), stwarzał okazje do przedstawień Sławna od tej strony z różnych punktów widzenia. Dzięki temu dostępny jest stosunkowo bogaty materiał źródłowy dokumentujący wygląd Starego Miasta w rejonie kanału. Pocztówka z datą 20 kwietnia 1898 roku, należąca do modnych na przełomie wieków widoków nocnych, ukazuje romantyczny obraz zabudowy i księżyca odbijających się w gładkiej tafli wody (Ryc. 16). Nad ryglowymi domami po lewej stronie góruje sylwetka Bramy Koszalińskiej, a w głębi niknie we mgłach zarys kościoła Mariackiego. Biel ścian domów kontrastuje z ciemną, zwartą gęstwiną drzew i krzewów. Na tym widoku upamiętniony został dawny obraz Sławna, w którym budynki ryglowe o charakterystycznym dla Pomorza układzie belek „w kratę” dominowały w zabudowie. Pośród nich widać tylko jedną murowaną kamieniczkę nakrytą spłaszczonym dachem. Upamiętniona została także odeskowana szopa - relikt typu zabudowy gospodarczej od XIX wieku stopniowo zastępowanej przez budynki murowane. Omawiana kompozycja wykonana została przez artystę, któremu nie były obce wzory włoskich wedut.
Ryc. 16. Sławno, zabudowa nad Holzgraben, pocztówka: Schlawe i. P., Verlag von Albert Preuss, Schlawe i. P. (Sroka 2012: il. 1)
188
Ewa Gwiazdowska
Wśród widoków Sławna od strony kanału często spotyka się ujęcia okolic młyna. Fotografia z 1900 roku jest panoramą zabudowy w pobliżu młyna umieszczonego w centrum kompozycji (Sroka 2012: il. 8). Pokazany został nowy, ceglany, wielopiętrowy budynek młyna wzniesiony w drugiej połowie XIX wieku. Po bokach panoramy widnieją wielkie ryglowe magazyny, a towarzyszą im drewniane szopy. Widać także białą balustradę drewnianego mostu przerzuconego nad kanałem za dawną bramą Koppel. Charakterystyczny motyw rodzajowy tej okolicy stanowią kobiety piorące w kanale bieliznę. Nad wodą zainstalowana była specjalna drewniana platforma ułatwiająca dostęp do bystrzejszego nurtu i umożliwiająca pracę w płynącej, czystej wodzie. Zwyczaj prania w kanale zapewne był żywy do czasu I wojny światowej. Dowodzi tego pocztówka datowana na około 1907 rok (Kluszczyńscy, Szkudniewski, Urbaniak 2007: 47 - Schlawe. Mühle, Verlag von Franz Hoff, Schlawe).
Ujęcie części miasta leżącej nad kanałem w przeciwnym kierunku, w stronę Bramy Koszalińskiej, wykonane zostało z promenady prowadzącej lesistą stroną nurtu (Sroka 2012: il. 43). Fotografia, prawdopodobnie pochodząca sprzed I wojny światowej, ukazuje zabudowę w okolicy gotyckiej bramy miejskiej. Przeważały tam kamienice typu czynszowego, choć stały tam także duże magazyny ryglowe. Nabrzeże po stronie miasta nie było umocnione. Na pocztówce z około 1916 roku dokładnie udokumentowany został wygląd zabudowy miejskiej wzdłuż kanału w okolicy budynku straży pożarnej (Kluszczyńscy, Szkudniewski, Urbaniak 2007: 49 - Schla-we i. Pom. An der oberen Holzgrabenbrücke). Wyróżnia się trójkondygna-cyjny dom z zewnętrznymi gankami prowadzącymi wzdłuż pięter. Plac przed budynkiem straży pożarnej został od strony wody zabezpieczony odcinkiem murowanego nabrzeża, ale tuż obok, na tyłach domów mieszkalnych, brzeg opadał płasko ku wodzie, dzięki czemu ptactwo domowe miało łatwy dostęp do wodopoju. Kultura małomiasteczkowa nosiła jeszcze wiele cech kultury rolniczej.
W okresie międzywojennym, przypuszczalnie pod koniec lat 20. lub w latach 30., pojawiły się w wyglądzie omawianej zabudowy cechy kultury wielkomiejskiej. Potrzeba kontaktu z naturą wyrażała się w otaczaniu domów mieszkalnych zielenią i kształtowaniu miejsc parkowych umożliwiających relaks blisko natury. Ten trend jest widoczny na fotografii przedstawiającej nowe zagospodarowanie brzegów kanału przy kładce zwanej Holzgrabenbrücke (Poprawska, Sroka 2002: 76). Oba brzegi kanału są zadrzewione. Wzdłuż wody prowadzą ścieżki spacerowe, a z jednej z nich, po stronie miasta, wiedzie zejście do stylizowanego pawilonu wybudowanego na wodzie, krytego strzechą na wzór dawnego budownictwa. Nieco dalej wznosi się nowoczesna forma domu typu willowego, którego
Architektura i urbanistyka dawnego Sławna w świetle źródeł ikonograficznych	189
ściany porośnięte winoroślą otacza ozdobna zieleń ogrodowa. W perspektywie kanału widać górną partię Bramy Koszalińskiej. Zachowana brama stanowi znak łączności między średniowieczną przeszłością i czasami współczesnymi. Świadczy o możliwości współistnienia obok siebie odległych epok.
2.4.	Przedmieścia
Dawne przedmieścia Kösliner Vorstadt i Stolper Vorstadt były przedłużeniem ciągów komunikacyjno-transportowych wyznaczonych przez główne ulice: Köslinerstraße i Stolperstraße. Ich fotograficzna dokumentacja dawała możliwość pokazania i bram miejskich od strony pola, i wznoszonych w końcu XIX wieku i w XX wieku budynków użyteczności publicznej oraz budownictwa mieszkaniowego. Jak wynika z pocztówek, zabudowa przy tych ulicach była związana z odległością od Starego Miasta, tzn. bliżej miasta domy tworzyły zwarte pierzeje, a dalej znajdowały się budynki wolnostojące.
Ryc. 17. Sławno, Kösliner Vorstadt w stronę bramy miejskiej, zdjęcie na płycie szklanej
z 1900 roku (Sroka 2012: il. 2)
190
Ewa Gwiazdowska
Widokówka z okresu międzywojennego wskazuje, że szeregi jedno-i dwupiętrowych, a nawet wyższych kamieniczek czynszowych wznoszących się bezpośrednio za Bramą Koszalińską stanowiły naturalne przedłużenie Köslinerstraße (Poprawska, Sroka 2002: 19, 21)22. Detal ich historyzujących fasad ograniczał się do skromnie profilowanych opasek okiennych i mało wydatnych gzymsów. Z innego zdjęcia uchwyconego w stronę Bramy Koszalińskiej wynika, że na odcinku nieco oddalonym od linii murów miejskich Kösliner Vorstadt już w końcu XIX wieku znajdowały się jednopiętrowe kamienice czynszowe, podwyższone, zaopatrzone w okna kondygnacje piwnic i poddaszy. Domy oddzielone były od siebie wjazdami bramnymi prowadzącymi na podwórza gospodarcze (Ryc. 17). Taki układ zabudowy zapewne odzwierciedlał dawniejszy rolniczy charakter tego odcinka przedmieścia. Na omawianym zdjęciu, po lewej stronie, udokumentowany został kształt dawnej parterowej chałupy, choć zmieniony w wyniku rozbudowy. Dzięki nadbudówce — kilkuosiowej wystawce z trójkątnym szczytem, domowi nadano rys klasycyzujący.
Przy Kösliner Vorstadt stawiano także historyzujące kamienice o bogatym wystroju fasad. Niektóre z nich wzbogacano dekoracyjnymi szczytami typu szwajcarskiego z detalami ciesielskiej roboty bądź szczytami murowanymi w duchu północnego renesansu. Stosowano również wykusze
Ryc. 18. Sławno, przedłużenie Kösliner Vorstadt, pocztówka: Schlawe i. Pom. Kösliner Vorstadt z początku XX wieku (Sroka 2012: il. 44)
22 Fotografia z okresu międzywojennego.
Architektura i urbanistyka dawnego Sławna w świetle źródeł ikonograficznych	191
z iglicowymi dachami imitujące wieżyczki. Budynki te nadawały reprezentacyjny wygląd ulicy będącej wizytówką Sławna, łączącej miasto ze stacją kolejową. Ten okazały odcinek ulicy dokumentuje fotografia z wmontowanymi jako sztafaż sylwetkami spacerujących mieszczan w odświętnych ubraniach (Ryc. 18). To zdjęcie posłużyło do wydania barwnej pocztówki około 1911 roku. Karta ze względu na prestiżowy wygląd zabudowy zapewne dobrze służyła promowaniu Sławna (Kluszczyńscy, Szkudniewski, Urbaniak 2007: 31).
Ryc. 19. Sławno, perspektywa Stolper Vorstadt, pocztówka: Schlawe i. Pom. Stolper
Vorstadt (zbiory J. Sroki)
Podobnie kształtowała się zabudowa podmiejska na północ od Starego Miasta. Bezpośrednio za Bramą Słupską kamieniczki przy Waldstraße tworzyły zwarte pierzeje. Za nimi dochodziły do ulicy tereny zielone założone na obszarze dawnych wałów obronnych. Sytuację tę przedstawia barwna widokówka (Partie vor dem Stolper Tor. Schlawe, Reinicke & Rubin, Magdeburg) sprzed I wojny światowej. Zabudowa ulicy Stolper Vorstadt była zróżnicowana. Bliżej skrzyżowania z Waldstraße była zwarta i dość skromna; domy mieszkalne, parterowe i jednopiętrowe miały proste elewacje zdobione boniowaniem w tynku (Kluszczyńscy, Szkudniewski, Urbaniak 2007: 46 - Schlawe i. Pom. Stolper Vorstadt mit Amtsgericht). Przy innym odcinku przedmieścia stały bardziej okazałe budynki, co po-
192
Ewa Gwiazdowska
kazuje pocztówka z lat 30. XX wieku (Ryc. 19). O znaczeniu tej ulicy decydowały budynki urzędowe, czego dobrym przykładem jest fotografia jej perspektywy od strony gmachu poczty, postawionego na rogu Stolper Vorstadt i Winterfeldstraße. Fotografia z 1900 roku ukazuje neorenesan-sowy budynek poczty dominujący zarówno kubaturą, jak i bogactwem detalu nad kamieniczkami widocznymi w głębi (Ryc. 20). Widok przedmieścia od strony mostu na Moszczenicy w kierunku północnym ujawnia,
Ryc. 20. Sławno, budynek starej poczty, zdjęcie na płycie szklanej z 1900 roku (Sroka
2012: il. 10)
że wylot Stolper Vorstadt z obu stron tworzyły okazałe budynki. Na rogu naprzeciw poczty stał trójskrzydłowy gmach urzędowy wzniesiony w końcu lat 20. XX wieku, nawiązujący kształtem do średniowiecznego budownictwa hanzeatyckiego. Sąsiadował z nim zespół kilku niewielkich kamienic czynszowych (Ryc. 21) położonych wzdłuż Waldstraße. Od strony parku ten szereg zamykała duża dwupiętrowa, wieloosiowa kamienica. Inna widokówka upamiętnia w pierzei Stolper Vorstadt, obok gmachu urzędu, parterową kamieniczkę szczytową — przypuszczalnie relikt zabudowy sprzed stulecia. Przy Stolper Vorstadt mieściły się także inne budynki urzędowe. Choć niewysokie, jednopiętrowe, dzięki nawiązywaniu wyglądem harmonijnie rozczłonkowanych fasad do klasycyzmu i renesansu decydowały o prestiżowym wyglądzie tego przedmieścia (Ryc. 22). Część
Architektura i urbanistyka dawnego Sławna w świetle źródeł ikonograficznych	193
Ryc. 21. Sławno, róg Stolper Vorstadt i Waldstraße, pocztówka Schlawe i. Pom. Staatl. Behördenhaus z okresu międzywojennego (Sroka 2012: il. 82)
Ryc. 22. Sławno, Stolper Vorstadt, pocztówka: Schlawe i. Pom. Stolper Vorstadt (Partie am Amtsgericht) (Sroka 2012: il. 33)
194
Ewa Gwiazdowska
Stolper Vorstadt, położoną dalej od wylotu do głównej arterii, tworzyły domy wolnostojące, prawie pozbawione detalu architektonicznego, poprzedzone przedogródkami, co widać na pocztówce wysłanej w 1906 roku (Sroka 2012: il. 26 - Gruss aus Schlawe, Albert Preuss Schlawe). Jedne z nich ciesielskim opracowaniem szczytów zwróconych ku ulicy nawiązywały do stylu szwajcarskiego. Inne, ustawione kalenicowo do ulicy, parterowe, z wysokimi dwuspadowymi dachami, przypominały duże chałupy rolników.
Zabudowa przy Stolperstraße, odleglejsza od jej wylotu, mimo że pozbawiona plastycznego detalu architektonicznego (karta pocztowa z około 1904 roku), była pełna uroku dzięki drzewom posadzonym wzdłuż obu chodników. Drzewa wraz z przydomową zielenią tworzyły piękną aleję (Kluszczyńscy, Szkudniewski, Urbaniak 2007: 45). Północna pierzeja przedstawionego na wskazanej widokówce fragmentu ulicy złożona była z wieloosiowych bloków o boniowanych elewacjach. Okazalsza była pierzeja południowa, gdyż fasady domów wzbogacono o elementy dekoracyjne (balkony wsparte na ażurowych żeliwnych kroksztynach) i poprzedzono przedogródkami.
Winterfeldstraße, stanowiąca proste przedłużenie Waldstraße rozpoczynającej się za Bramą Słupską, była zabudowana wolnostojącymi kilku-kondygnacyjnymi domami historyzującymi, przy czym po stronie wschodniej były to kamienice czynszowe, a po stronie zachodniej stały pałace podmiejskie i kamienice. Sytuację tę dokumentuje widokówka z około 1900 roku (Kluszczyńscy, Szkudniewski, Urbaniak 2007: 44) (Ryc. 23).
Ryc. 23. Sławno, Winterfeldstraße, pocztówka: Schlawe/Winterfeld-Straße (Sroka 2012: il. 32)
Architektura i urbanistyka dawnego Sławna w świetle źródeł ikonograficznych	195
Duże znaczenie dla urbanistycznego rozwoju Sławna miały przedmiejskie ulice wytyczone na północ i zachód od miasta. Wznoszono przy nich wolnostojące domy kilku- i jednorodzinne. Chlubiono się zarówno nowoczesnym rozplanowaniem tych ulic, jak i wyglądem domów. Dlatego w latach 30. XX wieku czyniono je tematem zdjęć i widokówek, które podkreślały atuty nowoczesnego budownictwa mieszkaniowego.
Lindenpromenade, łącząca od strony północnej Stare Miasto z Hin-denburgstraße - nową osią komunikacyjną, ukazana została na zdjęciu z okresu międzywojennego jako prosta, długa, przestronna ulica z wygodnymi chodnikami oddzielonymi od jezdni młodymi drzewami, które w przyszłości miały się przekształcić w imponującą aleję (Ryc. 24). Każdy z szeregu kilkurodzinnych domów stojących wzdłuż północnej pierzei ulicy miał malowniczą, rozbudowaną formę. Domy otoczone zielenią miały dobry dostęp do światła, stwarzały przyjazne i higieniczne warunki do mieszkania w przeciwieństwie do kamieniczek stłoczonych na Starym Mieście. Przy Lindenpromenade wznoszono także domy jednorodzinne poprzedzone przedogródkami, a na tyłach z ogrodami. Jedna z pocztówek dokumentuje wygląd takiego domu, w którym mieszkała rodzina Hansa Martina Majewskiego (ur. 1911 w Sławnie - zm. 1997 w Bötersen), znanego kompozytora muzyki do filmów (Poprawska, Sroka 2002: 100 -Schlawe i. Pom. Lindenpromenade am Kreishaus). Dom ten łączył cechy budownictwa dawnego (proporcje bryły, wygląd wystawki, wysoki i stro-
Ryc. 24. Sławno, Lindenpromenade, pocztówka (Poprawska, Sroka 2002: 99)
196
Ewa Gwiazdowska
my dach) z cechami nowoczesnymi (duże okna, przybudówka z tarasem na dachu, na której znajdował się taras, rozplanowanie wnętrza z wieloma pokojami, które prócz parteru zajmowały dwie kondygnacje dachu). Odpowiadał zarówno patriotycznemu trendowi panującemu w okresie międzywojennym, jak i rozwijanym w Niemczech od początku XX wieku modernistycznym tendencjom w projektowaniu architektury.
2.5.	Nowe przestrzenie miasta
Inne nowe ulice przedstawione zostały w podobny sposób na kratach pocztowych. Perspektywę prostej i długiej Hindenburgstraße prezentuje niedatowana pocztówka z widokiem tej ulicy z lotu ptaka oraz karta pocztowa z datownikiem 1942. Prawdopodobnie zdjęcia do obu wykonano w latach 30. XX wieku, o czym świadczą stan zabudowy i młode drzewa (Kluszczyńscy, Szkudniewski, Urbaniak 2007: 51; Sroka 2012: il. 20 -Schlawe i. Pom. Hindenburgstraße). Typowy układ zabudowy nowej ulicy polegał na harmonii jednolitych form. Jedną pierzeję tworzyły bloki wielorodzinne, a drugą domy dwu- i czterorodzinne. Szczyty i wysokie strome dachy nawiązywały do dawnego budownictwa pruskiego.
Nieco odmienną formę zabudowy zastosowano przy Blücherstraße, której zdjęcie wykonano także w latach 30. XX wieku (Kluszczyńscy,
Ryc. 25. Sławno, Blücherstraße, pocztówka (Poprawska, Sroka 2002: 107)
Architektura i urbanistyka dawnego Sławna w świetle źródeł ikonograficznych	197
Szkudniewski, Urbaniak 2007: 50 - Schlawe i. Pom. Blücherstraße). Po jednej stronie ulicy były kilkurodzinne wolnostojące domy ustawione równolegle do siebie, węższą elewacją zwrócone do ulicy, dzięki czemu ta pierzeja uzyskała wygląd osiedlowy. Przy drugiej pierzei podobne domy, jednopiętrowe kubiki nakryte wysokimi czterospadowymi dachami, stały kalenicą do ulicy, ale miały przedogródki dodające uroku ich prostym kształtom, o czym mówi zdjęcie z lat międzywojennych (Ryc. 25). Przy Blücherstraße stawiano również bloki wielorodzinne projektowane według tego samego schematu co mniejsze domy dwu- czy czterorodzinne. Wznoszono proste kubiki z wysokimi, stromymi dachami czterospadowymi. Przykładu obu typów domów dostarcza kolejne zdjęcie z okresu międzywojennego (Poprawska, Sroka 2002: 108).
Tematem zdjęć czy pocztówek rzadziej były nowe osiedla sławieńskie. Wygląd Pollnower Siedlung wielostronnie dokumentuje karta z około 1940 roku (Ryc. 26). Osiedle tworzyły jednakowe domy otoczone niewielkimi ogrodami, stojące równymi szeregami wzdłuż obu pierzei ulic. Poszczególne ulice były zróżnicowane pod względem wielkości domów. Przy jednej stały domy wielorodzinne, przy drugiej kilkurodzinne, a przy jeszcze innej jednorodzinne. Na parterach dużych domów lokowano sklepy lub zakłady usługowe pierwszej potrzeby.
Ryc. 26. Sławno, Pollnower Siedlung, pocztówka: Schlawe i. Pom. Pollnower Siedlung
(Sroka 2012: il. 63)
198
Ewa Gwiazdowska
2.6.	Architektura i budownictwo miejskie
2.6.1.	Kościoły
W fotograficznych źródłach ikonograficznych, szczególnie tych publikowanych jako karty pocztowe, a czasem na grafikach znaleźć można wiele przykładów przedstawień poszczególnych budowli.
Najwszechstronniej udokumentowany jest kościół farny. Rysunek kościoła od północnego wschodu, podkreślający plastykę budowli, ukazujący wygląd prezbiterium, wieży, przybudówek oraz wschodniego szczytu nawy głównej ilustrował widokówkę z około 1900 roku (Poprawska, Sroka 2002: 58). Na historycznych zdjęciach utrwalono wygląd świątyni od południowego wschodu oraz od wschodu23. Na pierwszym ze zdjęć uwieczniono południowe dobudówki oraz zmieniony szczyt wschodni nawy głównej, pozbawiony sterczynek. Na drugim zdjęciu dokładnie widać górną partię wschodniej ściany prezbiterium z wysokim ostrołukowym oknem i podokapowym fryzem z kształtek z motywem czteroliścia. Na historycznym zdjęciu odcinka zachodniej pierzei rynku wyraźne są szczegóły podziału elewacji górnej części wieży zdobionej dwoma szeregami blend i zegarem24. Zdjęcia wnętrza wykonane w kierunku wschodnim
Ryc. 27. Sławno, wnętrze kościoła św. Antoniego (Poprawska, Sroka 2002: 113)
23	Zdjęcie z archiwum MNS, nr neg. MNS/AFoto/12644; Lamge 1989: 741.
24	Zdjęcie z archiwum MNS, nr neg. MNS/AFoto/16278.
Architektura i urbanistyka dawnego Sławna w świetle źródeł ikonograficznych	199
i zachodnim przedstawiają nawę główną i prezbiterium z ołtarzem, em-porę organową z nowym instrumentem oraz fragmenty fresków na sklepieniu z postaciami aniołów grających na harfie i lutni na firmamencie niebieskim, uosabiających muzykę sfer, kosmiczną harmonię (Sroka 2012: il. 48, 49, 76, 77; por. też Rypniewska w tym tomie, Ryc. 1)25. Na zdjęciu z 1936 roku dokładniej widoczny jest manierystyczny ołtarz główny z obrazem ukazującym tronującego Chrystusa (Poprawska, Sroka 2002: 59). Fotografie te mają istotne znaczenie dokumentalne, gdyż wnętrze świątyni zostało zniszczone przez pożar w okresie II wojny światowej.
Stojący za miastem katolicki kościół św. Antoniego, wybudowany w latach 1925-1926, który Dietrich Suhr zaprojektował jako budowlę w nowoczesny sposób nawiązującą do gotyku, rzadko był obiektem fotografii. Kościół nie był duży, ale autor pocztówki (Schlawe i. Pom. Kath. St. Antonius) z lat 30. ujął go z takiej perspektywy, że świątynia wydaje się potężna. To zdjęcie uświadamia, jak złudne w czasach początków sztuki fotograficznej było przekonanie o wierności fotograficznych ujęć (por. Bar-thes 2008). Na zdjęciach wykonanych w okresie międzywojennym upamiętniona została również południowa elewacja kościoła św. Antoniego i plebania z ogrodem oraz wnętrze w stronę ołtarza - gotyckiego tryptyku (Ryc. 27).
2.6.2.	Budynki o szczególnym znaczeniu
Sławno było dumne z zachowanych reliktów średniowiecznego systemu obronnego. Była to oczywiście tendencja powszechna, ale tu ujawniła się bardzo mocno. Obie bramy miejskie upamiętniano prawie równie często, jak kościół farny. Przede wszystkim były one centralnym motywem widoków głównych ulic. Ponadto fotografowano bramy z bliskiej odległości, aby nie tylko przedstawić detale architektury, ale także podkreślić wielkość i siłę obronną bram decydującą o znaczeniu miasta w dawnych wiekach.
Przykładem inwentaryzacyjnego zdjęcia jest to, które przedstawia Bramę Słupską od strony pola oraz zwartą zabudowę mieszkalno-usługo-wą w jej najbliższym otoczeniu (Ryc. 28A). Porównanie tej fotografii z podobną wykonaną wcześniej dostarcza przykładu, jak zmieniał się wygląd domów towarzyszących bramie. Nad domami parterowymi nadbudowywano piętra, by zapewnić lokum rosnącej liczbie mieszkańców i takim rozbudowującym się firmom, jak piekarnia czynna przy przejeź-dzie. W okresie międzywojennym piekarnia zajmowała dolną kondygna-
25	Dużo zdjęć wykonanych przez Staatliche Bildstelle Berlin dokumentujących architekturę kościoła, jego wystrój i wyposażenie przechowuje LAG, sygn. Rep. 56/: 8-25, 35-50.
200
Ewa Gwiazdowska
cję dwupiętrowej ceglanej, neogotyckiej kamienicy, podczas gdy przed I wojną światową funkcjonowała w parterowym baraku (Poprawska, Sroka 2002: 32). Grubość murów Bramy Słupskiej ukazano na zdjęciu wykonanym w stronę stojącej za bramą dawnej komory celnej (Poprawska, Sroka 2002: 35).
Ryc. 28. Sławno: A — Brama Słupska od strony pola, zdjęcie archiwalne (neg. MNS/AFoto/ /16279), B — Brama Koszalińska od strony pola, pocztówka: Schlawe. Kösliner Tor
(zbiory J. Sroki)
Brama Koszalińska przedstawiona od strony miasta na niedatowanej barwnej pocztówce stanowi jej zasadniczy motyw (Ryc. 28B). Pierzeje uliczne ukazane w dużym skrócie perspektywicznym tworzą jedynie kulisy kompozycji. Znaczenie obronne grubych murów miejskich podkreślają zdjęcia ostrołukowego przejazdu bramnego. Na zdjęciu z drugiej połowy lat 20. XX wieku, o czym świadczy plakieta z herbem miejskim umocowana nad ceglaną arkadą budowli, przejazd Bramy Koszalińskiej przypomina tunel, który trzeba pokonać, aby dostać się do Sławna (Poprawska, Sroka 2002: 23).
O rozwoju i znaczeniu XX-wiecznego Sławna wiele mówiły zdjęcia i pocztówki, których głównym motywem bądź tematem były gmachy urzędowe, do których zaliczały się także szkoły i dworzec kolejowy.
Architektura i urbanistyka dawnego Sławna w świetle źródeł ikonograficznych	201
Sławieński ratusz, wzniesiony w 1768 roku w zachodniej pierzei rynku na miejscu trzech kamienic, rozbudowany w 1888 roku, upamiętniano zazwyczaj wraz z sąsiadującą z nim zabudową kamieniczną. Klasycy-styczno-barokowa bryła ratusza, wyróżniająca się arkadowymi podcieniami, osią środkową wydzieloną boniowanymi lizenami i zwieńczoną odcinkiem attyki z zegarem oraz mansardowym dachem z wieżyczką, uwieczniona została na fotografii rynku z 1900 roku (Ryc. 8).
Na początku XX wieku fasada siedziby władz miasta została przebudowana. Arkadowe podcienia zabudowano, tworząc zamknięte pomieszczenia. Odcinki boniowania na wysokości piętra zastąpiono płycinami. Ościeża podkreślono opaskami. Zegar przeniesiono na wieżyczkę. Tę zmianę estetyczną ratusza odnotowano na barwnej pocztówce z około 1904 roku oraz na zdjęciu z drugiej dekady XX wieku (Kluszczyńscy, Szkudniewski, Urbaniak 2007: 18 - Schlawe i. Pom. Markt mit Rathaus) (Ryc. 29). Pocztówka, wykonana zapewne krótko po przebudowie według fotografii ujmującej ratusz z ukosa, z niewielkiej odległości pozwalającej podkreślić plastykę budynku i jego urodę, promowała Sławno atrakcyjnym obrazem zadbanego ratusza i podnosiła prestiż miasta. Kolejna przebudowa ratusza polegała na włączeniu w jego bryłę sąsiadującej z nim kamieniczki stojącej na rogu Nicolaistraße, co nastąpiło w latach 1910-1911 (Matthias 1989: 735).
Ryc. 29. Sławno, ratusz po przebudowie, pocztówka (Poprawska, Sroka 2002: 38)
202
Ewa Gwiazdowska
XIX-wieczny klasycystyczny budynek starostwa wzniesiony w pierzei Stolper Vorstadt przedstawiono na pierwszym planie pocztówki z 1900 roku, na której uwieczniono również północne przedmieście Sławna około 1900 roku (Ryc. 30). Urząd przypominał pałacyk miejski. Jego jednopiętrową fasadę wyróżniał pseudoryzalit zwieńczony trójkątnym frontonem z okulusem. Styl budynku współgrał z zabudową tego odcinka ulicy, gdyż fasady domów charakteryzowały się także nawiązaniami do klasycyzmu.
Ryc. 30. Sławno, dawny gmach starostwa, zdjęcie na płycie szklanej z 1900 roku
(Sroka 2012: il. 12)
Neobarokowy gmach starostwa powiatowego wybudowany w 1907 roku, poza Starym Miastem, na początku przedmieścia rozwijającego się na północny wschód od miasta, jako budynek wolnostojący, był tematem oddzielnych pocztówek. W całej okazałości przedstawiony został na barwnej karcie z około 1914 roku (Kluszczyńscy, Szkudniewski, Urbaniak 2007: 39 - Schlawe, Kreishaus). Ów dwupiętrowy, wieloosiowy gmach, nakryty mansardowym dachem, był największym budynkiem w Sławnie. Jego funkcję i znaczenie podkreślał wystrój architektoniczny:
Architektura i urbanistyka dawnego Sławna w świetle źródeł ikonograficznych	203
przyziemie murowane z kamienia, wyrażające powagę urzędu, oraz ryza-litowana i podwyższona środkowa część budowli zwieńczona wieżyczką -znak władzy. Gmach starostwa miał też inne oblicze. Na pocztówce z około 1907 roku i barwnej pocztówce z drugiej dekady XX wieku(?) gmach sfotografowany zza nurtu Moszczenicy, którego brzegi zdobiła bujna zieleń, przypominał barokowy pałac, siedzibę pomorskiego szlacheckiego rodu otoczoną romantycznym parkiem26.
Gmach władz miejskich wzniesiony na równoległym rogu w stosunku do starostwa w końcu lat 20. XX wieku był tematem osobnej pocztówki (Ryc. 21). W jego bryle połączono modernistyczne kształty elewacji -gładkich dzielnych szeregami okien z cechami formy kamienic gotyckich: prostokątnym, wydłużonym planem, wysokim, stromym dachem i szczytem skierowanym do ulicy. Niższe skrzydło boczne zwrócone było kalenicą do ulicy. Wykonanie zdjęcia budynku od strony naroża, z żabiej perspektywy, służyło podkreśleniu jego smukłych kształtów przypominających domy gotyckie.
Klasycystyczny gmach poczty wybudowany w XIX wieku (około 1862 roku?) na narożu Winterfeldstraße i Stolper Vorstadt, przy skrzyżowaniu,
Ryc. 31. Sławno, dawny gmach poczty od strony obecnej ul. Gdańskiej (zbiory J. Sroki)
26	Pocztówka Schlawe i. Pom. Kreishaus oraz pocztówka SCHLAWE i. Pom. Partie Am Kreishaus., wyd. A. Preuß (Schlawe) (Herder-Institut e.V. Bildarchiv, nr inw. 105444).
204
Ewa Gwiazdowska
przy którym później stanęły także gmach starostwa i gmach władz miejskich, udokumentowany został na pocztówkach fotograficznych od strony obu elewacji zwróconych w stronę ulic (Ryc. 31). Harmonijne proporcje budynku podkreślają i wiernie oddają detale architektoniczne ukazane na zdjęciu fasady, na którym widać też arkadowe wejście usytuowane w bocznej osi. Budynek tak zaprojektowano, aby współgrał z kamienicami sąsiadującymi z nim w pierzei Winterfeldstraße. Parter był gładko boniowany, oddzielony wąskim gzymsem od partii pięter. Pierwsze piętro wyeksponowano przez lekkie gzymsy nadokienne z motywami akroterio-nów. Jedynie zaakcentowana architektonicznie narożna oś budynku -ujęta pilastrami w wielkim porządku i podwyższona o jedną kondygnację przez belweder nawiązujący do formy greckiej świątyni - wyróżniała urząd spośród otoczenia. Po przeniesieniu poczty do nowej siedziby w starym budynku urządzono drukarnię (Lindmajer 1994c: 269).
Częstym tematem widokówek był nowy, neogotycki gmach poczty oddany do użytku w 1905 roku. Znajdował się po przeciwnej stronie Starego Miasta, na Kösliner Vorstadt, na rogu ulic Pollnowerstraße i Salzstraße. Ujęcie poczty w stronę wschodnią umożliwiało pokazanie na tylnym planie fragmentu Pollnowerstraße zabudowanej kamienicami czynszowymi (Ryc. 32). Fotograf, który wkrótce po wybudowaniu poczty wykonał jej pocztówkę (Schlawe/Postamt), ukazał gmach z żabiej perspektywy.
Ryc. 32. Sławno, nowy gmach poczty, pocztówka: Schlawe Postamt (Sroka 2012: il. 24)
Architektura i urbanistyka dawnego Sławna w świetle źródeł ikonograficznych	205
Wygląda on więc na monumentalne zamczysko dominujące nad domami mieszczan, bardzo małymi w porównaniu z nim. Jedna z pocztówek przedstawiała gmach poczty od przeciwnej strony niż omówiona powyżej, zza placyku utworzonego na skrzyżowaniu kilku ulic27. Podkreślała kontrast między budynkiem urzędu o wielkomiejskim charakterze i jego otoczeniem.
Widoki nowego budynku Powiatowej Kasy Oszczędności, wystawionego na północno-zachodnim narożu rynku w latach 30. XX wieku, znane były z rzadkich zdjęć rynku z tego czasu. Osobne przedstawienie pojawiło się na reklamie kasy (Poprawska, Sroka 2002: wkładka po s. 36). Natomiast wnętrze zaaranżowane nowocześnie w stylu art deco upamiętniono na historycznym zdjęciu (Ryc. 33).
Ryc. 33. Sławno, wnętrze Powiatowej Kasy Oszczędności (Sroka 2012: il. 78)
Sławno mogło się dynamicznie rozwijać pod koniec XIX wieku i w wieku XX między innymi dzięki połączeniu linią kolejową z innymi miastami Pomorza i pozostałych terenów Prus, przeprowadzonemu od końca lat 60. XIX wieku do roku 1911. Na historycznym zdjęciu z 1900 roku uwieczniony został pociąg jadący przez równinę ku miastu (Poprawska, Sroka 2002: 142). Otwarty w 1869 roku sławieński dworzec kolejowy miał wygląd eklektyczny. Wieloosiowy budynek parterowy, wzniesiony w stylu
27	Herder-Institut, Marburg, Bildarchiv, nr inw. 105436 (niedatowana).
206
Ewa Gwiazdowska
arkadowym (Rundbogen Stil), miał wysokie poddasze. Tę wydłużoną sylwetkę urozmaicono piętrowymi, szczytowymi pseudoryzalitami. Okna na piętrze opracowano w stylu angielskiego neogotyku. Dworzec miał spłaszczony dach o proporcjach nawiązujących do budownictwa szwajcarskiego. Poprzedzony został podjazdem z kolistym gazonem zdobionym drzewami. W takim kształcie utrwalony został na historycznym zdjęciu (przypuszczalnie z początków XX wieku), na którym przed budynkiem stoi dorożka (Poprawska, Sroka 2002: 143). Elegancki wygląd fasady dworca, uzyskany dzięki dobremu połączeniu cech kilku stylów, podkreśla pocztówka z około 1939 roku (Kluszczyńscy, Szkudniewski, Urbaniak 2007: 42) (Ryc. 34). Od strony peronów zbudowano podcienia, ale perony na początku XX wieku nie miały jeszcze zadaszenia. Obok dworca, wzdłuż torowiska, wzniesiono parterowe budynki gospodarcze i magazynowe. Sytuację tę dokumentują pocztówki fotograficzne, z których jedna przedstawia panoramę dworca od strony torów, a druga ukazuje podcienie w zbliżeniu oraz oczekujących na pociąg pasażerów (Poprawska, Sroka 2002: 144; Sroka 2012: il. 21 - SchlawelBahnhof). W okresie międzywojennym upamiętnione zostało wnętrze restauracji dworcowej z bufetem, ceramicznym piecem i dużymi okrągłymi stołami otoczonymi przez nowoczesne, wygodne fotele (Poprawska, Sroka 2002: 145).
Ryc. 34. Sławno, dworzec kolejowy, pocztówka: Schlawe i. Pom. Bahnhof (zbiory J. Sroki)
Architektura i urbanistyka dawnego Sławna w świetle źródeł ikonograficznych	207
Każda z trzech sławieńskich szkół mieszczących się we wzniesionych dla nich budynkach została upamiętniona na osobnym przedstawieniu. Wygląd pozostałych szkół nie jest znany. Szkoła miejska działająca przy wąskiej Schulstraße pokazywana była z tego powodu tylko z silnego ukosa. Pocztówka z lat 20. XX wieku informuje o wyjątkowej wśród sławieńskich budynków dyspozycji fasady szkoły (Poprawska, Sroka 2002: 110). Dokładniej detale fasady utrwalił autor historycznej fotografii (Ryc. 35). Zakład szkolny mieścił się w dwupiętrowym, klasycystycznym gmachu z 1821 roku, nawiązującym do stylu Davida Gilly’ego (1745?-1808). Boniowany parter stanowił cokół dla pięter, nadając budynkowi lekkości. Oś środkową budynku z portalem ukształtowano jako pseudoryzalit, nadając mu wygląd łuku triumfalnego. Elewację zdobiły rozety i połówki rozet. Gzyms podo-kienny drugiego piętra pokryto fryzem palmetowym. Nad wejściem wykonano trójkątny szczyt, a powyżej okna pierwszego piętra umieszczono pły-cinę wypełnioną reliefem o motywach floralnych.
Ryc. 35. Sławno, stara szkoła (nr neg. MNS/AFoto/16281)
208
Ewa Gwiazdowska
Najczęściej przedstawianym budynkiem szkolnym było założone w 1856 roku progimnazjum. Nowy, neorenesansowy gmach szkolny, oddany do użytku w 1888 roku przy Bleichstraße, na wschód od Starego Miasta, usytuowany został w zupełnie innym otoczeniu niż stara szkoła miejska. Poprzedzony kolistym gazonem, otoczony zielenią sprawiał wrażenie pałacu, co podkreślały zdjęcia i pocztówki ukazujące go panoramicznie (Sroka 2012: il. 11). Szczególnie pięknie szkoła wyglądała latem, wśród zieleni dekorującej gazon - krzewy przycinane w ozdobne kule i obsypany kwieciem krzew umieszczony pośrodku (Poprawska, Sroka 2002: 104 - Schlawe, Pom. i. Progymnasium). Jedna z widokówek przybliża kształt portalu prowadzącego do szkoły, nad wejściem zdobionego motywami akroterio-nów i zwieńczonego gzymsem w formie balustrady, na której ustawione są dwie alegoryczne figury (Ryc. 36).
Panorama nowej szkoły miejskiej z halą sportową, wzniesionej w latach 1937-1938 (niedokończonej) według projektu Dietricha Suhra z 1929 roku, na południe od Starego Miasta, na błoniach za laskiem miejskim, rozpowszechniana była na pocztówkach fotograficznych z końca lat 30. i początku lat 40. XX wieku (Kluszczyńscy, Szkudniewski, Urbaniak
Ryc. 36. Sławno, progimnazjum, pocztówka: Schlawe, Pom. i. Gymnasium (zbiory J. Sroki)
Architektura i urbanistyka dawnego Sławna w świetle źródeł ikonograficznych	209
2007: 37)28 (Ryc. 37). Modernistyczny budynek jednopiętrowy, o lekkich proporcjach i gładkich elewacjach zdobionych dużymi oknami, projektowany z rozmachem jako wolnostojący obiekt usytuowany pośród rozległego naturalnego otoczenia, z pełnym dostępem do światła słonecznego, był dobrym przykładem nowych tendencji w projektowaniu architektonicznym. Cechy te oddaje szczególnie pocztówka ukazująca szkołę od strony Dietrich-Eckart-Platz zaprojektowanego jako park z gazonami bogato zdobionymi kwiatami.
Ryc. 37. Sławno, nowa szkoła, pocztówka: Schlawe i. Pom. Neue Stadtschule, Turnhalle u. St. Marienkirche (Sroka 2012: il. 73)
Funkcjonujące w Sławnie placówki medyczne i opiekuńcze zostały udokumentowane na osobnych fotografiach i pocztówkach. Na Kösliner Vorstadt czynny był zbudowany w 1754 roku szpital św. Jerzego, sięgający korzeniami średniowiecza29. Jego długa, niska sylwetka z białymi ścianami i wysokim dachem, z obu stron ujęta przez prostopadłe do niej boczne skrzydła, uwidoczniona została na historycznych zdjęciach z 1900 roku (Ryc. 38). Skrzydła te kształtem, poprzez proporcje i naczółkowe dachy, przypominały stare pomorskie dwory szlacheckie. Szpital otaczała zieleń parkowa.
28	Projekt reprodukowany w Templin (1929: 25, 27).
29	W drugiej połowie XIV wieku szpitalem zarządzał zakon joannitów (Schroeder 2016: 13).
210
Ewa Gwiazdowska
Ryc. 38. Sławno, szpital św. Jerzego, zdjęcie na płycie szklanej z 1900 roku (Poprawska,
Sroka 2002: 95)
Ryc. 39. Sławno, szpital miejski, pocztówka: Schlawe i. Pom. Kreiskrankenhaus (Sroka
2012: il. 17)
Architektura i urbanistyka dawnego Sławna w świetle źródeł ikonograficznych	211
Szpital miejski zbudowany w 1888 roku, a od roku 1897, po rozbudowie, przemianowany na powiatowy przypominał obiekt fabryczny. Budynek był ceglany, skrzydło główne miało surową formę kilkukondygnacyjnego prostopadłościanu. Fasadę zdobiły dwa wąskie gzymsy na kroksztynach i klasycyzujący portal. Przejrzyście tę budowlę udokumentowano na pocztówce fotograficznej na przełomie XIX i XX wieku (Il. 45=Ryc. 39). Od strony elewacji tylnej do głównego skrzydła przylegała piętrowa przybudówka o skomplikowanym planie uchwyconym przez autora zabawnej pocztówki. Na pocztówce tej za gmachem szpitala widać górną partię okazałej willi właściciela browaru (Sroka 2012: il. 29 - Gruss aus Schla-we/Kreiskrankenhaus Albert Preuss, Schlawe, prawdopodobnie z drugiej dekady XX wieku).
W Sławnie ufundowano także dom opieki społecznej. Zbudowany w 1890 roku miał surowy wygląd podobnie jak szpital powiatowy30. Prostą sześcienną bryłę budynku wyróżniały szczyty, z których jeden wieńczył ryzalit umieszczony na osi fasady, a drugi akcentował wejście znajdujące się w ścianie szczytowej. Historyczne zdjęcie zakładu, wykonane
Ryc. 40. Sławno, dom opieki społecznej, pocztówka: Altersheim in Schlawe i. Pomm.
(Poprawska, Sroka 2002: 122)
30	Lindmajer (1994b: 230) określa go jako dom dla biednych i bezrobotnych (Armen und Arbeitshaus). W 1939 roku był to dom starców (Altersheim) - por. plan Sławna (Bar-ran 1989: 103).
212
Ewa Gwiazdowska
z ukosa, pokazuje także budynki na tyłach założenia, przypominające kamienice czynszowe (Ryc. 40).
Godnym uwagi budynkiem była stara sławieńska apteka mieszcząca się w prostym piętrowym domu nakrytym wysokim czterospadowym dachem. Nad wejściem do tego domu o charakterystycznych proporcjach dużego barokowego dworu widniała data: 1694 (Poprawska, Sroka 2002: 89) (Ryc. 41). Budynek udokumentowano na historycznej fotografii ujawniającej jego zły stan techniczny. Ściany przyziemia uległy silnemu zawilgoceniu.
Ryc. 41. Sławno, stara apteka (neg. MNS/AFoto/16280)
Fotografie i pocztówki przedstawiające budynki przeznaczone na cele kultury świadczą o tym, że ta dziedzina życia dzieliła mieszkańców Sławna na kręgi towarzyskie ze względu na zawód i pozycję materialną. Bogaci mieszczanie, wyżsi urzędnicy, kupcy, reprezentanci wolnych zawodów spotykali się w resursie założonej w 1829 roku, a rozwiązanej w 1934 roku. Resursa mieściła się w podłużnym budynku w stylu arkadowym. Środkowa część tego dwukondygnacyjnego budynku była wyższa i zapewne mieściła się w niej sala recepcyjna. Dolna kondygnacja pełniła rolę cokołu dla właściwej kondygnacji górnej, co wyraźnie widać na zdję-
Architektura i urbanistyka dawnego Sławna w świetle źródeł ikonograficznych	213
ciu uchwyconym od strony fasady, wykonanym około 1900 roku (Popraw-ska, Sroka 2002: 88). Prowadziły tędy dwa wejścia do wnętrza budynku, a gładkie mury ożywiono bliźniaczymi blendami. Przedstawienie resursy od strony ogrodu znalazło się na fotograficznej pocztówce z drugiej dekady XX wieku(?) (Ryc. 42).
Ryc. 42. Sławno, resursa (kasyno), pocztówka; Schlawe, Casino (Sroka 2012: il. 70)
Siedziba strzelców kurkowych mogła być miejscem spotkań towarzyskich i wydarzeń kulturalnych, w których brali udział skromniej sytuowani mieszkańcy miasta. Pocztówka ukazuje parterowy budynek z frontonem na osi, nakryty naczółkowym dachem, oświetlony szeregiem wysokich, arkadowych okien, budynek przypominający dworek (Kluszczyńscy, Szkud-niewski, Urbaniak 2007: 54) (Ryc. 43). Pocztówka (Schützenheim Schlawe i. P. Überschwemmung) z 1930 roku udokumentowała wygląd siedziby strzelców wraz z otoczeniem podczas powodzi, kiedy wody Wieprzy zalały okolicę. Wnętrze w latach 20. XX wieku było skromne, wyposażone w dwa szeregi stolików otoczonych drewnianymi fotelami; na ścianach wisiały pamiątkowe grupowe zdjęcia strzelców (Ryc. 44). Widok wnętrza domu strzeleckiego w lasku podmiejskim został uwieczniony ponownie w czasach nazistowskich. Pocztówka przedstawia salę bankietową przygotowaną do uroczystości. Ściany sali pokrywały wówczas malowidła
214
Ewa Gwiazdowska
Ryc. 43. Sławno, budynek towarzystwa strzeleckiego, pocztówka (zbiory J. Sroki)
Ryc. 44. Sławno, wnętrze budynku towarzystwa strzeleckiego (zbiory J. Sroki)
przedstawiające maszerujący oddział strzelców i chorążych ze sztandarami (Sroka 2012: il. 75 - Schützenheim der Bürgerschützen-Gilde Schlawe i. Pom., Inh. Max Kabbe).
Wielofunkcyjnym gmachem służącym rozmaitym celom społecznym, edukacyjnym i kulturalnym był nowoczesny dom gminy ewangelickiej wybudowany w stylu art deco według projektu Dietricha Suhra na prze-
Architektura i urbanistyka dawnego Sławna w świetle źródeł ikonograficznych	215
łomie lat 20. i 30. XX wieku. Porównując projekt tego budynku z jego zdjęciem z końca XX wieku, zauważa się, jak ogólna forma architektoniczna została uproszczona i pozbawiona zbędnych detali (Suhr 2007: 8-9; Sroka 2012: il. 58)31. Na zdjęciu zza Kanału Drzewnego widać, że ceglany dom miał skomplikowaną, wieloskrzydłową bryłę. Obok niego stała smukła, drewniana wieża na murowanym cokole (Ryc. 45). Wokół budynku zasadzono drzewa. Pocztówki z lat 30. XX wieku pokazują, jak wyglądały
Ryc. 45. Sławno, budynek gminy ewangelickiej (Poprawska, Sroka 2002: 102)
pomieszczenia domu gminy ewangelickiej (Sroka 2012: il. 60 - Evang. Gemeindehaus, Schlawe i. Pomm. Volksbücherei; Evang. Gemeindehaus, Schlawe i. Pomm. Kindernort)32. Długą ścianę biblioteki wypełniał nowoczesny regał mieszczący podręczny księgozbiór. Wzdłuż niego ustawiono podłużny stół z krzesłami dla wspólnoty czytelników. W sali były też przeszklone gabloty ekspozycyjne. Świetlica przeznaczona dla dzieci umeblowana była kilkoma zestawami służącymi paru grupom dziecięcym. Rozmieszczenie mebli informuje, jakie zajęcia odbywały się w sali.
31	Wdzięczna jestem Panu Wolframowi Suhrowi za przekazanie egzemplarza opracowania.
32	Pocztówki w tonie brunatnym, LAG, nr inw. Rep. 56/64; historyczne zdjęcie przedstawiające bibliotekę w zbiorach J. Sroki.
216
Ewa Gwiazdowska
Kilka krzesełek ustawiono w półokrąg dla dzieci słuchających opowiadającego lub czytającego opiekuna siedzącego naprzeciw nich na dużym krześle. Pod oknami i wzdłuż przeciwległej ściany były stoły i ławy dla dzieci wspólnie wykonujących prace zgodnie ze wzorem przedstawianym na tablicy sztaludze przez ich nauczyciela. W sali były też stanowiska dla samodzielnie pracujących uczniów oraz zabawki (np. koń na biegunach) przeznaczone dla młodszych dzieci.
2.7.	Dokumentacja budownictwa usługowego i gospodarczego
Informacji o wyglądzie sławieńskich domów dostarczają przede wszystkim pocztówki z widokami rynku, ulic, nabrzeża nad Kanałem Drzewnym. Wiadomo, że w XVIII wieku wzniesiono ogółem ponad 100 nowych domów, w latach 1821-1840 zbudowano około 20 domów, a w drugiej połowie XIX wieku - około 150 budynków, między rokiem 1895 i 1931 postawiono 190 domów. Rozkwit budownictwa, w tym budowa osiedli, nastąpił dopiero w latach 30. XX wieku (Lindmajer 1994a: 184; 1994b: 228; 1994c: 260). Jednak dane te dotyczą tylko budynków nowo wznoszonych, a wszak wiele domów starszych mogło być przebudowywanych i rozbudowywanych. Z tego punktu widzenia materiał ikonograficzny jest źródłem pozwalającym zorientować się, jakie były rozmiary ruchu budowlanego w mieście. Pojedyncze fotografie dokumentują wygląd kamienic wznoszonych w stylu historyzmu. Należy do nich zdjęcie, przypuszczalnie mające charakter promocyjny, przedstawiające dużą kamienicę w stylu historyzmu, położoną przy Kösliner Vorstadt (Ryc. 46). Kamienica miała wielkomiejski wygląd, była dwupiętrowa, nakryta mansardowym dachem, ośmioosiowa, z dwukondygnacyjnym balkonem na osi, a nad nim okazałym szczytem. Na parterze mieściły się zakład ślusarski F. Gernera i firma Friedricha Sunde lina, których wnętrze oświetlały duże witryny o secesyjnych wykrojach ościeży. Zdjęcia zachowane w rodzinnym archiwum architekta Diedricha Suhra pokazują projektowane przez niego bloki wielorodzinne i domy jednorodzinne. Jedna z fotografii dokumentuje wielorodzinny budynek z mieszkaniami rodzin urzędników (Suhr 2007: 15). Dążenie do wszechstronnego zaprojektowania całego domu przyświecające reprezentantom nowoczesnego nurtu w architekturze, rozwijającego się już w końcu XIX wieku, odzwierciedlają fotografie domu wzniesionego w stylu art deco dla rodziny doktora Glasera (Suhr 2007: 16). Ukazują one dom od zewnątrz oraz jego główne pomieszczenie - sień mieszkalną z kominkiem. Inne zdjęcie dokumentuje nowoczesną bryłę domu wybudowanego w stylu funkcjonalizmu dla Hansa Pieztscha (Suhr 2007: 17).
Architektura i urbanistyka dawnego Sławna w świetle źródeł ikonograficznych	217
Ryc. 46. Sławno, kamienica w stylu historyzmu przy Kösliner Vorstadt (zbiory J. Sroki)
Kilka rysunków zachowanych w aktach Archiwum Państwowego w Szczecinie odzwierciedla etapy przemian stylistycznych w budownictwie miejskim od XIX wieku do lat 30. XX wieku. Projekty te związane były z funkcjonowaniem hoteli i lokali konsumpcyjnych.
Przykładem XVIII-wiecznych niewielkich domów szczytowych i sposobu przekształcania ich w większe kamienice, zwrócone kalenicą do ulic, jest projekt mistrza murarskiego Friedricha Hartzbartha(?) z 1907 roku. Dotyczy on przebudowy dwóch domów jednopiętrowych, dwu- i trzyosio-wego przy Stolpstraße 9 i 10, na jedną dwupiętrową, pięcioosiową kamienicę. Przebudowę tę przeprowadzono na zlecenie właściciela cukierni Heinricha Gamradta (Ryc. 47). Na parterze nowego budynku miała znajdować się cukiernia i kawiarnia oraz szynk. Historyzująca forma projek-
218
Ewa Gwiazdowska
tu kamienicy, typowego dla budynków wznoszonych w XIX wieku, a na początku kolejnego stulecia wychodzącego już z mody, wynikać mogła z kilku przyczyn — przede wszystkim z wymogu dostosowaniu stylistyki domu do charakteru budynków sąsiednich oraz skromnych środków inwestora.
Ryc. 47. Sławno, projekt przebudowy dwóch domów na Starym Mieście na kamienicę historyzującą. Kopia negatywowa rysunku na niebieskim papierze, datowana na 20 kwietnia 1907 roku (Archiwum Państwowe w Szczecinie, Akta miasta Sławna, sygn. 10, s. 11)
Projekt z 1913 roku, wykonany na zlecenie Artura Grüngela, obejmował budowę nowego domu przy Bahnhofstraße, przeznaczonego na hotel dworcowy (Gringelsche Bahnhofhotel) (Ryc. 48). Niesygnowany rysunek dotyczył zaadaptowania na cele hotelowe gotowego wzorca budynku secesyjnego zaprojektowanego jako dom mieszkalny. Świadczą o tym rzuty poszczególnych pięter. Widać na nich, że duże pokoje miały być podzielone ściankami działowymi na pokoje hotelowe. Secesyjna kamienica ze szczytowym ryzalitem wzbogaconym dwupiętrowym wykuszem nakryta została wysokim dachem mieszczącym trzecie piętro. Na parterze przewidziano sale konsumpcyjne i pokój bilardowy. Skromny wygląd tego hotelu o gładkich elewacjach znany jest z promocyjnej pocztówki (Gruss aus Schlawe (Pom.) Bahnhofshotel Bes. Artur Gringen) wykonanej wkrótce po wzniesieniu budynku.
Architektura i urbanistyka dawnego Sławna w świetle źródeł ikonograficznych	219
Ryc. 48. Sławno, projekt budowy hotelu. Fotokopia rysunku na szarym papierze, datowana na 5 września1913 roku (Archiwum Państwowe w Szczecinie, Akta miasta Sławna,
sygn. 9, s. 6)
W ostatnim z projektów, opracowanym przez Hansa Suhra w 1933 roku w duchu tradycjonalizmu, połączone zostały cechy budownictwa należącego do różnych epok (Ryc. 49). Elewacja piętrowego, kilkuosiowe-go budynku o prostej bryle nawiązywała do wyglądu skromnych kamienic XIX-wiecznych. Wysoki, mansardowy dach kojarzy się z budownictwem barokowym, a w zwieńczeniu wystawki widoczny jest wpływ stylu art deco. Budynek zaplanowany na działce przy Adolf Hitlerstraße 39, od tyłu ograniczonej przez Pollnowerstraße, jako hotel z wyszynkiem przeznaczony był dla dzierżawcy - kupca Paula Spoerla. W budynku miał też zapewnione mieszkanie właściciel posesji Hermann Strauß.
Projekt Suhra przypomina hotel dworcowy upamiętniony na dwu pocztówkach, z których jedna wykonana została wkrótce po powstaniu
220
Ewa Gwiazdowska
Ryc. 49. Sławno, projekt budowy hotelu. Fotokopia na papierze barwionym różowo, datowana na 24 października 1933 roku (Archiwum Państwowe w Szczecinie, Akta miasta
Sławna, sygn. 8, s. 8)
budynku, kiedy przy chodniku przed nim posadzono młode drzewka, a druga kilka lat później (Poprawska, Sroka 2002: 126, 125, BahnhofHotel Schlawe i. Pom.). Jednak lokalizacja planowanego hotelu i tego sfotografowanego nie odpowiadają sobie. Hotel upamiętniony na zdjęciu i karcie pocztowej stał po przeciwnej stronie Kösliner Vorstadt. Prawdopodobnie przy dworcu w różnych budynkach czynne były niewielkie hotele, względnie ich lokalizacja się zmieniała. Hotel dworcowy był budynkiem siedmio-, a nie sześcioosiowym, dwupiętrowym, ustawionym na wysokim cokole i nakrytym spłaszczonym dachem. Portal wejściowy zamknięty był łukiem półpełnym, wpisany w prostokątną płycinę. Nad wejściem nosił napis dużymi literami bez szeryfów: BAHNHOFS/HOTEL. Styl portalu wskazuje na powstanie budynku w latach 30. XX wieku, co z kolei odpowiada dacie projektu. Podobny jest też wykrój okien - zamkniętych łukiem odcinkowym. Parter rozwiązany został inaczej, gdyż w istniejącym
Architektura i urbanistyka dawnego Sławna w świetle źródeł ikonograficznych	221
budynku okna rozmieszczone są symetrycznie do wejścia, brak wydzielonej części restauracyjnej z osobnym wejściem i dużymi oknami. Drugie piętro oświetla szereg par okien szczelinowych, więc chyba nie było tam pokoi hotelowych, a jedynie pomieszczenia gospodarcze na poddaszu.
Pocztówki z widokami hoteli nie tylko mówiły o znaczeniu Sławna, ale przede wszystkim służyły promocji samych firm. Prestiżowy hotel „Prinz von Preussen”, tzw. hotel „Pralowa”, położony w północno-zachodnim narożu rynku, znany jest raczej z widoków głównego placu. Jego lokalizację łatwo można rozpoznać na zdjęciach z lotu ptaka Dabersa. Reklamowa pocztówka hotelu z widokiem głównej elewacji oraz winiarni wydana została około 1936 roku (Kluszczyńscy, Szkudniewski, Urbaniak 2007: 19)33
WelMtutw
Ryc. 50. Sławno, Hotel „Prinz von Preussen” przy rynku, pocztówka (zbiory J. Sroki)
33 Karta w tonie sepii, tylko z napisem u dołu: Weinstube, nazwa hotelu wykonana była krojem liter takim, jak nazwa hotelu dworcowego, co wskazuje na analogiczny czas uzyskania przez oba budynki wyglądu fasad uwiecznionego na zdjęciach.
222
Ewa Gwiazdowska
(Ryc. 50). Fasadę hotelu wyróżniały na parterze okna o proporcjach secesyjnych i modernistycznych oraz napis wykonany dużymi literami bez szryftów: PRAHLOWS HOTEL PRINZ VON PREUSSEN. Na wysokości drugiego piętra zachowano dwa naczółki kamienic połączonych w wyniku rozbudowy hotelu. Wnętrze winiarni urządzone było w stylu art deco. Historyczne zdjęcie dokumentowało wygląd sali balowej. Jej wydłużony kształt i stoły ustawione wzdłuż wszystkich boków powodowały, że miejsca do tańca pozostawało niewiele i sala wyglądała raczej na bankietową (Poprawska, Sroka 2002: 129). Długie stoły z szeregami niezliczonych krzeseł świadczyły o zamiłowaniu mieszkańców Sławna do tłumnych zabaw towarzyskich.
Inne hotele zlokalizowane były na przedmieściach. Najczęściej promował się „Deutscher Hof’ zbudowany w stylu historyzmu na rogu Kösliner Vorstadt i Schützenstraße. Ukazany został na pocztówce (Kösli-ner Vorstadt Schlawe i. Pom.), na jej bliskim planie z perspektywy tego przedmieścia, wykonanej na początku XX wieku. Hotel wydał w tymże czasie własną kartę pocztową z widokiem fasady oraz dwu wnętrz konsumpcyjnych (Ryc. 51). Więcej kart ukazywało ten hotel po przebudowie w stylu art deco, przeprowadzonej według projektu Dietricha Suhra (Po-prawska, Sroka 2002: 128; Suhr 2007: 13). Sylwetka hotelu stała się
Ryc. 51. Sławno, hotel „Deutscher Hof, pocztówka: Hotel „Deutscher Hof” Besitzer: Paul Engel Schlawe i. Pom. (zbiory J. Sroki)
Architektura i urbanistyka dawnego Stawna w świetle źródeł ikonograficznych	223
łatwo rozpoznawalna dzięki zdobiącym elewacje ceramicznym pełnym reliefom w stylu art deco, o motywach figuralnych, roślinnych i geometrycznych. Historyczne zdjęcie ukazuje hotel od strony północno-wschodniego naroża z charakterystycznym motywem modernistycznym - ciągłym pasem okien upiększonych ceramicznym reliefem. Przy hotelu zbudowana została sala bankietowo-teatralna, której modernistyczne wnętrze także nosiło cechy stylu art deco.
Naprzeciw hotelu „Deutscher Hof’ stał hotel „Haus Roggenbuck” o nowoczesnej modernistycznej formie, również bardzo dbający o upamiętnianie na fotografiach i promocję za pomocą kart pocztowych. Historyczne zdjęcie Kösliner Vorstadt, uchwycone od strony obu firm w kierunku Bramy Koszalińskiej, wyraźnie ukazuje tę sytuację przestrzenną (Poprawska, Sroka 2002: 93). Elegancką, prostą i nowoczesną sylwetkę „Haus Roggenbuck” utrwalono na zdjęciu z lat 30. XX wieku (Poprawska, Sroka 2002: 123). Wejścia do hotelu i restauracji znajdowały się w skrajnych osiach prostopadłościennego budynku nakrytego płaskim dachem. Osie boczne wyróżniono półkolistymi płycinami z motywami figuralnymi i rozetami. Gładkie ściany dzielone szeregami okien wyznaczających równoważące się piony i poziomy zostały rozczłonkowane przez pseudoryzality. Samochód osobowy o opływowych kształtach parkujący przy chodniku dopełniał
Ryc. 52. Sławno, hotel „Roggenbuck”, wnętrze restauracji, pocztówka (zbiory J. Sroki)
224
Ewa Gwiazdowska
obrazu eleganckiego hotelu. Wnętrze restauracji hotelowej było stylizowane na ludowe, co odpowiadało panującemu w okresie międzywojennym patriotycznemu trendowi (Poprawska, Sroka 2002: 124) (Ryc. 52).
XIX-wieczny hotel Ottona Lista stojący na przedmieściu za Bramą Słupską, w pierzei Stolper Vorstadt, przedstawia inne zdjęcie historyczne (Poprawska, Sroka 2002: 131). Hotel był skromnym, jednopiętrowym domem nakrytym dwuspadowym dachem. Fasadę odnowiono w drugiej dekadzie XX wieku, na co wskazuje płycina o półkoliście wykrojonych narożach, umieszczona na wysokości nazwy firmy. Hotel został upamiętniony na pierwszym planie, po lewej stronie perspektywy Stolper Vorstadt będącej tematem fotograficznej pocztówki z lat międzywojennych (Poprawska, Sroka 2002: 132 - Schlawe Stolper Vorstadt). Z okresu nazistowskiego znana jest wydana przez hotel Lista pocztówka reklamowa. Przedstawia ona pierzeję Waldstraße z fasadą hotelu wyróżniającą się umieszczoną na ścianie szczytowej reklamą ogródka restauracyjnego. Inna pocztówka zachęcała do pobytu w hotelu, ukazując od strony ogrodu przeszkloną werandę budynku (Ryc. 53). Przed hotelem i wzdłuż sąsiednich domów stało zaparkowanych przy chodniku wiele aut gości hotelowych. Dwa zdjęcia na tej wielowidokowej karcie pokazują jadalnię i salę teatralną, przygotowane na uroczyste spotkanie.
Ryc. 53. Sławno, hotel Ottona Lista, widok od strony ogrodu (zbiory J. Sroki)
Architektura i urbanistyka dawnego Sławna w świetle źródeł ikonograficznych	225
Niewiele sławieńskich lokali konsumpcyjnych funkcjonujących poza hotelami znanych jest z widokówek. Należy do nich lokal Gamradta, kawiarnia i cukiernia, promowany przez kartę z około 1920 roku (Kluszczyńscy, Szkudniewski, Urbaniak 2007: 28 - Schlawe i. Pom. Conditorei und Cafe von Heinrich Gamradt). Porównania perspektywy Stolper Straße z omówionym powyżej projektem przebudowy domu pozwala rozpoznać tę kamieniczkę na pocztówce. Jest nią budynek sąsiadujący z zachowaną szczytową kamieniczką. W porównaniu z projektem w fasadzie nastąpiła pewna zmiana. Dwa okna po lewej stronie parteru zostały przerobione na dużą witrynę. Na drugim ze zdjęć tej pocztówki widać, że wnętrze miało secesyjny wystrój oraz było wyposażone w meble Thoneta i miękkie kanapy. Lokal po unowocześnieniu wnętrza w latach 20. XX wieku także został uwieczniony na nowej reklamowej pocztówce (Ryc. 54). Pośrodku rozległej sali stał wówczas bufet w formie wysokiego graniasto-słupa, a otaczały go koliste stoliki z krzesłami Thoneta. Wystrój sali był bardzo skromny - jedynie powyżej boazerii biegła szeroka listwa z wieszakami.
Kawiarnia i cukiernia Zöbischa promowała się zwykle poprzez widokówki przedstawiające salę od strony wnętrza ku oknom, dzięki czemu
m
Konditorei u. Kaffee Heinrich Gamradt, Schlawe i. Pomni., Stolper Str. 9-10 - Fernspr. 277
Ryc. 54. Sławno, cukiernia i kawiarnia Gamradta, pocztówka: Konditorei u. Kaffee
Heinrich Gamradt, Schlawe i. Pom.
226
Ewa Gwiazdowska
pomieszczenie wyglądało na dość duże. Każda zmiana wystroju tego lokalu została uwieczniona na promocyjnej karcie pocztowej. Najstarsza, secesyjna aranżacja wnętrza znana jest z widokówki w tonie sepii. W sali znajdował się niski bufet, okrągłe stoliki z krzesłami Thoneta, wieszak z giętych prętów i lampy w namiotowych kloszach. Na karcie z lat 20. XX wieku(?) widać, że stały tam meble w stylu art deco (Sroka 2012: il. 84) (Ryc. 55). Pośrodku długości sali, przy ścianie umieszczono niewielkie podwyższenie z pianinem. Ściany były oklejone tapetą w pionowe pasy z deseniem kwiatowym. W latach 30. XX wieku kawiarnia otrzymała wystrój modernistyczny. Powróciły białe ściany, wyeksponowano takie geometryczne elementy, jak belki i pilastry. Strop ozdobiono kolistą pły-ciną, zamontowano kinkiety i żyrandole złożone z geometrycznych brył (walców, okręgów i kul).
Ryc. 55. Sławno, cukiernia i kawiarnia Zobischa, pocztówka: Konditorei und Cafe C. Zöbisch - Schlawe i. Pom. (zbiory J. Sroki)
Kilka reklamowych zdjęć czasopiśmienniczych z lat międzywojennych pokazuje z bliska elewacje sławieńskich sklepów. Firma Paula Machemehla, ojca artysty Güntera Machemehla, mieściła się w historyzującej, narożnej kamienicy przy Stolperstraße (Poprawska, Sroka 2002: 137)
Architektura i urbanistyka dawnego Sławna w świetle źródeł ikonograficznych	227
(Ryc. 56). Do sklepu wiódł półkolisty portal oświetlony latarnią. Wysokie przeszklone witryny chronione były roletami. Machemehl prowadził handel produktami spożywczymi, specjalnie reklamował tłuszcz kokosowy palmin oraz przyprawę do zup maggi. Sklep Carla Lehrke, na rogu rynku i Stolperstraße, wyróżniający się nowoczesnym, funkcjonalnym wystrojem elewacji, prowadził sprzedaż artykułów drogeryjnych (Poprawska, Sroka 2002: 138). Firma prowadziła ponadto wytwórnię wody mineralnej. Sklep Alberta Klemza, czynny także przy rynku, zajmował się handlem towarami kolonialnymi, czyli różnymi produktami sprowadzanymi z krajów zamorskich (Poprawska, Sroka 2002: 139). Sprzedawano m.in. luksusowe mydło. Eleganckie, przestronne, modernistyczne witryny tego sklepu i podwójne wejście oświetlone lampą elektryczną zachęcały klientów do zakupów.
Ryc. 56. Sławno, dom Paula Machemehla (zbiory J. Sroki)
W Sławnie w 1849 roku znajdowały się tylko młyny i cegielnie, ale już w 1866 roku były tu: odlewnie, garbarnie, browary, a w późniejszych latach powstawały kolejne zakłady produkcyjne (Lindmajer 1994b: 207, 209). Mimo to głównym obiektem przemysłowym, który obierano za temat zdjęć i pocztówek, był młyn u ujścia Kanału Drzewnego do Moszczenicy. Wielopiętrowa bryła ceglanego młyna oraz ryglowe magazyny
228
Ewa Gwiazdowska
w pobliżu stanowiły atrakcyjny motyw zamykający perspektywę kanału (Poprawska, Sroka 2002: 147 - SCHLAWE - An der Mühle). Rzadszym ujęciem młyna jest widok od strony placu załadunkowego, na którym stoją zaprzęgi pełne worków z mąką (Ryc. 57). Gmach młyna przedstawiony z dość niskiego punktu wygląda monumentalnie. Surowe ceglane ściany zaopatrzone w szeregi wąskich okien sprawiają, że młyn przypomina budowlę obronną. To wrażenie pogłębiają detale zaczerpnięte z architektury romańskiej — lizeny dzielące ściany, poniżej gzymsu okapowego łączone fryzem arkadkowym czy podwójne, arkadowe okna — biforia. Barwna pocztówka z około 1912 roku przedstawia założenie młyńskie zza miasta, wzbogacając wiedzę o zabudowie gospodarczej młyna na zapleczu głównego budynku.
Ryc. 57. Sławno, młyn z placem przeładunkowym, pocztówka: Gruss aus Schlawe Mühlenwerke (Poprawska, Sroka 2002: 146)
Reporterskie zdjęcie z początku lat 30. XX wieku rejestruje wielki pożar młyna, wpisując się w dziedzinę przedstawień wydarzeń nadzwyczajnych i katastrof fascynujących odbiorców widoków od wieków.
Pocztówki reklamujące browar Alberta Schulza wydawał Albert Preuss. Na barwnej widokówce dwuczęściowej z około 1902 roku firma pokazana została na tle panoramy Sławna w symboliczny sposób (Klusz-
Architektura i urbanistyka dawnego Sławna w świetle źródeł ikonograficznych	229
czyńscy, Szkudniewski, Urbaniak 2007: 43 - Blick auf Schlawe/Verlag von Albert Preuss, Schlawe). Lewa strona kompozycji to perspektywa ulicy, przy której na bliższym planie stoi neorenesansowa willa właściciela browaru, a w głębi ceglany zakład produkcyjny. Po prawej stronie uwieczniono panoramę miasta. Widoki zostały tak zmontowane, że ulica, przy której znajduje się zakład, wygląda na główną drogę prowadzącą do miasta. Kompozycja miała podnosić prestiż firmy. Podkreśla to tytuł widokówki: Blick auf Schlawe [Spojrzenie na Sławno], chociaż pierwszoplanowym motywem jest willa właściciela i sama fabryka. Willa jako główny motyw zakładu pojawiła się także na zdjęciu z 1900 roku, świadcząc o autopromocyjnych zabiegach Schulza (Poprawska, Sroka 2002: 134). Akcentowanie widoku willi mogło być ukrytą popularyzacją wzorca architektonicznego.
Cegielnię czynną przy Ziegeleistraße, w 1939 roku należącą do rodziny Höppner, reklamowało panoramiczne zdjęcie, na którym widoczny jest budynek fabryczny, magazyny i piętrowy dom mieszkalny, przypuszczalnie mieszczący biura administracji fabryki (Poprawska, Sroka 2002: 135).
Sławieńska mleczarnia pojawiła się na zdjęciu z okresu międzywojennego (Ryc. 58). Fotograf pokazał zakład z ukosa, dokumentując główny budynek, parterową dobudówkę poprzedzającą go od strony ulicy, zabudowania na tyłach parceli z wysokim kominem oraz trzy zaprzęgi transportowe wyruszające w drogę do klientów.
Ryc. 58. Sławno, mleczarnia (Poprawska, Sroka 2002: 136)
230
Ewa Gwiazdowska
2.8.	Zieleń w mieście
Sławno, mimo że było niewielkim miastem, dbało o miejskie tereny zielone, skwery i parki oraz pobliskie obszary leśne, co zostało odzwierciedlone na pocztówkach. Mieszkańcy Sławna już od połowy XIX wieku wychowywani byli w potrzebie dbałości o estetyczne utrzymanie otoczenia. Od 1858 roku aktywne było Towarzystwo Upiększania Miasta (Roguska 2004). Dlatego nowo uporządkowane czy założone aleje i zieleńce stawały się wkrótce pierwszoplanowym motywem lub tematem widokówek. Promenada poprowadzona wzdłuż Kanału Drzewnego pojawiała się na pocztówkach już na początku XX wieku (Sroka 2012: il. 23, 43 -Schlawe i. Pomm. Holzgraben). Założony w latach 1895-1900 młody lasek miejski podzielony alejkami, przy których stały proste ławki z desek, został tematem pocztówki w drugiej dekadzie XX wieku (Sroka 2012: il. 19 - Schlawe Partie in der Promenade Am Wäldchen). Widokówki upamiętniające park miejski, niewielkie założenie w duchu parku angielskiego z secesyjnym pomnikiem ofiar I wojny światowej, wyrzeźbionym przez sławieńskiego artystę Wilhelma Grossa, wydawane były w okresie międzywojennym (Poprawska, Sroka 2002: 70-71). Park Różany zaprojektowany w stylu art deco przy Saarbrucken Platz, jak pokazuje pocztówka z lat 30. XX wieku, był podzielony promieniście na trawniki obsa-
Ryc. 59. Sławno, park Różany, pocztówka: Schlawe i. Pom. Partie am Rosengarten
(Sroka 2012: il. 81)
Architektura i urbanistyka dawnego Sławna w świetle źródeł ikonograficznych	231
dzone różami (Ryc. 59). U zbiegu alejek założono gwiaździsty basen z fontanną. Park urządzony po 1939 roku obok nowej szkoły przy Dietrich-Eckart Platz fotografowany był z różnych stron. Na jednym ze zdjęć w tle widoczne jest Stare Miasto, na innym szkoła. Był to skwer złożony z rozległego prostokątnego trawnika wzdłuż boków obsadzonego krzewami róż, otoczonego alejkami, przy których ustawiono szereg drewnianych ławek, oraz zewnętrznym pasem zieleni z krzewów i drzew odgradzających go od otoczenia (Ryc. 60). Nawet malownicza aleja brzozowa prowadząca do miasta uznana została za godny uwagi motyw promujący urokliwe, zielone Sławno na fotograficznej pocztówce z lat 20. XX wieku (Sroka 2012: il. 18 - Schlawe, Birkenallee).
Ryc. 60. Sławno, park za Kanałem Drzewnym, pocztówka: Schlawe i. Pom. Dietrich-Eckhart
Platz (Sroka 2012: il. 83)
2.9.	Mieszkańcy - obrazy z życia wzięte
Na dawnych zdjęciach oraz pocztówkach sławieńskich ulic i placów przedstawiani byli mieszkańcy Sławna. Jednak stanowią oni sztafaż zwykle pozbawiony indywidualnych rysów, interesujący głównie ze względu na noszone wówczas stroje. Tylko na niektórych kartach osoby pozujące przed swoją firmą mogą być rozpoznane. Z licznych fotografii portretowych, rodzinnych, towarzyskich, jakie zapewne powstały, zna-
232
Ewa Gwiazdowska
nych jest niewiele. Są to m.in. konterfekty sławieńskich burmistrzów zebrane przez autora artykułu poświęconego tym osobistościom (Michaelis 1989a). Owe zdjęcia przedstawiają Augusta Stoebbego, wieloletniego burmistrza urzędującego od 1879 do 1906 roku, Maxa Berlitta (urzędował w latach 1906-1921), Albrechta Lenza (1922-1934), Ericha Scholza (1934— 1936) oraz ostatniego burmistrza Willy’ego Stübsa (1936—1945). Z kilku zdjęć zbiorowych upamiętniających członków sławieńskich związków sportowych wiadomo, jak licznie mieszczanie brali udział w życiu społecznym, szczególnie w Związku Strzeleckim, w klubach tenisowym i gier boiskowych oraz w Stowarzyszeniu Resursy (Michaelis 1989b: 767; Michaelis 1989c: 768).
Ważnym wydarzeniem sławieńskim było poświęcenie kościoła św. Antoniego 29 maja 1928 roku. Z tej okazji odbyła się procesja upamiętniona na widokówce przedstawiającej rynek oraz wydano przyjęcie w hotelu „Deutscher Hof’. Twarze licznych uczestników tego bankietu znane są z zachowanej okolicznościowej fotografii (Sroka 2012: il. 62 — Kirchenweihfest der St. Antoniuskirche/Schlawe, am 29. Mai 1928/Festessen; Hotel „Deutscher Hof”). Pełne uroku zdjęcie dużej grupy dzieci na moście przez Wieprzę to, sądząc po formie skautowskiego kapelusza noszonego przez towarzyszącego im dorosłego, świadectwo, że w Sławnie działała drużyna skautów (Ryc. 61).
Ryc. 61. Sławno, dzieci na moście na Wieprzy (Poprawska, Sroka 2002: 74)
Architektura i urbanistyka dawnego Stawna w świetle źródeł ikonograficznych	233
Znaczenie wydarzeń kulturalnych i artystycznych dla mieszkańców Sławna widoczne jest na zachowanych grupowych fotograficznych portretach muzyków czy aktorów zapraszanych na gościnne występy do miejscowego kina i Domu Gminy Ewangelickiej. Upamiętniony został m.in. pobyt w Sławnie wybitnego aktora Paula Wegenera, który zatrzymał się w hotelu przy rynku, występy kwartetu smyczkowego z Drezna, orkiestry kameralnej z Berlina oraz grupy tanecznej w bankietowo-teatralnej sali prowadzonej przez hotel „Deutscher Hof’ (Ryc. 62).
Ryc. 62. Sławno, grupa taneczna występująca w bankietowo-teatralnej sali hotelu „Deutscher Hof’ (Sroka 2012: il. 52)
W życiu Sławna ważną rolę odgrywał garnizon stacjonującego tu w latach 1817-1901 1. szwadronu 5. pomorskiego pułku huzarów (Lindmajer 1994b: 250). Miał istotne znaczenie zarówno dla gospodarki, jako odbiorca wielu towarów i usług, jak i dla lokalnej społeczności. Obecność garnizonu podnosiła prestiż miasta. Tematem lub motywem wielu kart pocztowych i zdjęć był przemierzający miasto czy odbywający manewry oddział huzarów, budowle garnizonowe i inne motywy wojskowe. Na zdjęciu z 1900 roku oddział został sportretowany na tle odnowionego ryglowego magazynu przy młynie (Ryc. 63). Ciemne, szamerowane białymi galonami kaftany huzarów harmonizują z równie ciemną kratownicową, konstrukcją pobielonej ściany magazynu.
234
Ewa Gwiazdowska
Ryc. 63. Sławno, oddział huzarów na tle magazynu młyńskiego, zdjęcie na płycie szklanej
z 1900 roku (Sroka 2012: il. 45)
Ryc. 64. Sławno, gmach komendantury okręgu, pocztówka: Schlawe Kgl. Bezirkskommando
(zbiory J. Sroki)
Architektura i urbanistyka dawnego Stawna w świetle źródeł ikonograficznych	235
Stojący na skraju miasta budynek komendantury okręgowej upamiętniony został m.in. na barwnej pocztówce z około 1911 roku (Kluszczyńscy, Szkudniewski, Urbaniak 2007: 38) (Ryc. 64). Dzięki perspektywicznemu ujęciu z wysokiego punktu budynek pokazano plastycznie, podkreślając jego rozczłonkowanie. Schodkowe szczyty nawiązujące do budowli średniowiecznych, imitacja w materiale ceglanym kamiennego boniowania wzmacniającego węgły i kamiennych obramień okien nadawały budynkowi charakter obronny i podkreślały jego wojskową funkcję.
Po 1935 roku w wyniku zmian politycznych w okolicy Sławna ponownie zakwaterowano wojsko (na terenach za cegielnią). Wielowidokowe pocztówki upamiętniały koszary mieszczące się w drewnianych barakach, murowane domy oficerów, strzelnicę i zajęcia żołnierzy (Kluszczyńscy, Szkudniewski, Urbaniak 2007: 55; Sroka 2012: il. 67 - Schlawe i. Pom. das Revier; Garnizon Schlawe i. Pom.). Przypuszczalnie widokówki takie wydawano na potrzeby żołnierskiej korespondencji z rodzinami.
Zakończenie
Sławno, szczególnie w obrębie Starego Miasta, zostało bardzo zniszczone podczas wojny, a w powojennych latach zachowane domy stopniowo były wyburzane, wskutek czego w dużym stopniu zatraciło swój historyczny wygląd i układ ulic. Jednak kształt dawnego miasta upamiętniony został w dokumentach obrazowych. Dzięki nim można szczegółowo go odtworzyć. Najstarszy widok, oparty na rysunku z 1614 roku, przedstawia wygląd miasta średniowiecznego, przede wszystkim jego najważniejszych budowli: kościoła farnego, ratusza i bram miejskich. Szczegóły dawnej zabudowy miejskiej nie są dostępne, ale można się ich domyślać, obserwując miasto utrwalane systematycznie na fotografiach XX-wiecznych, rozpowszechnianych w formie kart pocztowych. Ten materiał zdjęciowy, mimo że powstawał w XX wieku, dokumentuje wiele budynków, które do tego czasu zachowały się z poprzednich epok przy bocznych ulicach i w okolicy zburzonych murów miejskich. Także dawne przedmieścia, z których zachowały się tylko pojedyncze budynki, znane są dzięki widokówkom. Duże znaczenie dla poznania urbanistycznej formy Sławna i jego zabudowy mają widoki z lotu ptaka, na których systematycznie udokumentowano poszczególne części miasta, jego przedmieść i okolicy. Panoramy rynku i perspektywy ulic pokazują, jak przebiegała rozbudowa i przebudowa domów mieszczańskich. Widoki wnętrz lokali publicznych mówią o zmieniającej się modzie w tym zakresie. Ciekawego
236
Ewa Gwiazdowska
materiału świadczącego o tym, które budynki Sławna były uważane za najbardziej godne uwagi, dostarcza obserwacja wielowidokowych kart pocztowych wydawanych na przełomie XIX i XX wieku. Na karcie wysłanej w 1897 roku za reprezentacyjne widoki Sławna uznano przedstawienia rynku, kościoła Mariackiego i ratusza (Gruss aus Schlawe). Barwną pocztówkę wysłaną w 1899 roku zdobiła panorama miasta ujęta od południa oraz widok ratusza (Gruss aus Schlawe i. Pom. W. Lüdtke Schlawe i. Pom.). Na owej panoramie zwarta ryglowa zabudowa od strony Holzgraben jest jeszcze dobrze zachowana i jest przykładem tego, jak wyglądała zabudowa całego miasta we wcześniejszych stuleciach. Zapewne tylko przy rynku i głównych ulicach ryglowe domy były piętrowe. Podobne do siebie parterowe domy tworzyły zwartą zabudowę ulic. Wymieniona pocztówka była popularna. Jej wersja jednobarwna była w obiegu już w 1898 roku. Oba widoki zostały skopiowane na skromniejszej karcie w roku 1900 (Gruss aus Schlawe i. Pom.). Wielowidokowa pocztówka o charakterze luksusowym wysłana w 1898 roku była montażem aż sześciu widoków (Kluszczyńscy, Szkudniewski, Urbaniak 2007: 15 - Gruss Aus Schlawe). Przedstawiała umieszczoną pośrodku kompozycji panoramę rynku. Wokół niej rozmieszczono mniejsze widoki godnych uwagi budowli: kościoła farnego, ratusza, starej poczty, progimnazjum i Bramy Koszalińskiej widocznej w perspektywie Köslinerstraße. Motywy rynku, kościoła i ratusza były stałym elementem wczesnych widokówek. Powtarzały się na kolejnych kartach promujących miasto. Na pocztówce wysłanej w 1903 roku widokowi wschodniej pierzei rynku z dominującą nad nią wieżą kościelną i panoramie rynku w stronę ratusza towarzyszyły przedstawienia pro-gimnazjum oraz Kanału Drzewnego z młynem w głębi tej perspektywy (Kluszczyńscy, Szkudniewski, Urbaniak 2007: 16 - Gruss Aus Schlawe Verlag Albert Preuss Schlawe./P.). Pocztówka wysłana w 1906 roku mówiła o dumie mieszkańców Sławna zarówno z budowli średniowiecznych, gotyckich, jak i nowych. W zestawie jej pięciu widoków znalazło się przedstawienie miasta z kościołem i obiema bramami miejskimi z lotu ptaka oraz widoki: Kösliner Vorstadt w stronę Bramy Koszalińskiej, ratusza, młyna od strony podmiejskich łąk i północnej pierzei rynku z dużą kamienicą w stylu historyzmu i Bramą Słupską w głębi Stolperstraße.
Biorąc pod uwagę te zestawy motywów, można podsumować niniejszą analizę dawnej ikonografii Sławna. Zatem to, co najważniejsze, tj. gotycki kościół i z tegoż okresu pochodzące bramy miejskie, budowle przez wieki będące wizytówką miasta, zachowały się do dziś i pozostały znakami określającymi tożsamość Sławna.
Architektura i urbanistyka dawnego Sławna w świetle źródeł ikonograficznych	237
Bibliografia
BARRAN F.R. 1989. Städte - Atlas Pommern, Leer: Gerhard Rautenberg Verlag.
BARTHES R. 2008. Światło obrazu. Uwagi o fotografii, Warszawa: Aletheia.
BÖTTGER L. 1892. Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Köslin, Bd. I, H. 3: Die Kreise Köslin, Kolberg-Körlin, Belgard und Schlawe, Stettin: Leon Sauniers Buchhandlung.
CHOJECKA J. 2013. Gottlieb Samuel Pristaff i jego widoki miast pomorskich, [w:] Historia i kultura Ziemi Sławieńskiej, t. XI: Ośrodki miejskie, W. Rączkowski, J. Sroka (red.), Darłowo—Sławno: Fundacja „Dziedzictwo”, 183—198.
EWE H. (red.) 1979. Stralsunder Bilderhandschrift. Historische Ansichten vorpommerscher Städte, Rostock: Hinstorff.
GAZIŃSKI R. 2002. Akta miasta Sławna, [w:] Archiwum Państwowe w Szczecinie. Przewodnik po zasobie archiwalnym. Akta do 1945 roku, R. Gaziński, P. Gut, M. Szukała (red.), Warszawa—Szczecin: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, 268—269.
GRZELAK J. 2013. Źródła archiwalne z lat 1610—1622 dotyczące sporządzania przez Lubi-nusa mapy Pomorza, [w:] Eilharda Lubinusa podróż przez Pomorze, R. Skrycki (red.), Szczecin: Zamek Książąt Pomorskich, 223—323.
GWIAZDOWSKA E. 2002. Czy dawny obraz Sławna znany jest tylko z Mapy Lubinusa?, [w:] Sławno i Ziemia Sławieńska. Historia i kultura, t. I, W. Łysiak (red.), Poznań: Wydawnictwo „Eco”, 117—126.
GWIAZDOWSKA E. 2004. Ikonografia miasta Sławna w zasobie Instytutu Herdera w Marburgu, Zeszyty Sławieńskie, 2, 19-32.
GWIAZDOWSKA E. 2007. Rola szkicowników w twórczości Augusta Ludwiga Mosta, [w:] August Ludwig Most (1807-1883) pomorski artysta epoki biedermeieru - pommerscher Künstler der Biedermeierzeit, E. Gwiazdowska, R. Makała (red.), Szczecin: Muzeum Narodowe w Szczecinie, 100-120.
Kluszczyńscy J. i Z., Szkudniewski A., Urbaniak T. 2007. Dawny powiat Sławno, Słupsk: Grawipol.
LAMGE G. 1989. Die Marienkirche in Schlawe, [w:] Der Kreis Schlawe, Ein pommersches Heimatbuch, Bd. 2: Die Städte und Landgemeinden, M. Vollack (red.), Husum: Druck-und Verlagsgesselschaft, 740-750.
LINDMAJER J. 1994a, Zabudowa miasta i układ przestrzenny, [w:] Dzieje Sławna, J. Lind-majer (red.), Słupsk: Urząd Miejski w Sławnie, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Słupsku, 143-192.
LINDMAJER J. 1994b. Życie gospodarcze, [w:] Dzieje Sławna, J. Lindmajer (red.), Słupsk: Urząd Miejski w Sławnie, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Słupsku, 193-256.
LINDMAJER J. 1994c. Zagadnienia gospodarcze, [w:] Dzieje Sławna, J. Lindmajer (red.), Słupsk: Urząd Miejski w Sławnie, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Słupsku, 257-309.
MATTHIAS C. 1989. Zur Geschichte der Stadt Schlawe, [w:] Der Kreis Schlawe, Ein pommersches Heimatbuch, Bd. 2: Die Städte und Landgemeinden, M. Vollack (red.), Husum: Druck- und Verlagsgesselschaft, 730-739.
MEISSNER H. 1998. Die Stadttore in Schlawe, Pommern. Kultur und Geschichte, 36(3), 6-9.
MICHAELIS E. v. 1989a. Bürgermeister und Ratsgeschlechter der Stadt Schlawe, [w:] Der Kreis Schlawe, Ein pommersches Heimatbuch, Bd. 2: Die Städte und Landgemeinden, M. Vollack (red.), Husum: Druck- und Verlagsgesselschaft, 750-760.
238
Ewa Gwiazdowska
MICHAELIS E. v. 1989b. Die Liegenschften der Stadt Schlawe, [w:] Der Kreis Schlawe, Ein pommersches Heimatbuch, Bd. 2: Die Städte und Landgemeinden, M. Vollack (red.), Husum: Druck- und Verlagsgesselschaft, 764—767.
MICHAELIS E. v. 1989c. Die Ressourcengesellschaft zu Schlawe, [w:] Der Kreis Schlawe, Ein pommersches Heimatbuch, Bd. 2: Die Städte und Landgemeinden, M. Vollack (red.), Husum: Druck- und Verlagsgesselschaft, 768—769.
POPRAWSKA M., SROKA J. 2002. Sławno. Dawne fotografie i pocztówki. Schlawe. Alte Foto-graphienm und ansichtskarten, Sławno: Sławieński Dom Kultury.
ROGUSKA A. 2004. Tereny zieleni Sławna, Zeszyty Sławieńskie, 2, 51-65.
SCHROEDER K.-H. 2016. Auf der Suche nach Spuren des Johanniterordens in der Stadt Schlawe, Pommern. Zeitschrift für Kultur und Geschichte, 54(2), 12-13.
SROKA J. [2012]. Sławno. Dawne fotografie i pocztówki. Schlawe. Alte Fotografien uns Ansichtskarten, Gdynia: Wydawnictwo Region.
SUHR W. 2007. Diedrich Suhr. Architekt, Schlawe in Pommern, seine Bauten 1921-1929, Hohenfelde [wydawnictwo autorskie].
TEMPLIN K. 1929. Heimstätten der Jugend in Hinterpommern. Bilder aus der Aufbauarbeit eines ländlichen Grenzbezirks im ersten Jahrzehnt nach dem Weltkriege, Berlin: Decker‘s Verlag.
THIEDE F. 1844. Pomerania. Geschichte und Beschreibung des Pommernlandes zur Förderung derpommerschen Vaterlandskunde, Bd. I-VI, Stettin: Verlag von E. Sanne & Comp.
Architektur und Urbanistik der früheren Stadt Schlawe in ikonografischen Quellen aus dem 17. Jh. bis Mitte des 20. Jh.
Zusammenfassung
Der Artikel ist eine Art Analyse der Ikonografie Schlawes, eine Art Quelle zu der Geschichte dieser pommerschen Stadt, ihrer Architektur und Urbanistik, aber auch anderer Aspekte der Stadtgeschichte. Die besprochenen
Ansichten stammen aus der Zeit Anfang des 17. Jh. bis Mitte des 20. Jh. Teilweise betreffen sie auch das Mittelalter, denn sie dokumentieren das Aussehen der gotischen Gebäude und das zur Zeit der Lokation der Stadt angelegte Straßennetz. Die neuzeitigen Quellen und die aus dem 19. Jh. wurden mit grafischer Technik ausgeführt. Es sind Zeichnungen und Stiche. Das ikonografische Material aus dem 20. Jh. besteht vor allem aus Fotografien und Ansichtskarten, die die Vorläufer der Fotografie sind.
Die bildliche Darstellung Schlawes findet man, so wie vieler anderer Orte, die zu dem regierenden Fürsten Pommerns aus dem Hause Greifen gehörten, auf der Bordüre der Großen Landkarte Pommerns von Eilhard Lübben (Lubinus). Dieser Stich entstand 1614. Er ist eine wertvolle Quelle zum Erforschen der
Architektura i urbanistyka dawnego Stawna w świetle źródeł ikonograficznych	239
Stadt vor dem 30-jährigen Krieg. Die Ansichten aus den späteren Jahrhunderten sind weniger glaubwürdig. Unter ihnen sind aber die konservatorischen Zeichnungen, die gotische Monumente dokumentieren, beachtenswert.
Erst die Fotografien aus dem 20. Jh. besitzen reale historische Werte. Diese Quellen sind vielseitig und glaubwürdig. Sie zeigen Ansichten aus der Vogelperspektive, das ganze Panorama der Stadt, Ansichten des Stadtplatzes, die Perspektive der Straßen, sakrale und weltliche Gebäude, das Innere der Schlawer Kirchen, öffentliche Gebäude und gastronomische Lokale mit Vergnügungsstatus, Industriebetriebe und Grünanlagen. Die Fotografien dokumentieren den Ausbau der Stadt und die urbanistische Entwicklung, auch den Verkehr auf den Straßen. Es gibt Fotos von Feierlichkeiten und anderen öffentlichen Veranstaltungen. Dank solcher Fotografien lernt man die Einwohner der Stadt kennen, ihre Bräuche und Angewohnheiten verbunden mit Arbeit und Freizeit.
Themen und Motive der Ansichtskarten sagen aus, was für die Bewohner wichtig war, welche Teile der Stadt sie besonders schätzten und auf die sie stolz waren. Es sind vor allem Monumente des Mittelalters — die Marienkirche und die zwei Stadttore. Diese bis heute erhaltenen Bauwerke zeugen von der ununterbrochenen Fortdauer der Geschichte Schlawes/Slawno und bestimmen damit die Identität der Stadt.
Transport lądowy w Sławnie w latach 1918-1939
Kacper Pencarski (Słupsk)
Wprowadzenie
Niniejsze opracowanie jest próbą przedstawienia transportu w Sławnie w latach 1919-1939 oraz ukazanie jego roli w mieście w powiązaniu z najbliższą okolicą. Sławno, siedziba powiatu, charakteryzowało się odmiennym w porównaniu z siedzibami sąsiednich powiatów (bobolic-kiego (do 1932 roku), koszalińskiego, miasteckiego i słupskiego) oddziaływaniem na powiat. Dobrze skomunikowane Sławno uzupełniało się w funkcjach komunikacyjnych i transportowych z Darłowem i Sianowem, jednakże komplementarność transportu osobowo-towarowego pomiędzy Sławnem a Polanowem wymusiła powstanie w Polanowie odrębnego pomocniczego ośrodka usługowego w powiecie sławieńskim.
W konsekwencji funkcjonalnie Sławno oddziaływało bezpośrednio na północną i centralną część powiatu sławieńskiego, pozostawiając południową jego część (z Polanowem) jako obszar ciążący komunikacyjnie ku Bobolicom i Koszalinowi.
Podstawę niniejszego tekstu stanowią przede wszystkim źródła statystyczne i archiwalne, gdyż w istniejących opracowaniach brakuje pogłębionych studiów nad transportem w Sławnie i powiecie sławieńskim przed 1945 rokiem. Uzupełnieniem może być dokumentacja katastralna umożliwiająca dokładne przeanalizowanie procesów związanych z przekształceniami własnościowymi w Sławnie, o ile odnosiły się one do zmian w strukturze własności w powiązaniu z inwestycjami komunalnymi, w tym inwestycjami drogowymi1.
1	Pomocne w tym zakresie są akta pruskiego Urzędu Katastralnego w Sławnie (Katasteramt Schlawe), przechowywane w Archiwum Państwowym w Koszalinie Oddział w Słupsku, gdzie ogólne zmiany w strukturze własności znajdują odzwierciedlenie
242
Kacper Pencarski
1.	Sieć dróg
Sieć dróg w Sławnie oparto przede wszystkim na istniejącym tu trakcie równoleżnikowym z Gdańska do Szczecina oraz trakcie ze Sławna do Darłowa, mającym w przeszłości nade wszystko handlowy charakter (Jażewicz 2013: 24-25). Stanowiła ona również odzwierciedlenie powszechnie stosowanych na Pomorzu Zachodnim rozwiązań w dziedzinie zagospodarowania przestrzennego oraz połączeniu z tym komunikacji i transportu. Po 1918 roku zaistniała konieczność dostosowania dróg miejskich do wymogów nowoczesnej komunikacji, a przede wszystkim stale wzrastającego ruchu zmotoryzowanego.
Po zakończeniu I wojny światowej transport drogowy w Sławnie i w jego najbliższej okolicy uległ zasadniczym przemianom. Podyktowane było to przede wszystkim coraz większym wykorzystaniem pojazdów silnikowych, które skutecznie wypierały dotychczasowe środki lokomocji oparte na sile zwierząt pociągowych (koni). W ślad za tymi przeobrażeniami zasadniczym zmianom uległy nie tylko ogólne warunki poruszania się po drogach miejskich, ale i zmiany w sławieńskiej infrastrukturze drogowej. Pojawiło się również nowe pojęcie „ulicy”, „drogi” („die Straße”, następnie „die Kunststraße”) w znaczeniu drogi przelotowej, planowanej w swoim przebiegu, a niebędącej wynikiem zmian przestrzennych w kolejnych stuleciach, w których określoną rolę pełnił trakt o nieregularnym biegu.
Zmiana uwarunkowań gospodarczych po 1919 roku, wynikająca z przegranej przez Niemcy wojny, wymusiła konieczność rezygnacji z wielu inwestycji prowadzonych przez władze samorządowe bądź przerzucenie kosztów ich sfinansowania na skarb państwa pruskiego. W taki sposób władze miast prowincji pomorskiej, w tym Sławna, próbowały przeprowadzić konieczne prace drogowe, gdyż stan ulic na skutek zwiększonego ruchu drogowego (a raczej nieprzystosowanej do tego sieci ulic), jak i wieloletnich zaniedbań był z reguły zły. Skupienie zabudowy mieszkalnej i gospodarczej w bezpośrednim sąsiedztwie dróg przelotowych skutkowało naruszeniem konstrukcji budynków, powstawaniem pęknięć ścian i narażeniem budynków na drgania. Zapobiegać miało temu wprowadzenie przez władze Sławna ograniczeń w prędkości coraz liczniejszych ciężkich pojazdów. Rozróżniono ograniczenia prędkości w odniesie-
w sygnaturach: 343, 344, 345, 747, 748 i 749, zamykając się w latach [1865] 1918-1939 [1940-1949]; zob. Archiwum Państwowe w Koszalinie Oddział w Słupsku, Urząd Katastralny w Sławnie, sygn. 343-345, 747-749, passim. O zachowanej dokumentacji katastralnej dotyczącej Sławna i powiatu sławieńskiego zob. Chochuł 2008: 191-193.
Transport lądowy w Sławnie w latach 1918-1939
243
niu do pojazdów ciężarowych bez ładunku i z załadunkiem, co podyktowane było stanem i wytrzymałością nawierzchni ulic2.
Do około 1920 roku w niewielkim stopniu wykonywano prace naprawcze dróg wylotowych ze Sławna. Niektóre z nich charakteryzowały się złożoną sytuacją prawną w zakresie tytułów własności. Przykładem była droga ze Sławna do Żukowa, przylegająca do parcel Urzędu Rentowego w Koszalinie (Fürstlich-Hohenzollernsches Rentenamt), na który władze miasta i powiatu sławieńskiego próbowały w 1928 roku zrzucić obowiązek finansowania utrzymania drogi3. Spór o nie świadczył o sprzeczności interesów między władzami Sławna a instytucjami państwowymi, a także o poszukiwaniach innych form finansowania utrzymania dróg, zwłaszcza dróg przelotowych4. Działania te zakończyły się pozytywnie tylko w przypadku obowiązku utrzymania przez władze miejskie i powiatowe dróg lokalnych5.
Obciążenia fiskalne gminy miejskiej, a przede wszystkim zmiany w prawie podatkowym w 1923 roku, doprowadziły do zapaści budżetu Sławna i budżetu powiatu sławieńskiego w drugim kwartale tego roku. Próby kredytowania inwestycji drogowych były odtąd utrudnione, podmioty zaś udzielające pożyczek (głównie Powiatowa Kasa Oszczędności w Sławnie - Kreissparkasse i Miejska Kasa Oszczędności w Sławnie -Stadtsparkasse) kierowały zapytania do władz rejencji koszalińskiej o wypłacalność sławieńskiej landratury (ta bowiem prowadziła większość inwestycji drogowych w Sławnie) i od niej uzależniały udzielanie kredytów inwestycyjnych6.
W styczniu 1924 roku władze policyjne Sławna wprowadziły w życie przepisy dotyczące ruchu kołowego w mieście. Zakazano m.in. przejazdu pod Bramą Koszalińską i Bramą Słupską oraz w ich pobliżu kierowcom pojazdów, których załadunek stanowiło drewno o dużych rozmiarach, pod karą 150 marek w złocie. Podobne obostrzenia obowiązywały od 1927 roku kierowców samochodów ciężarowych przewożących węgiel, koks, ka-
2	„Kreisblatt des Landkreises Stolp” z 27 lipca 1932 roku, s. 117.
3	Archiwum Państwowe w Koszalinie (dalej: AP Koszalin), Urząd Rentowy Książąt Hohenzollernów w Koszalinie, sygn. 109, pismo Wydziału Powiatowego w Sławnie do Urzędu Rentowego w Koszalinie z 16 stycznia 1929 roku, f. 77-78.
4	Archiwum Państwowe w Szczecinie (dalej: AP Szczecin), Naczelne Prezydium Prowincji Pomorskiej w Szczecinie (dalej: NPPP), sygn. 988, materiały na posiedzenie Krei-stagu w Sławnie z 20 listopada 1924 roku, f. 21 i 16 stycznia 1925 roku, f. 49.
5	AP Szczecin, NPPP, sygn. 988, zarządzenie o zniesieniu obowiązku utrzymania dróg gruntowych w powiecie Sławno z 20 XI 1924 roku, f. 50-51.
6	AP Koszalin, Rejencja Koszalińska (dalej: RK), sygn. 4019, pisma Wydziału Powiatowego w Sławnie do prezydenta rejencji w Koszalinie z 10 sierpnia 1923 roku, f. 276-278 i 14 sierpnia 1925 roku, f. 317; „Schlawer Zeitung” z 20 sierpnia 1923 roku.
244
Kacper Pencarski
mienie itp. Tego rodzaju transport mógł odbywać się jedynie bocznymi drogami w rejonie ul. Dworcowej7. Władze policji w Sławnie informowały również prezydium rejencji w Koszalinie o wzrastającym ruchu samochodów ciężarowych przejeżdżających przez Sławno drogą Słupsk-Koszalin, utrudniających i spowalniających ruch w mieście. Zwracano również uwagę na zły stan techniczny budynków zlokalizowanych w pobliżu dróg przelotowych, pogarszany przez ruch samochodów ciężarowych z załadunkiem. Dodać należy, że ruch pojazdów skutecznie utrudniał inne zadania komunalne związane z wymianą instalacji kanalizacyjnych w ścisłym centrum Sławna8. Natężenie ruchu stało się tak duże, że doprowadziło do składania przez mieszkańców miasta skarg na uciążliwości z tym związane do władz Sławna, powiatu sławieńskiego i rejencji koszalińskiej. Budowę drogi obwodowej, mającej za zadanie przejąć uciążliwy ruch ciężkich pojazdów, zaplanowano jeszcze w 1911 roku, jednakże dopiero krytyczny stan dróg przelotowych szosy ze Szczecina do Gdańska wymusił na władzach Sławna i powiatu sławieńskiego konieczność jej wybudowania w końcu lat 20. ubiegłego wieku9.
Równolegle z działaniami władz Sławna w zakresie poprawy komunikacji i transportu podobne działania prowadziła sławieńska landratura. W 1926 roku władze powiatu sławieńskiego przyjęły do realizacji plan modernizacji dróg w powiecie. Należy jednakże zaznaczyć, że finansowy wkład Sławna w tego rodzaju inwestycje był niewielki czy wręcz symboliczny (np. zabezpieczenie 15 marek na utrzymanie mostu nad Moszczenicą), co wynikało nie tylko z ogólnej zapaści finansowej miasta, ale i z podziału zadań związanych z utrzymaniem dróg między władze miasta i powiatu sławieńskiego10. W 1927 roku plan inwestycji drogowych został zmodyfikowany ze względu na konieczność jego dostosowania do przepisów wydanych przez Związek Komunalny Prowincji Pomorskiej w Szczecinie (Provinzialverband von Pommern). Umożliwiło to pozyskanie z funduszy prowincjonalnych środków na remont drogi ze Sławna do Polanowa11. Zawarcie umów między sławieńskim magistratem a Związ-
7	AP Koszalin, RK, sygn. 4300, „Polizeiverordnung” z 1 lutego 1924 roku (inserat; b.f.); zarządzenie Policji w Sławnie z 19 maja 1927 roku (b.f.).
8	AP Koszalin, RK, sygn. 4334, Stadt Schlawe. Kanalisation des Marktplatzes, der Markt-, Mühlen- u. Bergstraße, plan bez skali z 24 czerwca 1919 roku (b.f.).
9	AP Koszalin, RK, sygn. 4300, pismo Policji w Sławnie do prezydenta rejencji w Koszalinie z 19 maja 1927 roku (b.f.); „Polizeiverordnung” z 8 czerwca 1927 roku (inserat; b.f.).
10	AP Koszalin, RK, sygn. 4060, Haushaltsplan der Straßenverwaltung des Kreises Schlawe für das Rechnungsjahr 1926 (projekt z 5 maja 1926 roku), f. 36-37.
11	AP Koszalin, RK, sygn. 4060, materiały na posiedzenie Kreistagu w Sławnie z 15 listopada 1927 roku, f. 271-272.
Transport lądowy w Sławnie w latach 1918-1939
245
kiem Komunalnym Prowincji Pomorskiej na dofinansowanie przebudowy tej drogi oraz drogi z Sianowa (przez Sławno) do Reblina nastąpiło 27 października 1927 roku12.
Rosnący ruch uliczny oraz niedostosowanie sieci dróg w Sławnie prowadziły do wyznaczania niektórych ulic jako dróg o jednokierunkowym ruchu. Do czasu wejścia w życie kompleksowych planów zagospodarowania przestrzennego decyzje w tym zakresie były wydawane w formie rozporządzeń burmistrza oraz zatwierdzane przez landraturę sławieńską. Wykaz ulic jednokierunkowych oraz ulic i placów o ograniczonym ruchu bądź wykaz ulic wyłączonych z ruchu kołowego lub ruchu samochodów ciężarowych stanowił integralną część rozporządzeń. Stan ulic, nie tylko w ich gęstej siatce ścisłego centrum, budził zastrzeżenia. Przykładowo, prezydent rejencji koszalińskiej w latach 20. i 30. XX wieku wprowadził dalsze obostrzenia w ruchu samochodów ciężarowych, których masa własna przekraczała 5,5 t, polegające na obniżeniu prędkości jazdy do 8 km/h13. W 1930 roku podniesiono prędkość pojazdów ciężarowych do 25 km/h (poniżej 5,5 t) oraz do 15 km/h (dla pojazdów powyżej 5,5 t) na kilku sła-wieńskich ulicach. Ograniczono również ruch przelotowy wyłącznie do obecnych ulic: M. Curie-Skłodowskiej (Stolper Vorstadt), Gdańskiej (Stolperstraße), pl. kard. S. Wyszyńskiego (Markt), Jedności Narodowej (Kösli-ner Vorstadt) i Koszalińskiej (Köslinerstraße)14. Dalsze zmiany prędkości ruchu w Sławnie nastąpiły w 1932 roku i polegały na ograniczeniu prędkości pojazdów osobowych w terenie zabudowanym do 40 km/h (Gołubicki, Kasprowiak 2011: 64).
W Niemczech w 1934 roku wprowadzono numerację dróg przelotowych i szos. Trasa pomiędzy Słupskiem a Szczecinem otrzymała oznaczenie szosy nr 2 (Reichstraße nr 2), natomiast droga ze Sławna do Bobolic przez Polanów - nr 159 (Reichstraße nr 159). Pozostałe drogi lokalne, biorące swój początek w Sławnie, nie miały numerów (Vollack I 1986: 264).
2.	Drogowy transport osobowy
Poczta Rzeszy (Reichspost) miała własny wkład w organizację oraz obsługę przewozów towarowych i pasażerskich. W Sławnie usługi
12	AP Koszalin, RK, sygn. 4060, odpis umowy między Powiatowym Związkiem Komunalnym w Sławnie a Związkiem Komunalnym Prowincji Pomorskiej w Szczecinie z 26 lipca/ 18 sierpnia 1927 roku, f. 273-274.
13	„Amtsblatt der Preußischen Regierung zu Köslin” (dalej: „AdPRK”) z 29 listopada 1924 roku, s. 251.
14	„AdPRK” z 1 listopada 1930 roku, s. 144.
246
Kacper Pencarski
transportowe świadczone przez pocztę pozwalały na skomunikowanie głównie Sławna z najbliższą okolicą - w ramach północnej części powiatu sławieńskiego, a następnie z centralną częścią powiatu. Na linii Sławno-Jarosławiec-Sławno w roku budżetowym 1925/1926 przewieziono łącznie 8595 osób, w roku budżetowym 1926/1927 - 11 651 osób, w roku budżetowym 1929/1930 zaś - 13 959 osób. W lutym 1926 roku na linie tę skierowano dodatkowy autobus15. 1 sierpnia 1929 roku Urząd Pocztowy w Sławnie, za zgodą Naczelnej Dyrekcji Poczty w Koszalinie, uruchomił kolejne stałe linie: Sławno-Wrząca-Reblino-Sławno, Sławno-Postomino-Złakowo-Pieszcz-Sławno, Sławno-Krąg-Laski-Żegocino-Sławno i Sław-no-Krupy-Karwice-Sławno16, a 15 maja 1930 roku linię Sławno-Pę-kanino17.
W połowie 1930 roku w Izbie Przemysłowo-Handlowej w Słupsku zarejestrowani byli następujący przewoźnicy w powiecie sławieńskim: dyrekcja Poczty Rzeszy w Koszalinie obsługująca połączenia: Darłowo-Drozdowo-Łącko, Sławno-Jarosławiec, Sławno-Łącko, Sławno-Krąg, Sławno-Pękanino, Sławno-Słonowice-Reblino-Noskowo-Sławno, Sław-no-Postomino-Złakowo-Pieszcz-Sławno, Sławno-Krąg-Laski-Żegocino-Sławno oraz „Przewoźnik Ludwig w Sianowie” (Fuhrhalter Ludwig, Zanow - połączenie Sianów-Osieki) (Sievers 1929: 114-115; Reich 1938: 356; Czerwiński 1975: 102; Vollack 1986: 264)18.
Nie można pominąć funkcji Darłowa w odniesieniu do transportu w Sławnie i powiecie sławieńskim. W Darłowie i Darłówku ukształtowanie się bazy transportowej, zarówno towarowej, jak i osobowej, przebiegało od około 1920 roku w sposób szczególny. Uruchomienie połączeń autobusowych z Koszalinem i z północną częścią powiatu sławieńskiego pozwoliło na większą aktywizację ludności wiejskiej i jej udział w życiu
15	AP Koszalin, RK, sygn. 4138, Bericht über die Verwaltung u. den Stand der Gemeindeangelegenheiten der Stadt Schlawe für das Geschäftsjahr 1925 (1. April 1925 bis 31. März 1926) (inserat), s. 23; Bericht über die Verwaltung und den Stand der GemeindeAngelegenheiten der Stadt Schlawe für das Geschäftsjahr 1926 (1. April 1926 bis 31. März 1927) (inserat), s. 22.
16	AP Koszalin, RK, sygn. 4138, Bericht über die Verwaltung und den Stand der Gemeindeangelegenheiten der Stadt Schlawe für das Geschäftsjahr 1929 (1. April 1929 bis 31. März 1930) (b.f.).
17	AP Koszalin, RK, sygn. 4138, Bericht über die Verwaltung und den Stand der Gemeindeangelegenheiten der Stadt Schlawe für das Geschäftsjahr 1930 (1. April 1930 bis 31. März 1931) (b.f.); Bericht über die Verwaltung und den Stand der Gemeindeangelegenheiten der Stadt Schlawe für das Geschäftsjahr 1931 (1. April 1931 bis 31. März 1932) (b.f.); Radde 1986: 260.
18	„Ostpommersche Wirtschaft” z: marca 1928 roku, s. 26; lutego 1935 roku, s. 7; Anonim 1931.
Transport lądowy w Sławnie w latach 1918-1939
247
gospodarczym miasta przy jednoczesnej dywersyfikacji środków transportu i rezygnacji z własnego transportu. Z drugiej strony, gospodarcze środowisko Darłowa odczuwało niedosyt z powodu usług przewozowych w zakresie transportu osób przez kolej państwową. Powody do niezadowolenia wynikały przede wszystkim ze słabego powiązania komunikacyjnego z powiatowym Sławnem, które cechowało się mniejszą liczbą podmiotów gospodarczych, jak i liczbą ludności. W Darłowie nastąpiła większa niż w Sławnie koncentracja usług, jednakże organizacja komunikacji Darłowa z pozostałymi częściami powiatu, a w szczególności z ośrodkami miejskimi, tj. z Polanowem, Sianowem i Sławnem, była niedostateczna (Floret, Rosenow 1929: 11; Adressbuch Schlawe 1937: 93).
W celu wprowadzenia jednolitej administracji w zakresie organizacji ruchu drogowego przyjęto oznaczenia pojazdów w postaci tablic rejestracyjnych, których oznaczenie było wspólne dla prowincji pomorskiej bez uwzględnienia podziału na rejencje i powiaty. Prowincja pomorska, a tym samym rejencja koszalińska, otrzymała liczbowo-literowe oznaczenie „I H”, po którym występowały cztery cyfry (do 1927 roku), a następnie pięć bądź sześć cyfr19. Sławnu i powiatowi sławieńskiemu przypadły pule numerów: 19501-20700, 53201-53700, 99901-100400 i 100901-10290020.
Inwestycje drogowe stanowiły okazję do nadużyć związanych z ich realizacją. Sławieński inspektor drogowy (Oberstraßeninspektor) Willi Krause wykorzystywał stanowisko do osiągania nielegalnych dochodów. Wieloletni proceder przestępczy, polegający na zawieraniu porozumienia z dostawcami budulca (głównie z lokalnymi brukarzami i kamieniarzami) na nawierzchnię miejskich ulic poprzez zawyżanie cen rynkowych oraz kosztów robocizny, doprowadził do wytoczenia sprawy karnej przed Wydziałem Karnym Sądu w Słupsku21. Przesłuchano około 50 świadków, sławieński Wydział Powiatowy zaś, opierając się na stwierdzeniu Wy-
19	AP Koszalin, RK, sygn. 549, passim; Das Neue Deutsche Reichsrecht, hrsg. H. Pfundtner i R. Neubert, Berlin 1937, s. 56.
20	AP Szczecin, NPPP, sygn. 2169, Liste über die Verteilung der Nummernreichen für Kraftfahrzeuge auf die Zulassungsbehörden. Provinz Pommern [1927 rok], f. 13-14; Verzeichniss der seit der Aufstellung der letzten Übersicht (23.12.1927 [OP I Nr 12607)] zugewiesen Nummernweisen für Kraftfahrzeuge auf die Zumassungsbehörden, f. 130-131; Übersicht über die Kennzeichung der Kraftfahrzeuge [b.d.], f. 209; Übersicht über die Kennzeichnung der Karaftfahrzeuge [b.d.], f. 225; pismo prezydenta rejencji w Szczecinie do Ministerstwa Komunikacji Rzeszy w Berlinie z 11 czerwca 1938 roku, f. 269; Übersicht über die Kennzeichnung der Kraftfahrzeuge [1938 roku], f. 357-361; pismo prezydenta rejencji w Szczecinie do landratów prowincji pomorskiej, prezydium Policji w Szczecinie i prezydenta rejencji w Koszalinie z 31 października1938 roku, f. 380.
21	„Stolper General-Anzeiger” z 7 grudnia 1929 roku.
248
Kacper Pencarski
działu Karnego, nałożył relatywnie niską karę Krausemu w postaci pozbawienia go miesięcznego dochodu22.
Powiat sławieński był członkiem lokalnych organizacji transportowych. W 1924 roku miasto i powiat przystąpiły do Towarzystwa Komunikacji Ciężarowej (Kraftverkehrsgesellschaft m.b.H.) z siedzibą w Szczecinie i partycypowały w kosztach utrzymania organizacji23.
Okazjonalnie landratura sławieńska wspierała modernizację taboru samochodowego instytucji jej podległych. W 1928 roku władze powiatu wsparły m.in. sfinansowanie zakupu samochodu dla sławieńskiego szpitala, umożliwiającego transport osób do tutejszej lecznicy, a tym samym wyeliminowania transportu konnego. Producentem i dostawcą auta były szczecińskie zakłady motoryzacyjne Stoewera24.
3.	Transport kolejowy
3.1.	Kolej państwowa (Reichsbahn)
Istotnym elementem współtworzącym bazę transportową Sławna była kolej. Można pominąć tutaj kwestie dotyczące transportu kolejowego w odniesieniu do całości powiatu sławieńskiego, by uwypuklić cechy transportu kolejowego w Sławnie. Dodać należy, że istniejąca w latach 20. i 30. XX wieku sieć połączeń kolejowych obejmujących m.in. Sławno ukształtowała się w drugiej połowie XIX wieku25 i uzupełniona została w roku 191126. W 1922 roku nadzór nad działalnością kolei państwowej (podobnie jak przedsiębiorstwa kolei wąskotorowej) objęła Dyrekcja Kolei w Szczecinie (Eisenbahndirektion Stettin), wcześniej Dyrekcja Kolei w Gdańsku (Eisenbahndirektion Danzig). Była to konsekwencja utworzenia państwa polskiego, a następnie umów polsko-niemieckich związanych z przejęciem przez Polskę taboru i linii komunikacyjnych na Pomorzu Nadwiślańskim (Przegiętka 2015: 51-57).
22	AP Koszalin, RK, sygn. 4019, pisma Wydziału Powiatowego w Sławnie do prezydenta rejencji w Koszalinie z 7 grudnia 1929 roku, f. 509-510 i 27 czerwca 1930 roku, f. 511.
23	AP Szczecin, NPPP, sygn. 988, materiały na posiedzenie Kreistagu w Sławnie z 26 marca 1926 roku, f. 257.
24	AP Koszalin, RK, sygn. 4060, materiały na posiedzenie Kreistagu w Sławnie z 26 października 1928 roku, f. 387.
25	1 lipca 1869 roku otwarto linię kolejową na odcinku Koszalin-Słupsk (tzw. Hinter-pommersche Bahn), a 15 listopada 1878 roku na odcinku Korzybie-Sławno—Darłowo (tzw. Preußische Ostbahn).
26	Otwarcie linii kolejowej ze Sławna do Ustki nastąpiło 18 sierpnia 1911 roku.
Transport lądowy w Sławnie w latach 1918-1939
249
Państwowy transport kolejowy funkcjonował w warunkach wynikających ze zmian granic Niemiec po 1918 roku. Tym samym zaistniała konieczność wprowadzenia i zastosowania nowych stawek za przewozy kolejowe, odzwierciedlających zaistniałe uwarunkowania gospodarcze związane m.in. z utworzeniem państwa polskiego, a także z przeobrażeniami, jakim uległ wewnętrzny i zewnętrzny rynek regionalny Sławna. Cenniki usług za przewozy osobowe i towarowe, organizowane oraz obsługiwane przez kolej i pocztę, ogłaszane były nie tylko w oficjalnych komunikatach w dziennikach uchwał władz powiatu sławieńskiego czy władz rejencji koszalińskiej, ale i w pismach ogólnodostępnych27.
Nieznaczne ułatwienia w komunikacji kolejowej nastąpiły wskutek obustronnych porozumień między Polską a Niemcami w zakresie przejazdu koleją przez Pomorze w granicach Rzeczpospolitej (tzw. korytarz -Korridor) (Bock 2012: 63-65). Nie oznaczało to jednakże możliwości włączenia stacji kolei państwowej w Sławnie do atrakcyjnych pod względem kosztów przewozów towarowych pomimo lokalizacji na szlaku kolejowym łączącym Niemcy z Polską i Wolnym Miastem Gdańskiem (Lindmajer
Tabela 1. Przewozy koleją państwową na stacji Sławno w latach gospodarczych
1924/1925—1931/1932
Kategoria przewozów	1924/1925	1925/1926	1926/1927	1929/1930	1930/1931	1931/1932
Liczba osób wyjeżdżających ze stacji Sławno (w liczbach bezwzględnych)	188 550	201888	221262	160 764	149 750	108 988
Dochód z przewozu osób i bagażu podręcznego (w markach)	374 397	425 800	371101	375 534	397 606	310 200
Wywóz rogacizny (w liczbach bezwzględnych)	55 759	77 633	87 934	106 329	120 237	114 495
Przywóz rogacizny (w liczbach bezwzględnych)	40 427	68 379	76 724	83 353	90 544	69 585
Źródło: AP Koszalin, RK, sygn. 4138, Bericht über die Verwaltung und den Stand der GemeindeAngelegenheiten der Stadt Schlawe für das Geschäftsjahr 1924, s. 19 (inserat); Bericht über die Verwaltung u. den Stand der Gemeindeangelegenheiten der Stadt Schlawe für das Geschäftsjahr 1925 (1. April 1925 bis 31. März 1926), s. 23 (inserat); Bericht über die Verwaltung und den Stand der Gemeinde-Angelegenheiten der Stadt Schlawe für das Geschäftsjahr 1926 (1. April 1926 bis 31. März 1927), s. 22 (inserat); Bericht über die Verwaltung und den Stand der Gemeindeangelegenheiten der Stadt Schlawe für das Geschäftsjahr 1929 (1. April 1929 bis 31. März 1930) (b.f.); Bericht über die Verwaltung und den Stand der Gemeindeangelegenheiten der Stadt Schlawe für das Geschäftsjahr 1930 (1. April 1930 bis 31. März 1931) (b.f.); Bericht über die Verwaltung und den Stand der Gemeindeangelegenheiten der Stadt Schlawe für das Geschäftsjahr 1931 (1. April 1931 bis 31. März 1932) (b.f.).
27	„Heimat-Kalender für den Kreis Schlawe” 1928, s. 145-146; „Heimat-Kalender für den Kreis Schlawe” 1929, s. 137-138; „Heimat-Kalender für den Kreis Schlawe” 1930, s. 136; „Heimat-Kalender für den Kreis Schlawe” 1931, s. 28-29, 31-32.
250
Kacper Pencarski
Tabela 2. Przeładunki na stacjach kolejowych w Darłowie,
Stacja kolejowa	1913/1914	1918/1919	1919/1920	1920/1921	1921/1922	1923/1924	1924/1925	1925	1926	1927
Darłowo	98 316	35 502	38 381	53 532	49 030	40 775	59 805	54 934	62 008	32 468
Polanów	22 784	35 638	23 251	29 163	50 687	53 626	33 854	39 141	31 153	38 450
Skibno- -Sianów	20 989	17 858	25 542	53 667	27 539	31 618	26 601	30 149	28 723	17 798
Sławno	98 923	79 735	88 603	85 464	132 883	81 368	67 660	74 699	70 045	46 372
Źródło: „Ostpommersche Witrschaft” z: maja 1924 roku, s. 35; Listopada 1924 roku, s. 123; sierpnia 1929 roku, s. 27; kwietnia 1930 roku, s. 46; lutego 1931 roku, s. 16; lutego 1933 roku, s. 9; marca 1934 1928: 126; Schoene 1929: 86; 1930-1931: 132; Pencarski 2013: 287.
Tabela 3. Liczba sprzedanych biletów kolejowych w Darłowie,
Stacja kolejowa	1918/1919	1919/1920	1920/1921	1921/1922	1922/1923	1923/1924	1924/1925	1926
Darłowoa	54 616	56 034	58 296	56 715	65 564	51 903	57 292	54 783
Polanów	9 353	10 566	14 993	14 455	19 286	20 998	23 287	25 484
Skibno-Sianów	55 570	47 311	44 677	44 940	52 393	40 529	40 360	42 997
Sławno	142 099	193 448	175 484	211 876	224 045	188 608	186 479	219 636
a Odmienne dane podają Walkiewicz, Żukowski (2005: 203) bez wskazania źródła informacji. Źródło: Bahnhofstatistik. Geschäftsjahr 1929; Bahnhofstatistik. Geschäftsjahr 1930; Bahnhofstatistik. Bahnhöfen (Bahnhofstatistik). Geschäftsjahr 1935; „Ostpommersche Wirtschaft” z: maja 1924 roku, s. 6; kwietnia 1930 roku, s. 47; lutego 1931 roku, s. 17; marca 1932 roku, s. 32; lutego 1933 roku, s. 10; s. 31; Sievers 1927: 29; Bartz 1928: 126; Schoene 1929: 86; Schoene 1930-1931: 132; Pencarski
1994: 273; Lewandowski 2000: 101-103, 130-137; Pencarski 2006, 2013). Wynikało to m.in. z faktu, iż w zakresie przewozów towarowych rejestrowanych przez stację w Sławnie nadal dominowały tanie produkty rolne pochodzenia lokalnego (tab. 1). Przewozy towarów pozarolniczych były odzwierciedleniem potrzeb frachtowych przede wszystkim Berlina i w mniejszym stopniu Szczecina (Pfannschmidt 1937: 57-58; Lindmajer 1994: 274).
21 grudnia 1934 roku oddano do użytku linię normalnotorową Sław-no-Polanów-Żydowo, powstałą w wyniku przebudowy dotychczasowej linii wąskotorowej na odcinku Sławno-Gołogóra (Lindmajer 1994: 273)28 (szerzej o tym w podrozdz. 3.2). Po raz kolejny prace związane z przygotowaniem stosownej dokumentacji rozpoczęły się w styczniu 1933 roku. Przebieg linii odbiegał nieco od biegu dotychczasowej linii wąskotorowej w rejonie Sławna i Kosierzewa. W tej kwestii doszło do konfliktów między właścicielami gruntów położonych w sąsiedztwie terenów stanowiących własność kolei wąskotorowej (a więc landratury) a Reichsbahnem, który
28
Pommersche Zeitung” z 31 grudnia 1934 roku.
Transport lądowy w Sławnie w latach 1918-1939
251
Polanowie, Sianowie (Skibnie) i Sławnie w latach 1914—1938 [kg]
1928	1929	1930	1931	1932	1933	1934	1935	1936	1937	1938
61 801	76 628	60 332	44 821	44 661	38 464	54 168	56 843	64 008	139 236	111 432
97 891	39 583	29 151	24 149	20 345	17 690	26 785	33 137	26 366	35 794	43 455
33 359	29 011	31 384	25 810	21 637	20 749	28 521	27 281	18 755	29 258	30 098
79 083	99 686	89 003	72 592	67 907	67 057	77 396	93 280	82 122	116 982	114 809
1925 roku, s. 104; września 1926 roku, s. 40; marca 1927 roku, s. 26; lutego 1928 roku, kwietnia roku, s. 22; kwietnia 1935 roku, s. 15; maja 1936 roku, s. 77; marca-kwietnia 1937 roku, s. 31; Bartz
Polanowie, Sianowie (Skibnie) i Sławnie w latach 1918-1936
1927	1928	1929	1930	1931	1932	1933	1934	1935	1936
65 820	65 822	57 312	57 150	45 204	33 241	30 492	35 391	36 394	38 505
28 264	26 221	28 158	24 702	21 920	15 384	13 523	14 590	14 468	14 470
43 235	41 587	38 011	35 144	30 077	21 266	17 529	18 368	16 514	16 403
190 240	201 046	186 604	168 567	142 677	113 159	105 587	120 859	152 258	154 016
Geschäftsjahr 1931; Bahnhofstatistik. Geschäftsjahr 1933; Statistik der Verkehrsleistungen nach s. 36; sierpnia 1925 roku, s. 105; września 1926 roku, s. 41; marca 1927 roku, s. 27; lutego 1928 roku, marca 1934 roku, s. 23; kwietnia 1935 roku, s. 16; maja 1936 roku, s. 78; marca-kwietnia 1937 roku, 2013: 288.
miał przeprowadzić prace ziemne na dotychczasowym nasypie kolejowym, w Sławnie zaś zmienić bieg linii. W tej sprawie głos zabrało również Ministerstwo Gospodarki i Handlu Prus, staraniem którego dokonano częściowej nacjonalizacji za odszkodowaniem gruntów29. Na wymienionym odcinku wszedł w życie taryfikator Reichsbahnu, a także wyznaczone zostały szlaki kolejowe. Sławno znalazło się na głównym szlaku Biało-gard-Słupsk-Bożepole Wielkie (o długości 159,0 km) oraz na szlakach pobocznych: Korzybie-Sławno-Darłowo (o długości 34,5 km) i Sławno-Ustka (o długości 36,3 km) (Buchweitz, Dobbert, Noack 2011: 26)30.
Do wybuchu II wojny światowej stacja w Sławnie stanowiła ważny węzeł kolejowy w ruchu pasażerskim. Sławno miało bezpośrednie połączenia kolejowe z Berlinem (do 4 par pociągów pospiesznych i jedna para pociągów osobowych w ciągu doby), Szczecinem (2 pary pociągów osobowych), Białogardem, Koszalinem i Stargardem (do 6 par pociągów
29	„AdPRK” z 28 stycznia 1933 roku, s. 7.
30	„AdPRK” z 29 grudnia 1934 roku, s. 230.
252
Kacper Pencarski
osobowych), Gdańskiem i Królewcem (do 4 par pociągów), Słupskiem (do 4 par pociągów pospiesznych i 6 par pociągów osobowych), Ustką (5 par pociągów osobowych), Darłowem (6 par pociągów osobowych), By-towem (5 par pociągów osobowych) i z Polanowem (4 pary pociągów osobowych)31.
3.2.	Kolej wąskotorowa
W latach 1918-1939 akcjonariuszami i podmiotami finansującymi działalność Sławieńskiej Kolei Wąskotorowej S.A. (Schlawer Kleinbahn AG) z siedzibą w Sławnie32 było prezydium prowincji pomorskiej (29% udziałów), państwo pruskie (4%) i landratura powiatu sławieńskiego (67%) (Bäumer, Bufe 1988: 223-225; Meissner 1986: 274-277)33. Jeszcze w 1901 roku członkowie Kreistagu powiatu sławieńskiego podjęli uchwałę
0	przedłużeniu kolei wąskotorowej Sławno-Polanów w kierunku Ustki, przy czym władze Sławna tylko częściowo poparły ten projekt z uwagi zarówno na koszty całości przedsięwzięcia, które nie rekompensowałyby dochodów, jak i nieprzychylność głównie przedstawicieli kół gospodarczych Darłowa34. Analizując dane z tabel 1-5, należy stwierdzić, że udział kolei w transporcie osobowym i towarowym spadał zarówno na kolei państwowej, jak i wąskotorowej; ta ostatnia przestała być atrakcyjna dla spedytorów indywidualnych. Szczególnie spadek udziału w rynku transportowym zauważalny był na kolei wąskotorowej, gdzie nastąpiła utrata niemal połowy masy towarowej i liczby osób w stosunku do lat 1917
1	19 1 835. Spadku osiąganych dochodów nie rekompensowały doraźne naprawy linii wąskotorowej czy zakup taboru; nie mógł również zrekompen-
31	„Amtlicher Taschenfahrplan für den Bezirk der Reichsbahndirektion Stettin und angrenzende Gebiete mit Fernverbindungen, Kleinbahnen u. Schiffsverbindungen. Jahresfahrplan 1942/43 gültig ab 4. Mai 1942”, Stettin 1942, s. 128-131, 140, 141, 162.
32	Koncesji na działalność udzielono 11 grudnia 1896 roku, obsługa ruchu pasażerskiego i towarowego rozpoczęła się 21 grudnia 1897 roku; rozstaw szyn: 750 mm, od 1934 roku 1435 mm, długość węzła: 63,39 km (długość całkowita torowisk: 68,53 km).
33	„AdPRK” z 16 kwietnia 1932 roku, s. 50-51.
34	AP Koszalin, RK, sygn. 4138, Bericht des Magistrats zu Schlawe über die Verwaltungsverhältnisse der Stadt Schlawe für das Jahr 1. April 1900/1901, Schlawe 1901 (inserat), s. 5-7; Bericht des Magistrats zu Schlawe über die Verwaltungsverhältnisse der Stadt Schlawe für das Jahr 1. April 1901/1902, Schlawe 1902, s. 3.
35	AP Koszalin, RK, sygn. 4059, Auszug aus der Rechnung über die Verwaltung der Schlawer Kreisbahn für das Rechnungsjahr 1917 (inserat), f. 9; Auszug aus der Rechnung über die Verwaltung der Schlawer Kreisbahn für das Rechnungsjahr 1918 (inserat), f. 132.
Transport lądowy w Sławnie w latach 1918-1939
253
sować ich zamiar rozbudowy kolei z Gołogóry do Gosławia36. Po raz pierwszy władze powiatu przyznały, że lokalny transport może być zdominowany przez transport drogowy37.
Nic zatem dziwnego, że akcjonariusze kolei wąskotorowej podjęli decyzję o konieczności przebudowy linii wąskotorowej na kolej normalnotorową. Wydział powiatowy w Sławnie, kierując się kosztami utrzymania kolei, zaangażował się w prace związane z przeprojektowaniem linii na kolej normalnotorową. Trzeba podkreślić, że nie chodziło o poprawę komfortu podróży i zwiększenie możliwości spedycyjnych, lecz o przerzucenie kosztów utrzymania linii z władz powiatu na Reichsbahn. Zmieniły się również korzystne uwarunkowania, w jakich budowano i utrzymywano koleje wąskotorowe na przełomie XIX i XX wieku oraz w jakich funkcjonowała sławieńska kolej wąskotorowa (Geißler 1998: 32-35). Służyć temu miała przebudowa torowisk dworca państwowego i wąskotorowego w jeden zintegrowany obiekt obsługiwany przez Reichsbahn, a także sprzedaż lub dzierżawa terenów zbędnych38. Zainteresowanie władz powiatu przekształceniem kolei wąskotorowej w kolej normalnotorową podyktowane było również wysokimi rocznymi kosztami utrzymania taboru kolejowego, na który w roku 1925 składało się m.in. 6 lokomotyw i 101 wagonów towarowych i osobowych różnego typu. Koszt przebudowy linii na odcinku Sławno-Polanów o długości 40,28 km szacowano na 2 350 000 marek (według stanu na 1925 roku), a pokryć je miały władze prowincji pomorskiej oraz Skarb Państwa pruskiego39. Przeprowadzono także analizę i symulację uśrednionych kosztów przewozu koleją (zob. tab. 3), a Komisja do spraw Kolei Wąskotorowej przy sławieńskim Kreistagu rozpoczęła przygotowania do prac nad dokumentacją inwestycji40. Na posiedzeniu z 22 grudnia 1925 roku przyjęto uchwałę o przebudowie linii wąskotorowej na normalnotorową41.
36	AP Koszalin, RK, sygn. 4059, odpis z protokołu z posiedzenia Kreistagu w Sławnie z 3 grudnia 1920 roku, f. 241-242; załącznik do odpisu z protokołu z posiedzenia Kreistagu w Sławnie z 16 czerwca 1922 roku, f. 445.
37	AP Szczecin, NPPP, sygn. 988, materiały na posiedzenie Kreistagu w Sławnie z 22 grudnia 1925 roku, f. 199.
38	AP Koszalin, RK, sygn. 4059, załącznik do protokołu z posiedzenia Kreistagu w Sławnie z 7-8 kwietnia 1922 roku, f. 383; sygn. 4059, załącznik do odpisu z protokołu z posiedzenia Kreistagu w Sławnie z 3 września 1922 roku, f. 500; odpis z protokołu z posiedzenia Kreistagu w Sławnie z 27 października 1922 roku, f. 513-514.
39	AP Koszalin, RK, sygn. 4059, załącznik do porządku obrad Kreistagu w Sławnie z 22 grudnia 1925 roku, f. 836-849.
40	AP Szczecin, NPPP, sygn. 988, materiały na posiedzenie Kreistagu w Sławnie z 22 sierpnia 1925 roku, f. 130.
41	AP Szczecin, NPPP, sygn. 988, materiały na posiedzenie Kreistagu w Sławnie z 15 listopada 1927 roku, f. 585.
254
Kacper Pencarski
Tabela 4. Uśrednione koszty przewozów przez Sławno między wybranymi stacjami kolejowymi w 1925 roku
Przewóz 100 kg zboża			Koszt przewozu przez 1 km [w fenigach]
od stacji	przez stację	do stacji	
Świerczyna	Polanów	Darłowo	101
Świerczyna	Sławno	Darłowo	96
Świerczyna	Polanów	Ustka	104
Świerczyna	Sławno	Ustka	109
Laski	Polanów	Darłowo	110
Laski	Sławno	Darłowo	87
Laski	Polanów	Ustka	110
Laski	Sławno	Ustka	89
Przewóz 100 kg mąki			
Laski	Polanów	Darłowo	44
Laski	Sławno	Darłowo	37
Świerczyna	Polanów	Darłowo	41
Świerczyna	Sławno	Darłowo	42
Źródło: AP Koszalin, ARK, sygn. 4059, załącznik do porządku obrad Kreistagu w Sławnie z 22 grudnia 1925 roku, f. 849; AP Szczecin, NPPP, sygn. 988, materiały na posiedzenie Kreistagu w Sławnie z 22 grudnia 1925 roku, f. 212.
W zakresie inwestycji modernizacyjnych bazy transportowej wchodzącej w skład kolei wąskotorowej na większą skalę prowadzono prace jedynie w Sławnie. W 1922 roku władze powiatu przystąpiły do prac nad powiększeniem tamtejszej rampy przeładunkowej i realizacją tego zadania szybciej niż władze kolei państwowej, gdzie do końca lat 20. odnotowano spadek w przewozach towarowych (tab. 2)42. Landratura sławień-ska przygotowała również plan kompleksowego remontu sławieńskiej kolei wąskotorowej (o wartości 2 350 000 marek), zwracając uwagę na to, że południowa część powiatu (głównie Polanów) jest źle skomunikowana ze Sławnem. Płynność towarowa, jaką utrzymywał Polanów, wynikała raczej ze zwiększonego obrotu towarowego z Koszalinem, a nie - czego życzyłyby sobie władze powiatu - ze Sławnem. Jako błąd postrzegano oddanie do użytku w 1921 roku linii kolei normalnotorowej łączącej Polanów z Korzybiem, gdyż sławieńska landratura już wcześniej starała się o finanse na przebudowę linii wąskotorowej na normalnotorową na od-
42	AP Koszalin, RK, sygn. 4059, „Erwerb eines Wiesenplanes am Kleinbahnhof in Schlawe” z 1 marca 1922 roku, f. 383.
Transport lądowy w Sławnie w latach 1918-1939
255
cinku Sławno-Polanów. Projekt zakładał m.in. rezygnację z trasy ze Sławna do Polanowa przez Kwasowo i Kosierzewo na rzecz trasy Sław-no-Ugacie. Wszystkie powyższe działania pozwoliłyby na nieznaczne skrócenie czasu przejazdu pomiędzy Sławnem a Polanowem (z 1 godz. i 45 min do 1 godz. i 30 min). Z racji tego, iż odcinek pomiędzy Polanowem a Jacinkami był własnością sławieńskiej kolei wąskotorowej oraz koszalińsko-białogardzko-bobolickiej kolei wąskotorowej był trzyszynowy ze względu na inny rozstaw kół stosowany w obu przedsiębiorstwach43. Dodać należy jedynie, że w 1922 roku z prośbą o rozbudowę linii kolei wąskotorowej z Gołogóry do Białego Boru zwrócili się właściciele tamtejszych majątków ziemskich oraz przedsiębiorcy z miasta i okolic Białego Boru. Projekt ten przedstawił również prezydent rejencji koszalińskiej nadprezydentowi prowincji z wnioskiem o pozytywne zaopiniowanie i wydanie zgody na przedłużenie rzeczonego odcinka do Bobolic, a więc na korzyść koszalińsko-bobolicko-białogardzkiego przedsiębiorstwa44. Prace nad zaplanowaniem przebiegu torowiska rozpoczęły się w 1928 roku. Rozważano wówczas cztery warianty jego przebiegu45.
Decyzja o przebudowie kolei na normalnotorową zapadła na posiedzeniu Kreistagu 22 grudnia 1925 roku, Wydział Powiatowy w Sławnie zaś zaciągnął pożyczkę w wysokości 60 000 marek na wsparcie przedsięwzięcia współfinansowanego przez władze prowincji pomorskiej i Skarb Państwa pruskiego46. Na posiedzeniu Kreistagu 19 marca 1926 roku radni podjęli decyzję o zabezpieczeniu 140 000 marek na przebudowę kolei. Liczono również na finansową pomoc władz prowincji pomorskiej47.
43	AP Koszalin, RK, sygn. 4059, „Vorlage zu Nroku 21 der Tagesordnung für den Kreistag am 22. Dezember 1925” (druk informacyjny) z 22 grudnia 1925 roku, f. 836-849.
44	Landesarchiv Greifswald (dalej: LA Greifswald), Rep. 60: Oberpräsidium von Pommern (dalej: Rep. 60), sygn. 1843, prośba o przedłużenie linii kolei wąskotorowej skierowana do nadprezydenta prowincji w Szczecinie (b.d.), f. 80; pismo prezydenta rejencji w Koszalinie do nadprezydenta prowincji w Szczecinie z 29 kwietnia 1922 roku, f. 84.
45	LA Greifswald, Rep. 60, sygn. 1843, Reichskarte. Einheitsblatt Nroku 184 D (25) Pollnow-Rummelsburg i Pom.-Bublitz-Baldenburg (b.d.), 1 : 100 000, f. 99. Zakładano następujące warianty przebiegu linii: (1) utrzymanie jej biegu w dotychczasowym biegu linii kolei wąskotorowej; (2) budowę nowego odcinka Sławno—Kwasowo—Komorowo-Polanowski Las Miejski—Polanów; (3) budowę nowego odcinka Sławno-Smardzewo-Paproty-Sulechówko-Lej-kowo-Sierakowo-Sowno-Krytno-Jacinki-Polanów; (4) budowę nowego odcinka Sławno-Smar-dzewo-Paproty-Niemica-Kusice-Sierakowo-Sowno-Nacław-Garbno-Rosocha-Polanów.
46	AP Koszalin, RK, sygn. 4060, odpis z protokołu z posiedzenia Kreistagu w Sławnie z 27 października 1927 roku, f. 251.
47	AP Koszalin, RK, sygn. 4060, informacja dotycząca przebudowy kolei wąskotorowej na obradach landtagu w Sławnie z 26 marca 1926 roku, f. 59; poufny odpis z protokołu z posiedzenia Kreistagu w Sławnie z 26 marca 1926 roku, f. 76-88.
256
Kacper Pencarski
Przeprowadzono badanie bilansu przedsiębiorstwa, co umożliwiło stwierdzenie nadwyżki finansowej. Wykorzystana miała być również nadwyżka z funduszu odnawialnego (6282 marek), jaką w roku budżetowym 1925/1926 dysponowało przedsiębiorstwo48. W październiku 1928 roku przedsiębiorstwo przekształcono w spółkę akcyjną49. Całość prac sfinalizowano otwarciem linii ze Sławna do Polanowa jako linii normalnotorowej 21 grudnia 1934 roku50.
Tabela 5. Przewozy koleją wąskotorową na stacji Sławno w latach gospodarczych 1924/1925—
1931/1932
Kategoria przewozów	1924/1925	1925/1926	1926/1927	1929/1930	1930/1931	1931/1932
Liczba osób wyjeżdżających ze stacji Sławno (w liczbach bezwzględnych)	24 781	43 293	37 909	30 997	29 559	25 808
Dochód z przewozu osób i bagażu podręcznego (w markach)	374 397	35 821,50	29 918,65	23 802,35	22 373,55	19 571,25
Wywóz rogacizny (w liczbach bezwzględnych)	6813,70	6438,17	5494,30	6343,35	5483,02	4556,60
Źródło: AP Koszalin, ARK, sygn. 4060, załącznik do materiałów na posiedzenie Kreistagu w Sławnie z 31 marca 1927 roku, f. 199; załącznik do materiałów na Kreistag w Sławnie z 15 listopada 1927 roku, f. 249; załącznik do materiałów na posiedzenie Kreistagu w Sławnie z 27 marca 1929 roku, f. 447; sygn. 4138, Bericht über die Verwaltung und den Stand der Gemeinde-Angelegenheiten der Stadt Schlawe für das Geschäftsjahr 1924, s. 20 (inserat); Bericht über die Verwaltung u. den Stand der Gemeindeangelegenheiten der Stadt Schlawe für das Geschäftsjahr 1925 (1. April 1925 bis 31. März 1926), s. 23 (inserat); Bericht über die Verwaltung und den Stand der Gemeinde-Angelegenheiten der Stadt Schlawe für das Geschäftsjahr 1926 (1. April 1926 bis 31. März 1927), s. 22 (inserat); Bericht über die Verwaltung und den Stand der Gemeindeangelegenheiten der Stadt Schlawe für das Geschäftsjahr 1929 (1. April 1929 bis 31. März 1930) (b.f.); Bericht über die Verwaltung und den Stand der Gemeindeangelegenheiten der Stadt Schlawe für das Geschäftsjahr 1930 (1. April 1930 bis 31. März 1931) (b.f.); Bericht über die Verwaltung und den Stand der Gemeindeangelegenheiten der Stadt Schlawe für das Geschäftsjahr 1931 (1. April 1931 bis 31. März 1932) (b.f.).
48	AP Koszalin, RK, sygn. 4060, załącznik do materiałów na posiedzenie Kreistagu w Sławnie z 31 marca 1927 roku, f. 199; poufny odpis protokołu z posiedzenia Kreistagu w Sławnie z 15 listopada 1927 roku, f. 291-292.
49	AP Koszalin, RK, sygn. 4060, materiały na posiedzenie Kreistagu w Sławnie z 26 października 1928 roku, f. 398.
50	Szultka 2013: 71 (tu błędna informacja dotycząca rozstawu szyn po 1934 roku; nie była to linia „średniotorowa” w porównaniu z linią Polanów-Korzybie, którą autor określił jako „szerokotorowa”. Obie linie miały ten sam rozstaw torów — Stankiewicz, Stiasny 2014: A4, A5).
Transport lądowy w Sławnie w latach 1918-1939
257
Zakończenie
Transport kołowy skutecznie konkurował z transportem kolejowym, choć przewozy koleją nadal miały charakter masowy. Transport drogowy dominował wśród podmiotów detalicznych i hurtowych. Władze miasta i powiatu usiłowały wykorzystać atrybuty transportu lotniczego jako środka przewozów pasażerskich i (nieznacznie) towarowych. Próba uruchomienia lądowiska bądź lotniska w Sławnie nie wyszła jednakże poza sferę planów. W 1925 roku w Szczecinie powołano spółkę Pomorska Komunikacja Lotnicza (Luftverkehr Pommern G.m.b.H.), która rok później uruchomiła przeloty na linii Berlin-Królewiec. Władze powiatu sła-wieńskiego na posiedzeniach Kreistagu 22 sierpnia i 22 grudnia 1925 roku podjęły decyzję o przystąpieniu do tej organizacji, mając nadzieję na utworzenia w Sławnie lądowiska dla samolotów kursujących pomiędzy Berlinem i Szczecinem a Gdańskiem. Nie zwracano uwagi na to, że w sąsiednim Słupsku istniało już lądowisko obsługujące ruch pasażerski i pocztowy. Z tego tytułu powiat sławieński przekazywał rocznie 5000 marek Pomorskiej Komunikacji Lotniczej51. Zabezpieczenie i chęć przekazania 100 morgów gruntów leżących w granicach Sławna zdecydowanie nie wystarczało na potrzeby przedsiębiorstwa lotniczego, a samo umożliwienie międzylądowań w mieście nie miałoby ekonomicznego uzasadnienia52. Projekt utworzenia lądowiska w Sławnie upadł.
Po wygranej NSDAP w wyborach do Reichstagu i władz lokalnych, a szczególnie po stwierdzeniu 12 marca 1933 roku ważności wyborów do sławieńskiego Kreistagu zmodyfikowano dotychczasowe założenia planów modernizacji oraz rozbudowy sieci dróg i kolejowej w powiecie sławień-skim. Doszło do niemal całkowitej wymiany radnych we władzach powiatu, co doprowadziło do ostrych sporów politycznych między nowo zaprzysiężonymi radnymi NSDAP a pozostałymi radnymi53. W ostateczności z ambitnych planów w dziedzinie komunikacji, mających raczej charakter wizjonerski, nic nie wyszło.
51	AP Szczecin, NPPP, sygn. 98; Verwaltungsbericht für 1925, f. 330; Verwaltungsbericht für 1926, f. 531.
52	AP Koszalin, RK, sygn. 4059, załącznik do odpisu z protokołu z posiedzenia Kreistagu w Sławnie z 22 grudnia 1925 roku, f. 823; AP Szczecin, NPPP, sygn. 988, materiały na posiedzenie Kreistagu w Sławnie z 22 sierpnia 1925 roku, f. 137 i 22 grudnia 1925 roku, f. 186.
53	W sławieńskim Kreistagu 15 mandatów przypadło członkom NSDAP, siedmiu członkom „Kampffront Schwarz-Weiß-Rot” oraz dwóm członkom SPD; AP Koszalin, RK, sygn. 4060, materiały na posiedzenie Kreistagu w Sławnie z 28 kwietnia 1933 roku, f. 667-676; poufny odpis z protokołu z posiedzenia Kreistagu w Sławnie z 28 kwietnia 1928 roku, f. 678-689.
258
Kacper Pencarski
Bibliografia
Źródła
Archiwum Państwowe w Koszalinie: Rejencja Koszalińska, Urząd Rentowy Książąt Hohenzollernów w Koszalinie.
Archiwum Państwowe w Koszalinie Oddział w Słupsku: Urząd Katastralny w Sławnie.
Archiwum Państwowe w Szczecinie: Naczelne Prezydium Prowincji Pomorskiej w Szczecinie.
Landesarchiv Greifswald: Rep. 60: Oberpräsidium von Pommern.
Źródła drukowane
„Adreßbuch Schlawe” (1937).
„Amtlicher Taschenfahrplan für den Bezirk der Reichsbahndirektion Stettin und angrenzende Gebiete mit Fernverbindungen, Kleinbahnen u. Schiffsverbindungen. Jahresfahrplan 1942/43 gültig ab 4. Mai 1942”, Stettin 1942.
„Amtsblatt der Preußischen Regierung zu Köslin” (1924, 1930, 1932—1934).
Bahnhofstatistik (1929-1933).
„Kreisblatt des Landkreises Stolp” (1932).
Statistik der Verkehrsleistungen nach Bahnhöfen (Bahnhofstatistik). Geschäftsjahr 1935.
Prasa, periodyki
„Heimat-Kalender für den Kreis Schlawe” (1928-1931).
„Ostpommersche Wirtschaft” (1928, 1935).
„Pommersche Zeitung” (1934).
„Schlawer Zeitung” (1923).
„Stolper General-Anzeiger” (1929).
Opracowania
ANONIM 1931. Die Landwirtschaftskammer für die Provinz Pommern, Berlin: Länderdienst.
BARTZ E. 1928. Zur Statistik der pommerschen Wirtschaft, Pommern-Jahrbuch, 1928: 120-129.
BÄUMER W., BUFE S. 1988. Eisenbahnen in Pommern. Ostdeutsche Eisenbahngeschichte, Bd. 3, Egglham: Bufe-Fachburg-Verlag.
BOCK P. 2012. D1 Berlin-Königsberg. Im Transit durch Danzig und durch den „polnischen Korridor”, Freiburg: EK-Verlag GmbH.
BUCHWEITZ R., DOBBERT R., Noack W. 2011. Eisenbahndirektion Stettin, Pasewalk und Greifswald 1851-1990, Berlin: VBN Verlag Bernd Neddermayer.
CHOCHUŁ K. 2008. Powiat sławieński w zasobach Archiwum Państwowego Oddział w Słupsku, [w:] Historia i kultura Ziemi Sławieńskiej, t. VII: Gmina Sławno, W. Rączkowski, J. Sroka (red.), Sławno: Fundacja „Dziedzictwo”, 185-195.
CZERWIŃSKI B. 1975. Z historii komunikacji województwa koszalińskiego i słupskiego w XIX i pierwszej połowie XX wieku, Rocznik Koszaliński, 11: 95-113.
FLORET O., Rosenow K. 1929. Rügenwalde an der Ostsee, Hannover: Dt. Städteverl. Seelemeyer.
GEIßLER A. 1998. Kleinbahnen in Pommern 1892-1914, Wuppertal [maszynopis].
Transport lądowy w Sławnie w latach 1918-1939
259
GOŁUBICKI B., KASPROWIAK R. 2011. Koszalińska komunikacja miejska i plażowa, Łódź: Księży Młyn.
JAŻEWICZ I. 2013. Miejska sieć osadnicza regionu nadmorskiego, Słupsk: Akademia Pomorska w Słupsku.
LEWANDOWSKI A. 2000. Umbruch und Kontinuität. Der Strukturwandel der Wirtschaft Mittel- und Ostpommerns 1918-1975, Hamburg: Dr. Kovac.
LINDMAJER J. 1994. Okres międzywojenny i druga wojna światowa (1918-1945), [w:] Dzieje Sławna, J. Lindmajer (red.), Słupsk: Urząd Miejski w Sławnie, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Słupski, 257-310.
MEISSNER H. 1986. Die Schlawer Kleinbahn, [w:] Der Kreis Schlawe. Ein pommersches Heimatbuch, Bd. I: Der Kreis als Ganzes, M. Vollack (red.), Hussum: Druck- und Verlagsgesselschaft, 274-277.
PENCARSKI K. 2006. Powstanie, rozwój i upadek kolei wąskotorowej w rejencji koszalińskiej, [w:] Życie dawnych Pomorzan, t. III: Materiały z konferencji, Bytów, 14-15 października 2004, W. Łysiak (red.), Poznań: Wydawnictwo „Eco”, 159-168.
PENCARSKI K. 2013. Problemy społeczne i gospodarcze Darłowa i Sławna w latach 19181939, [w:] Historia i kultura Ziemi Sławieńskiej, t. XI: Ośrodki miejskie, W. Rączkow-ski, J. Sroka (red.), Darłowo-Sławno: Fundacja „Dziedzictwo”, 267-300.
PFANNSCHMIDT M. 1937. Die Industriesiedlung in Berlin und in der Mark Brandenburg. Ihre Entwicklung vom Absolutismus bis zur Gegenwart und ihre zukünftigen Entwicklungsmöglichkeiten, Stuttgart-Berlin: W. Kohlhammer Verlag.
PFUNDTNER H., NEUBERT R. (red.) 1937. Das Neue Deutsche Reichsrecht, Berlin: Industrieverlag Spaeth & Linde.
PRZEGIĘTKA M. 2015. Komunikacja i polityka. Transport kolejowy i drogowy w stosunkach polsko-niemieckich w latach 1918-1939, Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu.
RADDE 1986. Die Entwicklung des Postwesens. Mit besonderer Berücksichtigung der Verhältnisse im Schlawer Kreis, [w:] Der Kreis Schlawe. Ein pommersches Heimatbuch, Bd. I: Der Kreis als Ganzes, M. Vollack (red.), Hussum: Druck- und Verlagsgesselschaft, 258-260.
REICH H. 1938. Eisenbahnwesen. Der Kreis Rummelsburg. Ein Heimatbuch, Stettin: Leon Sauniers.
SCHOENE E. 1929. Zur Statistik der Pommerschen Wirtschaft, Pommern-Jahrbuch 1929: 80-95.
SCHOENE E. 1930-1931. Zur Statistik der Pommerschen Wirtschaft, Pommern-Jahrbuch 1930-1931: 122-140.
SIEVERS H. 1927. Ostpommerns Handel und Industrie nach dem Kriege, PommernJahrbuch, 1926-1927: 27-33.
SIEVERS H. 1929. Handel und Industrie mit besonderer Berücksichtigung des Verkehrswesens, [w:] Hinterpommern. Wirtschafts- und Kulturaufgaben eines Grenzbezirkes, C. Cronau (red.), Berlin: M. Bauchwitz, 81-119.
STANKIEWICZ R., Stiasny M. 2014. Atlas linii kolejowych Polski, Rybnik: Eurosprinter.
SZULTKA Z. 2013. Historia Wielina do 1945 roku, Sławno: Fundacja „Dziedzictwo”.
VOLLACK M. 1986. Das Verkehrswesen, [w:] Der Kreis Schlawe. Ein pommersches Heimatbuch, Bd. I: Der Kreis als Ganzes, M. Vollack (red.), Hussum: Druck- und Verlagsgesselschaft, 261-273.
WALKIEWICZ L., ŻUKOWSKI M. 2005. Darłowo. Zarys dziejów, Darłowo: Urząd Miejski w Darłowie.
260
Kacper Pencarski
Der Landtransport in Schlawe von 1918 bis 1939
Zusammenfassung
Ich bespreche den Landtransport in Schlawe von 1918 bis 1939. Ich stelle vor allem die Modernisierung, den Ausbau und die Infrastruktur des Straßennetzes vor, aber auch die Bedingungen des Funktionierens der Staatlichen Eisenbahn und der Schmalspurbahn. Ich zeige die Probleme, die mit der Organisierung und Finanzierung der Strasseninvestitionen verbunden sind. Dies betrifft vor allem den Stadtrat Schlawes, das Landratsamt, so wie die Provinzio-nalbehörde. Ich berühre auch das
Thema der systematischen Nutzung und die Klassifizierung der Strassen des Kreises, auch die Möglichkeit einer Mitfinanzierung der Ausgaben verbunden mit Unterhaltung und Modernisierung.
Der Personentransport spielt eine besondere Rolle, denn die Stadt ist ein zentraler Kommunikationspunkt, da das Straßennetz und die Eisenbahn überregional funktionieren. Das Strassen — und Eisenbahnnetz aus dem 19. Jh. mussten unbedingt modernisiert und ausgebaut werden. Nach 1918 wurden sie in großem Masse dekapitalisiert. Die politischen Verhältnisse und die finanziellen Bedingungen spiegelten die Art der Realisierung wider. Grosse Schwierigkeiten in der Zeit der 20er Jahre gab es mit dem Ausbau des Transportnetzes in Schlawe.
Historyczne przestrzenie miasta we współczesnym kontekście - spojrzenie z... dystansu
Włodzimierz Rączkowski (Poznań)
Wprowadzenie
Miasto to specyficzna struktura planowego zagospodarowania przestrzeni, w której kumulują się różne formy aktywności człowieka, od gospodarczych przez społeczne po ideologiczne. Jest to przestrzeń, gdzie dochodzi do niebywałej intensyfikacji relacji międzyludzkich. W trakcie tych złożonych interakcji powstają materialne ich skutki (budynki, ulice, obiekty kultu, miejsca rekreacji, działań gospodarczych itp.). Można zatem miasto analizować z różnych perspektyw, skupiając się czy to na działaniach ludzi, czy też na skutkach tych działań. Tym samym miasto jest również artefaktem, który może być przedmiotem studiów jako wytwór kultury materialnej (Rybczynski 2001).
Miasta są takim wytworem kultury, który pojawia się na pewnym etapie rozwoju społecznego określanym jako cywilizacja. W różnych częściach świata i w różnych czasach przyjmowały one specyficzne formy w zależności od ustroju społeczno-politycznego i gospodarczego w danej cywilizacji. W Europie Środkowej z fenomenem miast mamy do czynienia od XIII wieku, a zatem wpisane były one w feudalną strukturę społeczno-gospodarczą. Ich dzieje zapisane są w zmianach przestrzeni, formach zabudowy, pojawianiu się i znikaniu określonych struktur. Miasto staje się więc swego rodzaju palimpsestem, gdzie zapisywane i wymazywane są rozmaite informacje o kulturze mieszkańców (Crawford 1953). Kolejne pokolenia wprowadzają nowe elementy i albo utrwalają istnienie dotychczasowych (powodowani różnymi przesłankami), albo eliminują je (również z różnych powodów).
262
Włodzimierz Rączkowski
Miasto jako obiekt kultury często było przedstawiane na rozmaitych widokach - w malarstwie, grafice, fotografii, obecnie też wizualizacjach 3D. Widoki te zwykle świadczą o afirmacji miasta w jego uporządkowaniu, dominacji kultury nad naturą, stają się alegorią dobrego zarządzania, planowania, życia (zob. Rybczynski 2001). Widoki miast ‘z góry’ w jeszcze większym stopniu podkreślały te ich walory. Początkowo były to bardziej ‘wyobrażone’ wizje miasta ‘z góry’, ale z czasem (od wynalezienia balonu i samolotu) stały się bardziej realistyczne. Co więcej, fotografia lotnicza stała się narzędziem planowania przestrzennego miasta (np. Campanella 2001; Macarthur 2013; Roseau 2013). Fotografia lotnicza otworzyła też nowe możliwości i nową perspektywę w spojrzeniu na miasto, analizę jego przestrzeni jako palimpsestu, oceny zarządzania nim, planowania kierunków rozwoju. Można sobie zadać pytanie: Jak miasta jawią się na zdjęciach lotniczych? Spróbuję to pokazać na przykładzie Sławna i miast ziemi sławieńskiej (Darłowa, Polanowa i Sianowa).
1.	Fotografia lotnicza miast - krótka historia
Fotografia lotnicza ma dość długą historię i sięga połowy XIX wieku. Pierwszym, który wykorzystał balon, by wykonać zdjęcia, był francuski fotograf Gaspard-Felix Tournachon (pseudonim Nadar). W latach 1857 i 1858 wykonał serię zdjęć Paryża (Bann 2013). W ten sposób rozpoczęła się historia dokumentowania miast na zdjęciach lotniczych kontynuowana w kolejnych latach. Podobnej próby dokonano w Stanach Zjednoczonych Ameryki - zdjęcia Bostonu w latach 1860-1862 (Hales 1984). Niedawno zidentyfikowano zdjęcia Londynu autorstwa George’a Shadbolta, który w 1882 roku wykonał po raz pierwszy (prawdopodobnie) zdjęcia pionowe (Historic England 2016). Wcześniejsze zdjęcia były zdjęciami ukośnymi.
Właśnie rozróżnienie pomiędzy zdjęciami pionowymi i ukośnymi jest istotne w perspektywie wykorzystywania ich w refleksji nad przestrzenią miasta. Zdjęcia pionowe to takie, które zostały wykonane, gdy ogniskowa aparatu fotograficznego usytuowana jest prostopadle do powierzchni ziemi (dopuszczalne jest odchylenie do 5°). Natomiast ze zdjęciami ukośnymi mamy do czynienia, gdy ogniskowa znajduje się pod innym kątem. Zdjęcia pionowe po odpowiednim przygotowaniu pozwalają na traktowanie ich w kategorii mapy, czyli takiego obrazu powierzchni ziemi, który stwarza możliwości wykonywania pomiarów (odległości, kąty) i zasadniczo nie ma zniekształceń. Równocześnie jednak takie zdjęcie jest trudniejsze w odbiorze. Osoby nieprzygotowane do ‘czytania’ takiego zdjęcia
Historyczne przestrzenie miasta we współczesnym kontekście - spojrzenie z... dystansu 263
mogą mieć trudność w interpretacji widocznych obiektów (dom jest widoczny tylko jako dach, drzewo tylko poprzez obraz korony, niewielki strumień lub droga mogą być przesłonięte zielenią rosnących wzdłuż niech drzew i krzewów). Zdjęcie ukośne zaś pokazuje obraz powierzchni ziemi w ujęciu perspektywicznym, zatem w różnych jego miejscach relacje odległościowe i kątowe prezentują się odmiennie. Z punktu widzenia odbiorcy zdjęcia ukośne są znacznie łatwiejsze do odbioru i często są wręcz narzędziem perswazji czy edukacji. Wyraźnie widać to w sposobie publikowania zdjęć - pionowe najczęściej znajdują się w opracowaniach geograficznych czy związanych z planowaniem przestrzennym (np. Cioł-kosz, Miszalski, Olędzki 1978; Jędrzejczyk 1998; Ostrowski 2007), natomiast ukośne w albumach ilustrujących zalety krajobrazowe miast (np. Ostrowski 2006a; 2006b; 2007; Bailey, Crawford, Williams 2010).
I wojna światowa przyniosła ogromne zmiany w fotografii lotniczej. Jej znaczenie jako materiału szpiegowskiego doprowadziło do istotnych zmian w zakresie statków powietrznych (dynamiczny rozwój lotnictwa, zwłaszcza samolotowego) oraz aparatów fotograficznych (Stichelbaut i in. 2009; Stichelbaut, Cowley 2016). Jakość zdjęć uległa radykalnej poprawie. Dominującą rolę zaczęły odgrywać zdjęcia pionowe. W coraz szerszym stopniu wykorzystywano takie zdjęcia do celów kartograficznych. Kolejnym krokiem w aplikacji zdjęć pionowych stały się fotomapy. W Niemczech konsekwentnie wykonywano je od 1933 roku (np. Rączkow-ski 2004). Pionowe zdjęcia lotnicze stały się też ważnym materiałem w studiach nad programami urbanizacji (Campanella 2001: 123). Wiązało się to również w faktem, iż wiele miast uległo ogromnym zniszczeniom i po I wojnie światowej wymagały odbudowy oraz przebudowy pod kątem nowych koncepcji urbanistycznych czy potrzeb społeczno-gospodarczych (np. Jędrzejczyk 1998).
Z II wojną światową również wiążą się zniszczenia miast, ale także rozwój technologii dotyczącej zarówno lotnictwa, jak i wykonywania zdjęć. Zdjęcia lotnicze (zwłaszcza pionowe) stały się standardowym narzędziem wykorzystywanym w szpiegostwie, kartografii i planowaniu przestrzennym. W kontekście planów związanych z ochroną układów urbanistycznych w Polsce w latach 1988-1970 pozyskano zbiór około 5000 zdjęć lotniczych dla 650 miast (Maliszewski, Andrulewicz, Łotysz 1971).
Nie może zatem dziwić, że zdjęcia lotnicze, zarówno pionowe, jak i ukośne, historyczne i współczesne (Kijowska, Kijowski, Rączkowski 2010) mogą być doskonałym narzędziem w badaniach historycznych przestrzeni miasta.
264
Włodzimierz Rączkowski
2.	Przestrzeń miast ziemi sławieńskiej
w kontekście materiałów kartograficznych i zdjęć lotniczych
Materiały kartograficzne i fotolotnicze to podstawowe źródło badań nad przemianami przestrzeni miast. Dla miast ziemi sławieńskiej takimi głównymi danymi wyjściowymi są mapy niemieckie w skali 1: 25 000 (Urmestischblätter i Mestischblätter) oraz zdjęcia lotnicze. Jedynie dla Sławna zidentyfikowana została fotomapa niemiecka wykonana przez Luftwaffe w listopadzie 1933 roku (por. Rączkowski 2004; Kijowska, Kijowski, Rączkowski 2010). Polanów i Sianów mają dokumentację fotolotniczą (zdjęcia szpiegowskie) z 7 lipca 1944 roku, która znajduje się w The National Archives w Waszyngtonie*. W rozważaniach nad zmianami przestrzeni miasta szczególnie ważne są właśnie takie dane. Mniej przydatne wydają się wcześniejsze materiały ikonograficzne (np. Gwiazdowska 2009; 2010). Pewną wartość poznawczą mają ukośne zdjęcia lotnicze znane z lat 30. XX wieku, a także współczesne.
2.1.	Średniowieczne układy miejskie
Wszystkie miasta ziemi sławieńskiej mają swoją genezę w średniowieczu. Można powiedzieć, że powstały jako efekt programu lokacyjnego prowadzonego przez miejscowe rody feudalne (m.in. Święców). Daty znanych dokumentów kolacyjnych z początku XIV wieku (Darłowo -1312, Polanów - 1313, Sławno - 1317) sugerują właśnie takie planowe działanie. Wątpliwość budzić mogą jednak wyniki badań archeologicznych w Sławnie, które wskazują na budowę murów obronnych (przynajmniej w rejonie Bramy Koszalińskiej) nie później niż w 1315 roku (Wawrzyniak 2003: 33). To by oznaczało wcześniejszą lokację. Dokument lokacyjny z maja 1317 roku może być zatem relokacją, co nie było rzadkim zjawiskiem (np. Popielas-Szultka 1990; Spors 1993). Być może to Święcowie na początku XIV wieku tylko porządkowali przepisy prawa w obszarze swoich odziaływań? Od tego ‘planu’ odstaje tylko Sianów, który miał być lokowany w 1343 roku.
Konsekwencją średniowiecznych lokacji są układy przestrzenne miast. Składa się na nie kilka elementów, które zwykle współwystępują. Są nimi: zbliżony do owalnego zarys miasta, regularna siatka ulic wyzna-
* Dziękuję Panu Mikołajowi Kostyrko za wyszukanie tych zdjęć w archiwum w Waszyngtonie.
Historyczne przestrzenie miasta we współczesnym kontekście - spojrzenie z... dystansu 265
czająca kwartały pod zabudowę, rynek, kościół usytuowany w kwartale odsuniętym od rynku, mury otaczające miasto i związana z nimi ulica obiegająca miasto po wewnętrznej stronie. Na zewnątrz murów znajdowały się działki, pola będące własnością mieszczan i uprawiane przez nich. Bywało, że miasto było lokowane w bezpośrednim sąsiedztwie siedziby właściciela, lecz zwykle było od niej oddzielone. Spoglądając na obrazy miast na mapach Urmestichblätter z lat 30. XIX wieku (Tabl. I), wyraźnie widać układy przestrzenne zgodne ze średniowiecznymi założeniami. Można zatem uznać, iż te układy rzeczywiście reprezentują przestrzeń miast tak, jak wyglądały one w XIV i XV wieku.
Uwagę zwraca dość nietypowy układ przestrzenny Sianowa. Jest on zbliżony do trójkąta, a centralna część miasta też ma taki kształt. Może to sugerować, że miasto powstało na bazie wcześniej lokowanej w tym miejscu wsi (wieś placowa zbliżona do owalnicy). Lokalizacja kościoła w Sianowie może wskazywać, że w zamyśle właściciela miasto miało być większe. Duża konkurencja w najbliższej okolicy (Koszalin, Darłowo) mogła wpłynąć na słabsze tempo rozwoju miasta, niemożność zagospodarowania całej jego przestrzeni.
Przestrzeń miast wyznaczona przywilejem lokacyjnym była elementem trwałym. Właśnie ten obraz na mapach z XIX wieku pokazuje, że tworzyły one zamkniętą przestrzeń. W niewielkim stopniu rozwijały się przedmieścia. Od XIV do XIX wieku nie zachodziły zatem istotne zmiany w przestrzeni miasta. Nie oznacza to, że takich zmian nie było. Pożary, kryzysy, straty wynikające z wojen nie sprzyjały rozwojowi miast, ale też i w sposób istotny nie zmieniały ich organizacji przestrzennej. Niewątpliwie modyfikowana była zabudowa, być może nawet w pewnym stopniu korygowano przebieg i szerokość ulic. Zasadnicza struktura przestrzenna miasta pozostawała niezmienna.
2.2.	Przestrzeń miasta po reformie ustroju miast
Wiek XIX i początek XX wieku przyniosły wyraźne zmiany wynikające z reformy ustroju miast (1808), prowadzącej do likwidacji zróżnicowanych praw w poszczególnych miastach i podporządkowania ich systemowi administracji państwowej, a miasta stały się podmiotami prawa publicznego (Żywczyński 1965: 143-149; Engelmann 1984). Jednym ze skutków tej reformy było ‘otwarcie’ miast z blokującego ich rozwój ograniczenia przestrzennego, swego rodzaju wyjście poza mury. W konsekwencji reforma ta doprowadziła do likwidacji (niekoniecznie fizycznej) murów miejskich jako wyznaczonej granicy miasta, czyli ujednolicone
266
Włodzimierz Rączkowski
prawo objęło zarówno miasto, jak i przedmieścia. W przypadku Darłowa i Sławna nastąpiła rozbiórka murów, a miasta ‘otworzyły się’ na nową przestrzeń. Widoczna na mapach z pierwszej połowy XIX wieku zabudowa, poza średniowiecznym centrum miasta (Tabl. I), może być potraktowana także jako jeden ze skutków tej reformy.
Kolejnym czynnikiem wpływającym na istotne zmiany w przestrzeni miast pruskich w nowych warunkach był stopniowy rozwój komunikacji (drogi, linie kolejowe). To wzdłuż nich następowała ekspansja miast. Proces ten uległ przyspieszeniu wskutek budowy linii kolejowych. Widać to na kolejnej serii map (Mestischblätter) z przełomu XIX i XX wieku (Ryc. 1). Dobrze skomunikowane przedmieścia stały się obszarami ważnych inwestycji gospodarczych, a równolegle strefami rozwoju budownictwa mieszkaniowego.
Ryc. 1. Miasta ziemi sławieńskiej na mapach serii Messtischblätter (skala oryginalna 1 : 25 000, tu skale zmodyfikowane). A — Darłowo, B — Polanów, C — Sianów, D — Sławno
Historyczne przestrzenie miasta we współczesnym kontekście - spojrzenie z... dystansu 267
I wojna światowa oszczędziła miasta ziemi sławieńskiej. Na Pomorzu nie toczyły się walki, więc w przestrzeni miast nie zachodziły istotne zmiany. W dalszym ciągu głównym czynnikiem przemian była gospodarka oraz cyklicznie pojawiające się kryzysy i fazy intensywnego rozwoju. Porównanie planów miast z końca XIX wieku i okresu tuż przed wybuchem II wojny światowej pozwala sformułować wnioski dotyczące intensywności zmian w przestrzeni poszczególnych miast.
W największym stopniu zmiany przestrzenne widoczne są w Sławnie (Ryc. 2). Dotyczy to w szczególności ekspansji miasta na południe (budowa osiedla - ul. Polanowska) oraz na północ w rozwidleniu dróg prowadzących w stronę Sławska i Słupska. Dworzec kolejowy był również rejonem zintensyfikowanej działalności przemysłowo-budowlanej. Stopniowemu zagospodarowaniu poddawane były też tereny na wschód od centrum miasta, głównie na cele edukacyjno-rekreacyjne. Bardzo dokładny obraz stanu przestrzeni miasta daje fotomapa, której wykonanie oparto na
Ryc. 2. Sławno na mapach serii Messtischblätter z roku 1890 (A) i 1938 (B) (skala oryginalna 1 : 25 000, tu zmodyfikowana)
268
Włodzimierz Rączkowski
Ryc. 3. Sławno na fotomapie wykonanej w skali 1 : 25 000 na podstawie pionowych zdjęć
lotniczych z listopada 1933 roku
zdjęciach pionowych z listopada 1933 roku (Ryc. 3). Szczególnie wyraźnie rysuje się na niej wczesna faza zabudowy osiedla - ul. Polanowska, wyraźnie oddalonego od miasta. Warto podkreślić, że taka lokalizacja osiedla nie wprowadzała dysonansu architektonicznego w odniesieniu do miasta. W założeniu (co widać na fotomapie) dominowało tam zaplanowane, ujednolicone budownictwo jednorodzinne.
Historyczne przestrzenie miasta we współczesnym kontekście - spojrzenie z... dystansu 269
Tak wyraźne zmiany w przestrzeni nie są czytelne dla pozostałych miast ziemi sławieńskiej: Darłowa (Ryc. 4), Polanowa (Ryc. 5) i Sianowa (Ryc. 6). Może to świadczyć o tym, iż to węzeł komunikacyjny w Sławnie (połączenia z Gdańskiem, Szczecinem, Darłowem, Kępicami i Polanowem) (por. Pencarski w tym tomie) był głównym czynnikiem rozwojowym. Żadne z pozostałych miast nie miało aż tak rozbudowanej sieci połączeń. Niebagatelną rolę odgrywał również fakt, że Sławno było siedzibą powiatu. W Darłowie zmiany w organizacji przestrzeni miasta dotyczą niewielkich fragmentów wzdłuż drogi w kierunku Ustki oraz w południowej części przy linii kolejowej. W Polanowie najbardziej istotną różnicą
Ryc. 4. Darłowo na mapach serii Messtischblätter z roku 1897 (A) i 1935 (B) (oryginalna
skala 1 : 25 000, tu zmodyfikowana)
Ryc. 5. Polanów na mapach serii Messtischblätter z roku 1897 (A) i 1936 (B) (oryginalna
skala 1 : 25 000, tu zmodyfikowana)
270
Włodzimierz Rączkowski
Ryc. 6. Sianów na mapach serii Messtischblätter z roku 1915 (A) i 1936 (B) (oryginalna skala 1 : 25 000, tu zmodyfikowana)
Ryc. 7. Sianów — rozwój przestrzenny miasta do roku 1944 widoczny na zdjęciu lotniczym
(© NARA)
jest pojawienie się linii kolejowej ze Sławna do Żydowa (por. Pencarski w tym tomie). Również w Sianowie zmiany są niewielkie. Dostrzec można jednak rozbudowaną strefę związaną z fabryką zapałek (por. Konarski
2009) oraz zabudowę mieszkaniową przy drodze w kierunku Skibna.
Historyczne przestrzenie miasta we współczesnym kontekście - spojrzenie z... dystansu 271
Uwagę zwraca przyspieszenie rozbudowy miasta podczas II wojny światowej, co jest wyraźnie widoczne na zdjęciu lotniczym z 1944 roku (Ryc. 7). Zabudową objęty został teren na południe od średniowiecznego centrum (na lewym brzegu Polnicy) oraz wzdłuż ulicy prowadzącej do Polanowa. Wyraźną cechą rozbudowy miast, zwłaszcza budownictwa mieszkaniowego, jest ujednolicona architektura i porządek przestrzenny.
2.3.	Podsumowanie - trwałość przestrzeni miasta
Ten krótki przegląd dotyczący przestrzeni miast ziemi sławień-skiej pokazuje, że ponad 600 lat historii nie prowadziło do szczególnie istotnych przemian. Plan miast ustalony w średniowieczu w dokumentach lokacyjnych stanowił podstawowy punkt odniesienia dla kolejnych działań. Nie wszystkie elementy przestrzeni miast przetrwały. Przykładem mogą być zamki, które znajdowały się w sąsiedztwie miast w Polanowie i Sianowie lub mury miejskie w Sławnie i Darłowie. Jednakże inne podstawowe struktury, czyli lokalizacja rynku, kwartały zabudowy czy miejsca usytuowania kościoła były zasadniczo niezmienne. Ziemia sła-wieńska (i jej miasta) podlegała procesom historycznym, zmieniała się jej przynależność państwowa, przetaczały się przez nią wojny, maszerowały armie, wybuchały pożary. Za każdym razem odbudowa nawiązywała do wcześniejszego układu przestrzennego. Odwoływanie się do tradycji nie przeszkadzało w stopniowym unowocześnianiu miast. Modernizacja Prus w XIX wieku pozwoliła miastom ziemi sławieńskiej rozwinąć się, nie niszcząc tradycyjnych elementów.
3.	II wojna światowa i jej konsekwencje dla przestrzeni miast ziemi sławieńskiej
Bezpośrednie działania zbrojne w początkach 1945 roku nie doprowadziły do istotnych zniszczeń w miastach. Znacznie bardziej tragiczne dla substancji miejskiej były późniejsze działania Armii Czerwonej. Pożary i dewastacje były wynikiem traktowania miast ziemi sławieńskiej przez żołnierzy radzieckich jako terenów zdobycznych, podbitych. Największe zniszczenia miały miejsce w Polanowie i były efektem pożaru wywołanego przez żołnierzy Armii Czerwonej w marcu 1945 roku (Gasz-told 1976). Proporcjonalnie mniejsze straty poniosło Sławno, choć i tam
272
Włodzimierz Rączkowski
zniszczenia objęły ponad 50% zabudowy, głównie w centrum (Żurawski 2008: 130). Darłowo i Sianów uniknęły losu Polanowa i Sławna. Czy i w jaki sposób zniszczenia (lub ich brak) wpłynęły na współczesną przestrzeń miast ziemi sławieńskiej?
Zdjęcia lotnicze to dobre narzędzie pozwalające spojrzeć na aktualną sytuację dotyczącą przestrzeni miast w porównaniu z tym, jak one wyglądały przed II wojną światową. W dyskusji nad korzystaniem ze zdjęć lotniczych w studiach nad miastami (i nie tylko) często podnosi się wątek oderwania od ‘przyziemności’, możliwość refleksji nad naszym byciem-w--świecie (Campanella 2001: 121). Jakie wnioski nasuwają się z obserwacji miast ziemi sławieńskiej z ‘innej perspektywy? Czy możemy się dowiedzieć czegoś o samych sobie? Obecne ‘lotnicze’ spojrzenie na miasta nie prowadzi do zbyt optymistycznych wniosków.
3.1.	Przestrzenie historyczne miast po II wojnie światowej
Grzegorz Kiarszys w tekście Erased Landscapes: Conflict, Memory and Post-World War II Landscape Transformation in Western Poland (2016) potraktował powojenne podejście do układów urbanistycznych w kategoriach wymazywania. Przeanalizował Głogów, Stargard i Miedziankę jako przykłady różnych działań związanych z losami miast po II wojnie światowej na tzw. ziemiach odzyskanych. Główny nacisk położył na kwestie polityczne i gospodarcze. Wydaje się jednak, że problem jest bardziej złożony. Jednym z istotnych jego aspektów jest kwestia polityki konserwatorskiej i jej skutków w obszarze świadomości historycznej.
3.2.	Historyczny kontekst traktowania miast jako dziedzictwa kulturowego
W czas po II wojnie światowej miasta dotknięte zniszczeniami weszły w sytuacji, gdy nie było wypracowanych standardów konserwatorskich. Obowiązywało prawo z okresu międzywojennego (dekret Rady Regencyjnej o opiece nad zabytkami sztuki i kultury z 1918 roku oraz rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej o opiece nad zabytkami z 1928 roku). Dokumenty te wskazywały, że rozplanowanie starych miast podlega ochronie konserwatorskiej. W praktyce uwaga służb konserwatorskich skupiona była jednak na pojedynczych obiektach architektonicznych. W konsekwencji szczegółowe inwentaryzacje układów urbanistycznych
Historyczne przestrzenie miasta we współczesnym kontekście - spojrzenie z... dystansu 273
były sporadyczne (np. Sosnowski 1930), a wręcz unikatowe było podejście do przestrzeni historycznej miasta w kontekście odbudowy zniszczonego na początku I wojny światowej Kalisza (Zarębska 2000).
Takie międzywojenne doświadczenie nie gwarantowało sukcesu odbudowy miast w ich historycznych wymiarach. Skala zniszczeń wielu miast ujawniła problemy i ograniczenia dotychczasowych praktyk konserwatorskich skupionych na pojedynczych obiektach architektonicznych lub ich zespołach (Pruszyński 1991). Szeroko rozpropagowana akcja odbudowy najważniejszych miast Polski (Warszawy, Gdańska, Poznania, Wrocławia) stwarzała wrażenie przemyślanych, dobrze przygotowanych i zorganizowanych działań konserwatorskich w zakresie ochrony układów urbanistycznych. Szybka ich odbudowa wynikała z decyzji ideolo-giczno-propagandowych, a same rozwiązania konserwatorskie rodziły kontrowersje dotyczące przyjętych koncepcji (np. Lubocka-Hoffman 2008; Parysek 2015). Wypracowane w tych miastach praktyki nie stały się modelem dla ochrony wszystkich układów urbanistycznych. Los innych polskich miast (zwłaszcza z terenów tzw. ziem odzyskanych) obraz ten tylko potwierdza.
Istotnym wątkiem w refleksji nad odbudową miast musi być też ustawa o ochronie dóbr kultury i o muzeach z 15 lutego 1962 roku. Wprowadziła ona zapis, że ochronie podlegały obiekty wpisane do rejestru zabytków (art. 4, pkt 1). Oznaczało to, iż obiekty o wartości historycznej mogły być chronione dopiero po wpisaniu ich do rejestru zabytków. Możliwość podjęcia inicjatywy wpisu do rejestru należała do wojewódzkich konserwatorów zabytków oraz prezydiów powiatowych i miejskich rad narodowych. Organy te (a właściwie ludzie w nich pracujący) podejmowały decyzje, co zasługuje na ochronę. Otwierało to pole dla dowolnych interpretacji. W opinii Marka Konopki (2012: 10) ta koncepcja miała „służyć ochronie zabytków, a - jak się okazało - posłużyła jako kamuflaż dla ograniczenia zakresu zainteresowania i interwencji państwa wobec tysięcy obiektów znacznej wartości”. Krystyna Bastowska (2003) pokazała, do czego prowadziła taka praktyka w kontekście zabytkowych kościołów na Pomorzu Środkowym.
Połącznie kwestii propagandowo-ideologicznych, gospodarczych oraz praktyk konserwatorskich zaowocowało kilkoma różnymi wzorcami postępowań, które się wzajemnie przenikały i współtworzyły konteksty działań (m.in. Pruszyński 1991). Do takich praktyk należało w szczególności negowanie wartości, a nawet istnienia dziedzictwa niemieckiego. Z przyczyn ideologicznych wszystko, co wiązało się z obecnością niemiecką na tzw. ziemiach odzyskanych, było negatywnie waloryzowane, nale-
274
Włodzimierz Rączkowski
żało to wymazać ze świadomości Polaków. Negatywna waloryzacja wartości historycznych i architektonicznych powiązanych z działalnością Niemców przez kilka stuleci znalazła doskonałe umocowanie w ustawie
0	ochronie dóbr kultury i o muzeach z 1962 roku. Pod naciskiem oficjalnej ideologii nikt nie próbował nawet występować o wpis do rejestru obiektów stworzonych w tradycji i kulturze niemieckiej. Zatem nie podlegały one ochronie. Co więcej, kształtowała się społeczna praktyka ‘braku myślenia’ o dziedzictwie kulturowym jakiekolwiek by ono nie było. Potrzeby odbudowy kraju (zwłaszcza miast ważnych ze względów historycznych
1	propagandowych) uzasadniały wykorzystanie materiałów budowlanych z... poniemieckich miast, zburzonych kamienic. Historyczne przestrzenie centrów wielu miast stały się puste. Kolejnym ważnym zjawiskiem w powojennej Polsce była tendencja (również sterowana ideologicznie) do uniformizacji i typizacji kultury, w tym zabudowy miast. Puste przestrzenie w miastach mogły zostać wykorzystane właśnie do realizacji takich celów. Niektóre przestrzenie miast uzyskiwały nowe funkcje, często będące w opozycji do tradycyjnych. W nurt sterowany ideologicznie wpisywało się eliminowanie pojedynczych elementów przestrzeni miast (kamienice, kościoły, fabryki itp.), które z różnych przyczyn (ideologicznych, historycznych, religijnych, gospodarczych, turystycznych) nie były pozytywnie waloryzowane.
3.3.	Miasta ziemi sławieńskiej w perspektywie przemian społeczno-polityczno-gospodarczych po II wojnie światowej
Jak wspomniałem, miasta ziemi sławieńskiej w różnym stopniu zostały doświadczone w konsekwencji II wojny światowej. Dwa z nich (Sławno i Polanów) zostały istotnie zniszczone przez Armię Czerwoną już po zakończeniu działań wojennych w tej części Pomorza. Sianów i Darłowo miały więcej szczęścia i ich zabudowy nie dotknęła destrukcja wynikająca z obecności oddziałów wojskowych. Zatem ‘punkt wyjścia’ jest różny. Zestawienie zdjęć lotniczych pokazuje, jak dramatyczne zmiany nastąpiły w Sławnie (Ryc. 8) i Polanowie (Ryc. 9, też Gwiazdowska 2010: Ryc. 1). Całe centrum Sławna uległo zasadniczej zmianie, a układ przestrzenny Polanowa jest prawie nie do poznania. W wypadku Darłowa (Tabl. II) i Sianowa (Ryc. 10) można odnieść wrażenie (pozorne), że zmiany nie nastąpiły.
w*
Historyczne przestrzenie miasta we współczesnym kontekście - spojrzenie z... dystansu 275
Ryc. 8. Sławno na zdjęciach lotniczych. A — miasto w 1935 roku od strony SE, B — miasto
w 1999 roku od strony NE
276
Włodzimierz Rączkowski
Ryc. 9. Polanów na zdjęciach lotniczych. A — zdjęcie pionowe miasta z 7 lipca 1944 roku, wykonane przez USA Force (© NARA), B — miasto w 2012 roku od strony SW
Historyczne przestrzenie miasta we współczesnym kontekście - spojrzenie z... dystansu 277



■■ ■ r
Ryc. 10. Sianów na zdjęciach lotniczych. A — miasto w latach 30. XX wieku od strony NE, B — najstarsza część miasta w 2012 roku od strony NE
278
Włodzimierz Rączkowski
Analizując sytuację Sławna i Polanowa, zauważyć należy, że skala zniszczeń (Ryc. 11) otworzyła w obu miastach pole dla realizacji procesów zarysowanych wcześniej. Problem odbudowy/rekonstrukcji miast rzadko był podejmowany, gdyż było to dziedzictwo niemieckie. Nawet ród Święców, który odegrał istotną rolę w lokacji obu miast, postrzegany był w kategorii ‘zdrajców’ z powodu podpisania przez nich układów z Bran-denburczykami (np. Śliwiński 2003). Zniszczona zabudowa w ówczesnej interpretacji nie spełniała kryterium ‘bycia zabytkiem’ (w większości była to zabudowa młodsza niż z połowy XIX wieku, która była wówczas istotną cezurą - Lubocka-Hoffman 2008: 245). Wyjątek stanowiły tylko obiekty gotyckie, co pozwoliło na odbudowę wielu zniszczonych świątyń (też w Sławnie). Potrzeba odbudowy kraju ze zniszczeń wojennych to był kolejny czynnik powodujący, że materiał budowlany z takich miast był wysyłany do ‘ważniejszych’ miejsc. Z przyczyn ideologiczno-propagandowych bardziej wskazana była odbudowa miast z tradycją polską. To doprowa-
Ryc. 11. Sławno. Zniszczone centrum miasta. A — pierzeja zachodnia i część północnej, B — południowa część starego miasta
Historyczne przestrzenie miasta we współczesnym kontekście - spojrzenie z... dystansu 279
wadziło do ‘oczyszczenia’ centrum obu miast z zabudowy. W wyniku kolejnych procesów związanych z unifikacją i typizacją zabudowy doprowadziły do pojawienia się w centrach miast pojawiły się budynki wielorodzinne. Ta nowa zabudowa nie uwzględniała historycznego układu przestrzennego. W Sławnie nie dość że pojawiło się budownictwo wielkomieszkaniowe w samym średniowiecznym centrum (np. Furmanek 2010), to zlikwidowano też zabudowę wschodniej pierzei rynku. Gotycki kościół stał się dominantą w centrum miasta (Tabl. III: A). W Polanowie układ przestrzenny centrum widoczny jest właściwie tylko w odniesieniu do przebiegu ulic (Tabl. III: B). Paradoksem jest to, iż w Sławnie taka zabudowa pojawiła się pomimo wpisania historycznego układu miasta do rejestru zabytków 14 lutego 1966 roku. Dlaczego doszło do takiej sytuacji? Niewątpliwie ważną rolę musiały tu odegrać względy polityczne, jak i brak poczucia, że historyczny układ przestrzenny jest wartością istotną dla rozwoju miasta.
Z podobną sytuacją mamy do czynienia w Polanowie. W średniowiecznym centrum miasta pojawiły się bloki wielomieszkaniowe. Znaczące przestrzenie, pierwotnie z zabudową z XIX i początków XX wieku, długo pozostawały puste, a niektóre są puste do dziś. Stosunek do przestrzeni historycznych miasta był podobny jak w Sławnie.
W Darłowie ukośne zdjęcia z lat 1999, 2007 i 2012 ujawniają w średniowiecznym centrum zarówno nowoczesne, blokowe budownictwo, jak i puste przestrzenie (Tabl. IV). Zatem po II wojnie światowej część budynków uległa zniszczeniu (wynik braku dbałości o budynki stanowiące niemieckie dziedzictwo?) i w ich miejsce wybudowano nieharmonizujące z otoczeniem domy. Czyli w tych miejscach zadziałały procesy omówione już w przypadku Sławna i Polanowa. Oczywiście skala psucia historycznej przestrzeni jest daleko mniejsza niż we wspomnianych miastach. W Sianowie takie procesy są nieuchwytne (na zdjęciach lotniczych).
Wspomniany proces unifikacji i typizacji budownictwa przekształcający średniowieczne centra Polanowa i Sławna ujawnił się również w tworzeniu zabudowy nowych osiedli poza terenami historycznych przestrzeni miast (Tabl. V). Na zdjęciach lotniczych wyraźnie widoczne są osiedla z blokami mieszkalnymi, które zdecydowanie kontrastują z całokształtem krajobrazów pomorskich. W Sławnie takie skupiska znajdują się w kilku miejscach, w Sianowie na południe od miasta, w Polanowie we wschodniej i północnej części, a w Darłowie w części południowej i zachodniej. Są one rezultatem centralnego planowania i władze lokalne czy miejscowe społeczności nie miały wielkiego wpływu na ich lokalizację i architekturę. Raczej odwrotnie, stanowiły dowód na postępujący rozwój i w jakimś stopniu rozwiązywały problem braku mieszkań.
280
Włodzimierz Rączkowski
3.4.	Współczesne podejście do przestrzeni miast
Lata 90. XX wieku zmieniły sytuację polityczną i gospodarczą w kraju. Na ile przełożyła się ona na postrzeganie historycznych przestrzeni miast czy kształtowanie ich krajobrazów? Analiza zdjęć lotniczych nie pozostawia złudzeń — historyczne przestrzenie miast w dalszym ciągu nie są wartością, o którą należałoby dbać. Nowe przepisy prawne (w tym ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 23 lipca 2003 roku wraz z późniejszymi rozporządzeniami) problem kształtowania przestrzeni ujmują zasadniczo w miejscowych planach zagospodarowania. Obowiązujące przepisy mają gwarantować ład przestrzenny i zrównoważony rozwój. Plany zagospodarowania przygotowywane i uchwalane są przez samorządy oraz opiniowane przez odpowiednie urzędy państwowe. Zatem jakakolwiek ingerencja w przestrzeń miasta jest wynikiem uzgodnień na poziomie lokalnym i regionalnym (np. z Zachodniopomorskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków). Oznacza to, że pojawiające się w historycznych przestrzeniach nowe obiekty są więc rezultatem stanu świadomości historycznej osób działających i podejmujących decyzje na tych dwóch poziomach oraz funkcją lokalnych interesów.
Procesy te są widoczne w miastach, gdzie znajdują się jeszcze niezabudowane działki. Pojawiające się na nich nowe obiekty w żaden sposób nie nawiązują do tradycji, historii. Tylko pogłębiają dysonans przestrzenny. Przykładem może być nowa zabudowa w obrębie średniowiecznego miasta w Sławnie (Tabl. VI: A), lokalizacja sklepów wielkopo-wierzchniowych w Polanowie i Sianowie (Tabl. VI: B, C). Wydaje się, że tylko Darłowo nie wprowadza jeszcze takich elementów do przestrzeni miasta (choć zagrożenie jest ze względu na dużą liczbę pustych działek). Wyraźnie widać, iż to względy ekonomiczne odgrywają nadrzędną rolę. Zastanawiające jest, że lokalne władze zezwalają na takie działania. Można zatem wnioskować, iż też traktują walory historyczne jako mało istotne. Zresztą stan zabytkowych obiektów, ważnych z perspektywy tradycji miast, może potwierdzać to, że przeszłość nie jest wartością. Wiele budynków o walorach historycznych stopniowo popada w ruinę, bo nie ma pomysłów i ‘woli politycznej’ na ich zaadaptowanie do nowych funkcji (Tabl. VII: B, C). Dochodzi nawet do takich sytuacji, jak w Sianowie, gdzie swego rodzaju symbol miasta, czyli fabryka zapałek o ponad stuletniej tradycji została rozebrana (Tabl. VII: A).
Kolejne zjawisko świadczące o jakimkolwiek braku kontroli nad przestrzenią miast zaobserwować można na ich obrzeżach. We wszystkich miastach ziemi sławieńskiej jest to strefa intensywnej zabudowy jedno-
Historyczne przestrzenie miasta we współczesnym kontekście - spojrzenie z... dystansu 281
rodzinnej. Obserwowany w tych rejonach rozwój następuje zgodnie z rytmem indywidualnych możliwości i preferencji właścicieli gruntów. Stoi to w zasadniczej sprzeczności z zasadą harmonijnego rozwoju jednostek osadniczych (Zimnicka, Czerniak 2007). Struktura takich jednostek osadniczych oparta jest na podziale geodezyjnym i tworzy wyizolowane obszary zabudowy mieszkaniowej. W konsekwencji dochodzi do marginalizacji zasad zrównoważonego rozwoju i ładu przestrzennego. Indywidualizacja form architektonicznych czy brak zasad prowadzących do harmonijnej zabudowy prowadzi z jednej strony do dezintegracji przestrzennej, a z drugiej do degradacji estetycznej (Tabl. VIII). Czy nie można było czerpać z tradycji budownictwa z lat 30. XX wieku, gdy w tworzonych planowo osiedlach domków jednorodzinnych obowiązywały reguły, które gwarantowały harmonijne i estetyczne kształtowanie przestrzeni? Zasadniczy cel zagospodarowania przestrzennego (w tym miejscowych planów zagospodarowania), jakim „jest ład przestrzenny decydujący o harmonijnym uporządkowaniu przestrzeni [...] w odniesieniu do uwarunkowań i kierunków określających wymagania społeczno-gospodarcze, funkcjonalne, środowiskowe, kulturowe i kompozycyjno-estetyczne” (Zimnicka, Czerniak 2007: 123) nie są w praktyce realizowane. Można sobie tylko postawić pytanie: Kto za to odpowiada? Dlaczego tak jest? Nie są to pytania retoryczne. Za chaos przestrzenny w miastach odpowiadają władze lokalne, a one reprezentują lokalne społeczności. Społeczności te mają wpojone, przez kilkadziesiąt lat po II wojnie światowej, że dziedzictwo poniemieckich miast jest bez wartości. Ważniejsza jest zatem indywidualna ‘wolność’ niż wspólnotowe dążenie do tworzenia tożsamości lokalnej korzystającej z walorów historycznych przestrzeni.
Zakończenie
‘Wzniesienie się ponad’ daje dosłowną i metaforyczną perspektywę innego spojrzenia na otaczającą nas rzeczywistość, daje inną wiedzę, ale może też symbolizować władzę (Campanella 2001). Z perspektywy tego tekstu spojrzenie ‘z lotu ptaka’ daje wgląd w historię miast ziemi sławieńskiej, ale bardziej istotne jest dostrzeżenie procesów ujmowania, traktowanie, zagospodarowywania przestrzeni miast. Z przykrością należy zauważyć, że współczesne pokolenia nie tworzą w przestrzeni miast ziemi sławieńskiej wartościowych elementów. Raczej dominuje destrukcja tego, co stworzyły poprzednie pokolenia. W procesie tworzenia pa-limpsestu miast ziemi sławieńskiej więcej niszczymy niż proponujemy
282
Włodzimierz Rączkowski
nowego, wartościowego. Wprowadzamy w przestrzeń miast bezstylowe, nieestetyczne elementy. Nie potrafimy zadbać nawet o najcenniejsze zabytki.
Spojrzenie z góry daje władzę nie tylko metaforyczną. Już w latach 30. XX wieku w planowaniu zagospodarowania przestrzennego miast ważną rolę odgrywały zdjęcia lotnicze (Campanella 2001). Dziś dostęp do nich jest bez porównania łatwiejszy. Ale czy planiści, architekci i władze lokalne sięgają po takie narzędzie? Oglądając skutki ich działań, można wnioskować, że jest ono im obce.
Jednakże nie od narzędzi zależy kształt naszej przestrzeni i kierunki działań. Kluczową rolę odgrywają wiedza, mentalność, wrażliwość estetyczna. Jeżeli ich brak, to nawet najlepsze narzędzia nie pomogą. W tym kontekście zaskakujące jest to, że wszystkie miasta ziemi sławieńskiej współpracują z miastami partnerskimi z Niemiec, Szwecji czy Łotwy. Z krótkiego przeglądu przestrzeni tych miast wynika, że tamte władze doceniają historyczne przestrzenie, dbają o ład przestrzenny. Dlaczego władze miast ziemi sławieńskiej nie potrafią uczyć się od swoich partnerów?
Bibliografia
BAILEY R.M., CRAWFORD J., Williams A. 2010. Above Scotland Cities. The National Collection of Aerial Photography, Edinburgh: RCAHMS.
BANN S. 2013. Nadar’s Aerial View, [w:] Seeing from Above. The Aerial View in Visual Culture, M. Dorrian, F. Pousin (red.), London: I.B. Tauris, 83-94.
BASTOWSKA K. 2003. Z dziejów zabytkowych świątyń dawnego województwa koszalińskiego w latach 1945-1989, [w:] Historia i kultura Ziemi Sławieńskiej, t. II, W. Rączkowski, J. Sroka (red.), Sławno: Fundacja „Dziedzictwo”, 197-242.
CAMPANELLA T.J. 2001. Cities from the Sky: An Aerial Portrait of America, New York: Princeton Architectural Press.
CIOŁKOSZ A., MISZALSKI J., OLĘDZKI J.R. 1978. Interpretacja zdjęć lotniczych, Warszawa: PWN.
CRAWFORD O.G.S. 1953. Archaeology in the field, London: Phoenix House.
ENGELMANN B. 1984. Prusy. Kraj nieograniczonych możliwości, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
FURMANEK P. 2010. Przestrzenie publiczne starych miast przed II wojną światową i po powojennej odbudowie, [w:] Problemy kształtowania przestrzeni publicznych, P. Lo-rens, J. Martyniuk-Pęczek (red.), Gdańsk: Wydawnictwo Urbanista, 72-79.
GASZTOLD T. 1976. Wyzwolenie miast i wsi Pomorza Zachodniego w 1945 roku, Koszalin: Koszaliński Ośrodek Naukowo-Badawczy.
GWIAZDOWSKA E. 2010. Na dachu Pomorza - dawna kartografia i ikonografia gminy Polanów, [w:] Historia i kultura Ziemi Sławieńskiej, t. X: Miasto i gmina Polanów, W. Rączkowski, J. Sroka (red.), Sławno-Polanów: Fundacja „Dziedzictwo”, 199-267.
Historyczne przestrzenie miasta we współczesnym kontekście - spojrzenie z... dystansu 283
HALES P.B. 1984. Silver Cities. The Photography of American Urbanization, 1839-1915, Philadelphia: Tempie University Press.
HISTORIO England 2016. Ballooning in Bowler Hats: Early Images From Victorian Skies, <https://heritagecalling.com/2016/04/13/ballooning-in-bowler-hats-early-images-from-victorian-skies/> [dostęp: 14.04.2016].
JĘDRZEJCZYK D. 1998. Zdjęcia lotnicze w koncepcjach urbanistycznych Romana Felińskiego, Fotointerpretacja w Geografii. Problemy Telegeoinformacji, 27, 48-61.
KIARSZYS G. 2016. Erased Landscapes: Conflict, Memory and Post-World War II Landscape Transformation in Western Poland, [w:] Conflict Landscapes and Archaeology from Above, B. Stichelbaut, D. Oowley (red.), Dorchester: AARG, 221-234.
KIJOWSKA J., Kijowski A., RĄCZKOWSKI W. 2010. Politics and landscape change in Poland: c. 1940-2000, [w:] Landscapes Through the Lens. Aerial Photographs and Historic Environment, D.O. Oowley, R.A. Standring, M.J. Abicht (red.), Oxford: Oxbow Books, 155-166.
KONARSKI B. 2009. Fabryka zapałek w Sianowie, [w:] Historia i kultura Ziemi Sławień-skiej, t. VIII: Gmina i miasto Sianów, W. Rączkowski, J. Sroka (red.), Sławno-Sianów: Fundacja „Dziedzictwo”, Urząd Gminy i Miasta Sianów, 321-329.
KONOPKA M. 2012. Aby z dawnego bytu wartości utrwalić i upowszechnić..., Ochrona Zabytków, 65(1-2), 9-34.
LUBOCKA-HOFFMANN M. 2008. Doktryna konserwatorska a odbudowa miast, Studia Elbląskie, 9, 241-249.
MAOARTHUR J. 2013. The Figure from Above: On the Obliqueness of the Plan in Urbanism and Architecture, [w:] Seeing from Above. The Aerial View in Visual Culture, M. Dor-rian, F. Pousin (red.), London: I.B. Tauris, 188-209.
Maliszewski P., Andrulewicz H., Łotysz A. 1971. Dział Zabytków i Architektury ODZ, Ochrona Zabytków, 24(4), 234-244.
OSTROWSKI M. 2006a. Tryptyk Warszawski. Spojrzenie Warsa, Warszawa: Sci-Art.
OSTROWSKI M. 2006b, Tryptyk Warszawski. Oblicze Sawy, Warszawa: Sci-Art.
OSTROWSKI M. 2007. Tryptyk Warszawski. Pokolenie Varsovia.pl, Warszawa: Sci-Art.
PARYSEK J.J. 2015. Rewitalizacja miast w Polsce: wczoraj, dziś i być może jutro, Studia Miejskie, 17, 9-25.
POPIELAS-SZULTKA B. 1990. Początki i lokacja miast na Pomorzu Sławieńsko-Słupskim do połowy XIV wieku, Słupsk: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Słupsku.
PRUSZYŃSKI J. 1991. Polityka i prawo wobec ochrony zabytków wsi i miasteczka, [w:] Wieś i miasteczko u progu zagłady, T. Rudkowski (red.), Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 171-184.
RĄCZKOWSKI W. 2004. Dusty treasure: thoughts on a visit to The Aerial Reconnaissance Archives at Keele University (UK), AARGnews, 29, 9-11.
ROSEAU N. 2013. The City Seen from Aeroplane: Distorted Reflections and Urban Futures, [w:] Seeing from Above. The Aerial View in Visual Culture, M. Dorrian, F. Pousin (red.), London: I.B. Tauris, 210-226.
RYBCZYŃSKI W. 2001. Foreword, [w:] Cities from the Sky: An Aerial Portrait of America, A. Oampanella, New York: Princeton Architectural Press, 6.
SOSNOWSKI O. 1930. Powstanie, układ i cechy charakterystyczne sieci ulicznej na obszarze Wielkiej Warszawy, Warszawa: Zakład Architektury Polskiej.
SPORS J. 1993. Kwestia datowania lokacji trzynastowiecznego miasta na prawie lubeckim, Słupskie Studia Historyczne, 1, 33-46.
284
Włodzimierz Rączkowski
Stichelbaut B., Bourgeois J., Saunders N.J., Chielens P. (red.) 2009. Images of Conflict: Military Aerial Photography and Archaeology, Newcastle-upon-Tyne: Cambridge Scholars Publishing.
STICHELBAUT B., Cowley D. (red.) 2016. Conflict landscapes and Archaeology from Above, Farnham: Ashgate.
ŚLIWIŃSKI B. 2003. Pomorze Wschodnie w okresie rządów księcia polskiego Władysława Łokietka w latach 1306-1309, Gdańsk: Muzeum Archeologiczne w Gdańsku.
WAWRZYNIAK P. 2003. Czy można „zrewolucjonizować” historię Sławna? Archeologia o początkach miasta, [w:] Historia i kultura Ziemi Sławieńskiej, t. II, W. Rączkowski, J. Sroka (red.), Sławno: Fundacja „Dziedzictwo”, 29—39.
ZARĘBSKA T. 2000. Badania i ochrona historycznych miast, [w:] Badania i ochrona zabytków w Polsce w XX wieku, A. Tomaszewski (red.), Warszawa: Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, 35—44.
ZIMNICKA A., CZERNIAK L. 2007. Kształtowanie przestrzeni wsi podmiejskiej na przykładzie oddziaływania miasta Szczecin, Szczecin: Politechnika Szczecińska.
ŻYWCZYŃSKI M. 1965. Historia powszechna 1789-1870, Warszawa: PWN.
Historische Stadtgebiete im zeitgenössischen Kontext - betrachtet mit... Distanz
Zusammenfassung
In einer Stadt als spezifische Form einer geplanten bewirtschafteten Räumlichkeit, kumulieren sich verschiedene Formen der menschlichen Aktivitäten, angefangen bei wirtschaftlichen über gesellschaftliche bis hin zu ideologischen. Es ist eine Räumlichkeit, in der es zu ungewöhnlicher Intensivierung zwischenmenschlicher Beziehungen kommt. Die Analyse von Bildern (Malerei, Graphik, Luftaufnahmen, Visuelle 3D) gibt eine Vorstellung von der Macht, die die Stadt und ihre Räumlichkeit betrifft. Mittelalterliche Städte waren eine wirtschaftliche und zugleich politische Dominanz, trotz ihrer spezifisch eigenen Rechte, Gleichzeitig bildete sie ein bedeutendes wesentliches Kulturzentrum. Wie kann ihre zeitgenössische Räumlichkeit im Kontext ihrer Geschichte interpretiert werden, ihre heutige Tätigkeit im Rahmen der Gebietsgestaltung?
Die Städte der Schlawer Erde wurden in der l. Hälfte des 14. Jh. nach deutschem Recht errichtet (dazu verschiedene Meinungen). Ihre Räumlichkeit wurde nach Traditionen und Regeln gestaltet. Im Prinzip besaßen sie eine ovale Form mit zentralgelegenem Marktplatz, ein reguläres Straßennetz und Kirche außerhalb der wirtschaftlichen Zone. Eine Ausnahme bildet der Plan der Stadt Zanow, der ein verlängertes Dreieck ist. Diese Form gab es noch im 19. Jh., als einerseits rechtliche Regulierungen (1808), und andererseits intensive wirtschaftliche
Historyczne przestrzenie miasta we współczesnym kontekście - spojrzenie z... dystansu 285
Entwicklung (vor allem nach dem Preußisch-Französischen Krieg) eine wesentliche Expansion der städtischen Räumlichkeiten herbeiführten, auch die Ausdehnung der Stadtgebiete nach außerhalb der Stadtgrenze und -mauern (Schla-we, Rügenwalde). Die neue Situation der räumlichen Ausdehnung der Stadt war hauptsachlich mit dem Verlauf der Kommunikationswege verbunden. Es entstanden deutlich abgesonderte Industrieviertel, weit entfernt von den Wohnvierteln der Bürger.
Diese sich harmonisch entwickelnde Städte, die die historischen mittelalterlichen Plane nicht änderten, wurden vom Gewitter des 2. Weltkrieges und der ungewissen Zeit danach, schwer betroffen. Daher befanden sich Pollnow und Schlawe in einer ganz anderen Situation als Rügenwalde und Zanow. Die Wiederaufbauprozesse von Pollnow und Schlawe unterlagen jetzt anderen Aspekten als die der vom Kriegsgewitter nicht betroffenen Städte. Auf die heutigen Stadtgebiete hatten verschiedene Faktoren Einfluss. Juristische Vorschriften (z. B. Gesetz Über Denkmalschutz 1962), der Wiederaufbau anderer wichtigerer polnischer Städte wie Warschau, Danzig, Breslau, Posen, die Tendenz zum Ausmerzen des deutschen kulturellen Erbgutes, der Prozess der Standarisierung und Typisierung der Bebauung (große Wohnblocks). Die Konsequenz war, dass die historischen Stadtgebiete von Schlawe und Pollnow gänzlich ruiniert wurden.
Die Änderungen in Politik, Wirtschaft und Rechtswesen im Bereich Denkmalschutz nach 1989, haben die Situation in Sachen historischer Aufwertung der Stadtgebiete auf Schlawer Erde nicht verbessert. Außergewöhnlich negative Erscheinungen sieht man heute in Pollnow, Schlawe und auch Zanow. Dies bedeutet, dass nicht nur äußerliche Einflüsse Über das Verhältnis zur historischen Stadtbebauung entscheiden, sondern vor allem die Mentalität der Regierenden und der Bürger. Es konnte der Eindruck entstehen, dass die historische Bebauung der Stadt keine Chance habe gegenüber des fehlenden Verstehens der Vergangenheitswerte im Kreieren der bürgerlichen Identität der Bewohner und der regierenden Stadtelite. Partikulare Geschäfte, vor allem ökonomische, führen zur Destruktion dessen, das hundert Jahre lang andauerte und das von der Eigentümlichkeit und Ursprünglichkeit jeder Ortsräumlichkeit zeugte. Eine geistige Blockade führt dazu, dass die Verantwortlichen einiger Städte nichts lernen aus der Zusammenarbeit mit ihren Partnerstädten. Deren räumliche Anordnungen, architektonische Lösungen, obwohl sie zu beneiden sind, erwecken keine entsprechende Reflexion einer durchdachten Strategie der Bebauung der Städte auf Schlawer Erde.
TABLICA I
Tabl. I. Plany miast ziemi sławieńskiej na mapach serii Urmestischblätter z pierwszej połowy XIX wieku (oryginalna skala 1 : 25 000, tu zmieniona)
TABLICA II
A
B
Tabl. II. Centrum Darłowa na zdjęciach lotniczych z lat 30. XX wieku (A) i z roku 2012 (B)
TABLICA III
A
B
Tabl. III. Zmiany w przestrzeni miast. A - Sławno, kościół gotycki stał się dominantą architektoniczną (fot. 1999), B - Polanów, tylko układ ulic oddaje średniowieczny układ przestrzenny miasta (fot. 2012)
TABLICA IV
A
Tabl. IV. Darłowo - zabudowa średniowiecznego centrum miasta. A - puste, niezabudowane parcele (czerwone strzałki), B - współczesna architektura zakłócająca ład przestrzenny (strzałki żółte)
TABLICA V
Tabl. V. Osiedla zabudowane blokami wielomieszkaniowymi poza średniowiecznymi centrami w miastach ziemi sławieńskiej. A, B - Darłowo, C - Polanów, D - Sianów, E - Sławno
• A
TABLICA VI
Tabl. VI. Najnowsza architektura pogłębiająca chaos przestrzenny w średniowiecznych centrach miast - nowe budynki mieszkalne w Sławnie (A), sklepy wielkopo-wierzchniowe w Polanowie (B) i Sianowie (C)
TABLICA VII
Tabl. VII. Zagrożenia dla zabytkowych obiektów w miastach ziemi sławień-skiej: A - zburzona fabryka zapałek w Sianowie, B - Brama Koszalińska w Sławnie od wielu lat niezagospodarowana, C - magazyny z przełomu XIX i XX wieku w Sławnie w stanie zaawansowanej destrukcji
TABLICA VIII
Tabl. VIII. Przykłady stref podmiejskich objętych zabudową jednorodzinną wprowadzającą dezintegrację przestrzenną i degradację estetyczną: A - Darłowo, B - Sianów, C - Polanów, D - Sławno
Dendroflora terenów zieleni Sławna
Zbigniew Sobisz (Słupsk)
Wstęp
Powstawanie terenów zieleni w Sławnie jest związane z jego historią. Największy rozwój tych obiektów przypadł na XVIII i XIX wieku. W tym okresie w Sławnie powstało wiele terenów zieleni, które tworzą świadomie zaplanowany układ w przestrzeni miasta. Jak wynika z analizy materiałów historycznych, każdy teren zieleni miał swoje odrębne znaczenie i pełnił określone funkcje w mieście.
W 1749 roku przed domami przeprowadzono akcję sadzenia drzew morwy, co związane było z projektem hodowania jedwabników. Rok później w całym mieście posadzono 84 drzewa tego gatunku. Natomiast w 1743 roku w źródłach wspomina się o zakładaniu upraw chmielu na produkcję piwa. W 1754 roku kontynuowano sadzenie żywopłotów morwowych. W XVIII wieku wydano rozporządzenie o likwidacji cmentarzy przy kościołach (Stoebbe 1898).
W 1858 roku założono Towarzystwo Upiększania Miasta, w którym aktywną działalność prowadziła rodzina Flemmingów (Lindmajer 1994). Z ich inicjatywy w 1857 roku na terenie dawnych wałów (najprawdopodobniej po północnej stronie miasta) założono promenadę sukcesywnie rozbudowywaną i obsadzaną drzewami. W latach 1880-1881 część lasu miejskiego przy owej promenadzie przeznaczono na park. W 1867 roku Bractwo Strzeleckie otrzymało od miasta teren, w lesie po wschodniej stronie miasta, na strzelnicę (Stoebbe 1898). Rozpoczęte tuż po połowie XIX wieku prace porządkujące i poprawiające estetykę miasta zintensyfikowano na początku XX wieku. Jeszcze przed wybuchem I wojny światowej Stare Miasto otoczono szerokim pasem zieleni po stronie wschodniej i północno-wschodniej oraz ciągiem promenad opasujących cały obwód miasta (Hinz 1992). Po stronie wschodniej promenada nosiła nazwę Promenady Wschodniej (Ost Promenade), dalej w kierunku zachod-
288
Zbigniew Sobisz
nim na jej przedłużeniu biegła wytyczona wtedy Promenada Strzelecka (Schützenpromenade), która po stronie zachodniej przechodziła w Promenadę Zachodnią (West Promenade) biegnącą aż do północnych krańców miasta. Stare Miasto od strony północnej obiegała Promenada Lipowa (Linden Promenade) usytuowana równolegle do ulicy Gdańskiej, zamykająca od północy park Miejski (Weidemann 1913). Po I wojnie światowej na terenie parku postawiono pomnik poświęcony pamięci poległych żołnierzy. Bagnisto-łąkowy teren pomiędzy kanałem Młyńskim a torami kolejowymi przeznaczono na park, któremu nadano nazwę Kaiser Wilhelms Park. Tereny te zagospodarowano w pełni dopiero w latach 30. XX wieku (Weidemann 1913).
W okresie międzywojennym tworzono spacerowe promenady, m.in. wzdłuż Kanału Miejskiego i Moszczenicy, łączące różne tereny zieleni (Pokorski, Siwiec 1998). W 1936 roku zmodernizowano tym sposobem ul. Polanowską (na długości 1 km), w 1937 roku wyłożono kostką ulice o długości 1,8 km, starannie odnowiono chodniki przy śródmiejskich ulicach, wytyczono i utwardzono nowe, sadzono krzewy ozdobne i drzewa. Zadbano o estetykę i dostępność terenów wypoczynkowych na obrzeżach miasta, budując ciągi spacerowe, skwery, formując groble i nasypy przez podmokłe tereny nad Wieprzą w stronę Warszkowa (Jarzemska i in. 2003).
Pierwsze daty florystyczne z okolic Sławna pochodzą z roku 1933. Zachował się bowiem zielnik z lat 1933-1934 (Celka i in. 2003). Wiarygodne informacje o istnieniu Ogrodu Botanicznego w Sławnie pochodzą z kart zielnikowych datowanych na lata 1937-1943 ze zbiorów Muzeum w Darłowie. Obecnie zbiory te są przechowywane w Herbarium Zakładu Botaniki i Ochrony Przyrody (SLTC) Akademii Pomorskiej w Słupsku. Kolejnych informacji dostarczają późniejsze prace mające obecnie ogromną wartość historyczną, dotyczące parków i zieleńców miasta (Kownas, Sie-nicka 1965; Szymczyk 1982; Roguska 2004).
Celem pracy jest ustalenie listy taksonów dendroflory terenów zieleni miasta Sławno z uwzględnieniem statusu ich ochrony prawnej, grup geo-graficzno-historycznych i form życiowych.
1. Materiał i metody
W pracy przedstawiam stan zachowania terenów zieleni w Sławnie, gdzie badania prowadziłem w latach 2014-2016. Nazewnictwo roślin naczyniowych podałem za Mirkiem i in. (2002). Nomenklatura odmian
Dendroflora terenów zieleni Sławna
289
i form botanicznych oraz mieszańców jest zgodna z dziełem Senety i Do-latowskiego (2002).
Status ochronny gatunków przyjąłem za Rozporządzeniem Ministra Środowiska1, gdzie: OC to gatunek objęty całkowitą ochroną prawną, a OCz to gatunek objęty częściową ochroną prawną.
Klasyfikację form życiowych, przedstawioną przez C. Raunkiaera w 1905 roku, ustaliłem według Zarzyckiego i in. (2002). Podział geogra-ficzno-historyczny flory prezentowany w niniejszej pracy jest oparty na koncepcji zaprezentowanej w pracach Chmiela (1993), Zająca i in. (1998) oraz Tokarskiej-Guzik i in. ( 2012). Każdy gatunek zaszeregowałem do jednej z poniżej podanych grup:
1.	Spontaneofity - gatunki rodzime miejscowego pochodzenia:
a)	spontaneofity niesynantropijne (Sp) - gatunki rodzime występujące prawie wyłącznie na siedliskach naturalnych i półnatural-nych;
b)	spontaneofity półsynantropijne (Sp/Ap) - gatunki rodzime występujące z dużą częstością także w układach półnaturalnych i antropogenicznych, lecz nie zatracające związku z naturalnymi siedliskami;
c)	spontaneofity synantropijne = apofity (Ap) - gatunki rodzime występujące wyłącznie lub prawie wyłącznie na siedliskach pół-naturalnych i antropogenicznych, a ich związek z autogeniczny-mi zbiorowiskami jest często trudny do ustalenia.
2.	Antropofity - taksony, które powstały na danym terenie (antropo-
phyta antropogena), przywędrowały (antropophyta adventiva) lub
przetrwały tam dzięki człowiekowi (antropophyta resistentia):
a)	metafity - gatunki obcego pochodzenia trwale zadomowione;
b)	kenofity (Ken) - gatunki, które przybyły lub powstały dzięki człowiekowi po odkryciu Ameryki;
c)	diafity (D) - gatunki obce pojawiające się tylko okresowo bez świadomego udziału człowieka (agrestoefemerofity) lub przejściowo dziczejące z uprawy (ergazjoefemerofity).
W diagnozie zasięgowej gatunków trwale zadomowionych na badanym obszarze i terenach sąsiednich uwzględniłem zasięg pierwotny i wtórny, a w przypadku diafitów tylko ich zasięg pierwotny. Informacje o zasięgach czerpałem z opracowań Meusela i Jägera (1992) oraz M. Zając i A. Zająca (2009).
1 Rozporządzenie Ministra Środowiska z 9 października 2014 roku w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. RP, poz. 1409).
290
Zbigniew Sobisz
Tabela 1. Wykaz i charakterystyka terenów zieleni na terenie miasta Sławno
Lp.	Nazwa obiektu	Charakterystyka obiektu
1	Park im. Polskiej Organizacji Wojskowej	Park znajduje się w północno-wschodniej części miasta. Zajmuje obszar 3,97 ha. Wejścia od ulic: Skłodowskiej, Gdańskiej, Mielczarskiego i Cieszkowskiego. Założony został w połowie XIX stulecia przez Towarzystwo Upiększania Miasta działające w Sławnie. W parku przeważają gatunki liściaste drzew, a najliczniej występują lipy drobnolistne (m.in. o obwodzie pni 180—170 cm), dęby szypułkowe (m.in. o obwodzie pni 360 cm, 320 cm), buki pospolite (o obwodzie pni 120 cm, 100 cm) oraz kasztanowce pospolite (o obwodzie pni 180 cm, 160 cm). W parku rosną następujące krzewy: śnieguliczka biała (Symphoricarpos albus), berberys Juliany (Berberis julianae), dereń biały (Cornus alba), jaśminowiec wonny (Phi-ladelphus coronarius), ognik szkarłatny (Pyracantha coccinea), bez czarny (Sambucus nigra). Na jedną z brzóz brodawkowatych wspina się bluszcz pospolity (Hedera helix). Roślin iglastych w parku jest niewiele; rosną tu głównie świerk pospolity oraz modrzew europejski. Do najcenniejszych należy cyprysik groszkowy odmiany nitkowatej (Chamaecypa-ris pisifera ‘Filifera’) o obwodzie pnia równym 95 cm. Wszystkie gatunki drzew pochodzą z nasadzeń z końca XIX wieku. Do końca lat 60. XX wieku w parku znajdował się pomnik autorstwa Wilhelma Grossa ze Sławna, poświęcony pamięci poległych za ojczyznę żołnierzy niemieckich. Obecnie na jego miejscu stoi altana parkowa (pawilon przyjaźni — Tabl. I: A) zbudowana w 1999 roku przez wędrujących czeladników z Niemiec, a w jej otoczeniu współczesne kamienne rzeźby.
2	Ogród Botaniczny	Ogród Botaniczny położony jest przy ul. Kąpielowej obok gmachu Zespołu Szkół i zajmuje obszar 1,58 ha. Powstał w latach 1920—1930, a jego twórcą był Karl Friedrich Marquardt, kierownikiem Działu Zoologii i Botaniki Muzeum w Darłowie. W pracach nad organizacją ogrodu szczególną aktywność wykazał dyrektor gimnazjum Erich Wolff, który wraz z kolegami założył ogród alpejski (Roguska 2004). Ogród został zniszczony w 1947 roku przez powódź, a od lat 70. XX wieku obserwowano jego stopniową dewastację (Sroka 2003). W 2001 roku teren częściowo ogrodzono i zabezpieczono. Nosił nazwę Szkolnej Ostoi Przyrody (Morka, Domaros 2010; Sobisz i in. 2003). Na obszarze tym występują: olsza czarna, jesion, klon zwyczajny, buk i kasztanowce. Na terenie ogrodu stwierdzono występowanie 36 gatunków roślin objętych ochroną prawną, z czego 29 podlega ochronie ścisłej. Osobliwością są obrazki plamiste (Arum macula-tum) i czosnek niedźwiedzi (Allium ursinum) oraz największy ze znalezionych w Sławnie głazów— liczący ponad 5 m obwodu (Ryc. 1). Głaz został przywieziony z Kwasowa (Hoffman 1951).
3	Zieleniec na placu Sportowym/gimnazjum	W części obecnego kwartału miasta pomiędzy Kanałem Młyńskim a torami kolejowymi na początku XX wieku założono park miejski DietrichEckertplatz. Obecnie plac Sportowy ma nieregularny kształt i jest poprzecinany systemem alejek (Tabl. I: B). Na placu znajduje się gimnazjum miejskie, amfiteatr i stadion miejski. Zieleniec przy gimnazjum miejskim położony jest w zakolu kanału (Tabl. II: A) i obejmuje 3,2 ha. Na jego teren prowadzi kilka wejść od ulic: Jedności Narodowej i Basztowej, Grottgera i o. Talarka. Charakteryzuje się zadbanymi klombami obsadzonymi bylinami i ścieżkami spacerowymi, przy których rosną jabłonie jagodowe (Malus baccata). Rząd drzew od strony ulicy podsadzony
Dendroflora terenów zieleni Sławna
291
cd. tab. 1
Lp.	Nazwa obiektu	Charakterystyka obiektu
		jest formowanym żywopłotem mieszanym z pigwowca pośredniego (Chaenomeles x superba) i berberysu Thunberga w odmianie ciemnoczerwonej. Z rzadziej uprawianych roślin występują: ognik szkarłatny, robinia biała odmiany kulistej oraz dwa okazy klonu tatarskiego podgatunku Ginnala (Acer tataricum subsp. ginnala).
4	Zieleniec przy zespole szkół	Budynek liceum został zbudowany w latach 1878—1880 przy ul. Augusta Cieszkowskiego 4 (dz. 202/1) (Ryc. 2). Teren wokół szkoły charakteryzuje się cennymi starymi drzewami i krzewami o wymiarach pomnikowych. Rosną tu cztery okazy cisa pospolitego odmiany Dovastona (Taxus bacca-ta ‘Dovastoniana’) o obwodzie pni nad ziemią 160 cm, 155 cm, 130 cm i 120 cm), dwa okazy buka pospolitego odmiany czerwonolistnej (Fagus sylvatica ‘Purpurea’) o obwodzie pni 320 cm 300 cm) oraz dąb szypułkowy o obwodzie pnia 330 cm. Rosną tu także m.in.: świerk pospolity (Picea abies), świerk kłujący odmiany sinej (Picea pungens ‘Glauca’), jesion wyniosły odmiany zwisającej (Fraxinus escelsior ‘Pendula’) oraz dąb szypułkowy odmiany stożkowatej (Quercus robur ‘Fastigiata’).
5	Zieleniec przy Sławień-skim Domu Kultury	Dawny Ewangelicki Dom Parafialny został zbudowany w 1927 roku w stylu modernistycznym przy ul. Augusta Cieszkowskiego 2 (dz. 972). Autorem projektu był Diedrich Suhr (Suhr 2008). Dominuje drzewostan liściasty, m.in.: lipa drobnolistna (Tilia cordata), brzoza brodawkowata (Betula pendula), klon srebrzysty (Acer saccharinum), dąb czerwony (Quercus robur) i olsza czarna (Alnus glutinosa). Żywopłoty na terenie działki są również liściaste. Zbudowane są z: głogu dwuszyjkowego (Crataegus laevigata), forsycji pośredniej (Forsythia intermedia), śnieguliczki białej (Symphoricarpos albus) i ligustru pospolitego (Ligustrum vulgare). Po pniu świerka pospolitego (Picea abies) pnie się bluszcz pospolity (Hedera helix) (Tabl. II: B).
6	Zieleniec przy SP 3	Były budynek urzędowy „Kulturamt” przy ul. Stefanii Sempołowskiej 3 (dz. 77). Wzdłuż ogrodzenia od strony ulicy zwracają uwagę głogi pośrednie odmiany pełnokwiatowej różowej (Crataegus xmedia ‘Rubra Plena’ (Tabl. III: A) oraz lipy drobnolistne (Tilia cordata) o wymiarach pomnikowych 360 cm i 320 cm.
7	Zieleniec przy szpitalu powiatowym	Dawny szpital i dom starców zbudowany w latach 1886—1888 (Tabl. III: B). Przebudowany w końcu XIX wieku i w latach 20. XX wieku (dz. 542). XIX-wieczne obiekty to w większości budynki dwukondygnacyjne, podpiwniczone, z użytkowymi poddaszami. Natomiast budynki XX-wieczne mają modernistyczny, prosty wystrój. Przeważają drzewa liściaste, m.in.: klon pospolity i jawor (Acer platanoides, A. pseudoplatanus), buk pospolity (Fagus sylvatica), jesion wyniosły (Fraxinus excelsior), wiąz polny (Ulmus minor), topola czarna odmiany włoskiej (Populus nigra ‘Italica’). Roślin iglastych jest tu niewiele; rośnie tu jodła pospolita (Abies alba), daglezja zielona (Pseudotsuga menziesii) i żywotnik zachodni (Thuja occidentalis). Wśród drzew wyróżnia się dąb szypułkowy o obwodzie pnia 410 cm. Z rzadziej uprawianych drzew wystepują klon srebrzysty (Acer saccharinum) i brzoza Younga (Betula Youngii). Krzewy tu rosnące to głównie: berberys Thunberga (Berberis thunbergii), forsycja pośrednia (Forsythia intermedia) i śnieguliczka biała (Symphoricarpos albus).
292
Zbigniew Sobisz
cd. tab. 1
Lp.	Nazwa obiektu	Charakterystyka obiektu
8	Zieleniec przy willi Schultza	Dawna willa A. Schultza — właściciela browaru i folwarku wybudowana w 1871 roku w stylu eklektycznym (Tabl. IV: A). Po 1945 roku siedziba Zespołu Szkół Zawodowych, obecnie nieużytkowana. Położona przy ul. I Pułku Ułanów 11 (dz. 335). Wokół willi rośnie drzewostan mieszany: daglezja zielona (Pseudotsuga menziesii), klon pospolity (Acer platanoides), złotokap pospolity (Laburnum anagyroides), świerk pospolity (Picea abies), jarząb mączny (Sorbus aria) i jesion wyniosły (Fraxinus excelsior).
9	Zieleniec przy kościele p.w. Wniebowzięcia NMP	Od XVI wieku kościół był świątynią protestancką i wrócił w ręce katolików po II wojnie światowej, podczas której został zniszczony. Zakon franciszkanów sprawujący opiekę nad świątynią rozpoczął jego odbudowę, która trwała do końca lat 50. XX wieku. Teren dawnej nekropolii to obecnie działka przykościelna wygrodzona murem kamiennym (dz. 699). Teren z kościołem p.w. Wniebowzięcia NMP otoczony jest rzędem drzew lipy drobnolistnej z domieszką jesionu wyniosłego i klonu pospolitego (Tabl. IV: B). Do głównego wejścia kościoła prowadzi dwurzędowa aleja z żywotnika olbrzymiego (Thuja plicata) odmiany ‘Smaragd’ oraz jałowca wirginijskiego (Juniperus virginiana) odmiany ‘Skyrocket’. Z innych roślin iglastych przy kościele rosną m.in.: cis pospolity, jodła kaukaska (Abies nordmanniana), świerk kłujący odmiany sinej i sosna pospolita. Z krzewów są tu okazy złotlinu japońskiego (Kerria japonica) i cisa pospolitego (Taxus baccata).
10	Cmentarz komunalny	Dawny cmentarz ewangelicki założony w drugiej połowie XIX wieku, rozbudowany na początku XX wieku, zlokalizowany po północno-wschodniej stronie miasta. Położony przy ul. Mieszka I/Sempołowskiej/Gdańska (dz. 91, 35) o powierzchni 6,85 ha. W 1901 roku powierzchnia cmentarza ewangelickiego wynosiła 1,6 ha. W tymże roku zbudowano kaplicę cmentarną. Pierwsze pochówki na sławieńskim cmentarzu odbyły się w 1884 roku. Nekropolia o założeniu kwaterowo-alejowym. W drzewostanie dominują lipy (aleje) oraz dęby, klony, jesiony. Na cmentarzu liczne upamiętnienia i rzeźby. W południowej części cmentarza kwatera wojenna z obeliskiem. Aleje cmentarne obsadzone są dwurzędowymi alejami z: dębu czerwonego (Quercus rubra), lipy drobnolistnej (Tilia cordata), kasztanowca pospolitego (Aesculus hippocastanum) i jesionu wyniosłego (Fraxinus excelasior). Starych drzew jest tu niewiele; zwracają uwagę ładne okazy brzozy brodawkowatej (Betula pendula) o obwodzie pnia 225 cm i dębów szypułkowych (Quercus robur) o obwodzie pnia 280 cm. Na jednej z kwater rośnie choina kanadyjska (Tsuga canadensis) — jedyny okaz w Sławnie, o obwodzie pnia 140 cm oraz wiąz górski odmiany Camperdowna (Ulmus glabra ‘Camperdownii’). Na terenie całego cmentarza w kwaterach, między nagrobkami sadzone są młode okazy iglastych odmian uprawnych (kultywarów), m.in.: żywotnik zachodni (Thuja occidentalis) w odmianach ‘Danica’ i ‘Rheingold’, cyprysik Lawsona (Chamaecyparis lawsoniana) w odmianach ‘Alumii’ i ‘Columnaris’, jałowiec wirginijski (Juniperus virginiana) w odmianie ‘Skyrocket’.
11	Cmentarz żydowski	Cmentarz żydowski o powierzchni 0,39 ha założony w drugiej połowie XVIII wieku po wschodniej stronie miasta, przy drodze do Gdańska. Układ
Dendroflora terenów zieleni Sławna
293
cd. tab. 1
Lp.	Nazwa obiektu	Charakterystyka obiektu
		regularny na planie prostokąta, na niewielkim wyniesieniu terenu. W miejscu, gdzie był cmentarz, na ścianie kaplicy znajduje się tablica autorstwa Zygmunta Wujka, rzeźbiarza koszalińskiego. Widnieje na niej napis: „Pamięci Gminy Żydowskiej mieszkającej w okolicach Sławna od 1812 roku. W roku 1938 naziści spalili wszystkie synagogi i zniszczyli nagrobki. Do 1942 roku wszyscy Żydzi zostali wypędzeni ze Sławna, większość do obozów śmierci na Wschodzie. Zostały tylko ruiny cmentarza. Podróżnicy z Polski, Niemiec i Ameryki. Październik 1999 rok”. Obecnie zachowany starodrzew liściasty: lipy drobnolistne i szerokolistne (Tilia cordata, Tilia platyphyllos), klony pospolite (Acer platanoides), jesiony wyniosłe (Fraxinus excelsior). W warstwie zielnej masowo występuje bluszcz pospolity (Hedera helix) jako roślina okrywowa.
12	Zieleniec przy ul. Armii Krajowej	Zieleniec przy ul. Armii Krajowej zajmuje 0,53 ha. Założony został na planie trójkąta na początku XX wieku i nosił nazwę Rosengarten ze względu na piękne rosarium. W części środkowej, do której prowadziły trzy ścieżki obsadzane po obu stronach różami, znajdowała się fontanna. Trzy skwery otaczające główny plac przed 1945 roku noszący nazwę Saarbrücken Platz usytuowane były 0,5 m poniżej istniejącego terenu. W tej formie zieleniec funkcjonował do końca lat 70. XX wieku. W 1983 roku fontannę rozebrano, a na jej miejscu postawiono czołg-pomnik z okresu II wojny światowej. Od ul. Armii Krajowej poszerzono ścieżkę, a obrzeża skweru zaakcentowano żywopłotem i przeprowadzono nowe nasadzenia drzew iglastych (sosna, świerk) i liściastych (jarząb mączny) (Sorbus aria) (Tabl. V: A).
13	Zieleniec na pl. Wolności	W okresie międzywojennym założono zieleniec przy ul. Armii Krajowej (dawnej Hindenburg Straße) zwany ogrodem różanym, tzw. różanką W miejscu dawnej fontanny, zlikwidowanej w latach 80., postawiono czołg-pomnik jako wyraz wdzięczności dla Armii Czerwonej. Niektóre z lip drobnolistnych tworzących okrąg wokół fontanny zachowały się do dziś. Zieleniec ma kształt prostokąta. Otacza go przerzedzony żywopłot ligustrowo-forsycjowy. Na trawniku rośnie buk pospolity odmiany czerwo-nolistnej i dąb szypułkowy (o obwodach 270 cm). Uzupełnieniem drzewostanu liściastego są świerki: pospolity i kłujący. Wśród krzewów na uwagę zasługuje głóg pośredni odmiany pełnokwiatowej różowej i żylistek szorstki.
14	Zieleniec na pl. Wyszyńskiego	Obręb zieleńca na pl. Wyszyńskiego stanowi formowany żywopłot z irgi pomarszczonej (Cotoneaster bullatus), po którego wewnętrznej stronie ustawione są ławki. Rosną tu drzewa takich gatunków, jak: świerk kłujący odmiany sinej, jesion pospolity i klon jesionolistny (Acer negundo), jarząb szwedzki (Sorbus intermedia) i mączny (Sorbus aria). Po niektórych drzewach pnie się wiciokrzew pomorski (Lonicera periclymenum). Ozdobą zieleńca jest bardzo rzadko sadzony na Pomorzu lilak japoński (Syringa reticulata), intensywnie pachnący i najpóźniej kwitnący z lilaków.
15	Zieleniec przy ul. Curie-Skłodowskiej/ /Lipowej	Zieleniec na rogu ul. M. Skłodowskiej-Curie i ul. Lipowej podzielony jest ścieżkami na trzy nierówne części. Na skalniaku urządzonym wzdłuż ul. M. Skłodowskiej-Curie rosną różne krzewy, m.in.: sosna kosa (Pinus mugo), pięciornik krzewiasty (Potentilla fruticosa), irga Dammera, trzmie-
294
Zbigniew Sobisz
cd. tab. 1
Lp.	Nazwa obiektu	Charakterystyka obiektu
		lina Fortune’a (Euonymus fortunei) oraz byliny. Oprawę dla skalniaka tworzą: topola biała, śliwa wiśniowa (Prunus cerasifera) oraz oliwnik wąskolistny (Ealeagnus angustifolia) i tawuła van Houtte’a (Spiraea x vanhouttei).
16	Zieleniec przy Bramie Koszalińska/Basztowej	Wzdłuż ulicy rośnie szpaler jabłoni jagodowej (Malus baccata), podsadzony formowanym żywopłotem mieszanym z pigwowca pośredniego (Chae-nomeles x superba) i berberysu Thunberga. Z rzadziej uprawianych roślin występują: ognik szkarłatny, robinia biała odmiany kulistej oraz dwa okazy klonu tatarskiego podgatunku ginnala (Acer tataricum subsp. ginnala).
17	Zieleniec przy Urzędzie Miejskim	Zieleniec przy ratuszu otoczony jest ze wszystkich stron żywopłotem formowanym z berberysu Thunberga. Budynek ratusza częściowo porośnięty jest winobluszczem trójklapowym (Parthenocissus tricuspidata). Niedawno posadzone cisy pospolite formowane są w kształcie stożka. W sezonie wiosenno-letnim zieleniec dodatkowo zdobią rośliny jednoroczne sadzone w pojemnikach.
18	Las miejski (komunalny)	Las komunalny znajduje się we wschodniej części miasta, pomiędzy ul. Gdańską a rzeką Wieprzą. Zajmuje powierzchnię 21 ha. Po wybudowaniu obwodnicy miejskiej w 2006 roku został podzielny na dwie części, które łączą się przejściem utworzonym pod drogą krajową nr 6. Las komunalny przecięty jest główną aleją spacerową prowadzącą od ul. Gdańskiej w głąb lasu oraz wytyczonym ciągiem spacerowym prowadzącym od rzeki Wieprzy. Od ul. Kąpielowej wiedzie do lasu aleja brzozowa (po obu stronach znajdują się dwa oczka wodne), na końcu której rośnie dąb szypułkowy chroniony jako pomnik przyrody. Przed 1945 roku na obszarze lasu komunalnego znajdowała się największa na Pomorzu strzelnica, o długości 150 m, ze stanowiskami na broń krótką i długą, oraz siedziba Bractwa Kurkowego. Obiekt ten został zniszczony w latach 50. XX wieku, natomiast strzelnica użytkowana była jeszcze w latach 70. Podczas budowy obwodnicy miejskiej pozostałości strzelnicy rozebrano. Obecnie widoczny jest jedynie zarys naziemnych nasypów strzelniczych.
19	Park Przylaski	Ostatnim właścicielem folwarku Przylaski (Waldheim) był Gerhard Bloch. Park folwarczny obecnie jest zdziczały i zarośnięty podrostem drzew parkowych. Po budynku dworu pozostały jedynie ślady fundamentów, gruzy studni i ogrodzenia (Wiraszka i in. 2004). Od pól uprawnych park ogranicza szpaler grabowy. Wśród warstwy drzew na uwagę zasługuje dąb szypułkowy (Quercus robur) o obwodzie 310 cm i buk pospolity odmiany czerwonolistnej (Fagus sylvatica ‘Purpurea’) o obwodzie 290 cm oraz kilka okazów wiązu polnego odmiany korkowej (Ulmus minor ‘Suberosa’).
20	Zadrzewienia przyuliczne	Część ulic w Sławnie jest zadrzewiona. Występują przy nich aleje jedno-i dwurzędowe, jednorodne i mieszane. Gatunki drzew najczęściej tworzące aleje to: lipa drobnolistna, kasztanowiec pospolity, jesion wyniosły oraz głóg pośredni odmiany pełnokwiatowej różowej. Z ciekawszych, najlepiej utrzymanych alei wymienić należy: aleję mieszaną wzdłuż Kanału Miejskiego, aleję lipową przy ul. Kąpielowej, aleję klonów pospolitych odmiany kulistej (Acerplatanoides ‘Globosum’) przy ul. Wojska Polskiego, aleję
Dendroflora terenów zieleni Sławna
295
cd. tab. 1
Lp.	Nazwa obiektu	Charakterystyka obiektu
		platanów klonolistnych (Platanus xhispanica ‘Acerifolia’) przy ul. Filtrowej, szpaler topoli czarnej odmiany włoskiej przy ul. Leśnej. Na uwagę zasługują pojedyncze drzewa w pasach drogowych: orzech czarny (Juglans nigra) przy ul. Buczka, wiąz polny (Ulmus minor) przy ul. Dworcowej oraz tulipanowiec amerykański (Liriodendron tulipifera) u zbiegu ul. Łącznej i ul. Koszalińskiej. Aleje i ulice są korytarzami ekologicznymi, jednak bioróżnorodność tych obiektów jest zagrożona ze względu na udział roślin inwazyjnych (Zając i in. 1998; Tokarska-Guzik i in. 2012). Należą do nich m.in.: rdestowiec ostrokończysty (Reynoutria japonica) przy ulicach: Cieszkowskiego, Koszalińskiej, Staszica, Mickiewicza, nawłoć późna (Solidago gigantea) przy ulicach Działkowej, Polanowskiej, Sempołowskiej, rudbeckia naga (Rud-beckia laciniata) przy ul. Rolnej oraz rdestowiec sachaliński (Reynoutria sachalinensis) przy ul. Basztowej.
Ryc. 1. Sławno. Głaz w Ogrodzie Botanicznym. Fot. Z. Sobisz, 2016
296
Zbigniew Sobisz
Ryc. 2. Sławno. Zieleniec przy Zespole Szkół. Fot. Z. Sobisz, 2016
3.	Wyniki
Podczas inwentaryzacji zidentyfikowano 228 taksonów drzew, krzewów i krzewinek (tab. 2). Należą one do 101 rodzajów i 45 rodzin. Liczba gatunków w poszczególnych rodzinach waha się od 1 do 49. Najbogatsze w gatunki są rodziny: różowate (Rosaceae) - 49, sosnowate (Pinaceae) - 21, wierzbowate (Salicaceae) - 19 i cyprysowate (Cupressa-ceae) - 12. Do rodzin reprezentowanych przez jeden gatunek zaliczyłem: toinowate (Apocynaceae), orlikowate (Aquilegiaceae), bignoniowate (Bigno-niaceae), omżynowate (Buddlejaceae), miłorzębowate (Ginkgoaceae), wargowe (Lamiaceae), gązewnikowate (Loranthaceae), morwowate (Moraceae), piwoniowate (Paeoniaceae), platanowate (Platanaceae), trędownikowate (Scrophulariaceae), tamaryszkowate (Tamaricaceae) i cypryśnikowate (Taxodiaceae). Zmienność liczby gatunków w rodzajach wynosi od jednego do 11. Najliczniej reprezentowane w gatunki rodzaje w dendroflorze terenów zieleni to: wierzba (Salix) - 13 taksonów i klon (Acer) - 11 takso-nów. Dużą liczbą gatunków odznaczają się rodzaje: głóg (Crataegus), sosna (Pinus) i tawuła (Spiraea) - po 6 taksonów oraz buk (Fagus), lipa (Tilia), jodła (Abies), świerk (Picea) i wiąz (Ulmus) - po 5 taksonów.
[297]
Tabela 2. Wykaz taksonów dendroflory terenów zieleni miasta Sławna
[298]
cd. tab. 2
[299]
[008]
cd. tab. 2
[301]
[508]
cd. tab. 2
[303]
[ros]
cd. tab. 2
[305]
[908]
cd. tab. 2
[307]
[808]
cd. tab. 2
[309]
[018]
cd. tab. 2
Dendroflora terenów zieleni Sławna
311
Największą liczbę taksonów (57) zanotowałem na cmentarzu komunalnym oraz w parku Miejskim i Ogrodzie Botanicznym (po 55). Stosunkowo dużą liczbą taksonów charakteryzują się też zadrzewienia przyuliczne (56), najmniejszą zaś pl. Wyszyńskiego i zieleniec przy Urzędzie Miejskim (odpowiednio: 13 i 19).
Pięć gatunków jest objętych ochroną prawną, z czego ochroną ścisłą (OC) jarząb szwedzki (Sorbus intermedia), a ochroną częściową (OCz): rokitnik zwyczajny (Hippophae rhamnoides), wiciokrzew pomorski (Lonicera periclymenum), sosna górska (Pinus mugo) i cis pospolity (Taxus baccata). Jarząb szwedzki jest jednocześnie gatunkiem wymierającym na Pomorzu Zachodnim (Żukowski, Jackowiak 1995).
Taksony wchodzące w skład dendroflory terenów zieleni wykazują szeroką zmienność pod względem częstości występowania (tab. 3). Przyjmując podział na pięć stopni częstości o wzrastającym zakresie, zauważamy, że ponad 80% to rośliny rzadkie i bardzo rzadkie, natomiast około 2,5% występujące bardzo często i pospolicie. Do rzadkich zaliczono m.in. następujące taksony: klon polny (Acer campestre), aralia japońska (Aralia elata), głóg śliwolistny (Crataegus persimilis), miłorząb dwuklapowy (Ginkgo biloba), glediczja trójcierniowa (Gleditsia triacanthos), tulipanowiec amerykański (Liriodendron tulipifera) (Tabl. V: B), paulownia cesarska (Paulownia tomentosa) (Tabl. VI: A) i lilak japoński (Syringa reticulata). Za bardzo częste i pospolite uznałem: grab zwyczajny (Carpi-nus betulus), leszczyna pospolita (Corylus avellana), buk pospolity (Fagus sylvatica), świerk pospolity (Picea abies), dąb szypułkowy (Quercus robur) i bez czarny (Sambucus nigra).
Tabela 3. Skala częstości występowania gatunków w dendroflorze terenów zieleni miasta
Sławno
Klasa częstości	Liczba taksonów	[%]
I	90	39,5
II	101	44,3
III	31	13,6
IV	5	2,2
V	1	0,4
Łącznie	228	100
Objaśnienia: I — bardzo rzadki (< 5%), II — rzadki (6—25%), III — częsty (26—50%), IV — bardzo częsty (51-75%), V - pospolity (76-100%).
Udział czterech grup życiowych odzwierciedla typowe dla grup zieleni wysokiej proporcje między fanerofitami, chamefitami i hemikryptofitami (Tab. 4). Zdecydowanie dominują mikro- i nanofanerofity (123 taksony).
312
Zbigniew Sobisz
Tabela 4. Udział form życiowych w dendroflorze terenów zieleni miasta Sławno
Forma życiowa	Liczba taksonów	[%]
F-1	92	40,4
F-2	123	53,9
Ch	12	5,3
H	1	0,4
Łącznie	228	100
Objaśnienia: F-1 — mega- i mezofanerofity, F-2 — mikro- i nanofanerofity, Ch — chamefity, H — hemikryptofity.
W dendroflorze terenów zieleni zdecydowanie dominują antropofity (70%), 30% zaś należy do gatunków rodzimych (tab. 5). Do diafitów zaliczyłem 123 gatunki dziczejących z uprawy (ergazjofitów), pojawiających się okresowo w badanych obiektach lub celowo sadzonych. Z grupy spon-taneofitów 30 taksonów obserwowałem też poza zbiorowiskami naturalnymi i seminaturalnymi, zaliczyłem je więc do apofitów. Zwraca uwagę relatywnie duża liczba (43) kenofitów - gatunków przybyłych do Polski po odkryciu Ameryki w 1492 roku. W tej grupie do rzadkich należą: brzoza papierowa (Betula papyrifera), perukowiec podolski (Cotinus coggy-ria), głóg szypułkowy (Crataegus pedicellata), jesion pensylwański (Fra-xinus pennsylvanica), orzech szary (Juglans cinerea) (Tabl. VI: B), modrzew japoński (Larix kaempferi) i wiciokrzew przewiercień (Lonicera caprifolium). Często występujące kenofity w parkach badanego terenu to: dąb czerwony (Quercus rubra), robinia akacjowa (Robinia pseudacacia), żarnowiec miotlasty (Sarothamnus scoparius), śnieguliczka biała (Sym-phoricarpos albus), lilak pospolity (Syringa vulgaris) i żywotnik zachodni (Thuja occidentalis).
Tabela 5. Udział grup geograficzno-historycznych w dendroflorze terenów zieleni miasta
Sławno
Grupa geograficzno-historyczna	Liczba taksonów	[%]
Ap	30	13,2
D	123	53,9
Ken	43	18,8
Sp	25	11,0
Sp/Ap	7	3,1
Łącznie	228	100
Objaśnienia: Ap - spontaneofity synantropijne (apofity), D - diafity, Ken - kenofity, Sp - sponta-neofity niesynantropijne, Sp/Ap — spontaneofity półsynantropijne.
Dendroflora terenów zieleni Sławna
313
Tabela 6. Udział grup zasięgowych w dendroflorze terenów zieleni miasta Sławno
Grupa zasięgowa	Liczba taksonów	[%]
E	57	25,0
AM	49	21,5
OAS	36	15,8
ES	32	14,0
M-E	13	5,7
ZAS	11	4,9
sOZ	8	3,5
CB	5	2,2
KAUK	5	2,2
M-ES-IT	5	2,2
M-E	2	0,9
M-E-IT	2	0,9
ES-IT	1	0,4
M-P-IT	1	0,4
M-E-OAS	1	0,4
Łącznie	228	100
Objaśnienia: CB — cyrkumborealna, ES — eurosyberyjska, E — środkowoeuropejska, sOZ — suba-tlantycka, P — pontyjsko-pannońska, OAS — wschodnioazjatycka, ZAS — centralnoazjatycka, M — śródziemnomorska, IT — irano-turańska, AM — amerykańska, KAUK — kaukaska.
Spektrum geograficzne antropofitów wskazuje na fakt, iż związane są one z 19 grupami geograficzno-genetycznymi (tab. 56). Przeważają wśród nich gatunki związane pierwotnie z regionem środkowoeuropejskim i boreoamerykańskim (łącznie 46%). Mniejszy jest udział taksonów wschodnioazjatyckich (15,2%) i eurosyberyjskich (14,7%), natomiast znikomy taksonów subatlantyckich (3,6%) oraz centralnoazjatyckich i kaukaskich (po 2,5%).
Zakończenie
Według klasyfikacji miejskiej zieleni wysokiej (Pokorski, Siwiec 1998) do terenów zieleni otwartej należą park im. Polskiej Organizacji Wojskowej, dawny Ogród Botaniczny i zieleńce w różnych częściach miasta. Tereny zieleni specjalnego przeznaczenia w Sławnie to zadrzewienia przyuliczne, zieleń cmentarza komunalnego i dawnego kirkutu oraz park folwarczny w Przylaskach. Zieleń wysoka towarzyszy różnym obiektom użyteczności publicznej, m.in. teren przykościelny, przy szkołach, szpita-
314
Zbigniew Sobisz
lu powiatowym i Sławieńskim Domu Kultury. Terenem zieleni wypo-czynkowo-wycieczkowym i turystycznym jest Las Miejski.
Na terenie miasta Sławno w latach 2014-2016 prowadzono inwentaryzację przyrodniczą 19 parków i zieleńców oraz zadrzewień przyulicznych. Zidentyfikowano 228 taksonów drzew, krzewów i krzewinek. Należą one do 101 rodzajów i 45 rodzin. Na cmentarzu komunalnym zanotowano ich 57, w parku Miejskim i Ogrodzie Botanicznym po 55 taksonów. Były to obiekty, gdzie zinwentaryzowano największą liczbę gatunków, natomiast najmniejszą na pl. Wyszyńskiego (13) i zieleńcu przy Urzędzie Miejskim (19 taksonów).
Ochroną prawną jest objętych 5 gatunków, z czego ścisłą jarząb szwedzki (Sorbus intermedia), a częściową: rokitnik zwyczajny (Hippophae rhamnoides), wiciokrzew pomorski (Lonicera periclymenum), sosna górska (Pinus mugo) i cis pospolity (Taxus baccata).
Do gatunków pospolitych i częstych występujących w parkach i zieleńcach zaliczono: grab zwyczajny (Carpinus betulus), leszczyna pospolita (Corylus avellana), buk pospolity (Fagus sylvatica), świerk pospolity (Picea abies), dąb szypułkowy (Quercus robur) i bez czarny (Sambucus nigra). Do rzadkich należą m.in. następujące taksony: klon polny (Acer cam-pestre), aralia japońska (Aralia elata), głóg śliwolistny (Crataegus persi-milis), miłorząb dwuklapowy (Ginkgo biloba), glediczja trójcierniowa (Gleditsia triacanthos), tulipanowiec amerykański (Liriodendron tulipife-ra), paulownia cesarska (Paulownia tomentosa) i lilak japoński (Syringa reticulata).
W ostatnich latach na miejskich terenach zieleni obserwuje się duży udział kenofitów - gatunków przybyłych do Polski po odkryciu Ameryki w 1492 roku W Sławnie do rzadkich gatunków obcego pochodzenia należą: brzoza papierowa (Betula papyrifera), perukowiec podolski (Cotinus coggyria), głóg szypułkowy (Crataegus pedicellata), jesion pensylwański (Fraxinus pennsylvanica), orzech szary (Juglans cinerea), modrzew japoński (Larix kaempferi) i wiciokrzew przewiercień (Lonicera caprifolium).
Bibliografia
CELKA Z., SOBISZ Z., Morka D. 2003. Herbarium sławieńskie: wstępne informacje o unikatowym odkryciu, [w:] Historia i kultura Ziemi Sławieńskiej, t. 2, W. Rączkowski, J. Sroka (red.), Sławno: Fundacja „Dziedzictwo”, 107-116.
CHMIEL J. 1993. Flora roślin naczyniowych wschodniej części Pojezierza Gnieźnieńskiego i jej antropogeniczne przeobrażenia w wieku XIX i XX: Atlas rozmieszczenia roślin, cz. 2, Poznań: Sorus.
HINZ J. 1992. Pommern Wegweiser - durch ein unvergessenes Land, Würzburg: Kraft Verlag.
Dendroflora terenów zieleni Sławna
315
HOFFMAN P. 1951. Der Schlawer Botanische Garten, Pommern-Brief. Mitteilungsbaltt der pommerschen Landsmannschaft, 6, 5-6.
Jarzemska E., Kalita-Skwirzyńska K., Makowska B., Prajzendanc T., Walkiewicz A.M., WILGOCKI E., Kubus M., Roguska A. 2003. Studium krajobrazu kulturowego miasta Sławno, Szczecin: Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Szczecinie [maszynopis].
KOWNAS S., SIENICKA A. 1965. Parki, zabytkowe drzewa i rezerwaty województwa koszalińskiego, Szczecin: Szczecińskie Towarzystwo Naukowe.
LINDMAJER J. 1994. Od upadku starych Prus do klęski II Rzeszy Niemieckiej 1806-1918, [w:] Dzieje Sławna, J. Lindmajer (red.), Słupsk: Urząd Miejski w Sławnie, WSP Słupsk, 193-256.
MEUSEL H., JÄGER E.J. (red.) 1992. Vergleichende Chorologie der Zentraleuropäischen Flora, Bd. III, Jena: Gustav Fischer Verlag,
Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002. Flowering plants and pterido-phytes of Poland. A checklist. Biodiversity of Poland, Vol. 1, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences.
Morka D., Domaros I. 2010. Ścieżka przyrodnicza „Tajemnice dawnego Ogrodu Botanicznego w Sławnie”, Sławno: Urząd Miejski w Sławnie, Akademia Pomorska w Słupsku.
NEUSCHÄFFER H. 1994. Schlösser und Herrenhäuser in Hinterpommern, Leer: Kommissionverlag Gerhard Rautenberg.
POKORSKI J., Siwiec M. 1998. Kształtowanie terenów zieleni, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
ROGUSKA A. 2004. Tereny zieleni Sławna, Zeszyty Sławieńskie, 1, 51-65.
ROSENOW C. 1986. Karl Rosenow. Ein pommerscher Heimatforscher, [w:] Der Kreis Schlawe, Ein pommersches Heimatbuch, Bd. I: Der Kreis als Ganzes, M. Vollack (red.), Hussum: Druck- und Verlagsgesselschaft, 450-453.
SENETA W., DOLATOWSKI J. 2003. Dendrologia, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
SOBISZ Z., MORKA D., CELKA Z. 2003. Materiały do flory Ogrodu Botanicznego w Sławnie, [w:] Historia i kultura Ziemi Sławieńskiej, t. 2, W. Rączkowski, J. Sroka (red.), Sławno: Fundacja Dziedzictwo, 117-128.
SROKA J. 2003. Początki sławieńskiego Ogrodu Botanicznego, Gazeta Sławieńska, 6(117), 6-7.
STOEBBE A. 1898. Chronik der Stadtgemeinde u. Pommern, Schlawe: Druck H. Moldenah-auer & Sohn.
SUHR W. 2008. Diedrich Suhr - Architekt und Seine Bauten in Schlawe in Pommern, 1921-1929, [w:] Historia i kultura Ziemi Sławieńskiej, t. VII: Gmina Sławno, W. Rączkowski, J. Sroka (red.), Sławno: Fundacja „Dziedzictwo”, 271-295.
SZYMCZYK M. 1982. Tereny zieleni Sławna, Słupsk [maszynopis pracy magisterskiej]. Tokarska-Guzik B., Dajdok Z., Zając M., Zając A., Urbisz A., Danielewicz W., Hoł-DYŃSKI C. 2012. Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych, Warszawa: Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska.
VOLLACK M. 1989. Die Verwaltung des Kreises, [w:] Der Kreis Schlawe. Ein pommersches Heimatbuch, Bd. I: Der Kreis als Ganzes, M. Vollack (red.), Hussum: Druck- und Verlagsgesselschaft, 238-245.
WEIDEMANN E. (oprac.) 1913. Plan der Stadt Schlawe, Schlawe: Friedrich Sundelin.
Wiraszka P., Zimnicka-Pluskota M., Miziołek Z., Połczyńska E. 2004. Waloryzacja przyrodnicza miasta Sławno. Operat generalny, Szczecin: Biuro Konserwacji Przyrody w Szczecinie [maszynopis].
ZAJĄC M., Zając A. 2009. Elementy geograficzne rodzimej flory Polski, Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej IB UJ.
316
Zbigniew Sobisz
ZAJĄC A., ZAJĄC M., TOKARSKA-GUZIK B. 1998. Kenophytes in the flora of Poland: status and origin, Phytocoenosis, 10: Suppl. Cartogr. Geobot., 9, 107-116.
Zarzycki K., Trzcińska-Tacik H., Różański W., Szeląg Z., Wołek J., Korzeniak U. 2002. Ecological indicator values of vascular plants of Poland, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences.
ŻUKOWSKI W., JACKOWIAK B. 1995. Lista roślin naczyniowych ginących i zagrożonych na Pomorzu Zachodnim i w Wielkopolsce, [w:] Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski, W. Żukowski, B. Jackowiak (red.), Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe, 9-92.
Baum-, Holzgewächse in dem Grünanlagen der Stadt Schlawe
Zusammenfassung
Auf dem Gebiet der Stadt Schlawe wurde in den Jahren 2014-2016 die Inventarisierung der Holzgewächse in Grünanlagen, Friedhöfen, Parks und an Straßen durchgeführt. Es wurden viele wertvolle Arten von Bäumen und Sträu-chern erfasst. Während der Inventarisierung wurden 228 Taxonome von Baumund Straucheinheiten identifiziert. Sie gehören zu 101 Arten und 45 Familien. Die Anzahl der Gattungen in den Familien schwankt zwischen 1 bis 49. Die meisten Arten gibt es in den Familien: Rosaceae — 49, Kieferngewächse — 21, Weidengewächse — 19, Zypressengewächse — 12. Die größte Anzahl von Taxonomien (57) wurde auf dem städtischen Friedhof, im Stadtpark und im Botanischen Garten (je 55) notiert. Eine verhältnismäßig große Anzahl Taxonomien charakterisiert den Baumbestand an Straßenrändern (56). Die wenigsten befinden sich auf dem Wyszynski Platz und in der Grünanlage am Rathaus (13 u. 19).
In den seltensten Taxonomn wurden u.a. folgende Gattungen gezählt: Feldahorn, Japanische Aralie, Pflaumenblättriger Hagedorn, Goldfruchtbaum, Gleditschie, Amerikanischer Tulpenbaum, Japanischer Flieder. Sehr häufig kommen vor: Gemeine Hainbuche, Gemeiner Hasel Strauch, Gemeine Buche, Gemeine Fichte, Stieleiche, Wilder Holunder.
Auf dem Gebiet der Stadt wurden 43 notiert, diese Art wurde nach der Entdeckung Amerikas 1492 nach Polen importiert. Sehr seltene Gruppen sind: Papierbirke, Podolischer Perückenbaum, Stielhagebutte, Pensilvanische Esche, Grauer Hasel, Japanische Lärche, Gartengeissblatt.
Sehr oft auftretende: Roteiche, Scheinakazie, Besenginster, Weiße Schneebeere, Gemeiner Flieder, Westlicher Lebensbaum.
Die Grünanlagen der Stadt Schlawe sind wertvolle naturwissenschaftliche Objekte, die unter spezielle Pflege und Aufsicht gestellt werden müssten.
TABLICA I
Tabl. I. Sławno, ceglana altana w Parku Miejskim (A) i zieleniec na Placu Sportowym (B). Fot. Z. Sobisz
TABLICA II
Tabl. II. Sławno, zagospodarowana zieleń w zakolu Kanału Miejskiego przy gimnazjum miejskim (A), bluszcz pospolity (Hedera helix) pnący się po pniu świerka pospolitego (Picea abies) przy Sławieńskim Domu Kultury (B). Fot. Z. Sobisz
TABLICA III
Tabl. III. Sławno, głóg pośredni odmiany pełnokwiatowej różowej (Crataegus * media ‘Rubra Plena') przy Szkole Podstawowej nr 3 (A), zieleniec przy Szpitalu Powiatowym. Fot. Z. Sobisz
TABLICA IV
Tabl. IV. Sławno, zieleniec przy dawnej willi A. Schultza (A), zieleniec przy kościele pw. Wniebowzięcia NMP (B). Fot. Z. Sobisz
TABLICA V
Tabl. V. Sławno, jarząb mączny (Sorbus aria) (A) i tulipanowiec amerykański (Lirio-dendron tulipifera) (B). Fot. Z. Sobisz
TABLICA VI
Tabl. VI. Sławno, paulownia cesarska (Paulownia tomentosa) (A) i orzech szary (Juglans cinerea) (B). Fot. Z. Sobisz
Indeks osób
Andrulewicz H. 263
Antoni św. 113-115, 117-119, 125, 127, 129, 135-139, 144, 145, 181, 198, 199, 232
Arndt Maria 104 Auerswald von 96 Augenstein E. 135
Baden Karl Friedrich von 130
Bailey R.M. 263
Bann S. 262
Barbara św. 115-117
Barlach Ernst 138
Barran F.R. 211
Barthes R. 199
Bartz E. 250, 251
Bastowska Krystyna 273
Bäumer W. 252
Becker J. 95, 96
Beeske Ernestina Johanna 102
Behr von 124
Below von 124
Bergemann 96
Berlitt Max 232
Bertling Julia Emilia 103, 104
Bertram Adolf 114, 117
Blumenthal von 124
Bock C. 96
Bock P. 249
Boehn von 124
Bogusław XIV 65
Bona Hugo 94
Bończa-Bystrzycki L. 114, 115, 117, 137, 139, 147
Bonhoeffer Dietrich 148, 149, 154 Bonin von 124 Borkowski Jacek 36-42
Böttger L. 122, 148, 149, 168 Brüggemann L.W. 66, 67, 72-74, 76, 78, 79, 82
Buchweitz R. 251 Bufe S. 252 Bülow G. 88 Burchard P. 153 Busch Carl 117, 118, 127
Campanella T.J. 262, 263, 272, 281, 282
Caspary Betty 174
Celka Zbigniew 288
Chmiel J. 289
Chochuł Krzysztof 47, 242
Chojecka Janina 165
Ciołkosz A. 263
Clave von 124
Cowley D. 263
Crawford J. 263
Crawford O.G.S. 261
Czerniak L. 281
Czerwiński B. 246
Czycholl R. 108
Dabers Felix 170, 172, 221 Dantowitz Philipp 175 Darsow Julius 177, 178 Denzin von 124 Dietrich Gustav 175 Dolatowski J. 289 Domaros I. 290
Elżbieta Turyńska św. 115 Engelmann B. 68, 265
Filip II 162 Filip Juliusz 162
318
Indeks osób
Filipowiak Władysław 25 Flemming 287 Floret O. 247
Franciszek z Asyżu św. 115—117 Fromm Wilhelm 100 Fryderyk (Friedrich) 148, 149, 159 Fryderyk II 7, 91 Fryderyk Wilhelm 65, 91 Furmanek P. 279
Gajewska-Prorok E. 114 Gamradt Heinrich 217, 225 Gasztold T. 11, 271 Gaziński R. 162
Geelkercken Nikolaus 162, 165, 166
Geissler A. 253
Gerner F. 216
Gertruda św. 149, 159
Gołubicki B. 245
Gomoll W.C. 132
Gottberg von 124
Graeper 174
Griebenow H. 66
Grimm (bracia) 134
Gross Wilhelm 154, 230, 290
Grot Fritz 175
Groth Wendeline 150
Grüngel Artur 218
Gryfici 65, 80, 162
Grzelak J. 162
Gwiazdowska Ewa 9, 10, 18, 19, 105, 161, 180, 264, 274
Haese 20 Hahn G.F. 72 Hahn Willy 132, 138 Hales P.B. 262 Hannemann 20 Hardow Rudolf 122 Hartzbarth Friedrich 217 Hellfeldt G. 106 Hendess 104 Herzberg J. 178 Heyden H. 88 Hinz J. 287 Hoff Franz 188 Hoffman P. 290
Hoffmann Waldemar 88, 89, 97, 100
Hohenzollern 65, 68, 243 Höppner 229
Ilkiewicz J. 24
Jackowiak B. 311 Jadrych Robert 36, 37 Jadwiga św. 114—117 Jäger E.J. 289 Jagusch Paul 97, 99 Jan od Boga św. 115 Janocha Henryk 36, 38, 40, 41 Jarzemska E. 288 Jasch C.A. 174 Jerzy św. 149, 209, 210 Jezus Chrystus 115, 116, 117, 148, 152, 154, 180, 199 Jędrzejczyk D. 263 Jones Frances 104
Kabbe Karl 175 Kabbe Max 214 Kadow F. 132
Kaiser Augusta (Gustla) 132
Kammer B. 22, 23
Kass F. 177
Keyser E. 85
Kiarszys G. 272
Kijowska J. 263, 264
Kijowski A. 263, 264
Kisielewicz J. 74
Kleist Diether von 20, 21, 24, 44
Kleist von 96, 123, 124
Klemz Albert 227
Kluszczyński J. 170, 172, 175, 176, 178, 180, 186, 188, 191, 194, 196, 201, 202, 206, 208, 213, 221, 225, 235, 236 Kluszczyński Z. 170, 172, 175, 176, 178, 180, 186, 188, 191, 194, 196, 201, 202, 206, 208, 213, 221, 225, 235, 236 Kniephof(f) Peter Konrad 90 Koch Eduard 123
Kochanowska Janina 129, 137, 139 Kolterjahn H. 178 Konarski B. 270 Konopka M. 273
Kontowski Konstatnty 147, 148, 155, 156 Kosman M. 68
Indeks osób
319
Kostrzewski J. 20 Kostyrko Mikołaj 264 Koszałka J. 38
Kowalczyk-Kontowska J. 153, 157
Kozerska Iwona 32
Kratz G. 67, 85
Krause C. 47
Krause Willi 247, 248
Krösing Max 96
Krüger Lorenz 88
Kuczkowski Andrzej 25, 32, 42
Kühn Fritz 97
Lakoschus G. 94 Lange 20
Lankow Gustav 176 Lederer Hugo 142 Lehrke Carl 227 Leistikow Albertina 104 Lenz Albrecht 232 Lesiński H. 66, 67, 72, 77 Lewandowski A. 250 Lieder Gustav 95
Lindmajer Józef 9, 65, 68, 81—84, 88—93, 102-108, 166, 204, 211, 216, 227, 233, 249, 250, 287 List Otton 224 Loewenthal D. 175
Lübben E. (Lubinus) 162, 163, 165, 238 Lübke Jacob 88
Lubocka-Hoffmann M. 273, 278 Lüdtke P.W. 170, 236 Lukas E. 18 Luter Marcin 102
Ławicka M. 114 Łosiński W. 17 Łotysz A. 263 Łoziński J.Z. 119 Łukasiewicz D. 87, 102
Macarthur J. 262 Machemehl Günter 226 Machemehl Paul 226, 227 Madonna z Dzieciątkiem 135, 139 Magull Anna 108 Magull Bruno 108 Majewski Hans Martin 195
Maliszewski P. 263
Marg Paul 174
Marquardt Hedwig 132
Marquardt Karl Friedrich 290
Matka Boska Immaculata 115-117
Matka Boża 116
Matthias C. 201
Mazur Ludwik 118, 119
Meissner H. 168, 181, 252
Meusel H. 289
Michaelis E. von 232
Michaelis von 124
Michał Archanioł św. 135
Mirek Z. 288
Miszalski J. 263
Morka D. 290
Most August Ludwig 180
Müller Albin 133, 134
Müller E. 94, 103
Müller Ferdinand 121, 122, 127
Müller Maria 103
Muszyński A. 9, 72, 88, 89
Neubert R. 247
Niering Franz 114-117, 127
Niewiadomski Z. 10
Olczak J. 17 Olędzki J.R. 263 Ostrowski M. 263 Otto Maria 105
Otton z Bambergu św. 115, 117
Pajzderski A. 150 Pantel Johannes 88 Parysek J.J. 273 Pawlak P. 29, 33, 34, 35, 39 Pawlitzki Anna 150 Pemetzrieder 20
Pencarski Kacper 241, 250, 269, 270
Perthes Friedrich Andreas 66
Pfannschmidt M. 250
Pfundtner H. 247
Pieztsch Hans 216
Piotr Kanizjusz św. 115-117
Piotr św. 133
Plath Johann 123
Pokorski J. 288, 313
320
Indeks osób
Popielas-Szultka B. 7, 29, 264 Poprawska M. 93, 150, 158, 170, 171, 173, 175-178, 180-186, 188, 190, 195-201, 205-208, 210-213, 215, 220, 222-224, 226-230, 232 Pralow 178, 221
Preuss Albert 170, 176, 187, 194, 211, 228, 229, 236
Pristaff Gottlib Samuel 165, 166 Prondzinski Adelajda von 103 Prondzinski Luiza von 103 Pruszyński J. 273 Przegiętka M. 248 Ptaszyńska D. 18, 19, 26 Puttkamer von 124
Raunkiaer C. 289
Rączkowski Włodzimierz 7, 10, 14, 19, 20, 43, 261, 263, 264 Regulski J. 14 Reich H. 246 Reinicke 191 Reinkeu Elisabeth 148 Restorff F. 67 Rębkowski M. 29 Riepenhausen von 124 Rogge 20
Rogge Christian 96 Roguska A. 174, 230, 288, 290 Roseau N. 262 Rosenow K. 44, 83, 84, 247 Rubich Tadeusz 55, 62 Rubin 191
Rybczynski W. 261, 262 Rybicki P. 13
Rypniewska Krystyna 113, 122, 199
Sajkowska M. 25 Sakson A. 11 Salemann Urbanus 88 Salinger G. 84 Salmonowicz S. 83 Sanne E. 166, 167, 170, 172 Sauermann E. 135 Scheele Christian 148 Scheunemann Joachim 89 Schlieffen von 124 Schlottke M. 123, 124
Schlüter Axel 178
Schmettau Friedrich Wilhelm Carl 167
Schmidt Anna 150
Schmidt Eryk 150
Schoebel M. 7, 8, 47
Schoene E. 250
Scholasteke Laurentius 88
Scholvien Bruno 97
Scholz Erich 232
Schöning K.W. 82
Schreyögg 131
Schroeder Karl-Heinz 164, 209 Schultz A. 292 Schultz Hugo 99 Senden von 123, 124 Seneta W. 289 Shadbolt George 262 Siebers-Flägel G. 132, 133 Sielaff 20
Sievers H. 246, 250 Simon Henrietta 102 Siuchniński K. 17 Skrzypek Ignacy 17-21, 24, 41 Skrzypiec Krzysztof 47 Smolarkiewicz E. 13 Sobisz Zbigniew 10, 287, 290, 295, 296 Sosnowski O. 273 Spoerl Paul 219 Spors J. 17, 19, 43, 264 Sroka Jan 7, 14, 42, 93, 129, 130, 143, 150, 158, 161, 170, 171, 173, 175-178, 180-215, 217, 220-224, 226-235, 290 Stanecka E. 25 Stankiewicz R. 256 Stavenhagen 170 Stein Heinrich von 9 Stichelbaut B. 263
Stoebbe August 66, 67, 77-79, 85, 90, 94-96, 101, 103, 108, 123, 232, 287 Strathmann Gustav 97 Strauss Hermann 219 Suhr Diedrich 93, 114, 129, 136, 139, 140, 144, 174, 199, 208, 214-216, 222, 291 Suhr Hans 219 Suhr Theodor 93
Suhr Wolfram 93, 129, 139, 215, 216, 222, 291
Sundelin Friedrich 175, 216
Indeks osób
321
Szkudniewski A. 170, 172, 175, 176, 178, 180, 186, 188, 191, 194, 196, 197, 201, 202, 206, 208, 213, 221, 225, 229, 235, 236
Szultka Z. 66-69, 78, 81, 85, 256 Szymczak Artur 26-28 Szymczyk M. 288
Ślaski K. 69 Śliwiński B. 278 Święca Jan (Jaśko) 7, 17 Święca Piotr 7, 17 Święca Wawrzyniec 7, 17 Święcowie 162, 264, 278
Teresa od Dzieciątka Jezus 115, 117 Theilmann Fritz (Friedrich) 129-145 Theiss W. 14 Thiede F. 166
Tokarska-Guzik B. 289, 295 Tournachon Gaspard-Felix (Nadar) 262 Troschke Albert 174 Turczynowski R. 74 Turowska Anna 42
Urbaniak T. 170, 172, 175, 176, 178, 180, 186, 188, 191, 194, 196, 197, 201, 202, 206, 208, 213, 221, 225, 229, 235, 236
Vanselow O. 83
Vollack M. 67, 90, 170, 172, 245, 246 Vollmer H. 117 Völske Ernst 20
Walkiewicz L. 250
Wawrzyniak Piotr 7, 26, 29-31, 33-35, 39, 264
Weber H. 79, 85 Wegener Paul 233 Wegner Carolina 102 Wehrmann M. 66, 96 Weidemann E. 288 Weidling Friedrich 97 Wendorff C. 105 Wesołowska Sylwia 9, 87, 94 Williams A. 263 Wiraszka P. 294 Wiśniewski J. 69 Witt Marie 150 Woedke von 124 Woldt H. 178 Wolfart Hans 162, 166 Wolff Erich 97, 290 Wolff F.W. 175 Wolff-Powęska A. 77 Wrede Kurt 20 Wujek Zygmunt 154 Wutstrack Ch.F. 67, 72, 84
Zając A. 289, 295 Zając M. 289 Zarębska T. 273 Zarzycki K. 289 Zientz A. 114, 115 Zimmermann K. 82 Zimnicka A. 281
Zitzewitz Eugen Heinrich von 148 Zöbisch C. 225, 226
Żukowski M. 250 Żukowski W. 311 Żurawski S. 25, 151, 272 Żywczyński M. 265
Indeks nazw geograficznych
Alter Friedhof 150 Altersheim 159, 211 Amtsgericht 62, 191—193
Badenia-Wirtembergia 130 Barnów 58
Baszta Więzienna 164, 165, 166 Belgia 11
Berlin 61, 67, 77, 82, 85, 94, 96, 97, 114, 117, 188, 127, 133, 136, 154, 167, 176,
199,	233, 238, 247, 250, 251, 257, 258, 259, 307
Białogard 71, 119, 121, 255 Biały Bór 255 Biesowice 58 Bobrowice 72
Bobrowiczki (Neu Bewersdorf) 20
Bochum 99
Bolesławiec 143
Boston 262
Bożepole Wielkie 251
Bramy:
Koszalińska (Kösliner Thor) 12, 14, 18, 19, 25, 30, 32, 36, 41, 136, 149, 164-166, 168, 181-183, 188, 189, 190,
200,	223, 236, 243, 264, 294, 297, 298, 300, 302, 304, 306, 308, 310 Łąkowa (Koppel Thor) 18, 19, 149 Polna 18
Słupska (Stolper Thor) 18, 19, 25, 29, 32, 40, 41, 123, 149, 164, 166-168, 170, 181, 183, 186, 191, 194, 199, 200, 224, 236, 243
Brandenburgia 66, 68, 80, 100, 117, 162 Brazylia 152
Bunzlau (Bolesławiec) 143 Bytów 104, 252, 259
Chiny 132, 152 Chojnice 103
Chudaczewo (Alt Kuddezow) 20 Cmentarz Komunalny 150, 161, 158, 292, 297, 298, 300, 302, 304, 306, 308, 310 Cmentarz Żydowski 153, 292, 297, 298, 300, 302, 304, 306, 308, 310 Conditorei und Cafe Heinrich Gamradt 225
Darłowo (Rügenwalde) 15, 43, 44, 61, 66, 67, 70, 71, 78, 79, 84, 86, 109, 119, 143, 147, 237, 246, 250, 251, 254, 258, 259, 264, 265, 266, 269, 272, 274, 280, 285 Domena Darłowska (Amt Rügenwalde) 66 Drozdowo 246
Egipt 131 Elbląg 105 Europa 114, 176 Europa Środkowa 261
Ewangelicki Dom Parafialny (Evang. Gemeindehaus) 215, 291
Flossenburg 149 Francja 10, 11, 72, 102 Friedhof 159, 316
Gać 17 Garbno 255
Gdańsk (Danzig) 19, 44, 242, 244, 248, 252, 257, 258, 269, 273, 282, 284, 285, 292 Getsemani 154 Głogów 272 Gołogóra 250, 253, 255 Góra Chełmska 80
Greifswald 8, 15, 47, 61, 62, 88, 89, 91, 94, 97, 165, 173, 255, 258 Gryfice 97
324
Indeks nazw geograficznych
Haiti 100
Halle 67, 71, 78, 79, 94, 96, 97 Hamburg 7, 43, 133, 259 Heiligenhafen 97 Holzgrabenbrücke 188 Hotele:
Bahnhofshotel 218, 220 Deutscher Hof 135, 139, 149, 142, 145, 222, 223, 232, 233 Otto List 224
Prahlov „Prinz von Preussen” 172, 178, 221, 222 Roggenbuck 223
Indie 135
Jacinki 124, 255 Jałta 11 Jarosławiec 246
Kalisz 273 Kamnica 58
Kanał Drzewny (Holzgraben) 18, 166, 186, 188, 230, 236
Karlsruhe 130-132, 143, 145 Karwice 246
Kawiarnia i cukiernia Zöbischa 225 Kczewo 17 Kępice 269
Kieselbronn 135, 143, 144 Kilonia 131-133, 135, 136, 139, 141-143 Kołobrzeg 44, 66, 67, 69, 71, 96, 162 Komorowo 255 Kopnica 54
Korzybie 248, 251, 254, 256 Kosierzewo 255
Koszalin 5, 17, 20, 24, 28, 36, 40, 42, 43, 45, 47, 49, 51, 53, 55, 57, 59, 61-63, 71, 72, 73, 78, 80, 90, 94, 96, 109, 113, 117-119, 121, 144, 149, 150, 151, 158, 241-243, 245-249, 251-258, 265, 282 Kościół Mariacki 4, 19, 165 Kościół św. Antoniego (Kath. St. AntoniusKirche) 137, 139, 199 Krąg 124, 246 Królewiec 89, 91, 252, 257 Krupy 246 Krytno 255
Księstwo Sławieńsko-Słupskie 17 Kusice 124, 255 Kwasowo 82, 124, 255
Las Miejski (Komunalny) 294, 297, 298, 300, 302, 304, 306, 308, 310 Laski 124, 246, 254 Lejkowo 124, 256 Lenino 152 Lębork 108 Lipsk 89, 91, 136 Londyn 262 Lubeka 7
Łącko 246 Łobez 88 Łotwa 282
Magdeburg 133, 134, 136 Marburg 177, 205, 237 Meklemburgia 100
Młynówka (Lohmühlengraben) 18, 36, 166 Młyński Kanał 288, 290 Moszczenica (Motze) 18, 40, 154, 186, 244 Mühle 188, 228
Nacław 58, 123, 124, 255 Neuer Friedhof 150
Niemcy 11, 43, 115-118, 131, 242, 249, 282, 290, 293 Niemica 256 Noskowo 58, 246
Odra 80
Ogród Botaniczny 290, 297, 298, 300, 302, 304, 306, 308, 310, 313 Oldenburg 109, 129, 144 Osieki 246 Ostrowiec 17, 58
Padwa 138 Paproty 255 Parki:
Miejski im. POW 290, 297, 298, 300, 302, 304, 306, 308, 310, 311, 313, 314 Kaiser Wilhelm Park 288 Różany (Rosengarten) 230, 293 Paryż 135, 262 Persja 135
Indeks nazw geograficznych
325
Pforzheim 130, 143, 144 Pieńkowo 58 Pieszcz 246 Place:
Dietrich-Eckert-Platz 290
Rynek Staromiejski/Wyszyńskiego Plac
(Markt) 174-180, 201, 284, 297, 298,
300, 302, 304, 306, 308, 310
Salbrücken Platz 293
Sportowy 290, 297, 298, 300, 302, 304,
306, 308, 310
Wolności 297, 298, 300, 302, 304, 306, 308, 310 Poczdam 11
Polanów (Pollnow) 61, 65, 123, 241, 244, 245, 247, 250, 251, 252, 253, 254, 255, 256, 262, 266, 269, 271, 272, 274, 276, 278, 279, 282, 285 Pollnower Siedlung (Osiedle) 197 Polnica (rzeka) 271
Polska 11, 14, 15, 44, 82, 154, 249, 259, 263, 273, 274, 293, 312, 314, 316 Pomorze 15, 69, 81, 115, 126, 136, 162, 237, 249
Pomorze Środkowe 14
Pomorze Tylne (Hinterpommern) 65, 66-68, 71, 74, 80, 83, 118, 238, 259, 315 Pomorze Zachodnie 17, 66, 69 Postomino 246
Poznań (Posen) 25, 26, 28, 29, 36, 43, 44, 45, 66, 68, 69, 72, 78, 83, 100, 110, 144, 158, 237, 259, 261, 273, 282, 285, 314, 316 Prusy 10, 15, 68, 72, 77, 82-85, 109, 110, 150, 205, 251, 271, 282, 315 Przylaski 294, 297, 298, 300, 302, 306, 308, 310, 313 Pukanino 246
Reblino 81, 245, 246 Rosocha 255 Rostok 89, 91 RPA 152
Rzesza Niemiecka 9, 315
Schützenheim 213, 214 Seegeberg 96
Sianów (Zanow) 65, 123, 241, 245-247, 250, 251, 262, 264-266, 269, 270, 272, 274, 277, 279, 280, 283-285
Sierakowo 124, 255 Skandynawia 152 Skibno 250, 251, 271
Sławno (Schlawe) 7-10, 14, 15, 17-19, 2531, 33-35, 37, 39, 43, 44, 45, 47, 53, 55, 58-62, 66-73, 79, 81, 83, 85, 86, 88, 100, 102,	105,	109-111,	117,	124,	126,
136, 137,	140,	142-145,	148,	150,	151,
156, 158,	159,	161, 162,	165,	166,	169,
170, 173-178,	180, 182-191,	193-197,
199-215, 217-238, 241, 243-246, 248256, 258, 260, 264, 266-269, 271, 274, 275, 278, 285, 288, 290, 295, 296, 311314, 316
Sławsko (Alt Schlawe) 9, 17, 19, 20, 54, 267 Słupsk 19, 26, 32, 47, 51, 65-69, 71-75, 77-79, 81, 82, 84, 85, 105, 119, 123, 156, 242, 244-248, 251, 252, 257, 267, 287, 288 Smardzewo 255 Sowno 255
Stare Miasto 174, 195, 231, 287, 288
Stargard 251, 272
Stary Kraków 17
Strzelino 81
Sulechowo 96
Sulechówko 124, 255
Szczecin 19, 20, 25, 28, 47, 62, 66, 67, 72, 87, 95, 96, 103, 122, 143, 149, 161, 172, 217, 218, 219, 220, 242-245, 247, 248, 250, 251, 253, 254, 255, 257, 269 Szwecja 80, 282
Śląsk 68, 96, 115, 116 Świerczyna 254 Świerzenko 58
Trzcinno 58 Turnhalle 209 Tychowo 82, 124
Ugacie 255 Ulice:
I Pułku Ułanów (Waldstrasse, Winter-feldstr-Chauseee Str) 105, 191, 192, 193, 194, 203, 204, 224, 292 Adolf Hitler Strasse 142, 219
326
Indeks nazw geograficznych
Armii Krajowej (Hindenburg Strasse) 40, 41, 174, 195, 196, 293, 297, 298, 300, 302, 304, 306, 308, 310 Bahnhofstrasse 218 Basztowa (Mauerstrasse) 19, 32, 33, 184, 185
Chełmońskiego 32 Chopina 41
Cieszkowskiego (Bleichstrasse) 40, 149, 208, 290, 291, 295
Curie-Skłodowskiej (Stolper Vorstadt) 38, 245, 289, 297, 298, 300, 302, 304, 306, 310
Gdańska (Stolper Vorstadt) 150, 153, 191-194, 202, 203, 224, 292, 294 Grottgera (Koppelstrasse) 29, 37-39, 184, 290 Gruntowa 36
Jedności Narodowej (Kösler Vorstadt) 32, 38, 40, 41, 149, 170, 181, 189, 190, 204, 209, 216, 217, 220, 222, 223, 236, 245, 290
Kopernika (Schützenstrasse) 32, 38, 41, 222, 292, 297, 298, 300, 302, 304, 308, 310
Kościuszki 38, 40 Matejki 32
Mielczarskiego 29-31, 290 Mieszka I 150, 292 Nicolaistrasse 201
Polanowska (Pollnowerstrasse) 10, 204, 219, 267, 268, 288 Pollnower Siedlung 197 Powstańców Warszawskich (Blücherstrasse) 32, 196, 197 Promenada Lipowa (Linden Promenade) 288
Promenada Strzelecka (Schützenpromenade) 288
Promenada Wschodnia (Ost Promenade) 287
Promenada Zachodnia (West Promenade) 288
Schulstrasse 183, 184, 207 Sempołowskiej (Jahnstrasse) 105, 150, 153, 291, 292, 295 Staszica 295 Talarka o. 290
Wojska Polskiego (Lindenpromenade) 38, 41, 108, 195, 294 Ustka 81, 248, 251, 252, 254, 269
Warcino 81
Warszawa (Warschau) 25, 273, 285 Warszkowo 54, 72 Waszyngton 264 Węgry 115
Wieprza (Wipper) 17-19, 24, 45, 163, 166, 288, 294
Wirtembergia 130, 143 Wolin 19, 88
Wrocław (Breslau) 81, 96, 100, 116, 143, 273, 285 Wrząca 81, 246 Wrześnica 17
Złakowo 246
Żary 96 Żegocino 246 Żydowo 124, 250
Lista adresowa Autorów
Ewa Gwiazdowska
Muzeum Narodowe w Szczecinie ul. Staromłyńska 27 70-561 Szczecin
e-mail: e. gwiaz dowsk a@muzeum .szczecin.pl
Janina Kochanowska
Akademia Umiejętności TRADYCJA Leśno Górne 11 72-004 Tanowo
e-mail: nina.kochanowska@wp.pl
Konstanty Kontowski
Muzeum Zamek Książąt Pomorskich ul. Zamkowa 4 76-150 Darłowo e-mail: kontowskik@wp.pl
JÓZEF LINDMAJER ul. 3 Maja 35/10 78-200 Słupsk
Kacper Pencarski
Zakład Archiwistyki i Studiów Regionalnych, Instytut Historii i Politologii Akademia Pomorska ul. Arciszewskiego 22a 76-200 Słupsk
e-mail: kacperpencarski@gmail.com
WŁODZIMIERZ RĄCZKOWSKI Instytut Archeologii
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu ul. Umultowska 89D 61-614 Poznań
e-mail: wlodekra@amu.edu.pl
328
Lista adresowa Autorów
Krystyna Rypniewska Muzeum w Koszalinie ul. Młyńska 37-39 75-420 Koszalin
e-mail: krypniewska@gmail.com
Ignacy Skrzypek ul. Kołłątaja 2c/1
75-	448 Koszalin
e-mail: ignacyskrzypek@wp.pl
Krzysztof Skrzypiec
Archiwum Państwowe w Słupsku ul. Lutosławskiego 17
76-	200 Słupsk
e-mail: krzysztofskrzypiec@o2.pl
Zbigniew Sobisz
Instytut Biologii i Ochrony Środowiska Akademia Pomorska ul. Arciszewskiego 22b 76-100 Słupsk
e-mail: zbigniew_sobisz@op.pl
Jan Sroka
Fundacja „Dziedzictwo” ul. Cieszkowskiego 12d 76-100 Sławno e-mail: margraf2@gmail.com
Sylwia Wesołowska Książnica Pomorska ul. Podgórna 15/16 70-205 Szczecin
e-mail: s.wesolowska@ksiaznica.szczecin.pl
Fundacja „Dziedzictwo" powstała w 1991 roku w Sławnie. Jej celem jest szeroko rozumiana ochrona zabytków archeologicznych ziemi sławieńskiej, a także ochrona krajobrazu kulturowego, którego częścią jest dziedzictwo archeologiczne. Działalność Fundacji polega na finansowaniu i organizacyjnym wspieraniu badań naukowych, publikowaniu i upowszechnianiu wyników tych badań, wspomaganiu działalności konserwatorskiej, współpracy z władzami lokalnymi w aktywnej ochronie dziedzictwa kulturowego i włączaniu go w życie społeczne mieszkańców, prowadzeniu działalności popularyzującej zabytki i krajobraz kulturowy oraz uczestnictwo w procesie wychowania dzieci i młodzieży z położeniem nacisku na kształtowanie świadomości historycznej i szacunku dla świadectw przeszłości.
Od 2002 roku Fundacja organizuje konferencje naukowe pt. „Historia i kultura ziemi sławieńskiej" i wydaje drukiem materiały pokonferencyjne. Pierwsze dwie konferencje poświęcone były dziejom Sławna i najbliższej okolicy. Tematem trzeciej była historia gminy Postomino, a czwartej - gminy Malechowo. Piąta konferencja dotyczyła dziejów wsi powiatu sławieńskiego, głównie z obszaru gminy Postomino, a szósta - historii gminy Darłowo. Treścią siódmej konferencji stały się dzieje gminy Sławno. Ósma konferencja przeprowadzona w Iwięcinie zajmowała się dziejami miasta i gminy Sianów, a dziewiąta dotyczyła przeszłości miasta i gminy Polanów. Dziesiąta konferencja miała miejsce w Darłowie w 2012 roku w 700-letnią rocznicę lokacji miasta. Jej tematem były ośrodki miejskie powiatu sławieńskiego.
Obecny - XII tom - zawiera materiały z konferencji przygotowanej przez Fundację z okazji 700-lecia Sławna.
* * *
Fundacja „Dziedzictwo" ul. Cieszkowskiego 2, 76-100 Sławno teł. 59 810 70 99
www.archeo.edu.pl/dziedzictwo